Udhezues Letersia Dhe Gjuha 10

Botime shkollore Albas

Libr msuesiGjuha shqipe dhe

letrsia 10

Edlira Gugu

Lindita Isufi

Natasha Pepivani

Rita Petro

Botues: Latif AJRULLAIRita PETRO

Redaktore prgjegjse:Natasha PEPIVANI

Redaktore letrare:Jorina KRYEZIU

Arti grafik:Eva KUKALESHIEmanuela LUMANIGjergji KOLLUMBI

KopertinaEva KUKALESHI

Albas, Tiran 2009T gjitha t drejtat jan t rezervuara

Shtpia Botuese AlbasN Tiran: Rr. Budi, Pall. Clasic Construction, zyra nr. 2Tel/Fax: ++ 355 4 2379184e-mail: [email protected] Tetov: Rr.Ilindenit, nr.105Tel: 044 344047e-mail: [email protected] Prishtin: Rr.Eqrem abej, nr.121Tel: 038 542765e-mail: [email protected]

33

Udhzues pr tekstin Gjuha shqipe dhe Letrsia 10

Pjesa e par prfshin realizmin e objektivave q lidhen me prdorimin e gjuhs n prgjithsi si mjet komunikimi, dhe t gjuhs shqipe n situata t ndryshme komunikimi (verbale dhe joverbale). N kt pjes prfshihen llojet e teksteve joletrare (ktu hyn edhe teksti rrfyes joletrar kronika, ditari, letra etj., ndrsa teksti letrar tregimtar studiohet te pjesa e letrsis). N kt pjes jan t integruara n do tem msimi: t lexuarit, t folurit, t vzhguarit, t dgjuarit dhe t shkruarit. Pra, po t marrim p.sh. 1 or Komunikimi verbal dhe joverbal nxnsi do t lexoj tekstin, do t interpretoj me fjal fi gurat, do t vzhgoj fi gurat n tekst, por edhe ato q do t sillen prej tyre n klas, do t dgjoj interpretimet e msuesit dhe t shokve si dhe do t shkruaj, duke plotsuar ushtrimet e dhna.

Pjesa e dyt prfshin, sipas prqindjeve t krkuara n program, realizimin e objektivave q lidhen me tekstet letrare, prdorimin e gjuhs s fi gurshme, komentet dhe analizat e veprave letrare dhe, n prqindje m t pakt, rimerren tekstet e tjera joletrare: teksti argumentues, informues-shpjegues, prshkrues. N kt pjes, gjithashtu nxnsi ushtrohet t prdor njohurit teorike dhe praktike t fi tuara n pjesn e par t tekstit.

P. sh., nse ai n pjesn e par ka msuar teknikat e shkrimit t prmbledhjes, parafrazimit, titullit, argumenteve apo kundrargumenteve etj., n pjesn e dyt ai do t ushtrohet n situata t ndryshme, sipas nj tematike t caktuar msimore. Po kshtu, n kt pjes

Zbrthimi i programit dhe realizmi i objektivave n tekstinGjuha shqipe dhe Letrsia 10 (Albas).

Struktura e tekstit Gjuha shqipe dhe letrsia 10 sht konceptuar me dy ndarje t mdha:

Pj. I. Gjuha shqipe dhe prdorimi i saj Pj. II. Letrsia

Pjesa e par ka tri nndarje: Gjuha dhe komunikimi Teksti dhe llojet e tij Procesi i t folurit, t dgjuarit, t shkruarit

Pjesa e dyt ka tri nndarje: Teksti tregimtar Teksti poetik Teksti dramatik

integrohet letrsia me artet e tjera: kinematografi n, pikturn, fotografi n etj.

Kjo shprndarje e njohurive sht br me qllim nga autort e tekstit, t cilt kan synuar q ta ndrtojn strukturn e tekstit n mnyr sa m didaktike, me qllim q njohurit nxnsi ti marr t sistemuara dhe ti rimarr ato n situata t ndryshme pr prvetsimin e tyre sa m t mir. Prandaj u sugjerojm msuesve q n hartimin e planit msimor t ndjekin po at logjik vijimsie q ka teksti. Pr sa u prket orve t analizave ne i jemi prmbajtur programit: 6 - 7 or, prjashto vetm Kngt e Milosaos q sht parashikuar n 5 or, pasi dhe materiali i saj nuk paraqet at shkall vshtirsie si p.sh. ai i poems Iliada. Pr sa u prket komenteve, ka raste kur objektivat q i prkasin p.sh. nj poezie apo nj fragmenti nuk prbjn mbingarkes, q t realizohen n 3 or, prandaj parashikohen n 2 or (dhe ndonj rast i rrall n 1 or). Ka koh q kurrikulat e reja u japin liri autorve t teksteve dhe msuesve t paktn n masn 10%, (por edhe m shum) pr t mos i qndruar strikt dhe skematik programit. Megjithat, n kt pik msuesit jan t lir q, sipas niveleve t klass me t ciln punojn, mund t mos i realizojn t gjitha fragmentet e dhna pr koment (veanrisht kur ato i takojn s njjts periudhe letrare).

Edhe temat msimore t pjess s dyt jan hartuar n mnyr t till q brenda secils t integrohet t lexuarit, t folurit, t dgjuarit, t vzhguarit, t shkruarit. Pr realizmin sa m t mir t ktyre orve do t vij


44

n ndihm dhe nj CD (bashkshoqruese e librit t msuesit) nprmjet s cils nxnsi do t ushtrohet n dgjim dhe vzhgim.

2. Njohurit q ka marr nxnsi deri n klasn IX, krahasuar me njohurit e reja t klass X.

Q msuesi ta ket m t leht prdorimin e tekstit t ri, po japim nj pasqyr prmbledhse t njohurive dhe t koncepteve q ka marr nxnsi deri n klasn IX, t krahasuara kto me objektivat q parasheh programi i ri i shkolls s mesme (t cilat m hollsisht jepen n planet msimore t hartuara nga ne).

Pjesa I Gjuh shqipe

Njohurit e mparshme a. Gjuha dhe komunikimiDallon skemn e komunikimit dhe elementet e

komunikimit.Dallon dy ant e fjals: formn dhe prmbajtjen.Dallon komunikimin me an t shenjave nga

komunikimi me an t gjuhs (s folur dhe t shkruar).Ka njohuri fi llestare pr dshmit e para t gjuhs

s shkruar shqipe.Dallon dialektet e shqipes nga standardi i shqipes.

b. Teksti dhe llojet e tijPrkufi zon tekstin dhe dallon tekstin me funksion

praktik (teksti joletrar) nga teksti me funksion estetik (teksti letrar).

sht familjarizuar me tabeln pr llojet e ndryshme t teksteve:

Teksti rrfyes - Teksti poetik - Teksti dramatik - Teksti prshkrues -Teksti informues paraqits - Teksti udhzues, urdhrues.

Dallon tekstin prshkrues dhe dy llojet e tij: prshkrimin objektiv dhe prshkrimin subjektiv (gjithashtu, dallon dhe prshkrimin letrar n proz dhe n poezi); shkruan tekste t thjeshta prshkruese.

Dallon tekstin informues-paraqits dhe llojet e tij (lajmrime, njoftime, vepra enciklopedike, artikull gazete, shkresa, letra etj.) dhe shkruan lloje t thjeshta.

Dallon tekstin udhzues dhe llojet e tij (rregulloret, kshillat, ligjet etj.); shkruan lloje t thjeshta.

Dallon tekstin argumentues dhe llojet e tij (esen dhe ligjratn); dallon argumentin dhe

kundrargumentin; dallon strukturn e nj eseje argumentuese dhe shkruan nj ese t thjesht argumentuese.

Dallon tekstin rrfyes joletrar dhe llojet e tij: ditarin, kronikn, udhprshkrimin; autobiografi n; biografi n; intervistn; kujtimet etj; shkruan lloje t thjeshta t tyre.

Dallon llojet e medies elektronike dhe te shkruar; diskuton pr lloje t ndryshme emisionesh; njeh strukturn e gazets dhe projekton n grup rubrikat e gazets s shkolls.

Dallon gjuhn e reklams dhe t publicitetit pr fushata t ndryshme ndrgjegjsimi.

c. Prdorimi i gjuhssht ushtruar n t folurin pr tema t ndryshme

t tipit diskutim, bised e lir, debat etj.sht ushtruar n t dgjuarin e teksteve t

ndryshme t lexuara apo t folura.sht ushtruar n t shkruarin e: prmbledhjes;

prshtatjes nga poezia n proz, skedave t ndryshme t librave apo fi lmave; korrigjon tekstin e vet nga ana logjike dhe drejtshkrimore.

Njohurit e reja dhe shkalla m e lart e vshtirsisN tekstin e klass s dhjet sistemohen njohurit

pr gjuhn, komunikimin dhe llojet e teksteve joletrare. Nse deri n klasn e 9-t nxnsit i krkohet q t dalloj veorit e prdorimit t gjuhs n tekste t ndryshme si dhe ushtrohet t shkruaj tekste t thjeshta, n kt klas ai futet n situata m t ndrlikuara t teoris s komunikimit verbal dhe joverbal, n teknikat e shkrimit t llojeve t ndryshme t teksteve, si dhe ushtrohet n nj shkall m t lart vshtirsie n t dgjuar, t folur, t vzhguar dhe t shkruar e modeleve t ndryshme. Pavarsisht se sht n klasn e dhjet ne jemi munduar t sjellim raste sa m t pastra modelesh t teksteve t ndryshme me qllim q njohurit teorike pr strukturn dhe veorit e tyre t jen sa m t kuptueshme dhe t realizueshme.

Pjesa II Letrsi

Njohurit e mparshme Ka njohuri fi llestare pr dy ndarjet e letrsis: - Letrsin gojore dhe Letrsin e shkruar; - dallon ndarjen e teksteve letrare sipas ans s

55


jashtme: Proza, Poezia, Drama- ndarjen sipas ans s brendshme n tri gjini: Epika, Lirika, Dramatika;

Prkufi zon tekstin tregimtar dhe dallon llojet e tij: - Mitin, Legjendn, Prralln, Fabuln, Romanin, Noveln, Tregimin. Brenda llojeve t gjata dallon dhe ndarjet n baz t tematiks: historik, social, psikologjik, satirik, ekologjik, fantastiko-shkencor, aventurier etj.- dallon strukturn e tekstit tregimtar dhe veori t tilla si: vendi, koha, konteksti, - personazhet, rrfyesin, paragraft; - dallon disa elemente t stileve t ndryshme t shkrimtarve; shkruan lloje t thjeshta t tekstit tregimtar;- komenton fragmente veprash ose nj tekst t shkurtr t plot duke u ndalur te: kuptimi fi llestar dhe nnteksti, interpretimi subjektiv; gjuha e tekstit dhe veori t llojit letrar.

Prkufi zon tekstin poetik dhe dallon llojet e tij:- llojin epik (poema epike, poema legjendare, heroike, balada, poema epiko-lirike); lloji didaktik (poema didaktike); llojin lirik: lirika tradicionale - idili, elegjia, himni, soneti; lirika moderne patriotike, erotike, meditative, e peizazhit, fi lozofi ke etj.;- dallon veorit e tekstit poetik: vargu, rima, ritmi, strofa;- dallon fi gurat letrare: epiteti (epiteti metaforik), krahasimi-similituda, personifi kimi, antiteza, hiperbola, simboli, paralelizmi fi gurativ, metafora, alegoria, ironia, pyetja retorike, apostrofi , enumeracioni, shkallzimi, anafora, onomatopeja.

Prkufi zon tekstin dramatik dhe dallon llojet e tij:- tragjedia, komedia, drama;- dallon veori t tekstit dramatik: dialogu, monologu, konfl ikti, didaskalit;- dallon strukturn e tekstit dramatik: aktet dhe skenat.Njohurit e reja dhe shkalla m e lart e vshtirsisNjohurit letrare n ciklin 9-vjear nxnsi i ka

marr nprmjet teksteve t przgjedhura, t cilat jan t llojeve t ndryshme letrare. Kriteri i przgjedhjes s tyre sht br duke u mbshtetur n objektivat e programit pr t dalluar gjinit dhe llojet e nnlloje t ndryshme q i prkasin letrsis gojore dhe letrsis

s shkruar. Prkufi zimet dhe njohurit teorike pr veori t llojeve t ndryshme jan marr nprmjet tekstit t przgjedhur me nj synim t prcaktuar, po kshtu dhe fi gurat letrare trajtohen nprmjet tekstit, ku kjo del si fi gur prfaqsuese.

