Ölüm,Kayıp,Ebeveyn,Uyum,Marmara PDR

TC.

Marmara Üniversitesi

Atatürk Eğitim Fakültesi

Eğitim Bilimleri Bölümü

Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık Anabilim Dalı

SEVİLEN BİRİNİN KAYBI VE ÖLÜM KARŞISINDA UYUM PROBLEMLERİ

Hazırlayanlar

Dilara Kargın, Elif Özkan, Hatice Demirtaş, Mehmet Köseri

M. Enes Kaya, Ogün Akdoğan, Ömer Akın

Danışman

Yrd. Doç. Dr. Makbule Soyer

2

ÖLÜM NEDİR?

• İnsanın “ölmek zorunda olan bir varlık” olduğunun

bilincinde olması onu derinden etkilemektedir

(Fromm, 1994).

• Ölüm fikriyle bütünleşmek, insanı korkulu ve kötümser

bir ruh haline sevk etmekten çok, değer yargılarıyla

dolu bir yaşama yöneltebilir (Yalom, 1999).

3

KURAMLAR AÇISINDAN ÖLÜM

• Ölümle en çok ilgilenen Varoluşçu ekol olmuştur.

• Psikanalitik kuramda, ölüm içgüdüsü, önemli bir kavramdır.

• Ölüm olgusu çoğu kez dini hayat ile ilişkilendirilmiştir.

4

Ölüm kaygısıyla ölüm korkusu farklı kavramlardır.

5

ÖLÜM KORKUSU

ÖLÜM KAYGISI ÖLÜM KAYGISI

ÖLÜM KORKUSU

Belirsizlik korkusu

Bedeni kaybetme korkusu

Acı duyma korkusu

Yalnızlık korkusu

Yakınları kaybetme korkusu

Denetimi kaybetme korkusu

Kimlik duygusunu kaybetme korkusu

Gerileme korkusu

6

7

YAS NEDİR?

• Ölüm olgusuyla ilgili geliştirilmiş en eski ve en yaygın

tutumlardan biri de yas tutmadır.

• Şenelmiş (2006)’ya göre yas belirtileri ;

• 1- Duygular

• 2- Bedensel Belirtiler

• 3- Düşünceler

• 4- Davranışlar

olarak sıralanmıştır.

8

ÖLÜMÜN AİLE ÜZERİNDEKİ

ETKİLERİ NELERDİR?

• Bireylerin içinde bulunduğu gelişim dönemi, ölümün

o birey üzerindeki etkisini belirmede en belirleyici

unsurdur.

9

• Sunumda sırasıyla, bebeklik, çocukluk, ergenlik ve

yetişkinlik dönemlerinde görülen kayıpların bireyler

üzerindeki etkilerine ve bireylerin yaşadığı uyum

sorunlarına değinilecektir.

10

ÖLÜMÜN AİLE ÜZERİNDEKİ

ETKİLERİ NELERDİR?

BEBEKLİK DÖNEMİNDEKİ (0-3 YAŞ) BİREYE

KAYBIN ETKİSİ VE UYUM PROBLEMLERİ

• Bebek, doğumdan 3 yaşa kadar olan dönemde

ölüm kavramını algılayabilecek bilişsel yeterliliğe

sahip değildir.

• Bebek 9 ay civarı anneyi tanır, kabullenir.

• Eğer anne ölürse bebek bunu hisseder, ama

anlayamaz (Yıldız, 2004). Bu dönemde bebek

bakım verenin yokluğunu farkındadır.

• İlk 9 ay içerisinde yaşanan kayıp 9 ay- 2 yaş

arasındakilere göre daha az etkisini gösterir.

11

BEBEKLİK DÖNEMİNDEKİ (0-3 YAŞ) BİREYE

KAYBIN ETKİSİ VE UYUM PROBLEMLERİ

• Annenin kaybına karşı gösterilen tepkiler ;

Şiddetli ağlamalar ve üzüntü

İtiraz etme

Ümitsizlik

Çözülme tepkileri

Uyku bozuklukları

Tedirginlik

Beslenme alışkanlıklarında belirgin değişimler

(Yıldız,2004)

12

BEBEK VE ANNE KAYBI

• Anne yoksunluğu denilen bu durum çocuğun annenin yokluğuna karşı çocukların geliştirdiği tepkileri ve yas tutma sürecini ifade etmektedir.

• Anneden başka birinin kaybından bebek kendi başına etkilenmez. Anne aracılığıyla yaşanır. Annenin aşırı reaksiyonu olmadığı sürece yaşanan kayıp, bebek üzerinde etki yaratmayabilir.

