National calculation systems

ДНБ, эдийн засгийн өсөлтийг хэмжих

нь

БҮЛЭГ 21

Энэ бүлгийг судалснаар та дараах чадварыг олж

авна

ДНБ-ийг тодорхойлж, эдийн засгийн орчил эргэлт

ашиглан ДНБ яагаад нийт зардал болон нийт

орлоготой тэнцүү байдгийг тайлбарлах

Эдийн Засгийн Шинжилгээний Хороо АНУ-ын ДНБ-ийг

тооцохдоо ашигладаг хоѐр аргачлалыг тайлбарлах

Эдийн Засгийн Шинжилгээний Хороо инфляци, эдийн

засгийн өсөлтийг ялгахын тулд бодит ДНБ болон

ДНБ-ий дефляторыг хэрхэн тооцдогийг тайлбарлах

Бодит ДНБ-ий хэрэглээ болон хязгаарлалтыг

тайлбарлах

Эдийн засгийн барометр

2010 оны Монгол улсын ДНБ оны үнээр 8,255.1 тэрбум

төгрөг байв.

ДНБ гэж яг юу вэ?

Манай эдийн засаг хэр уналттай эсвэл хэр хурдан тэлж

байгааг мэдэхийн тулд бид ДНБ-ийг хэрхэн ашиглах вэ?

Бид эдийн засгийн сайн сайхан байдлын өсөлтийг

харуулахын тулд ДНБ-ээс инфляцийн нөлөөг хэрхэн

арилгах вэ?

Мөн улс орнуудын эдийн засгийн сайн сайхан байдлыг

хэрхэн харьцуулах вэ?

Дотоодын нийт бүтээгдэхүүн

ДНБ-ийг тодорхойлох нь

Дотоодын нийт бүтээгдэхүүн-ДНБ гэдэг нь өгөгдсөн

хугацаанд тухайн улсын эдийн засгийн нутаг дэвсгэрт

үйлдвэрлэгдсэн эцсийн бараа, үйлчилгээнүүдийн зах

зээлийн өртгийн нийлбэрийг хэлнэ.

Энэ тодорхойлолт дөрвөн ойлголтыг агуулна:

Зах зээлийн өртөг

Эцсийн бараа, үйлчилгээ

Тухайн улсад үйлдвэрлэгдсэн

Өгөгдсөн хугацаанд


ДНБ ба орлого зарлагын орчил эргэлт

ДНБ үйлдвэрлэлийн өртгийг хэмждэг ба тэр нь эцсийн

бүтээгдэхүүнд гаргасан нийт зардал болон нийт

орлоготой тэнцүү байдаг.

Үйлдвэрлэлийн орлоготой тэнцүү байдал нь бүтээмж

ба амьжиргааны түвшин хоорондын хамаарлыг

харуулдаг.

Зураг 21.1-д орчил эргэлтээр үйлдвэрлэлийн өртөг

зардал болон орлоготой тэнцүү болохыг харуулав.


Орчил эргэлт нь өрх, пүүс, засгийн газар болон гадаад

эдийн засгийн хоорондох хэлцлийг харуулна.


Тэдгээр хэлцлүүд нь бүтээгдэхүүн, хүчин зүйл,

санхүүгийн зах зээл дээр явагддаг.


Пүүс өрхүүдээс нөөцийг хөлслөнө. Хөх урсгал Y нь

пүүсээс өрхөд олгож буй нийт орлогыг илэрхийлнэ.


Өрхүүдийн хэрэглээний бараа, үйлчилгээний зардлыг

улаан урсгал C харуулна.


Мөн өрхүүд цэвэр татвар T төлж, хуримтлал S хийнэ.

Пүүсүүд өрхүүдийн хадгаламжийн заримыг зээлнэ.


Пүүс бусад пүүсээс капитал худалдан авна. Улаан

урсгал I пүүсийн энэ хөрөнгө оруулалтыг илэрхийлнэ.


ЗГ бараа, үйлчилгээнд зардал G гаргах ба зардал нь

цэвэр татвараас их бол зээл авч, бага бол зээлдүүлнэ.


Гадаад эдийн засаг биднээс бүтээгдэхүүн авах X ба

бидэнд бүтээгдэхүүн M зарна. Цэвэр экспорт X – M.