N klasn e 10-t nxnsi sistemon njohurit e shprndara q ka marr n ciklin 9-vjear dhe studion me nj gjuh m t ngritur at ka quhet Letrsi, funksionin e saj dhe dallimin e gjuhs s fi gurshme nga gjuha shkencore. N kt klas sistemohen edhe veorit pr secilin lloj letrar: tekstin tregimtar, tekstin poetik dhe at dramatik. Po prve parimit gjinor n przgjedhjen e pjesve pr koment apo analiz, nxnsi njihet n kt klas dhe me parimin kronologjik t zhvillimit t formave letrare. Pr t kaluar nga komenti i nj pjese t veuar (q ka br deri n klasn e 9-t dhe q synon veorit e llojit letrar) n analizn e nj vepre letrare, atij i nevojiten njohurit q kan t bjn me veorit e epokave letrare dhe t stileve t ndryshm t autorve q u prkasin ktyre epokave. Prandaj n tekst, prpara se t kalohet n koment apo n analiz, fi llimisht nxnsit i jepen njohurit elementare q kan t bjn me veorit e epokave letrare. Kshtu p.sh., pr komentin e fragmentit t poems ajld Harold nxnsit i nevojitet t njoh si veorit e ktij lloji t tekstit poetik, ashtu edhe veorit e romantizmit evropian, pasi shkalla e vshtirsis n klasn e 10 rritet dhe natyrisht nxnsi nuk mund t mbetet n nivelin e komentit t ciklit 9-vjear. Renditja kronologjike e teksteve letrare nga autort e tekstit sht br me synimin pr ti krijuar nxnsit nj pasqyr t qart t zhvillimit t formave t ndryshme letrare n koh dhe q ai t shoh konkretisht se kto forma kan logjikn e vet t zhvillimit t tyre. Ky sht nj synim q duhet ta ket t qart msuesi.

Qoft pr komentin apo pr analizn e tekstit ne jemi munduar q t prqendrohemi pikrisht n ato njohuri teorike q jepen n krye t do ndarjeje. Pra, nse themi se nj poem epike ka kto veori: epizmi n rrfi m, ndrhyrja e hyjnive, tema heroike etj., ather jan pikrisht kto veori q msuesi bashk me nxnsin do ti zbulojn n poemn Iliada apo n do lloj tjetr poeme epike (Epi i Gilgameshit, Odisea etj.), (gj t ciln e kemi pasur si parim kryesor gjat hartimit t ktij teksti).

Pasi nxnsi pajiset me kto njohuri e ka shum t qart se prse po e bn komentin apo analizn e nj vepre letrare. Kmbngulim n kt pik, pasi


66

gjithnj ka qen nj defekt i madh subjektiviteti n komente apo analiza, qoft kjo npr tekste apo n interpretimet e msuesve.

Duke u nisur nga objektivat e programit n tekstin ton ne kemi synuar disa lloje komentesh:

Koment t prgjithshm (q analizon kuptimin, interpretimin, gjuhn apo veorit e llojit t tekstit).

Koment krahasues (ku krahasohen veori t ndryshme t dy llojeve letrare apo brenda t njjtit lloj (po q lidhet me stile t ndryshme autorsh).

Koment me synim (i cili veon nj veori t caktuar t llojit apo t stilit t autorit); t tilla jan komentet me skeda q ndodhen n libr.

3. Plani msimor i sugjeruar nga Albas-iMe kt plan t sugjeruar ne kemi dashur ti vijm

n ndihm msuesit, i cili po e zbaton kurrikuln e re dhe tekstin e ri pr her t par. N kt plan ne thjesht kemi sugjeruar ndarjen e orve msimore dhe objektivat pr do tem, t cilat msuesi mund ti ndryshoj duke i prshtatur me udhzimet nga MASH-i apo Instituti i Kurrikulave. Ajo ka sht e rndsishme dhe q mendojm se do ti vij n ndihm msuesit jan objektivat qendror t do teme msimore, t cilat prshtaten trsisht me objektivat e programit. Gjithashtu, ne kemi parashikuar dhe objektiva t tjer brenda ors s msimit, t cilt realizohen nprmjet

integrimit t pes proceseve kryesore t prdorimit t shqipes: t folurit, t dgjuarit, t shkruarit, t vzhguarit, t lexuarit.

Ndarja e orveN program ort msimore jan parashikuar

t ndahen sipas prqindjeve t llojeve t teksteve. Fillimisht mund t lind ndonj keqkuptim, pasi duket sikur teksti yn nuk e respekton kt ndarje. Por, n fakt, autort e tekstit kan menduar nj shtrirje t ktyre prqindjeve n t gjith tekstin. Aq m tepr kt e prligj edhe fakti se tani programet e reja nuk ndrtohen m si prmbajtje lndsh me or t prcaktuara, por lejojn nj zhvillim m t lir, m integrues e m tolerant t lnds.

P.sh., nse teksti argumentues n pjesn e par studiohet me 4 or, prqindja e tij n ort e tjera sht e integruar n pjesn e dyt t librit, kur rimerret disa her. Kshtu ndodh edhe me llojet e tjera t teksteve: njohurit teorike si Gjuha dhe komunikimi, Gjuha si kod, Gjuha shqipe dhe dialektet etj. apo Strategjit e t dgjuarit, t folurit dhe t shkruarit, q jepen n hyrje t librit, studiohen edhe nprmjet situatave dhe llojeve t ndryshme t teksteve, prandaj edhe kto prfshihen n prqindjet e llojeve t ndryshme t teksteve dhe kan ort e veta t parashikuara.

Prmbajtja e CD-s

Me ann e CD-s nxnsit do t ushtrohen n t dgjuar dhe n t vzhguar pr temat prkatse q jan n tekst.

DGJIM Emisionet e radios (Ushtrime t fq. 86)Lexim teksti (Lkura e qenit; ushtrimi i fq. 87)Kng (Valsi i lumturis; Kurr mos m lsho; Fati yn shpres e marrzi; O e bukura More; fq. 314) Recitimi i poezive (Don Kishoti, fq. 147; Iliada fq 221; Vegimi i Laurs, fq. 244; Knga e lamtumirs, fq. 255; Kngt e Milosaos, fq. 264; Metamorfosis, fq. 279; Vdekja e nositit, fq. 294; Kitara, fq. 304)

VZHGIMFilmi (Katedralja e Parisit varianti tradicional dhe varianti modern; Sknderbeu; Troja; Romeo dhe Zhuljeta; Prrall nga e kaluara);Reklama (Dita ndrkombtare e librit; Reklama dyqanesh; Spring);Pikturat e komentuara (Venera e Milos, fq 123; Orfeu dhe Euridika, fq 131; Mona Lisa; Sepie n karton, fq 134; Kalorsi mesjetar; Don Kishoti, fq 139; Korrset; Plaku me shkop, fq 165; Petrarka dhe Laura, 242; Dyert e Ikonostasit, fq 245; Xhamia Blu, fq. 246; Foto t Geg Marubit, fq 283).

77



88

99



1010

1111



1212

1313



1414

1515



1616

1717



1818

1919



2020

2121



2222

Tema

Komunikimi

Objektivat: N fund ors s msimit nxnsi t jet i aft:

t dalloj elementet e komunikimit;

t ndrtoj skemn e komunikimit duke u nisur nga shembuj t ndryshm;

t hetoj elementet q pengojn procesin e komunikimit;

t realizoj nj komunikim t suksesshm.

Materialet dhe mjetet msimoreTeksti Gjuha shqipe dhe letrsia 10, mjete t ndryshme komunikimi, si: telefon, libra.

Teknika dhe metoda msimore:Bashkbisedim, lexim hap pas hapi, loj me role, pun n grup, pun n ift.

Hapi I (bashkbisedim)Msuesi/ja u krkon nxnsve t tregojn situata dhe mnyra t ndryshme komunikimi, n t cilat jan ndodhur gjat kohs s pushimeve. P.sh.:

Eltoni ka folur me gjyshen n telefon. Ermira ka komunikuar me nj djal t huaj. Artani i ka drguar nj e-mail shokut t ngusht. Babi i Ingridit e ka gjetur rrugn duke par hartn. Erjoni, kur ishte jasht shtetit, sht marr vesh nprmjet gjesteve.

Kshtu mund t jepen situata nga m t ndryshmet. Situatat e sjella nga nxnsit skematizohen nga msuesi/ja n drras t zez. Skema e harts s mendimit do ti shrbej msuesit/es pr t vn n dukje elementet e ndryshme me t cilat realizohet komunikimi.

Hapi II (lexim hap pas hapi)Msuesi/ja drejton pyetjen:

Si u realizua komunikimi n situatat q dhat? Pse komunikojm?

Nxnsit japin opinionet individuale t bazuara n konceptet q ata kan rreth komunikimit.Msuesi/ja u krkon nxnsve t lexojn n mnyr t pavarur tekstin. M pas plotsojn s bashku me msuesin/en n tabel konceptet rreth komunikimit duke iu referuar nj rasti konkret komunikimi. (Dy nxns nga klasa komunikojn me e-post rreth nj vizite n qytetin e Sarands). Msuesi/ja prcakton pjesmarrsit n proces.

ZHVILLIMI I MSIMIT

&

$

mesazhi

SarandaReferenti

Dshiroj t vizitoj Sarandn.

Drguesi Ermali

MarrsiEmira

e-postakanali

e-posta kanali

kodigjuha shqipe

2323


Hapi III (pun e pavarur dhe n ift)

Ushtrimet 1, 3, 5 nxnsit i punojn individualisht pr t prcaktuar elementet e komunikimit.Shembuj prgjigjesh:

Ushtrimi 1: a) djali - drguesi, vajza - marrsi, dalim - mesazhi, letra - kanali, gjuha e shkruar kodi, sugjeron nj veprim t caktuar (n kt rast t dalin nga biblioteka) - referenti. b) drguesi - djali, marrsi - nna, mesazhi - t lutem m jep pak uj, kodi - gjuha e folur, kanali - ajri, referenti - uji.

Ushtrimi 3:Marrsi: Ana Gjoni, Lagjja Reshit ollaku, Pallati nr. 5 , Tiran.Drguesi: Ilir Treska, Lagjja 29 Nntori, Rr. 5 Maj, Pallati nr. 2, Elbasan.

Ushtrimi 5:a) drguesi - Flladja, marrsi - shoqja, mesazhi - prshndetja, kanali - ajri, kodi - gjuha e shenjave.b) drguesi - Arbi, marrsi - Entela, mesazhi - falnderimi, kanali - letra, kodi - gjuha e shkruar.

Ushtrimi 2: Nxnsit punojn n ift duke ilustruar situatat e librit, klass i krkohet t prcaktoj pjesmarrsit (dhnsin - marrsin).shitsi i libraris - blersi, organizuesi i konferencs - pjesmarrsit, biletashitsi - shikuesi i fi lmit, shitsi i kpucve - blersi.U krkohet nxnsve t sjellin shembuj t ngjashm. P.sh., njri sjell ilustrimin, tjetri prgjigjet.

Ushtrimi 4: Zhvillohet n form dialogu. Prcaktohet kodi i komunikimit.Shembuj prgjigjesh:1. kodi - gjuha gjermane, 2. kodi - formula matematikore, 3. kodi - gjuha italiane.

Hapi IV (pun n ift)Duke marr shkas nga ushtrimi 4, i cili zhvillohet n ift n form dialogu, msuesi/ja u krkon nxnsve t praktikojn nj situat t ngjashme dhe t ndrtojn skemn e tyre t komunikimit. Zgjedh dy prej nxnsve, t cilt ndrtojn skemn n tabel dhe prcaktojn pjesmarrsit.

%

Hapi V (loj n role)Msuesi/ja paraqet n tabel shprehje me kuptime t ndryshme dhe u krkon nxnsve t diskutojn se n cilat raste mund t prdoren ato:

P.sh.: - far dshironi? - Ka shum njerz q presin n radh - A mund t sillni dy, ju lutem?- Si mund tju ndihmoj!I gjith ky komunikim realizohet n baz t nj konteksti, i cili lidhet me nj situat t caktuar. Msuesi/ja pyet nxnsit:- A do t kishte kuptim biseda nse nuk i referohet nj konteksti q lidhet me nj situat t dhn?- A lindin keqkuptime nse nuk njihet situata pr t ciln fl itet?

,

$ $


2424

"

Listohen llojet e konteksteve. gjuhsor e tekstor Konteksti i situats kulturor

Punohet n grupe. I krkohet secilit grup t ilustroj situatat e ushtrimit 7. Nxnsit diskutojn rreth tyre. Shembuj prgjigjesh:

1) Situata e komunikimit realizohet n rrug. Drguesi sht punonjsi i policis rrugore, marrsi sht shoferi i automjetit.2) Situata e komunikimit realizohet n hollin e aeroportit. Drguesi i mesazhit sht punonjsi i aeroportit, marrsit jan pasagjert.3) Situata e komunikimit realizohet n salln e Kuvendit t Shqipris. Drguesi sht kryetari i Kuvendit, marrsi jan deputett.4) Situata e komunikimit realizohet n nj klas msimi. Drguesi sht msuesi/ja, marrsit jan nxnsit e klass.5) Situata e komunikimit realizohet n spital. Drguesi sht mjeku, marrsi sht pacienti.6) Situata e komunikimit realizohet n post. Drguesi sht punonjsi i posts, marrsi sht klienti.

Hapi VI (bashkbisedim)Msuesi/ja u krkon nxnsve t risjellin dhe nj her situatn dhe t diskutojn se n cilat raste komunikimi nuk sht i suksesshm. Shtrohet pyetja:- Cili element e pengon komunikimin?Diskutohet me nxnsit dhe prcaktohet se cili element mungon.

Prgjigjet mund t ishin:Kur na fl asin n gjuh t huaj mungon kodiKur nuk njihet prej nesh, ajo pr t ciln fl asin. mungon referenti Kur nuk kemi mundsi t mira komunikimi. mungon kanali

Punohet ushtrimi 6 individualisht dhe u krkohet nxnsve t ndrtojn situatn n formn e saj t plot. Diskutohet rreth saj.Shembull prgjigjesh:

1. Procesin e komunikimit e pengon referenti, sepse marrsi nuk e njeh postn elektronike (referentin).2. Procesin e komunikimit e pengon kanali, sepse kanali, pra linjat telefonike, nuk punojn si duhet.

