BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI’NIN SONUÇLARI

EKONOMİK VE TOPLUMSAL SONUÇLARI

a. Büyük Ekonomik Çöküntü

• I. Dünya Savaşı’nın sonunda ekonomik refahın dünyanın hemen hemen tüm köşesinde gerilediği anlaşılıyor.

• Ancak savaş Avrupa’da yıkıcı etkilerini göstermiş ve Avrupa devletlerinin hazinelerini zayıflatmıştı. Uzun savaş yılları boyunca bu ülkelerin ekonomileri tüketim malları üretiminden, giderek savaş malları üretimine geçmiştir.

• Avrupa’da kitle halinde işsizlik ortaya çıktı.

• I. Dünya Savaşı’nın bedeli, Avrupa kıtası için 350 milyar dolar olarak hesaplanmaktaydı. Avrupa zayıflayıp çökmeye başlayınca, iki endüstri devi, ABD ile Japonya büyük bir gelişme içine girdiler.

• Savaşta 10 milyon Avrupalı öldü, 20 milyon insan yaralanarak sakat kaldı. Fransa, 20-32 yaş grubu arasındaki nüfusun yarısını yitirdi.

b. Devlet Müdahalesi

• I. Dünya Savaşı her şeyden önce, daha önce bilinen biçimiyle kapitalizmi dönüştürdü. Hükümetler giderek artan bir biçimde ekonomik yaşama karışmaya başladılar; Gümrük tarifeleri koydular, ulusal endüstrileri korudular, pazar ve hammadde aradılar ve işçi sınıfının çıkarına koruyucu yasalar çıkardılar.

• «Planlı ekonomi» düşüncesi ilk kez I. Dünya Savaşı’nda uygulandı.

• Dış ticaret devlet tekeli haline geldi.

• Açık denizlere çıkışı olmayan Almanya, hiç görülmemiş ölçüde kendi kendine yeterli olma tedbirleri almak durumunda kalmıştı.

• Almanlar, öteki savaşkanlardan daha açtı ve hükümet denetimi, kendilerinin «savaş sosyalizmi» adını verdikleri sistemi doğuran kapsam ve etkinlikteydi. Devlet müdahaleciliği, göreli olarak azaltılmışsa da, savaştan sonra da sürdürüldü ve iki savaş arası dönemde, önce Avrupa sonra dünya ekonomisini etkiledi.

c. Enflasyon ve Borçlanma

• Ne kadar ağır vergi yükü koyarsa koysun, hiçbir hükümet harcadığı parayı karşılayacak fon bulamazdı. Yaptıkları, kağıt para basmak, büyük miktarda devlet tahvili satmak ve bankaları kredi yolunda zorlamak oldu. Sonuç, büyük talep ve düşük arzla birlikte fiyatların alabildiğine yükselmesi oldu.

• Savaş boyunca Avrupa kıtasındaki İtilaf devletleri İngiltere’den, her ikisi de ABD'den borç aldı ve böylece Avrupa devletleri geleceklerini ipotek altına soktular.

• Avrupa'dan mal gelmemesi yüzünden kendi endüstrilerini kurup geliştiren Avrupa dışı dünya da vardı ABD'nin üretim kapasitesi görülmemiş biçimde arttı.

• İngiltere'den madencilikte kullanılan makina ve lokomotif parçaları alamayan Arjantin ile Brezilya, bunları kendileri üretmeye başlamışlardır.

• Almanya'nın dünya pazarından tümüyle çıkması, İngiltere ile Fransa'nın yalnız kendi tüketimleri için üretim durumunda kalmaları ve Batı Avrupa denizciliğinin savaş amaçları için kullanılması ile, 1700’lerden beri süren Avrupa deniz ve ticaret üstünü tehlikeye düştü.

ç. Toplumsal Sonuçlar

• Savaşın toplum üzerindeki en önemli sonucu, ulusalcılık duyu ve tutkusunun güçlenmesidir ve savaş sonrası düzenlemelerinde uygulanan ulusal "self determination" ilkesi bu akımın yalnızca bir yönünü göstermektedir.

