Среднпвекпвни градпви и уврдини вп

Македпнија

Иван Микулшиќ

(1996)

Иван Микулчиќ (Македпнска академија на наукиуе и умеунпсуиуе — Скппје, 1996)

Заглавна страница

Предгпвпр на автпрпт

Среднпвекпвиеуп е преухпдникпу на нащеуп време, на нпвипу век. Кпрениуе на пваа земја и на

нејзиниуе жиуели ги следиме наназад вп среднпвекпвиеуп. Уаму далеку, скриени зад превезпу на

векпвиуе, лежау нащауа рана младпсу, нащеуп деусувп, нащиуе висуински ппшеупци.

Медуупа, кплку знаеме за нащеуп минауп?

Малубрпјниуе исупришари — медиевисуи, пд една сурана ни ја дплпвиле пплиуишкауа исуприја на

пва ппднебје пбпена, главнп, сп уемни упнпви, вп кпја какп куси пдблеспци се издигаау епппејауа

за Сампил и за некплкууе бунупви и впсуанија. Мпжнп ли е вп пвпј предплг временски перипд да

немалп и други знашајни нещуа, вредни за пдбележуваое? Од друга сурана, кулуурнауа исуприја,

на суепенпу на денещниуе спзнанија, навесуува мнпгу ппщирпкп вреднуваое на упа мрашнп

среднпвекпвие на пвие исуи прпсупри. Вп сферауа на духпвнпуп увпрещувп дпсупјнп се вреднуваау

дпсуигнуваоауа вп среднпвекпвнауа писменпсу и книжевнпсу, на цркпвнипу живпу и на ликпвниуе

умеунпсуи врзани за црквауа. Слишни наппри се правау и на пплеуп на музишкиуе, филпспфскиуе,

религискиуе и другиуе исуражуваоа на македпнскпуп среднпвекпвие.

Вп сппредба сп пва, исуражуваоауа вп рамкиуе на мауеријалнпуп увпрещувп на среднпвекпвна

Македпнија псуанале пгранишени на некплку ппмали сегменуи. Археплпщки или исуприскп -

умеунишки, најдеуаљнп е исуражен среднпвекпвнипу накиу кпј щуп е искппан вп супуициуе

некрпппли щирум Македпнија. И среднпвекпвнауа нумизмауика делумнп е пбрабпуена. Другиуе

суандардни археплпщки напди — керамикауа, ппсурпјкиуе и ппкуќнинауа, пружјеуп и прудијауа,

пдвај се дппрени. Фщуе пплпща е спсупјбауа сп исуражуваоауа на недвижниуе сппменици на

кулуурауа — на фпрмиуе на живеалищуауа и на другиуе градби, на градежнауа уехнплпгија, на

прпсупрнпуп планираое на населбиуе, фпруификацискпуп искусувп и др. Вп уаа наспка и сп уаа

пбразлпженпсу ја гледаме и ппјавауа на пваа книга.

Ппкриуишниуе и малиципзниуе најверпјаунп ќе ми забележау дека мпјауа пснпвна препкупација вп

изминауиуе гпдини беще увпрещувпуп пд ануишкауа еппха вп Македпнија. Нп, вп ваквиуе

пкплнпсуи кпга нема никпј друг, се пдлушив да спсуавам еден преглед на среднпвекпвниуе

градпви вп Македпнија, дпкуменуиран сп сппдвеуна факупграфија и уехнишка дпкуменуација,

благпдарејќи им на дплгпгпдищниуе уеренски искусува кпи сакам да им ги пренесам на

ппмладиуе исуражуваши.

Зпщуп исуражуваме градпви? Од свпиуе ппшеупци дп денес, цивилизацијауа е врзана упкму за

градпвиуе. Од уаму дпада и нејзинпуп име. Цивил (cives) на лауински знаши граданин, жиуел на

град. Цивилизацијауа е синпним на градскауа кулуура, знаши на највиспкауа фпрма на кулуурнпуп

живееое впппщуп. Низ пвпј уруд шиуауелпу ќе мпже да се увери кплку бавнп и сп кплку маки се

радале првиуе уврдини - градшиоа, ппупа кплку ппзнауи и неппзнауи нещуа биле ппуребни, самп

некпи пд нив да се вивнау и да гп дпсуигнау суепенпу на еден висуински град. А кплку леснп билп

исуиуе да се унищуау и да паднау вп забправ, какп никпгащ да не ппсупеле. Упа е и пснпвнауа

ппрака на книгава.

На крајпу, ја кприсуам мпжнпсуа да му се заблагпдарам на прпфеспрпу Гепрги Суарделпв, еден пд

нащиуе врвни есуеуишари и кулуурплпзи, кпј щуп гп иницираще пищуваоеуп на пвпј уруд вп

рамкиуе на макрппрпеку „Исупријауа на кулуурауа на Македпнија”.

Книгауа беще замислена какп еден пд преухпдниуе упмпви на пваа едиција, вп издание на МАНФ,

Скппје. Медуупа, уехнишкиуе и другиуе пкплнпсуи пбуслпвија какп издаваш да се јави и издавашкауа

куќа „Македпнска цивилизација” пд Скппје.

Гплема благпдарнпсу ѝ искажувам на прпфеспркауа Елица Манева, медиевисука, за рецензијауа

на ракпписпу. Им се заблагпдарувам на Минисуерсувпуп за наука и на Минисуерсувпуп за кулуура,

какп и на Инсуиууупу Оувпренп ппщуесувп на Македпнија вп Скпаје за финансискауа ппддрщка

укажана за пешауеоеуп на книгава.

Не ппмала благпдарнпсу ѝ дплжам на г-ца Давша Спаспва за уехнишкауа дпрабпука на дел пд

илусурацииуе, ппупа на м-р Викупр Лилшиќ, мпјпу дплгпгпдиуен асисуену и уеренски спрабпуник.

Нему му се заблагпдарувам и за гплемипу брпј планпви на среднпвекпвниуе уврдини щуп сп мене

заеднп или самипу ги снимаще на уеренпу, какп и за низа други инфпрмации пд уеренпу и кпнешнп

му благпдарам и за упа щуп се нафауи заеднп сп издавашпу, сппругауа Јелена, уехнишки да ја

пфпрмау и да ја издадау пваа книга.

Прпф. д-р Иван Микулшиќ

Инсуиууу за исуприја на умеунпсу и археплпгија

Филпспфски Факулуеу, Скппје

Вп Скппје, мај 1996

Впвед

Предмет на истражуваоетп. Ппимпт „град” вп слпвенските јазици и вп пишани дпкументи.

Грчка и латинска терминплпгија. Категприи на укрепени места.

Збпрпу „град” кај јужнпслпвенскиуе нарпди, „грпд” кај Пплјациуе, „храд” кај Шесиуе и Слпвациуе,

„гпрпд” кај Русиуе иун. има исуп, среднпвекпвнп ппуеклп и пзнашува месуп за живееое пбграденп

сп пдбранбен тид. Среднпвекпвниуе пищани дпкуменуи сппмнуваау цела низа вакви градпви, за

кпи ние денес шесуппауи и не знаеме каде супеле или какп изгледале. Нас не збунува и нивнауа

брпјнпсу вп сппредба сп денещниуе градпви. Ова предизвикува пправдана љубппиунпсу какп кај

ушениуе уака и кај пбишниуе луде, бидејќи веруваме дека еден град (вп нащауа преусуава) не мпже

ууку уака да исшезне.

Одгпвпрпу на пваа загаука лежи вп факупу щуп среднпвекпвниуе „градпви” најшесуп биле мали

креппсуи, а вп уекпу на времеуп самп некпи пд нив израснале вп градшиоа или градпви (сппред

нащеуп денещнп сфаќаое) — сп ппдградија вп кпи живеелп цивилнп население. Уука ималп

суанбени и суппански градби, пазарищуа, цркви и другп.

Суариуе градпви преусуавуваау за нас денес скаппцени извпри, не самп за прпушуваое на

исупријауа, ууку и на градежнищувпуп и урбанизмпу, на спциплпщкиуе и другиуе фенпмени врзани

за населениеуп вп нив. Уие преусуавувале највиспк дпсурел на живееоеуп вп уие времиоа.

Градпвиуе секпгащ имале гплемп знашеое вп еден регипн и ппщирпкп. Државнауа цивилна и

впена управа била расппредена вп градпвиуе (какп впрпшем и денес) и уие биле синпним за

самауа држава.

Ппкрај градпвиуе какп гплеми населби, регипнални суппански и управни средищуа, ние

сппмнавме и ппмали креппсуи кпи вп упа време биле пдбележани сп исуипу уермин, „град”. Ние

денес за нив спздадпвме ппвеќе називи сп ппјасна дефиниција. Ги пдбележуваме какп крајпауни

или виспки суражи, какп руднишки или гранишни уврдини, какп феудални зампци, укрепени села

или збегпви. Сиуе уие имаау еден заеднишки белег щуп ги ппврзува вп исуа кауегприја; упа е

пбтидиеуп. **+ Ние денес ургнуваме упкму пд упа пбтидие кпе е cѐ ущуе дпбрп видливп на уеренпу.

Упа е перимеуарпу на некпгащнипу „град”. Гп премеруваме укрепенипу прпсупр и спздаваме негпв

план сп сиуе видливи ураги пд градби, улици и други елеменуи вп негп. Кпн пва се приклушува

анализауа на движниуе археплпщки предмеуи најдени на упј прпсупр, какп и псуаупциуе надвпр пд

негп (грпбищуауа, црквиуе и др.). Благпдарение на сеуп пва ние за прв пау мпжеме да ги

преппзнаеме уие месуа и да ги класифицираме вп функципнална смисла вп некпја пд кауегприиуе

щуп ппгпре ги набрпивме.

Нащиуе мали укрепени месуа — суражи и збегпви немале плански градена внаурещнпсу. Вп нив

најшесуп супеле самп некплку суанбени пбјекуи за привременп или ппсупјанп живееое на некплку

суражари. Уие биле градени пд дрвп. Ппреукп се среќаваау цврсуп градени магацини за впени

ппуреби или за шуваое на руднишкауа ппрема, сурпвини и друга супка. Некпја пд креппсуиуе има и

цисуерна за впда (дпждпвница) или црква. За некпи пд нив дпкуменуиуе мплшау, а нивниуе имиоа

суигнале дп нас единсувенп преку нарпднпуп предание. Уака слущаме за Будинград, Девплград,

град Уиквещ, Девиш, Спкплец, Жеглигпвп, Суена, Дервен, Расуещ, Иж и др.

Наспрпуи слпвенскиуе дпкуменуи вп кпи сиуе уие месуа се пдбележани сп имеуп „град”, гршкиуе и

лауинскиуе извпри пппрецизнп гп ппределуваау каракуерпу на укрепениуе месуа. Ознакауа πολισ /

civitas ce пднесува на најзнашајниуе градпви — епискппски седищуа. Ознакауа καςτρον / castrum ce

пднесува на градпви сп ппмал пбем или пд ппнизпк ранг. Вп нив, пбишнп, не пресупјувал епискпп.

*1+ Нащиуе касурпни се ппуврдени какп епискппски и какп енприски средищуа, вп кпи пресупјувале

или епискппиуе или нивниуе намесници. Какп вупрп име за касурпн се јавува ппреукп и имеуп

municipium. Двауа називи, еден пп друг, ги уппуребил Вилхелм Уирски вп пписпу на безименауа

населба на ереуициуе щуп крсупнпсциуе ја псвпиле и ја изгпреле вп 1096 гпдина. Се напдала вп

пбласуа (pagus, provincia) Пелагпнија *2+.

Вп западниуе дпкуменуи се ппјавува и пзнакауа oppidum и suburbium какп назив за населба или

дел пд неа надвпр пд градскиуе тидпви. Адеквауен гршки уермин е εμποριον. Емпприпниуе биле

неукрепени, а сп време некпи пд нив се здпбивале сп ппслабп пбтидие. Уакпв бил на пример

Охрид, сппмнау вп насуаниуе пд 11. век и ппдпцна.

Φρουριον или castellum преусуавува впенп упприщуе, креппсу, уврдина. За малиуе креппсуи суража

е сппдвеунпуп име. Уврдиниуе супеле пкплу градпвиуе на сурауещки знашајни упшки или ппкрај

ппзнашајниуе рудници, на планинскиуе премини, на границауа и др. Еднауа пплпвина пд

укрепениуе месуа прикажани вп пваа книга се уврдини; нивнипу брпј е неспмненп далеку

ппгплем, медуупа уие се пд вупрпсуепенп знашеое за нас и ппради упа слабп исуражувани. Акп ги

сппредиме сп дпцнпануишкиуе уврдини кпи се максималнп исуражени, мпже да пшекуваме и

брпјкауа на среднпвекпвниуе креппсуи да се згплеми некплку пауи.

Гепграфски и временски рамки на темата

Гепграфскиуе рамки на пваа суудија се спвпадаау сп границиуе на денещна Република Македпнија.

Не распплагаме сп ппупплна уеренска града (извещуаи, уехнишка дпкуменуација, планпви и др.) за

среднпвекпвниуе укрепени месуа кпи супеле вп јужниуе и најисупшниуе делпви на гепграфскипу

прпсупр на Македпнија. Ппради упа, се пгранишивме на прпсупрпу на нащауа Република.

Среднпвекпвиеуп кај нас ппфаќа време дплгп еден милениум: пд дпселуваоеуп на Слпвениуе на

Јужнипу Балкан (крајпу на 6.—7. век) дп вп уурскипу перипд (16. век). Медуупа уурскипу перипд пп

мнпгу нещуа е специфишен и јаснп се издвпјува пд преухпдниуе векпви, пспбенп вп рамкиуе на

нащиуе исуражуваоа. Заупа уемауа ќе ја заврщиме сп дпадаоеуп на Уурциуе вп Македпнија кпн

крајпу на 14. век. Какп епилпг на пва ќе дпдадеме и еден кус псвру на пна щуп се слушилп пп

уурскауа пкупација.

Од друга сурана 6. век преусуавува кулминација на дпцнпануишкауа цивилизација, а упа се

пднесува и на фпруификаципнпуп градиуелсувп кпе щуп нас дирекунп не засега. За жал, пвие

вреднпсуи не се слпвенски. Слпвениуе ќе се пбидау да ги унищуау. Нп, и ппкрај упа псуанале мнпгу

нещуа кпи Слпвениуе сп векпви ги внесуваау вп свпеуп секпјдневие; и ппкрај длабпкипу

ануагпнизам кпн авупхупниуе и авупхупнпуп уие вп гплема мера ќе се елинизираау.

Ппради гпре изнесенпуп мпраме какп впвед вп слпвенскпуп среднпвекпвие да направиме псвру

на градежнищувпуп пд крајпу на ануикауа бидејќи пва кулуурнп наследсувп билп испплзуванп пд

Слпвениуе вп перипдпу на среднипу век. Од рпмејскиуе градби најмаркануни биле уврдиниуе.

Ппвеќе супуини вакви силни градби, шии щуп пбтидија ги издржале првиуе слпвенски јурищи и

псуанале напущуени нп дпбрп запазени низ среднпвекпвиеуп, барале минимални крпеоа или

надтидуваоа на пщуеуениуе месуа за да ппслужау низ следниуе векпви за нпвиуе ппуреби. Дури вп

дпцнипу среден век нпвиуе власупдрщци ќе ппшнау да градау нпви креппсуи, шиещуп тидарсувп

има ппинакви белези пд дпцнпануишкпуп. За пва ќе збпруваме ппппщирнп науаму вп книгауа.

Дпсегашни истражуваоа

Вп Западна и вп Средна Еврппа среднпвекпвниуе уврдини, градпвиуе и зампци иденуификувани се

на уеренпу, исуражувани се и целпснп се дпкуменуирани вп ппследниуе две суплеуија, а некпи

ущуе ппранп. Оснпвани се супуици градански здруженија за нивнп пдржуваое и пппуларизација.

Сп нив се ппврзани лпкалниуе и шесуп легендарни исуприски насуани. Овие пбјекуи егзисуираау

денес какп лпкални уурисуишки ауракции, пбпени сп рпмануика, пургнауи пд забправпу и

защуиуени пд забпу на времеуп. Вп медувреме е спздадена и мнпгу пбемна лиуерауура за нив,

какп наушна и пппуларна, уака и за уурисуишкиуе ппуреби.

Кај нас ваквиуе месуа не се дпвплнп исуражувани. Нарпднпуп предание намесуа кажува некпј

знашаен насуан или лишнпсу пд легендиуе, врзани за суариуе креппсуи. Сурушни археплпщки

искппуваоа биле впдени самп на мал брпј лпкалиуеуи, на пние најзнашајниуе. Сепак, за нив е

недпвплнп пищуванп.

Пред пплпвина век ппзнауипу белградски исупришар на архиуекуурауа А. Дерпкп, инаку рпдум пд

Скппје, напищал прва книга за среднпвекпвниуе градпви вп Србија, Црна Гпра и Македпнија (1950,

1—213). Ја напищал без наушни преуензии, без суилскп, уипплпщкп и временскп вреднуваое на

градбиуе. Самп 3 града пд Македпнија се засуапени сп планпви и малку уексу. Овпј авупр му

ппсвеуил на Скппје и еден пдделен уруд, бпгауп илусуриран. Упј прпизлегпл пп пбемниуе

искппуваоа на скппскпуп Кале вп 1967 г. (1971, 1—16). За жал, и уука не е кажанп cи щуп мпжелп и

щуп уребалп да се реше.

Вп 1963 г. М. Јпванпвиќ пбјавува кус приказ на среднпвекпвниуе уврдини вп Щуип и вп Сурумица,

сп крајнп щемауизирани планпви без деуали и легенди (1961, 103—105). Вп 1956 г. Д. Бпщкпвиќ

дал исцрпен приказ на Маркпви Кули вп Варпщ-Прилеп, прпследен сп дпбра скица на креппсуа

(1956, 63—104).

Вп ппнпвп време авупрпу на книгава им ппсвеуи внимание на десеу среднпвекпвни градпви вп

Македпнија, рабпуејќи главнп на иденуификацијауа, премерпу и уехнишкпуп снимаое на

ануишкиуе градпви и креппсуи на пвие прпсупри. Уака се ппјавија прикази на градпвиуе Уиквещ

(1971, 269—285 и 1975, 190—191), ппупа на Лукпвица кај Каменица (1975, 122—130), Девпл вп

Раец (1983, 211—218), Велес (1985, 83—100), Шрещше (1987, 149—160), Прпсек (1990, 65—88). Вп

книгауа за суарп Скппје ппкрај приказпу на среднпвекпвнипу Гпрни Град (1982, 118—127) следау и

ппуимални инфпрмации сп планимеурии на Шрнше (45—53 и 129—133), на Кпжле (133—135),

Спбри (135—138) и на креппсуа кај Малшищуе — Маркпва Сущица (92—95, самп дпцнпануишка

фаза). Наведениуе прикази сп скраууваоа и мали исправки ги преусуавуваме и на пва месуп.

Од уеренскиуе археплпщки искппуваоа какп најмаркануни ќе ги набрпиме пние на Скппскпуп Кале

(1967 г.), вп уврдинауа Маркпви Кули на Впднп крај Скппје (град Шрнше; 1976—1980); На Маркпви

Кули и вп Варпщ Прилеп (ппвеќе пд ури децении); на крајпаунипу касуел вп Дебрещуе кај Прилеп

(исуп уплку време); вп Хераклеја крај Биупла и на Кале кај Ращуани, каде е барана среднпвекпвна

Биупла (1980—81, 1994); вп Шебрен и Манасуир вп Мприпвп (1981, 1990). Ппвеќе гпдини е

исуражуван и псурпвпу Гплем Град вп Преспа. Извещуаиуе пд сиуе пвие искппуваоа се наведени

вп Прегледпу (гл. VII), ппкрај секпј сппдвеуен лпкалиуеу. Уука не ги ппвупруваме за да не се

ппупвари книгауа.

Вп ппследниуе гпдини излезе пд пешау книгауа на Е. Манева (1992 , 1—280) за среднпвекпвнипу

накиу вп Македпнија. Вреднпсуа на книгава за нащауа суудија ја гледаме пред cи, вп егзакунауа

уипплпгија и хрпнплпгијауа на пбрабпуениуе фпрми накиу. Овпј накиу е напдан и вп нащиуе

креппсуи и ни пружа сигурна ппуппра вп дауираоеуп на исуиуе. Освен упа, вп кауалпщкипу дел (н.

д., 113—240) е даден и псвру на каракуерпу на напдалищуауа, меду нив и на низа градпви кпи щуп

уука ги пбрабпууваме.

Ова беа исуражуваоауа на мауеријалниуе псуаупци пд среднипу век. Наспрпуи нив уреба да

сппмнеме и некпи исуражуваши на пищани дпкуменуи пд упа време какп и нивниуе пбиди за

уеренскпуп лпкализираое на суариуе уврдини. Сп упа уие се ппврзуваау сп нащауа суудија. Вп

перипдпу пд преку 3 децении У. Упмпски им ппсвеуи низа суауии на среднпвекпвниуе градпви и

уврдини вп Македпнија пбидувајќи се да ги ппспши на уеренпу. При упа какп паупказ му служеле,

какп ппсуариуе пищуваоа на исуа уема, уака и упппнимијауа на уеренпу. Заведен пд гплемипу брпј

лпкалиуеуи сп име Градищуе, Кале, Хисар (а ги има преку 400!), Упмпски вп ппвеќеуп пд нив

замислувал некпј среднпвекпвен град. За жал немаще правп. Упа се главнп ануишки укрепени

месуа, дауирани сп движен археплпщки мауеријал вп пред-слпвенскп време. Упмпски не се

ппупираще на мауеријалниуе псуаупци, бидејќи не ги ппзнаваще и не им веруваще.

Ппради пва некпи пд негпвиуе замислени лпкации мпжау да се прифауау самп вп ппщуи и щирпки

рамки дпдека најгплемипу дел пд нив немаау дпкази. Негпвиуе суауии се циуирани вп Прегледпу,

ппврзани се сп сппдвеуниуе лпкалиуеуи за да мпже шиуауелпу да ги сппреди сп мауеријалниуе

дпкази. Наведени се и вп библипграфијауа на крајпу пд книгава.

Вп 1989 г. излезе пд пешау книгауа на В. Кравари пд Јанина (на француски) за среднпвекпвниуе

месуа вп западна Македпнија, а забележани вп пищаниуе дпкуменуи. Щкплувана вп Франција,

авупркауа ја владее спвременауа еврппска меупдплпгија и вп кпнцизен суил дава јадрпвиуи

инфпрмации за секпе пбрабпуенп месуп без неппуребни кпменуари и сп пдлишнп

сисуемауизирани извпри (и за ранпуурскипу перипд), щуп се пдбележани сп единсувена свеуска

нпменклауура. Бидејќи вп книгава се наведени и низа креппсуи щуп ние ги прикажуваме, ги

циуираме пвие инфпрмации сппред В. Кравари.

За населениуе месуа вп Македпнија вп ранпуурскипу перипд (15. и 16. век), меду нив и за пние сп

градски белези, пищуваще главнп А. Супјанпвски (1971, 1979). Овие ппдаупци, земени пд

службениуе ппписни дефуери пд упа време, ги кприсуиме вп заврщнауа глава за градпвиуе вп

Македпнија.

Наши истражуваоа: пбем и метпди

Исуражуваоауа щуп јас ги впдев и кпи се излпжени вп книгава прпизлегпа пд исуражуваоауа на

дпцнпануишкиуе фпруификации вп Македпнија. При уие исуражуваоа, на низа укрепени месуа пд

4.— 6. век ппкрај дпцнпануишкиуе движни напди евиденуиравме и предмеуи пд среднипу век. На

уие лпкалиуеуи немалп среднпвекпвни градски тидини, щуп знаши дека ануишкиуе пбтидија и пп

слпвенскиуе миграции псуанале вп дпбра спсупјба и уие биле ппвупрнп кприсуени вп

среднпвекпвиеуп. Брпјпу на ваквиуе лпкалиуеуи нараснал дп пкплу 70, уака щуп суана јаснп дека

пва не се исклушпци. На упј нашин пукривме и каде се криеще најгплемипу брпј нащи

среднпвекпвни креппсуи. бидејќи вп Македпнија биле пред упа ппзнауи пдвај 10-ина уврдини сп

ппдпбрп запазенп среднпвекпвнп тидаое.

Вупрауа пришина за пва „исшезнуваое” ја гледаме вп факупу дека среднпвекпвнпуп тидаое е

мнпгу ппслабп пд дпцнпануишкпуп. Освен упа, сппмнауиуе запазени тидини ппуекнуваау пд

дпцнипу среден век (13. и главнп 14. век а и ппдпцна), а ние нищуп не знаевме за пна щуп

ппсупелп пред упа (7. —13. век). Дпцнпсреднпвекпвниуе пбтидија сп кули, ппруи и други елеменуи

имаау каракуерисуишни фпрми и нашин на градеое кпи мпщне се разликуваау пд ануишкиуе. Уие и

биле глпбалнп ппзнауи на нащауа сурушна јавнпсу и дауирани вп щирпкиуе рамки на среднипу век.

Нивнпуп пппрецизнп уипплпщкп распределуваое и временскп ппределуваое никпј дпсега не гп

изврщил, уака щуп и уаа задаша ни беще налпжена за рещаваое.

Вп книгава се ппфауени 80 укрепени месуа пд кпи 32 преусуавувале регипнални средищуа, 14

руднишки креппсуи, 26 крајпауни, регипнални или гранишни суражи и 8 збегпви. Идниуе

исуражуваши вп пваа пбласу мпжау да пукријау ущуе гплем брпј мали креппсуи — суражи и збегпви

и нивнипу брпј мпже ппвеќепауи да се згплеми. Нащиуе исуражуваоа преусуавуваау ппшеу-ни

шекпри вп уаа наспка. Медуупа, решиси сиуе регипнални средищуа се пукриени.

Брпјкауа пд 32 средищуа уреба да ја намалиме за некплку примери, вп слушаиуе каде щуп вп

исуипу регипн ппсупеле првп еднп средищуе, а пп некпе време (ппради изменеуиуе исуприски

услпви) израсналп другп. Уака, на Брегалница намесуп Равен израснал Мпрпдвис; вп Пплпзиуе

намесуп Градец и Лещпк — Спбри; вп Мприпвп намесуп Мприхпвп — Шемрен; вп Уиквещијауа

намесуп Девпл — Уиквещ. На упј нашин ќе ја дпбиеме реалнауа брпјка пд 27 ценури на исуп уплку

жупи, щуп ппсупеле на пвие прпсупри.

Уплку ппщуински суппански средищуа ппсупјау, впрпшем, и денес, акп уука не ги смеуаме пние

пплиуишки исфпрсирани ппщуини щуп какп вищпк се ппјавуваау вп државауа (Виница ппкрај

Кпшани, Валандпвп ппкрај Гевгелија, Краупвп ппкрај Прпбищуип — или пбраунп, Демир Хисар

ппкрај Биупла).

Иденуификацијауа на среднпвекпвниуе регипнални ценури не била уещка рабпуа. Вп гплем брпј

пд нив лежау кпрениуе на денещниуе ппщуински ценури. Другиуе исшезнале, нп псуанале

упппнимиуе и забелещкиуе вп дпкуменуиуе пд упа време. Археплпщки гледанп, уие пускпкнуваау

пд псуанауиуе креппсуи пп свпјауа гплемина или пп бпгаусувпуп на псуаупциуе.

Најгплемиуе (или најзнашајниуе) среднпвекпвни ценури биле пп пбем касурпни — седищуа на

епискппи (Скппје, Биупла, Охрид, Сурумица, Мпрпдвис); пп нив следуваау ппмалиуе касурпни —

енприскиуе ценури: Лукпвп, Принип; Кпзјак, Славищуе, Лукпвица; Радпвищ, Кпнше; Прпсек,

Мприхпвп; Велес, Прилеп; Кишевп, Преспа; Лещпк). Некпи пд нив псуанале мали пп пбем, нп

дпкуменуиуе ги бележау: Градец, Дебрещуе, Пијанец?, Малещевп? Некпи пд пвие регипнални

средищуа псуанале анпнимни, а имиоауа се спшувани вп нарпднпуп предание; Жеглигпвп, Спбри,

Девиш, Девпл, Уиквещ. Другиуе биле првпбиунп ппмали уврдини или села, а сп време израснале

какп ценури на микрп-регипни и дпбиле ппгплемп знашеое (Дебрица, Железнец, Алавандпвп,

Уиквещ, Щуип).

Овие прпмени ќе прпдплжау и низ уурскипу перипд, кпга ппвеќе пд среднпвекпвниуе градшиоа ќе

бидау напущуени, а на нивнп месуп сукцесивнп дпадаау нпви и нпви регипнални ценури — Суруга,

Дебар, Уеупвп, Кавадарци, Куманпвп, Краупвп, Кпшани, Дпјран и др. Секпј град или грауше расуеле

вп ппинакви услпви и пкплнпсуи, здпбивајќи се сп ппределени специфишнпсуи и ние денес не

леснп ги прпнапдаме пние заеднишки нещуа, щуп некпгащ ги ппврзувале пвие градпви и им давале

наспки вп нивнипу развпј, изглед, сурукуура и вп убавинауа да се живее вп нив.

Бележки

*. Вп книгава гп кприсуиме пвпј сурушен израз намесуп вппбишаенпуп „тид, тидищуа, бедем” кпи имаау или

ппщуп или другп специфишнп знашеое. Обтидиеуп (најблизпк е германскипу „Ummauerung”) гп пзнашува

тидпу пкплу ууврденипу прпсупр, зајакнау сп кули и ппуппри, рпвпви, предтид и други фпруификаципни

елеменуи.

1. С. Анупљак 1985, 1, 841.

2. Исуипу 779. — Лауински извпри III, 192.

Дпцнпануишкп наследсувп

Фпртифицираое: истприски настани. Брпјнпст

Еднащ веќе сппмнавме дека ануишкауа цивилизација ги дпсуигнала највиспкиуе дпсурели упкму на

свпјпу крај, неппсреднп пред дпадаоеуп на Слпвениуе на Балканпу. Пп прппасуа на Западнпуп

римскп царсувп (изгасналп вп 476 г.), исупшнауа пплпвина на Империјауа нащла дпвплнп сили да

се преппрпди и да дпсуигне мпќ и бпгаусувп мнпгу ппгплеми пукплку вп преухпдниуе векпви.

Дпцнипу 5. и 6. век гп пдбележуваме и сп нпвп име: ранпвизануиски перипд. Вп рамкиуе на

мауеријалнпуп увпрещувп пд упа време археплпщки се следау низа нпвини, какп прпизвпд на

мещаое на преживеаниуе римски фпрми и белези сп нпвиуе елеменуи преземени пд Блискипу

Исупк и впскреснауиуе исупшнпмедиуерански-хеленисуишки урадиции. Духпвнпуп увпрещувп е вп

знакпу на целпснауа ппбеда на хрисуијансувпуп, па заупа и умеунпсуа пд упа време е вп знакпу на

Верауа и целпснп вп нејзина служба. Археплпщки пва мпже мнпгу впешауливп да се следи какп на

низа сиуни занаеушиски прпизвпди, уака и на украсиуе вп брпјниуе цркви пд упа време: на

каменауа пласуика, ппдниуе мпзаици, тидниуе украси и др. *1+ Меду мпнуменуалниуе градби пд

упа време дпминираау креппсуиуе и црквиуе. Ќе ги разгледаме накусп креппсуиуе, бидејќи

неппсреднп влегуваау вп нащауа уема.

Вп изминауиуе две децении авупрпу на пваа книга сп спрабпунициуе гп исуражуваще фенпменпу

на фпруифицираое вп Македпнија вп дпцнауа ануика. Сега, кпга пваа пбемна и мнпгу слпжена

прпблемауика е разјаснеуа на задпвплиуелен нашин и кпга исуражуваоауа се приведени кпн крај,

*2+ мпжеме и на пва месуп вп најкуси цруи да ппспшиме на нив.

Од пкплу 500 евиденуирани дпцнпануишки креппсуи на ппдрашјеуп на Република Македпнија

исуражени се 455, а пплпвина пд нив деуалнп е премерена на уеренпу и дпкуменуирана сп

планпви и друга дпкуменуација. Определени се временски преку каракуерисуишни напди. Упа се,

пред cи, брпјни мпнеуи, ппупа меуални делпви пд впена и цивилна пблека и ппрема, украси какп

и некпи кауегприи керамика.

Кпн пва се приклушени и пспбенпсуиуе вп тидарсувпуп, градежниуе фпрми и фпруификаципни

елеменуи, уака щуп сиуе креппсуи мпжевме временски да ги ппределиме вп дпцнпримскипу

(срединауа на 3. — средина на 5. век) и ранпвизануискипу перипд (дпцнипу 5. — 6. век).

Дпцнпримскиуе креппсуи биле градени најмнпгу вп дпцнипу 4. век, за време на згплеменауа

ппаснпсу пд Гпуиуе кпи преку Дунав навлегле вп балканскипу прпсупр и еден век псуанале уука,

еднп време какп непријауели, еднп време какп спјузници на Империјауа. Пред уие насуани

знашајни за нас се и бпрбиуе меду двајцауа ривали - сампдрщци, царевиуе Кпнсуануин I и Лициниј

пкплу среднпбалканскипу прпсупр (Мезискауа и Македпнскауа диецеза). Упгащ уука биле

наурупани пгрпмни армии (пд 313 дп 324 г.) и за нив биле изградени брпјни впјнишки лпгпри

(касуели) крај ппважниуе пауищуа. Инаку, првиуе креппсуи ппшнале да се градау кај нас пп

срединауа на 3. век, кпга суппанскипу и пплиуишкипу хапс вп Царсувпуп услпвил ппщуа

несигурнпсу, а населениеуп пд селауа пред пусупщеоауа на сппсувенауа впјска и варвариуе баралп

спас зад пдбранбениуе тидпви.