Мөн цэвэр экспорт эерэг, сөрөг байхаас хамаарч гадаад эдийн

засаг биднээс зээл авна, эсвэл бидэнд зээлдүүлнэ.


Хөх болон улаан урсгал нь орлого ба зарлагын ургалыг,

ногоон нь санхүүгийн урсгалыг илэрхийлнэ.


Улаан урсгалуудын нийлбэр хөх урсгалуудын

нийлбэртэй тэнцүү байна.


Томъѐолбол: Y = C + I + G + X – M


Орчил эргэлт нь ДНБ-ийг хоѐр аргачлалаар хэрхэн

тооцож болохыг илэрхийлдэг.

Нийт зардал

Эцсийн бараа, үйлчилгээнд гаргасан нийт зардал нь

эцсийн бүтээгдэхүүний гарцын өртөг буюу ДНБ-тэй

тэнцүү.

Нийт зардал = C + I + G + (X – M).


Нийт орлого

Нийт орлого үйлдвэрлэлийн хүчин зүйл ашигласны

төлөө цалин, хүүгийн орлого, рент, ашгаар дамжин

өрхүүдэд төлсөн нийт төлбөртэй тэнцүү.

Пүүсүүд эцсийн бүтээгдэхүүний борлуулалтын орлогоо

бүрэн зарцуулдаг учир орлого зардалтай тэнцүү

байдаг. Өөрөөр хэлбэл,

Y = C + I + G + (X – M).


Санхүүгийн урсгалууд

Санхүүгийн зах зээл дээрх урсгалуудаар хөрөнгө

оруулалт болон алдагдлууд санхүүжигддэг.

Өрхийн хадгаламж S орлогоос хэрэглээний зардал

болон цэвэр татварыг хассантай тэнцүү.

Томъѐолбол,

S = Y – (T + C).

Хадгаламж нь санхүүгийн зах зээл рүү орох урсгал юм.


Хэрэв G нь T-ээс их бол ЗГ төсвийн алдагдалтай байна.

Тиймээс ЗГ (G –T) хэмжээний зээл санхүүгийн зах

зээлээс авна.

Хэрэв T нь G-ээс их бол ЗГ төсвийн илүүдэлтэй байна.

ЗГ-ын (T – G) хэмжээний төсвийн илүүдэл санхүүгийн зах

зээл рүү урсана.

Хэрэв АНУ-ын импорт экспортоосоо их бол гадаад ЭЗ-

аас (M – X) хэмжээний зээл авна. Гадаад ЭЗ-ын

хадгаламж АНУ-ын зарим хөрөнгө оруулалтыг

санхүүжүүлнэ.

Хэрэв экспорт нь их бол АНУ (X – M) хэмжээний зээл

гадаад ЭЗ-т олгох буюу АНУ-ын хадгаламж өөр улсын

зарим хөрөнгө оруулалт санхүүжүүлнэ.


Хөрөнгө оруулалтыг хэрхэн санхүүжүүлдэг вэ?

Хөрөнгө оруулалт нь үндсэн гурван эх сурвалжаар

санхүүжигдэнэ. Үүнд:

1. Хувийн хадгаламж, S

2. ЗГ-ын төсвийн илүүдэл, (T – G)

3. Гадаад эдийн засгаас авсан зээл, (M – X).


Хөрөнгө оруулалтыг эдгээр гурван эх сурвалж хэрхэн

санхүүжүүлэхийг нийт орлого нийт зардалтай тэнцүү

гэдгийг ашиглан хялбар харж болно.

Эхлээд нийт орлого, нийт зардалтай тэнцүү гэдгийг

бичвэл

Y = C + S + T = C + I + G + (X – M).

Үүний дараагаар хувилгалт хийвэл

I = S + (T – G) + (M – X)

Хувийн хадгаламж S дээр улсын хадгаламж (T – G)-ийг

нэмсэн нийлбэрийг үндэстний хадгаламж гэж

нэрлэдэг.


Дотоодын нийт болон цэвэр бүтээгдэхүүн

“Нийт” гэдэг нь капиталын элэгдлийг хасахаас өмнөх

гэдгийг илэрхийлдэг. Цэвэр нь нийтийн эсрэг буюу

капиталын элэгдлийг хассанг хэлдэг.