• Sosyalizm, ulusal sosyalizm biçimine dönüştü. Modern dünyanın bu iki en güçlü akımı arasındaki İttifak, Avrupa'nın gelecek yıllarına da damgasını vurdu. Rusya'da 1917 yılında devrimcilerin zaferi, sosyalist düşünce ve uygulamanın arasındaki ayrılığı keskinleştirdi. Parlamenter sosyalistler, Bolşevizmin acımasız yöntemleri ile, Marksizmin sınıf savaşı tezini kabul edemediler. Kısaca, sosyalizmle, komünizmin yolları ayrılmaya başladı

• Savaşın yol açtığı toplumsal karışıklık büyük oldu. Toplum içinde yaş grupları ile cinsler arasındaki denge bozuldu. Seferberlikle aile yaşamı altüst oldu, milyonlarca genç insan öldü ve doğum oranı da düştü. Savaşta Avrupa'nın gelecek kuşağı yok oldu.

• Silah fabrikalarında ve savaş hizmetlerinde yurtseverce çalışan kadın, daha önce görülmemiş biçimde iş pazarına girmiş oldu. Başta İngiltere olmak üzere, kadınların savaş çabasına katkısı, oy verme ve seçilme isteklerini arttırdı ve hükümetler buna giderek daha az direnebildiler.

• Savaşın bir başka toplumsal sonucu, saldırgan milliyetçiliğin giderek artmasıdır. İlk kez savaşa katılanlar, savaş öncesinin düzenli ve gayri şahsi kapitalist toplumunda bulamadıkları heyecanı, arkadaşlığı ve ortak amaç duygusunu cephede bulmuşlardı. Gruplar, savaş sonrasında nazi ve faşist hareketlerin belkemiğini oluşturacaklardı.

2. Siyasal Sonuçları • Avrupa'nın dünya üstünlüğünün sarsılması ekonomik ve askeri güç

Avrupa'nın dışındaki kanatlara geçince, Avrupa'nın dünya politikasındaki üstünlüğü de azalmaya başladı.

• Savaştan sonra toplanan Paris Barış Konferansları’nda kendi kendine yeterli bir Avrupa'nın kurulmasının artık olanaksız olduğu anlaşıldı.

• 1918 yılına gelindiğinde, Avrupa Devletleri'nin gücü azalmış, asıl güç Avrupa'nın kanatlarındaki iki büyük güce ve Uzakdoğu'da Japonya'ya gitmiş bulunuyordu. Bu nedenle ABD’nin 1917'de I. Dünya Savaşı'na girişini tarihi bir dönüm noktası olarak kabul etmek yanlış olması gerekir.

• 1917 tarihi, Avrupa politikasından dünya politikasına geçişin belki de tamamlandığı bir noktadır. Rusya'da Bolşevik Devrimi'nden sonra iki uzlaşmaz ideolojiyle dünyanın iki düşman bloka ayrılması süreci de biçimlenmeye başlamıştır.

3. Genel Değerlendirme• William Archer, The Great Analysis (Büyük Çözümleme) başlıklı ve 1911

yılında bastırdığı kitabında I. Dünya Savaşı gibi " büyük bir felaketin " daha mutlu bir dünya yaratacağını söylemekteydi. Archer'ın bu iyimser kehaneti de çok yanlıştı. I. Dünya Savaşı, o zamandan bu yana çok kısa aralarla süren bir uluslararası çatışma dönemi açmıştır.

• Savaş kısa süreli sonuçları itibariyle, ABD’nin " yalnızcılık " politikasının sürdüremeyeceğini ortaya koydu.

• Sovyet Rusya kuruluşundan hemen sonra büyük yıkıcı bir iç savaşın içine itildi. Geçici olarak yenilmiş bulunan Almanya, barış düzenlemelerinde hiç sesini duyuramadı.

• Barış sonrası dünyasını düzenleme görevi zayıflamış İngiltere ve Fransa’ya, dünyanın değişikliğine doğru giden hareketini durdurma ya da dondurma olanağı sağladı. Bu iki sömürgeci devletin buna gücü ancak 20 yıl edebildi.

• Birinci Dünya Savaşı'nın sonuçları kabaca dörde indirilebilir:

• Birincisi; endüstri, işçiler ve hükümet arasındaki siyasal iş birliği deneyleri, faşistler, komünistler, ve bazı demokrat politikacılar tarafından arzulanan yeni bir "Korpore" Devlet anlayışına ilham etti.