• Doğumdan sonraki ilk yıllarda bebeğin temel ihtiyaçları -yeme, içme, fiziksel koruma, sevgi ve sıcaklık- anne ve baba tarafından karşılanmaktadır. Bu ihtiyaçlarının karşılanması halinde bebek, güven duygusu geliştirmektedir.Bakım veren kişinin yokluğu durumunda bebeğin bu temel güven duygusu sarsılmakta ve çocuğun zihinsel ve fiziksel gelişimi sekteye uğramaktadır (Granot, 2005’ten akt. Attepe, 2010).

13

BEBEK VE ANNE KAYBI • Araştırmalara göre bu dönemde annenin kaybının etkisi; baba, kardeş,

büyük anne ve babanın kaybına oranla çok daha fazladır.

• Bebeğin ilk ve en önemli ilişkisi ebeveyn aracılığıyla olur. Bu ilişki, bir kayıp ile kesildiğinde, bebeğin daha sonraki ilişkilerini de etkileyecektir (Granot, 2005’ten akt. Attepe, 2010).

• Eğer 9 ay ve sonrasında bir kayıp yaşanırsa, bebek ona bakım verecek yeni bireyi protesto edebilir. 9 ay öncesinde ise kolay kabullenir.

• Bowlby(2005), annesinden ayrılan bebeklerin tepkilerini 3 evrede incelemiştir. İlk evre “karşı çıkma” dönemidir. Acı ve öfke yaşanır, çocuk haykırarak ağlar, annenin dönmesini ister, başkaları tarafından avutulmayı reddeder. İkinci evre “umutsuzluk” dönemidir. Çocuk, annenin döneceğinden umudunu keser. Annenin yokluğunda başka insanlarla iletişim kurmaya başlamıştır. Üçüncü ve son evre “kopma” dönemidir. Çocuk annesini unutmuş görünür, başka şeylerle ilgilenmeye başlar. Bowlby’e göre çocuk bu döneme ulaşırsa savunmasız ve incinebilir bir duruma gelmiştir (Attepe, 2010).

14

BEBEK VE ANNE KAYBI

• Anne yoksunluğunun en belirgin ortaya çıktığı yerler yatılı kurumlar olmaktadır. Buralarda yetişen çocuklarda gelişim gerilikleri gözlemlenmektedir.

• Öztürk (2001)’e göre uzun süreli anne yoksunluğu (hospitalizm ya da yuva hastalığı olarak da adlandırılabilir), ilk yaşlarda ailelerinden ayrılıp çocuk yuvasına verilen ya da uzun süre hastanede kalan çocuklarda görülen bir sendromdur.

• Anne ya da anne yerine geçen bir yetişkin ile teke tek ilişkiden yoksun olan çocuklar, duygusal ve duyusal beslenmeden de yoksun kalarak, gelişim gerilikleri göstermektedir. Özellikle hem anne hem baba kaybı yaşayan çocukların yuvaya bırakılması durumunda çocuklar bu sendromu gösterebilmektedir.

15

ÇOCUKLUK DÖNEMİNDE EBEVEYN

KAYBI

• 1-Okul Öncesi Dönem

• 2-Okul Dönemi

16

OKUL ÖNCESİ DÖNEMDE(3-6 YAŞ) KAYBIN

BİREYE ETKİSİ VE UYUM PROBLEMLERİ

• Geçmiş, şimdi ve gelecek kavramlarını 4-5

yaşlarında anlamaya başlarlar. Ölüm kavramını

yetişkinler gibi anlayamazlar. Ölümü geri dönülebilir

ve geçici olarak algılarlar (Worden, 1991).

• Dönem özelliklerinden dolayı ölen kişinin yokluğunu

ihtiyaçları karşılanmadığında hissederler (akt; Yıldız,

2004).

• 5-6 yaşlarında normal zeka seviyesindeki çocuklar

ölümün geri dönülmez ve kalıcı ayrılıklara yol açtığını

bilirler (Ruffer ve Taylor, 2002).

17

OKUL ÖNCESİ DÖNEMDEKİ KAYBIN

BİREYE ETKİSİ VE UYUM PROBLEMLERİ

• Bazı çocuklar duygularını ifade edemezler ve uyku,

yeme bozuklukları, saldırganlık, içe çekilme gibi bazı

uyum ve davranış sorunları ortaya çıkabilir (akt;

Attep, 2010).