Энэ ялгааг ойлгохын тулд эхэлж урсгал ба нөөцийг

хооронд нь ялгах хэрэгтэй юм.

Макро эдийн засаг дахь урсгал ба нөөц

Урсгал нь нэгж хугацаанд ногдох тоо хэмжээ юм.

Нөөц нь тухайн хугацаанд бий болчихсон тоо хэмжээ

юм.


Хөрөнгө ба хадгаламж

Хөрөнгө нь хүмүүсийн эзэмшиж буй бүх эд зүйлийн

өртөг бөгөөд энэ нь нөөц юм.

Хадгаламж нь хөрөнгийн нөөцийг өөрчлөх урсгал юм.

Энэ жилийн эхний хөрөнгийн хэмжээ нь өмнөх жилийн

эхний хөрөнгийн хэмжээ дээр тэр жилийн турш дахь

хадгаламжийг нэмсэнтэй тэнцүү байна.


Капитал ба хөрөнгө оруулалт

Капитал гэж бусад бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлд

ашиглагдах хагас боловсруулсан материал, түүхий

эдийн нөөц, тоног төхөөрөмж, үйлдвэрийг хэлнэ.

Капитал нь нөөц юм.

Харин хөрөнгө оруулалт нь капиталын нөөцийг

өөрчлөх урсгал.


Элэгдэл гэдэг нь капиталын ашиглалт, түүний

хуучралтаас бий болсон капиталын нөөцийн бууралт

юм.

Нийт хөрөнгө оруулалт гэдэг нь шинээр капитал

худалдан авахад болон хуучирсан капиталыг

шинэчлэхэд гаргасан нийт зардал юм.

Цэвэр хөрөнгө оруулалт гэдэг нь капиталын нөөцийн

өөрчлөлтийг хэлнэ.

Цэвэр хөрөнгө оруулалт = Нийт хөрөнгө оруулалт

Элэгдэл.


Зураг 21.2-д капиталын

нөөц, нийт болон цэвэр

хөрөнгө оруулалтын

хоорондын хамаарлыг

дүрслэв.


ДНБ-ий нийт гэдэг утгыг эргэн харвал

Нийт ашиг болон ДНБ нь элэгдлийг багтаадаг.

Үүнтэй адил нийт хөрөнгө оруулалтад элэгдүүлсэн

капиталын оронд худалдан авсан шинэ капиталын

зардал багтсан байдаг.

Цэвэр ашиг, цэвэр дотоодын нийт бүтээгдэхүүн, цэвэр

хөрөнгө оруулалт нийт хэмээх ойлголтуудаас

элэгдлийг хассан утга байдаг.


Богино хугацаа ба урт хугацааны хамаарал

Капитал болон хөрөнгө оруулалт нь бодит ДНБ-ий

өсөлт ба хэлбэлзэлд гол үүрэг гүйцэтгэдэг.

Хөрөнгө оруулалт капиталын нөөцийг нэмэгдүүлдэг.

Тиймээс хөрөнгө оруулалт бодит ДНБ-ий өсөлтийн нэг

эх сурвалж болдог.

Нөгөө талаар хөрөнгө оруулалт нь хэлбэлзэлтэй

байдаг. Тиймээс хөрөнгө оруулалт нь бас бодит ДНБ-

ий хэлбэлзлийн нэг эх сурвалж болдог.

АНУ-ын ДНБ-ийг хэмжилт

Эдийн Засгийн Шинжилгээний Хороо дараах хоѐр

аргачлалыг ашиглан ДНБ тооцдог. Үүнд:

Зардлын арга

Орлогын арга


Зардлын арга

Зардлын аргачлал нь хэрэглээний зардал дээр

хөрөнгө оруулалтын зардал, засгийн газрын бараа,

үйлчилгээний зардал болон цэвэр экспортыг нэмэх

замаар ДНБ-ийг тооцдог.

ДНБ = C + I + G + (X M)

Сурах бичгийн хүснэгт 21.1-д зардлын аргыг 2006 оны

тоо мэдээллийн хамт харуулав.

ДНБ = 9,079$ + 2,215$ + 2,479$ 765$

= 13,008$


Орлогын арга

Орлогын аргачлал пүүсүүд өрхүүдийн үйлдвэрлэлийн

хүчин зүйлийг ашигласныхаа төлөө тэдэнд төлж буй

орлогуудын нийлбэрээр ДНБ-ыг тооцдог.