Ранпвизануискауа укрепиуелна дејнпсу заппшнала вп дпцнипу 5. а прпдплжила инуензивнп дп

срединауа на 6. век. Знаши, се пдвивала вп релауивнп мирнп време, какп уемелна ппдгпупвка за

мпжниуе ппаснпсуи вп иднина. Ппушени пд преухпдниуе пусупщеоа на Гпуиуе и ппупа на Хуниуе,

царевиуе Лепн и Зенпн, ппупа Анасуасие и пспбенп Јусуинијан I гп сфауиле пва фпруифицираое

какп мнпгу важна задаша и рабпуиуе ги спрпведувале мнпгу уемелнп. Освен дпцнпримскиуе

урнауи креппсуи и градпви кпи сега биле пбнпвени, изграден бил и гплем брпј спсем нпви. Самп

на ппдрашјеуп на денещна Република Македпнија, брпјпу на креппсуи дауирани сп напди вп 6. век

изнесува приближнп 400.

Вп дпцнпануишкп време (4.—6. век) на ппдрашјеуп на Република Македпнија егзисуирале 18

градпви и граушиоа, ппупа низа укрепени села, рударски населби и збегпви. Меду препсуанауиуе

креппсуи самп мал брпј преусуавувале класишни впјнишки касуели за смесууваое на мпбилни

впени пдреди. Осуанауиуе уврдини преусуавувале крајпауни или виспки регипнални суражи, ппупа

гранишни и царински кпнурпли. Именп, на пва ппдрашје се дппирале 6 дпцнпануишки прпвинции

сп гранишна (царинска) линија дплга 1.100 км. Оваа линија ја кпнурплирале близу 200 касуели и

суражи.

Главнауа суппанска дејнпсу вп дпцнауа ануика вп Македпнија билп рударсувпуп. Државауа се

грижела за безбеднпсуа на руднишкиуе и уппилнишарскиуе ппсурпјки и за уаа цел биле изградени

брпјни мали уврдини. Уука мпжеме да вбрпиме најмалку 150 пд нащиуе креппсуи. Вп нив

пресупјувале рударскиуе шинпвници и сурушоаци, кпнурплпри и суражари. Вп нив биле уппени

меуалиуе ппд кпнурпла на државауа и бил наплаууван рударскипу данпк; вп нив биле шувани

дпбиениуе меуали и меуалниуе прпизвпди дп нивнауа кпнешна исппрака на државауа. Вп слушај на

гплема ппаснпсу вп нив се засплнувале и рудариуе пд пкплинауа.

Визануиски впјнишки фибули пд дпцнипу 6 и 7 век (избпр: 1. Лукпвица кај Уеупвп; 2. Будинарци кај Берпвп; 3,

4. Впднп и Барпвп кај Скппје; 5. Г. Шајле кај Гпсуивар)

Градежните пспбенпсти вп 6 век

Хунскиуе разурнуваоа на градпвиуе вп Империјауа вп срединауа на 5. век биле кауасурпфални.

Уие пракуишнп ја унищуиле римскауа цивилизација и некплку децении ппупа Западнпуп царсувп

изгасналп вп управнп-пплиуишка смисла (вп 476 гпдина). Вп Исупшнпуп царсувп сурадале упгащ

самп балканскиуе градпви (пспбенп вп ппхпдпу вп 447 г.). *3+

Исупшнпримскиуе цареви Лепн и Зенпн, ппупа Анасуасиј и на крајпу Јусуинијан I развиле

извпнреднп пбемна градежна дејнпсу. Насупјувале да гп пбнпвау пна щуп мпжелп да се пбнпви и

да се изградау супуини нпви креппсуи вп загрпзениуе прпвинции, за да не се ппвупри сппмнауауа

кауасурпфа. Впениуе архиуекуи ги прпушувале суариуе искусува и пукриле низа нпви вреднпсуи,

щуп вп вид на спвеуи ги набележиле за идниуе градиуели.

Сп археплпщкиуе исуражуваоа на уерен иденуификувани се низа вакви нпвини пд дпцнипу 5. и 6.

век Оснпвнипу тидарски слпг суанал емплекупнпу: лицауа на тидпу се градау пд едри и приделкани

паршиоа камен дпдека јадрпуп на тидпу се лие пд сиуен крщен камен сп мнпгу малуер. Главнп се

кприсуи свежп гасена вар кпја цврсуп се лепи за каменпу и псуава брпјни щуплини, давајќи му на

тидпу максимална еласуишнпсу.

Намесуп суандарднауа фпрма на кули сп правпагплна пснпва и скрпмни димензии, вп 6. век се

фпрсираау гплеми кули шија щуп шелна сурана е запблена или силнп намалена (сп урапезна

пснпва). Некпи кули имаау псурп издаден раб пп срединауа (у.н. уригпни и пенуагпни — сп ури- и

пеуагплна пснпва). На упј нашин шелниуе сурани пплеснп ги пдбивале и скрщнувале камеоауа

фрлани пд направиуе. *4+ Кулиуе шесуп се тидани масивнп вп сууеренскипу дел (без прпсуприја)

заради ппгплема цврсуина. а гплеминауа им расуе дп висуински басуипни. Вакви кули се

евиденуирани на 50-ина нащи креппсуи (сл. 39, 52, 129, 135, 138, 169).

Вп приближнп ису уплкав брпј уврдини евиденуиравме цисуерни за впда, ппупа защуиуни рпвпви и

прпуеихизми (предтидпви). Највиспкипу дел пд уврдинауа сп еден внаурещен тид се пдделува

какп акрпппла (циуадела); вп негп била смесуена впенауа кпманда, а служел и какп ппследнп

засплнищуе на браниуелиуе. Уука супела и главнауа кула. Ппруиуе биле защуиуени сп 1—2 кули или

биле впвлешени навнауре, зад линијауа на пбтидиеуп.

Благпдарение на вакви цврсуи кпнсурукции, гплем брпј уврдини пд 6. век псуанале дпбрп

спшувани и низ среднипу век, а некпи и дп наще време и леснп се преппзнаваау на уеренпу.

Некплку пд нив имаау и денес пбтидие спшуванп вп првпбиунауа виспшина, а за низа други

уврдини шиуаме вп извещуаиуе пд пред пплпвина век и ппвеќе дека и уие биле уплку дпбрп

спшувани. Фрнауи се дп уемел вп наще време, сп разлишни градежни зафауи. Има ппвеќе десеуици

вакви примери.

Од сеуп пва, мпже да ги извлешеме следниве заклушпци:

— Впениуе ппхпди на Бугариуе, Слпвениуе и Авариуе пд преку Дунав вп уекпу на 6. век вп

балканскиуе прпвинции, кплку и да биле силни и разурнувашки, не ги разурнале сиуе ппсупешки

уврдини кај нас. Некпи пшигледнп биле самп пщуеуени, некпи пдвај дппрени, а гплем дел пд нив

псуанале недппрени.

— Пп најжесупкиуе аварскп-слпвенски инвазии вп дпцнипу 6. век, дпмащнпуп (рпмејскп)

население маспвнп ги напущуилп укрепениуе засплнищуа пд нащеуп ппдрашје и се иселилп кпн

Сплун и Цариград, егејскиуе псурпви и вп Анадплија.

— Сппмнауауа дпбра спшуванпсу на уврдиниуе пд 6. век придпнесла, вп следниуе 5-6 векпви да не

се градау нпви фпруификации. Ппуребауа пд укрепени месуа вп ранипу среден век била мала и

пгранишена на пдделни куси впени акции. Дури вп пплнипу и дпцен среден век пваа ппуреба

силнп ќе се згплеми. Ппради упа, cѐ дп 12.—13. век биле кприсуени рпмејскиуе (предслпвенски)

креппсуи за пдделни инциденуни ппуреби, евенууалнп пбнпвувани и адапуирани за нпви впени

ппсади или суражи.

За да се пбјасни пва, прилпжуваме и каруа на укрепениуе месуа пд 6. век на ппдрашјеуп на

Република Македпнија. Креппсуиуе се преусуавени сп сппдвеуни знаци, какп градпви, укрепени

села и рударски населби, збегпви и касуели пднпснп суражи. Ппкрај нив се нанесени и

ранпхрисуијански цркви, кпи сп свпјауа кпнценурација на уеренпу ппмагаау пплеснп да ги

забележиме упгащниуе градпви — епискппски седищуа. На каруауа се внесени и границиуе на

щесууе упгащни прпвинции, кпи се дппирале на пва ппдрашје. *5+

Бележки

1. Целпсен приказ на пваа извпнреднп бпгауа мауерија cи ущуе не е спсуавен. Шиуауелиуе ги упауувам на

бпгауп илусурираниуе прикази вп едицијауа „Фмеунишкп бпгаусувп на Македпнија”, Скппје 1984 на Б.

Алекспва (43—60 и 96—118), Г. Упмащевиќ (72—84) и В. Биуракпва (85—95), ппупа на пдделниуе книги — на

В. Биуракпва 1975 (цркви вп Охридскипу регипн), Г. Упмащевиќ 1978 (ппдни мпзаици), Б. Алекспва 1989

(цркви на Брегалнишкауа регија; суудииуе вп 33 Кпрзп Равенауе, 1986, на Б. Алекспва (13—81), В. Биуракпва

(107—134) и И. Микулшиќ (221—277) — уука се пбидпв да дадам прв ппщу преглед на цркпвнпуп

градиуелсувп вп цела Р. Македпнија пд 4. дп 6. век.

2. Прегледпу на дпцнпануишкпуп граднуелсувп кај нас. на кпј рабпуев ппвеќе пд 2 децении, се напда вп пешау

вп ппзнауауа серија на Ј. Вернер MBVF, Минхен (на германски).

3. И. Микулшиќ 1981, 210—226; 1982, 39, заб. 14 и 1995, заб. 21, сп приведени ануишки извпри (Chronica

minora/galica: „не ппмалку пд 70 градпви”) и пбемна спвремена свеуска лиуерауура нa пвие насуани.

4. Овие специфишни фпрми ппшнал да ги прпушува ппзнаунпу бугарски исупрншар на архиуекуурауа С. Бпбшев

(1961, 104—146), следејќи ја нивнауа кпнценурација на прпсупрпу на Исупшнипу Балкан и вп Анадплија. За

напдиуе кај нас сп. И. Микулшиќ 1982, 62, 63 и заб. 30.

5. Сп. заб. 2. Од пвпј ракппис уука ја прикажуваме каруауа 1 сп ранпвизануискиуе фпруификации, градпви и

цркви.

Слпвениуе вп Македпниjа

Инвазии вп 6 век. — Зпна на населуваое на Слпвените. — Склавинии вп 7 — 8 век

Нпвиуе нарпди щуп вп 6. век дпадале пд Исупшна Еврппа на Балканпу не псуавиле ураги пд свпјауа

примиуивна мауеријална кулуура ууку самп пусупщ. Упа биле Бугариуе и Кууригуриуе, Авариуе и

Слпвениуе. Нивниуе упади щуп ги забележале спвременициуе, ќе ги следиме хрпнплпщки.

Вп 517 гпдина една ппгплема група на „Геуи” (неспмненп Бугари) гп крсупсале Илирик пд Дунав дп

Уермппилиуе на југ. *1+ Некпи населби на нивнипу пау биле приупа пграбени, меду нив и Скупи

шиищуп жиуели пред упа гп напущуиле градпу и ппбарале спас вп пкплниуе збегпви. *2+

Археплпщки гледанп, Скупи вп упа време бил спсем запусуен град, псирпмащен и мал пп пбем.

Прпкппие пд Кајсареја пищува дека вп времеуп на Јусуинијан I „Хуниуе, Слпвениуе и Ануиуе решиси

секпја гпдина навлегувале вп Илирик, цела Уракија, исуп и вп Хелада и Хелесппну” *3+. Овие

збпрпви секакп се преуерани. Ппдрашјеуп на денещна Република Македпнија вп времеуп на

Јусуинијан I билп самп 2—3 пауи пграбенп. Уака, вп 540 г. „Хуниуе” (неспмненп Кууригуриуе) гп

преминале Дунав и гп прпщеуале Илирик cѐ дп Халкидик на југ. Уаму се ппделиле и еден дел пд

нив прпдплжил кпн Грција дп Кпринускауа превлака (Исумпс), а другипу дел се упауил кпн

Цариград на исупк. При упа сурадале 32 укрепени месуа вп Илирик. *4+ Какп пбјаснуваое, да

кажеме дека префекуурауа Илирик се прпсуирала пд Дунав на север, преку ппдрашјеуп на денещна

Србија сп Кпспвп, ппупа Албанија и Република Македпнија дп Грција на југ.

Bo 548 гпдина Слпвениуе преминале преку Дунав вп Илирик и прпдреле дп Дирахипн (Драш) на

југпзапад. Приупа псвпиле низа слабп укрепени месуа и спбрале вп нив брпјни зарпбеници. *5+

Главна наспка вп нивнпуп движеое бил паупу Најс — Флпианум — Скпдра — Дирахипн (Нищ —

Прищуина — Скадар — Драш), щуп знаши дека не навлегле вп нащиуе краищуа. Вп 550/51 гпдина

Слпвениуе пак влегуваау вп Илирик. Пппау, кај Нищ, уие слущнале дека вп Сердика (Спфија) вп

заседа ги шека славнипу впјскпвпдаш Герман сп рпмејска армија, за да ги удри пд грб. Исплащени

пд упа. Слпвениуе гп напущуиле првпбиунипу план да пдау преку Македпнија дп Сплун на југ и

скрщнале кпн прпвинцијауа Далмација на запад. Уаму Слпвениуе за прв пау презимиле на

балканска ппшва. *6+ Пп cѐ изгледа дека ни вп пвпј ппхпд Слпвениуе не гп загрпзиле нащеуп

ппдрашје.

Слпвенски иалшесщи фибули пд Уесалија (А, Б — пп Ј. Вернер) и дел пд Винишани кај У. Велес (В); дпцен 6 —

ран 7 век

Вп 558/59 гпдина преку Дплни Дунав преминале Кууригуриуе, впдени пд каганпу Заберган, а

придружени пд „ппдунавскиуе Бугари” и пд Слпвениуе. Ги ппусупщиле прпвинцииуе Дплна Мезија

и Уракија, Еврппа и Рпдппи, а еден дел пд нив ургнал на запад кпн Сплун, кприсуејќи гп неспмненп

Егнацискипу пау. Пп исуипу пау уие се врауиле на Исупк, вп Уракија и науаму дпма, вп Влащкауа

Низија. Се спмневаме дека вп пвпј ппхпд сурадал и некпј дел пд нащауа уериуприја.

Вп следниуе 20 гпдини нема варварски упади вп Илирик, а упа знаши ги немалп ни вп Македпнија.

Пищаниуе извпри мплшау. Самп една редица закппани пари, скриени в земја вп 570/71 гпдина и

пукриени вп наще време на прпсупрпу пд Дунав на север дп Сплун на југ, навесуува дека мпжеби

вп 571 гпдина Слпвениуе пд Панпнија прпвалиле дп Македпнија на југ. *7+ Некплку псуави на

мпнеуи пд уие гпдини најдени се и кај нас, меду нив и вп гплемауа уврдина на Впднп над Скппје.

Сп археплпщкиуе искппуваоа вп 1977 гпдина, зад шелнауа кула на акрппплауа вп пваа уврдина,

сурауиграфски е издвпен слпј сп ураги пд силен ппжар и уриваое на пбтидиеуп. Вп слпјпу се

најдени и брпјни мпнеуи, кпи заврщуваау сп кпвнауа гпдина 569/70. *8+

Следнипу прпдпр на Слпвениуе вп Илирик се слушил, мпжеби, вп 578, а ппверпјаунп вп 580/81

гпдина. Упгащ Слпвениуе прпдреле на југ дп Грција и псуанале уаму. мпжеби, 4 гпдини (пд 581—

584, сппред Јпван Ефески). *9+ При упа, неспмненп насурадале и нащиуе краищуа.

Фщуе вп 584/85 гпдина Авариуе пд Влащкауа Низија, придружени пд Слпвениуе пд Фкраина и

Мплдавија, гп минале Дплни Дунав и ппшнале уемелнп да ги пусупщау исупшнпбалканскиуе

прпвинции. Пп нив, движејќи се пп крајбрежнипу Егнациски пау на запад, на 22. сепуември 586

гпдина суигнале кај Сплун. *10+ Пп неуспещнауа ппсада гп псуавиле Сплун и се свруиле кпн

ппмалиуе градпви и уврдини вп Македпнија, всущнпсу, кпн cи щуп сеущуе вределп да се пграби.

Овие пусупщеоа гп преусуавуваау крајпу на цивилизиранипу градски живпу вп Македпнија.

Низа напди пд скриени пари (псуави, деппа) на нащеуп ппдрашје, исуп уака гп ппуврдуваау пвпј

насуан. Искппани се вп слпевиуе сп ураги пд силен ппжар и уриваое вп градпвиуе Баргала, Супби.

Хераклеја Линкесуис и вп уврдиниуе Баба и Селце кај Прилеп. Сиуе пвие псуави заврщуваау сп

кпвнауа гпдина 584/85. Сппмнауиуе месуа гп заврщиле живпупу сп пвие уриваоа. *11+

Науампщниуе слпвенски прпдири кпн југ на Балканпу за нас немаау ппгплемп знашеое, бидејќи

градскипу живпу вп Македпнија решиси целпснп замрел. Преживеанпуп рпмејскп население

избегалп на југ или се ппвлеклп вп ппуещкп присуапниуе планински уврдини. Вп 20-ина ппважни

креппсуи најдени се ппуврди за науампщнпуп живееое: мпнеуи пд крајпу на 6. и ранипу 7. век,

ппупа каракуерисуишни визануиски впјнишки фибули (упки) пд исуп време (сл. 1). Сп нив ќе изгасне

ануишкауа еппха кај нас.

Именп. Исидпр пд Севиља забележал дека вп 5-уа гпдина пд владееоеуп на Ираклиј (614/15 г.)

Слпвениуе целпснп гп пкупирале прпсупрпу на Грција. За да дпјдау уаму, уие мпрале пппау да ја

прегазау и Македпнија. За жал, дпсега не успеавме да регисурираме археплпщки (мауеријални)

ураги пд присусувпуп на Слпвениуе на нащеуп ппдрашје пд 7., 8. и ппгплемипу дел пд 9. век.

Слпвенски магиски (кулуни) меуални плпшки пд Велесуинп вп Уесалија (избпр: А — фигура на Перун?; Б, В, Г

— щаман, миускп живпунп и впин сп секира — пп Ј. Вернер); 8 — 9 век.

Одгпвпрпу на пва загаука не лежи вп неппзнаваоеуп на мауеријалнауа кулуура на Слпвениуе.

Слпвенски грпбпви (сп кремација, вп урни) и псуаупци пд населби се пукриени вп Јужна и Средна

Грција; кплку се пди ппвеќе кпн југ, уплку се уие ппбрпјни. Од друга сурана, гплемипу

среднпбалкански прпсупр пд Дунав на север, дп Сплун на југ, дпсега не дал никакви

ранпслпвенски напди. Ошигледнп е дека Слпвениуе пд Ппдунавјеуп еднпсуавнп ппминале низ упј

прпсупр, преухпднп веќе ппусупщен, без рпмејски населби и за нив неауракуивен. Уие се населиле

вп медиуеранскипу дел на Грција, сп блага клима, дп мпреуп кпе сп векпви привлекувалп брпјни

нарпди пд север. Уука Слпвениуе мпжеле да кпнуакуираау сп препсуанауиуе гршки градпви и да се

снабдуваау сп уплку ценеуиуе занаеушиски прпизвпди, кпи Визануија ја издигнале меду впдешкиуе

вп свеупу.

Акп ги прпследиме спшуваниуе пищани ппдаупци, ќе ја дпбиеме исуауа гепграфска слика. Сппред

Мпнемвасискауа хрпника, Пелпппнез бил ппд власуа на Слпвениуе цели 218 гпдини (пд 586—805

г.). *12+ Фщуе вп 13. век Лауиниуе впјувале прпуив Езерјаниуе и Милингиуе (Мијациуе) на

Пелпппнез. Археплпщкиуе слпвенски напди пд 7. дп 9. век се брпјни (Уиринс, Арг, Паурас,

Олимпија и др.). *13+

Уесалија неспмненп била населена исуп уака гусуп сп Слпвени. На упа укажува насуанпу пд 799 г.

кпга кнезпу Акамир заеднп сп Хеладикиуе (дпмащниуе Грци) прави загпвпр прпуив царицауа

Ирина. Вп упа време Акамир е cѐ ущуе независен слпвенски архпн на пбласуа Верзеуија, вп

Уесалија. *14+ Верзеуиуе (или Велегезиуи) се сппмнауи и вп Шудауа на св. Димиурија какп еднп пд

слпвенскиуе племиоа щуп ппранп гп ппседнувале Сплун.

Ппсуариуе исуажуваши (Л. Нидерле, М. Дринпв и др.) преуппсуавувале дека пва племе е иденуишнп

сп ппдпцнежниуе Брсјаци (забележани вп 11. век). Сепак, пред пплпвина век М. Фаснер, свеуски

авуприуеу за пвие пращаоа, пва аргуменуиранп гп пуфрлил. Од Верзиуија (Уесалија) ппуекнуваау и

ппвеќе археплпщки напди пд 7.—9. век, какп и гплем брпј рани слпвенски упппними. *15+ (сл. 2, 3).

Најсеверниуе слпвенски племиоа се забележени пкплу Сплунскипу залив и дплж Егејскипу брег.

Сппред Шудауа на св. Димиурија, близу дп Сплун (верпјаунп на Халкидик) вп 7. век пресупјувале

Ринхиниуе. Сурумјаниуе биле населени пп Дплна Сурума дп Егејскипу брег, а Смплјаниуе исупшнп

пд нив, пкплу дплна Месуа. Западнп пд Сплунскипу залив, вп дплнпмакедпнскауа рамнина, се

населиле Драгпвиши, а вп крајбрежнипу ппјас јужнп пд нив Сагудауи. Имеуп Сагудауи не е

слпвенскп, ууку уурскп-уауарскп (аварскп-прпупбугарскп). *16+ Племеуп Впјуниуи прпдрелп вп

Епир. дп Јадранскипу брег на југпзапад.

Ппнауаму на север пд сппмнауиуе регипни, а упа знаши и на ппдрашјеуп на денещна Република

Македпнија, нема писмени дпкази за пресупјпу на Слпвени вп упа време. Исуп уака, нема ни

археплпщки напди пд упа време и ппкрај упа щуп вп изминауиуе 4 децении сп инуензивни

рекпгнпсцираоа на уеренпу евиденуиравме пкплу 3.600 археплпщки лпкалиуеуи пд разлишни

еппхи. *17+ Ранпслпвенски напди нема.

Обнпвуваое на византиската управа вп Македпнија

Слпвениуе, населени вп периферниуе делпви на Визануискпуп царсувп, живееле прганизирани вп

Склавинии. Упа се пракуишнп еунпними и упппними, за да се разликуваау пд пкплнпуп неслпвенскп

население.

Напди oд ун. Кпмани-уии, 7 — 8 век: А. Св. Размп кај Охрид; Б. Прилеп; (пп Ј. Кпвашевиќ и В. Маленкп).

Медуупа, Склавинииуе имале и ппределенп пплиуишкп-админисурауивнп знашеое. Ппшнувајќи пд

срединауа на 7. век царпу Кпнсуанс II и другиуе пп негп се ппгрижиле Склавинииуе щуп ппбрзп да

ги суавау ппд свпја власу. Пп пва уследелп раселуваоеуп на Слпвениуе вп пусуиуе и прпсурани

делпви на Мала Азија, а на нивнп месуп пууаму биле населувани Рпмеји-хрисуијани вп Уракија,

Македпнија и Хелада. Овпј прпцес вп наукауа е пдбележен какп рехеленизација.

Прва склавинија щуп се нащла на удар на Визануија била пнаа пп дплнпуп уешение на Сурума, кпја

гп блпкирала кппненипу (Егнацијски) пау ппмеду Цариград и Сплун. Кпнсуанс ги ппбедил

Сурумјаниуе и најгплем дел пд нив ги преселил вп Анадплија. Јусуинијан II вп 688/89 ќе ја дпврщи

пваа ппсуапка и на месупуп на Слпвениуе уука населил „Скиуи”–хрисуијани пд Мала Азија. *18+

Вп Шудауа на св. Димиурија (II 4) се збпрува и за ппследнипу пбид Слпвениуе да гп псвпјау Сплун.

Првуд (Пербпнд), кнезпу на Ринхиниуе, вп 674 г. спбира кпалиција за бпрба прпуив Сплун и вп јули

677 г. гп ппсадил градпу. Медуупа, Сурумјаниуе му пукажале ппмпщ, а Вел(еге)зиуиуе пд Уесалија

засуанале на суранауа на Сплун, ппмагајќи гп сп прехрамбени прпдукуи. Слпвенскауа ппаснпсу

била спвладана. Вп 759 г. царпу Кпнсуануин V ги ппкприл ппследниуе Склавинии вп периферниуе

западни делпви на Царсувпуп, вклушувајќи ја и Македпнија. Слпвениуе се раселени вп ппмали

групи низ Империјауа; Македпнија била ппдгпувена за целпсна рехеленизација.

Какп следен шекпр, следувалп пснпваоеуп на уемиуе. Вп гпдиниуе ппмеду 789 и 802 била пснпвана

уемауа Македпнија, а пп неа Пелпппнез, Кефаленија, Драш. Кплпнисуиуе, населени вп пвие впенп-

цивилни админисурауивни единици, дпбивале пд државауа земјищуе вп наследсувп, сп пбврска

да служау какп впјници. Уака израсналп сиунп впенп племсувп, прпнијари. Македпнија е маспвнп

кплпнизирана сп хрисуијанскп рпмејскп население пспбенп вп 809/10 гпдина, при владееоеуп на

Никифпр. *19+

Овие весуи се пднесуваау на Јужна (Егејска) Македпнија, шие јадрп билп Сплунскпуп Ппле и

рамниниуе ппмеду дплниуе уешенија на Вардар, Сурума и Месуа. Ценуар е Сплун. Нема весуи за

нащиуе краищуа. Уие пшигледнп не биле зафауени сп пваа кплпнизација, нп, археплпщкиуе напди

пд 7. и 8. век и кај нас укажуваау на жиуели-неслпвени. Од една сурана, нив ги спшинувале

препсуанауиуе групации на суарпседелци – Рпмеји, сп неслпвенска (визануиска) мауеријална

кулуура. Од друга сурана напдиуе на визануискиуе мпнеуи вп некпи пд ппзнашајниуе уврдини щуп

псуанале дпбрп запазени, укажуваау на неспмненп присусувп на визануиски впени пдреди вп нив,

какп преусуража вп пвие краищуа кпи дп пред пплпвина век биле нивна сппсувенпсу.

Визануискп-иуалски напди пд 7 — 8 век: Фибули пд Г. Шајле (1), Суенше и Јегунпвце кај Уеупвп (2, 3). — Бр. 4,

5 — пбеуки пд Гплем Град, Преспа (грпбпви бр. 48 и 65; пп В. Биуракпва)

Какп ппуврда за пва ќе сппмнеме некпи пд напдиуе пд 7. и 8. век кај нас, а кпи не се слпвенски.

Окплу Охрид се пукппани грпбпви сп предмеуи пд у.н. Кпмани-кулуура, кпја албанскиуе

исупришари вп занес ја прпгласија за прпупалбанска. *20+ Вп најнпвп време вакви предмеуи се

пукриени на мнпгу ппщирпк прпсупр пукплку щуп е Албанија, дп Средна Далмација на запад и пд

Прилеп дп Малещевп на исупк (фибули), сп щуп целпснп се пуфрла сппмнауауа хиппуеза. Оваа

регипнална кулуура се врзува за дпмащнпуп рпмејскп население, а насуанала пп аварп-

слпвенскиуе инвазии и пп ппвупрнпуп впсппсуавуваое на рпмејскауа (визануиска) власу вп пвие

краищуа.

На псурпвпу Гплем Град вп Преспа пукппани се грпбпви сп визануискп-иуалски (неслпвенски) накиу

и мпнеуа на Кпнсуануин IV (668—685). Мпнеуи на Кпнсуанс II се најдени на Исарпу вп Валандпвп и

вп Селце кај Прилеп, а мпнеуи на Јусуинијан II (685—695) на акрппплауа вп Кпоух. Вп касуелпу вп

Дебрещуе близу Прилеп искппани се ппвеќе предмеуи сп визануискп ппуеклп пд 7. век. Сеуп пва

збпрува за присуунпсуа на Рпмеиуе вп нащиуе најважни уврдини. И градпу Сердика (ден. Спфија)

ппвупрнп е ппд рпмејскауа власу.

Вп некрппплауа „Млака” пред уврдинауа вп Дебрещуе, Прилеп, пукппани се грпбпви сп напди пд

дпцнипу 7. и 8. век. Уие се делумнп или целпснп кремирани и не се ниуу рпмејски, ниуу слпвенски.

Суанува збпр најверпјаунп, за Кууригуриуе.

Ова прпупбугарскп племе, ппд впдсувп на Кубер, а какп ппушинеуп на аварскипу каган вп Панпнија,

пкплу 680 г. се пдмеуналп пд Авариуе и ургналп кпн Сплун. Кубер ги ппвел сп себе и

Сермесијаниуе, (пкплу 70.000 на брпј), вп нивнауа суара уаукпвина. Сермесијаниуе биле Рпмеи,

жиуели на балканскиуе прпвинции щуп Авариуе ги зарпбиле еден век ппранп и ги населиле вп

Западна Панпнија, да рабпуау за нив. На Кубер му била дпверена управауа врз нив.

Пп некплку ппбедпнпсни судири сп Авариуе кпи ги прпгпниле, Кубер сп свпјпу мещан нарпд

успеал да дпјде вп Македпнија. Од власуиуе вп Сплун измплил дпзвпла уие да се населау вп

Прилепскпуп Ппле (Campus Kerameensis; Керамеиаи е ануишкпуп име за Прилеп). Власуиуе пд

Сплун им налпжиле на Драгпвишиуе, какп на најблиски спседи, вп првп време да ги ппмагаау

Сермесијаниуе вп снабдуваоеуп. *21]

Сп населуваое на Сермесијаниуе-хрисуијани и гркпфпни вп ппусуениуе севернпмакедпнски

прпсупри, Визануија планирала да ја зајакне пдбранауа. Сп нив се ппврзува и пбнпвауа на

Супбскауа епискппија вп дпцнипу 7. век, макар щуп градпу Супби цел еден век пред упа бил

целпснп разурнау и псуавен без жиуели. *22+ Медуупа, Кубер гп праќа свпјпу щпипн Маврпс вп

Сплун, да планира напад. Ова е пукриенп и Кууригуриуе биле прпуерани пд пвие краищуа. За

науампщнауа судбина на Сермесијаниуе извприуе мплшау.

Археплпщкиуе напди укажуваау дека Кубер ургнал кпн гранишнипу севернпепирски регипн за да се

насели уаму. Вп Ерзеке близу Кпрша и вп Врап кај Елбасан најдени се делпви пд негпвауа благајна.

зарпбена вп бпрбиуе прпуив аварскипу каган. Два дела пд пва фампзнп бпгаусувп се пукппани

ущуе на ппшеупкпу пд нащипу век, а пп уреуипу дел cѐ ущуе се урага.

Бугарски псвпјуваоа на Северна Македпнија. Границата кпн Византија. Обнпва на тврдините

Вп 807 гпдина впдашпу на Бугариуе вп Панпнија, Крум, бил избран вп Плиска за каган на сиуе

Бугари. Сп негп заппшнува нпва исуприска еуапа на Исупшнипу и Среднипу Балкан. Вп бпрбиуе

некплку гпдини пп ред, Бугариуе ја ппуиснуваау визануискауа власу кпн крајбрежниуе зпни на

Црнпуп и Егејскпуп мпре. Низа визануиски градпви биле псвпени и пграбени, дп Сердика (Спфија)

на запад. Ппд кнезпу Бприс (852—889 г.) и син му Симепн. бугарскауа власу ќе се прпщири на

запад дп Дрина и дп Јадран, сп премплшана спгласнпсу на Визануија. Нпвауа гплема држава гп

ппфауила и ппдрашјеуп на денещна Република Македпнија.

Сфаќајќи ја важнпсуа на нпвауа вера, вп 864 гпдина Бприс гп прифаќа хрисуијансувпуп (царпу

Михајлп III какп кум му гп дава свпеуп име). Бприс лишнп спрпведува ппкрсууваое и сурпвп се

пресмеуува сп пние щуп пружаау пуппр. Вп регипнпу на Брегалница биле ппкрсуени 4.050 (или

14.000) Слпвени. Гршкпуп свещуенсувп ја прганизира Бугарскауа црква, а упа влијае врз забрзанипу

прпцес на пплиуишкпуп и еунишкпуп пбединуваое на Прабугариуе и Слпвениуе. Суариуе племенски

имиоа се губау. Сп ппмпщ на Рим и преку приуиспк врз Цариград, бугарскауа црква дпбива свпј

архиепискпп. Следбенициуе на Кпнсуануин и Меупдиј, Климену и Наум, дпадаау вп 886 гпдина пд

Мправија вп Охрид и уука щирау хрисуијансувп и писменпсу.

Обележја на власуа на балканскиуе прпсупри вп 10 век: 1, 2. амулеуи сп ун. глава-јаваш пд Шемрен (Зпвик) и

Прилеп (Варпщ); 3. уамга пд Арангел кај Кишевп; 4. амулеу-пешау пд Девпл (Дренпвп кај Кавадарци); 5.

двпсуран пешау пд Јегунпвце кај Уеупвп; 6. ппјасна упка сп лав-грифпн, Девпл (Дренпвп)

За време на владееоеуп на ппмладипу син на Бприс, Симепн (893—927 г.) Бугарија гп дпсуигнала

врвпу на свпјауа мпќ. Вп низа судири сп Визануија упј ја прпщирува свпјауа држава на нејзина

смеука. Вп 904 г. Арапиуе пд Уриппли гп псвпиле и гп пграбиле Сплун, а гплем дел пд жиуелиуе

пдвеле вп пленсувп. Симепн гп кприсуи упа за да ја ппмесуи границауа на југ, ппблиску кпн Сплун.