Detyr shtpie. a) Ushtrimi 8, faqe 10. b) Sillni n klas t njjtat fjal dhe shprehje n gjuh t ndryshme.

N fund t ors s msimit bhet vlersimi i nxnsve pjesmarrs dhe vlersohet ora e msimit.

,&

2525


SHPJEGIM TERMASH

Komunikim do t thot t hysh n lidhje me dik; t transmetosh informacionet dhe mesazhet q ke n mendje; t shkmbesh mendime me dik dhe t merresh vesh mir me t. Komunikimi nga mjetet q prdor sht: - verbal (gjuhsor) me fjal (n literatur gjendet i shqipruar dhe me termin komunikim fjalsor)

- joverbal (jogjuhsor) - pa fjal (n literatur gjendet i shqipruar dhe me termin komunikim jofjalsor)

Gjuh te njeriu shrben edhe si organ i t folurit; - mjeti themelor e m i rndsishm q u shrben njerzve pr t mbrujtur e pr t shprehur mendimet dhe pr tu marr vesh njri me tjetrin n shoqri; - sistem i veant tingujsh, fjalsh, trajtash e rregullash pr formimin e fjalve e pr lidhjen e tyre n fjali;- sistem q sht krijuar e zhvilluar historikisht nga nj popull; - prbn nj nga tiparet themelore t nj kombsie a t nj kombi.

Kod - sistem shenjash a sinjalesh konvencionale, q prdoret pr dhnien e nj informacioni a mesazhi me qllim komunikimi.

Ligjrimi - Gjuha e gjall n astin e prdorimit t saj nga njerzit;variant i gjuhs me disa veori dalluese, q prcaktohen nga rrethanat n t cilat bhet kumtimi dhe nga qllimi i kumtimit; aftsia pr t folur; stili, mnyra se si gjith njerzit e prdorin t folurin ose t shkruarin.


2626

N nj tabel sht shkruar me shkumsa me ngjyra fjalia:Fjalt jan shenja. Pyeten nxnsit: - Si e kuptoni kt fjali?Konkretizohet me an t skems:

Tema

Gjuha

ZHVILLIMI I MSIMIT

Objektivat: N fund t ors s msimit nxnsi t jet i aft:

t identifi koj fjaln si shenj gjuhsore;

t dalloj elementin formal nga elementi prmbajtjesor i fjals;

t zbuloj se lidhja ndrmjet fjals dhe objektit konkret sht konvencionale;

t krahasoj emrtimet e disa fjalve n gjuhn shqipe me ato n gjuh t huaja.

Materiale dhe mjete msimore:Libri Gjuha shqipe dhe letrsia 10, foto t objekteve t ndryshme, tabela, shkumsa me ngjyra.

Teknika dhe metoda msimore:Diskutim, lexim i drejtuar, pema e mendjes, praktik e pavarur, pun e pavarur n grupe e n ift, diskutim i lir.

Hapi I (diskutim)Msuesi/ja e nis msimin me kontrollin e detyrave t shtpis dhe diskutimin rreth tyre. Nxnsit do t gjenin kontekstet n t cilat prdoret secila prej situatave.Bhet nj prsritje rreth elementeve t komunikimit.

- Cilat jan elementet e komunikimit? - Si funksionon skema e komunikimit?- Cilat jan elementet pa t cilt komunikimi nuk mund t kryhet?

Hapi II (lexim i drejtuar, pema e mendjes) Msuesi /ja prezanton temn e msimit dhe u drejton nxnsve pyetjen:

- kuptoni me fjaln gjuh? - mesazh

Me prgjigjet e nxnsve plotsohet grafi ku organizues pema e mendjes.

trsi shenjash, fjalsh transmeton mesazhe

krijon marrdhnie mes fjalve sistemGjuha

Msuesi/ja prmbledh konceptin mbi gjuhn:

Sistem i cili vendos marrdhnie t caktuara mes shenjave gjuhsore ose fjalve.

referenti (objekti konkret)

T-o-p-i Topi (imazhi mendor) shenjuesi i shenjuari

2727


Nxnsit lexojn informacionin msimor dhe plotsojn n tabel konceptet e reja s bashku me msuesin/en.

Shenjuesi - topi (elementi formal, d.m.th.: fjala si grup shenjash)I shenjuari - imazhi mendor q lidhet me objektin (i referohet nj objekti, i cili prdoret pr t luajtur, prbhet prej lkure, sht i rrumbullaktetj.).Referenti - objekti konkret (n rastin ton, topi).

Diskutim rreth ktyre shtjeve, jepen ilustrime t ndryshme nga nxnsit dhe msuesi/ja t ilustruar me foto.

- sht imazhi mendor dhe objekti konkret?Kur lexojm nj varg poezie: hapa dritaren dhe ... nuk fl itet pr nj dritare konkrete, prandaj

secili prej nesh krijon n mendjen e tij nj imazh t vetin pr dritaren.Nxnsit duhet t kuptojn se imazhi mendor nuk prputhet gjithnj me objektin konkret, nse

ky i fundit sht i panjohur pr dgjuesin.P.sh., nse nj djal i thot shoqes s vet Sapo pikturova nj peizazh deti, imazhi mendor i vajzs

pr perndimin e diellit do t jet nj imazh standard: nj piktur ku n plan t par sht deti. Kur vajza sheh pikturn e shokut, vren se deti sht n sfond dhe fi gura mbizotruese sht nj shkmb.

Sillen shembuj t prputhjes s imazhit mendor me objektin konkret. Nna e Artanit sht e njohur pr Enteln. Qeni i Deniss sht i panjohur pr Mimozn.

Hapi III (praktik e pavarur)Punohet n mnyr individuale ushtrimi 1. Diskutimi bhet rreth tabels.Shembuj prgjigjesh.

Tabel - shenjuesi, i shenjuari sht imazhi mendor (n rastin ton fi gura), referenti sht i panjohur.Kartel - shenjuesi, i shenjuari imazhi mendor (fi gura), referenti, kartela e kaltr, prputhet me imazhin mendor.Mace - shenjuesi, i shenjuari, imazhi mendor (fi gura e maces ngjyr kafe). Macja e zez q ka djali n dor sht objekti konkret (d.m.th., referenti).

Hapi IV (diskutim)Nxnsit emrtojn t njjtin objekt n gjuh t ndryshme (krkesa e detyrs s shtpis) dhe diskutojn se sa t ngjashme jan emrtimet me njeri-tjetrin dhe far lidhjeje kan me objektin.

Prfundimi:I njjti objekt n gjuh t ndryshme t bots emrtohet me fjal t ndryshme (bashksi shenjash t ndryshme), p.sh., objekti top emrtohet: top (n shqip), ball (anglisht), palone (italisht), bulet (frngjisht) etj. Marrdhnia e fjals me objektin sht konvencionale, pra, folsit e nj gjuh kan pranuar ti emrtojn objektet me kto fjal sipas nj marrveshjeje dhe ato kuptohen vetm nga ata q e din kt marrveshje.

Msuesi/ja prshkallzon njohurit e nxnsve.

Gjuha - trsi shenjash t rregulluara nga nj kod i caktuar.Kodi - sistem rregullash q duhet t njihet nga pjesmarrsit n komunikim. shenjues Njohja e kodit ka t bj me interpretimin i shenjuar


2828

"

Hapi V (pun e pavarur n grup)Ushtrimi 2 Nxnsit plotsojn prkufi zimet pr termat. U krkohet t lexohen n klas.

Shembull prgjigjesh:Shenjues - forma e materialit q prdoret pr t komunikuar (varg tingujsh q formojn fjalt).I shenjuar - imazhi mendor i objektit.Referenti - objekti konkret n botn reale.Kodi - sistem rregullash q duhet t njihet nga pjesmarrsit n komunikim.

Ushtrimi 3 Punohet duke i ndar nxnsit n grupe:

Grupi I - Jep referentin n gjuhn standarde,Grupi II - Jep referentin n dialekt,Grupi III - Jep referentin n anglisht,Grupi IV - jep referentin n italisht.

Shembuj prgjigjesh sipas grupeve:a) Grupi I - vajz, domate, mace, adr.b) Grupi II - ik/goc, moll tarta, mic, ombrell. c) Grupi III - girl, tomatoes, cat, umbrella.d) Grupi IV - ragacca, pomodoro, gato, ombrello,

Hapi VI (diskutim i lir) Bhet krahasimi mes tyre n tabeln e organizuesit grafi k dhe diskutohet rreth t dhnave. N fund arrihet n prfundimin: Gjuha sht nj trsi shenjash t rregulluara nga nj kod i caktuar n mnyr konvencionale.

Detyr shtpie a) Ushtrimi 4. Cilat nga rregullat gjuhsore nuk jan zbatuar n shembujt e mposhtm. 1. Forma e fjalve (ju duhet (atyre) u duhet). 2. Przgjedhja e fjalve (adoptimi dhe jo adaptimi). 3. Rendi i fjalve (Nesr un shkoj me ata dhe jo Nesr me ata, un shkoj). b) Sillni n klas tabela, foto shenjash t ndryshme komunikimi (sistemit rrugor etj.).


objekti n gj. standarde n dialekt n anglisht n italisht

2929


Materiale dhe mjetet msimore:Libri Gjuha shqipe dhe letrsia 10, tabela me shenja t ndryshme, shkumsa me ngjyra, foto t situatave t ndryshme komunikative.

Teknika dhe metoda msimore:Stuhi mendimesh, lexim i drejtuar, diskutim, grafi k organizues, diagram i Venit, pun n grupe e n ift.

Teknika lexim (dgjim) i drejtuar mbshtetet n leximin a dgjimin e nj pjese t tekstit me ndrprerje. Fillon leximi dhe, pasi lexohet nj fjali a nj paragraf, bhet ndalesa e par. (Ndalesat jan n vartsi t tekstit a informacionit q jepet.)Pasi ndrpritet leximi, u krkohet nxnsve t mendojn, t analizojn dhe t parashikojn rreth asaj q dgjuan a lexuan. Pas do ndalese, msuesi/ja u krkon nxnsve t parashikojn zhvillimin e informacionit dhe u drejton pyetje t tilla:

mendoni se do t ndodh m pas? far provash keni pr ta vrtetuar kt? Pse mendoni kshtu?

Tema

Llojet e ndryshme t komunikimit

ZHVILLIMI I MSIMIT

Objektivat: N fund t ors s msimit nxnsi t jet i aft: t identifi koj llojet e ndryshme t komunikimit; t dalloj komunikimin verbal (gjuhsor) nga ai joverbal (jogjuhsor); t zbuloj rastet e prdorimit t t dyja llojeve t komunikimit; t nxjerr prparsit e secilit lloj t komunikimit; t prshtat llojin e komunikimit me situatn e komunikimit; t shkruaj mesazhet e fi gurave dhe shenjave t komunikimit joverbal.

Hapi I (stuhi mendimesh)Msuesi/ja e nis msimin me nj stuhi mendimesh. Shkruan n tabel fjaln komunikim dhe krkon prej nxnsve t mendojn dhe t tregojn gjithka din rreth ktij koncepti, duke u inkurajuar q t mos shqetsohen nse idet q shprehin jan t drejta ose t gabuara.

komunikim

marrs dhns

kod

mesazh referent

gjuh

e folure shkruarme shenjasinjale

Hapi II (lexim i drejtuar, diskutim, grafi k organizues)Msuesi/ja ka zgjedhur nj fi gur ku paraqitet nj situat komunikimi dhe u krkon dy nxnsve tua komunikojn shokve t tyre prmbajtjen e saj n mnyr origjinale. Njri prej nxnsve zgjedh gjuhn e shkruar pr t komunikuar situatn e dhn, duke shkruar n tabel 2-3 fjali, kurse tjetri ua transmeton shokve prmbajtjen nprmjet gjesteve, mimiks, zhurmave etj.Msuesi/ja drejton pyetjen:

- A sht realizuar si duhet komunikimi n t dyja mnyrat? Pse?Msuesi/ja, s bashku me nxnsit, arrijn n prfundimin se n t dyja rastet kemi komunikim, sepse

Nprmjet diskutimit vihen n dukje rastet e prdorimit t secilit komunikim. Joverbal: me an t gjesteve me an t sinjaleve/zhurmave/imazheve me an t shenjave Verbal: i shkruar i folur

marrsi e ka marr mesazhin, por mnyra e transmetimit t tij ndryshon.

Udhzues pr tekstin Letrsia dhe gjuha shqipe 10

3030

Komunikimiverbal

(gjuhsor)joverbal(jo gjuhsor)

Msuesi/ja ndan klasn n dy grupe t mdha dhe u krkon q, pasi t lexojn tekstin mbi dy llojet e komunikimeve, t listojn veorit e secilit komunikim.

Diagrami i Venit sht nj teknik q prdoret pr krahasimin e dy ose m shum koncepteve, vetive, situatave, personazheve etj. Nga krahasimet dalin n dukje t prbashktat dhe dallimet ndrmjet atyre q krahasohen.

joverbal

shenja t ndryshme vizatime

imazhe

tinguj jo t shqiptuar

sinjale

zhurma

shprehi t fytyrs

verbal

i shkruar i folur

universal

shum shprehs

ekonomik

hapur/krijues

Hapi III (diagrami i Venit)

Me an t diagramit t Venit nxnsit vn n dukje prparsit e secilit komunikim.