Үндэсний орлого, зардлын тооцоо орлогыг таван хэсэг

хуваадаг:

1. Цалин, түүнтэй адилтгах орлого

2. Цэвэр хүүгийн орлого

3. Түрээсийн орлого

4. Пүүсийн ашиг

5. Хөрөнгийн орлого

Эдгээр орлогын таван бүрэлдэхүүний нийлбэр нь

дотоодын цэвэр бүтээгдэхүүн бөгөөд нөгөө талаар

хүчин зүйлийн зардал болдог.


ДНБ-ийг тооцохын тулд хоѐр зохицуулалтыг хийх

хэрэгтэй:

1. Хүчин зүйлийн зардал-аас зах зээлийн үнэ-ийг

гаргахын тулд шууд бус татвар ба татаасын зөрүүг

нэмэх

2. Дотоодын цэвэр бүтээгдэхүүн-ээс дотоодын нийт

бүтээгдэхүүн-ийг гаргахын тулд элэгдлийг(буюу

капиталын хэрэглээг) нэмэх.

Сурах бичгийн хүснэгт 21.2-д орлогын аргыг 2006 оны

тоо мэдээллийн хамт харуулав.

Бодит ДНБ ба үнийн түвшин

Бодит ДНБ гэдэг нь тухайн жилд үйлдвэрлэгдсэн

эцсийн бараа, үйлчилгээний өртгийг тогтмол үнээр

илэрхийлсэн дүн юм.

Бодит ДНБ-ийг тооцох

Бодит ДНБ-ийг тооцоолох эхний алхам нэрлэсэн ДНБ-

ийг тооцоолох.

Нэрлэсэн ДНБ гэдэг нь тухайн жилд үйлдвэрлэгдсэн

эцсийн бараа, үйлчилгээний өртгийг тухайн жилийн

үнээр илэрхийлсэн өртгийн дүн юм.


Нэрлэсэн ДНБ-г тооцох

Хүснэгтэд 2005 ба 2006

оны өгөгдлийг харуулав.

2005 онд

Бөмбөгний зардал = 100$

Цохиурны зардал = 100$

Нэрлэсэн ДНБ = 200$

Үзүүлэлт Хэмжээ Үнэ

2005

Бөмбөг 100 1.0$

Цохиур 20 5.0$

2006


Цохиур 22 22.50$


2006 онд

Бөмбөгний зардал = 80$

Цохиурны зардал = 495$

Нэрлэсэн ДНБ = 575$


2005



2006




Суурь оноор бодит ДНБ

Бодит ДНБ-ийг тооцох энэ аргачлал суурь оны үнээр он тус бүрийн үйлдвэрлэлийн өртгийг тооцдог.

Суурь онд, бодит ДНБ нэрлэсэн ДНБ-тэй тэнцүү байна.

2005 оныг суурь гэвэл тус оны бодит ДНБ 200$.

Энэ аргачлал нь хуучны өргөн ашигладаг.


2005



2006




Уламжлалт суурь үнийн

аргачлалаар 2006 оны

бодит ДНБ-ийг тооцвол:

2006 онд

бөмбөгний зардал 2005

оны үнээр 160$

Цохиурны зардал 2005

оны үнээр 110$.

Тиймээс 2006 оны бодит

ДНБ 270$ байхаар байна.


2005



2006




Бодит ДНБ-ийг тооцох шинэ аргачлалыг жинлэсэн

гарцын гинжин индекс гэж нэрлэдэг.

Гинжин гарцын жинлэсэн индекс аргачлал нь

зэргэцээ хоѐр оны үнийг ашиглан бодит ДНБ-ий

өсөлтийн хувийг тооцдог.

Энэхүү тооцоолол нь дөрвөн алхамаар хийгддэг.

Эдгээрийг дараагийн хуудсанд тодорхойлов.


Алхам 1: Өмнөх оны болон энэ оны үйлдвэрлэлийг

өмнөх оны үнээр тооцож, энэ оны өмнөх онтой

харьцуулсан өсөлтийн хувийг тооцно.

Алхам 2: Өмнөх оны болон энэ оны үйлдвэрлэлийг энэ

оны үнээр тооцож, энэ оны өмнөх онтой харьцуулсан

өсөлтийн хувийг тооцно.

