พระอภิธรรมปิฎก บทที่ ๑

ว ชาพระอภธรรม ปฎก

บรรยายโดย พระมหาธานนทร อาทต

วโร,ดร.

น.ธ.เอก,ป.ธ.๘,พธ.บ.(องกฤษ),พธ.ม.

(บาล),พธ.ด.(พระพทธศาสนา)

ความรเบองตนเกยวกบพระอภธรรมปฎก “ ” ความหมายของ พระอภธรรมปฎก

“ ” คำาว า พระอภธรรมปฎก ( บาล อภ ธม มป ฏก ำ) มาจาก พระ ( คำายกยอง แปลว าประเสร ฐ) อภธรรม ธรรมอ นย ง ป ฏก (ตำารา/ ภาชนะ

เชนตระกร า) รวมแล วแปลว า ตำาราธรรมอ นประเสร ฐย ง

คำาวา “ปฎก” (บาล_ปฏกำ) พระอรรถกถาจารยไดใหความหมายไว ๒ ประการ คอ

๑. ปฎก หมายถง คมภรหรอตำารา ดงประโยคบาลวา

มา ปฎกสมปทาเนนอยาเชอถอโดยการอางตำารา

๒. ปฎก หมายถง ภาชนะ (เชน ตะกรา) ดงประโยควา

อถ ปรโส อาคจเฉยย กททาลปฏกมาทาย ครงนนบรษคนหนงถอจอบและตระกราเดนมา

ความสำาคญของพระอภธรรมปฎก พระอภธรรมปฎก เปน ๑. ปรมตถเทศนา คอ การแสดงธรรมเจาะจงเฉพาะ

ประโยชนอยางยงซงเปนธรรมชนสงไมเกยวดวยทองเรอง หรอโวหาร

ความสำาคญของพระอภธรรมปฎก (ตอ)

๒. ยถาธมมสาสนะ คอ การสอนตามเนอหาแทๆ ของธรรม

๓. นามรปปรจเฉทกถา คอ ถอยคำาทสอนใหกำาหนดรปและนาม คอรางกายและจตใจ

๔. อนสยปหาน คอ เปนเครองละกเลสอยางละเอยด อนไดแกกเลสทนอนเนองอยในสนดาน

สถานททรงแสดงพระอภธรรม พระพทธองคทรงแสดงพระอภธรรม บนสวรรคชนดาวดงส โปรดพทธมารดา มเทวดารวมฟง ๘๐ โกฏ