Verbal

- zvendson komunikimin verbal n raste t veanta- prdoret kur nuk njihet kodi- thekson komunikimin verbal

- ekonomik- universal- i hapur

Joverbal

shrbejn pr

komunikim

Hapi IV (praktik e pavarur n ift, n grup)

Ushtrimi 1Nxnsit punojn n ift pr t prshtatur llojin e komunikimit me situatn. Diskutohen shembujt me klasn.

Shembull prgjigjesh:1.a. prdoret komunikimi gjuhsor (fjalt) 1.b. prdoret komunikimi jogjuhsor (sinjalet e dritave) 2.a prdoret komunikimi gjuhsor (fjalt)2.b. prdoret komunikimi jogjuhsor (lvizjen, gjestin)

"3131


3.a prdoret komunikimi gjuhsor (fjalt) 3.b prdoret komunikimi jogjuhsor (prdor gjestin, t fton me lvizjen e dors) 4.a. prdoret komunikimi jogjuhsor (prdor shenjn tek etiketa e veshjes)4.b. prdoret komunikimi gjuhsor (fjalt)5.a. prdoret komunikimi gjuhsor (fjalt)5,b. prdoret komunikimi jogjuhsor (prdor shenjn q nuk lejon parkimin e makins)

Ushtrimi 2 (pun n grupe) Nxnsit t ndar n grupe diskutojn mbi mesazhin q mbartin situatat.U krkohet nxnsve q ta sqarojn me fjali t plota far komunikohet n fi gurat e dhna. Ideja e sqarimeve ka t bj me faktin se edhe pas komunikimit joverbal qndrojn fjalt q jan brenda nesh.Demonstrimi i tyre n klas.

Shembull prgjigjesh:1. Armpushim (shenja q tregon dorzimin ose armpushimin sht lvizja e nj cope t bardh). 2. Ndal (shenja tregon se nuk mund t kalosh n at an t rrugs, kur je duke i dhn makins)3. Hekurose (shenja q vendoset n etiket tregon se ajo lloj cope mund t hekuroset).4. Shuma e 8 e 4 sht 12 (shenjat matematikore tregojn se kemi t bjm me veprimin e mbledhjes).5. Ftoht (gjesti q ka br personi, mbledhja e supeve dhe afrimi i dors pran gojs pr ta ngrohur me frym, tregon se sht ftoht).6. Parko (shenja tregon se parkimi sht i lejuar nga ora 9-18).

Detyr shtpie a) Ushtrimi 3, faqe 16: Sqaroni me an t komunikimit verbal (t folur dhe t shkruar) si realizohen llojet e komunikimit joverbal. b) Krkoni n internet ose n bibliotek informacione t ndryshme mbi dshmit e para pr gjuhn shqipe dhe prejardhjen e emrit shqiptar. (Klasa mund t ndahet n grupe pr kt pjes t detyrs q nxnsit t prgatisin materiale t prbashkta (p.sh., foto, prgatitje posterash, prezantime me video projektor etj.) mbi tri shtje: grupi I - grupi ku bn pjes gjuha shqipe, grupi II - dshmit e para t shqipes, grupi III - prejardhja e emrit shqiptar.



3232

Materiale dhe mjetet msimore:Libri Gjuha shqipe dhe letrsia 10, tabela t ndryshme, shkumsa me ngjyra, foto, materiale, dshmi t para t gjuhs shqipe.

Teknika dhe metoda msimore:Diskutim pr njohurit paraprake, pema e mendjes, INSERT, prezantimi i puns, Di/ Dua t di/ Msova, praktik e drejtuar. (Ora mund t zhvillohet dhe n formn e konkursit.)

Hapi I (diskutim pr njohurit paraprake) Msuesi/ja e nis msimin me diskutimin e detyrs s shtpis (pjesa I, ushtrimi 3). Diskutohet mbi mnyrn e t shprehurit me an t komunikimit verbal t atij joverbal.

Hapi II (pema e mendjes)Pjesa e dyt e detyrs lidhet me punn hulumtuese t nxnsve rreth dokumenteve t para t shqipes. Msuesi/ja shkruan n drras grupin emror Gjuha shqipe dhe shkruan gjith prgjigjet e nxnsve rreth tij

Nxnsit shoqrojn prgjigjet edhe me materialet q kan hulumtuar.

Tema

Gjuha shqipe dhe emri shqiptar

ZHVILLIMI I MSIMIT

Objektivat: N fund t ors s msimit nxnsi t jet i aft: t zgjeroj informacionin mbi gjuhn shqipe dhe emrin shqiptar; t identifi koj vendin e gjuhs shqipe n familjen e gjuhve indoevropiane; t prcaktoj vlern e dokumenteve t para, si dshmi t shkrimit shqip; t hetoj pr origjinn e emrit shqiptar; t diskutoj pr dy tezat n lidhje me emrin shqiptar.

INSERT-i sht nj metod me an t s cils nxnsit kontrollojn sa t thella i kan njohurit e fituara. Ata lexojn materialin dhe gjat leximit vendosin shenja, q kan nj domethnie t caktuar, pr informacionin q lexojn. Shenja vendoset n at rast kur lexuesi ndesh nj informacion t njohur nga ana e tij. Shenja + vendoset kur informacioni sht i ri, - kur informacioni kundrshton ose sht i ndryshm

nga ai q di, ? kur ndeshet me nj informacion t paqart.

N fund nxnsit i prmbledhin t dhnat n tabeln e mposhtme:

Gjuha shqipe

Fjalori i Arnold von Harfi t

sht dokumentuar von

vazhdim i ilirishtesFormula e Pagzimit

Meshari i Gjon Buzukut

+ - ?

Hapi III (INSERT, prezantim i puns hulumtuese)

3333


Hapi III (INSERT, prezantim i puns hulumtuese)Msuesi/ja trheq vmendjen e nxnsve te njohurit e prezantuara n tekst. Nxnsit lexojn materialin

n tekst dhe vendosin shenjat prkatse. Pasi prfundojn punn, plotsojn tabeln n fl etore, kurse katr nxns dalin n tabel dhe plotsojn secili nga nj ndarje. N fund bhet verifi kimi i njohurive q kan pasur nxnsit, ato q kan fi tuar t reja dhe ato q gjat puns i kan rindrtuar. Njohurit e tekstit pasurohen edhe me njohurit e reja, q kan sjell nxnsit nga hulumtimi i tyre.

Diskutim i lir. Pas prezantimit, nxnsit duke identifi kuar faktet e nxjerra nga teksti, si dhe nga hulumtimet e nxnsve, vlersojn rndsin e ktyre dshmive.Hapi IV (Di/ Dua t di/ Msova)

Msuesi/ja shkruan n tabel nnshtjen e msimi: Emri shqiptar. Ndahet tabela n tri pjes. N pjesn e par shkruhet do informacion q kan nxnsit pr emrin shqiptar. N kt shtyll shkruhen edhe materiale q mund t ken sjell nxnsit nga puna e tyre hulumtuese mbi emrin shqiptar dhe tezat e prejardhjes s tij. N shtylln e dyt shtrohen pyetjet q iu lindin nxnsve, si dhe dy shtjet kryesore q do t sqarohen n msim.N shtylln e tret paraqitet informacioni i ri, q lidhet me pyetjet e shtruara.

Tabela plotsohet me informacion e ri q merr nxnsi.Pr t mbajtur mend informacionin e ri mund t prdoret edhe nj grafi k organizues:

Lashtsia e popullit shqiptarEmri shqiptar, albanes

Shnim.N kt tabel do t shkruahet i gjith informacioni q sjellin nxnsit.

Kur sht prdorur pr her t par emri albanes? Po shqiptar?

Cilat jan tezat pr t shpjeguar emrin shqiptar?

Emri albanes ka qen prdorur prej vendasveN shek.II nga Ptolemeu, albanoi Albanopolis n Shqiprin e Mesme1072 kronikani bizantin Arbanenses n Arbanum. N mesjet Arbanum ishte Kruja.- emri shqiptar fi lloi t prhapej n fund t shek. XVIITezat:Gustav Majer: nga fjala latine excipere=kuptojLambertz: e shpjegon emrin nga shqiponja.Kjo lidhet edhe me simbolin e shqipes q sht n fl amur q n kohn e Sknderbeut.

Di Dua t di Msova

Tezat pr prdorimin e emrit shqiptar.

Albania

Albanoi (shek.II e.r.) Albanopolis (shek.II)

Arbanenses (1166)

Albanenses (1271)

Arbana (fshat deri n ditt e sotme)

Arbanum (1204, 1250) Kruja (n mesjet)


3434

"

Ushtrimi 3. a) Autori anonim Ktu shqiptart e lartprmendur..... b) Guiliem Adami Sado q shqiptart kan nj gjuh...

Ushtrimi 4. a) i gabuar b) i gabuar c) i vrtet d) i vrtet e) i gabuar f) i gabuar g) i gabuar h) i gabuar i) i gabuar j) i gabuar k) i vrtet l) i gabuar,

Ushtrimi 5. a) Gjon Buzuku Meshari b) Arnold von Harfi Fjalorthi c) Pal ngjlli Formula e pagzimit e ritit latin (8 nntor, 1462)

Detyr shtpie. Sillni n klas fjal, tekste t dialekteve t shqipes.

N fund t ors s msimit bhet vlersimi i nxnsve pjesmarrs. Msuesi/ja vlerson nxns t niveleve t ndryshme pr punn e br.Kujdes tregohet mbi punn e br n grup. Msuesi/ja mund t vlersoj aspekte t ndryshme t puns s nxnsve dhe mund t krkoj nga nxnsit t vlersojn punn e shokve.

Hapi V (praktik e pavarur) Nxnsit punojn n grupe ushtrimet 1, 2, 3, 4, 5. Prezantimi i puns se tyre n klas.

Ushtrimi 1Shekulli II i ers son Albanoi1166 - arbanenses1204, 1250 vendin Arbanum1271- albanenses, q u prdor deri n fund t shek. XVII.

Ushtrimi 21. vjen nga latinishtja dhe do t thot kuptoj (G.Majer),(G.Vajgand) mbshtet tezn: shqip = shqip, qart, kuptueshm2.Sipas M.Lambertz prejardhja lidhet me shqiponjn, si: totem, kafsh q adhurohej nga vendasit, dhe, sipas tij, sht shprehja e kombsis.

Nga fjala latine excipere = kuptoj nga emri i shqiponjs. PlutarkuE gjejm te Edit Durham fl amuri i Sknderbeut

Majeri Lambertzi

ShqipShqiptar

Vajgandi

i shqiptoi - kuptoi

3535


Materiale dhe mjetet msimore:Libri Gjuha shqipe dhe letrsia 10, tabela t ndryshme, shkumsa me ngjyra, foto, tekste t shkruara n dialekte t gjuhs shqipe, fragmente nga tregimi i E.Koliqit Vna shtat vjee dhe Lumo Skndo T muktit, harta e Shqipris.

Tema

Dialektet dhe shqipja standarde

Objektiva: N fund t ors s msimit nxnsi t jet i aft: t dalloj n hart zonn ku shtrihen dialektet dhe nndialektet e shqipes; t krahasoj veorit e dialekteve dhe nndialekteve t shqipes; t identifi koj shtrirjen dhe prdorimin e standardit t shqipes brenda dhe jasht Shqipris; t shkruaj fjal e tekste dialektore n shqipen standarde.

E. Koliqi Vna shtat vjee (fragment, shkputur nga vllimi Tregtar fl amujsh)Dritoret e mdhaja t ardakut ishin hap kah oborri. Nonse asnji frym ere slvitte,degt

e dnduna t mandit aty para dritoreve, qi drita e zbt e kandilave dilte me zdrit paksa, epshin tue i shikue si nji ndije freskie. Sipr gjethve m tepr, nji qiell pa hn, por prplot me hyj. Qielli i Shkodrs qi aq mblsisht priret mbi qytet ndr net maji bnte me fl uturue mendimet e Lecit. Ishte nat me dal, mos me ndry aty mbrnd, me dal e me thith ajrin e nats s kulluet, me ik nga ajo mrzi qi e ngrthente aty pran plakut, i cili predikonte pa pushue, tue mos kujtue aspak se maji ishte shum m i fort se urtija grumbullue prej tij n gjashtdhetvjet jete.

Lumo Skndo T muktit.Brnda n t errt shikoj nga fi nestra perndimn. Drita humbet, ca nga ca terrtit

shtohet, botn e mbulon nj mjegull e zez: nat koh q tfaqet nga perndimi nj fl ak e holl maj malevet, pandeh njeriu se drita, dita po vdesn pr gjithnj.

Terrtit si tym i zi m hyn n shpirt dhe n zmr.Mejtohem: pse lint dielli do mngjes dhe pse shuhet do nat?Them: pse pas drits na vjen kjo cip e zez?Ca nga ca pushimi bhet m i thell, do gj bje m nj qetim.Ahere syt e yjvet elen dhe shikojn dhen e nxir, t piklluar.Them: pse shikojn ksht kt yj? A po duan t hedhin pak gas mi dhet t nxir, mi

njerzit. Kta sy ngjajn me syt e tu, o njeri. Po t tut qeshin, qajn, gzohen, helmohen, klqejn dhe shuhen. Ata sipr atje n qiell, ata jan gjithnj t klqyer.

Teknika dhe metoda msimore:Stuhi mendimesh, pun e pavarur, pema e mendjes, organizuesi grafi k, pun n grupe, rrjeti i diskutimi, lexim hap pas hapi, pun n ift.