Вп 913 г. дпада сп впјска ппд Цариград и пд пауријархпу изнудува царска круна. Вп 914 г. ја

пусупщи пкплинауа на Сплун и Драш. Вп 918 г. прпдира низ Грција дп Кприну најуги ја изнудува

уиуулауа „Цар на Бугариуе и Рпмеиуе” *23+. Вп 924 г. Симепн ја ппкприл и сурапунп ја ппусупщил

Србија. Признауа е сампсупјнауа бугарска пауријарщија.

Пп смрууа на Симепн Бугарија брзп слабее, а Визануија ги враќа свпиуе ппранещни уериуприи и

хегемпнија врз Среднипу Балкан. Рускипу кнез Свјауислав ја ппкпрува Бугарија и владее сп неа. Вп

971 г. царпу Јпван Цимиск, Ерменин на визануискипу пресупл, ја псвпјува Бугарија и влегува вп

Преслав. Цела Бугарија ппвупрнп суанала дел пд Визануискауа империја, дп Дунав на север, дп

Дрина и дп Јадран на запад.

* * *

Ппсмауранп пд археплпщки аспеку, упкму вп пва време падаау висуинскиуе ппшеупци на

слпвенскпуп среднпвекпвие. Приливпу на нпви слпвенски групации вп Среден Балкан мпра да бил

гплем вп упа време. Близу супуина некрпппли на нащеуп ппдрашје, вп кпи се искппани напди пд

10.—12. век. вп низа слушаи укажуваау на мпжниуе ппшеупци пд 9. век. *24+

Балканскиуе Слпвени. населени на щирпкипу прпсупр пд Црнпуп дп Јадранскпуп Мпре и пд Дунав

на север дп Кприну на југ, спздаваау сега единсувена мауеријална кулуура кпја ги пбединува вп

една гплема балканска заедница. На целипу упј прпсупр, вп маса меуални прпизвпди (делпви пд

впенауа ппрема, пблека и накиу), меду суандардниуе фпрми кприсуени пд слпвенскпуп население,

пдвреме-навреме се ппјавуваау специфишни предмеуи врзани за бугарскп бплјарсувп какп

нпсиуели на нпвауа државна управа (сп. сл. 6). *25+

Вп нащауа исуприпграфија никпј не пбрнал внимание на слпвенскпуп дпселуваое вп 9. век вп

среднпбалканскиуе прпсупри. Уука ппмислуваме на нпви бранпви пд извпрнпуп Ппдунавскп јадрп,

ппкренауи пп слпмпу на Аварскипу каганау вп Панпнија (крај на 8. век). Слпмпу на Авариуе

пвпзмпжил ппвупрнп впсппсуавуваое на врскиуе сп слпвенскипу север. Ургпвциуе пд Визануија

мпжеле да паууваау безбеднп дп Мправа на север, а пп нив и Кпнсуануин (Кирил) и Меупдиј, уаму

да ја изврщау свпјауа мисија. Фшенициуе на Меупдиј, избркани пд Мправија пп негпвауа смру,

дпадаау на Балканпу за да гп щирау хрисуијансувпуп на слпвенски јазик.

Кпнуакуиуе сп прекудунавскипу слпвенски север имаау археплпщки ппуврди кај нас вп вид на низа

специфишни предмеуи, прпизведени или идејнп креирани на Север. Прпнајдени се вп нащиуе

креппсуи Шрещше, Спбри, Суена, Давина и др. (сп. сл. 7. 108, 147, 164, 175). [26]

Амулеу-„рпкше” сп глава на Перун-Свевид, сп 4 лица. „Давина”, с. Шушер кај Скппје, 9 — 10 век

Државата на Самуил: градпви и креппсти

Исуприски псвру

За исуприскиуе насуани пд упа време и за спздаваоеуп на државауа на Самуил дпвплнп е

пищуванп кај нас и вп свеупу. *27+ Ова гплемп исуприскп ппглавје ќе гп прпследиме пд нащ аспеку:

низ ппсупеоеуп на укрепени месуа на пвие прпсупри. Нп, пред да се свруиме кпн уврдиниуе, вп

најкуси цруи ќе ја прпследиме хрпнплпгијауа на насуаниуе пд упј перипд (969—1018 гпдина).

За впсуаниеуп на Кпмиуппулиуе — шеуириуе сина на кпмиспу (кнез) Никпла прпуив ценуралнауа

визануиска власу вп 969 г. се ущуе се дискууира. Ппшнувајќи пд 976 г. наваму, насуаниуе се мнпгу

ппјасни. Упгащ царпу Јпван Цимиски, Ерменец (какп и кпмес Никпла и жена му Хрипсиме,

рпдиуелиуе на Самуил и мпжеби рпдниниуе на царпу), бил убиен пд спперникпу Василиј II.

Кпмиуппулиуе му пукажуваау ппслущнпсу на нпвипу цар и креваау впсуание.

Ликпу на царпу Самуил, рекпнсуруиран сппред негпвипу шереп (oд саркпфаг „Г”) црква Св. Ахил, Мала

Преспа (пп Н. Муцппулпс)

Вп бпрбиуе сп Василиј преживува самп Самуил. Дп 986 г. Самуил ги псвпил западниуе визануиски

уеми дп Уесалија на југ, а на исупк-денещна западна Бугарија дп ппзнауипу планински премин

Урајанпва Ппруа (Суци, Ихуиман). Кприсуејќи ја граданскауа впјна щуп била впдена вп Визануија,

Самуил ја псвпил и Дукља (987 г.) и прпдрел преку Дубрпвник и Сплиу дп Задар на запад. Власуа ја

прпщирил н преку денещна Србија дп Дунав на север.

Пп пбидпу да ја псвпи и Средна Грција, вп 995/6 г. Самуил е уещкп ппразен на рекауа Сперхеј и сп

упа ппшнува перипдпу на слабееое на негпвауа држава. На Василиј II му веуува нпминална

ппкпрнпсу нп сепак, вп 997 се крунисува за цар.

Пп пва Внзануија преминува вп пфанзива. Вп 1000 г. Василиј II му ги пдзема исупшниуе делпви

(денещна Бугарија) дп Средец (Спфија) на запад, а вп 1001 г. и Уесалија, западнпмакедпнскиуе

градпви Верија и Сервија; Вп 1002 г. гп псвпјува Видин и пп негп цела денещна Србија, дп Скппје

на југ. Кај Скппје вп гплемауа биука Самуил ппвупрнп е ппразен и гп губи засекпгащ пвпј

најзнашаен град на Среднипу Балкан. Фправникпу Рпман, синпу на ппследнипу бугарски цар Пеуар

II, без бпрба му гп предал Скппје на Василиј.

Вп 1014 г. Василиј II рещил да гп разбие и препсуанауипу дел пд државауа на Самуил. Вп дплинауа

на Сурумещница, вп уеснинауа кај Клидипн-Клуш (10 км исупшнп пд границауа кпн Бугарија) се

слушила ппзнауауа биука вп кпја Самуил пдвај псуанал жив, а преживеаниуе впјници му биле

пслепени. Набргу пп пва Самуил умира.

Царпу Василиј II вппружен какп пклппен кпоаник. Минијауура на цариградскипу псалуир пд 1017 г.

Гаврил Радпмир, негпвипу син, какп цар немал мнпгу среќа. Пп непплна гпдина владееое бил

убиен пд брауушед му Јпван Владислав пп иницијауива на Василиј. Василиј ппбедпнпснп влегпл вп

Охрид и вп Преспа и уаму псуавил свпи управници и гарнизпни. Макар щуп Владислав нпминалнп

ја признал власуа на Визануија, набрзп дпщлп дп разидуваое меду двауа владеуели и впјскауа на

Василиј вп 1016 г. ја пусупщи Пелагпнија, ги ппседнува Сурумица и Перник и псвпјува некплку

уврдини. На самипу ппшеупк на 1018 г. Јпван Владислав умрел при ппсадауа на Драш, а негпвауа

вдпвица сп децауа и спрабпунициуе им се предале на Василиј. Државауа на Самуил пресуанала да

ппсупи.

Градпви и уврдини ппд Самуил

Сиуе впени ппхпди, какп пд македпнска уака и пд визануиска сурака, имале за цел да псвпјау или

да пдбранау некпја креппсу. Сурауещки гледанп, државауа преусуавувала сисуем на ппгплеми

креппсуи (касурпни) ппкружени сп гплем брпј ппмали уврдини и суражи (фрурипни) кпи им

ппмагале на првиуе вп пдбранауа.

Гплемиуе креппсуи за кпи суанува збпр, касурпниуе, вп следниуе векпви ќе израснау вп

„висуински” градпви, а упа знаши дека ппкрај впенауа уврдина (акрпппла, циуадела, гпрни град) ќе

се фпрмира и цивилна населба (ппдградие, варпщ, емпприпн) сп суппанскипу дел (ург, пазарищуе;

уурски: шарщија). Ппкрај впенауа и цивилна власу уука ќе суплуваау и цркпвниуе суарещини —

епискппиуе вп гплемиуе градпви и нивниуе заменици (суфрагани) вп ппмали касурпни.

Вп ппнпвп време низа исуражуваши се инуересирале за прпблемпу на градпвиуе вп Визануија вп

ранпуп среднпвекпвие. Уие се еднпмислени дека пд 7. дп 11. век уаму немалп висуински градпви,

пплиси (псвен Цариград и Сплун). Намесуп нив егзисуирале брпјни мали граушиоа-уврдини,

пбележани какп касурпни. *28+

Упа важи и за нащипу прпсупр. Забележанп е дека ппд Бприс, бугарскиуе пдреди навлегле вп

визануискиуе уеми Уракија и Македпнија, нп уаму регенукауа Уепдпра (843—856) ппсуавила впени

пдреди вп касурпниуе. Уие ги нападале Бугариуе и ги принудиле да се ппвлешау назад. Градеоеуп

(или пбнпвауа) на касурпниуе преусуавувалп прва еуапа вп фпруифицираоеуп на визануискиуе

ппгранишни пбласуи, дпдека ппдпцна биле градени или пбнпвени и брпјни мали креппсуи

(фрурипни) пкплу првиуе. Кпга ппупа Бприс и Симепн, а пп нив и Самуил, ја ращириле свпјауа

држава на смеука на Визануија, пвие пбласуи и креппсуи вп нив суанале „бугарски”. Уака слущаме

за „бугарскиуе касурпни” преку гранишнауа река Марица и за “бугарскиуе фрурипни” щирум

државауа на Самуил, какп щуп упа гп наведуваау визануискиуе авупри. *29+

Брпјпу на уврдиниуе, пспбенп на пние малиуе, неспмненп бил гплем. Од впениуе извещуаи

дпзнаваме за 30 фрурипни пкплу Драш, или за 35 фрурипни кпи заеднп сп Перник му се предале

на Василиј II вп 1018 г. *30+ За жал, самп некпи ппгплеми и ппзнашајни креппсуи се забележани сп

свпеуп име.

За ппвеќеуп имиоа дпзнаваме пд ппвелбауа на Василиј II за правауа на Охридскауа

архиепискппија (пд 1018, 1020 и 1025 г.). *31+ На уериупријауа на Република Македпнија ппд

нејзинауа јурисдикција се напдале епискппииуе Скппје, Мпрпдвис, Сурумица, Пелагпнија-Бууела и

Охрид, какп и делпвиуе на епискппијауа Призрен (пбласуа Пплпзи) и Меглен (Прпсек и Мприпвп).

При секпја епискппија наведени се и ппмалиуе цркпвни единици — енприи сп нивниуе седищуа вп

кпищуп суплувале заменициуе на епискппиуе. Вп некпи слушаи не сме сигурни дали наведениуе

имиоа пзнашувале самп регипн или и касурпн какп седищуе на суфраганпу.

Ова е првипу исцрпен преглед на среднпвекпвниуе укрепени месуа вп Македпнија щуп сме вп

спсупјба да гп спсуавиме. благпдарение на пищуваниуе дпкуменуи пд упа време. а кпи се

ппуврдени преку археплпщкиуе псуаупци на уеренпу, какп верпдпсупјна ппуврда на нивнп

дппплнуваое. Меду месуауа пд пва време егзисуираау низа гплеми или ппмали касурпни и гплем

брпј ппмали уврдини, фрурипни, шии имиоа главнп не ги знаеме. В. Уапкпва-Заимпва кпја пред 4

децении прва се занимавала за пвпј преглед, ги пзнашила сиуе епискппски седищуа какп градпви,

пплиси. *32+ За жал, не е вп правп. Дури вп времеуп на Кедрен. Уепфилаку Охридски и другиуе

ппдпцнежни писауели, некпи пд пвие епискппски суплици ќе израснау вп „висуински” градпви

(пплиси). Медуупа на преминпу пд 10. вп 11. век уие месуа cѐ ущуе биле касурпни. Упа мпже да се

заклуши врз пснпва на археплпщкиуе псуаупци на уеренпу.

Прегледпу на месуауа вп нащауа Република пд времеуп на Самуил ќе гп дадеме не сппред

азбушнипу, ууку сппред регипналнипу принцип следејќи ги пд север кпн југ и пд исупк кпн запад.

Сиуе пвие месуа исцрпнп се прикажани вп Прегледпу (гл. VII).

1. Скппје , денещнп Скппје, знашаен касурпн, ппупа пплис, седищуе на епискпппу и на дукспу на

уемауа „Бугарија”. Какп енприи ппд јурисдикција на скппскауа епискппија наведени се:

— Бинеш. Ппсупи и денес ппд упа име 32 км севернп пд Скппје, вп севернпуп ппднпжје на Скппска

Црна Гпра, на извприуе на Бинашка Мправа. Фрнауиниуе на среднпвекпвнипу град лежау на ридпу

јужнп пд селпуп (Заимпва ги наведува какп мпжни лпкации селауа Винци и Винце северписупшнп и

исупшнп пд Скппје, медуупа, уаму на уеренпу нема археплпщки псуаупци пд упа време).

— Лукпвп. Мпжеби упа е креппсуа лпцирана кај с. Градищуе, 20 км југписупшнп пд Куманпвп и 38

км исупшнп пд Скппје, вп микрп-регипнпу Лука (сп. Преглед).

— Преампр и Принип. Нема сигурни индиции на уеренпу, ниуу денещни упппними какп врска сп

нив. Еден пд нив мпжеби супел на Давина, с. Шушер, 12 км северпзападнп пд Скппје (сп. Преглед).

2. Мпрпвизд. Сппред псуаупциуе на уеренпу упј бил ппмал касурпн над денещнпуп селп Мпрпдвис,

8 км јужнп пд Кпшани. Вп 9. век вп упј регипн градпу Равен бил седищуе на Брегалнишкауа

епискппија, пснпвана пд Бприс. Вп 10. и 11. век упј град веќе не се сппмнува. Равен лежел

верпјаунп кај с. Крупищуе, 14 км западнп пд Мпрпдвис. Вп 14. век епархискпуп седищуе пд

Мпрпдвис билп пренесенп вп Злеупвп (Леснпвп). Какп епархии ппд Мпрпдвис набрпени се:

— Кпзјак. Неспмненп се пднесува на денещнипу планински регипн Кпзјак (Кпзјашија) исупшнп пд

Куманпвп, сп средищуеуп вп Канаревп (град Кпзјак?);

— Славищуе, пиупма дплинка ппкрај Крива Река, исупшнп пд Кпзјак. Средищуеуп на регипнпу била

креппсуа вп с. Опила, мпжеби сп исуп име — Славищуе?

— Лукпвица. Се пднесува неспмненп на гплемипу касурпн Калауа, 3 км југпзападнп пд с. Лукпвица

и 4 км јужнп пд Македпнска Каменица, 15 км западнп пд Делшевп. Некпи исуражуваши ја

предлагале какп лпкација на Лукпвица дплинауа на Лакавица, јужнп пд Щуип. Оваа дплина, сп

ценуарпу вп Кпнше, ппупадала ппд Сурумишкауа епархија и уаа преуппсуавка не е пснпвана.

— Пијанец и Малещевп. Регипниуе уака се викаау и денес. Дпкплку ппсупеле „градпви” сп ваквп

име, вп щуп се спмневаме, уие не се лпцирани. Какп знашајни регипнални средищуа пд упа време

ппуврдени сп археплпщки псуаупци, ги исуакнуваме креппсуиуе Звегпр (југписупшнп пд Делшевп) и

Будинарци, западнп пд Берпвп. Мпжеби уие биле седищуа на енприи?

На ппдрашјеуп на Мпрпдвищкауа епискппија се напдал и фрурипн Щуип (Суипеипн), псвпен пд

Василиј II вп 1014 г. и целпснп урнау вп 1018 г. Бил пбнпвен дури вп 14. век кпга дпбил и

ппдградие, ург, ппвеќе цркви и кпга суанал седищуе на регипналниуе феудалци Оливер и

Кпнсуануин Деанпв.

3. Струмица. Силен касурпн кпј дпбил гплемп ппдградие. Верпјаунп ппради рехеленизацијауа,

епискппскипу супл бил пренесен вп манасуирпу Велјуса (Елеуса), 8 км северпзападнп пд Сурумица.

Цркпвнпуп име на епархијауа билп гршкп: Уиверипппл. Какп енприи ппд Сурумица забележани се:

— Радпвищуе, денес Радпвищ, средищуе на регипнпу. Фрнауиниуе на среднпвекпвнипу фрурипн

лежау на ридпу севернп пд Радпвищ.

— Кпнше, денес с. Кпнше, средищуе на регипнпу (дплинкауа на Лакавица). Фрнауиниуе на

среднпвекпвнипу фрурипн лежау на ридпу југписупшнп пд Кпнше.

Вп регипнпу на Сурумица лежел верпјаунп фрурипн Уермица, забележан вп ппхпдпу на Давид

Аријаниу вп 1016 г. Лпциран е кај Банскп, 11 км југписупшнп пд Сурумица. Археплпщкиуе дпкази гп

ппуврдуваау упа.

4. Бутела, исупвеуна сп Пелагпнија (?), денещна Биупла. Знашаен касурпн. Вп епискппијауа на

Биупла набрпени се енприиуе:

— Прилеп, денес Маркпви Кули над Варпщ кај Прилеп. Силен фрурипн, археплпщки исуражуван.

Вп дпцнипу 14. век ќе израсне вп пресуплнина и седищуе на нпва епискппија.

— Дебрещуе (Деуреуис), денес с. Дебрещуе, 24 к.м северпзападнп пд Прилеп. Крајпауен фрурипн,

археплпщки исуражуван.

— Велес, денещен У. Велес. Ппмал касурпн, 2 км јужнп пд градпу.

5. Охрид, денещен Охрид. Касурпн уиуулиран и какп пплис — архиепискппски супл и една пд

пресуплниниуе на Јпван Радпслав. Ппд Охрид се наведени енприиуе:

— Кишава, денещнп Кишевп. Касурпн, унищуен вп наще време.

— Преспа, касурпн на псурпвпу св. Ахил вп Мала Преспа (денес Грција). Пресуплнина на Самуил,

Гаврил Радпмир и Јпван Владислав. Средищуе на Преспанскипу регипн.

— Мпкра, фрурипн и исупимена пбласу на западнипу брег пд Охридскпуп Езерп, ппкрај

магисуралнипу пау за Елбасан и Драш. И денес уака се вика. Од некпи исупришари ппгрещнп е

лпциран исупшнп пд Охрид. Денес е вп Албанија. Овпј регипн ги ппфаќал неспмненп и западниуе

делпви на денещнауа ппщуина Суруга.

Вп Охридскп-Преспанскипу регипн се забележани ущуе 2 креппсуи. Кпга Василиј II вп 1015 г. ургнал

пд Охрид преку виспка планина (Исупк, Пеурина) кпн Преспа, а за да гп псигури упј пау, изградил

уаму фрурипн Василида. Царпу мнпгу брзал и лпгишнп е дека упј мпжел самп да пбнпви некпја

суара креппсу. На упј пау лежау 2 касуели. близу дп с. Евла и с. Пеуринп, Ресенскп. Еден пд нив

неспмненп била Василида.

Следнипу фрурипн Василиј гп нарекпл Кпнсуануија. а се напдал на „ппмалпуп езерп”. Не е лпциран.

Мпжеби се напда на уеренпу на пбнпвенипу град Преспа?

Касурпнпу Присдиана — Призрен лежи вп денещнпуп Кпспвп, Србија. Ппд власуа на епискпппу пд

Присдиана се напдала и нащауа пбласу Пплпг, сп енприскп седищуе вп Леаскпумц — вп 12. век е

забележан сп слпвенскп име Љещ’ск, денещен Лещпк, 8 км севернп пд Уеупвп. Преусуавувал

ппмал нп мнпгу силен касурпн. Пп негпвпуп уриваое вп 1190 г. ппусуел и цркпвнп средищуе на

Пплпзиуе вп 13. век суаналп Уеупвп, прераснувајќи вп 14. век вп епискппија. *33+

Вп денещнауа пбласу Меглен вп Грција супел касурпнпу Мпглен какп седищуе на епискпп. Ппд

негпвауа јурисдикција се напдале и некпи нащи краищуа, сп енприски седищуа вп:

— Прпсек, денес Демир Капија; мнпгу гплем и силен касурпн сп пдделнп укрепена варпщ.

ппкружен сп ппвеќе креппсуи.

— Мприхпвп, касурпн, средищуе на пбласуа сп исуп име дп денес (Мприпвп, Марипвп). Веруваме

дека е иденуишен сп Градпк ппмеду Шанищуе и Манасуир, 20 км јужнп пд Прилеп. Уука е и главнауа

црква вп целипу регипн, Св. Никпла вп Манасуир пд 11. век, пбнпвена вп 13. век. Вп 14. век

регипналнпуп средищуе ќе се ппмесуи 9 км јужнп, исуп крај рекауа Црна, вп касурпнпу Шемрен кај

с. Зпвик.

Важнп е да кажеме дека вп јужнпуп ппднпжје на планинскипу венец Ниче-Кпжуф, ппкрај Меглен

ппсупел цел синчир слпвенски — македпнски уврдини, кпи преусуавувале ппгранишен фрпну кпн

Сплунскпуп Ппле — визануискауа уема Македпнија. Упа се: Мплиск, Сеуина, Кардија, Осурпвп,

Впден, Св. Илија, Спск (Субпускп), Енпуија и Машукпвп. Ппследнауа уврдина лежела на самипу

Вардар, на левипу брег, ппкрај селпуп кпещуп гп спшувалп исупуп име (гршки: Мацукипн), 5 км

југписупшнп пд Гевгелија. Денес е прекрсуенп вп Евзпни и се напда на гранишнипу премин

Бпгпрпдица.

Вп 1016 г. Давид Аријаниу ургнувајќи пд Сплун кпн Сурумица, пппау гп псвпил Мацукипн. Шуднп е

дека сиуе исупришари гп бараау Мацукипн некаде пкплу Сурумица, макар щуп уаму нема уаквп

месуп. Мацукипн — Машукпвп — Евзпни е внесен вп сиуе упппграфски каруи и за негп нема

дилеми.

Какп заклушпк на сеуп пва мпжеме да гп ппвуприме пна щуп гп навесуивме веќе на ппшеупкпу на

пваа глава. Целауа држава се ппупирала врз мрежа пд укрепени месуа — касурпни и фрурипни, вп

кпи пресупјувале впенп — цивилниуе управници и управни гарниуури, какп и впени ппсади

спбрани пд дпмащнпуп население и на дпбрпвплна пснпва. Ппвиспкиуе и највиспкиуе функции

уука биле кпнурплирани неппсреднп пд владеуелпу и дпверени на лица вп кпи упј имал пплна

дпверба. Ппнискиуе функции ги дпбивале лудеуп пд нарпдпу щуп се исуакнале сп некпја

сппспбнпсу. Креппсуиуе пд упа време, пние кпи щуп успеавме да ги иденуификуваме на уеренпу

преку археплпщки псуаупци, збпруваау преку свпиуе градежни пспбенпсуи дека упа се без

исклушпк ранпвизануиски (предслпвенски) креппсуи кпи сп извесни ппправки биле псппспбени за

ппуребиуе на времеуп. Нпвп тидаое насуанауп вп пва време (10.—11. век) не ни е ппзнауп. Упа

наведува на заклушпк дека ппправкиуе на суариуе пбтидија биле изведени главнп вп уехника на

сувптид, без малуер, зајакнауи верпјаунп сп дрвени греди. Уие не се пдржале дп денес.

Исклушпк преусуавувале мпжеби некплкууе најзнашајни касурпни какп щуп се Биупла, Преспа и

Охрид кпи щуп Јпван Владислав ги пбнпвил, верпјаунп вп цврсуа малуерна уехника. Медуупа и нив

Василиј ги урнал вп 1018 г. и ние мпжеме самп да преуппсуавуваме ваква мпжнпсу.

Цркви вп 9 и 10 век

Сиуе касурпни щуп ги набрпивме биле изградени врз псуаупциуе на најзнашајниуе дпцнпануишки

укрепени месуа вп пвие краищуа. Решиси сиуе уие месуа пресуавувале цркпвни средищуа вп 5. и 6.

век. Направивме псвру (Гл. II.2.A)) врз пвие граушиоа и видпвме дека на пва ппдрашје ппсупеле нај-

малку 17 градпви — епискппии. Оваа брпјка пдгпвара приближнп на брпјпу на епискппииуе и

енприиуе пд времеуп на Самуил, забележани вп ппвелбиуе на Василиј II (ги има вкупнп 22 или 23).

Акп ги изземеме некплкууе нпви регипнални ценури набрпени какп енприски средищуа кпи не

ппсупеле вп дпцнауа ануика (Пијанец и Малещевп; Радпвищ и Кпнше; Лукпвп и Принип или

Преампр кај Скппје; Лещпк кај Уеупвп) — или суарпуп регипналнп средищуе билп на другп месуп

(Кпоух — Уранупара? намесуп Лукпвп; Виница — Келенидин? намесуп Малещевп), дпбиваме

спсем исуа брпјка. Знаеме дека бугарскауа црква на Бприс била прганизирана пд визануискпуп

свещуенсувп. Пауријарщијауа вп Цариград ургнала пд дпцнпануишкауа цркпвна прганизација

спшувана вп дпкуменуиуе и вп 9. век ја реакуивирала секаде каде щуп упа билп мпжнп. Медуупа

решиси сиуе нпви средищуа нпсау сега слпвенски имиоа.

Цркпвнауа прганизација сппдвеусувувала, всущнпсу, на управнп-пплиуишкауа прганизација.

Верпјаунп ппради ппдпбрауа кпнурпла над пвие уериуприи щуп Визануија ги изгубила вп 7. век, а и

ппради разлишнипу суепен на хрисуијанизираое, цркпвниуе ценури сега биле ппмесуени вп 2

ранга: вп епархиски седищуа врзани за ппзнашајни касурпни и вп енприски седищуа ппушинеуи на

првиуе, а смесуени вп ппмали и периферни касурпни сп ппмалп знашое.

Акп ги изземеме првиуе епискппии — Равен или Белица (Дрембица) кпи набрзп игаснале, сиуе

псуанауи епархии и енприи биле прифауени пд црквауа на Самуил и прпдплжиле да

функципнираау вп рамкиуе на Охридскауа архиепискппија и низ следниуе векпви. Дури за време

на царпу Дущан пваа прганизација ќе преурпи знашиуелни измени.

За пваа прганизација и за другиуе цркпвни прпблеми мнпгу е пищу-ванп и упа не е предмеу на

нащиуе исуражуваоа. Ние сакаме уука да укажеме на некпи елеменуи врзани за мауеријалниуе

псуаупци на уеренпу.

— Седищуауа на епархииуе и енприиуе вп 9.—10. век не биле избрани слушајнп. Упа се без

исклушпк регипнални суппански, а сп упа и управни и впенп-пплиуишки средищуа. Упа се

дпцнпануишки градпви и граушиоа кпи биле пбнпвени вп 6. век, неппсреднп пред дпадаоеуп на

Слпвениуе. Уие псуанале релауивнп дпбрп запазени и вп следниуе векпви и заупа се избрани за

седищуа на нпвиуе впени гарнизпни, а ппупа и на цивилнауа и цркпвнауа управа вп 10. век. Дпбрп

запазениуе пбтидија, пспбенп на акрппплиуе, пвпзмпжиле релауивнп брзп и без мнпгу издаупци

да се псппспбау за нпвауа држава. Кпн нив впделе пауищуа изградени ущуе вп ануишкп време.

Окплу нив лежеле суари рудници щуп привлекувале внимание какп на пкплнпуп население уака и

на власупдрщциуе.

— Следнауа пришина за пбнпвуваое на суариуе граушиоа биле брпјниуе цркви вп, или пкплу нив.

Веќе сппменавме (Гл. II.2.А) дека сппред денещнауа евиденција ги ималп пкплу 230! Некплку

десеуини пд нив се искппувани вп наще време и уука се прпнајдени псуаупци пд пбнпва зп 10.—

12. век. Упа се најшесуп гплеми урикпрабни базилики кпи биле прегплеми за нпвиуе ппуреби. Заупа

бил надтидуван самп средищнипу кпраб и упа не вп целауа дплжина. Вп некплку слушаи бил

пбнпвен самп плуарнипу прпсупр (презвиуериум). Вп препсуанауиуе делпви на урнауауа базилика

— вп нејзинипу наруекс и вп јужнипу (ппреукп и вп севернипу) кпраб биле закппувани умрениуе.

Грпбпвиуе се вкппани вп паднауипу щуу, најшесуп дп длабпшина на суарипу ппд.

Бидејќи искппуваоауа не беа впдени секпгащ на ппуребнп сурушнп нивп, ппзицијауа на пвие

грпбищуа вп целина ни пвпзмпжува денес да ја рекпнсуруираме гплеминауа на среднпвекпвнауа

црква. Квалиуеупу на тидаоеуп на пвие цркви бил слаб, изведен главнп без малуер, сп прирашен

мауеријал (паднауи камеоа, искрщени уули и ќерамиди, паршиоа пд камена пласуика, ппврзанп

сп мнпгу кал). Заупа при археплпщкиуе искппуваоа уие тидпви пп грещка биле ургнауи без да се

иденуификуваау какп уакви и да се дпкуменуираау. Самп некплку најсуари и најзнашајни цркви кај

нас, пд дпцнипу 9. и 10. век, биле градени плански, тидани сп малуер и сппред нпвиуе градежни

кпнцепции пд упа време (Охрид, Сурумица и Впдпша, Крупищуе — Равен).

На пва месуп нема да ги набрпјуваме сиуе креппсуи вп кпи или ппкрај кпи се кпнсуауирани вакви

пбнпви на сппмнауипу нашин. Секпј вакпв слушај е прикажан вп Прегледпу (Гл. VII).

Бележки

1. P. Lemerle 1954, 280.

2. Љ. Максимпвиќ 1980, 21—57, е ппследна суудија за сиуе варварски упади вп Илирик вп уекпу на 6. век.

3. Proc. НА 18, р. 114.15—115. 2, 23; р. 141.19—142.1.

4. Proc. BG II, 4, р. 163.8—164.16. Р. Lemerle 1954, 285.

5. Ibidem III, 29, р.423.3-13. — Lemerle 1954, 286, сп правп гп ппврзува пвпј упад сп гплемауа инвазија вп

550/51 г.

6. Proc. BG III, 40, р. 475.19—483.15.

7. В. Ппппвиќ 1981, 111—126.

8. И. Микулшиќ 1982, 50—51.

9. В. Ппппвиќ 1980, 232.

10. Р. Lemerle 1979, I, 126.13—128.2 (Miracula I, 12).

11. В. Ппппвиќ 1980. 242—243 (деппауа вп Баргала и Хераклеја). Деппуп пд Супби. искппанп вп „Казинп” вп

1981 г. cи ущуе не е пбјавенп.

12. Осурпгпрски 1959, 198. — Каранис 1972, X, 147 и н.

13. В. Ппппвиќ 1980, 234—239, сл. 2, 3.

14. M. Vasmer 1970, 85, 86.

15. В. Ппппвиќ 1980, 238, сл. 3; — Н. Шаусидис 1992, 141—154 и 1993, 159—178.

16. Gy. Moravcsik 1958, 2, s.v. Sagudati; Nebulos, Župan. Сагудауиуе. какп и нивнипу впдаш Небулпс; ппупа

жупан какп уиуула на слпвенскиуе суарещини (кнезпви) вп една жупа и др.

17. Вп издание на МАНФ, Скппје, вп 1994 г. излезе I упм на Археплпщкауа каруа на Република Македпнија.

Упа се ппщуи уексупви какп впведи вп ппјавиуе пд пдделниуе временски перипди и пдделни кулуури.

Карупниуе на напдалищуауа какп мауеријални дпкази cѐ ущуе не се пбрабпуени. Сппреди ја книгауа на Е.

Манева 1992, 11—15.

18. Осурпгпрски 1959, 195 и науаму, за пваа и за следниуе визануиски акции наведени вп нащипу кпменуар.

19. Исуипу, 227—230.

20. Вп н. д. на Е. Манева 1992, 14 и заб. 19. циуиран е дел пд пбемнауа лиуерауура пп пва пращаое ia кпе

уука нема ппуреба да ја ппвупруваме.

21. Овпј насуан гп дискууирале ппвеќе еврппски ушени пукакп гплемипу визануплпг П. Лемерл уверливп ги

инуерпреуирал сиуе исуприски насуани, ппищани вп Шудауа на св. Димиурија Сплунски, надминувајќи ги сиуе

дпсегащнн делумни пбиди (I, II, 1980). Дпселуваоеуп на Сермесијаниуе ппд впдсувп на Кууригурпу Кубер вп

Пелагпнија најцелпснп е прикажанп вп книгауа на Ј. Вернер 1986, 1—71, У. 1—32, ппврзанп сп пребпгауиуе

злауни предмеуи вп деппауа кај Врап и Ерзеке, вп југписупшна Албанија, какп дел пд касауа на аварскипу

каган щуп Кубер успеал да му гп земе сп себе вп Македпнија.

22. В. Ппппвиќ 1980, 249—252, сл. 5.

23. Г. Осурпгпрски 1959, 248—258 (за пвпј и за следниуе насуани наведеки кај нас).

24. Е. Манева 1992, 15, 36 и н., 113—240 (кауалпг на напдиуе).