Алхам 3: Хоѐр өсөлтийн хувийн дундажийг тооцох. Энэ

дундаж өсөлтийн хувь нь бодит ДНБ-ий өмнөх онтой

харьцуулсан өсөлтийн хувь болно.

Алхам 4: Бодит ДНБ-ий өмнөх онтой харьцуулсан

өсөлтийн энэ хувийг ашиглан энэ оны бодит ДНБ-ийг

тооцно.


Бид эхний алхамыг хийчисэн байгаа.

2005 оны үйлдвэрлэлийг 2005 оны үнээр илэрхийлсэн нь 200$.


2005 оны үнээр илэрхийлэгдсэн 2006 үйлдвэрлэл өмнөх онд 200$ байснаас 270$ болж, 35 хувиар өссөн.


2005



2006




Алхам 2.



2006 оны үнээр илэрхийлсэн үйлдвэрлэл 2006 онд өмнөх онд 500$ байснаас 575$ болж, 15 хувиар өссөн.


2005

Бөмбөг 100 $1.00

Цохиур 20 $5.00

2006

Бөмбөг 160 $0.50

Цохиур 22 $22.50


Алхам 3.

2005 оны үнээр 2006 онд

үйлдвэрлэлийн өсөлт 35

хувь.

2006 оны үнээр 2006 онд

үйлдвэрлэлийн өсөлт 15

хувь.

Эдгээр хоѐр өсөлтийн

хувийн дундаж нь 25 хувь.


2005



2006




Алхам 4.

Тэгэхээр 2005 он суурь он

ба 2006 оны бодит ДНБ

250$ бөгөөд 2005 оны 200

$-оос 25 хувиар их.

2005 оны бодит ДНБ 200$

2006 оны бодит ДНБ 250$


2005



2006




Үнийн түвшинг тооцоолох

Үнүүдийн дундаж түвшинг үнийн түвшин гэж нэрлэдэг.

Үнийн түвшинг тооцдог нэг аргачлал нь ДНБ-ий

дефлятор бөгөөд ДНБ-д багтсан бараа,

үйлчилгээнүүдийн тухайн оны дундаж үнийг суурь оны

дундаж үнэтэй харьцуулан харуулдаг.

ДНБ-ий дефляторыг дараагийн хуудсанд тооцоолов.


Нэрлэсэн болон бодит ДНБ-ийг тооцох арга замыг сая

бид харсан.

ДНБ-ий дефлятор = (Нэрлэсэн ДНБ / Бодит ДНБ)

100.

2005 оны ДНБ-ий дефлятор (200$ ÷ 200$) 100 = 100.

2006 оны ДНБ-ий дефлятор (575$ ÷ 250$) 100 = 230.

Он Нэрлэсэн

ДНБ

Бодит

ДНБ

ДНБ-ий

дефлятор

2005 200$ 200$ 100

2006 575$ 250$ 230


ДНБ хэмээх бөмбөлгийн хийг гаргах

Үйлдвэрлэлийн буюу бодит ДНБ-ий өсөлтөөр нэрлэсэн ДНБ өсдөг.


Үнэ өссөнөөр нэрлэсэн ДНБ мөн өсдөг.


Бид нэрлэсэн ДНБ-ий бөмбөлөг доторх инфляцийн

агаарыг гаргаж, бодит ДНБ-ийг ялгахын тулд ДНБ-ий

дефляторыг ашигладаг.

Бодит ДНБ-ий хэрэглээ ба хязгаарлалт

Бид бодит ДНБ-ийг ашиглан эдийн засгийн өсөлтийн

хувийг тооцдог.

Эдийн засгийн өсөлтийн хувь гэдэг нь үйлдвэрлэсэн

бараа, үйлчилгээний хэмжээ нэг оноос дараа онд өссөн

хувийг хэлнэ.

Бид эдийн засгийн өсөлтийг тооцсоноор дараах

боломжийг олж авдаг:

Эдийн засгийн сайн сайхан байдлыг хугацаа хооронд

харьцуулах

Эдийн засгийн сайн сайхан байдлыг улсуудаар


Бизнесийн мөчлөгийг таамаглах


Эдийн засгийн сайн сайхан байдлыг хугацаа

хооронд харьцуулах

Эдийн засгийн сайн сайхан байдал улс орны эдийн

засгийн хөгжил дэвшлийг ерөнхийд нь хэмждэг.