Msuesi/ja n varsi t paraplqimeve mund t shfrytzoj si burim t teksteve q prmbajn elemente dialektore dhe vepra t autorve t tjer, si: M. Camaj, Ali Asllani etj.

ZHVILLIMI I MSIMIT Hapi I (stuhi mendimesh) Msuesi/ja shkruan n tabel titullin e msimit: Dialektet e shqipes dhe drejton pyetjen: - jan dialektet? Me an t nj stuhi mendimesh nxnsit shfaqin idet e njohurit e tyre rreth dialekteve.

pjes e gjuhs

forma t foluri

toskrisht

gegrisht

Dialektet

t folmet


3636

Fjalor:nonse - ndonsemandi - man-izdrit - me ndriutue - duketepr - m t lartandry - mbyllmbrnd - brenda

Dialekti geg vna, denduna

dritoretardakutkah, nonseurtija, ndijegjashtdhetvjetasnji, qi, njizbt, zdrittue shikue, fl uturue, s kulluet, tue mos kujtuema teprhn, mblsisht, bnte, mhyjme dal, mos me ndry, me ikmbrnd, mandi

perndimn, shtohet, vdesn gjithnj, zmr shuhet, drits, bhet, t piklluar, duanterrtittfaqetfl ak, syt, cip, hynmalevetmejtohem, mi, lintbjeqetimahereklqejn, t klqyerdhen, dhetyj,yjvetgas,brnda

Dialekti tosk

Msuesi/ja e drejton vmendjen e nxnsve te harta e Shqipris dhe prcakton s bashku me ata zonat e shtrirjes s dialekteve. Pasi t ken lexuar kt pjes t tekstit, nxnsit kufi zojn n hartn e tekstit zonat ku shtrihen dy dialektet.

Dialekti geg: n t gjith territorin e Shqipris q ndodhet n veri t lumit Shkumbin, Prdoret: nga shqiptart e Maqedonis n zonat: mes Strugs dhe Dibrsnga shqiptart n Kosov ...

Dialekti tosk: n t gjith territorin e Shqipris q ndodhet n jug t lumit Shkumbin, territori n jug t lumit Shkumbin, Greqi, amri, Ohr

Msuesi/ja trheq vmendjen e nxnsve te dy hartat e tekstit. Nxnsit duke ndjekur ngjyrat dallojn shtrirjen e t folmeve t gegrishtes e t toskrishtes. Ndrkoh n tabel punohet organizuesi grafi k pema e mendjes.

Hapi II (pun e pavarur)

Hapi III (pema e mendjes, organizuesi grafi k)

N grafi k vendosen edhe karakteristikat dalluese pr t folmet.

Hapi IV (pun n grupe, organizuesi grafi k)Msuesi/ja ndan klasn n dy grupe t mdha dhe u jep dy fragmentet e shkputura nga Vna shtat vjee e E. Koliqit dhe T muktit e Lumo Skndos. Nxnsit punojn n heshtje rreth 5 minuta pr t identifi kuar dialektet dhe karakteristikat e tyre prkatse. Diskutohet rreth tyre mbshtetur edhe n prvojat individuale t nxnsve. Zbulojn veorit, fjalt dialektore dhe plotsojn organizuesin grafi k.

Dialektet

t folmet kalimtare

veriore

toskrishtja gegrishtja

gegrishtja verilindore

gegrishtja veriperndimore

gegrishtja qendrore

jugore

labrishtjaamrishtja

gegrishtja e Shqipris s Mesme

3737


Lexohen disa prej detyrave t nxnsve dhe kalohet n rrjetin e diskutimit. Shtrohet pyetja:

A ka ndryshime themelore ndrmjet dialekteve t shqipes?

Nxnsit sjellin argumente pro dhe kundr dhe n fund arrihet n prfundime q lidhen me ndryshimet n: leksik morfologji sintaks fonetik

Hapi VI (praktik e pavarur dhe diskutim) Punojn ushtrimet 1, 2, 4. Diskutim rreth tyre. Shembull prgjigjesh:

Po Jo

Gjuha standarde Dialekti juaj Dialekti tjetrqumsht taml qumshtgjalp tlyn gjalpkndes gjel kokoshvrapoj turru vrapoji mbl i mbl i mblvajz goc/ik up/vajzdjal un djal

Ushtrimi 1

Gjuha standarde Dialekti juajvllan e nns daj, ungjmotrn e nns teze, motrmmvllan e babait axh, ungj, xhaxha, mixhmotrn e babait hall, motrtatbaban e babait bab, gjysh, babagjyshnnn e babait Nne, nn, ije, mome, anbaban e nns bab, gjyshnnn e nns Nne, nn, ije, mome, an

Ushtrimi 2

Mirmngjes! Nadja mirMirdita! Mirmbrma! Mramja mirDitn e mir! Natn e mir! Mirupafshim!

Ushtrimi 5

Dialekti tosk

Mungojn zanoret hundore: gj, z, lm, sht hundore sht shndrruar n dhe n - r: bra, vura, prura, huriVa: vaj, vatr, vajtamungongrupet mb, nd, ng, ngj: mbush, mbaj, mbes, thumb, hunda, ngjyej, ngarkoj, ndryshoj, ngjala, ngjesh

Dialekti geg

zanoret hundore: gj, z, lm, shtzanorja hundore : Bna, vun, prun, hni.

grupi nistor vo: Voj, votr, vojta,paskajorja me punueAsimilimi i grupeve mb, nd, ng, ngj: Mush, maj, mes, thum, huna, njyej, narkoj, nryshoj, njala, njesh

Hapi V (rrjeti i diskutimit)

Rrjeti i diskutimit sht nj teknik q ndrtohet mbi bazn e nj pyetjeje t hapur q pranon si prgjijgje pozitive, ashtu dhe negative. Kjo pyetje prek drejtprdrejt thelbin e shtjes.


3838

"

Liston katr drejtimet kryesore t standardizimit: 1. Rigjallrimi i fjalve dhe strukturave dialektore ; 2. Krijimi i fjalve t prbra; 3. Krijimi i fjalve me shmangie klase; 4. Shqiprimi i fjalve t huaja. Nxnsit ilustrojn me shembuj.

Hap VIII (pun n ift) Nxnsit punojn ushtrimin 3. Gjeni se n cilin dialekt jan shkruar tekstet. Ktheni n gjuhn standarde disa fjal dhe shpjegoni far dukuri gjuhsore ndodhin n dialektin prkats.Shembull prgjigjesh:

a) fragmenti i par sht shkruar n dialektin gegrisht.Fjal dialektore t kthyera n gjuhn standarde: mret-mbret, nji-nj, kte-kt, myll-mbyll, mrena-brenda, ly-lyer, boj-boj, shifte-shihte, gja - gj, kishte pas ushqy - kishte pasur ushqyer, tul-tule, kishte pas vu-kishte pasur vn, dad - dado, bajte - bnte, masanaj - mbasandaj, goca - vajza, ktij - ktij, mrzit - mrzitur, ene - edhe, dads vet - dados s saj, kte t ngranme - kt t ngrn, bj - bj, t bij-t bie (t sjell), koc-kock.

b) Fragmenti i dyt sht shkruar n dialektin toskrisht.Fjal dialektore t kthyera n gjuhn standarde:upa - vajza, urdhri urdhri, mirpo - mirpo, shum i mrzitur - shum i mrzitur, t vinte - t shkonte, i jati - i ati, mos u marzi mos u mrzit, ushtar vete un - ushtar shkoj un,bij e babajt - bij e babait.

Detyr shtpie. a) Gjeni nga letrsia artistike fragmente tekstesh t shkruara n dialektet e gjuhs shqipe. Identifi koni veorit e tyre. Kthejini n gjuhn standarde. b) Sillni n klas tekste t natyrave t ndryshme.

N fund t ors s msimit bhet vlersimi i nxnsve pjesmarrs dhe vlersimi i ors.Diskutim i lir. Pas prezantimit, nxnsit duke identifi kuar faktet e nxjerra nga teksti, si dhe nga hulumtimet e nxnsve, vlersojn rndsin e ktyre dshmive.

Hapi VII (lexim hap pas hapi, organizues grafi k)Msuesi/ja duke u mbshtetur n njohurit q kan nxnsit plotson skemn me karakteristikat kryesore t gjuhs standarde.

varietet gjuhe n t cilin komunikojm

form e shkruar e nj gjuh me funksion t caktuar

gjuh standarde

gjuh zyrtare

proces i vazhdueshmnorma dhe kodifi kimi

3939


Teknika dhe metoda msimore:Diskutim, prmbledhje e strukturuar, pun n grupe, praktik e drejtuar, praktik e pavarur, pun e pavarur, shkrim i lir, parashikim me terma paraprak.

Tema

Teksti

Objektiva: N fund t ors s msimit nxnsi t jet i aft: t prkufi zoj se sht teksti; t identifi koj tekstin dhe karakteristikat e tij; t identifi koj nprmjet shembujve karakteristikat e tekstit; t hetoj mangsit kur nj tekst nuk sht i plotsuar; t prdor n t shkruar elementet e ndrtimit t tekstit; t prshtat situatat me prdorimin e llojeve t teksteve;

Materiale dhe mjetet msimore:Libri Gjuha shqipe dhe letrsia 10, shkumsa me ngjyra, tekste t llojeve t ndryshme.

Dy brir dhie kish n kryeEmblem e vjetr e uditshmeSikur ta dinte q mes brinjveDy perandor do godiste (I. Kadare, Portreti i Sknderbeut)

Po ia hngre puln tjetrit, lidhe tnden te magjja.

Ua! Paska rn bor!

E dashur nn !Kt kartolin po ta shkruaj nga Moska. S bashku me mallin pr ty, po prjetoj edhe dshirn pr vizituar ato vnde, ku ti ke jetuar dikur. Shpresoj t kem koh, t t drgoj disa foto. Me dashuri e mall nga larg Blerina!

Pjest e nnvizuara jan tregues t elementeve gramatikore dhe leksikore t tekstit.

Ndriimi i dobt n klasa dhe mungesa e ndrgjegjsimit pr t kryer nj vizit t syve ka br q jo pak prej nxnsve t shkollave 9-vjeare t ken probleme me shikimin. T dhnat e Institutit t Shndetit Publik dshmojn kt fenomen. Sipas studimit t kryer nga specialistt rreth 21 % e fmijve nga 6-14 vje kan rregullime pamore.

Dhe mbasi fola pr shkrimtart, do tju them nj gj: kam vn re se librat e lutjeve fetare, ndrsa kan lutje pr do shkoll e zanat, skan ndonj lutje t veant pr shkrimtart. Un nuk jam shum fetar, por ndonjher m hipn zjarri pr nj besim t shkurtr. Jam n nj gjndje t till dhe kam gatuar nj lutje t shkurtr t ciln ju krkoj leje t kndoj. (Faik Konica, Lutja e shkrimtarit)

ZHVILLIMI I MSIMIT Hapi I (diskutim) Msuesi/ja nis msimin me diskutimin e detyrs s shtpis. Liston s bashku me nxnsit disa nga karakteristikat e dialekteve t shqipes.

Hapi II (diskutim, prmbledhje e strukturuar) Paraqet n tabel, t shkruara n tabak t mdhenj me shkrim t dukshm e me ngjyra, tekste t formave dhe natyrave t ndryshme. Shtron shtjen:

- far sht shkruar n tabelat e vendosura n tabel?


4040

Prgjigjet e nxnsve mund t jen: fjal, fjali, tekste, fragmente teksti, grup fjalish etj. Msuesi/ja nnvizon fjaln tekst dhe pyet:

- sht teksti?Mbledh idet e nxnsve me an t stuhis s mendimeve.

Msuesi/ja shnon prkufi zimin n tabel:

Teksti sht njsia baz e aktivitetit ton gjuhsor, q i prgjigjet nj qllimi komunikues.Ai mund t ndrtohet nga nj fjal e vetme a nga disa fjal, nga nj fjali (thjesht ose e prbr), nga disa fjali, paragraf, krer a pjes n varsi t situats n t ciln prdoret dhe qllimit q synohet t arrihet.

Analizon me nxnsit nse kryejn kt funksion tekstet q jan shnuar n tabel. - far e kushtzon nj grup fjalsh q t jet tekst?

Teksti duhet t jet:

I plot (argument, tem themelore, trajt)

I rregullt (fakte, ide, zhvillohet organikisht)

Koherent (lidhje logjike e kuptimore, vazhdimsi)

Homogjen (n situatn komunikuese etj. - marrsi, qllimi etj.)

njsi komunikimi

bashksi fjalsh

njsi gjuhsore baz

grup fjalsh

Teksti

N planin leksikor(t prdoret leksiku i sakt

dhe i pasur)

Teksti duhet te jet i sakt:

N planin gramatikor(t respektoj rregullat e

gjuhs, n t ciln shkruhet)realizohet me an t:

t prshtatjes morfologjike t fjalve

rimarrjes s fjalve

t premrave, ndajfoljeve,

zvendsimit sinonimeve

hiperonimis

parafrazs

hiponimis

konektorve


4141


Hapi III (pun n grup)Pas do hapi t shpjegimit t elementeve prbrse t tekstit, msuesi/ja u krkon nxnsve t hetojn n grup nse tekstet e paraqitura n tabel i kan kto veori. Diskutohen tiparet dhe veorit pr secilin rast.