25. За ппјаснауа упка пд Девпл-град. Дренпвп (лав-грифпн врз другп живпунп) сп. З. Вински 1974, 62, 67, 72—

73 и У. II. 7—11; И. Микулшиќ 1983, 213—214, сл. 3; — Ж. Аладжпв 1981, 22—27; — За релјефниуе амулеуи сп

глави-јаваши пд Зпвик и Прилеп; Љ. Чидрпва 1989, 247—257. — За двпјннуе пешауи-амулеуи: Р. Ращев 1988,

57—61 и В. Залескаја 1980, 48—51.

26. Ј. Poulik и др. 1985, 14, сл. 3.1, 10, T. I — за апликауа пд Суенше и ппјаснпуп јазише пд Шрещше; У. III (жел.

псуруга пд Осурпв-Бащпвце) блиска е дп уакпв напд пд Спбри кај Уеупвп. — Н. Шаусидис 1994, 462, У. 105, 1—

7; шеуириглавипу Перун-Свјаупвид пд Преслав, Вислица и пд ппвеќеуп балуишки лпкалиуеуи, аналпгни на

нащеуп рпкше пд Давина кај Скппје.

Вп пваа смисла збпруваау и ппвеќеуп упппними; уака на пр. Мправа (низ цела денещна Србија и на Кпспвп,

вп севернпуп ппднпжје на Скппска Црна Гпра); Мправа се вика и крајпу севернп пд Кпсуур; ппупа исупшнипу

крај на Кпршанскипу регипн, вп југписупшна Албанцја. Бпемија (вупрп име за Шещка) се вика микрп-регипнпу

пкплу Валандпвп, дплж Анска Река (Бпимија), ппупа регипнпу и граушеуп Бпемнца (ден. Аксиупплис) јужнп

пд Гевгелија.

27. Не навлегувајќи вп пбемнауа спвремена лиуерауура за пвие насуани, ќе се ппвикаме на излпжуваоауа на

Г. Осурпгпрски (1959), С. Анупљак (1985, I) и Б. Панпв (1985, III), какп и на Д. Уащкпвски (1961).

28. N. Svoronos 1966. 3, 9 — према С. Анупљак 1985, I. 524 и заб. 899; — А. Dunn 1994, 60—30; — W. Müller-

Wiener 1986, 434—475 и брпјни други.

29. Г. Осурпгпрски 1959, 219—221 и С. Анупљак 1985, I, 524.

30. Ј. Иванпв 1931, 526.

31. Исуипу, 520 и н. (гл. 67) исцрпнп ги кпменуира пвие ппвелби и сиуе цркпвни седищуа (епискппски ц

енприски) вп нив. И нащипу преглед се ппупира (сп некплку исклушпци) на негпвиуе лпкации.

32. В. Уапкпва-Заимпва 1956, 40—60 и пспбенп 54—57, ги следи месуауа на нащеуп ппдрашје и прилпжува

каруа за упа. — У. Упмпски 1984–85, 33—45, се пбидува да даде скица на каруауа на среднпвекпвни градпви

вп Македпнија, нп не навлегува вп нивнауа кауегпризација ниуу вп хрпнплпгијауа, а лпкацииуе щуп ги

предлага вп најгплем брпј слушаи се прпвизпрни.

33. Р. Гpујћ, 1933, 33—77.

Обнпва на визануискауа власу вп 11 и 12 век

Истприски псврт

Впсуанија. — Пешенеги. — Нпрмани вп западниуе краищуа

Пп кпнешнипу слпм на Самуилпвауа држава, а за да спреши да не дпјде дп ппвупрни впсуанија,

Василиј II рещил на пвпј прпсупр да ги урне уврдиниуе какп мпжни нпви упприщуа на впсуанициуе.

Вп уаа смисла има псуавенп самп некпи клушни касурпни вп кпи биле размесуени визануиски

впени ппсади. Дп уемел била урнауа и уврдинауа над варпщпу Охрид при щуп била запленеуа и

државнауа каса на Јпван Владислав. Пп пва Охрид ќе псуане дплгп време без креппсу. Уврдинауа

Гпрни Сарај щуп денес ја гледаме била ппдигнауа вп дпцнипу 14. век.

И уврдинауа Щуип ќе псуане запусуена ппвеќе пд 3 века; пбнпвена била пред срединауа на 14. век.

Прилеп исуп уака. Прпсек бил пбнпвен на крајпу пд 12. и прпщирен вп ранипу 13. век

благпдарение на упа щуп суанал седищуе на една нпва, регипнална држава.

Ппгплемипу дел на 11. век е суабилен вп пплиуишка и суппанска смисла. Визануија спрпвела

уемелна феудализација на пвие прпсупри. Од една сурана црквауа суанала гпсппдар на брпјниуе

земјищни импуи, а пд друга сурана зајакналп сиунпуп впенп племсувп, прпнијариуе. Слущаме за

низа судири ппмеду црквауа и племсувпуп пкплу импуиуе. *1+

Уериупријауа щуп Василиј II ја псвпил пд Владислав, ја вклппил вп нпва гплема уема (пд рангпу на

кауепанау), нарешена „Бугарија”. Седищуеуп и билп вп Скппје, нпвипу ценуар на Среден Балкан.

Охрид псуанал самп цркпвнп средищуе. Уериупријауа на кпја Охридскауа архиепискппија имала

свпја јурисдикција вп најгплем дел се спвпадала сп нпвауа уема. Фправникпу на Скппје (сурауег и

авупкраупр) бил впеднп и управник (кауепан) на целауа уема. *2+

Дплгпгпдищнипу мир бил ппвременп нарущуван сп некпј насуан. Вп 1040 г. дпщлп дп впсуаниеуп

на Пеуар Делјан (Дплјан, Оделјан). Овпј сампнарешен син на Арпн (пднпснп Гаврил Радпмир) вп

Белград се крунисал за цар на Бугарија. Впсуаниеуп гп ращирил на југ дп Грција. Му се придружил

Алусијан, синпу на Јпван Владислав. При нападпу на Сплун, Алусијан бил уещкп ппразен; упј влегпл

вп судир сп Делјан и гп пслепува. Визануија гп задущува впсуаниеуп. *3+

Забележанп е дека Манпјлп Ивац, еден пд впјвпдиуе на Делјан, се пбидувал кај Прилеп сп дрвена

преграда (дема) да ја задржи визануискауа впјска кпја навлегувала пд Ппвардариеуп (верпјаунп на

Плеувар — сп. напред гл. I. 2).

Нпмадскипу нарпд Пешенеги пд суепиуе на Јужна Русија прпвалил верпјаунп вп 1035 г. преку Дунав

ија пграбил „цела Мезија дп Сплун на југ”. Визануискауа впјска, спбрана вп нащиуе краищуа,

успеала да ги ппбеди, да унищуи еден дел, а псуанауиуе да ги расели вп групи пп запусуениуе

рамници пкплу Сердика (Спфија), Нищ и вп Овше Ппле (Еуузапелпн). Нпви упадаоа ималп вп 1048

г., а хпрдиуе на Фзиуе ургнувајќи пп нив, вп 1064 г., предизвикале нпви пусупщеоа на балканскиуе

прпсупри. *4+ Не знаеме дали при упа — и кплку — сурадале и нащиуе краищуа.

Ппкрај сппмнауиуе нарпди, вп нащиуе краищуа биле населени и Уурциуе пд Азија. Вп бпрбиуе

прпуив Нпрманиуе, вп визануискауа впјска ушесувувал вп 1081 г. и еден пдред Уурци кпи упгащ

живееле какп населеници пкплу Охрид. *5+

Вп есенуа 1072 г. егзархпу Гепрги Впјуех сп група првенци пд Скппје кренал впсуание прпуив

визануискауа ценурална власу. Впсуаниеуп брзп се прпщирилп на пкплниуе ппдрашја. Бил ппвикан

Михајлп, кнезпу на Дукља да им се придружи. Кпнсуануин Бпдин, синпу на Михајлп, вп Призрен се

крунисал какп Пеуар, цар на Бугариуе. Упј сп впјскауа ги ппусупщил периферниуе визануиски

ппкраини дп Нищ, Видин и Сирмиум на север, ппупа се свруел кпн Скппје. *6+ Бпдин бил зарпбен

пд Рпмеиуе и ппдпцна бил пущуен дпма вп Дукља, дпдека Гепрги Впјуех урагишнп заврщил.

За време на владееоеуп на Алексиј Кпмнин, нпрманскипу впјвпда Рпберу Гуискард и ја пдзел на

Визануија цела Јужна Иуалија и Сицилија и ппшнал да гп псвпјува исупшнипу брег на Јадранпу. Вп

1081 г. гп зазел најзнашајнипу град вп упј регипн, Драш, ппминал сп впјскауа низ Епир и Македпнија

и гп ппседнал градпу Лариса вп Уесалија. Вп 1082 г. му ја предал кпмандауа на синпу Бпемунд,

нарешен Уаренуски. Негпвипу впјскпвпдаш Пунуеси вп исуауа гпдина ги псвпил Охрид, Пплпзиуе и

Скппје. Скппје гп држел cи дп 1088 г. а ппвупрнп ќе гп псвпи пд Визануија вп 1097 г. кпга ги псвпил

и Пплпзиуе.

Бпемунд се пбидел ущуе еднащ да ги псвпи пвие краищуа. Вп 1107 г. сп 3.400 впјници се

исупварил кај Валпна и прпдрел дп Дебар на северписупк. Алексиј ппсуавил брпјни заседи вп

секпја клисура, а вп градпвиуе (касурпни) гплеми впени пдреди „и ја преградил секпја пауека”

какп щуп пищува Ана Кпмнина за уие насуани. *7+ Уака Алексиј успеал да гп пдврауи Бпемунд пд

науампщниуе псвпјуваоа, а вп замена за Драшкауа уема упј му гп ппдарил какп ленп кнежевсувпуп

Ануипхија вп Сирија. Сп упа Нпрманиуе исшезнуваау пд нащиуе краищуа.

Стппанствп

Феудализација. — Рударсувп. — Циркулација на мпнеуи

Кпмниниуе владееле цел еден век (1081—1185 г.). Упа време е пдбележанп сп внаурещна

пплиуишка суабилнпсу, суппанска благпспсупјба и ппщу напредпк. Веќе сппмнавме дека вп пва

време феудализацијауа била спрпведена целпснп и вп нащиуе краищуа. Земјауа суанала пснпвен

извпр на прихпди за државауа. Вупр гплем прихпд државауа имала пд рударсувпуп, бидејќи пп

суариуе закпни сиуе бпгаусува щуп лежау ппд земја ѝ припадале на државауа. Руднициуе биле

давани ппд закуп на заинуересирани делпвни луде, кпи на државауа ѝ плаќале гпдищен данпк

пднпснп закупнина.

Оспбенп знашајнп билп дпбиваоеуп железп. Визануискауа држава се напдала вп силен ппдем и

железпуп билп неппхпднп за брпјни дејнпсуи: земјпделиеуп баралп гплем брпј разлишни алауки и

дпупгащниуе примиуивни дрвени направи уребалп да бидау заменеуи сп железни. Градбиуе вп

пва време се градау ппквалиуеунп, какп щуп сведпшау брпјниуе напди на гплеми и мали кламфи,

суеги и клинци, ппупа на щарки, брави и клушеви за врауи, елеменуи дпупгащ неппзнауи на нащиуе

археплпщки лпкалиуеуи.

Железпуп се кприсуи мнпгу ппвеќе и вп вппружуваоеуп. Најгплем брпј врвпви пд сурели, пспбенп

пние за прпбиваое на панцирпу, какп и други прпизвпди, ппуекнуваау пд пва време.

Железпуп билп експлпауиранп вп ппгплем брпј микрп-регипни щирум денещна Република

Македпнија. Напред (гл. II) гп сппмнавме дпцнпануишкпуп рударсувп и руднишкиуе креппсуи вп кпи

државауа ги кпнурплирала и ги впдела сиуе рударски рабпуи, дп финалнпуп уппеое на меуалиуе.

Вп уврдиниуе е врщена и делумнауа или целпснауа прерабпука на меуалиуе, а шувани биле и

гпупвиуе прпизвпди дп кпнешнауа исппрака. Организацијауа на рабпуауа псуанала и вп среднипу

век исуа, бидејќи пбнпвенпуп рударсувп вп 11.—12. век се ппупиралп не самп врз суара

уехнплпгија ууку и на дпцнпануишкауа прганизација.

Кпнкреуен дпказ за пбнпвенпуп рударсувп преусуавуваау археплпщкиуе напди вп руднишкиуе

уврдини. Се рабпуи за дпцнпануишкиуе креппсуи, изградени вп дпцнипу 4., 5. и 6. век, а кпи сега

биле пбнпвени и ппвупрнп кприсуени. Дауирани се сп мпнеуиуе и другиуе предмеуи прпнајдени вп

нив. Обнпвуваоауа ги следиме, главнп, вп фпрма на ппмали преградуваоа (вп сувптидна уехника),

щуп вп вид на акрпппли биле смесуени внауре, вп прпсупрпу на дпцнпануишкиуе пбтидија. Вакви

примери има мнпгу: вп касуелпу „Кула”. с. Песпшани, Охрид. „Кула”, с. Заград и „Миукпрпен”, с.

Белица, Брпд; „Кале”, с. Браилпвп, Прилеп; “Девпл” с. Дренпвп и „Уиквещ”. с. Ресава, Кавадарци;

„Хисар”, с. Црещка. Щуип, „Градищуе”, Мпрпдвис, Кпшани и др. (сп. Преглед, гл. VII).

Нема спмнение дека ппшеупциуе на пбнпвенпуп рударсувп падале вп 11. век. На упа укажуваау

мпнеуиуе, прпнајдени вп руднишкиуе уврдини. Најбрпјни се ун. анпнимни фплиси, кпвани вп

временски инуервал пд Јпван Цимиск дп Никпфпр III, а биле вп ппуек главнп вп срединауа на 11.

век. Регисурирани се вп креппсуиуе кај с. Белица вп Ппреше, с. Песпшани вп Дебрица, Суенше вп

Пплпг, Девпл вп Раец, Уепвп вп Бабуна, Манасупр вп Мприпвп; вп Бушин, Граищуе (Дпбрун) и

Железнец вп Демир Хисар; вп Живпјнп кај Биупла; вп Прпсек (Демир Капија); Мпрпзвизд ппд

Плашкпвица; Лукпвица вп Исупшнп Оспгпвп и др.

Освен пд бакар, сега се јавуваау и сребрени пари. Една псуава сп нај-малку 50 уакви паршиоа,

кпвани пд ппвеќе царпви кпн срединауа на 11. век. е искппана на Давина кај Шушер, Скппје. Еден

ппзлауен семис на Јусуинијан II (ппш. на 8. век) е најден на акрппплауа вп Кпоух, Куманпвп, а

злауен уриенс на Кпнсуануин X вп Опила, вп севернп-пспгпвскипу рударски ревир. Два злауни

уриенса (на Кпнсуануин IX или X) се најдени вп креппсуа вп Белица, Ппреше.

Вп сиуе набрпени креппсуи се евиденуирани и брпјни предмеуи искпвани пд железп: врвпви пд

сурели, нпжпви, алауки за земјпделие и други занаеуи, ппупа разлишни пкпви и кламфи за дрвени

предмеуи, щарки, брпјни клинци и др. Вп уврдинауа кај Сурежевп (Габалавци), Биупла, искппана е

цела една псуава сп разлишни предмеуи, нпвпискпвани и скриени ппд земјауа пред да бидау

уппуребени.

Париуе пд пва време се прпнајдени и вп креппсуиуе кпи не биле дирекунп ппврзани сп

рударсувпуп и меуалургијауа: вп Впднп, Скппје (град Шрнше) — фплис на Василиј II; — вп Д.

Лещница, Уеупвп (сребреник на Кпнсуануин X): — вп Дебрещуе кај Прилеп (5 сребреници на

Михајлп VII); — вп Живпјнп кај Биупла (сребреник пд исуп време). Кај Сурпвија, Прилеп, крај

планинскипу премин и паупу Прилеп — Велес, искппана е псуава сп преку 100 сребреници пд

перипдпу 1050-1080 (вп Музејпу Прилеп).

* * *

Циркулацијауа на мпнеуиуе вп 11. век била знашиуелна. Париуе се јавуваау какп пдраз на

суппанскауа благпспсупјба и на щирпкп спрпведенауа паришна размена вп нащиуе краищуа. Ова

пак супелп вп врска сп целпснауа феудализација на балканскиуе земји и фискалнауа пплиуика кпја

налпжила плаќаое вп пари намесуп на дпупгащнауа супкпвна размена.

Дп денес не е спсуавена нумизмауишка каруа на нащеуп ппдрашје сп внесени ппдаупци за сиуе

напди. За напдиуе кажани ппгпре кприсуени се ппдаупци пд ппсуари сурушни извещуаи, нп и пд

брпјни привауни кплекции кпи дпсега никаде не се регисурирани. Брпјнпсуа на париуе пд 11. и 12.

век пд нащеуп ппдрашје е импресивна вп пднпс на преухпдниуе векпви и преусуавува гплем скпк

напред, иакп искажанп вп апсплууни брпјки вреднпсуа не е пспбенп гплема. Всущнпсу, пд 8. дп 10.

век на нащиуе прпсупри впппщуп и немалп пари, а ургпвијауа и другиуе плаќаоа биле изведувани

сп супкпвна размена.

Париуе щуп ппвупрнп се ппјавуваау вп уппуреба вп уекпу на 11. век, мпже да ги смесуиме вп две

групи. Сребрениуе (и некплкууе злауни) паршиоа, кпвани пд визануискиуе царпви вп перипдпу пд

пкплу 1050-1080 г. преусуавувале капиуал на ппбпгауиуе делпвни луде кпи инвесуирале вп пдделни

зделки на пва ппдрашје. Од друга сурана, бакарниуе фплиси сп кпи е плаќана супка пд ппмала

вреднпсу, преусуавуваау ппшеупци на паришнипу прпмеу вп секпјдневнипу суппански живпу. *8+

Бакарниуе скифауи какп ппсиуни вреднпсуи, кпвани ппд Кпмниниуе, се јавуваау маспвнп вп 12.

век. Вп бурниуе насуани на крајпу пд 12. и ппшеупкпу на 13. век биле закппани ппд земја брпјни

псуави на вакви пари. На пример, псуавауа вп Рамна кај Биупла, на Егнацискипу пау, брпела пкплу

10.000 паршиоа; вп Спппу кај Ресен, ппкрај исуипу пау, ппвеќе пд 5.000. Пп 1.000 паршиоа или дури

ппвеќе, брпеле псуавиуе најдени вп Гпсуивар (Г. Баоица) и Лещпк вп Пплпзиуе, вп Банскп кај

Сурумица, Селце кај Прилеп, вп Кишевп и др. Единешни паршиоа пд вакви мпнеуи пд 12. век

најдени се вп низа нащи „градпви” и на други месуа, сп щуп се ппуврдува дека паришнипу прпмеу

вп уекпу на 12. век целпснп ја заменил дпупгащнауа супкпвна размена.

* * *

Благпдарение на сиуе пвие напди мпжеме да спсуавиме една ппщуа слика на укрепениуе месуа

кпи функципнирале вп упа време на ппдрашјеуп на Република Македпнија. 30-ина „градпви” се

ппуврдени сп напди пд упа време. Вп врска сп упа мпжеме да гп кажеме следнпуп:

Ппвеќе пд пплпвинауа пд пвие месуа преусуавувале уврдини ппкрај руднициуе. Уие немале впенп-

пплиуишки ууку суппански каракуер. И псуанауиуе укрепени месуа имале главнп суппански

каракуер. Упа се касурпни— граушиоа, ппупа некплку ппгплеми градпви и некплку ппгплеми

укрепени села, щуп егзисуирале какп суппански средищуа на еден регипн (жупа). Нивнпуп

сурауещкп знашеое, дпкплку гп имале, прпизлезгувалп пд суепенпу на суппанскипу развиупк,

пднпснп пд капиуалпу спбран вп нив.

Вака кпнципирани, пвие укрепени населби сп цивилен каракуер преусуавувале гплем шекпр

напред вп прпцеспу на нивнпуп урбанизираое. Напредпкпу е маркануен, акп ги сппредиме сп

„градпвиуе” пд времеуп на Симепн или Самуил, кпи имале самп впенп-сурауещка и пдбранбена

функција.

Бележки

1. Не навлегувајќи вп пбемнауа лиуерауура пп пвие пращаоа упаууваме самп на писмауа на Уепфилаку,

архиепискпппу Охридски — сп. Визануиски извпри III, 1966, 262 и Заб. 14; 267 и заб. 34; 294 и н.

2. С. Анупљак 1985, I, 252 и заб.14; 267 и заб. 34; 294 и н.

3. Г. Осурпгпрски 1959, 308—309.

4. Визану. извпри III, 1966, 164 (Ј. Скилица); 255 (Зпнара); 229 (М. Ауалијау).

5. Визану. извпри III, 378 (Ана Кпмнина I, п. 151, 20—23 — за Уурциуе населени пкплу Охрид какп визануиски

прпнијари вп 11. век).

6. С. Анупљак 1985, 726—770; Г. Осурпгпрски 1959, 327—328.

7. Визану. извпри III, 379—382 (Ана Кпмнина); исуп и Г. Осурпгпрски 1959, 337, 344.

8. Целпсен преглед на пвие напди не ппсупи. Какп пбиди вп уаа наспка наведуваме: Б. Алекспва 1955, 17—

22; исуауа сп А. Керамиушиев 1965 (кауалпг); — А. Керамиушиев 1968, 199—206; — К. Кепески 1978, 159—187;

— Д. Размпска 1983, 83—108 и 1987, 221—236; — Ј. Кпндијанпв и В. Иванищевиќ 1994, 85—112. Исуп и С.

Димиуријевиќ 1981 – за брпјниуе српски, венецијански и други мпнеуи пд 13. и 14. век најдени на

ппдрашјеуп на Република Македпнија.

Насуаниуе вп 13 и 14 век

Истприски псврт: распадпт на Империјата и регипналните кнежевства. — Латините, Бугарите,

Епирците и Србите вп Македпнија. — Српска експанзија вп дпцнипт 13 и 14 век

Динасуијауа на Кпмнини владеела цел еден век (пд 1081—1185 г.) Упа време билп пдбележанп сп

внаурещна пплиуишка суабилнпсу, суппански напредпк и благпспсупјба. Динасуијауа на Ангелиуе

щуп ќе ја наследи преухпднава, преусуавува време на брзп прппадаое на Империјауа. Вп 1185 г.

Нпрманиуе пд Јужна Иуалија прпдреле низ Македпнија дп Сплун и гп псвпиле пвпј вупр пп

гплемина град вп Царсувпуп. Пп смрууа на Манпјлп Кпмнин, ращкипу гплем жупан Суефан Немаоа

целпснп се пдвпил пд визануискауа ценурална власу и заппшнал сп псвпјуваоауа на гранишниуе

рпмејски земји. Вп 1190 г. гп псвпил Скппје; ппупа двеуе главни уврдини вп Пплпзиуе, Лещпк

(Љещ’ск) и Градец и дп уемел ги урнал. И двеуе уврдини не биле пбнпвени ппвупрнп. *1+ Сп упа

Немаоа планирал да ја пусурани визануискауа власу пд пвпј регипн и да гп приклуши кпн Србија.

Ценуралнауа визануиска власу била силнп разнищана и лпкалниуе мпќници се пдмеунуваау пд

неа. Окплу 1094 г. Дпбрпмир Хрс (Хриз) спздал независнп кнежевсувп вп Сурумица и пп некпја

гпдина гп прпщирил на Прпсек, знашајна уврдина на Вардарскипу пау. Спшуван ни е деуален ппис

на бпрбиуе пкплу Прпсек, кпга Рпмеиуе вп 1199 г. без успех се пбидувале да гп врауау ппд свпја

власу.

Визануија ќе се пбиде ущуе некпе време да ја пдржи свпјауа власу вп пвие краищуа. Вп 1204 г.

Крсупнпсциуе (Лауиниуе) гп псвпиле Цариград и гплемауа Империја се распаднала вп ппвеќе

делпви. Вп нејзиниуе балкански уеми ќе израснау нпвиуе држави на Бугариуе, Србиуе и Епирциуе.

Вп Јужна (Егејска) Македпнија Лауиниуе ќе пфпрмау пдделнп Лауинскп (Сплунскп) кнежевсувп.

Нпвиуе власупдрщци наизменишнп ќе се бпрау пкплу власуа вп нащиуе краищуа.

Овие бпрби ќе гп испплнау најгплемипу дел пд 13. век. Јадрпуп на Визануија, Мала Азија сп нпвауа

лпкална пресуплнина Никеја (ун. Никејскп Царсувп) се пбидувалп да ги ппврауи и пбедини

изгубениуе делпви на ппранещнауа Империја: вп некплку пбиди успеала да ги псвпи и нащиуе

краищуа. Исупријауа на нащиуе краищуа вп 13. век, пред cѐ, e исупријау на псвпјуваоа и

преземаоа на нащиуе ппважни градпви и уврдини. Немаме намера уука да ги прпследиме сиуе

бпрби пкплу нив. Медуупа пвие насуани се најуеснп ппврзани сп нащауа уема и за да мпжау

шиуауелиуе ппцелпснп да гп разберау знашоеуп на нащиуе креппсуи вп пва време, ќе ја

прпследиме хрпнплпгијауа на ппважниуе насуани пкплу некплку нащи главни упприщуа.

Прпсек пдиграл ценурална улпга вп ранипу 13. век. Вп 1201 г. Визануија успеала да гп ппврауи. Вп

1202 г. гп псвпиле Бугариуе. Нпвипу управник на Прпсек, Ш’смен, вп 1205 г. ургнал дури дп Сплун и

гп псвпил негпвпуп предградие. Пп смрууа на Калпјан (1207 г.) пд Бугарија дпада вп Прпсек еден

пдмеуник пд двпрпу, пп име Сурез, и уука фпрмира пресуплнина на независнп Вардарскп

кнежевсувп. Набргу ги псвпјува Прилеп и Пелагпнија на запад, ппупа Велес и верпјаунп Скппје и

Пплпзиуе на север. Србиуе кпи му ппмпгнале да се зацврсуи какп сампсупен владеуел, вп 1215 г.

ппмпгнале да биде пуруен.

Прпсек и науаму игра важна улпга. Пп смрууа на Сурез, Лауиниуе пд Сплун гп псвпиле Прпсек. Вп

1216/17 г. епирскипу десппу Уепдпр Ангел ги псвпил Пелагпнија и Прилеп, Прпсек, Велес и Скппје.

Пп биукауа кај Клпкпуница вп 1230 г. Јпван Асен II пд Бугарија ја прпщирил свпјауа власу над сиуе

сппмнауи градпви. Вп 1241 г. Епирциуе владеау сп Пелагпнија и Прилеп. Вп 1246 г. Јпван Вауац пд

Никеја ги псвпил Прпсек, Велес и Скппје, а Прилеп вп 1254 г. Уаму некпе време ќе пресупјува какп

царски намесник, ппзнауипу писауел Гепрги Акрппплиу. Вп медувреме Михаил Асен II пд Бугарија

ги презема Скппје и Велес, а веќе вп 1256 г. нпвипу никејски цар Уепдпр II Ласкарис нив ги суава

ппд свпјауа власу. Вп 1258 г. Епирциуе на измама гп земаау Прилеп, а Фрпщ I српски, Скппје. Вп

следнауа гпдина и двауа града и се врауени на Никеја, пднпснп на пбнпвенауа Визануиска

империја.

Гпсппдариуе и науаму се менувале. Вп 1265 г. Кпнсуануин Уих пд Бугарија гп псвпил Скппје, вп

1270 г. упа е ппд Визануија, а вп 1282 г. кралпу Милууин гп приклушува Скппје кпн српскауа држава.

вп шии рамки ќе псуане дп дпадаоеуп на Уурциуе вп 1392 г.

Осуанауиуе уврдини ќе псуанау ппд Визануија ущуе некпе време. Од нив пвие краищуа ќе ги

преземау Србиуе: Велес, Шрещше, Прпсек и Щуип, какп и руднишкиуе креппсуи Бушин, Дпбрун,

Железнец и Каваларипн вп 1328 или 1330 г., а Прилеп, Биупла, Шемрен и Охрид вп 1334 г. Западнп-

македпнскиуе регипни Пплпг, Кишевп и Ппреше биле приклушени кпн Србија ущуе ппд Милууин,

ппмеду 1282 и 1295 г.

Градпви вп Македпнија пд 12 дп 14 век: Растеж и прпстпрнп планираое

Расуеж и прпсупрнп планираое

Обнпвенауа визануиска власу вп нащиуе краищуа вп 11. и 12. век благпувпрнп се пдразила врз

развиваоеуп на градпвиуе кпи ќе ја дпсуигнау кулминацијауа вп 14. век. Некпи пд нащиуе градпви

се археплпщки искппувани, а другиуе пвпзмпжуваау увид вп пвие пращаоа благпдарение на

дпбрп запазениуе ппврщински псуаупци кпи и денес се гледаау на уеренпу. Уие псуаупци какп и

испуријаупу на секпј град пдделнп, ги прикажувам исцрпнп вп Прегледпу (гл. VII). На пва месуп ќе

се псврнам на прпсупрнипу расппред вп нащиуе најзнашајни и најдпбрп запазени градпви, пд щуп

ќе се пбидеме да извлешеме извесни ппщуи заклушпци за урбанизацијауа кај нас вп зрелипу и

дпцен среден век.

На денещнипу суепен на (не)исураженпсуа на нащиуе градпви ппзнауи ни се пдвај нивниуе

перимеури, сп ппнекпј градежен деуал внауре вп нив. Единсувенп суариуе шарщии спшувани вп

Скппје и вп некпи други месуа, пд уурскп време, ни дпзвплуваау да ја замислиме

инфрасурукуурауа и пд пред-уурскипу перипд. Охридскауа Варпщ најмнпгу ни ппмага вп упј

ппглед. Овие визии не ги пуфрламе, медуупа уука сакаме кпнкреунп да видиме мпже ли пд пние

елеменуи щуп се намесуа спшувани, да извлешеме кпнкреуни заклушпци. Какп изгледале нащиуе

градпви вп уие векпви, каквп билп нивнпуп прпсупрнп планираое, каква функција имале и кпј

пресупјувал вп нив?

Градпвиуе щуп ги сппмнавме вп врска сп насуаниуе пд 11. дп 14. век преусуавувале главни

упприщуа на власууа вп пвие краищуа. Касурпниуе имале примарна улпга какп за Визануија уака и

за сиуе пние щуп сакале да владеау сп пвие земји: за Нпрманиуе и Лауиниуе, Епирциуе, Бугариуе и

за Србиуе. Ппради упа вп уекпу на 11., 12. и 13. век нащиуе градпви имаау cи ущуе, дпминанунп

впен каракуер. Уие се, пред cѐ, гплеми уврдини сп впени гарнизпни вп нив, а дури вп дпцнипу 13.

и 14. век се здпбиваау сп каракуер на цивилни градпви сп пазарищуе (ург), занаеушиски кварупви и

др.

Какп примери на ваквпуп уврдеое нека ппслужау Сурумица и Прпсек, вп кпи кпн крајпу на 12. век

Дпбрпмир Хрс смесуил 500 впјници и сп нив успещнп ги бранел двауа касурпни, дури и пд

нападиуе на самипу цар. И ппмалипу касурпн Велес, вп еден миг имал ппсада пд 500 впјници

(Бугари) кпи му се предале на визануискипу цар вп 1255 г. вп размена за лишнауа слпбпда. *2+

Извесуувашпу за пвпј насуан, Уепдпр Акрппплиу, вели дека вп исуп време Прилеп бил бранеу пд

самп 40 впјници.

Касурпнпу Пелагпнија-Биупла вп 11. и 12. век ппслужил вп низа пкплнпсуи какп база на

визануискауа впјска пред нејзиниуе ппхпди прпуив Нпрманиуе, Србиуе и Фнгарциуе. Уука ппвеќе

пауи пресупјувале и самиуе цареви. *3+

Пищаниуе извпри, а и археплпщкиуе псуаупци на уеренпу, укажуваау на упа дека впенауа ппсада

била смесуена внауре вп укрепенипу прпсупр. Уака, кпга Охриданиуе вп зимауа 1082/83 гп

ппвикале Бпемунд Уаренуски, уие му гп предале не самипу град, ууку населбауа (емпприпн,

варпщ). Нп, Нпрманиуе брзале ппнауаму и немале време да гп псвпјуваау градпу (креппсуа) на

врвпу пд ридпу (Гпрни Сарај), бранеу пд визануискауа ппсада, смесуена вп негп. *4+

Вп Прпсек впјскауа била смесуена вп гплемауа уврдина Кале-Сурезпв Град (с. Шелпвец). Неа ја

преппзнаваме вп пписпу на бпрбауа за неа вп 1199 г. Нејзинипу северен крај, меду првипу градски

тид и предтидпу (Цвингер) пшигледнп бил ненаселен и служел за маневарски цели. Дплнипу Град

смесуен на прпсуранауа западна падина, надплу дп Шелпвешка Река, мпжел да ја спбере сеуа супка

пд кпја пракуишнп се издржувала ппсадауа. Гпрнипу Град, ппделен сп внаурещниуе тидпви на две

суанбени ппврщини и на две акрпппли врз нив, пружал мпжнпсу за смесууваое на мнпгу ппвеќе

браниуели пукплку щуп ги имал Хрс. Упа е најгплемауа креппсу пд упа време на прпсупрпу на

денещна Република Македпнија.

Цивилнауа населба (варпщ Прпсек) била смесуена пдделнп пд креппсуа, на другауа сурана на

Шелпвешкипу Прпцеп, длабпк 220 м.! Овпј прирпднп бранеу врв (Маркпв Град, с. Кпрещница)

гплем 14 ха, преусуавува за нас најбпгау среднпвекпвен археплпщки лпкалиуеу щуп гп имаме.

Изпбилиеуп на ппврщинскиуе напди збпрува за мнпгу инуензивен живпу вп негп пд 11. дп 14. век.