• İkincisi; savaş sonrasının acı ve propagandaları, çok yakında yeni bir savaşın geleceğini haber veren nefret duyguları yarattı.

• Üçüncüsü; savaş ve barışı sağlama çabalarına ortak etkisiyle, savaş öncesi dönemi refahının temeli olan kredi sistemi zedelendi.

• Dördüncüsü; demokrasi dünyasının güç ve etkisi, bir daha geri gelmemek üzere, ABD’ye geçti. Bu durumu en iyi biçimde borçlanma göstermektedir. 1914 yılında ABD’nin 6 milyar $ borcu vardı. 1918 yılına gelindiğinde, Avrupa Devletleri'nin ABD’ye borcu 16 milyar $'ın üzerindeydi.

PARİS BARIŞ ANTLAŞMALARI

• Paris barış konferansı en sonunda imzalanmış bulunan barış antlaşmaları, üç büyük devletin, daha doğrusu üç devlet adamının eseridir. ABD başkanı Wilson, İngiltere başbakanı David Lloyd George, Fransa başbakanı Georges Clemenceau.

• Wilson'un en çok üzerinde durduğu konular, demokrasi ilkeleri, ulusal self determination, ve bundan sonra savaşın çıkmasını engelleyeceği düşüncesinde olduğu uluslararası bir örgütün, yani Milletler Cemiyeti’nin kurulmasıydı.

• Georges Clemenceau konferansta Fransa'nın dar ve milliyetçi çıkarlarını savundu. Ana amacı, Almanya'nın imzalanacak barış antlaşmasıyla baskı altında tutularak Fransa'nın yakın güvenliğinin sağlanmasıydı.

• Lloyd George, İngiliz çıkarlarını, Wilson ile Clemenceau arasında aracı rolü oynayarak sağlamak istedi. Asıl amacı ise Clemenceau baş başa kalarak, Avrupa sorunlarını kendi kafalarındaki "modele" uygun olarak çözmekti.

1. Karşılaşılan Sorunlar• Konferansın karşılaştığı bir sorun, temelinden bozulmuş olan Avrupa güç

dengesiydi. Savaş öncesinin egemen güçleri olan Almanya ve Avusturya-Macaristan imparatorluğu ile birlikte Rus çarlığı ve Osmanlı devletinin yıkılmaları, Avrupa'da büyük bir güç boşluğu yaratmıştı. Bu kapsamda devletleri yerine kurulacak olan küçük devletler böylesine bir boşluğu dolduracak güçte değillerdi üstelik Rusya 1917 devrimi ile kabuğuna çekilmiş, ABD ise yeniden "yalnızcılık " politikasına başlamıştı.

• Ayrıca, Avrupa'nın büyük devletleri iki önemli sorunla daha karşı karşıya kaldılar; Almanya ile öyle bir antlaşma yapmalıydılar ki, Avrupa'nın ortasında kurulacak olan güç dengesi Almanya'nın yeniden saldırgan ve militarist bir devlet olarak sivrilmesini önlesin.

• Orta ve doğu Avrupa'nın sınırlarını öyle çizmeliydiler ki, burada kurulacak devletlerin askeri güvenlikleri, ekonomik durumları ve milliyetler esasına göre çizilecek olan sınırları bir daha bozulmasın. Öte yandan, milliyetler esasında uygun bir orta ve doğu Avrupa çizilecek ise Almanya'nın, düzenlemeyi yapanların istemedikleri kadar büyük olması gerekiyordu.

2. Barış Antlaşması’nın Hükümleri

a. Almanya ile Versailles Barış Antlaşması (28 Haziran 1919)

• 440 maddelik antlaşma ile Almanya, Alsace - Lorraine ve Saar bölgelerini Fransa'ya bıraktı. Polonya’ya Poznan ve Batı Prusya verildi; böylece Polonya denize çıkmış oldu. Danzig, Milletler Cemiyeti’nin koruması altında serbest bir kent haline geldi.

• Belçika'nın tarafsızlığı kaldırıldı ve Ren akarsuyunun iki yanında 50’şer kilometrelik bir toprak şeridi askerden arındırıldı.

• Almanya; Avusturya Polonya ve Çekoslovakya'nın bağımsızlıklarını tanıdı ve Almanya'nın Avusturya ile birleşmesi yasaklandı.