Hapi IV (praktik e drejtuar)Msuesi/ja u trheq vmendjen nxnsve te prbrsit e tekstit. Koherenca sht elementi q krkon koordinimin e t gjith prbrsve. Lihen t lir nxnsit pr 3 minuta t vzhgojn tekstin e ushtrimit 3 dhe m pas analizon realizimin e ktyre prbrsve s bashku me nxnsit.

Shembuj prgjigjesh:Ushtrimi 3

N kt tekst veprimet vijn n mnyr kronologjike, pas njri-tjetrit. Nuk ka shmangie logjike kuptimore. do fjali prforcon dhe pasuron deri n fund prmbajtjen kuptimore t tekstit. Ne si lexues marrim nj informacion t shkurtr pr festimin e ditlindjes s presidentit me stafi n e tij t puns.

Festoi 51 vjetorin, mes trndafi lave, lulet vinin nga institucione t ndryshme, ceremonia nisi me stafi n e presidencs, u festua me shampanj, t pranishmit uruan przemrsisht presidentin.

Hapi V (pun e pavarur)E njjta praktik ndiqet edhe pr punimin e ushtrimit 1. Nxnsit nxjerrin prfundime n mnyr t pavarur. Diskutojn zgjidhjet e tyre individuale duke argumentuar.

Shembuj prgjigjesh:Teksti A. Ky tekst sht koherent, sepse na prcjell nj informacion q lidhet me faktin se ka disa probleme, si sht vaksinimit i fmijve apo msimi i anglishtes n shkolla, pr t cilat nuk ekzistojn politika t majta apo t djathta pr zgjidhjen e tyre. Megjithat, ai nuk sht i rregullt, sepse fjala mnyr sht prdorur n vend t fjals politik. Nuk ka mnyra, po politika t djathta apo t majta.

Teksti B. Ky tekst sht koherent pr nga stili. T gjith prbrsit e tij kan lidhje logjike dhe kuptimore me njri-tjetrin. Ai na prcjell n mnyr korrekte nj fakt: Ura e Mesit, monument kulture... sht kthyer n vatr mbeturinash, pasojn: turistt .. mbetn t zhgnjyer dhe shkakun: ...askush nuk sht kujdesur ... .Teksti sht i sakt n pikpamje leksikore dhe gramatikore: fjalt dhe fjalit jan t lidhura me njra-tjetrn me logjik dhe sipas rregullave t gjuhs, konektort (dhe, ndonse), fjalt zvendsuese (ata turistt), premri (askush) jan prdorur sakt.

Teksti C sht jokoherent. Pjest e fjalis nuk lidhen n mnyr logjike e kuptimore me njra--tjetrn, mungojn konektort, nuk respektohen shenjat e piksimit.

Le t shohim t dhnat q jep shkrimi, si dhe lidhjen logjike q duhet t kishin pjest e fjalis:mbi urn e vjetr, q sht monument kulture,n asnjrin krah t saj (urs) nuk ka nj tabel q t tregoj emrtimin e vitit kur sht ndrtuar, (po) sheh, jo rrall her, ve njerzve dhe kafshve t ngarkuara q kalojn mbi t, dhe mbeturina.

Nxnsit s bashku me msuesin/en analizojn ndrtimin e fjalis s prbr dhe lidhjen logjike e gramatikore t pjesve t saj.


4242

Hapi V (pun e pavarur n grup)Punohet n mnyr t pavarur me grupe ushtrimet 2, 4, 5, 6, 7. Nxnsit mund t punojn n ift dhe diskutojn opinionet e tyre me njri-tjetrin.

Shembull prgjigjeshUshtrimi 2. Proverbat jan tekste t plota.

Mos u ngut, se vonohesh. Ha sa t kesh, fol sa duhet. E keqja s harrohet. Mos e prek gjarprin n bisht, se t ha n gisht. Ai shkon t ndaj e merr pjes pr vete. Nxnsit nxjerrin mesazhet q komunikojn ato.

Ushtrimi 4. 1. Autori krkon t marr informacion. 2. Autori dshiron t sqaroj nj keqkuptim dhe t krkoj ndjes. 3. Autori reklamon nj produkt t caktuar, me qllim q ta shes at. 4. Autori uron protagonistt, duke vlersuar shfaqjen.

Ushtrimi 5.Teksti i dhn ka disa komponent prbrs q lidhen midis tyre nga tema: Sasia e madhe e squfurit n naft rrezikon jetn e njerzve.- Fjalia e par paraqit faktin. (hyrja)- Fjalia e dyt tregon reagimin e Institutit t Shndetit Publik ndaj ktij fakti dhe sjell dy argumente pse reagimi i tyre nuk merret n konsiderat. (zhvillimi)- Fjalia e tret tregon masat q jan marr nga Ministria pr ta zgjidhur kt problem n t ardhmen. (mbyllja)

Teksti sht koherent.Nuk ka nj marrs t caktuar, por disa: 1- njerzit e thjesht, t cilt jan t interesuar pr ndotjen e ajrit, 2- biznesment q merren me tregtin e nafts (marrveshja me OBT-n etj.)...Synimi pr t cilin sht shkruar sht i qart, krkon t informoj publikun dhe grupet e interesuara pr ndotjen e mjedisit dhe shqetsimi i palve t interesuara pr t.sht i rregullt nga pikpamja leksikore dhe gramatikore.

Ushtrimi 6a) Informon mbi vendndodhjen e nj objekti t caktuar. Prdoret si udhrrfyes n rrug. b) Udhzon mbi ruajtjen e nj objekti t caktuar. Prdoret n vende, t cilat kan pyje.c) Ndalon prdorimin e nj objekti t caktuar. Prdoret n mjedise publike.d) Reklam, ofron nj shrbim t caktuar. Prdoret n fl etpalosje t ndryshme, t cilat promovojn aktivitetin e nj institucioni t caktuar (bank).

Ushtrimi 71. dhe (lidhz bashkrenditse shtuese), 2. sepse (lidhz nnrenditse shkakore) 3. sepse, dhe (lidhza nnrenditse dhe bashkrenditse,) 4. sepse (lidhz nnrenditse) 5. sepse (lidhz nnrenditse)

4343


"

Hapi VI (shkrim i lir, parashikim me terma paraprak)

Msuesi/ja shkruan n drras disa terma paraprak, si: mjedisi, ndotja, problemet e hasura, shndeti i njeriut dhe u krkon nxnsve t ndrtojn nj tekst mbi mjedisin duke pasur parasysh prbrsit e tij e t identifi kojn elementet prbrse. (Tekstet mund t prbhen nga 2-3 fjali, mjafton q t prmbushin parametrat e duhur.)

Nse koha pr zhvillimin e ktij ushtrimi nuk sht e mjaftueshme, msuesi/ja mund tua jap kt ushtrim edhe si detyr shtpie.

Shnim. Sipas kohs q ka n dispozicion, msuesi/ja mund t jap edhe ushtrime rreth elementeve t tjera prbrse t tekstit, si: t argumentojn saktsin n planin morfologjik e sintaksor, t zbuloj argumentet q prmban teksti dhe llojet e fjalive me nnrenditje q prdoren (shih ushtrimin 7) etj.

Detyr shtpie. b) Sillni n klas tekste me struktur t gjat; pjes, krer etj.


Informacion plusDuke qen se koherenca sht nj element i rndsishm i ndrtimit t tekstit dhe nj koncept i ri dhe gati i panjohur pr nj pjes t msuesve, m posht jepet nj material plotsues.

KoherencaKohezioni dhe koherenca jan dy elemente mjaft t rndsishme q realizojn njsin tekst.

Shkrimi i lir ht nj teknik q i v nxnsit t shkruajn pa u ndalur pr 5 ose 10 minuta rreth detyrs q u sht dhn, ku t shprehin

mendimin e tyre t pavarur.

Koherenca shpreh qndrueshmrin ose vazhdimsin kuptimore t tekstit.Nse tekstin do ta paraqesim si m posht:

T Planifi kim (= organizimi i nntemave rreth tems qendrore E duke u nisur nga nj qllim i caktuar)K Njsi = +S Koherenc: elemente logjike, semantike, stilistikore T +I Kohezion formal

Plotsi = prkim i plot me qllimin pr t cilin teksti sht projektuar dhe ndrtuar dhe me kontekstin n t cilin sht prfshir. Duke par skemn vm n dukje se koherenca shprehet me elementet logjike, semantike dhe stilistikore. Koherenca logjike realizon ekuilibrin e trsis tematike t nj teksti, temat e t cilit zhvillohen n mnyr harmonike, pr t vn n pah qllimin dhe temn qendrore. Jo m pak e rndsishme sht prania e koherencs semantike, e cila ka t bj me leksikun, me kuptimet e fjalve t pranishme n tekst dhe realizon vazhdimsin kuptimore t tekstit. Edhe aspekti i tret, koherenca stilistikore, paraqitet si nj element i nevojshm i tekstualitetit, sidomos kur bhet fjal pr tekste me shtrirje t gjat (si: narracion, prshkrim), tekste q krkojn nj stil dhe gjuh t zgjedhur.

1

TEKSTI


4444

(1) Lotarit e shumta q do dit po trheqin m shum njerz t interesuar pr to jan br nj mundsi fi timi dhe aq m tepr, kur kto transmetohen dhe nprmjet ekranit t televizionit. Nj ndr to sht dhe lotaria 6 nga 45, e cila dhe sonte mund t bj t lumtur shum prej jush. Por, edhe nse nuk fi toni, e rndsishme sht t marrsh pjes. (Gazeta Shqiptare, f. 4 , 15.12.1996)

(2) Nj koncert vokal instrumental sht dhn kto dit n Vlor // Pr do kontrat The artist apo i famshmi Prince krkon shifra marramendse. //Ende enigm fajtort pr vrasjen e minorenit 15-vjear E.M. //Trupa speciale kundr trafi kut t klandestinve n Vlor. (Gazeta Shqiptare, po aty)

Shembulli (1) t krijon prshtypjen se fl itet pr t njjtn gj; shembulli (2) nuk na e krijon kt prshtypje, edhe pse nga pikpamja gramatikore sht plotsisht i sakt. Por far e dallon tekstin (1) nga teksti (2)?Themi se shembulli (1) sht koherent, sepse gjat marrjes s tij, jemi n gjendje t AKTIVIZOJM nj PAKET t ngjeshur dijesh t akumuluara (d.m.th., t rikujtojm dhe t nxitim njohurit tona), pra, nj pjes t enciklopedis son, q pr ne sht mjaft e rndsishme. Kjo pjes e enciklopedis, n shembullin (1), prbhet nga disa njsi informuese:

a. lotarit e shumta po trheqin do dit e m shum njerz; b. ato jan mundsi fi timi; c. nj ndr to sht lotaria 6 nga 45; d. e rndsishme sht t marrsh pjes etj.

Shembullin mund ta plotsojm me njohurit tona vetjake: p.sh., prse pjesmarrja n nj lotari ngjall gjithashtu interes etj.

Me ndihmn e njohurive t tilla mund t mbushim boshllqet e krijuara nga formulimi i tekstit siprfaqsor, mund t mbushen nga njohuri q donjri prej nesh zotron: koherenca plotson zbraztin e ln nga kohezioni.

Shembulli (2) nuk na lejon aktivizimin e asnj pakete njohurish paraprake, q t lidh pjest prbrse. lidhje ka, p.sh., i famshmi Princ me trupat speciale t Vlors? Nse n trsin e njohurive tona enciklopedike nuk gjejm asnj paket njohurish mjaftueshmrisht kompakte, q t lejoj organizimin e fjalive n nj t tr, nuk mund t fl asim kurrsesi pr koherenc n shembullin (2).Pra, koherenca e nj teksti, si sht n shembullin (1), nuk qndron n karakteristikat e mvetsishme gjuhsore, por n trsin e njohurive enciklopedike paraprake. Dhe, meqense shembulli (1) u prgjigjet disa prej njohurive tona enciklopedike, t cilat i kemi skematizuar n fjalit (a-d), kt tekst e vlersojm si koherent.

Kshtu, ndrsa analiza e kohezionit zhvillohet praktikisht e tra n kuadrin e dukurive gjuhsore, analiza e koherencs na on dhe m larg, drejt kufi rit delikat midis ligjrimit, njohjes dhe mendimit, q gjuhsia t paktn deri m sot, i ka quajtur kolonat e Herkulit. N t vrtet, analiza e koherencs lidhet me

donjri prej nesh arrin t dalloj pak a shum, q n pamjen e par nj tekst t lidhur nga nj tekst t palidhur. M e vshtir do t ishte t prcaktonim kushtet e nevojshme kur nj tekst prmbush kriteret pr tu prkufi zuar si koherent.Pr t vn n dukje dallimin ndrmjet nj teksti koherent (tekst i vrtet) dhe nj teksti jokoherent (pseudotekst), po sjellim shembuj:

4545


Studiuesit Beaugrande /Dressler parashtrojn katr modele t prgjithshme t magazinimit t njohurive:

Frames Kornizat jan strukturat globale q prmbajn njohuri t prgjithshme rreth nj koncepti qendror t caktuar .Kto korniza tregojn, n vija t trasha, lidhjet , por jo rendin sipas s cils kto fjal, t lidhura reciprokisht, duhet t shprehen.

Skemat jan struktura globale t ngjarjeve dhe rrethanave t vendosura n sekuenca t organizuara dhe t lidhura nga afrsia kohore dhe shkakore ... . N dallim nga kornizat, skemat kan nj vendosje sekuenciale n progresion, e till q lejon t zhvillojm hipoteza mbi at q, n vazhdimsi, do t thuhet n nj koh t caktuar tekstuale.