18

OKUL DÖNEMİNDEKİ BİREYİ (6-12 YAŞ)

KAYBIN ETKİSİ VE UYUM PROBLEMLERİ

• Zaman kavramını öğrenmişlerdir. Ölümün varlığını kabul

eder ancak kendilerinden uzak olduğunu ve kaçarlarsa

kurtulabileceklerini düşünürler. Ölümün geri dönülmez

olduğunu bilir ancak kaçınılmaz bir son olduğunu

kavramakta zorlanırlar (Vianello, 1992).

• Ölen kişinin bazı özelliklerini taklit etme davranışları

gözlenebilir (akt; Köylü, 2004).

• Okul başarısında değişiklik, çok çalışsa bile düşüşler

görülebilir. Okula gitmeyi, akranlarıyla oyun oynamayı,

uyumayı reddetme gibi davranışlar sergileyebilirler.

Hareketlilik, anksiyete, fobiler çıkabilir.

19

ERGENLİK DÖNEMİ

• Fiziksel ve duygusal süreçlerin yol açtığı cinsel ve

psikososyal olgunlaşma ile başlayan ve bireyin

bağımsızlığını kimlik duygusunu ve sosyal

üretkenliğini kazandığı dönemdir(Derman,2008).

• Ergenlik dönemi bireyin psikolojik, cinsel, fiziksel,

bilişsel, sosyal gelişimiyle birlikte genç erişkin rolüne

hazırlandığı dönemdir.

20

ERGENLİK DÖNEMİ

• Derman (2008)’e göre ergenliği üç dönemde

incelemek mümkündür.

1) Erken Ergenlik (12-14 yaş)

2) Orta Ergenlik (15-18 yaş)

3) Geç-Son Ergenlik (18-20/21 yaş)

21

ERGENLİĞE KURAMSAL

BAKIŞ

• Kuramsal açıdan ergenliğe kuramcıların bakışı ve

ortaya attıkları kavramlar ise şöyledir.

• Erikson-Kimlik Kazanmaya Karşı Kimlik Bunalımı

• Kimlik kazanımı

• Rol Karmaşası

22

ERGENLİĞE KURAMSAL

BAKIŞ

• Piaget-Soyut İşlemler Dönemi

Soyut düşünce

Hayali Seyirci

Kişisel Efsane

Omnipotent düşünce

23

ERGEN BİREYE(12-20*YAŞ) KAYBIN ETKİSİ

VE UYUM PROBLEMLERİ

• Ölüm insan hayatında her zaman var olan bir

gerçektir.

• Ergenlik döneminde ergen ölüm üzerine düşünmeye

ve ölümü anlamlandırmaya çalışır.

• Her açıdan bir gelişim ve değişim içine giren her

alanda sorunlar yaşayan birey bu dönemde bir de

sevdiği birinin ölümü ile karşılaşırsa uyum problemleri

daha da zor bir hal alır.

24

ERGEN BİREYE(12-20*YAŞ) KAYBIN ETKİSİ

VE UYUM PROBLEMLERİ

• Şenelmiş (2006), yas

sürecini etkileyen 7

temel faktör ileri

sürmüştür.

• 1-Ölen kişinin kimliği

• 2-İlişkinin niteliği

• 3-Ölüm şekli

• 4-Öyküye bağlı etmenler

• 5-Kişilik özellikleri

• 6-Toplumsal etmenler

• 7-Durumsal kayba ait

etmenler

25

ERGEN BİREYE(12-20*YAŞ) KAYBIN ETKİSİ

VE UYUM PROBLEMLERİ

• Normal bir yas sürecini Einsberg ve Patterson dört

evrede değerlendirmiştir (Einsberg ve Patterso,

1979;Soykan 2000 Akt. Şenelmiş,2006).

İnkar Dönemi

Arama Ve İsyan Dönemi

Çökkünlük ve Onarma Çabaları

Yeniden Bütünleştirme ve Yapılandırma Dönemi

26

ERGEN BİREYE KAYBIN ETKİSİ VE UYUM

PROBLEMLERİ

• Kaybın ergene etkisi, kaybedilen kişiye göre

değişebilir;

1. Ergen ve Ebeveyn Kaybı

2. Ergen ve Kardeş Kaybı

3. Ergen ve Arkadaş Kaybı

4. Ergen ve Sevgili Kaybı

27

YETİŞKİN BİREYE KAYBIN ETKİSİ VE UYUM

PROBLEMLERİ

• Yetişkinler, “Ölüm tüm canlıların başına gelecek bir

olgudur, kaçınılmaz ve geri döndürülemezdir.” bakış

açısıyla ölüme yaklaşırlar ve ölümü biyolojik bir olay

olarak tanımlarlar.