• Almanya bütün denizaşırı topraklarından vazgeçti. Bu sömürgelerde Milletler Cemiyeti’nin denetimi altında «mandat» sistemi kuruldu ve İngiltere, Fransa, Belçika ile Japonya; «mandater» devlet oldular.

• Almanya en çok 100.000 kişilik bir ordu ya sahip olacaktı ve zorunlu askerlik sistemi kaldırıldı. Bütün savaş gemilerini İtilaf Devletleri’ne verdiği gibi, bundan böyle denizaltı ve uçak da yapmayacaktı. Bunun yanında Almanya'ya «onarım borcu» adı altında savaş tazminatı da yüklendi.

b. Avusturya ile St. Germain Barış Antlaşması (10 Eylül 1919)

• Avusturya; Macaristan, Çekoslovakya ile Yugoslavya'nın bağımsızlıklarını tanıdı. Önemli toprak parçalarını Polonya, Yugoslavya, İtalya ve Romanya'ya bıraktı. Avusturya’ya da Almanya'ya olduğu gibi, kısıtlayıcı askeri hükümler uygulandı. Ve onarım borcu yüklendi.

c. Neuilly ve Trianon Barış Antlaşmaları (27Kasım 1919 ve 4 Haziran 1920)

• Neuilly Barış Antlaşması’yla, Romanya, Yunanistan ve Yugoslavya gibi komşu devletlere toprak veren Bulgaristan’a askeri kısıtlamalar uygulandı ve onarım borcu ödetildi.

• Yeni kurulmuş bulunan ve savaştan yenik çıkan Macaristan, Trianon Barış antlaşmasıyla komşu ülkeler olan Çekoslovakya, Yugoslavya, ile Romanya'ya toprak verdiği gibi, öteki yeni devletler ile aynı sınırlandırıcı hükümlere tabi tutulmuştur.

• Bu barış antlaşmaları sonunda Doğu Avrupa'da kazançlı çıkan devletler Çekoslovakya, Polonya, Yugoslavya ve Romanya’dır. Bu yüzden adı geçen devletler, iki savaş arası döneminde anti revizyonist yani statükocu bir politika izlemişler ve Macaristan, Bulgaristan ve İtalya gibi bölgenin revizyonist yani anti statükocu devletlerine karşı politik ve askeri düzenlemelere girişmişlerdir.

• 1930’larda Lozan’dan arta kalan sorunları çözüp Batı Avrupa devletleri ile normal ilişkiler kuran Türkiye'de 1930-1939 yılları arasında bölgede statükocu bir politika izleyecek ve anti revizyonist gruplaşmaya yönelecektir.

3. Barış Düzenlemesinin Değerlendirilmesi

• Paris düzenlemesinin en genel ilkesi, hiç olmazsa Avrupa'da "self determination" hakkının kabul edilmesidir. Ancak, doğu Avrupa'da ulusların birbirleriyle karışık bir biçimde bulunmaları ve barışı hazırlayanların da büyük ölçekli bir nüfus mübadelesi yapmayı düşünmedikleri için, yeni kurulan devletler, sınırları içinde yabancı azınlıklar buldular ve başka ülkelerde de kendi halkından azınlıkların yaşadığı iddiasına hak kazandılar. Örneğin Çekoslovakya’da Macarlar Polonya'da Rutenyalılar, Litvanya'da Polonyalılar, Romanya'da Bulgarlar kalmıştı.

• Versailles Antlaşması, Alman tehdidine bir son vermek için hazırlanmıştı ancak başarılı olamadı. Almanya açısından, biraz da çelişkili olarak, ne sert ne de yumuşaktı.

• I. Dünya Savaşı’ndan sonraysa galipler, şimdi Almanya'da kurulan Cumhuriyet rejimi ile, sanki Alman İmparatorluğu ile barış yapıyorlarmış gibi bir düzenlemeye gittiler. Kurulacak olan Nazi Partisinin eline büyük kozlar verdiler.

• Versailles Antlaşması’nın bütün suçu ve yarattığı sıkıntılar, Prusya militarizmi ve Alman İmparatorluğu'ndan yeni bir devlet yaratmak isteyen sosyal demokratlara ve liberallere yüklendi. I. Dünya Savaşı’ndan sonra barışçıl ve liberal bir Almanya kurulamamışsa, bunun suçu her şeyden önce İngiltere ve özellikle Fransa'nın katı ve tarihten ders almaz tutumlarıdır.