сп гплема занаеушиска дејнпсу, пред cи вп меуалургијауа (дпбиваое и пбрабпука на железп и

бакар). Кпнфигурацијауа на уеренпу пбуслпвила куќиуе и улициуе да се пфпрмау амфиуеауралнп

пкплу акрппплауа щуп супела на југписупшнипу крај, а сп пад кпн запад и северпзапад. Разгплениуе

уемели збпруваау дека упа биле главнп мали куќи сп 2-4 прпсуприи, реукп сп ппвеќе.

Две ппмали креппсуи севернп пд населбауа (Кула на Јурушки Камен) и преку Вардар (Кула на

Ппсуралец) гп надппплнувале пвпј најсилнп укрепен пунку на Среднипу Балкан. Археплпщки се

искппувани и ури некрпппли сп грпбищни цркви пд двеуе сурани на Вардар. Прпсек бил

пресуплнина на Вардарскпуп кнежевсувп пд крајпу на 12. дп срединауа на 13. век, кпе на мигпви

дпсуигалп гплемина кплку пплпвинауа пд денещнауа Република Македпнија. Обемпу на целипу

укрепен кпмплекс на Прпсек и цврсуинауа на негпвауа фпруификација гп издвпјуваау далеку пред

сиуе други нащи касурпни. Овпј забправен гигану и денес пдвај да и е ппзнау на сурушнауа јавнпсу.

Вп Скппје археплпщки е исуражуван самп Гпрнипу Град и упа недпвплнп. Вп северпзападнипу агпл

пукппан е дел пд репрезенуауивна сала пд гплема градба, мпжеби пд резиденцијауа на српскиуе

владеуели пд 14. век. Кружнауа северписупшна кула служела какп суан на кпманданупу на

гарнизпнпу (кефалија кулски). Ппкрај јужнипу градски тид се пукппани дрвени куќи, збиени гусуп

една дп друга и дппрени дп пбтидиеуп; дауирани се вп 12. и 13. век. Упа се, неспменп, впјнишки

бараки, иденуишни на пние щуп ги пукппавме вп уврдинауа на Впднп. на прпсупрпу зад шелнауа

кула. Уие имале дрвени тидпви и ппкриви, а ппдпвиуе биле пд набиена земја. Вп нив најдпвме

мнпгу пупадпци пд секпјдневнипу живпу, фрлени и набиени вп ппд. Прпсупрпу дплж

северписупшнипу тид вп пва време не бил целпснп изграден.

Вп ппвелбауа пд 1300 г. и вп ппдпцнежниуе дпкуменуи сппмнауи се нај-малку ури цркви и ппвеќе

куќи („пплауи”) вп скппскипу Гпрен Град и нај-малку десеу цркви вп Дплнипу Град и ппдградиеуп.

Фрбанипу план на Дплнипу Град (варпщ) мпже да гп насеуиме вп планпу пд уурскп време, запазен

дп денес. Упа се улишкиуе ппвлешени пд Мусуафа-Паща-чамијауа на север дп Св.Спас на југ, сп

главнауа улица кпја неспмненп се спвпадала сп денещнауа улица Марщал Уиуп (Македпнија). Оваа

улица избивала на преуппсуавенауа Јужна Ппруа щуп супела ппд уурскауа Упп-кула. Зашеупциуе на

неукрепенпуп ппградие (ург, пазар) мпже да ги натреме вп денещнауа Уурска шарщија — нејзинипу

западен крај, мпжеби дп Серава на исупк. Гплемауа прпмена пд впенипу вп цивилен каракуер

градпу ја дпживеал на крајпу пд 13. и вп 14. век.

Делпу Варпщ вп Охрид пружа гплеми мпжнпсуи да ја замислиме урбанауа щема на градпу вп 14.

век, а мпжеби и ппранп. Какп главни репери за пва неспмненп служау десеууе среднпвекпвни

цркви, сп улициуе кпи ппкрај нив псуанале неизменеуи. Науаму, уука се и уриуе ппруи пд исуп

време (предуурскп). Гпрна ппруа се ущуе ја има свпјауа првпбиуна функција; Дплна ппруа била

запазена дп наще време. Шелнауа ппруа на исупшнипу тид, пукппана пред ури децении, била

затидана вп уурскп време, а имеуп и се спшувалп вп имеуп на црквауа, вградена вп нејзинауа

северна кула. Ппради релјефпу на ппшвауа — и упгащнауа урбана кпнцепција — улициуе се мпщне

уесни а влешени пп изпхипсиуе, и напрешнп на нив. И суарауа скппска шарщија е уаква.

Среднпвекпвнпуп пбтидие на Охрид ппфаќа мнпгу ппгплем прпсупр — пд преку 30 ха —

распплпжен на двеуе риушиоа. Медуупа, пдвај пплпвина пд прпсупрпу бил населен. Упа се

исупшнпуп риуше пд Дебпј на север дп езерскипу брег на југ и щирпкауа преседлина меду

риушиоауа, Варпщ, пд Гпрнауа ппруа на север дп брегпу на југ. Западнпуп риуше не билп населенп:

упј прпсупр, пд Фш Кале и Лабинп на север, дп брегпу на југ, служел за збег за пкплнпуп население

и пвпзмпжувал гплеми маневарски мпжнпсуи при евенууалнауа ппсада. Обтидиеуп е пд 14. век,

какп и креппсуа Гпрни Сарај щуп е запазена дп денес.

Градпу Спбри кај Ораще, северписупшнп пд Уеупвп, преусуавува извпнреден пример на прпсупрнп

планираое на ппмали градпви. Израснал вп 13. и 14. век пп уриваоеуп на дпупгащниуе Пплпщки

средищуа Градец и Лещпк (вп 1190 г.). Спбри е изграденп врз дпцнпануишкиуе псуаупци сп

дпградуваое на гплеми нпви делпви кпи гп ппмесууваау меду нащиуе најубави среднпвекпвни

фпруификации. Благпдарение на упа щуп Уурциуе не гп урнале, а вп уекпу на 15. век бил напущуе,

градпу Спбри успеал да преживее вп мнпгу дпбра спсупјба дп нащеуп време.

Гпрнипу Град има масивнп севернп и јужнп шелп спшуванп решиси вп првпбиунауа висина. Упа се

масивни кули — басуипни вклппени вп щуиу-куруини, сп слпжени премини низ нив, сп предтидпви

и рпвпви пред пвие. Една щирпка улица впдела пд север кпн југ, а деснп и левп пд неа биле

размесуени 10-12 гплеми куќи сп исуа приенауација. Куќиуе се сп цврсуа малуерна тидарија и

имале пп 4-6 прпсуприи.

Исуипу правилен расппред се гледа и кај 10-ина куќи вп севернпуп ппдградие, кпе ималп пдделнп

пбтидие. Западнпуп ппдградие се развилп исуп уака на пднапред планиран прпсупр, а пбтидиеуп

му се надпврзувалп на Гпрнипу Град. Вп негп ималп месуп за 30-ина куќи. Какп ппследен дел пд

пваа урбана аглпмерација се ппјавилп неукрепенп предградие севернп пд укрепенипу кпмплекс.

Упа се прпуегалп слпбпднп дплж уеснипу сру, сп една црква на севернипу Kpaj.

Градпу Велес преусуавувал ппмал касурпн сп силна акрпппла и сп прпсупр за смесууваое на

ппсадауа. Кплку месуп ималп вп упј прпсупр за цивили, не знаеме. Ппдградиеуп щуп мпжелп да се

смесуи на северписупшнауа падина, суеснеуп ппмеду пбтидиеуп и рекауа Вардар, билп пспсем

малп. Вп 14. век уука биле изградени ури цркви. Пп српскиуе псвпјуваоа (вп 1330 г.) и

ппмесууваоеуп на границауа далеку на југ, Велес гп изгубил дпупгащнпуп сурауещкп знашеое и

впенауа ппсада. Вп укрепенипу прпсупр упгащ неспмненп се населиле цивилиуе и Велес

прпдплжил да живурка какп грауше вп пбтидиеуп, cи дп дпадаоеуп на Уурциуе.

Вп Прилеп ури децении археплпщки се искппува неукрепенпуп ппдградие Варпщ, вп

северпзападнипу дел на денещнпуп селп Варпщ. Исуражени се 7 цркви (пд 13. и главнп пд 14. век),

спгледани се кпнууриуе на ургпу сп занаеушискиуе рабпуилници и пукппани се делпви пд некплку

суанбени пбјекуи („двпрци”). Сеуп пва мпже да се дауира вп 14. век, сп скрпмни ппсуари ппшеупци.

На ридпу Маркпви Кули пукппана е (псвен пбтидиеуп) една суражарска куќа крај севернауа ппруа и

некплку градби сп нејасна намена вп рамкиуе на акрппплауа Шардак. На Шардак неспмненп супел

двпрпу на Вплкащин и Маркп, нп упа сп нищуп не е ппуврденп. Вп седлпуп ппд Шардакпу, на

щирпкипу прпсупр ппфауен сп пбтидиеуп вп 14. век. мпжеле да се смесуау какп впенауа ппсада

уака и сеуа цивилна ппслуга на Двпрпу, управниуе служби и др. Пп Маришкауа биука кпга уурскиуе

акинчиски прпвали зашесуеле и вп пвпј крај, биле укрепени и ппнискиуе уераси на јужнауа и

западнауа сурана ппд касурпнпу, за вп нив да се засплнуваау жиуелиуе пд Варпщ и пд пкплинауа.

Касурпнпу Сурумица („Цареви Кули”) пвпзмпжува преку археплпщкиуе псуаупци да ја спгледаме

урбанауа сурукуура. Прпсупрнп бил ппделен вп два дела. Ппмалипу западен дел, издплжен на

уеснипу врв и ппфауен сп внаурещен тид и сп 4 кули, ја преусуавува акрппплауа резервирана за

впенипу гарнизпн. Прпсуранауа падина щуп се прпуега јужнп, југписупшнп, исупшнп и

северписупшнп пд акрппплауа, била ппфауена сп надвпрещнипу градски тид и се кприсуела какп

суанбен прпсупр. Силна ерпзија щуп унищуила дел пд јужнауа падина пвпзмпжува и без

искппуваоа да натреме вп пна щуп уука ппсупелп вп среднпвекпвиеуп. Брпјни уемели пд ппмали

градби за живееое и рабпуилници (камен, сп и без малуер) извираау уука и уаму пд урвауа, а маса

пд градежен щуу, пгнищна и урпезна керамика, сиуни железни предмеуи, бакарни мпнеуи пд 11.

дп 14. век и др. слешени се дп ппднпжјеуп. Бидејќи пвпј прпсупр е гплем, преуппсуавуваме дека

уука супеле не самп впени ууку и цивилни градби.

Вп севернпуп ппднпжје на ридпу Цареви Кули, на една виспка уераса щуп се прпуега пд денещнипу

Лпвешки дпм дп Суарауа Шарщија, се развилп неукрепенп ппдградие. Археплпщкиуе спндираоа вп

ппследниуе гпдини ппуврдија на упј прпсупр псуаупци пд една црква (14. век) какп и пд други

градби пд крајпу на среднпвекпвиеуп. Уурскауа шарщија щуп уука се надслпила врз ппсуариуе

псуаупци, веруваме дека вп главниуе цруи гп ппвупрува планпу на дпцнпсреднпвекпвнпуп

ппдградие.

Население вп градпвиуе

Впениуе ппсади и нивниуе кпманди вп нащиуе креппсуи и градпви биле ппсуавувани пд нивниуе

власупдрщци, а се менувале вп спгласнпсу сп исуприскиуе прпмени и преземаоа на пвие градпви

еден пд друг. Впениуе ппсади дпадале пп наредба пд Сплун, Никеја или Цариград, пд Никпппл,

Великп Урнпвп или Рас и пак си заминувале пп губеоеуп на пвие краищуа.

Ппинакпв е слушајпу сп цивилнпуп население вп ппдградијауа пднпснп уаму каде щуп ги ималп. Вп

еунишки ппглед населениеуп билп хеуерпгенп. Упа најјаснп се гледа пд цркпвниуе и пд другиуе

дпкуменуи пд крајпу на 13. и 14. век, каде щуп ппкрај импуиуе се набрпени и имиоауа на нивниуе

сппсувеници а шесуппауи се наведува и еунишкауа припаднпсу.

Не навлегувајќи ппдлабпкп вп пвие слпжени пплиуишки и класнп-спцијални пращаоа, мпжеме да

гп забележиме следнпуп. Градскпуп население — ургпвциуе и занаеушииуе, слпбпдниуе сиуни

земјпппседници и други не им пружале гплем пуппр на ппсупјанп нпвиуе псвпјуваши. Уие биле

свесни дека данпкпу и другиуе давашки мпрале некпму да му ги плаќаау, а кпј ќе биде упа

рещавала впенауа сила или иуринауа на псвпјувашиуе. Ова ппдрашје лежелп ппмеду некплку

ппсилни пплиуишки ценури. кпи наизменишнп гп присвпјувале нащипу регипн за себе. Самп уака

мпжеме да гп пбјасниме факупу щуп нащиуе градпви уплку пауи преминале пд едни раце вп други,

без да бидау унищуени. Цивилнпуп население не сурадалп мнпгу и главнп не ги напущуалп

градпвиуе и вп археплпщка смисла мпже да се следи кпнуинуиуеупу на живееоеуп вп пвие месуа

низ векпвиуе.

Ппкрај впјскауа вп градпвиуе се населувале ургпвциуе и занаеушииуе, бидејќи имале заемна пплза

едниуе пд другиуе. Сипу впен плен гп пукупувале ургпвциуе; кај нив и кај занаеушииуе, впјнициуе ја

урпщеле свпјауа плауа. Занаеушииуе и ургпвциуе им биле ппуребни за најразлишни услуги пд

задпвплуваоеуп на секпдневниуе ппуреби вп исхранауа дп пдржуваоеуп на нивнауа пблека и

впенауа ппрема, ппправкауа и пбнпвауа на пружјеуп, прганизираоеуп на разлишни забави и другп.

Вп касурпниуе живееле и лпкалниуе феудалци сп свпиуе семејсува и брпјна ппслуга. Меду нив

дпминанунп месуп имале прпнијариуе, пфицери кпи пд државауа дпбивале земја (феуд) вп

наследсувп какп надпмесу за нивнауа впена служба. Од дпкуменуиуе пд упа време дпзнаваме дека

уие имале импуи главнп вп ппгранишниуе регипни какп щуп се Пплпзиуе и Скппскп, какп и вп

Пелагпнија и други месуа. Вп дпцнипу 13. век кпга Србиуе урајнп ја исуиснале Визануија пд Скппје

и Жеглигпвп, пд Пплпзиуе, Ппреше, пд „Дебарскиуе и Кишевскиуе земји”, импуиуе на прпнијариуе

— Грци им биле давани на нпвиуе прпнијари — Срби какп и на српскауа црква.

Епискппиуе и нивниуе ппмпщници, ппупа пбишниуе свещуеници сп хиерархиски шинпви —

прпупппппви, ппппви, дакпни, ппддакпни и „шауци” — сп нивниуе семејсува и сп слугиуе

преусуавувале забележиуелна кауегприја градски жиуели кпја сп време мнпгу се згплемила. Сиуе

уие живееле главнп вп градпвиуе и граушиоауа — епархискиуе и енприскиуе средищуа вп кпи биле

кпнценурирани решиси сиуе цркви дп 14. век (псвен манасуириуе).

Ургнувајќи пд писмауа на Уепфилаку, архиепискпппу Охридски пд ппшеупкпу на 12. век гледаме

какп јакнее црквауа какп феудална сила вп судирпу сп прпнијариуе и слпбпдниуе селани. Преку

брпјни ппдаруваоа на нпви импуи пд сурана на владеуелиуе и лпкалниуе феудалци вп уекпу на 12.

и 13., а пспбенп вп 14. век црквауа суанала најмпќнипу земјпппседник вп државауа сп илјадници

зависни луде ппд свпја јурисдикција. Ппвелбиуе пд 13. и 14. век пружаау мнпгу примери за

јакнеоеуп на црквауа и нејзинпуп издвпјуваое пд државнауа власу.

Какп следна кауегприја жиуели вп нащиуе градпви уреба да ги наведеме градскиуе и државниуе

функципнери, забележани вп низа дпкуменуи пд дпцнипу 13. и 14. век какп „владалци”. Од нив,

впени функции вп градпвиуе имале: кефалија градски (Скппје ималп и кефалија кулски,

заппведник на Гпрнипу Град); сураупри (пфицери); кпмис (заппведник); „сураж граду”. Од

управниуе функции забележани се: севасу градски (вищ админисураупр); висуијар (финанспв

управник); прахупр (спбираш на данпци); изгпншија (курир); судија „велики”, „мали” и „жупски”;

казнец (гепмеуар) и писец (надзпрник на кауасуарпу); кнез жупски.

Меду градскиуе занаеушии се сппмнуваау злауари, кпваши, пружари. макелари (месари),

гребенари, свирци, дрпмпхари, аппклисари, винари. Од прислужнициуе на виспки гпсппда: кпоух,

вплпбер, дерекар (спкплар), псар, кпмпрник, пехарник и др. *5+

Bo рамкиуе на српскауа државна управа кпја била сурпгп ценурализирана, градпвиуе уживале

извесни сампуправни права и привилегии вп рамкиуе на ургпвијауа и на данпшнауа пплиуика. Вп

Дущанпвипу закпник еден дел им бил ппсвеуен ним: упа е „Закпнпу градски”. Вп шленпу 137

шиуаме дека сиуе градпви имале хриспвули — царски укази сп кпи им се гарануираау ппределени

права и пбврски кпн државауа. И нпвппсвпениуе визануиски градпви дпбиле пд Дущан хриспвули

и прпсуагми (Шл. 124), сп кпи нивнипу суауус се дпближувал дп суаууспу на „српскиуе” градпви, у.е.

на пние кпи пд ппранп биле ппд српска власу.

Руднишки и други уврдини

Рударсувпуп щуп Визануија гп пживеала вп 11. и 12. век, дпживеалп нпв ппдем ппд Србиуе. Низа

упппними вп нащиуе краищуа врзани се за нив пд упа време, а вп врска сп пувпраоеуп нпви

рудници. Уие, пред cи, ja експлпауирале железнауа руда. На 9 км јужнп пд Гпсуивар лежи селпуп

Србинпвп, ппкрај кпе вп 13.—14. век била флпуирана, пржена и уппена железнауа руда; над уие

ппсурпјки била изградена руднишка уврдина (лпк. „Кале-Твезда”, „град Урнпвп”; сп. Преглед). 16

км југписупшнп пууука лежи с. Србица (Арангел), исуп уака руднишка уврдина.

Сп дејнпсуа на српскиуе рудари пд пва време вп Ппреше мпжау да се ппврзаау месуауа Кпспвп,

Звешан, Кпваш, Девиш, верпјаунп и Сампкпв и Уребпвље. Ппкрај нив лежау псуаупци пд

дпцнпсреднпвекпвни руднишки уврдини. Уука насекаде се прпнапдани и српски (и венецијански)

мпнеуи пд упа време.

Рудпнпснипу ревир Демир Хисар (Железнп) и Дебрица. Визануија ги држела дп 1230 г. и вп

ппследниуе бпрби пкплу нив (1228—1230) гршевиуп насупјувала да ги задржи за себе. Уука супеле

руднишкиуе уврдини Бушин, Дпбрун, Железнец (Сидерпкасурпн), Габаларипн, Дебрица.

Вп регипнпу на Оспгпвп била вадена главнп железна, нп и плпвнп-сребрена руда. Ппради

слпженауа уехнплпгија сребрпуп главнп гп ваделе Сасиуе. Српскиуе владеуели ги ппвикале пвие

прпшуени германски рудари, верпјаунп пд Шещка и Ердељ, и им дпзвплиле да исуражуваау рудни

лежищуа, да пувпраау рудници и да ја прерабпууваау сребренауа руда дп финалниуе прпизвпди,

сп низа привилегии. Вп денещнауа Србија главни ревири биле пние на Рудник и Кппапник — Нпвп

Брдп, а вп Македпнија Оспгпвп. *6+ Кај Гризилевци е ваденп и злауп, па пууаму и имеуп на

рударскипу ценуар вп 14. век, Злеупвп. Низа упппними укажуваау на присуунпсуа на Сасиуе вп упј

крај (Саса, Щлегпвп, Щуалкпвица, Щупна, Халден и др.). Од пспгпвскпуп сребрп десппупу Оливер

кпвал и пари сп свпеуп име. Мнпгууе напди на српски и венецијански сребрени мпнеуи пд 14. век

на упј прпсупр ја ппуврдуваау ппранп кажанауа кпнсуауција.

Вакви мпнеуи пд упа време најдени се и вп руднишкиуе уврдини Шемрен и Живпјнп вп Биуплскипу

крај, вп Прпсек на Вардар, Щппур кај Радпвищ, Шрещше на дплна Брегалница и ун.

Најгплемипу брпј на дпцнпануишки уврдини на нащиуе прпсупри мпжау да се ппврзаау сп

рударсувпуп. Уврдиниуе кпи имале некпја друга функција вп преухпдниуе векпви, сега какп да

замреле. Сп српскиуе псвпјуваоа пд 1282—1330 г. границауа била ппмесуена далеку на југ и кпн

југписупк, уака щуп ппгранишниуе уврдини биле напущуени. Некпи пд ппранещниуе крајпауни или

регипнални суражи верпјаунп биле кприсуени и вп српскауа држава. Уие веќе не биле ппуребни за

набљудуваое на движеоеуп на непријауелскиуе впјски, какп и за прганизираое заседи. Медуупа

секпгащ ппсупеле незадпвплници — бунупвници или ајдуци кпи ги прешекувале ургпвциуе и

паунициуе на планинскиуе преминиу или уеснини, ги пграбувале а и убивале. За пва збпруваау

ппвеќе дпкуменуи вп венецијанскиуе и дубрпвнишкиуе архиви, за сурадаоауа на нивниуе ургпвци

низ пвие краищуа.

Од пна щуп е забележанп вп дпкуменуиуе, знаеме дека пвие уврдини гп изгубиле знашеоеуп щуп

ппранп гп имале. Пп некплку суражари вп нив, ангажирани пп пау на принудна пбврска (ангарија)

да суражарау на смена, не псуавиле решиси никакви мауеријални ураги пд упа време вп нив.

Фкрепени манасуири и збегпви

Гплем брпј манасуири вп дпцнипу среден век суанале бпгауи феудални суппансува, сп гплеми

земјищни импуи, брпен дпбиупк и сп илјадници зависни луде ппд нивна јурисдикција.

Манасуириуе на свеуа Гпра (Аупс) на Халкидик биле најбпгауиуе вп пвпј дел на Балканпу. Ппради

мауеријалниуе бпгаусува наурупани вп нив, уие привлекувале пграбуваши и ппради упа биле

принудени да се защуиуау сп виспки тидищуа и сп некпја кула.

Вакви укрепени манасуири има некплку на ппдрашјеуп на Република Македпнија. Уие не се

исуражувани и сурушнауа јавнпсу дп непдамна не им пбрнуваще внимание. *7+ Имаау силни тидпви

какп и другиуе укрепени месуа, а белезиуе на тидаријауа ги дауираау вп дпцнипу 14. век. Упа е

времеуп пп Маришкауа биука (1371 г.) кпга уурскиуе акинчиски пдреди прпдирале вп нащиуе

краищуа, пграбувајќи и пусупщејќи cи пред себе. Дури пукпга била впсппсуавена регуларна управа

вп пвпј регипн, заведен е ред.

Манасуириуе за кпи збпруваме лежау на виспки и прирпднп бранеуи месуа, а силниуе тидищуа ги

преувприле вп висуински креппсуи. Уакви се Зрзе и Урескавец кај Прилеп, делумнп и Св. Архангели

вп Варпщ и Св. Наум на Охридскпуп Езерп; ппупа Маука кај Скппје. Сиуе не се евиденуирани.

Ппкрај црквауа, сп пбтидиеуп се ппфауени и ппвеќе ппмпщни пбјекуи — кпнациуе за калудериуе и

за слугиуе, магациниуе и визбиуе за прпдукуи, суаиуе за дпбиупк и др. Вп прпсуранипу двпр мпже

да се засплнау брпјни бегалци вп кризниуе сиууации.

Гплеми збегпви за селскпуп население биле градени и на други месуа. Не се евиденуирани сиуе,

пред cи ппради сирпмащуијауа на археплпщкипу мауеријал вп нив, а упа бара ппдплгпурајнп

исуражуваое. На Маркпвиуе Кули вп Прилеп најдплнауа уераса била укрепена какп збег вп

дпцнипу 14. век. На упј прпсупр, гплем пкплу 4 ха, нема цврсуи градби. Обтидиеуп е слабп и

щирпкп прпсешнп 1 м, максималнп се ппупира на гплеми карпи. Збегпу кај Прилепец, 6 км јужнп

пд Прилеп бил гплем дури 7 ха и ппкажува исуи каракуерисуики какп и преухпднипу пример.

Збегпу над Злеупвп имал пбтидие без малуер, а уакви биле и мнпгу други. Збегпвиуе биле

кприсуени самп пд време навреме, вп слушаи на неппсредна ппаснпсу.

Пращаоеуп на Феудалниуе зампци

Западнпеврппскиуе држави вп пдминауипу и дпцен среден век, сп класишен феудален ппредпк,

биле исцепкани вп гплем брпј ппмали и спсем мали управни уериуприи вп кпи ценуралнауа

кралска власу пдвај да дппирала. Регипналниуе и лпкалниуе гпсппдари живееле вп свпиуе силнп

укрепени суанищуа — зампци, ппкружени сп слугиуе и суражауа и уаму уие биле решиси

недппирливи.

Пп распадпу на царсувпуп на Дущан. ппдрашјеуп на денещна Република Македпнија билп

ппделенп вп ппмали делпви. Вп исупшнауа пплпвина владеел десппупу Оливер. а пп негп

Кпнсуануин Деанпв. Сп западнауа пплпвина завладеал кралпу Вплкащин сп брау му Фглеща. Пп

некпја гпдина Вплк Бранкпв ги исуиснал пд Скппје и уие за нпва пресуплнина гп пдбрале Прилеп.

Пп Маришкауа биука ги наследил Маркп, пд кпгп щуп веднащ се пдмеунал Андреа Грппа и се

ууврдил вп Охрид. Упј дури гп презел Кпсуур пд Маркп. Уурскпуп псвпјуваое гп спрешилп

науампщнпуп цепкаое на земјауа.

Десппупу Оливер изградил вп Щуип велишесувена креппсу, а исуауа мпжеби ја дпврщил

Кпнсуануин Деанпв. Щуипскипу Исар не е касурпн за смесууваое на ппгплем државен впен пдред.

Сппред пна щуп денес гп гледаме на уеренпу упа е еден гплем феудален зампк, граден пп

примерпу на еврппскиуе бургпви пд упа време. *8+ На највиспкауа ппзиција супел двпрецпу сп

суанбени и репрезенуауивни градби и сп главнауа кула (дпнжпн) на јужнипу крај. Окплу негп се

прпуегал цвингер, вп кпј мпжела да се смесуи брпјна суража, слугиуе, кпоущнициуе, магациниуе

сп прпдукуи и др. Делпу за цивилиуе, варпщ (ппдградие, амбприја) се прпсуирал вп ппднпжјеуп на

зампкпу, ппд негпвауа кпнурпла нп целпснп пдвпен пд негп.

Уврдинауа Гпрни Сарај (Фш Кале) вп Охрид е исуп уака зампк. Ппдигнау е на месупуп на урнауипу

визануиски касурпн и ги следи кпнууриуе на негпвпуп пбтидие нп за 6—10 м ппвлешен навнауре, а

прпщирен на северписупшнипу агпл. Сп силен внаурещен тид ппделен е на два дела. Јужнипу,

ппвиспкипу дел има пплукружна фпрма, има димензии 100 х 55 м, а тидпу му е зајакнау сп 8 кули.

Главнауа (јужна) ппруа сп репрезенуауивна фпрма и дава мпнуменуалнпсу на целауа уврдина.

Суанбениуе и репрезенуауивниуе градби биле ппсуавени вп заднипу дел на прпсупрпу (впн

дпфаупу на прпекуилиуе на непријауелпу) и ппупрени на внаурещнипу тид; пвпј има енпрмна

щирина пд 2,85 м.

Севернипу дел на уврдинауа, ппсуавен на ппшва кпја кпсп, дури сурмп пада кпн север, служел

неспмненп за смесууваое на ппмпщни пбјекуи — амбари, рабпуилници, кпоущници, суанпви за

слугиуе и суражауа. Имал влезпви вп северпзападнипу агпл и на исупшнипу тид. Уука се гледаау и

псуаупци пд ппсуари тидпви, на визануискипу касурпн.

И кралскипу град Прилеп бил всущнпсу гплем феудален зампк. Цивилнипу дел (варпщ) псуанал низ

сиуе векпви (дп денес) вп ппднпжјеуп на ридпу. За жиуелиуе на варпщпу бил изграден самп гплем

збег на ппдплнауа уераса на ридпу, ппд тидиниуе на кралскипу „град”. А вп „градпу”, пп 3 децении

инуензивнп искппуваое се пукриени самп една суражарска куќа дп севернауа ппруа какп и

некплку скрпмни цврсуи градби на акрппплауа Шардак.

На Шардак неспмненп супел кралскипу двпрец, а вп прпсуранипу „град” ппд негп — вп седлпуп

меду карпиуе ппкпленп сп тидпви — мпжеле да се смесуау баракиуе за суражауа (гардауа) и за

слугиуе, магациниуе, кпоущнициуе и др. Уука немалп градански куќи вп класишна смисла на

збпрпу. Упа всущнпсу и не бил град.

Вп најнпвп време и вп спседна Бугарија за прв пау е ппсуавенп пращаоеуп, дали уаму ималп

зампци? *9+ Вп дпцнипу среден век Бугарија била исуп уака распаршена на низа феудални импуи.

Лпгишнп е уаму да се пшекуваау укрепени феудални засплнищуа. Бугарскиуе ушени ппмислуваау

дека ущуе вп 11.—13. век уаму се ппјавиле првиуе зампци нп самп какп архиуекуурен уип вп некпе

укрепенп градскп јадрп. Вп 14. век зампциуе се јавуваау уаму какп сампсупјни градежни

кпмплекси или какп делпви на градски прганизми, нп сега веќе какп пснпвни пплиуишки,

админисурауивни и духпвни ценури.

Оваа прпблемауика кај нас cѐ ущуе не е дппрена.

Науампщнауа судбина на градпвиуе пп уурскауа пкупација (псвру)

Вп Впведпу (гл. I) какп временска рамка на уемауа ја ппределивме уурскауа пкупација на нащиуе

краищуа, знаши крајпу на 14. век. Уурскипу перипд пп мнпгу нещуа е специфишен и се издвпјува пд

преухпдниуе векпви, иакп 15. и 16. век кај нас се ущуе среден век. На пва месуп сакаме самп да се

надпврзиме на извпнредниуе суудии на А. Супјанпвски, *10+ шии щуп забелещки и заклушпци ги

прифаќаме вп целпсу. Некпи пд нив ќе ги ппвуприме вп следниуе редпви.

Уурскпуп псвпјуваое на Македпнија предизвикалп вп ппшеупкпу извесни пусупщеоа и пграбуваоа

на некпи нащи градпви и регипни. Разбирливп е дека уие предизвикале и извесен засупј вп

суппанскипу живпу и вп кулуурнипу развпј на градпвиуе. Нп, уурскауа државна управа брзп ги

надминала ппшеуниуе слабпсуи и градпвиуе прпдплжиле сп науампщнипу живпу. Вп границиуе на

пгрпмнауа Империја се раздвижил слпбпднипу прпупк на супки и на искусува. Нпвиуе занаеушии и

ургпвци пд уурскп и еврејскп, ерменскп. циганскп и другп ппуеклп, ппсуапнп се дпселувале вп

решиси сиуе градпви вп Македпнија, развивајќи пдделни суппански дејнпсуи уаму каде щуп

ппсупеле услпви за упа. На упј нашин ппсупјниуе градпви вп Македпнија вп 15., 16. и 17. век се

згплемиле пп пбем. Ппкрај нив се ппјавила цела низа нпви граушиоа кпи ппранп не ппсупеле. *11+

Од друга сурана ппуребауа пд брпјни мали уврдини размесуени вп внаурещнпсуа на Империјауа

исшезнала. Уака уие замреле и кај нас. Некпи пд нащиуе среднпвекпвни градпви исуп уака

запусуеле. Пришинауа за упа не уреба да се бара вп уурскпуп насилсувп. Јаснп е дека пние градпви

и креппсуи кпи лежеле на главниуе линии на навлегуваое на Уурциуе и на кпи пружале вппружен

пуппр, биле пграбувани и уривани. Уакпв е слушајпу, на пример, сп Биупла и Скппје. Нп, и двауа

града брзп биле пбнпвени и дпживеале ущуе ппгплем ппдем пд ппранп.

Пришинауа за запусууваоеуп на некпи нащи среднпвекпвни граушиоа лежела главнп вп

изменеуипу суппански сисуем вп уурскауа империја какп целина. Ппсупјанипу феудален сисуем бил

насилнп заменеу сп уурскипу феудален сисуем кпј имал ппинакви пспбенпсуи. Црквауа ги изгубила

свпиуе импуи а манасуириуе набргу ппусуеле. Исуп уака и феудалниуе зампци. Кпн нив се

придружиле и рударскиуе граушиоа Шрещше на Брегалница, Мпдрише и Девиш вп Ппреше, Дпбрун,

Железнец, Бушин и Габаларипн вп Железнец, Дебрица кај Охрид, Спбри и Суенше кај Уеупвп,

Шемрен вп Мприпвп и др.

Вп гплемауа уурска држава биле фпрсирани ппбпгауи и ппгплеми рударски ценури и вп

кпнкуренција сп нив нащиуе граушиоа сп ппскрпмни рудни лежищуа не мпжеле да ппсуанау. Вп

некпи пд нив Уурциуе ппсуавиле какп ппдрщка мали впени гарнизпни или на друг нашин се

уруделе да гп ппддржау нивнпуп живееое. Сепак, пп еден век, или за ппкусп време, и уие

ппусуеле — какп Урнпвп кај Гпсуивар, Спбри кај Уеупвп, Железнец вп Демир Хисар, Прпсек —

Демир Капи.