Projektet ose Planet jan modele t prgjithshme ngjarjesh dhe rrethanash q synojn drejt nj qllimi t paramenduar . Kto projekte ose plane ndryshojn nga skemat pr faktin se projektuesi (d.m.th., krijuesi i tekstit ) i vlerson t gjitha sipas mnyrs sesi kto elemente lvizin drejt qllimit t paravendosur.

Scripts Dorshkrimet jan projekte t qndrueshme q prdoren shpesh pr t saktsuar rolet dhe veprimet e pjesmarrsve n komunikim.

mekanizmat nprmjet t cilve mendja njerzore organizon njohjen, t ciln e sjell n kujtes, kur ka nevoj dhe e prdor pr t interpretuar njohurit e reja. Pr kt arsye, studimi i koherencs fut n loj dhe disiplina t tjera, si: psikologjin, shkencn njohse, inteligjencn artifi ciale, q duken se jan m t afta t dalin nga kufi jt e territorit gjuhsor.

Tham n fi llim se koherenca u referohet funksioneve t bots tekstuale (konceptet dhe lidhjet konceptuale). Koncepti sht prvijimi i njohurive q mund t aktivizohen apo t risillen n kujtes n mnyr t harmonishme dhe konkrete. N aktin ligjrimor, kur fl asim apo dgjojm dik tjetr, aktivizojm pjesn (depozitn) aktive t kujtess son. Gjithashtu, konceptet q bjn pjes n kujtesn ton, nprmjet komponentve t tyre prbrs, krijojn lidhje t ndryshme, si:

lidhje njohse t qndrueshme (p.sh., t gjith njerzit jan qenie t vdekshme);

lidhje tipike (p.sh., njerzit jetojn zakonisht n shoqri, pra jan qenie sociale);

lidhje t rastsishme (p.sh., disa njerz jan biond).

N aktin e komunikimit aktivizojm konceptet dhe marrdhniet konceptuale t s ashtuquajturs depozit apo kujtes aktive. Q kujtesa jon aktive t kt shkall t lart vlefshmrie, njohurit e ndryshme q marrim do dit, duhet t ken formn e MODELEVE T PRGJITHSHME.

Informacion plusN disa literatura gjejm t prdoret dhe termi tekst joverbal. Sipas disa studiuesve nj tekst mund t formulohet edhe me kode t tjera, ve kodit t gjuhs s shkruar dhe t folur.Kshtu nj tekst mund t prdor:

gjuhn e fi gurave - nj vizatim, nj piktur, nj skulptur ose nj shenj rrugore. gjuhn muzikore - t prbr nga notat, pr shembull, t tilla jan tekstet muzikore, si nj fug e Bahut ose nj koncert i Bethovenit.

Gjithashtu n nj tekst mund t prdoren n t njjtn koh disa kode: fi gura, fjalt, muzika etj. p.sh., fumeti (revist me vizatime e me fjal, prgjithsisht pr fmij) ose nj pjes humoristike e ilustruar.

2


4646

Tema

Teksti dhe pjest e tij

Objektiva: N fund t ors s msimit nxnsit t jet i aft: t dalloj pjest prbrse t tekstit; t identifi koj nprmjet skems pjest prbrse t tekstit t gjat; t rendit veorit e pjesve prbrse t tekstit; t shpjegoj si ndrtohen lloje t ndryshme t titujve; t klasifi koj llojet e ndryshme t paragrafve; t shkruaj tituj t prshtatshm pr lloje t ndryshme tekstesh dhe anasjellas.

Materiale dhe mjetet msimore:Libri Gjuha shqipe dhe letrsia 10, shkumsa me ngjyra, tekste t llojeve t ndryshme, paragraf t llojeve t ndryshme, si m posht.

Paragraf numrimi:Sipas t dhnave, gruaja ilire zinte nj vend t posam n shoqrin e athershme. Ajo

merrte pjes aktive n jetn shoqrore dhe politike t vendit. Jo vetm se ishte nn dhe shtpiake e mir, por krah pr krah me burrin luftonte kundr armikut.

Luftrat e gjata kundr romakve forcuan m tepr cilsin luftarake t grave ilire. Armiku shpesh psonte humbje nga sulmet e tyre. Pr romakt kjo ishte habi dhe friksoheshin shum. Mbi armikun hidheshin nga shkmbinjt, ashtu si u hodh pasardhsja e tyre Nora e Kelmendit mbi pashain turk, t cilit i preu kokn.

N kryengritjet ilire n vitet 6-9 t ers son, kur romakt kishin rrethuar fortifi katat ilire, ato, pr t mos rn n duart e tyre, shpesh u hodhn nga kshtjellat ose u dogjn brenda n qytet bashk me fmijt e tyre.

Fjalori Enciklopedik Shqiptar

Paragraf renditjeje:Nga viti 1924 deri m 7 prill 1939 Shqipria sht sunduar nga mbreti Ahmet Zogu. Pas

pushtimit fashist dhe atij nazist, qysh nga lirimi n nntor 1944 deri m 1992, Shqipria ka pasur regjim komunist, me nj parti t vetme n pushtet, t drejtuar nga Enver Hoxha (1908-1985) dhe Ramiz Alia. N fi llim t viteve 90 n Shqipri u vendos pluralizmi politik dhe sistemi demokratik. Qysh nga viti 1992 Shqipria sht Republik, me parlament shumpartiak.

Gj. Shkurtaj, Gjuha shqipe pr t gjith

Paragraf shkak pasojPra, poezia kish qen prostituta q m kish tradhtuar. Ishja denoncuar nga t njohur dhe

t panjohur. I fl akur n qeli me pranga n duar, ndjeva se m ishin kputur fi jet e padukshme, kordat e holla, engelt e rnd q m lidhnin me botn dhe, i rn mes tyre si mes damarve t prer, ndjeva hemorragjin e ndjenjave si at t gjakut.

Visar Zhiti

Paragraf i zgjidhjes s nj problemi:Tani shqiptart q e kan t drejtn me vete, aty ska dyshim. Qysh t mos ket shqiptari t

drejt t shkruaj e t kndoj gjuhn e tij, kur gjith kombet e kan kt t drejt dhe njeri si ndalon? Pse shqiptart t jen t mrguar nga nj e drejt q e kan t gjith kombet e dheut? T mos mundin t msojn e t shkruajn gjuhn e tyre, po t tjera kombe t huaj t vijn e t e tu hapin shkolla n gjuhrat e tyre e tu kthejn kombrin n gjuhn e tyre? Jan kaq t dobt shqiptart? Jo! Nj mij her jo....

Pam m sipr sesa trimri kan br shqiptart ... Sami Frashri

4747


Teknika dhe metoda msimore:Diskutim, lexim hap pas hapi, stuhi mendimesh, disktutim i grshetuar me shpjegim, pun n grupe, bashkbisedim, shpjegim, pun n grupe.

Hapi I (diskutim) Msuesi/ja e nis msimin me diskutimin e detyrs s shtpis. Diskutohet se si i kan ndrtuar nxnsit tekstet dhe si i kan identifi kuar elementet e tyre prbrse.Nxnsit tregojn si jan ndrtuar tekstet nga pikpamja strukturore q ata kan sjell n klas, ilustrojn ndarje t tilla, si: pjes, krer (kapituj), nnkrer (nnkapituj), paragraf, tituj etj.U jepet mundsi nxnsve t shprehin opinionet e tyre.

Hapi II (diskutim, leximi hap pas hapi)Msuesi/ja paraqet t punuar n nj tabak me prmasa t mdha skemn e zmadhuar t f. 29 duke iu referuar nj libri t njohur nga nxnsit. (teksti shkollor)Identifi kon pjest prbrse t tekstit s bashku me nxnsit. Prqendrohet vmendja te prmasat dhe struktura e secils pjese t tekstit.Nxnsit punojn n dy grupe me tekstet e tyre t shkolls: grupi I - analizon strukturn e tekstit n trsin e vet, grupi II - analizon paragraft, pasi lexon informacionin e ri q jepet pr paragrafi n.

Hapi III (stuhi mendimesh, diskutim i grshetuar me shpjegim)Prqendrohet vmendja te paragrafi . Msuesi/ja u shprndan nxnsve nj tekst q prbhet nga paragraf t llojeve t ndryshme. U krkon nxnsve ti lexojn pr pak momente dhe m pas diskuton rreth tyre.

Paragraf i shtrirjes s nj koncepti:Me fjaln kanun kuptojm t drejtn kanunore t shqiptarve t Veriut. Kanuni mori emrin

sipas Lek Dukagjinit, i cili n popull ishte i njohur si udhheqs i dalluar ushtarak, gjykats dhe organizator i lidhjeve fi snore. Edhe sot ka mbetur shprehja: Si tha Leka, ashtu u b!.

Nga kjo del edhe lidhja e Leks me kanunin. Kanuni prmban rregullat e t drejts kanunore, ku prfshihen t gjitha lmit e drejtsis....

Gj. Shkurtaj, Gjuha shqipe pr t gjith

Paragraf krahasim - kontrasti:Te autor t till, si Pushkini dhe Bajroni, trajtimi i tems s vetmis n letrsin romantike

sht i ngjashm n disa drejtime. Q t dy ata e vendosn kt motiv n qendr t veprave t tyre m t njohura. Gjithashtu ata japin arsyet, t cilat e bjn romantikun t vetmuar. Pr m tepr secili e trajton brenda karakteristikave t romantizmit.

Pr shkak t ngjashmrive mund ti emrtojm si m t rndsishmit e ksaj rryme.Megjithat, Pushkini dhe Bajroni ndryshojn nga njri-tjetri n disa drejtime t rndsishme.

S pari, Bajroni trhiqet n vetmi pr shkak t zhgnjimit nga shoqria dhe mjedisi ku jeton, kurse Pushkini e sjell vetmin e heroit t veprs s tij t grshetuar me elemente m realiste. Heroi i tij i prket galeris s tipave letrar t ashtuquajtur njerz t teprt...

E.G

ZHVILLIMI I MSIMIT


4848

Mbledh opinionet e nxnsve rreth tij me an t stuhis s mendimeve.

Identifi kojn s bashku me msuesin/en pjest prbrse t paragrafi t duke dalluar veorit e tij nga shembulli i dhn n libr.

njsi e vogl e tekstit pjes e nj teksti t shkruar nga nj kryeradh n tjetrn

shpreh nj mendim pak a shum t plot e t pavarur

ideja prqendrohet n nj fjali kryesore

zhvillon nj ide njsi baz informacioni i tekstit

ka lloje t ndryshme paragrafsh

paragrafi

Hapi IV (leximi hap pas hapi)N paragrafi n e dyt prmenden dy veori te t cilat numrohen disa karakteristika (pjest e nnvizuara). Shnohen llojet e paragrafve n tabel. Pasi bhet leximi i drejtuar i tekstit msuesi/ja praktikon s bashku me nxnsit identifi kimin e llojeve t ndryshme t paragrafve n baz t cilsive t tyre.

Paragraf numrimi (list): renditin shkaqe, pasoja, t dhna, dukuri, ngjarje etj.

Paragraf renditjeje: elementet paraqiten n renditje kohore.

Paragraf krahasimi/kontrasti: tregon ngjashmrit ose dallimet mes subjekteve.

Paragraf pr shtrirje t nj koncepti: fraza qendrore jep at q shpjegohet m n detaje.

Paragraf t zgjidhjes s nj problemi: skema pyetje-prgjigje.

Paragraf shkak/efekt: vendos nj lidhje mes nj ngjarjeje dhe shkakut t saj.

Klasifi kimi i paragrafve

Letrsia shqiptare pas lufts

Pas Lufts s Dyt Botrore letrsia shqiptare eci n nj udh mjaft t vshtir e komplekse.

Veoria kryesore e ksaj periudhe sht shkputja jo e natyrshme e letrsis nga tradita e saj dhe ndikimi i fuqishm, po ashtu jo i natyrshm, q ushtron mbi t prvoja krijuese e metods s realizmit socialist. Veoria tjetr, mbase m e rndsishme dhe me pasoja t rnda, sht se letrsia shqiptare do t zhvillohej e ndar nga nj kufi politik brutal dhe kufi zimet e regjimit diktatorial.

Kshtu kemi letrsi t zhvilluar brenda dhe jasht kufi jve.

Titulli

Paragrafi I hyrs

Paragrafi II numrues

Paragrafi III prmbylls

Ky sht nj tekst

4949


Punohet ushtrimi 1 i tekstit.P.sh.: Dy arsye jan pse Lidhja Demokratike do t duhej t ishte n opozit: Arsyeja I ka t bj me votuesit e LDK-s, t cilt n mas t madhe ia kthyen shpinn PD-s s Kosovs. Pr 8 vjet votuesit e ksaj partie kan dhn votn e tyre pr t qeverisur LDK-n dhe pr tu udhhequr vendi nga lidert e ksaj partie. (etj.)Ky sht paragraf shkak - efekt (pasoj).

Pjest e nnvizuara tregojn elementet q gzon ky paragraf pr tu emrtuar si paragraf shkak efekt (pasoj): Pasoja - Votuesit i kthyen shpinn LDK-s. LDK-ja po paguan harain pr mungesn e guximit. Shkaku - sepse LDK-ja dhe lidert nuk qeverisn vet, por ia lan partive t tjera. Partit e tjera abuzuan n qeverisje. LDK-ja mbajti fajin pr keqqeverisje.