จำานวนเทวดาทไดบรรลธรรม พระพทธองคทรงแสดงเปนเวลา ๓ เดอน ของโลก

มนษย มเทวดาไดบรรลธรรม ตามลำาดบคมภร ดงน ๑. คมภรธมมสงคณ วาดวยหมวดแหงปรมตถธรรม

ทรงแสดง ๑๒ วน มเทวดาบรรลธรรม ๗ โกฏ

๒. คมภรวภงค วาดวยการจำาแนกปรมตถธรรม ทรงแสดง ๑๒ วน มเทวดาบรรลธรรม ๗ โกฏ

๓. คมภรธาตกถา วาดวยธาตแหงปรมตถธรรม ทรงแสดง ๖ วน มเทวดาบรรลธรรม ๗ โกฏ

๔. คมภรปคคลบญญต วาดวยบญญตบคคลและปรมตถ ทรงแสดง ๖ วน มเทวดาบรรลธรรม ๗ โกฏ

๕. คมภรกถาวตถ วาดวยการถามและตอบในปรมตถธรรม ทรงแสดง ๑๓ วน มเทวดาบรรลธรรม ๗ โกฏ

๖. คมภรยมก วาดวยการแสดงปรมตถธรรมเปนคๆ ทรงแสดง ๑๘ วน มเทวดาบรรลธรรม ๗ โกฏ

๗. คมภรมหาปฏฐาน วาดวยปจจยปรมตถธรรม ทรงแสดง ๒๓ วน มเทวดาบรรลธรรม ๔๐ โกฏ

ความเปนมาของพระอภธรรมปฎกสมยพทธกาล

ครงพทธกาล คำาวาพระไตรปฎก ไมปรากฏ มปรากฏวา “พรหมจรรย” บาง “ธรรมวนย” บาง “สตะ” บาง คำาวา “อภธรรมปฎก” จงไมปรากฏ สวนคำาวา “อภธรรม” มปรากฏหลายแหง บางครง เรยกวา “อภธรรม” โดดๆ บาง บางครงเรยกคกนวา “อภธรรม อภวนย” บาง

สรป คำาเรยกคำาสอนในสมยพทธกาล คำาทใชเรยกคำาสอนในสมยพทธกาล ม ๕ คอ ๑. พรหมจรรย ๒. ธรรมวนย ๓. สตะ ๔. อภธรรม ๕. อภวนย

หลกฐานทปรากฏในคมภร คำาวา “พรหมจรรย” (ทางดำาเนนชวตอยาง

ประเสรฐ) มปรากฏในพระพทธพจนสมยททรงสงพระสาวก ๖๐

รป ไปประกาศพระศาสนา ความวา “ภกษทงหลาย เราพนแลวจากบวงทงปวง ทงทเปน

ของทพยทงทเปนของมนษย แมพวกเธอกพนแลวจากบวงทงปวง ทงทเปนของทพย

ทงทเปนของมนษย พวกเธอจงจารกไปเพอประโยชนสขแกชนเปนจำานวนมาก เพออนเคราะหชาวโลกเพอประโยชนเกอกลและความสขแกทวยเทพและมนษย อยาไปโดยทางเดยวกนสองรป

จงแสดงธรรมมความงามในเบองตน มความงามในทามกลาง และมความงามในทสด จงประกาศพรหมจรรย พรอมทงอรรถ และพยญชนะ บรสทธ บรบรณ ครบถวน

ทมา ว.ม.(ไทย) ๔/๓๒/๔๐.

พระพทธพจนทตรสถงจดมงหมายของการประพฤตพรหมจรรย

ภกษทงหลาย พรหมจรรยนเราประพฤตมใชเพอหลอกลวงคน มใชเพอเรยกรองคนใหมานบถอ มใชเพอประโยชนแกลาภ สกการะและชอเสยง ทแเพอสำารวม เพอละกเลส เพอคลายกำาหนดยนด เพอดบทกข

ทมา อง.จตกก. (ไทย) ๒๑/๒๕/๔๑.

พระพทธพจนตรสประทานอปสมบทใหพระอญญาโกณฑญญะ

เธอจงมาเปนภกษเถด ธรรมอนเรากลาวดแลว เธอจงประพฤตพรหมจรรย เพอทำาทสดทกขโดยชอบเถด

ทมา ว.ม.(ไทย) ๔/๑๘/๒๕.

๒) คำาวา พระธรรมวนย พระพทธพจน ตรสกบพระอานนทตอนใกล

นพพาน ธรรมและวนยทเราแสดงแลวบญญตแลวแกเธอทง

หลาย หลงจากเราลวงลบไป ธรรมวนยเหลานน จะเปนศาสดาของเธอทงหลาย

ทมา ท.ม. (ไทย) ๑๐/๒๑๖/๑๖๔.

คำาวา ธรรมวนย เปนคำา ๒ คำา รวมอยดวยกน คอธรรมและวนย คำาวา ธรรม หมายถง คำาสอนททรงมงแสดงเนอหา อตถะ หรอสภาวะของธรรมะลวนๆ ไมมบญญต บคคล เวลา สถานท และทองเรองเขามาเกยวของอยในธรรมะนน ซงตอมาเรยกวา อภธรรม

ตอมาเมอจดเปน ปฎก เรยกวา อภธรรมปฎก คำาวา ธรรม ยงรวมเอาพระสตรเขาไวดวย คำาวา พระสตร หมายถง คำาสอนทปรารภถง บญญต