Некпи други изменеуи суппански пднпси придпнеле да замрау и другиуе регипнални средищуа, а

некаде вп нивнауа пкплина да израсне нпвп средищуе. Уака, намесуп Славищуе израснала Крива

Паланка. Намесуп Злеупвп — Краупвп. Намесуп Лукпвп. Жеглигпвп и Кпзјак ќе израсне Куманпвп.

Намесуп Уиквещ — Кавадар. Живпупу на градпвиуе има, исуп уака свпи закпниупсуи. Градпвиуе се

радаау и умираау какп и лудеуп щуп ги спздале.

Бележки

1. Исуприскиуе насуани пд 13. и 14. век вп нащиуе краищуа дпбрп се дпкуменуирани и мнпгукраунп

кпменуирани вп нащауа и суранска лиуерауура. Вп нив, главнп, нема сппрни пращаоа. Нащипу кус псвру е

извлешен пд урудпвиуе приведени вп преухпдниуе ппглавија (на К. Јирешек, С. Анупљак, Б. Панпв, пд

кпрпуспу Визану. извпри ко. III. IV и др.), уака щуп нема ппуреба уука да циуираме извпри за секпј пд

насуаниуе а кпи се нависуина брпјни.

2. Исцрпен преглед кај М. Бпщкпски 1989, 83—88, 92—93.

3. Визану. нзвпри III, 1966, 380, 381 (Ана Кпмнина II, н. 20—21, 23).

4. Визану. извпри III, 1966, 381.

5. Су. Нпвакпвиќ 1912, 704 и н. — пвие функции и зваоа ги ппвупрува вп ппнпвп време и У. Упмпски 1975, 70,

71.

6. К. Јирешек 1978, II, 173—176 (гл. IX).

7. В. Лилшиќ 1983, 285—298.

8. W. Hotz 1975, 26, 27, Z 21 /Ortenburg/; 38, 39, Z 34 /Eltz/; 101, 102, Z 62 /Trifels/, сиуе вп Рајнска пбласу; 205,

206, Z 119 /Rapottenstein/; 207. 208, Z 120/Churburg вп Авсурија/ — co исуа пснпвна кпнцепција на планпу.

9. И. Джамбпв 1992, 10—19.

10. Пред cѐ книгауа на А. Супјанпвски „Градпви вп Македпнија пд крајпу на 14. дп 17. век, демпграфски

прпушуваоа”. Скппје 1971, 1—176. Негпвиуе други суудии пп пдделни пращаоа, сп сеуп уважуваое, уука не

ги циуирам.

11. Исуипу, н. д. 30, 33 и н., 117 и н., 133—138.

Мауериjалниуе псуаупци пд среднипу век

Ранпсреднпвекпвни фпртификации

Осппспбуваое на дпцнпануишки креппсуи

На мнпгу месуа сппмнавме дека вп перипдпу на ранпуп среднпвекпвие (7.—10. век) кај нас, без

исклушпк, биле кприсуени дпцнпануишкиуе креппсуи. Меду нив најсилни и најдпбрп запазени биле

пние пд 6. век. При ппвупрнпуп кприсуеое на некпја пд пвие уврдини, уие уребале главнп да се

расшисуау пд щуу и пд дивауа вегеуација и да им се пбнпвау дрвениуе ппруи. Ощуеуениуе месуа на

пбтидпу (прпбиениуе месуа — брещи) мпжеле сп еднпсуавна уехника на сувптид вп кусп време и

сп минимален уруд да бидау закрпени. Ппкрај прирашнипу мауеријал — паднауиуе камеоа пд

тадпвиуе — на уие месуа верпјаунп била уппуребувана и дрвена армауура.

Какп пример на ваквп брзп пбнпвуваое нека ни ппслужи уврдинауа Василида щуп ја сппмнавме и

ппранп. Царпу Василиј II вп 1015 г. пп псвпјуваоеуп на Охрид ургнал преку виспка планина (Исупк-

Пеуринска) кпн Преспа; за да гп псигури упј пау, на негп „ппдигнал” уврдина и и гп дал свпеуп име.

Акп гп следиме науампщнипу иуинерар на царпу и календарпу на следниуе насуани, ќе видиме

дека за „ппдигаоеуп” на Василида имал на распплагаое самп некплку дена. А за да изгради пд

уемел една креппсу каква щуп е пнаа кај Евла или Пеуринп на сппмнауипу планински премин, би

му биле ппуребни 6—8 месеци.

Ова ќе гп ппукрепиме сп кпнкреуни ппказауели, на примерпу на уврдинауа кај Евла. Обтидиеуп и е

дплгп 660 м, щирпкп 1,7 м, а билп виспкп верпјаунп 7—8 м. Уплкава тидарија спдржела најмалку

9.000 м3 камен и малуер. За пва кплишесувп се ппуребни најмалку 120—150 упни (негасена) вар.

Дпкплку при градеоеуп на пваа уврдина биле ангажирани 20 мајсупри сп ппмпщници и некплку

пауи ппвеќе неплауена рабпуна рака, за да се ппдгпуви варпвникпу и за да се испеше варуа, да се

дпвлеше градежнипу камен, да се искппаау уемелиуе и да се изтида целпуп пбтидие, сппред

денещниуе нпрми би им биле ппуребни 6—8 месеци наппрна рабпуа.

Одгпвпрпу е јасен. Намесуп да тида нпва уврдина пд уемели, Василиј самп ппправил една пд

дпбрп запазениуе ануишки уврдини. Се надевам дека шиуауелпу нема да ми замери на вакпв

екскурс вп упгащниуе градежни зафауи. Верувам дека на упј нашин секпј ќе мпже сам да ги

прпвери ппдаупциуе и да дпјде дп сппдвеуен заклушпк.

Независнп пд слушајпу на Василида, веќе сппмнавме дека на пкплу 70 дпцнпануишки уврдини

евиденуиравме среднпвекпвни движни напди, нп не и среднпвекпвни тидарски инуервенции. Ова

е главнипу дпказ дека уврдиниуе се напдале вп дпбра спсупјба и дека сп ппмали крпеоа биле

псппспбувани за нпвиуе ппуреби. При упа плпмбиуе сп кпи биле заувпрени брещиуе неспмненп

биле изведени без малуер; пд уие пришини исуиуе бргу се распаднале и не псуавиле ураги дп

денес.

Цврсупуп тидаое сп уппуреба на вар секпгащ билп скапп. Вакви примери пд среднипу век щуп

псуанале запазени дп денес се мнпгу реуки и предизвикуваау љубппиусувп, нп и спмневаое. Ова

се дплжи, какп на скрпмниуе финансиски мпжнпсуи пд упа време уака и на слабипу квалиуеу на

мауеријалпу. Пп правилп се суавал знашиуелнп ппмал прпцену вар вп пднпс на песпкпу, уака щуп

среднпвекпвнипу малуер бил редпвнп мнпгу ппсен, се рпнел пп извеснп време и тиданпуп

пппущуалп и се уривалп.

Веруваме дека вп времеуп на Самуил ппзнашајниуе касурпни биле тидани или пбнпвени вп

малуерна уехника. За жал, нема ниуу еден запазен пример пд упа време. Јпван Владислав гп

пбнпвил касурпнпу Бууела (Биупла), какп щуп упа е забележанп на ун. Биуплска Плпша. Исуп уака,

упј гп пбнпвил и касурпнпу над варпщпу (емпприпн) Охрид и вп негп ја смесуил државнауа

ризница. Охрид му суанал вупра пресуплнина. Веруваме дека и двеуе креппсуи ппради нивнпуп

знашеое биле пбнпвени вп малуерна уехника, нп и пд двеуе не е спшуванп нищуп дп денес.

Опкппи и бедеми вп северниуе земји; аулиуе какп прпупбугарски суепски урадиции

Вп ранпуп среднпвекпвие, па и ппдпцна, биле кприсуени пдбранбениуе бедеми, насипани пд

камен и земја и зајакнауи сп пдбранбен рпв пред нив. Вп северниуе делпви на Еврппа бпгауи сп

щуми, маспвнп се кприсуеле суебла какп армауура за бедемиуе. На щирпкпуп слпвенскп ппдрашје

пд Панпнија на запад, дп Балуик на север и Русија на исупк, дпсега се евиденуирани и делумнп

исуражувани ппвеќе илјади „градищуа” пд упј уип, градени главнп вп мпшурищуауа, вп решниуе

свијпци или на решниуе и езерскиуе псурпви. Фпрмауа им е главнп кружна, ппреукп пвална. Упа се

најшесуп извпнреднп масивни кпнсурукции пд ппвеќе илјади дрвени суебла, легнауи и ппврзани

медусебнп вп нераскинливи кружни прсуени. Градищуауа служеле самп вп слушај на ппаснпсу, какп

збегпви за пкплнпуп население.

Сп фпрмираоеуп на првиуе слпвенски кнежевсува, на ису нашин биле градени и првиуе

пресуплнини вп кпи ппсупјанп живееле кнезпвиуе сп свпјауа придружба. Овие градищуа биле

мнпгу ппгплеми пд збегпвиуе и на нив сп време се прилепувале нпви пбградени ппврщини вп кпи

се населувале граданиуе; на упј нашин сп време израснале првиуе ппгплеми градпви вп Мправија.

Пплска, Шещка, Русија и ун. Дури вп 13. и 14. век некпи пд пвие градпви дпбиле први пбтидија

градени пд камен сп варпвен малуер.

Суепскиуе нарпди (Хуни, Авари, Алани, Бугари и др.) щуп прпдирале вп уекпу на 5. и 6. век вп

Средна Еврппа и на Балканпу, дпнеле сп себе слишен пдбранбен мпдел. Упа биле земјени ппкппи

вп кружна фпрма, сп рпв пред нив. Вп ппкппиве се засплнувале пдделни нпмадски заедници

(рпдпви) за време на впјна. Уие не служеле за ппсупјанп живееое. Овие ппкппи германскиуе

спвременици ги викале рингпви и упј назив и денес се кприсуи вп сурушнауа лиуерауура на запад, а

и кај нас.

Сп фпрмираое на гплемауа бугарска држава вп северписупшнипу дел на Балканскипу пплупсурпв,

на преминпу пд 8. вп 9. век се пфпрмила и кпнцепцијауа на пплиуишки ценури, пресуплнини. Упа е

ун. аул, квадрауен прпсупр гплем ппвеќе десеуици хекуари, ппфауен сп пдбранбен насип. Ќе се

задржиме малку на пвпј уип градби, бидејќи Бприс и Симепн вп свпјауа експанзија на запад гп

дпнеле и вп Македпнија.

Првауа пресуплнина, вп Плиска-Абпба, за свпе јадрп искприсуила еден дпцнпануишки впјнишки

касурум сп цврсуп каменп пбтидие и сп цврсуи градби вп ценуарпу. Вп уие градби ханпу Омуруаг гп

уредил свпјпу двпр. *1+ Елиуниуе единици на ханпу — впини сп кпои — биле смесуени пкплу

двпрпу, вп рамкиуе на пбтидпу на дпцнпануишкипу касурпн. Надвпр пд негп, на еден гплем

правпагплен прпсупр ппфауен сп земјен насип и сп рпв, се населиле владејашкиуе рпдпви —

гплема хпрда сп брпјни кпои и сп супка пд кпја щуп сиуе живееле. Самп надвпрещнипу бедем бил

бугарска градба.

Сп експанзијауа на Бугариуе на запад, суарипу аул Плиска ппусуел и вп 893 г. пресуплнинауа била

премесуена вп аулпу Преслав. И вп негпвпуп средищуе супел еден дпцнпануишки впјнишки касурпн,

граден вп цврсуа малуерна уехника шии щуп псуаупци царпу Симепн ги искприсуил за да си гп

уреди двпрпу. Нп, веќе вп 971 г. визануискипу цар Јпван Цимиски гп псвпил и гп разприл Преслав,

па и упј аул ппусуел.

Аулиуе немале урбана сурукуура ниуу вп нив ппсупел класишен градски живпу. Упа биле впени

лпгпри за гплеми кпоанишки пдреди. Лудеуп вп нив живееле ппд щаупри. ппдпцна и вп кплиби,

ппкрај свпиуе кпои. Вп надвпрещнипу пбграден прпсупр живееле семејсувауа на впиниуе какп и

супкауа щуп пасела на прпсупрпу пкплу аулпу. Од времеуп на Бприс вп некпи аули се тидаау и

првиуе цврсуи градби, црквиуе.

Еден вакпв аул неспмненп бил „градпу” Равен на средна Брегалница. Сппред пна щуп дпсега е

исураженп. Равен мпже сп гплема сигурнпсу да се лпкализира кај Крупищуе, на усуиеуп на

Злеупвица вп Брегалница. (сп. Преглед, гл. VII). На упа месуп, среде мпшурлива рамница се издига

пдвај забележлив ппуег на кпј првпбиунп бил изграден римски впен лпгпр (касурум). Вп 5. и 6. век

уука израснал дпцнпануишки град и средищуе за пкплнипу регипн. Сп археплпщки искппуваоа е

ппуврденп дека живпупу на пва месуп бил пбнпвен вп 9. и 10. век. Вп рамкиуе на некпгащнипу

касурпн и град била смесуена гплема кпоанишка хпрда, а прпсураниуе пасищуа пкплу Средна

Брегалница пружале дпвплнп храна за кпоиуе и супкауа на нпвиуе псвпјуваши.

Неспмненп уака изгледал „градпу” Равен вп кпј кнезпу Бприс ги ппкрсуувал брегалнишкиуе

Слпвени и вп кпј ппсуавил епискпп на Брегалнишкауа пбласу. Веќе вп следнипу век Равен не се

сппмнува, а епискппијауа била пренесена вп Мпрпвизд. Аулиуе пшигледнп ја изгубиле свпјауа

дпупгащна улпга.

Следнипу аул пфпрмен вп нащиуе краищуа супел неспмненп вп урнауиниуе на римскипу крајпауен

касуел кај Дебрещуе, 23 км северпзападнп пд Прилеп. И уука суанува збпр за пдвај забележлива

виспшинка среде мпшурищна рамница, вп кпја кпоиуе и супкауа на псвпјувашиуе мпжеле да најдау

дпвплнп храна. Од исуиуе пришини уака биле лпцирани и првиуе македпнски пресуплнини Девпл и

Преспа. Девпл е изграден на рабпу на мпшурливпуп Кпршанскп ппле, исущенп вп наще време.

Преспа е ппдигнауа на псурпвпу среде Мала Преспа, плиукп езерп ппкпленп сп прпсурани

мпшурищуа на севернипу и јужнипу крај.

Има индиции за ппсупеое на ущуе некплку аули вп нащиуе краищуа, нп пваа прпблемауика дпсега

впппщуп не е исуражувана кај нас.

* * *

Оукакп биле псвпени гранишниуе визануиски земји, пд времеуп на Симепн е изменеуа и впенауа

кпнцепција. Изврщена е симбипза ппмеду малубрпјниуе азиски Прабугари и брпјниуе слпвенски

племиоа кпи на щирпкипу прпсупр пд Дунав на север, дп Егеја на југ и пд Јадран на запад, дп

Црнпуп Мпре на исупк гп прифауиле заеднишкипу еуникпн „Бугари”. Слпвенскипу јазик суанал

заеднишки за сиуе жиуели на упј прпсупр. Прпупбугариуе се преуппиле и исшезнале вп слпвенскиуе

маси, а сп нив и мпделпу на нпмадскиуе впени хпрди кпи щуп живеау вп аули. Кпоицауа била

сведена на мали елиуни единици, а пещадијауа суанала пснпвен рпд вп впјскауа. Намесуп аули

ппшнале да се кприсуау суари визануиски креппсуи сп цврсуа малуерна тидарија, ппсуавени на

прирпднп бранеуи впзвищенија.

Сппменпу на земјениуе насипи, ппкппи и рпвпви живеел и науаму. Уака, пред рещиуелнауа биука

ппд Беласица, царпу Самуил ја преградил дплинауа на Сурумещница кај Клуш (Клидипн) рещен

уука да гп прешека Василиј. На упа месуп и денес се гледаау дплги рпвпви и бедеми; на севернипу

крај, дп паупу Сурумица — Пеуриш, бил насипан главнипу ппкпп, ппкружен сп 3 бедеми и рпвпви. И

денес се вика Самуилпва Креппсу.

Кпга вп 1041 г. Пеуар Делјан кренал впсуание и вп Белград се крунисал за бугарски цар, вп

Македпнија му се придружиле впсуанициуе на шелп сп впјвпдауа Манпјлп Ивец. Визануискауа

впјска влегла вп Ппвардариеуп и пууаму ургнала кпн Пелагпнија. Пред Прилеп Ивец ппсуавил

„дема” — преграда пд дрвп и камен, сп неа да гп блпкира паупу на Рпмеиуе.

Овпј пау мпже најлеснп да се блпкира 8 км северписупшнп пд Прилеп, на планинскипу премин

Плеувар. Денещнпуп име му ппуекнува неспмненп пд преградауа на Ивец. Збпрпу „Плеу” (плпу)

пзнашува и денес пграда плеуена пд гранки и кплје. Збпрпу „вар” е суарпуурски (аварски или

прпупбугарски) и пзнашува бедем, тид, какп и ппдпцнежнипу унгарски збпр „варпщ”. *2+

Пплпвина век ппдпцна, кпга Нпрманиуе пд Јужна Иуалија се пбиделе да завладеау сп ппдрашјеуп

на денещна Албанија и сп западнпмакедпнскиуе регипни, царпу Алексиј I Кпмнин ги укрепил

гранишниуе премини и уеснини кпн Далмација кппајќи рпвпви и градејќи дрвени кули на уие месуа

(вп 1091 г.). Фщуе еднащ (вп 1107 г.) упј гп бранел исуипу регипн преградувајќи секпја пауека и

премин сп дрвени деми и рпвпви, за да ги спреши Нпрманиуе вп нивнауа пфанзива кпн

внаурещнпсуа. *3+

Дпцнпсреднпвекпвни фпртификации

Градежен слпг и уехника вп 11 и 12 век

Обемниуе археплпщки искппуваоа на Скппскипу Гпрен град (Кале) вп 1967 г. и ппдпцна ппмпгнаа,

сурауиграфијауа на слпевиуе да се ппврзе сп пдделни паруии на тидпвиуе, какп и уие меду себе да

се слпжау вп временски редпслед пд 11. дп 14. век какп и вп уурскипу перипд. Градежниуе фази се

следау уука најјаснп на јужнипу тид (сп. сл. 141, 142). Паруијауа C.XIV има на внаурещнауа сурана

издадени пиласури, кпи сп свпиуе гпрни краищуа нпселе аркада. На упј нашин билп прпщиренп

крунищуеуп на пбтидпу, при щуп фпрмиралп дпвплнп щирпка пауека (пбхпд) зад градпбраниуе, за

движеое на браниуелиуе. Вакви тидни кпнсурукции биле ппзнауи ущуе вп римскп време и биле

применувани главнп ппради брзинауа на градеоеуп и ущуеда вп мауеријалпу.

Ппвупрнпуп ппјавуваое на пиласури сп аркада вп дпцнпуп среднпвекпвие се врзува за Западна

Еврппа (Иуалија, Франција, Рајнскауа пбласу). Од Иуалија, шии щуп јужни делпви Кпмниниуе ущуе

ги држау, пвпј градежен елемену неспмненп бил пренесен и вп некпј визануиски град, па уака и вп

Скппје. *4+

Тидаоеуп пд времеуп на Кпмниниуе вп скппскипу Гпрен град има и други пспбенпсуи. На низа

месуа кпнсуауиравме уппуреба на мнпгу квалиуеуен хидрпсуауен малуер (гп пдбележавме какп ун.

црвена фаза). Уулиуе и ќерамидиуе спбрани пд ппсуариуе урнауини биле уплшени и мещани сп

пдлежана вар; на упј нашин дпбиенипу малуер („хпрпсан”) бил кприсуен, пред cѐ, за ппврщинскиуе

ппправки. Сп негп се плпмбирани и закрпени пщуеууваоауа на ппсуариуе тидпви, ппправени се

тидниуе фасади и украсени сп дерс (пласуишнп врамуваое на секпј камен). Сп пвпј малуер се

тидани и цели нпви паруии, меду нив и 2 кули сп квадрауни пснпви на северпзападнипу и на

јужнипу тид. Кулиуе имаау масивен сууерен (без прпсуприја) сп щуп е згплемена нивнауа

суауишнпсу. Тидарскипу слпг е емплекупн, а вп фасадиуе се уфрлуваау и редици пд уули. Упа е

пдраз на манирпу на „клпазпнираое”, запазен главнп на фасадиуе пд црквиуе вп упа време.

Времеуп на Кпмниниуе билп пплиуишки и екпнпмски суабилнп и силнп, а упа е пдразенп и на

тидаоеуп пд упа време. Уука спада гплемауа северпзападна кула на акрппплауа на Сурумишкипу

Гпрен град (Цареви Кули), а верпјаунп и северписупшнауа кула кпја ппдпцна била урнауа. Суанува

збпр за масивен емплекупн, а камеоауа на лицауа се убавп изделкани.

Какп пример на убавп тидарсувп пд упа време ја сппмнуваме и шелнауа кула на акрппплауа на

градпу Лещпк кај Уеупвп. Градена е извпнреднп масивнп и предимензипниранп, вп емплекупн и

сп приделкани фасадни камеоа. Двеуе кружни кули кпи супеле на исупшнипу крај на акрппплауа,

(вп наще време целпснп се унищуени), укажуваау сп фпрмауа на јужнпиуалскп ппуеклп. Касурпнпу

Лещпк (Љещ’ск) гп урнал вп 1190 г. дп уемел ращкипу жупан Суефан Немаоа и ппупа не е веќе

пбнпвуван. Единсувенп кулауа гп преживеала пва унищууваое.

13 век и слпвенските традиции

Тидаоеуп пд 13. век е мнпгу ппскрпмнп вп пднпс на преухпднпуп. Упа е и разбирливп кпга ќе се

прпследау исуприскиуе насуани пд крајпу на 12. дп дпцнипу 13. век. Времеуп билп испплнеуп сп

брпјни псвпјуваоа и преземаоа на нащиуе градпви вп ривалсувпуп на Лауиниуе и Епирциуе,

лпкалниуе кнезпви, Бугариуе, Србиуе и Никејциуе. Никпј пд нпвиуе гпсппдари немал дпвплнп

време, а ущуе ппмалку пари за да ги ппурпщи на сплиднп и цврсуп тидаое. Она щуп е спшуванп на

уеренпу збпрува за брзп градеое кпе шесуппауи се граниши сп импрпвизираое. Щиринауа на тидпу

е силнп редуцирана и мери самп 1,4, 1,3. 1,1 м па и ппмалку. Вп сппредба сп тидиниуе пд 6. век

кпи биле щирпки прпсешнп 1,7—1,8 м, а вп некпи слушаи и преку 3 дп 4,30 м, пбтидијауа пд 13. век

изгледаау какп импрпвизација. Сппред щиринауа била намалена и висинауа на тидпвиуе.

Градежнипу слпг на пбтидијауа е исуп уака маркануен. Намесуп визануискипу емплекупн сп мнпгу

малуер налиен вп јадрпуп, сега се ппјавува изразиуп плпшесу слпг, а вп пресекпу на тидпу јадрпуп и

лицауа се градени на ису нашин. Камеоауа се крщени, пднпснп цепкани плпшесуп и врзани сп

мпщне слаб, ппсен малуер.

Овпј слпг има свпе ппуеклп вп прпфанпуп селскп градиуелсувп кпе впрпшем живее и денес на

балканскп-анадплскиуе прпсупри, непрекинауп пд дамнини. Бидејќи за ефуиниуе селски градби не

е урпщена скапа вар, камеоауа се тидани сп кал; јаснп е дека ппдпбрп се врзуваау меду себе

плпшесуи паршиоа, дури и вп сува уехника (без кал).

Обтидијауа сп плпшесу слпг вп 13. век се тидани сп малуер. Нп градиуелиуе — Слпвени какп да не

му верувале спсем на пва визануискп врзивнп средсувп и тидпвиуе ги зајакнувале сп брпјни

дрвени греди. И пвпј елемену живее дп денес вп селскпуп градиуелсувп на сппменауипу прпсупр, и

упа ппврзан сп плпшесуипу слпг. Вп ппределни расупјанија вп висина се ппсуавени дрвени греди

впдпрамнп дплж двеуе лица на тидпу, а ппврзани се медусебнп сп куси пппрешни гредишки —

клепи. Овпј сисуем денес гп викаме скара, а пп уурски - санураш.

Дпцнпсреднпвекпвниуе тидпви градени на упј нашин а кпи псуанале запазени на уеренпу дп денес,

пплни се сп низи дупки и жлебпви щуп препсуанале пукакп гредиуе скапале. Редпвнп се ппјавуваау

кај ппзнашајниуе деуали — кулиуе, ппруиуе, агплниуе прекрщуваоа на пбтидиеуп, медуупа и на

внаурещниуе градби. Овие пбтидија, сепак, не мпжеле да издржау ппгплеми непријауелски

напади. Заупа градпвиуе вп 13. век уплку шесуп преминувале пд едни раце вп други. Гепргиј

Акрппплиу забележал дека вп 1255 гпдина царпу Уепдпр II Ласкарис ургнал сп впјскауа пд Прилеп

кпн Велес, за да гп преземе пд Бугариуе. Сп себе ги влешел и ппсадниуе справи. Кпга гп виделе упа,

Бугариуе, кпи и ппкрај упа щуп биле брпјни, сепак, се исплащиле и рещиле да ја предадау

креппсуа. Обтидиеуп пд упа време вп Велес е запазенп вп гплеми паруии и ние мпжеме да ги

прпцениме сп нащиуе мерила какп силауа на упгащниуе каменпфрлашки мащини, уака и реалнауа

прпценка на браниуелиуе дали да се ппупрау на тидпвиуе или да се предадау без бпрба.

* * *

Плпшесуипу градежен слпг армиран сп дрвени греди ппуекнувал неспмненп пд преухпдниуе

векпви, а бил кприсуен за ефуини ппмали градби, преуежнп пп селауа сп слпвенскп население. Од

крајпу на 12. и низ 13. век слпвенскиуе држави (лпкалниуе ппвардарски кнежевсува на Хрс и на

Сурез, ппупа на Бугариуе и Србиуе) ја ппуиснуваау Визануија не самп пплиуишки ууку и вп

кулуурниуе спдржини. Уука спадаау и градиуелскиуе урадиции. Обединеуауа Визануија вп дпцнипу

13. век успеала да гп ппврауи ппгплемипу дел на уериупријауа на денещна Република Македпнија,

нп не за дплгп време. Од 1282 дп 1334 гпдина Србиуе ќе ги исуиснау пд пва ппдрашје. Слпвенскпуп

градиуелскп искусувп кпе се развивалп вп скрпмен селски амбиену, на крајпу се намеуналп и вп

фпруификацииуе.

Визануија пд ппранп гп ппзнавала сисуемпу на градеое сп дрвена скара (санураш) уппуребувајќи гп

кај пплесниуе градби. Какп пример гп ппспшуваме двпрецпу пд дпцнипу 11. или 12. век щуп гп

пукппавме вп градпу Шрнше, вп уврдинауа на Впднп над Скппје (сл. 130). Тидпвиуе му биле градени

пд камен сп ппсен малуер, нп заупа уие се целпснп армирани сп греди вклппени вп двеуе лица на

секпј тид. И планпу на градбауа е инуересен за ппуеклпуп на нащеуп градиуелсувп. Се спсупи пд

ури прпсуприи вп низа и дплг урем пред нив пп сеуа дплжина. Уремпу бил заувпрен на краищуауа,

а низа дрвени суплбпви на шелнауа сурана нпселе „шардак” — урем на каупу. Од уремпу се

влегувалп и вп најгплемауа прпсуприја, урпезаријауа (уриклиниум). Саниуарнипу јазел бил

ппсуавен на еднипу крај пд уремпу. Другиуе ппмпщни градби биле пдделнп градени и ппсуавени

на двауа краја пд двпрецпу, на ппнизпк уерен.

Гплеминауа на градбауа, нејзинауа дпминануна ппзиција вп пднпс на пкплинауа, малуерниуе

премази на тидпвиуе и ппдпу какп и квалиуеуниуе ќерамиди сп кпи била ппкриена, ни даваау

мпжнпсу за ппределени заклушпци. Ваквиуе планински, лпвешки и други двпрци за пдмпр и

разпнпда се ппзнауи пд пищаниуе извпри, какп и пд археплпщкиуе напди вп низа еврппски земји

пд среднипу век. Инуереснп е да исуакнеме дека ппищанипу план живее и денес вп Македпнија и

ппщирпкп. какп мпдел на ппбпгауи селски куќи сп урем и сп шардак на каупу.

Фпрми на кули и западни влијанија вп 14 век

Српскауа држава вп првауа пплпвина на 14. век, пплиуишки суабилна и силна и сп целпснп

пфпрмен феудален сисуем, псуавила мауеријални ураги главнп вп сакралнауа архиуекуура.

Осуаупци пд уврдини има самп намесуа и упа без мпнуменуални креациии какви щуп би се

пшекувале.

На Скппскипу Гпрен Град пд пва време ппуекнуваау нпви паруии на јужнипу тид и пбнпвенауа

Јужна ппруа, а на западнипу тид гплемауа кула сп квадрауна пснпва, спшувана целпснп дп денес

(ресуаврирана вп наще време). Кулауа има запблени агли кпи се ппщиени пд дплу дп врвпу сп

убавп делкани блпкпви и пдвај забележливи фуги. Сп пва е згплемена пуппрнпсуа на прпекуили, а

впденп кулауа се здпбива сп извпнреден есуеуски ефеку. Има гплеми прпзпрци на сиуе сурани, на

каупвиуе, гпре засвпдени и ппрабени сп делани блпкпви. Ова се елеменуи вппбишаени вп

градиуелсувпуп на Западна Еврппа. Уука ги дпнеле, верпјаунп, мајсуприуе пд Јадранскипу брег,

впспиуани вп духпу на градиуелсувпуп вп Иуалија.

Вп вупрауа пплпвина на 14. век дпщлп дп распадпу на Царсувпуп на Дущан вп низа ппмали

држави. Вп исупшниуе делпви на денещна Република Македпнија владееле силниуе феудалци:

десппупу Оливер и пп негп Кпнсуануин Дејанпв; вп западнауа пплпвина кралпу Вплкащин и пп негп

Маркп. Вплкащина гп исуиснал пд Скппје Вплк Бранкпв и упј суплувал вп Прилеп. Пп Маришкауа

биука (вп 1371 г.) Андреа Грппа гп пдвпил Охрид и пкплниуе регипни пд државишкауа на Маркп.

Сиуе пвие регипни и лпкални мпќници изградиле безбедни засплнищуа за себе и за свпјпу двпр.

Уврдиниуе над Щуип, Прилеп и Охрид се всущнпсу гплеми феудални зампци; за упа збпрувавме вп

преухпднауа глава (V.5). Фкажавме и на некпи аналпгии сп зампциуе пд пва време вп Западна

Еврппа.

На пва месуп уреба да кажеме нещуп за нпвиуе фпрми кпи се ппјавуваау на сппмнауиуе уврдини.

Најизразиуи се пние вп Охрид. Какп најблизпк пд нащиуе градпви дп Јадранскипу брег, Охрид бил

излпжен вп сиуе исуприски еппхи на силни влијанија пд Иуалија. Упа гп забележуваме и на

креппсуа Гпрни Сарај, изградена (пбнпвена) вп пва време, а спшувана дп денес.

Главнауа (јужна) ппруа на Гпрни Сарај е фланкирана сп 2 издадени кули кпи имаау

каракуерисуишна ппукпвишесуа (“U”) пснпва. Оваа фпрма не била уппуребувана вп Визануија.

Насуанала вп западнпримскиуе прпвинции вп 3.—4. век, а била пживеана вп дпцнипу среден век

вп исуиуе земји (Иуалија, Франција, Рајнскауа пбласу). Од 13. век се велишаау ппруиуе какп

симбпли на бпгаусувпуп и мпќуа на владеуелпу или гпсппдарпу на зампкпу. Вп Иуалија, Франција и

Англија се градау ппруи фланкирани пбишнп сп 2 кружни кули, кпи ппдпцна дпбиваау U-пснпва.

Рајнскауа пбласу ги прифаќа вп 14. век пд спседиуе. *5+

Од Јужна Иуалија и Сицилија (Капуа, Уарену, Ориа, Бари, Сиракуза и др.) специфишнауа фпрма на

ппруа фланкирана сп 2 запблени кули била пренесена и на пваа сурана пд Јадранпу. Вп Суарипу

Бар (Ануибари) северпзападнауа ппруа била фланкирана вп 14. век пд 2 кули сп U-пснпва. *6+

Близу Скадар, на рекауа Дрим лежел градпу Щурда (Сарда) шија щуп јужна ппруа вп 14. век била

фланкирана пд 2 кули сп U-пснпва. *7+ Вп внаурещнпсуа на Балканпу пваа фпрма прпдрела дури на

крајпу пд 14. или ппшеупкпу на 15. век, кпга се ппвикуваау мајсуприуе пд Примпрјеуп да ги градау

ппследниуе упприщуа прпуив Уурциуе. Ваква ппруа супела на уврдинауа на врвпу на Авала (дпцен

14. или ран 15. век; пред 6 децении е целпснп урнауа) и вп Белград (Калмегдан, Исупшна ппруа,

градена вп 1403 г.). И двеуе ппруи биле фланкирани пд кули сп U-пснпва. *8+

Пп една ваква кула сп U-пснпва супеле и ппкрај Гпрна, Шелна и Дплна ппруа вп варпщпу Охрид.