• Çok kısa bir biçimde belirtmek gerekirse, Paris barış düzenlemesi tam bir başarısızlığın ve kısa süreli dar çıkar hesapları uğruna tarihin genel akış çizgisinin hesaba katılmamasının öyküsüdür. Böyle olunca da I. Dünya Savaşı'nda yol açan temel sistem bozukluklarının hiçbirini çözemeyerek, yeni bir savaşın tohumlarını atmıştır.

Sevres Barış Antlaşması (10 Ağustos 1920)

• Galiplerle öteki Avrupa devletleri arasındaki anlaşmalardan çok daha ağırdır. Sevr, Türklere "yaşama hakkını" tanımayan bir barış antlaşmasıdır. Aslında " barış antlaşması" da değil, bir ulus hakkında gerçek bir "ölüm fermanıdır ".

• Sevr anlaşmasını göre, Osmanlı Devleti'nin Rumeli sınırı bugünkü İstanbul ilinin sınırına getiriliyor ve böylece «Türklerin Avrupa'dan atılması» ile ilgili 100 yıllık Avrupa amacı gerçekleşiyordu.

• Kısaca, Osmanlı devleti itilaf devletlerinin ortak bir sömürgesi haline getiriliyor, Türklere "yaşama bölgesi" olarak Ankara, Kastamonu ve dolayları bırakılıyordu.

Lozan Barış Antlaşması (24 Temmuz 1923)

• 11 Ekim 1922 tarihli Mudanya Silah Bırakışması’ndan sonra, uzun ve tartışmalı geçen Lausanne Konferansının sonunda 24 Temmuz 1923 tarihinde imzalanan Lausanne Barış Antlaşması ile yeni Türkiye devleti, ulusal sınırlarının içinde uluslararası alanda tanınmış olmaktaydı. Türkiye Cumhuriyeti'nin varlığının temeli olan bu anlaşmanın önemli hükümleri şöyle özetlenebilir:

• (i) Sınır sorunları: Türkiye'nin güney sınırları, Ankara itilaf nağmesi ile saptanmış bulunmaktaydı. Bu sınırlar doğrulandı. Irak ile sınır saptanırken Musul konusundan anlaşmaya varılamadı. İngiltere, nüfusunun çoğunluğu Türk olmasına rağmen petrol bakımından zengin olan bu ili Türkiye'ye bırakmak istemedi. Sorunun 9 ay içinde taraflar arasında resmi görüşmelerle çözüme bağlanması, bu mümkün olmadığı takdirde, Milletler Cemiyeti’ne gidilmesi kararlaştırıldı.

• Batı sınırı ise Misakı milliye uygun olarak çözüldü.

• İmroz ve Bozcaada Türkiyeye verildi.

• (ii) Azınlıklara, uluslararası hukukun tanıdığı haklar dışında herhangi bir ayrıcalık tanınmadı.

• (iii) Kapitülasyonlar bütünüyle kaldırıldı.

• (iv) Borçlar sorununda Batılı devletler, Osmanlı devletine verilen borçların altın lira olarak ödenmesi konusunda ısrar ederlerken, Türkiye borcun şimdi Osmanlı devletinden ayrılmış bulunan bölgelere de bölünmesi gerektiğini ve Türk lirası olarak ödenmesini savundu. Borçlar konusunda da ancak kısmen çözüme ulaşılmış, çözümse 1930’da gerçekleşmiştir.

• (v) Boğazlar sorununa gelince, ilkesel olarak Boğazlardan serbest geçiş sağlanmış, bu geçişi düzenleyecek bir Boğazlar Komisyonu kurulmuş, Boğazların güvenliği ve statüsü Milletler Cemiyeti’nin güvencesi altına konulmuş ve bölge silahtan arındırılmıştır. Bu düzenlemenin Türkiye Cumhuriyeti'nin güvenliği ve hükümran hakları açısından büyük sakıncalar taşıdığı açıktır. Bu yüzden devletin izlediği dış politikanın önemli amaçlarından biri bu durumun düzeltilmesi olmuş ve 1936 tarihli Montreux Sözleşmesi ile sorun çözülmüştür.