U trhiqet vmendja nxnsve lidhur me veorit q kan llojet e paragrafve. N t gjitha llojet sillet informacion, por mnyra si organizohet ai dhe ideja q shtjellon i bn t ndryshm.

Hapi V (pun n grupe, organizuesi grafi k)Ndahet klasa n aq grupe sa jan edhe paragraft e dhn n tekst. Nxnsit punojn t ndar n grupe pr identifi kimin e llojit t paragrafi t, renditin t dhnat n organizuesin grafi k, prcaktojn llojet e paragrafve. Prfaqsuesi i do grupi paraqit zgjidhjen e krkess s ushtrimit dhe diskutohet prfundimi i arritur.

Hapi VI (bashkbisedim, shpjegim)Msuesi/ja u krkon nxnsve tu vendosin tituj paragrafve t msiprm.Drejtohet pyetja: - lloj titulli mund ti vendosim tekstit A? Ku duhet t prqendrohemi pr ta br kt?Msuesi/ja u krkon nxnsve t lexojn individualisht tekstin dhe t renditin s bashku veorit e titullit.

emror tregues foljor titulli shpjegues fantazues

Praktikojn s bashku vendosjen e nj titulli t fragmentit t msiprm.

Hapi VII (pun n grupe)Punohet n grupe ushtrimi 2. Vendosni nga n titull pr secilin nga tekstet e mposhtme.Nxnsit prqendrohen n krkesat q duhen mbajtur parasysh pr formulimin e titullit:

i shkurtr koherent emror foljor

paragrafi B CD E

cilsitElementet paraqiten n renditje kohoreFraza qendrore jep at q shpjegohet n detajeSkema pyetje-prgjigjeVendos nj lidhje mes nj ngjarjeje dhe shkakut t saj

llojiShtrirje t nj konceptiNumrimiZgjidhje problemiShkak - efekt

titulli


5050

Tema

Llojet e teksteve

Objektiva: N fund t ors s msimit nxnsi t jet i aft: t klasifi koj tekstet e llojeve t ndryshme; t bj tabeln e klasifi kimit t llojeve t ndryshme t teksteve; t dalloj tekstet letrare nga tekstet joletrare; t tregoj pr veorit e llojeve t teksteve nprmjet synimit t tyre; t identifi koj llojet e teksteve nprmjet funksionit t tyre.

Materiale dhe mjetet msimore:Libri Gjuha shqipe dhe letrsia 10, shkumsa me ngjyra, tekste t llojeve t ndryshme letrare dhe joletrare.

"

Shembull prgjigjeje Pr paragrafi n I nj titull sugjerues mund t jet: Dhun dhe protesta n Greqi, sht titull emror dhe trheq vmendjen te fjalia kryesore e paragrafi t, e cila tregon rreth asaj q ndodh. Titulli pr paragrafi n II Revolta e tifozve bardhezinj, prqendron vmendjen te shtja kryesore, titull emror. Po paragrafi mund t titullohet edhe Bardhezinjt revoltohen. N kt rast e prqendron vmendjen te veprimi, titulli sht foljor. Titulli pr paragrafi n III Mot i nxeht n Shqipri, sht emror, prqendron vmendjen te emri. Titulli I nxehti arrin n Shqipri, sht foljor, prqendrohet vmendja te veprimit.

Detyr shtpie a) Ushtrimi 3 - Analizoni titujt e mposhtm dhe shkruani tekste t shkurtra, t cilve mund tu vendosen kta tituj. (Nxnsit udhzohen nga msuesi/ja pr kryerjen e detyrs. Duhet t kujdesen t ndrtojn nj tekst t shkurtr, po me t gjith prbrsit, njohuri t marra dhe n msimin Teksti dhe elementet e tij prbrs, t kujdesen pr paragrafi n dhe llojin e tij, n fund t vendosin t prcaktojn fjaln ose fjalin ky t tij dhe m pas t ndrtojn tekstin duke iu prmbajtur parametrave t krkuar).Shnim. Klasa mund t ndahet n grupe.b) Sillni n klas tekste letrare dhe joletrare.


Tekst rrfyes (biografi )Migjeni (1911-1938)Migjeni sht pseudonimi i Millosh Gjergj Nikolls. Lindi m 13 tetor 1911 n Shkodr dhe vdiq n Itali m 1938. Msimet e para i mori n qytetin e lindjes, pastaj ndoqi msimet n nj shkoll fetare n Manastir, ku qndroi deri m 1922. Prvetsoi disa gjuh t huaja dhe lexonte shum. Kishte interesa t gjera artistike e kulturore. Punoi si msues n Vrak, afr Shkodrs dhe n Puk. Shkroi poezi t fuqishme dhe proza t shkurtra. Krijimtaria e tij letrare sht prmbledhur n vllimin Vargjet e lira (1936). Vepra e Migjenit sht nj pasqyr realiste e shoqris shqiptare t viteve 30.

Tekst prshkruesGuid turistikeTirana ndodhet n lartsin 110 m mbi nivelin e detit. Ajo ndodhet n t njjtin paralel me Napolin, Madridin e Stambollin, si dhe sht n t njjtin meridian me Budapestin dhe Krakovin. Siprfaqja e qytetit t Tirans sht 31 km2 , ndrsa ajo e gjith rrethit 1288 km2. Prfshin katr qendra urbane: Tirann, Vorn, Krrabn dhe Kamzn, si dhe 150 fshatra. Lartsia mesatare e fushs s Tirans sht 521 m. Dy majat m t larta t saj jan mali i Dajtit 1612 m dhe Mali me Gropa 1828 m. Tirana u themelua m 1614 nga Sulejman Bargjini Pasha... (Udhrrfyesi praktik i kryeqytetit)

5151


Tekst informues - paraqits Onufri Onufri sht piktor i shquar i shek. XVI. Ai krijoi n fushn e pikturs murore dhe t ikons. N vijim t tradits pikturore t shek XIII-XV, Onufri shtoi elementin realist dhe etnografi k t mjedisit shqiptar. Ai e zbuti mjaft kanionin bizantin, duke br prqasjen e pikturs kishtare me jetn e gjall dhe mjedisin real. Onufri ka zbukuruar me pikturat e tij nj varg kishash n Berat, n Shpat t Elbasanit, si dhe n Maqedoni e n Greqi... (Marr nga Fjalori Enciklopedik Shqiptar) Darvini dhe teoria e tij

Gjithnj njerzimi ka ngritur pyetjen: Kush jemi e nga vijm? Kush sht forca krijuese e natyrs apo universit? Disa prgjigjen se sht Zoti. T tjer prgjigjen se sht vet natyra me ligjet e saj. T dyja tezat prputhen n nj pik: Bota e gjall, bimt, kafsht e njeriu, jan zhvilluar prmes nj procesi q quhet evolucion, q do t thot ndryshim gradual (i ngadalshm). I pari q shtroi tezn e evolucionit ishte shkenctari anglez Karl Darvini n librin Origjina e llojeve i botuar n vitin 1859.

Darvini argumenton s pari, se njeriu nuk ka ardhur nga majmuni, q gabimisht prsritet e prdoret si argument nga kundrshtart e teoris s tij. Ai pohonte se njeriu e majmuni kan origjin t prbashkt dhe m von secili prej tyre ka ndjekur rrugn e vet t zhvillimit.

Forma e par e jets lindi n uj, pra, n gjirin e deteve dhe ka nj origjin t largt rreth 4 miliard vjet. N fi llim ishte nj organizm mikroskopik. Nprmjet ndryshimeve t ngadalshme u formuan lloje gjithnj e m komplekse. U krijuan algat, pastaj meduzat (kandili i detit), sfungjert e n fund peshqit. Nga kta t fundit doln m von amfi bt (kafsh q jetonin n uj e tok), pastaj zvarranikt e n fund jan shfaqur mamifert, q prbjn klasn m t zhvilluar t bots s gjall.

Nga mamifert lindn majmunt antropomorf, prej t cilve doln primatt.Primatt jan paraardhsit m t largt t njeriut.

Teksti udhzues- Ligj pr organizimin dhe funksionimin e pushtetit vendor.

Neni 1N do komun, bashki dhe rreth organizohet dhe funksionon pushteti vendor. Organizimi

dhe funksionimi i pushtetit vendor bazohet n parimet e vetqeverisjes, autonomis vendore, t ligjshmris dhe t zgjedhshmris...

Tekst letrarN Dukagjinin e Siprm kish ardhur vjeshta. Frynin erra me lagshtir dhe kjo lagshtir

e bnte ajrin m t shndritshm, i bnte ret m t shndritshme. Ishte koha kur bagtit do zbriteshin nga kullotat verore t bjeshkve. S shpejti do zinte

bora dhe kopet do mbaheshin edhe pr pak koh rrz maleve, pastaj ose do uleshin n kullotat dimrore t fushave, ose do mbylleshin brenda.

Dgjohej kudo jehona e kmborve, zileve dhe qiprave. Dgjoheshin blegrima, lehje, fyej, vikama.

Her-her ia behte, nuk e di se nga ndonj shtrngat e zemruar q rrokulliste mbi kurorat alpine, orteqe bubullimash dhe ndizte shkreptima rrufesh, derdhte rrkera shiu.

(Nga Krastakraus, B. Xhaferri)


5252

Teknika dhe metoda msimore:Diskutim, pema e mendjes, pun n grup, grafi k organizues0, pun e pavarur.

Hapi I (diskutim)Msuesi/ja e nis msimin me diskutimin e detyrs s shtpis. Diskutohet si jan ndrtuar tekstet n baz t titujve q u jan sugjeruar, prqendrohet vmendja te pjest prbrse t tyre duke br kshtu nj prsritje t njohurive.

Hapi II (pema e mendjes)Shkruan n tabel titullin e msimit Llojet e teksteve. Msuesi/ja ndan klasn n pes grupe dhe u shprndan grupeve tekste t llojeve t ndryshme: letrare dhe joletrare. Nxnsit kan njohuri pr llojet e teksteve nga klasat e mparshme, t cilat u rikujtohen nprmjet pyetjeve, duke i shkruar n tabel:

- far jan fragmentet?- Pse jan tekste?- Cili sht qllimi i tyre? - T lloji jan kto tekste? - veori kan ato?

do grup do t jap prgjigjet e veta, t cilat do t ken ant e tyre t prbashkta: jan tekste, jan njsi komunikimi q kan nj qllim t caktuar, dhe prgjigje t ndryshme, q lidhen me qllimin: t informoj, t udhzoj, t shpreh ndjenja, me llojet: letrare ose joletrare dhe me nnllojet e tyre etj.

P.sh.: Kalaja e Petrels nga zbulimet e bra sht ndrtuar n kohn e sundimit bizantin Justinianit, n shek. VI, pas Krishtit. sht ngritur n nj terren me shpate mjaft t pjerrta, t cilat e kan br kalan shum t mbrojtur. U ngrit n momentet kur kalaja e Vils, e cila ndodhej prball saj, humbi rndsin e saj ... Nga pika m e lart e kalas shihet nj pamje e mrekullueshme e zons kodrinore t Petrels ...Kto fjali jan prshkruese, qllimi i tyre sht t prshkruaj dhe ka karakter praktik pasi prdoret n guida turistike.

Msuesi/ja ndihmon nxnsit pr t realizuar objektivin e ors s msimit, q nxnsit t dallojn llojet e teksteve duke plotsuar organizuesin grafi k pema e mendjes.

ZHVILLIMI I MSIMIT

Pema e mendimit ose prvijimi i t menduarit sht nj teknik q nxit nxnsit t mendojn rreth tems dhe t krijon sa m shum lidhje q t mundin.

tregimtar poetik dramatik

tekste me:

qllimiinformonudhzon

njsi komunikimi

funksion estetik

tekste letrare

funksion praktik

tekste joletrare

rrfyes prshkrues

paraqits argumentues

udhzues

5353


Hapi III (pun n grup, grafi k organizues) Nxnsit ndahen n dy grupe t mdha q do t analizojn: Grupi I - tekste me funksion praktik tekstet joletrare; Grupi II - tekste me funksion estetik tekstet letrareGrupet ndahen edhe n nngrupe, sipas llojit t tekstit.Msuesi/ja prgatit n dy tabak t mdhenj letre organizuesin grafi k pr llojet e teksteve: letrar e joletrar dhe ia v prpara do grupi. Nxnsit punojn n grup dhe plotsojn s bashku tabeln e klasifi kimit t teksteve me an t organizuesit grafi k.

Tekstet me funksion praktik tesktet joletrareTeksti

Rrfyes

Prshkrues

Paraqits

Argumentues

Udhzues

bn?

Tregon ngjarje reale me

personazhe dhe vende reale.

Prshkruan karakteristikat e

njerzve, kafshve, sendeve,

vendeve, objekteve.

Paraqet t dhna, informacione,

shpjegon koncepte, teori mbi nj

argument t caktuar.

Mbshtetin opinione, teza,

vlersohen fakte, gjra, persona.

Jep udhzime, kshilla, urdhra.

Synimi

T nxit fantazin e lexuesit.

T prshkruaj cilsi fi zike

e psikologjike, q lexuesi i

percepton mendrisht.

T shpjegoj, t sqaroj, t

ilustroj nj teori.

T bind lexuesin pr vlefshmrin

e tezs dhe t gjykimit

Documents

Udhezues Letersia Dhe Gjuha 10