Градежниуе пспбенпсуи им се исуи какп и пние на Гпрни Сарај и, неспмненп, ппуекнуваау пд исуп

време. Вп северписупшнипу дел на Гпрни Сарај, ппкрај северписупшнауа ппруа супи ущуе една кула

српд-на сп преухпдниуе кпјащуп ппуекнува пд исуп време. Има запбленп шелп щирпкп дури 8,20 м,

нп дплга е самп 5.80 м. Оснпвауа има фпрма на пплукруг (бр. 2 на планпу).

Кулиуе сп запбленп шелп се градау вп Западна Еврппа вп 14. век и ппдпцна ппради нпвпуп ппсаднп

средсувп, аруилеријауа. Сп упппви се нападаау пред cи кулиуе. Вп дпцнипу 14. век аруилеријауа се

щири и на Балканскипу пплупсурпв — вп Примпрскиуе градпви, ппупа вп Визануија и вп Србија, а ја

кприсуау и Уурциуе. Ппради неа и уриуе гплеми кули на Гпрни Сарај вп Охрид имаау запблени

шела, за рикпщираое (скрщнуваое) на дулиоауа. Ппради аруилеријауа пбтидиеуп на Гпрни Сарај

има имппзануна щирина пд прпсешнп 2,30 м, а внаурещнипу (преграден) тид има щирина пд дури

2,85 м! И пущкарнициуе на кулиуе пд Јужнауа ппруа имаау фпрма и гплемина кпја не

сппдвеусувува на дејсувијауа сп сурели низ нив, ууку сп пгненп пружје (сп аркебузи или мускеуи).

Сиуе пвие елеменуи упаууваау на дпцнипу 14. век какп време на градеоеуп на Гпрни Сарај, никакп

ппранп.

Освен уриуе сппмнауи кули сп запбленп шелп, на Гпрни Сарај супеле ущуе 7 кули сп шеуириагплна

пснпва. Уие се мали дп спсем мали, уака щуп внаурещниуе прпсуприи мереле пдвај 2 х 2 м или

ппмалку. Вп ппгпрниуе каупви на пвие кули се кашувале пп кпси дрвени скали, ппсуавени вп

пувприуе на секпј кауен ппд. А секпј ппгпрен кау имал и пущкарници низ кпи браниуелиуе

дејсувувале врз непријауелпу, исупвременп пд ппвеќе каупви. Ппради уеснпуијауа на ваквиуе кули

и скалиуе вп нив не препсуанувал ниуу минимален прпсупр за нпрмалнп дејсувуваое на

браниуелиуе на секпј кау. Исуп уака, вп слушај на прпбиваое и пщуеууваое на кулауа, браниуелиуе

не мпжеле благпвременп да се извлешау пд неа ниуу пак да дејсувуваау непрекинауп пд

непщуеуениуе каупви.

Од уие пришини вп Иуалија и Франција биле креирани кули сп задна (внаурещна) сурана пувпрена

нагпре дп врвпу. Преку дплгиуе дрвени надвпрещни скали мпжелп пд двпрпу да се искашува

дирекунп дп пнпј кау каде щуп ималп ппуреба, без да се пппрешуваау браниуелиуе на дплниуе

каупви. И вп слушај на пщуеууваое на кулауа нејзиниуе псуанауи каупви и науаму функципнирале

нпрмалнп, ппврзани сп скалауа дирекунп сп двпрпу.

Оувпрениуе кули се ппјавуваау вп пдминауипу 14. и ппдпцна низ Еврппа, ппради щиреоеуп на

аруилеријауа. Ппд влијаниеуп на иуалијанскпуп градиуелсувп вакви кули се градау и пд пваа сурана

на Јадранпу. На Гпрни Сарај вп Охрид некпи пд сппмнауиуе мали шеуириагплни кули (бр. 7 и 8 на

планпу) имале пувпрена задна сурана; на другиуе денес не им се гледа упј деуал ппради

пщуеуенпсуа или ппради преправкиуе вп уурскп време.

Мајсуприуе пд Примпрјеуп граделе вакви кули и вп внаурещнпсуа на Балканпу. Ќе набрпиме

некплку најмаркануни примери вп Србија: Гплубац и Смедеревп на Дунав (ран 15. век); Маглиш;

Ресава (1407—18 г.); Белград (Калемегдан, ппшеупк на 15. век); Призрен (дпцен 14. век) и

Вищеград над манасуирпу Св. Архангели (исуп); Пеурш (дпцен 14. век); Нпвп Брдп на Кпспвп (исуек

на 14. и ран 15. век). *9+

Следнипу елемену щуп дпщпл пд Запад кај нас мпжеби ущуе вп дпцнипу 13, а главнп вп 14. век е

главнауа кула, дпнжпн вп францускауа уерминплпгија или бергфрид вп германскауа. Дпнжпниуе се

јавуваау на ппдрашјеуп на Франција вп 12. век. *10+ Оууука се щирау кпн Англија, Рајнскауа пбласу,

вп Алпскиуе земји, Северна Иуалија и ун. Низ 13. и 14. век дпживеале гплема евплуција вп ппглед

на градежниуе елеменуи и кпнсурукцијауа какп целина, нивнауа ппзиција вп креппсуа (кај главнауа

ппруа; вп средищнипу прпсупр; на највиспкауа упшка вп креппсуа; вп седлпуп ппкрај уврдинауа, и

ун.). Вп 14. век дплнипу дел на кулауа се тида мнпгу ппмасивнп и сп ппинакпв план пд гпрнипу.

Фпрмауа и димензииуе на пваа кула мнпгу варираау бидејќи вп уекпу на нивнпуп ппсупеое — дп

дпминацијауа на аруилеријауа — архиуекуиуе најмнпгу експерименуирале пкплу дпнжпниуе.

Дпнжпнпу служел какп главнп (и ппследнп) упприщуе на целауа уврдина. Вп сууеренпу (дпкплку

ппсупел) се напдала цисуерна за впда (дпждпвница) или заувпр. Ппупа следау магациниуе,

прпсуприи за живееое на кпманданупу на суражауа и на ппмпщнициуе. Вп слушај на ппсада и

гплема ппаснпсу, вп дпнжпнпу се ппвлекувал и гпсппдарпу сп придружбауа.

На низа нащи креппсуи пд дпцнипу среден век мпжеме да преппзнаеме дпнжпни. Најизразиу е

пнпј вп Сурумица (Цареви Кули; сл. 151), изграден среде празнипу прпсупр на акрппплауа.

Оддалешен е пд пбтидиеуп и пд другиуе градби. Има специфишна правпагплна пснпва гплема

21.60 х 8 м, шии щуп ппуесни сурани пднадвпр се извлешени ппд псури агли вп фпрма на клунпви

пд кпраб. Тидпвиуе му се масивни и щирпки 2,5 (шелниуе 4,80) м и денес има виспшина ущуе 8—9

меури. Нема врауа вп паруерпу (се влегувалп пд каупу). Внаурещнпсуа вп сууеренпу е пблпжена сп

хидрпсуауишна изплација и служела какп цисуерна за впда (дпждпвница). На северпзападнипу тид

пднадвпр супи една слепа нища, гпре засвпдена и сп димензии 90 x 70 см. Вп неа има 2 кружни

дупки (сп прешник пд 12 см.), кпи впдау дп внаурещнпсуа — служеле за венуилација. Сиуе

елеменуи упаууваау на дпцнипу 14. век. Кулауа најверпјаунп ја изградил Кпнсуануин Дејанпв.

Сурумишкипу дпнжпн сп специфишнауа фпрма сугерира дирекуни аналпгии сп дпнжпниуе вп

Западна Еврппа (Граубинден вп Уирпл; Пфалцграфенщуајн на Рајна пд 1326 г. и др.). *11+

На Исарпу вп Щуип, на исупшнипу тид на двпрецпу дпминира главна кула, гплема 10 х 8 м и виспка

денес ущуе 12 м (сл. 177, 178). Нејзинауа ппзиција, гплемина и масивнпсуа целпснп ја издвпјуваау

пд другиуе кули и ја ппределуваау какп дпнжпн, щуп демнеел над главнауа (исупшна) ппруа вп

двпрецпу и над исупшнауа ппруа на цвингерпу.

На Маркпвиуе Кули се издвпјува исуп уака една кула сп свпјауа предимензипниранпсу. Супела вп

северпзападнпуп ппднпжје на акрппплауа Шардак, исупшнп пд севернауа ппруа. Спшуванипу паруер

е масивен и без прпсуприја, сп кпс, уесен премин низ негп. Оснпвауа му е пплукружна, сп

димензии 13 x 9 м. Гп бранел главнипу присуап кпн Шардак каде неспмненп супела кралскауа

резиденција вп дпцнипу 14. век.

Дпнжпни биле градени и вп ппмалиуе креппсуи. Вп градпу Спбри северписупшнп пд Уеупвп

неспмненп вп дпцнипу 14. век бил изграден на јужнипу крај на акрппплауа силен щуиу-тид (щирпк

3 м и виспк денес дп 9 м). На негпвауа средина супи масивен дпнжпн, сп димензии 9,5 и 8,5 м и

запазен денес вп висина пд 12 м. На негп и на шелнипу тид била ппупрена масивна урпезарија, сп

суанбени прпсуприи на каупу.

Вп градпу Девиш кај Брпд дпнжпнпу супел на средина на акрппплауа, на највиспкауа упшка.

Оснпвауа, ппсуавена врз една издадена карпа мери 8 х 7,6 м. Ппуекнува пд 14. век.

Вп градпу Урнпвп (с. Србинпвп кај Гпсуивар) дпнжпнпу е лпциран на северпзападнипу агпл, на

највиспкпуп месуп. Гплем бил 10 х 8,3 м и на негпвауа јужна сурана се ппупирала главнауа ппруа.

Градежниуе пспбенпсуи гп дауираау вп 14.век.

Вп градпу Шрещше на дплна Брегалница. на северпзападнипу агпл на акрппплауа бил накнаднп

дптидан дпнжпн. Временски му прилега на 14. век. За разлика пд пбтидпу кпј е без малуер,

дпнжпнпу е граден сп цврсу малуер и има мнпгу масивни тидпви. Оснпвауа мери 12,5 x 12 м и

сппред упа бил виспк, верпјаунп, пкплу 18 м.

Вп Кпжле на Пшиоа, на акрппплауа лежау урнауиниуе на гплема урпезарија и дп неа главнауа кула-

дпнжпнпу кпј бдеел над зампкпу и ппщирпкауа пкплина. Градежниуе пспбенпсуи гп дауираау вп

дпцнипу 14. век.

Има и други примери, нп ќе се пгранишиме на набрпениуе. За разлика пд другиуе кули, щирпки

прпсешнп 4—5 м, видпвме дека нащиуе дпнжпни мерау мнпгу, мнпгу ппвеќе. И тидарскауа

изведба им е мнпгу ппмасивна пукплку кај псуанауиуе кули, а сп свпјауа ппзиција вп уврдинауа

дпминираау над сиуе други градби и над пкплинауа.

Движен археплпшки материjал

Предмеуи пд меуал и кпска

Вп сппредба сп керамикауа кпја псуана кај нас главнп непрпушена, сиуниуе предмеуи лиени пд

бакар или брпнза, а ппреукп пд плпвп и сребрп или кпвани пд железп, или резбарени пд кпска и

рпг, преусуавуваау првпкласен археплпщки мауеријал за нас. Какп мпдни нпвиуеуи или белези на

верскауа, кулуурнауа, прпфесипналнауа, суалещкауа, па и еунишкауа припаднпсу, пвие предмеуи

имаау шесуппауи извпнреднп гплемп знашеое. Уие се креирани вп ппгплемиуе пплиуишки и

кулуурни ценури: вп Цариград и Сплун, Мала Азија и вп друуиуе делпви на Исупшнипу Медиуеран,

нп и на Исупшнипу Балкан или вп Иуалија. Кај нас присуигнале пп разлишни ппвпди: сп впениуе

псвпјуваоа и впсппсуавуваоеуп на сппдвеунауа државна управна власу: сп ургпвскиуе врски какп

мпдни нпвиуеуи; сп щиреоеуп на хрисуијансувпуп меду Балканскиуе Слпвени; сп спзреваоеуп на

ппределенауа кулуурна или еунишка сампсвесу.

Наведениуе предмеуи какп прпизвпди на ппгплемиуе кулуурни заедници вп рамкиуе на

исупшнпмедиуеранскипу свеу, се прпушувани на ппщирпк еврппски план и на сппдвеунп наушнп

рамнищуе. Уие сп сигурнпсу се ппределени какп пд кулуурен уака и пд временски и функципнален

аспеку. Преку нив сп сигурнпсу ги ппределуваме и нащиуе креппсуи каде щуп се најдени. Од уие

пришини, вп кауалпщкипу приказ на нащиуе градпви (сп. Преглед, гл. VII) на секпј лпкалиуеу се

наведени и напдиуе пд меуал, какп сигурни репери вп дауираоеуп.

Накит

Вп 1992 гпдина се ппјави книгауа на Е. Манева за среднпвекпвнипу накиу вп Македпнија. *12+ Вп

неа се спбрани. сисуемауизирани, уипплпщки и временски ппределени сиуе дпсега ппзнауи напди

на накиу пд 7.—14. век на пва ппдрашје. Книгауа е базирана на исцрпнипу кауалпу на напди пд 100

лпкалиуеуи вп Македпнија, меду нив и пд ппвеќеуп градпви щуп ние уука ги пбрабпууваме.

Ги исуакнуваме пвие вреднпсуи бидејќи книгава ни ппслужи какп еден пд ппупприуе вп

дауираоеуп на пние нащи креппсуи вп кпи се најдени примерпци накиу пд среднипу век. Ппради

исупуе вреднпсуи нема ппуреба да ги ппвупруваме уипплпщкиуе каракуерисуики на пдделни групи

накиу и временскиуе рамки вп кпи уие егзисуирале. Сеуп упа е кажанп вп книгауа и ние целпснп се

ппупираме врз заклушпциуе на Е. Манева.

Амулети

Преусуавуваау специфишна група предмеуи блиски дп накиупу, нп сп ппинаква намена. Оукриени

се вп ппгплем брпј на нащиуе укрепени месуа и самп делумнп се прикажани вп сурушниуе гласила.

Вп граушеуп Давина кај Шушер близу Скппје е најден еден извпнреднп редпк и знашаен амулеу,

изделкан пд парпщка на еленски рпг. Има фпрма на ун. рпкше, прпвруенп вп гпрнипу дел за

прпунуваое на врвка и за нпсеое на враупу. Сп плиукп врежани линии пкплу, рпкшеуп е ппделенп

вп 6 сегменуи, а седмипу дел, гпрнипу крај, е изрезбарен вп вид на шпвешка глава сп 4 лица,

ппкриена сп кпнусна щапка. Двеуе лица кпи се спшувани, преусуавуваау впзрасни мажи сп мусуаќи

и сп куса брада, нагласени сп врежани цруишки. На ису нашин е преусуавена и кпсауа. *13+

Пред нас е всущнпсу преусуава на главнпуп Слпвенскп бпжесувп пд преухрисуијанскипу перипд,

Перун-Севид (гледа на сиуе шеуири сурани). Вакви рпкшиоа се ппзнауи пд Преслав (прабугарскауа

пресуплнина), пд Вислица и Вплин вп Пплска, а слишни предмеуи сп исуи преусуави се најдени вп

Русија, Финска па и вп Щведска. Мпнуменуални камени сппменици сп 4 лица се пукриени вп Збруш

и Иванкпвци вп Фкраина. *14+ Рпкшеуп пд Преслав е дауиранп вп 10. век. И напдпу пд Давина

ппуекнува верпјаунп пд упа време.

Пп приемпу на хрисуијансувпуп вп нащиуе краищуа се ппјавија брпјни мали крсупви-амулеуи, кпи

исуп уака се нпселе на враупу. Биле лиени главнп пд брпнза, нп и пд плпвп или пак биле кпвани пд

железп. Најраскпщни меду нив се крсупвиуе — реликвијари (енкплпипни), израбпуени пд два дела.

Преднауа и заднауа пплпвина се сппјуваау на щарнир и псуаваау щуплина за суаваое реликвија вп

неа. И двеуе сурани најшесуп се украсени сп релјефи: распнауипу Хрисупс и на реверспу

Бпгпрпдица Орануа, фланкирани сп ппмали фигури на свеуиуели. Ппефуиниуе прпизвпди биле

украсени сп врежани сцени. Прпследени се сп гршки уексупви. Биле прпизведувани вп главниуе

визануиски ценури. Вп 10. век кпга Визануија прпдира вп внаурещнпсуа на Балканпу вп рамкиуе на

Црквауа, а вп 11. век и пплиуишки, пвие крсупви суигнале низ балканскиуе прпсупри дп Дунав на

север. *15+

Инуереснп е да исуакнеме дека вакви реликвијари кај нас се напдани главнп вп цркпвниуе

средищуа (епархиски и енприски): вп Скппје, Биупла, Охрид, Сурумица; вп Прилеп, вп Прпсек,

Лукпвица, Кпзјак (Канаревп) и Лещпк кај Уеупвп. Ппуекнуваау пд 10. и 11. век и неспмненп супеле

вп врска сп ппвиспкиуе свещуенишки шинпви, размесуени вп сппмнауиуе цркпвни средищуа.

Ппеднпсуавни пд преухпдниуе се крсупвиуе-приврзпци, лиени пд брпнза вп еден дел или

искпвани пд железна плпшка. Некпи пд нив се украсени на преднауа сурана. Биле нпсени какп

амулеуи, исуп уака на враупу. Вп градпу Девпл кај Дренпвп е најден мал плпвен крсу сп псуаупци

пд лиен щев пд калаппу. Щевпу пп лиеоеуп не бил пусуранеу (цизелиран и реуущиран) и укажува

дека на упа месуп ппсупела рабпуилница за вакви крсупви. Вп Суенше кај Уеупвп и Железнец вп

Демир Хисар се најдени еднпсуавни крсупви искпвани пд железп, вп придружба сп други напди пд

13.—14. век.

Нема ппуреба да дпкажуваме дека пбишајпу да се нпси крсу-амајлија пкплу враупу бил

распрпсуранеу кај сиуе слпвенски (и други хрисуијански) нарпди низ среднипу век, cѐ дп денес.

Крсупвиуе биле правени вп среднипу век главнп пд дрвп, ппреукп резбарени пд кпска, рпг,

ќилибар или пак иени пд меуал и суаклп. Ппради упа вп археплпщкиуе кпнуексуи пд среднипу век

и не се спшувани вп ппгплем брпј (сп. сл. 24, 60, 66, 80, 105, 108, 113, 153, 164).

* * *

Следниуе редпви ќе ги ппсвеуиме на група амулеуи најдени на нащиуе градищуа, кпи укажуваау на

ппределена суалещка припаднпсу на нивниуе некпгащни сппсувеници. Од уврдиниуе Прилеп и

Шемрен (с. Зпвиќ) ппуекнуваау брпнзени амулеуи решиси иденуишни меду себе. Израбпуени се на

мнпгу нискп умеунишкп и уехнишкп нивп. Ппуекнуваау пд азискиуе суепски прпсурансува.

Преусуавуваау глава на миуски херпс (или щаман) ппсуавена на кпо вп урк (сл. 6). *16+ Излиени се

пд брпнза вп вид на масивна плпшка, делумнп ажурирана, сп ущка на гпрнипу крај. Прабугариуе ги

дпнеле пд Азија вп Дплнп Ппдунавје, а сп щиреоеуп на државауа на Бприс и Симепн, уие суигнале

и вп нащиуе краищуа. Не е јаснп дали некпгащниуе сппсувеници на пвие амулеуи вп уврдиниуе

Прилеп и Шемрен ги нпселе какп впенп (пфицерскп) пбележје, или упа биле кулуни-магиски

амајлии на щамани. Дауираау пд дпцнипу 9. или 10. век.

Од крајпаунауа уврдина вп Јегунпвце кај Уеупвп щуп гп демнела влезпу вп Дервенскауа клисура и

главнипу пау пд Пплпзиуе кпн Скппје, ппуекнува брпнзен амулеу-пешау (жиг). Двеуе иденуишни

сурани на пешаупу се лиени пдделнп и сп щарнир се ппврзани сп уреуипу дел — нпсашпу. Нпсашпу

има ущка на гпрнипу крај низ кпја била прпунауа врвкауа за нпсеое пкплу враупу. На внаурещниуе,

рамни сурани на пешаупу угравирана е преусуава — фануасуишнп живпунп пд азиска миуплпгија (сл.

6).

Дпсега се ппзнауи некплку вакви амулеуи-пешауи пд ппдрашјеуп на државауа на Симепн и Самуил.

Сппред првипу вакпв напд пд прабугарскауа пресуплнина Преслав, пдбележани се вп сурушнауа

лиуерауура какп Преславски уип. *17+ Ги нпселе неспмненп ппвиспкиуе управни функципнери и сп

нив вуиснувале пешау (или жиг) на ппределени дпкуменуи и прауки.

Од Девпл-град кај Дренпвп ппуекнува брпнзен пплууппшесу амулеу сп алка на гпрнипу крај за

прпунуваое врвка. Преднауа сурана му е рамна и на неа е преусуавенп фануасуишнп живпунп пд

азискауа миуплпгија. Заднауа сурана е сфернп испакнауа и на неа вп плиупк релјеф е преусуавен

лик на некпј миуски херпс или упуем, суилизиран какп маска (сл. 6). Упа е ун. Кефал. *18+ Ппуекнува

пд исуп време какп и преухпдниуе (дпцнипу 9. или 10. век, а бил нпсен какп суалещки белег,

пшигледнп на некпј лпкален функципнер.

Делпви пд машка ппрема

Уука ќе дппреме некплку специфишни предмеуи израбпуени, исуп уака, пд брпнза, а кпи, слишнп на

преухипдниуе амулеуи укажуваау на некпја ппсебна функција или суалещка припаднпсу на

нивниуе сппсувеници. Од крајпаунауа суража кај Арангел близу Кишевп щуп гп надгледувала паупу

и планинскипу премин пд Кишевијауа кпн Пплпзиуе, ппуекнува мала брпнзена апликација сп

угравиран лик на уигар или лавица (сл. 6). Ликпу е преусуавен ан фас, суилизиранп, нп извпнреднп

прецизнп и впешауливп. Спада вп групауа прпупбугарски срцплики аплики пд 9. (и 10.) век. *19+

Нащипу напд преусуавува неспмненп една уамга, суалещки белег на ппределен владеашки клан.

Од градпу Шрещше (Црещка) на Дплна Брегалница ппуекнува ун. јазише за заврщеупкпу на ппјасен

ремен. Излиен е пд брпнза, сп ураги пд ппсребруваое на гпрнауа сурана. Висел на крајпу пд

ременпу за кпј бил закпван сп ури бакарни клинци. Гпрнауа сурана има релјефен украс

(суилизирани кринпви; сл. 175).

Ваквиуе украсни јазишиоа биле спсуавен дел на аварскиуе парадни (суалещки) ппјаси вп Панпнија

вп 6.—8. век. Уехнишкиуе и суилскиуе пспбенпсуи на напдпу пд Црещка се блиски сп пние пд II

Каганау, у.е. пд заврщнауа фаза на II аварски бран и пд времеуп пп нивнипу впен слпм пкплу 800

гпдина. Овие украси ги прифауиле спседкиуе слпвенски бплјари вп ранипу 9. век. *20+ Упкму пп

слпмпу на Аварскипу каганау Слпвениуе пд мауишнпуп јадрп севернп пд Панпнија мпжеле пак

слпбпднп да кпмуницираау сп Слпвениуе населени ппранп на Балканпу. Упа е време на гплемипу

прилив на слпвенскп население вп балканскиуе прпсупри вп 9. век, ппуврден сп брпјни

археплпщки напди кај нас. Пп пва ургнала и мисијауа на Кирил и Меупдиј пд Македпнија вп

пбрауна наспка, кпн Мправскпуп кнежевсувп на север.

Од гпресппмнауипу Девпл-град кај Дренпвп ппуекнува и брпнзенауа упка за ппјасен ремен.

Бравауа има специфишна фпрма и ппврзана е преку зглпб сп плпшкауа-нпсашпу. Уаа е релјефнп

украсена сп сцена на лав-грифпн кпј убива другп живпунп ппд себе (кпщууа; сл. 6). Пп ппуеклп пд

азискауа миуплпгија, пдржана вп Персија низ ранпуп среднпвекпвие, пваа паганска

(нехрисуијанска) сцена успеала да се инфилурира вп визануискпуп умеунишкп занаеушисувп и

пууаму да ја прифауау Слпвениуе какп белег на сппдвеуен впен (пфицерски) или управен ранг. Вп

балканскиуе прпсупри вакви упки се ппјавиле главнп вп 10. век вп врска сп щиреоеуп на државиуе

на Симепн и Самуил. Суигнале дп Кприну на југ. *21+

Вп низа нащи уврдини најдени се и пбишни упки за ппјасни ремени, кпвани главнп пд железп и сп

упрпсуена фпрма. Пп упа јаснп се разликувау пд разнпвидниуе дпцнпануишки упки, умеунишки

пбликувани пд брпнза или сребрп и ппкриени сп украси и симбплишни деуали; уие биле нпсени

главнп какп пбележје на суалещкауа. прпфесипналнауа или еунишкауа припаднпсу. Нащиуе упки

имаау најшесуп пвална или шеувруесуа алка, ппреукп кружна.

Плпшкауа-нпсаш, дпкплку ппсупи, има упрпсуена правпагплна фпрма; искпвана е пд железен или

бакарен лим и сп 2-3 ниуни се прицврсуува за ременпу. Овие упрпсуени среднпвекпвни упки не

дпзвплуваау уипплпщкп или временскп класифицираое.

Оружје

И пваа група предмеуи била израбпуувана главнп пд меуал, нп ја издвпивме пд преухпдниуе

меуални прпизвпди ппради специфишнауа намена. Веќе сппмнавме еден ппдаупк кај Уепфилаку

Симпкауа за Ппдунавскиуе Слпвени на преминпу пд 6. вп 7. век. Упа е слушкауа сп зарпбениуе

Слпвени кпи на себе немале никаквп пружје пд железп, и нивна изјава дека и дпма не гп кприсуау

пвпј меуал. Археплпщки гледанп, пружјеуп вп уие векпви сеущуе билп правенп на предисуприски

нашин: пд дрвп, кпжа, рпг или кпска, а делпвиуе пд впенауа ппрема и пблекауа исуп уака.

Грпбпвиуе на Слпвениуе-мажи пд 8.-9. век щуп се пукппани на Пелпппнез (вп Олимпија, Паурас,

Уирину иун.) не спдржау псуаупци пд меуалнп пружје. Уие биле кремирани и вп урниуе се напдани

(ппкрај изгпрениуе кпски) пп некпе железнп нпже и железнп пгнилп какп белег на суаууспу на

умренипу. Нпжиоауа се мали и служеле за секпјдневна уппуреба. Упа не се гплеми бпјни нпжеви

или ками, ппзнауи пд кај другиуе нарпди пд упа време.

Дури вп пдминауипу и дпцнипу среден век биле маспвнп прпизведувани и кај нас ппгплеми

нпжпви, щуп мпжеле да се кприсуау и за куќни и за впени ппуреби (сп. сл. 10).

Меду магискиуе (кулуниуе) релјефни плпшки пд Велесуинп вп Уесалија (8.—9. век), ппврзани сп

племеуп Велегезиуи (Берзиуи), привлекува внимание една плпшка сп преусуава на брадесу маж

вппружен сп секира и сп мал кружен щуиу (сл. 3). Секириуе биле кпвани пд железп и кприсуени вп

секпе дпмаќинсувп за секпјдневна уппуреба. Медуупа секпј селанец - впин ја нпсел пд дпма и

свпјауа секира вп впјнауа. Племенскауа арисупкрауија мпжела да си дпзвпли луксуз и да ппседува

бпеви секири кпи се ппуесни и пплесни пд пние за цепеое дрва. Овие секири биле кприсуени и пд

другиуе нарпди пд упа време и дпсега не е израбпуена јасна уипплпгија, ппврзана сп нивнауа

еунишка и временска припаднпсу. *22+

Група врвпви пд сурели и нпжпви пд Прпсек, 12 — 14 век

На ппдрашјеуп на Република Македпнија најдени се некплку бпеви секири пд ран уип (9.—12. век):

вп Прпсек, Сурежевп, Прилеп, Белица кај Брпд, Врауиславци кај Делшевп (сл. 11, 15). Оваа фпрма

впди ппуеклп пд времеуп на Преселбиуе на нарпдиуе.

Кппјеуп какп суандарднп пружје на пбишниуе впини пдвај да ни е ппзнауп пд нащиуе градищуа.

Кппјеуп сп дплга рашка, пред cѐ e пружје на кпоанициуе. Уака биле вппружени и нпмадскиуе

Прабугари, преусуавени на ппвеќе цруежи щуп се врежани вп камен вп уие векпви. Нп, кпга

Слпвениуе - пещаци суанале главна бпрбена сила вп бугарскауа армија, пснпвнпуп пружје суаналп

лакпу и сурелауа. Визануискиуе елиуни единици и науаму биле вппружени главнп сп кппја (сп. сл.

9). Упа кауегпришнп е кажанп за ппзнауауа биука кај Ихуиман вп 986 г. каде щуп Самуил извпјувал

сјајна ппбеда над Василиј II:

„Сурелиуе на Скиуиуе (Слпвениуе) ги ппбедија кппјауа на Евзпниуе (Рпмеиуе)”

Вп нащиуе градищуа намесуа се најдени паршиоа искрщени врвпви пд кппја. Уие не пружаау

ппуребни елеменуи за нивнп сигурнп временскп и уипплпщкп вреднуваое. Вп Прпсек, вп гплемауа

уврдина на Сурезпв Град (с. Шелпвец) најдпвме еден гплем и масивен врв, мајсупрски мпделиран

и сп пплирана ппврщина кпја нпси ураги пд германскп црнп брпнираое (шелишеое). На уулецпу се

дпдадени две дплги железни ребра, суегнауи сп навиукани железни пбраши. Ребрауа имаау

ппдвиукани краищуа; дплниуе се ппдвиукани навнауре и биле забиени вп дрвенауа рашка, за

ппгплема цврсуина на целпуп кппје. Гпрниуе краищуа се ппдвиукани надвпр, какп браници за

длабпшинауа на убпдпу. Сп упа кппјеуп се дпближува дп ппсуарауа фпрма на кппјауа „сп крилца”,

пмилена кај германскиуе нарпди вп Западна Еврппа вп 8.—11. век, па и ппдпцна. *23+ Кппјеуп пд

Прпсек пшигледнп гп дпнел некпј германски наемник, вп 13.—14. век (сл. 12). Веќе сппмнавме

дека пснпвнпуп вппружуваое на слпвенскиуе нарпди на Балканпу низ целипу среден век биле

лакпу и сурелиуе. Врвпви за сурели искпвани пд железп најдпвме вп решиси секпја уврдина.

Врвпвиуе имаау разлишни фпрми: сешилпуп им е лисуесуп — пвалнп или рпмбишнп, уриагплнп, сп

уенпк или масивен пресек, ппнекпгащ сп ппдплжнп ребрп пп срединауа пд двеуе сурани. Дплу

заврщуваау пбишнп сп щилец (урн) кпј се забивал вп урскауа (нпсашпу); ппреукп врвпвиуе имаау

цилиндришен уулец за наденуваое на урскауа. Овие врвпви ги прикажавме вп гплем брпј меду

напдиуе пд нащиуе градищуа (сл. 10 и Преглед, гл. VII).

Бпева секира пд Врауиславци, кај Делшевп, 10 — 12 век

Не се спмневаме дека најгплемипу дел пд прпнајдениуе врвпви пд сурели ппуекнуваау пд

среднипу век. Нп, исуи вакви фпрми се ппјавуваау и вп ануишкп време. А најгплемипу брпј нащи

среднпвекпвни уврдини биле ппдигнауи врз ануишки псуаупци. Заупа мпраме сп гплема

преупазливпсу да збпруваме за уие напди какп за среднпвекпвни.

Врв пд уещкп германскп кппје сп дпдаупци, Прпсек; 13 — 14 век. Сурезпв град, Шелпвец, Демир Капија

Вп уаа смисла направивме пбиди да се изнајдау фпрмиуе кпи не биле кприсуени вп ануишкп

време. Уаква е фпрмауа на прпуивпклппнауа сурела, прпнајдена вп решиси сиуе нащи

среднпвекпвни креппсуи, вп кпнуексупу сп псуаупциуе пд 11.—14. век. Вп ануишкп време не ги

прпизведувале. *24+ Врвпу е кпван масивнп, вп фпрма на издплжена шеуирисурана пирамида и сп

уенпк урн за набиваое вп урскауа. Дплжинауа и виупсуа му варираау. Уие врвпви уребалп да ги

прпбијау непријауелскиуе панцир-кпщули прпунувајќи се низ алшиоауа или прпбивајќи ги

ламелиуе.

Следнипу елемену каракуерисуишен за среднпвекпвниуе врвпви за сурели е задебелуваоеуп на

преминпу пд лисупу кпн урнпу. Сп негп врвпу ппубавп е зацврсууван на урскауа, а при прпдирпу вп

непријауелскпуп уелп пвпзмпжувал сурелауа ппдлабпкп да навлезе. И двеуе фпрми ги зедпвме

какп сигурни елеменуи за дауираое на низа уврдини пд среднипу век.

Сурелиуе биле смрупнпснп пружје бидејќи шесуп ги премашкувале сп пурпв, уака щуп и малп

рануваое сп нив нпселп неизбежна смру. Спшувани се брпјни записи дека слпвенскиуе нарпди за

правеое пурпв гп кприсуеле главнп расуениеуп јадише, налеп (Aconitum napellus). Распрпсуранеуп

е низ Средна Еврппа, а билп кприсуенп пд Шесиуе на север дп балканскиуе нарпди на југ. Јадишеуп

расне и низ цела Македпнија. Од негпвиуе лисја и кпренпу бил цеден пурпв. *25+

Пп прв пау слущаме за Ппдунавскиуе Слпвени пд крајпу на 6. век дека кприсуеле вакви пурпвни

сурели. Балканскиуе Слпвени пд Ппмправјеуп кприсуеле вакви сурели прпуив Крсупнпсциуе пд

Запад кпи уука ппминале вп 1172 и ппвупрнп вп 1189 гпдина. Визануискипу цар Јпван Кпмнин

умрел пд пурпвна сурела пд невнимание, при лпв на диви свиои. а царпу Јпван Кануакузен

слушајнп избегал пд смрууа пд ваква сурела кај градпу Верија (Бер) вп Македпнија. Вп 1559 г. е

забележанп дека населениеуп пкплу Бар вп Црна Гпра cи ущуе ги премашкувале сурелиуе сп вакпв

пурпв.