บคคล เวลา สถานท ทองเรอง และธรรมะททรงสอนรวมอยดวยกน

คำาวา วนย คอคำาสอนในสวนทเปนบญญตและขนบธรรมเนยมเพอบรหารหมคณะของสงคมทอยรวมกนใหเปนระเบยบเรยบรอยดงาม มความเปนเอกภาพ ไดแก อภโตวนย (ยคตอมาเรยกวา อภโตวภงค คอ ภกขวภงค และภกขนวภงค) แปลวา วนย ๒ ฝาย คอ วนยของภกษและวนยของภกษณ

๓) คำาวา สตตะ พระพทธพจนตรสถงสตตะ

ภกษทงหลาย บคคล ๔ จำาพวกนมปรากฏอยในโลก บคคล ๔ จำาพวกไหนบาง คอ

(๑)บคคลผมสตะนอยทงไมเขาถงสตะ (๒) บคคลผมสตะนอย แตเขาถงสตะ (๓) บคคลผมสตะมากแตไมเขาถงสตะ (๔) บคคลผมสตะมากทงเขาถงสตะ

อธบายขยายความวา บคคลผมสตะนอยทงไมเขาถงสตะคอ บคคลบาง

คนในโลกนม สตะ เคยยะ เวยยากรณะ คาถา อทาน อตวตตกะ ชาตกะ อพภตธรรม เวทลละ นอย เขากไมรอรรถรธรรมของสตะนน และไมปฏบตธรรมสมควรแกธรรม

ทมา อง.จตกก.(ไทย) ๒๑/๖/๙_๑๐.

คำำวำ สตะ รวมไวทงพระวนย พระสตร และพระอภธรรม ดงขอควำมทปรำกฏใน อปำลเถรวตถ แหงขททกนกำย อปทำนวำ “ พระองคมพระวนย พระสตร พระอภธรรม และพระพทธวจนะมองค ๙ แมทงมวลเปนธรรมสภำ

ทมำ ข.อป.(ไทย) ๓๒/๕๓๗/๘๑.

กำำเนดของคำำวำ พระไตรปฎก

ภำษตของพระอบำลเถระ แสดงใหเหนวำ พระพทธพจนทเคยเรยกวำ ธรรมวนย ไดกระจำยออกไปเปน ๙ องคประกอบ (นวงคำ) กำรแบงพระพทธพจนเปน (นวงคำ) อำจเปนกำรจดพระพทธพจนในรปแบบเกำแกทสดกเปนได ตอมำในชนอรรถกถำเรยกวำ

นวงคสตถสำสน และในอปำลเถรวตถ กไดระบถง พระวนย พระสตร พระอภธรรม ไวดวย แสดงวำ ยคนมกำรแบงพทธวจนะในลกษณะนกนแลว เพยงแตยงไมแยกเปนปฎกอยำงชดเจน เหมอนยคตอมำ พอมำถงสมยสงคำยนำ ครงท ๓ จงใชคำำวำ พระไตรปฎก

ดงบำลทปรำกฏในสงคำยนำครงท ๓ วำ เตปฏกำ พทธวจนำ นำม พทธสส ภควโต ธมมวนยสส สโมธำนำ โหต

แปลวำ พระพทธพจนคอพระไตรปฎก เปนทรวมแหงพระธรรมวนยของพระผมพระภำคเจำ

๔) คำำวำ อภธรรม อภวนย พระพทธพจนตรสถง อภธรรม อภวนย

ภกษในพระธรรมวนยน เปนผใครธรรม เปนผฟงและผแสดงธรรมอนเปนทพอใจ มควำมปรำโมทยอยำงยงในพระอภธรรม ในพระอภวนย แมกำรทภกษเปนผใครธรรม เปนผฟงและเปนผแสดงธรรมอนเปนทพอใจ มควำมปรำโมทยอยำงยงในพระอภธรรม ในพระอภวนย นเปนนำถกรณธรรม