• Yetişkinlerin kayıplara verdikleri tepkileri ise, bireylerin

sosyal çevreleri, kültürel gelenekleri, inançları, kişisel

ve duygusal deneyimleri, dini doktrin ve kavramsal

anlayışları belirler. ( Slaughter, 2005’ten akt. Kaya,

Sezer, 2009).

28

YETİŞKİN BİREYE KAYBIN ETKİSİ VE UYUM

PROBLEMLERİ

• Yaşam dönemleri içerisinde kayıpların en fazla

yaşandığı dönem yetişkinlik dönemi denilebilir.

Ebeveyn kaybı, eş kaybı, çocuk kaybı, arkadaş

kaybı gibi.

• Yetişkinlikte özellikle de ileri yetişkinlik döneminde(65

yaş ve üzeri) en önemli sorunlardan birisi eş kaybıdır.

29

YETİŞKİN BİREYE KAYBIN ETKİSİ VE UYUM

PROBLEMLERİ

• Eşin ölüm nedeni, hastalık süreci ve geçmiş hayatlarındaki olumsuz ilişkiler ölen eşe karşı ambivalan duyguların beslenmesine neden olabilir. Kişi bir taraftan eşinin kaybına alışmakta zorlanırken diğer taraftan içten içe eşi tarafından terk edildiği için öfke duyulabilir.(Dunkin, 2009’dan akt. Aslan, Hacıoğlu, 2014).

• Eş kaybına verilen tepkileri cinsiyet faktörü de etkilemektedir. Kadınlar eş kaybı sonrası tek başına veya çocuklarıyla birlikte yaşamaya daha kolay uyum sağlarlar. Erkeklerde ise eş kaybı daha büyük bir yıkım oluşturur. (Karay,2012’den akt. Aslan, Hacıoğlu, 2014)

30

YETİŞKİN BİREYE KAYBIN ETKİSİ VE UYUM

PROBLEMLERİ

• Yetişkinlik döneminde özellikle çocuk kaybı, ebeveynler için acı yaşam deneyimlerinden biridir ve baş edilmesi güç bir sorundur .

• Ebeveynlerin kayba gösterecekleri tepki 4 faktörden etkilenir. Bunlar:

1) Daha önceki keder deneyimleri

2) Yeterli sağlık hizmeti aldığına inanma

3) Destek olacak kişilerin yanında olması

4) Aile yakınları ve sağlık personeli ile iletişimdir.

(Velioğlu, Pektekin, Şanlı, 1991’den akt. Perinatoloji Dergisi, 1999).

31

YETİŞKİN BİREYE KAYBIN ETKİSİ VE UYUM

PROBLEMLERİ

• İleri yetişkinlik döneminde, yaşanan kayıpların da

artmasıyla beraber kişi kendi ölümü ile ilgili daha sık

düşünmeye başlar.

• Bireyin yalnızca yaşı değil; yaşam öyküsü, sağlık

durumu, sosyoekonomik durumu ve yaşlanma

sürecine uyumunun ölüm kaygısı düzeyi üzerinde

rolü olduğu vurgulanmaktadır (Kastenbaum,

2007’den akt. Arşiv Kaynak Tarama Dergisi, 2012).

32

PSİKOLOJİK DANIŞMAN KAYIP KONUSUNDA NE YAPAR?

1-Danışanın yas sürecini sağlıklı

biçimde atlatmasına yardım eder.

• Kayıptan önceki yaşantısı ile kayıp sonrası aynı

devam edeceği ve güvende olacağı duygusu

hissettirildiğinde yas süreciyle sağlıklı biçimde

başedebilir (Yıldız, 2004)

34

2-Danışanın kayba uyumunu

kolaylaştırır.

• Yaşanan kayba uyum sağlama 4 süreci

kapsamaktadır. Bunlar:

1) Kayıp gerçeğini kabullenmek,

2) Yas'tan doğan fizik ve duygusal acı ile çalışmak

3) Ölen kişinin özlendiği çevreye uyum

4) Ölen kişinin yerini duygusal olarak tayin etme ve bu

duyguyla yaşamaya devam etmek (Yıldız,2004).

35

Sevilen bir kişinin ölümü halinde ne

yapılmamalıdır?

• Küçük çocuklar acı ve keder hissetmezler(!)

Uzmanlar tüm çocukların acı ve keder

hissedeceklerini belirtmektedirler (Adams ve

Arkadaşları, a.g.m., s. 444).

• O, derin bir uykuya daldı(!) Kaygıya neden

olmaktadır.