Бодит ДНБ бол эдийн засгийг сайн сайхан байдлыг

хэмжих төгс хэмжүүр биш. Учир нь:

1. Инфляцийн түвшин чанарын дэвшлийг орхигдуулдаг

учраас хэт өндөр үнэлэгдэх хандлагатай. Тиймээс

бодит ДНБ дутуу тооцогддог.

2. Бодит ДНБ-д өрхийн үйлдвэрлэлийг багтаадаггүй.

Бүтээмжит үйл ажиллагаа өрхөд болон өрхийн

гишүүдийн хүрээнд явагддаг.


3. Бодит ДНБ нь далд эдийн засгийн үйлдвэрлэлийг орхигдуулан тооцдог. Далд эдийн засагт хууль бус үйл ажиллагаа болон татвараас зайлсхийх зорилгоор бүртгэгдээгүй хуулийн дагуу үйл ажиллагаа багтдаг.

4. Эрүүл мэнд болон дундаж наслалт бодит ДНБ-д шууд багтдаггүй.

5. Хувь хүний сайн сайхан байдлын нэг үнэ цэнэтэй бүрэлдэхүүн хэсэг болох чөлөөт цаг нь бодит ДНБ-д орж тооцогддоггүй.

6. Байгаль орчны доройтол нь бодит ДНБ-ээс хасагддаггүй.

7. Улс төрийн эрх чөлөө, нийгмийн шудрага байдал бодит ДНБ-д тусгагддаггүй.


Эдийн засгийн сайн сайхан байдлыг улсуудаар


Бодит ДНБ нэг улсын эдийн засгийн сайн сайхан

байдлыг улсынхтай харьцуулахад ашигладаг.

Энэ харьцуулалтыг хийхэд хоѐр асуудал гарч ирдэг.

Эхнийх нь нэг улсын бодит ДНБ-ийг нөгөө улсынхаа

ижил валют руу шилжүүлэх хэрэгтэй болдог. Тиймээс

валютын ханш хэрэглэхэд хүрдэг.

Нөгөө нь харьцуулж буй улсуудын бараа, үйлчилгээг

үнэлэхийн тулд нэг ижил үнийг хэрэглэх хэрэгтэй

болдог гэхдээ ихэнхдээ ижил үнийг хэрэглэдэггүй.


Валютын ханшийг ашиглан нэг улсын ДНБ-ийг нөгөө

улсын ДНБ-тэй харьцуулах нэлээд асуудалтай учир нь

тухайн бүтээгдэхүүний үнэ тэр улсад нөгөө улсаас хэт

үнэтэй, эсвэл хэт бага байж болдог.

Жишээ нь валютын зах зээлийн ханш ашиглан 2006

оны хятадын ДНБ-ийг доллароор тооцоход америкийн

нэг хүнд ногдох бодит ДНБ хятадынхаас 28 дахин их

байсан.


Зураг 21.4-д

асуудлыг харуулав.

Валютын зах

зээлийн ханш,

дотоодын үнийг

ашиглан үнэлгээ

хийвэл Хятад маш

ядуу болно.

Америкийн нэг хүнд

ногдох ДНБ

хятадынхаас 28

дахин их байна.


Худалдан авах

чадварын паретит

үнэ ашиглан үнэлгээ

хийвэл америкийн

нэг хүнд ногдох ДНБ

хятадынхаас

(зөвхөн) 12 дахин их

байна.


Бизнесийн мөчлөгийг таамаглах

Бодит ДНБ бизнесийн мөчлөгийн хэлбэлзлийг

хэмжихэд ашиглагддаг.

Тэдгээр бизнесийн мөчлөгийн хэлбэлзэл нь үечлэлтэй

явагддаг. Гэхдээ бодит ДНБ-ий өөрчлөлт нь бизнесийн

мөчлөгөөс үүдэлтэй нийт үйлдвэрлэл болон хүмүүсийн

сайн сайхан байдлын өөрчлөлтийг хэтрүүлэн тооцох

талтай байдаг.

ЛЕКЦ ДУУСАВ.

Education

National calculation systems