• Allah onu kendi yanına aldı (!)

• Erkekler ağlamaz(!) (Köylü,2004).

36

Sevilen bir kişinin ölümü halinde ne

yapılmalıdır?

• Ölüm hakkında bilgilendirmek: “Ölüm hayatın bir

parçasıdır.”

• Acıyı ifade etmelerine imkan tanımak

• Cenazeye katılmalarına imkan tanımak: Teşvik

etmek fakat zorlamamak

• Ölümle ilgisinin olmadığını bildirmek

• Dini duygularından istifade etmek (Köylü, 2004).

37

YAS TERAPİSİ

• Steward(1993) uyguladığı yas danışmanlığı

sonucunda, ilkokul öğrencilerinin %91 ’i yaslarıyla

ilgili duygularını açıklayabilme konusunda ilerleme

göstermişlerdir.

• Arkadaşlarıyla kavga etmenin azaldığını görülmüştür

(Ergün,2005).

38

YAS GRUBU

Moore-Herlihy (1993) 13 öğrenci ile 6 oturumluk yas

grubu oluşturmuştur.

• 1.Oturum: Olayın Paylaşımı

• 2.Oturum: Yasın Safhaları

• 3.Oturum: Ölümden Sonraki Olaylar

• 4.Oturum: Aile Yapısındaki Değişiklikler

• 5.Oturum: Ailedeki Dini Törenler ve Tatiller

• 6.Oturum: Kapanış (Ergün, 2005).

39

ÇİZİM KİTABI

Clifford Davis (1989) resim çizme kitabını kullanmıştır. 5 bölümden oluşur:

• Birinci Bölüm:Kayba odaklanmış kendi portrelerinin olduğu bölüm. Kendi resmini çizer. Ayrıca kelimeler kullanarak kendini tanımlayabilir.

• İkinci Bölüm:Ailenin kayıp anında içinde bulunduğu durum.

• Üçüncü Bölüm:Yasın vurgulandığı düşünce tasvirleri.

• Dördüncü Bölüm:Kaybedilen kişiye veda mektubu.

• Beşinci Bölüm: Ailenin şimdiki zamanda içinde bulunduğu gerçek durumu çizme (Brown, 1994’den akt. Ergün, 2005).

40

KAYNAKÇA • Aslan M. ve Hocaoğlu, Ç. (2014). Yaşlılarda intihar

davranışı. Psikiyatride Güncel Yaklaşımlar, 6(3), 294-

309.

• Attepe, S. (2010). Anne baba kaybının çocuklar

üzerindeki etkileri. Eğitim Kültür ve Araştırma Dergisi,

6(23), 23-28.

• Derman O. Ergenlerde Psikososyal Gelişim.

“Adolesan Sağlığı, II. İ.Ü. Cerrahpaşa Tıp Fakültesi

Sürekli Tıp Eğitimi Etkinlikleri” Sempozyum Dizisi No:

63. 2008; 9-21.

41

KAYNAKÇA • Ergün, N. (2005). Çocuklarda yas. Doğu Anadolu

Araştırmaları, 1(4), 98-102.

• Eriksonun psikososyal gelişim kuramı. (b.t.). 25 Kasım

2015,

http://helibol.home.anadolu.edu.tr/egitim%20psikol

ojisi/Erikson.htm

• Fromm, E. (1994). Kendini savunan insan (10. baskı).

(N. Arat, Çev.). İstanbul: Say Yayıncılık. (Orijinal

çalışma basım tarihi 1947.)

• Haber bülteni. (29 Nisan 2015). 24 Kasım 2015,

www.tüik.gov.tr

42

KAYNAKÇA • Kayıp ve yasla başa çıkmada öğretmen veli

oturumu. (b.t). 24 Kasım 2015,

https://www.google.com.tr/webhp?sourceid=chro

me-instant&ion=1&espv=2&ie=UTF-

8#q=%C3%A7ankaya+rehberlik+ve+ara%C5%9Ft%C

4%B1rma+merkezi+%C3%B6l%C3%BCm

• Köylü, M. (2004). Ölüm olayının çocuklar üzerine

etkisi ve “ölüm eğitimi”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi

İlahiyat Fakültesi Dergisi, 17(2), 95-120.

43

KAYNAKÇA • Sezer S. ve Kaya P. (2009). Gelişimsel açıdan ölüm

kavramı. Dicle Üniversitesi Ziya Gökalp Eğitim

Fakültesi Dergisi, (13), 151-165.

44

TEŞEKKÜRLER

45