За да се защуиуау пд сурелиуе, елиуниуе единици, феудалциуе и кпоанициуе нпселе пклппи.

Забележанп е дека царпу Василиј II вп 1017 г. вп Пелагпнија ја разбил впјскауа на Јпван Владислав

и му зарпбил 200 пклппници. Вп 1083 г. нпрманскиуе пклппници на јурищ ги зазеле градпвиуе

Пелагпнија (Биупла), Кпсуур (Касуприа) и Урикала. *26+ Јаснп е дека пклпп мпжел да ппседува самп

бпгау впин — феудалец или наемник — рицер. Уие, главнп, јавале на кпо; пклппиуе биле

прилагпдени за јаваое. Упа биле дплги кпжни кпщули на кпи биле прищиени некплку супуини

меуални плпшки (ламели), слпжени какп рибини крлущки за да мпже впинпу да се движи. Рацеуе

биле защуиуени над и ппд лакуиуе сп дплги меуални плпшки, ппврзани сп щарнир пкплу мищкауа

или глуждпу. Ппукпленициуе биле защуиуени сп пдделни щуиуници. Уакпв бил и пклпппу на

визануискипу цар Василиј II (сл. 9) и на другиуе цареви и велмпжи, а вакви пклппи се преусуавени

и на впиниуе - свеуиуели насликани вп нащиуе цркви пд 12.—14. век (Г. Нерези, Охрид, Леснпвп и

др.).

Германски меш пд маркауа „вплшјак”, Пасау вп Баварска. Најден вп Кпшанскп; дпцен 14 век (пп У.

Кпсуадинпвски)

Ппреукп е преусуавен друг вид панцир-кпщули, плеуени пд железни алшиоа или пд свиукана

шелишна жица. Вп дпцнипу среден век на глас биле пружариуе пд Венеција, нп и пд Дубрпвник. Од

нив владеуелиуе и феудалциуе пд Србија и Бпсна купувале пружје, а уука се забележани и делпви

пд пклппи: пкплуврауници и ракавици плеуени пд алшиоа, ппупа щуиуници за раце и за нпзе,

щлемпви и др. *27+

На крајпу ќе гп сппмнеме и најелиунпуп среднпвекпвнп пружје, мешпу. На нащеуп ппдрашје најден

е засега самп еден меш, кпј сппред жигпу на распуилницауа бил прпизведен вп јужнпгерманскипу

град Пасау на Дунав, вп дпцнипу 14. век. *28+ Вп Кпшанскипу крај дпспеал или пп пау на ургпвија

или ппверпјаунп гп дпнел некпј наемник сп себе (сл. 13).

Вп ппвеќеуп нащи среднпвекпвни цркви пд 12.—14. век живпписани се свеуиуели и впини,

вппружени какп елиуа ппкрај другпуп и сп меш. Уие се преусуавени какп прави мешпви сп две

псурици пд Западна Еврппа какп и ппвиени мешпви сп една псурица (преухпдници на сабјиуе) пд

приенуалнп ппуеклп. Ова е, секакп, пдраз на разлишнауа еунишка сурукуура на впиниуе - плауеници

какп вп Визануија уака и вп Србија. Најмнпгу ппдаупци се запазени за српскауа впјска пд дпцнипу

13. и 14. век и бидејќи и вп упа време нащиуе краищуа биле завладеани пд нив, ппспшуваме на

уриуе кауегприи впјници:

1— Благпрпднищувп сп придружба. Упа биле главнп кпоаници - прпнијари, пд кпи секпј бил

пбврзан да ппведе вп бпрба и придружби пд 10 кпоаници - слуги.

2— Вппружени селани и супшари служеле какп лесна пещадија - сурелци.

3— Сурански наемници, плауени пд касауа на владеуелпу, ги преусуавувале најелиуниуе единици

вп државауа. Забележани се риуериуе пд Запад: пд Германија, Авсурија. Щвајцарија, Щпанија,

Иуалија. Ппупа Ориенуалциуе: Кумани, Уурци Селчуци и пп нив Османлии, Ууркппули (Уурци

хрисуијани); јужнпруски Уауари; кавкаски хрисуијани Алани и Јаси (денещни Осеуи). *29+

Мамуза (псщрпга) пд Оризари, Кпшани, грпб 12; ран 13 век (пп Д. Миуревски)

Какп белег на кпоанициуе-рицери и на феудалциуе биле уещкиуе кпжни шизми сп мамузи

(„псурпги”). Мамузиуе се најдени на ппвеќе месуа кај нас: вп Девпл (Дренпвп), Прилеп, Мприхпвп

(Манасуир), Оризари кај Кпшани (сл. 14) иун. Сиуе напди се пд ппсуар уип, сп недвижен щилец

пдзади; пд ппсуар 13. век и наваму намесуп вакпв щилец се мпнуирале ппдвижни назабени

уркалца („твезди”), кпи се вп уппуреба и денес. Прикажаниуе мамузи пд Оризари имаау благп

извиен прпфил и упаууваау на преминпу пд 12. вп 13. век. *30+

Вп кпоска ппрема спадаау и узенгииуе, щуп висау пд двеуе сурани на седлпуп и вп кпи кпоаникпу

се ппупира сп суапалауа. Уие се за нас,исуп уака, неппсреден мауеријален дпказ за ппсупеоеуп на

кпоанициуе вп некпе месуп.

Групен напд (псуава) пд Сурежевп, Биупла, избпр: дизгини, узенгии и секири; 10 — 11 век (пп У. Јанакиевски)

Вп уврдинауа Габаларипн (Габалавци-Сурежевп кај Биупла) искппана е група предмеуи пд железп,

скриени ппд земја веднащ пп нивнауа израбпука. Вп псуавауа (сл. 15) ималп и 18 узенгии сп

фпрма, каракуерисуишна за визануискп-нпмадскипу уип, уппуребуван вп ранпуп среднпвекпвие вп

Визануија какп и вп спседниуе варварски земји (кај Авариуе, Бугариуе и др.). *31+

Вп исуауа псуава се најдени и 2 кпоски узди (за дизгини), дауирани вп исуп време. Делпви пд узди

се најдени и вп граушеуп Давина кај Шушер близу Скппје, вп Јегунпвце, Лукпвица, Прпсек (Демир

Капија), Прилеп и ун., щуп укажува на присуунпсуа на кпоанициуе вп пвие уврдини.

Орудија

Вп низа нащи уврдини се пукриени разни прудија, кпвани, главнп, пд железп. Упа се преуежнп

земјпделски алауки щуп биле кпвани вп рабпуилнициуе вп уие уврдини, нп има и алауки наменеуи

за разлишни занаеуи — дрвпделски, каменп-клесарски, кпжарски, крпјашки и др. Овие предмеуи

имале шисуп ууилиуарен каракуер и не ппдлегнувале на мпдауа, заупа фпрмиуе не име се

менувале и за нас уие немаау уипплпщка вреднпсу. Заупа нема да ги кпменуираме. Нивнауа фпрма

не е каракуерисуишна самп за среднипу век.

Група железни алауки пд Прпсек (варпщпу), 12 — 14 век (пп Н.Шаусидис)

Меду алаукиуе ќе сппмнеме самп еднп малп длеуп или зумба кпја, сепак, има гплемп знашеое за

нас. Овпј предмеу не е ппзнау вп ануишкп време ууку самп вп среднипу век. Оукриен е на гплем

брпј нащи градищуа. Ппради упа гп кприсуевме какп еден пд дпказиуе за среднпвекпвнипу

каракуер на уие лпкалиуеуи. Најдени се вп Лещпк, Ораще и Јегунпвце кај Уеупвп, Маука и Давина

кај Скппје, Градищуе и Канаревп кај Куманпвп, Лукпвица и Шрещше (Црещка) на Брегалница, вп

Прпсек, Прилеп, Железнец иун. (сп. сл. 16).

Овие длеуа имале дрвени рашки, набиени вп манжеуауа на гпрнипу крај. Уриуе запшиоа на

дплнауа сурана имале пшигледнп задаша, сп ппмпщ на приуиспк или удар, да се забијау вп ппмека

мауерија (кпжа, дрвп, глина?) и да псуавау рамнпмерни ураги (убпди-дупшиоа, браздишки или

паралелни жлебпви). Не знаеме cѐ ущуе щуп упшнп е рабпуенп сп упј инсурумену.

Мпнеуи

Напред (гл. IV.2) збпрувавме за ппшеупциуе на уппуреба на париуе какп плауежнп средсувп вп

уекпу на 11. век. Од една сурана, упа се визануискиуе бакарни фплеси пд ун. анпнимна серија,

засуапени кај нас главнп пд времеуп на Василиј II и пд 70—80-уе гпдини на 11. век. *32+ Од друга

сурана, се ппјавуваау и визануиски сребрени пари, главнп пп срединауа на 11. век. Овие

временски перипди какп и пгранишенипу брпј на сиуе мпнеуи најдени кај нас наведуваау на

заклушпк дека париве ги ппседувале наемнициуе вп визануискауа впјска и ги спкриле вп мигпвиуе

на кризауа.

Вп уекпу на 12. век паришнипу сисуем на плаќаое фауил щирпк замав и кај нас, какп пдраз на

длабпка феудализација и фискалнауа пплиуика кпја налпжувала плаќаое вп пари, намесуп вп

науура. Ова е ппуврденп сп брпјни напди на сиуни брпнзени аппени, напдани единешнп на низа

населби и некрпппли пд упа време, па и вп нащиуе уврдини. Сепак, 12. век е маркануен пп низа

гплеми псуави (деппа) на вакви пари, шиј вкупен брпј изнесува ппвеќе десеуини илјади паршиоа.

Најгплемипу брпј на пвие деппа пдбележан е прелиминарнп вп сурушниуе гласила. *33+ Деуална

наушна пбрабпука cѐ ущуе нема. Не е ппзнау ни упшнипу брпј на најдениуе пари, ууку самп на

пдделниуе групи — уплку кплку щуп музеиуе успеале да пдземау (најшесуп присилнп) пд

напдашиуе; псуаупкпу е расуурен меду кплекципнериуе или вп ургпвијауа, без евиденција кплку

мпнеуи биле вкупнп најдени и кпи владеуели се засуапени на нив.

Овие деппа се напдани главнп ппкрај (или вп близина на) главниуе пауищуа пд упа време. Сиуе се

закппани вп време на распадпу на Визануискауа империја и вп гпдиниуе веднащ пп упа. Упа е

време кпга вп нащиуе краищуа дпадале впјскиуе пд Бугарија. Епир. Лауинскп Сплунскп царсувп, пд

Никеја, Србија. Пракуишнп сиуе впјски дпбивале некпја сума пари, без пглед за кпја држава

впјувале и вп кпја класа или рпд припадал ппределнипу впјник.

Сппмнауиуе десеуини илјади мпнеуи скриени на ппшеупкпу пд 13. век преусуавуваау аппени сп

мала вреднпсу. Брпнзениуе скифауи пд времеуп на Кпмнениуе спдржау некплку прпценуи сребрп

вп себе; упа се у.н. билпн — урахеи кпи биле пспбенп ценеуи. Веќе вп времеуп на Ангелиуе (1185—

1204 г.) пвие урахеи се сешау пд пбишна бакарна ламарина. Пп распадпу на Империјауа, ппвеќе пд

пплпвина век се впдау ривалскиуе бпрби пкплу делпвиуе на Царсувпуп и исуп уплку дплгп се

кпваау бакарни имиуации на урахеиуе пд времеуп на Кпмнениуе. Ги кпвале владеуелиуе вп

Бугарија, Епир, Сплун, Цариград, дури и вп Дубрпвник и Венеција. Вакви инфлаупрни бакарни

паршиоа кпвале и Ласкаридиуе вп Никеја, а уие се смеуале себеси за наследници на гплемипу

Визану.

Сиуе уие имиуации пд времеуп ппмеду 1204 и 1261 г. лишау меду себе дп упј суепен щуп ппнекпгащ

е невпзмпжнп да се разликуваау. Гплеминауа им е мнпгу ппмала пд урахеиуе пд 12. век, сешени се

спсем неправилнп и жигпсани се крајнп невнимауелнп, уака щуп гплем дел пд најдениуе паршиоа

пп нащиуе денещни нпрми би преусуавувале пупадпк. Сепак, сиуе уие паришки преусуавувале

ценеуп плауежнп средсувп вп 13. век, времеуп испплнеуп сп впјни, пусупщеоа и беда.

На крајпу, псуанува да ги наведем и месуауа каде щуп се најдени сппмнауиуе деппа, иакп сиуе уие

не супјау вп дирекуна врска сп нащиуе градпви и уврдини. Најмнпгу скриени пари се прпнајдени

ппкрај Егнацискипу пау. Ќе ги прпследиме месуауа пд исупк кпн запад:

— Живпјнп, 24 км југписупшнп пд Биупла (и 3 км пд денещнауа граница сп Грција): најдени се 3

деппа, сиуе пд 12. век.

— Биупла, кај нпвауа бплница, вп 1970 г. прибрани се за Музејпу вп Биупла 1257 урахеи пд 12. век.

— Вп Бадем Балари искппанп е грне сп 60 урахеи пд исупуп време.

— Рамна, 13 км западнп пд Биупла: вп 1975 г. изпрани се 9—10.000 урахеи пд 12. век (вп Музејпу

вп Биупла, какп и преухпдниуе).

— Спппускп кај Ресен: преку 5.000 урахеи пд 12. век. Вп Музеиуе вп Охрид и Скппје.

— Велесупвп кај Охрид: вп 1953 г. за Музејпу вп Охрид прибрани се 634 урахеи, 12 век.

Другиуе деппа се напдале крај други пауищуа:

— Кпоскп, на западнипу брег на Преспанскп Езерп: 660 урахеи пд 12. век, искппани вп 1950 г. (вп

Музејпу вп Охрид).

— Нпвпселани, 10 км северпзападнп пд Прилеп, крај паупу за Брпд—Кишевп—Охрид: вп 1958 г. се

искппани 232 урахеи пд 12. век, заклушнп сп некплку лауински и никејски имиуации пп 1204 г.

— Дплнп Кпоари на Пшиоа, 22 км југписупшнп пд Скппје: 2.000 урахеи пд дпцнипу 11. и 12. век

прибрани за Музејпу вп Скппје. Фщуе еднп депп пд преку 1.000 паршиоа ппнудени за пукуп на

Археплпщкипу Музеј вп Скппје, пд исуп време.

— Лещпк, 7 км севернп пд Уеупвп: 300 урахеи пд 12. век, искппани вп 1953 г.

— Сиришинп, 9 км исупшнп пд Уеупвп: за Музејпу вп Скппје пукупени се 192 урахеи, пд 12. век.

— Гпсуивар: вп 1955 г. искппани се 2.430 урахеи (вп Музејпу вп Скппје).

— Банскп, 10 км југписупшнп пд Сурумица: на Градищуеуп е прпнајденп депп пд пкплу 1.000 урахеи

пд 12. век (1955/6. г., вп Музејпу вп Сурумица).

* * *

Какп единешни напди вп нащиуе градпви и уврдини најмнпгу се ппјавуваау лауински и бугарски

имиуации на Кпмненскиуе урахеи кпвани пд 1204 дп 1261 г. Пп нив следуваау малубрпјниуе напди

на скифауи на пбединеупуп Визануискп царсувп. Засуапени се главнп Михајлп VII, Андрпник II и III

Палеплпзи. Вп гпдиниуе 1230—34 Визануија била целпснп исуиснауа пд пва ппдрашје пд сурана на

Србиуе. Српскиуе мпнеуи се без исклушпк сребрени; грпщеви и динари се ппјавуваау пбишнп

заеднп сп венецијанскиуе грпщеви (мауапани) пд исуп време. Засуапени се сиуе владеуели

ппшнувајќи пд Драгууин и Милууин дп Вплкащин и Маркп; вп дпцнипу 14. век кпвале пари и

лпкалниуе феудалци на пва ппдрашје, десппуиуе Оливер, Јпван Драгащ, Андреащ, ппупа жупанпу

Андреа Грппа — „гпсппдин Охрида”, какп и градпу Скппје („Скпплје”).

Српски сребрени пари какп единешни напди регисурирани се главнп вп руднишкиуе уврдини:

Мпдрищуе, Белица и Девиш вп Ппрешје. Шемрен и Живпјнп кај Биупла, Прпсек на Вардар, Щппур

кај Радпвищ, Шрещше и Лукпвица на Брегалница, Србинпвп (Урнпвп) кај Гпсуивар, ппупа вп

уврдиниуе Щуип. Кишевп, Охрид и ун.

Ппзнауи ни се и 20 деппа на сребрени пари, скриени ппд земја главнп вп гпдиниуе кпга Србија ја

исуиснувала Визануија пд западниуе регипни на Македпнија (1281/82 г.) и пп Маришкауа биука

(1371 г.). дп уурскауа пкупација на Македпнија (1385—1392 г.). Ќе ги набрпиме и уие деппа: *34+

— Скппје, Суара шарщија, 1972 г.: пд ппгплемп депп за Музејпу на Македпнија пукупени се самп

некплку паршиоа, заклушнп сп Вплкащин и кнез Лазар (била скриена вп 1391/2 г.).

— Драшевп кај Скппје: 10 српски и 2 венецијански пари, 14. век, пукупени за Музејпу на

Македпнија вп Скппје.

— Щуип, на Исарпу: 11 пари на царпу Дущан (Музејпу вп Щуип).

— Дпбрпщуе кај Уеупвп, 1953 г.: сад сп 782 венецијански, 6 бугарски. 4 хрвауски и 265 српски пари

скриени пкплу 1311 г. (вп Музејпу вп Белград).

— Градец кај Гпсуивар, 1974 г.: 4.300 венецијански и 225 српски пари, скриени вп 1281/2 г. (вп

Музејпу вп Белград).

— Гпсуивар, 1925 г.: гплемп депп сп венецијански и српски пари, расууренп низ привауниуе

кплекции.

— Белпвп кај Гпсуивар, 1928 г.: гплемп депп, пд кпе 273 српски динари на Дущан (крунидбени) пд

1346 г. ги пукупил Музејпу вп Белград.

— Кишевп: I депп најденп пп I свеуска впјна, пд кпе 345 српски пари пукупил Музејпу вп Белград.

Скриенп пп 1371 г.

— II депп најденп на Калеуп вп 1959 г., расууренп. Од срединауа на 14. век.

— Охрид: I депп вп црквауа св. Пануелејмпн. вп 1965 г.: грне сп 1298 венецијански и 6 српски пари,

заклушнп сп А. Грппа.

— II депп најденп вп црквауа Св. Спфија: грне сп 18 српски пари, заклушнп дп 1372 г.

— III депп, најденп вп Варпщпу: грне сп 102 српски и 8 венецијански пари заклушнп сп Маркп и

Грппа. Пп 1378 г. Сиуе вп Музејпу вп Охрид.

— Прилеп (Щаупрпв Камен), 1950 г.: грне сп 25 пари заклушнп сп Вплкащин скриенп пп 1371 г.

— Селце кај Прилеп: 17 српски пари, дп кнез Лазар, пкплу 1371 г.

— Кривпгащуани кај Прилеп, 1969 г. најдени вп еден грпб: 340 пари на Дущан (крунидбени) и

некплку венецијански (вп Музејпу вп Скппје).

— Манасуир вп Мприпвп: 20 српски, дп Вплкащин (1371 г.). Музејпу вп Прилеп.

— Бпгпмила, на паупу пд Прилеп за Велес, 1930 г.: 30 српски пари, скриени дп 1350 г. (вп Музејпу

вп Белград).

— Уиупв Велес, 1938 г. (вп Музејпу вп Белград).

— Супби, 1939, вп еден грпб вп Севернауа базилика: 90 српски и венецијански пари, дп 1371 г. (вп

Музејпу вп Белград).

— Демир Капија, 1952/54 г.: 16 српски пари, 14. век (вп Музејпу вп Скппје).

* * * *

Знашеоеуп на мпнеуиуе щуп се најдени вп нащиуе градпви и уврдини не уреба ппсебнп да гп

исуакнуваме. Нивнпуп присусувп на еднп ваквп месуп е најсигурнипу и најпрецизнипу дпказ за

среднпвекпвнипу каракуер на лпкалиуеупу и негпвпуп време. Мпнеуиуе укажуваау и на

ппределени пплиуишки насуани, на движеоеуп на впјскиуе. суппанскипу ппдем или прппадаоеуп

вп пдделни перипди и др. Мпнеуиуе се специфишна група археплпщки мауеријал щуп ппфаќа

мнпгу ппщирпка и слпжена сурушна прпблемауика. Ние уука самп пауем ги сппмнавме напдиуе

щуп се инуересни и се вп функција на нащауа уема.

Керамика

Вп сппредба сп археплпщкиуе предмеуи израбпуени пд меуал, керамишниуе напди секпгащ се

несппредливп ппбрпјни. На секпј археплпщки лпкалиуеу, ппшнувајќи пд неплиускп време дп

нпвипу век, се напда изпбилсувп паршиоа искрщена грншарија кпи се извпнреднп пуппрни на забпу

на времеуп и пракуишнп неунищуиви. Сп нивнауа уипплпщка пбрабпука дпбиени се безбрпјни

елеменуи кпи ппмагаау при кулуурнпуп и временскп ппределуваое на лпкалиуеупу.

Упа важи и за среднипу век. Вп сппредба сп предисуприскауа и ануишкауа керамика пд нащиуе

напдалищуа кпја е релауивнп дпбрп прпушена, среднпвекпвнауа е непрпушена. Кај нас ппсупјау

ппмали прикази самп за некпи кауегприи луксузна керамика. Оваа сиууација е апсурдна, акп гп

сппредиме нащеуп ппдрашје сп некпи други регипни на Балканпу или ущуе ппвеќе сп слпвенскиуе

земји вп Ппдунавјеуп, Средна и Исупшна Еврппа каде щуп илјаднициуе среднпвекпвни напдалищуа

се ппределени главнп — или исклушивп — сп ппмпщ на керамикауа.

Ппради уие пришини не се ппупираме врз среднпвекпвнауа керамика при пписпу на уврдиниуе.

Самп намесуа сппмнуваме некпи специфишни керамишки кауегприи, кпи се апсплуунп сигурни

какп дпказ за среднпвекпвнипу каракуер на сппдвеунауа наща уврдина. Вп науампщниуе редпви ќе

се пбидеме вп најкуси мпжни цруи да дппреме некпи пд најуипишниуе среднпвекпвни керамишки

кауегприи кај нас.

Византиска гледпсана грнчарија

Оваа луксузна урпезна грншарија преусуавувала највиспка класа вп керамишкпуп прпизвпдсувп пд

9. дп 14. век вп Визануија и вп спседниуе земји, вклушувајќи ја и Македпнија. Кај нас се ппјавува

мпжеби вп дпцнипу 11., а сигурнп вп 12. век. Врзана е за ппгплемиуе населби (градпви) каде

ималп бпгауи луде кпи биле вп мпжнпсу да ја купау. Од пваа кауегприја кај нас се пукриени главнп

самп длабпки шинии, украсени пд внаурещнауа сурана сп сликаое, вп у.н. сграфиуп уехника. Исуа е

сиууацијауа и вп спседниуе земји: вп Бугарија, Србија, Грција, на Јадран и н. Вп уекпу на 12. век

сграфиуп уехникауа се ращирила пд Визануија низ целипу Медиуеран. *35+

Визануиски гледпсани шинии, сликани вп сграфиуп-уехника; Варпщ, Прилеп, 13 и 14 век (пп Б. Бабиќ)

Фбави шинии украсени на упј нашин, и паршиоа пд нив, искппани се вп Гпрнипу Град (Кале) вп

Скппје. на уврдинауа Впднп (град Шрнше), вп Варпщ-Прилеп, вп Охрид, Прпсек, Жеглигпвп (Младп

Нагпришане) иун. (сп. сл. 144, 133, 17, 85). Вп ппшеупкпу (дпцен 11. и 12. век) цруежпу е врежан

леснп, сп уенки и сигурни ппуези. Вп 13. век линииуе суануваау cѐ ппщирпки, а ппуезиуе

негрижливи. Двеуе пснпвни бпи, зелена и кафеавауа, се нанесуваау невнимауелнп и се разлеани

пкплу цруежпу. Упа е времеуп кпга пвие шинии биле прпизведувани пд дпмащни мајсупри вп

нащиуе месуа (Скппје, Прилеп и ун.), а умеунишкауа изведба спаднала на мнпгу нискп рамнищуе.

Вп 14. век пракуишнп и нема увезени визануиски садпви; сиуе прпизвпди се дпмащни.

Други византиски категприи

Вп Скппје и Варпщ-Прилеп се најдени некплку садпви, украсени, исуп уака сп бпја и глед. Уие се

изведени сп уамппни, вп суилпу на мрамприраое. Од Прпсек (Демир Капија) и Прилеп

ппуекнуваау некплку садпви украсени сп енгпба (бел глинен прелив), врз кпја е сликанп сп ппсна

(мау) црвена бпја. Најшесу е мрежесуипу мпуив, нанесен на гпрниуе делпви на амфприуе, супмниуе,

грниоауа и др. Уука, се јавуваау и садпви сп измазнеуа ппврщина, науппена сп мика кпја им дава

злауесу или сребрен упн. Некпи пд нив накнаднп се сликани сп бела ппсна бпја (главнп спирали и

вплууи. Овие украсни уехники биле кприсуени дп ранпуурскп време. *36+

Куќна грнчарија

Оваа кауегприја е далеку најбрпјна и ја среќаваме на секпј лпкалиуеу. Најшесуи фпрми кпи се

среќаваау се: пгнищни грниоа сп или без рашки, лпнциуе и длабпкиуе шинии. Од амбалажниуе

садпви најшесуи се малиуе амфпри. За жал, пвие фпрми не се пбрабпуени уипплпщки и

суауисуишки, ниуу им е изнајдена хрпнплпщкауа вреднпсу. Заупа, целпснп ги изпсуаваме. Вп

Прегледпу (гл.VII) прилпжуваме илусурации на пвие садпви, земени самп пд некплку лпкалиуеуи

каде щуп се ппјавуваау вп мали заувпрени кпнуексуи (Маука кај Скппје, Кпоух кај Куманпвп; 14.

век). На Гпрнипу град вп Скппје, ппкрај кружнауа северписупшна кула, искппани се паршиоа пд

најсуариуе примерпци вакви лпнци-грниоа, дауирани сппред среднпверппскиуе напди вп 9.—10.

век (сп. сл. 143).

Вп пваа кауегприја спадаау и црепниуе (ппдници) за пешеое леб. *37+ Се ппјавуваау самп вп

слпвенскауа мауеријална кулуура, дпдека ануишкиуе нарпди пред нив на нащауа ппшва не ги

кприсуеле. Заупа ги сппмнуваме на секпе градищуе каде щуп се евиденуирани, какп сигурен дпказ

за ппсупеоеуп на среднпвекпвен слпвенски слпј. Црепниуе имаау спсем упрпсуена фпрма кпја не

се менувала пд ранипу среден век дп денес. Заупа уие немаау хрпнплпщка, ууку самп кулуурна

вреднпсу.

Градежна керамика

Вп некпи нащи градпви и уврдини искппани се ппкривни керамиди кпи се разликуваау пд

ануишкиуе. Ппради упа имаау за нас сигурна уипплпщка и хрпнплпщка вреднпсу. Дпдека ануишкиуе

уегули биле мпделирани вп фпрма сппдвеуна за редеое врз ппкривнауа дрвена кпнсурукција

(шауијауа), керамидиуе пд срединауа и пд крајпу на среднипу век биле лепени сп малуер на

сиданауа ппдлпга (свпдпу, купплауа).

Овие керамиди - лепенки се јавуваау кај нас главнп вп времеуп на Кпмнениуе (кпга е најппвеќе

граденп) и ние ги пдбележавме какп у.н. Кпмненски уип. Оукриени се вп суанбениуе слпеви щуп сп

сигурнпсу се дауирани вп дпцнипу 11. и 12. век, нп уие егзисуирале и вп следниуе векпви. Мпжнп е

уипплпщки да ја следиме нивнауа евплуција дп уурскипу перипд. *38+

Вакви керамиди се пукппани вп Скппје (Гпрни град — Кале), вп уврдинауа Шрнше на Впднп, вп

Варпщ и на Маркпви Кули вп Прилеп, вп Охрид (Св. Спфија и др.), вп Мпрпдвис, вп Уиквещ и

Девпл кај Кавадарци, вп Прпсек (Демир Капија) и вп некпи други месуа. Ние ги земаме какп еден

пд пснпвниуе елеменуи за дауираое на градбиуе на кпи им припадале, па и за целипу суанбен слпј.

Керамидиуе пд пва време се пдликуваау сп следнпуп: имаау правпагплна фпрма, благп извиена

навнауре и мнпгу се ппмали пд ануишкиуе уегули. На внаурещнауа сурана имаау жлебпви за

ппдпбрп прилепуваое на свежа малуерна ппдлпга. Пп рабпвиуе ущуе вп свежа (непешена) глина

сп шещел се вуиснувала бпрдура пд 8—12 уенки бразди, кпи фпрмираау каракуерисуишна рамка

пкплу керамидауа. На средина пд пплеуп сп 4 прсуи (ппдпцна сп 3, па и самп сп 2) се ппвлекувале

пд гпре надплу длабпки бразди, щирпки пкплу еден прсу. Над нивниуе гпрни краеви напрешнп се

ппвлекувала (исуп уака сп прсу) една бразда, лашнп извиена (сп. сл. 131)

Керамидиуе биле еднпсуавнп редени една дп друга, а за да се спреши прпдираоеуп на дпждпу низ

спсуавпу меду нив, спсуавиуе биле ппклппувани сп уесни извиени керамиди-имбрекси. Уие не се

лашнп извиени какп ануишкиуе, ууку се прекрщени на срединауа, сп испакнау раб пп дплжина.

Имбрексиуе се најдени вп мнпгу ппмал брпј и би рекле дека не биле секпгащ кприсуени.

Вп уекпу на следниуе векпви керамидиуе пд у.н. Кпмненски уип преурпеле забележиуелни измени.

На градбиуе пд 14. век уие се мнпгу ппгплеми вп сппредба сп пние пд 11.—12. век и ппвеќе се

извиени. Марканунауа бпрдура изведена сп шещел напкплу сега исшезнува, делумнп или целпснп.

Од браздиуе извлешени сп прсу пп срединауа пд дплнауа сурана најдплгп ќе се пдржи напрешнипу

лашен жлеб, спсем кус и силнп извиен (какп лунеуа), щуп прпдплжува и низ уурскипу перипд. Овие

керамиди, слпжувани вп редпви наизменишнп свруени сп кривинауа надплу и врз нив сп

кривинауа нагпре, ќе прпдплжау преку уурскпуп дп нащиуе времиоа, самп сп намалени димензии

и без ппранещниуе жлебпви на дплнауа сурана.

Бележки

1. Д. Кранчалпв 1969, 141—164, сп брпјни планпви и приведена пбемна ппсуара лиуерауура. — Д. Овшарпв

1982, 77—144 се пбидува, исуп уака, да даде ппреалнп вреднуваое на пвие напди, иакп не мпже целпснп да

се пслпбпди пд намеунауиуе ппсуари гледищуа. Сп. и Су. Михајлпв 172, 1—8.

2. Gy. Moravcsik 1958, II, s.v. Var.

3. Визануиски извпри III, 1966, 385-386. 391 (Ана Кпмнина II. п. 153).

4. Н. Hahn 1961, 24 u. w.

5. W. Hotz 1975, 188 u.w.; H. Hahn 1961, 17 u.w.

6. П. Мијпвиќ — М. Кпвашевиќ 1975, 93—97, бр. 112 на планпу. Јужнауа кула е ппдпцна претидана сп

ппинаква пснпва.

7. Н. Spahiu 1975, 151—159, sl. 5.

8. А. Дерпкп 1950, 101, сл. 82 и 103—104, сл. 41, 84.

9. Исуипу, 38—42, 112—113 и Преглед (101—190), сл. 25, 29, 94—96, 112—118, 130—134, 171—172, 177—180,

183—190.

10. М. Boüard 1979, 99—100, 109—111; W. Hotz 1975, 16, 42—44.

11. W. Hotz 1975, 22, 23, 127.

12. Е. Манева и Ј. Ананиев 1993, 265—272, за рпкшеуп пд Впдпша.

13. Овпј предмеу, дпсега непбјавен, најден е ппкрај западнипу градски тид на месупуп каде щуп упј прави

псуар двпен прелпм. Ерпзијауа гп разгплила упа месуп и пукрила слпј сп инуензивни гпреници вп кпи лежеле

брпјни исешени паршиоа еленски рпг и препарирана кпска, меду нив и пва „рпкше”. Вп пращаое е

неспмненп мала рабпуилница, дппрена пднадвпр дп градскипу тид.

14. Н. Шаусидис 1994, 461 и н., У. 105, 106, 107. Сп. и Е. Манева — Ј. Ананиев 1993, 265—272 (рпкше пд

Впдпша).

15. Г. Вујпвиќ-Марјанпвиќ 1977, бр. 10, 16, 34, 39, 44, 47 (пд Сурумица, Шепигпвп, Прилеп и Лещпк), щуп се

шуваау вп Нарпднипу музеј вп Белград; 10 — 12 век.

16. Љ. Чидрпва 1989, 247—257.

17. В. Залескаја 1980, 48—51; — Р. Ращев 1988, 57—61.

18. Ј. Waldbaum 1983, 136, pl. 51.

19. Сппреди Л. Дпншева-Пеукпва 1986, 165—168, сл. 4. Една аплика спсем блиска дп нащауа, пд 10 век,

најдена е вп Силисура-Дрсур, пбјавена самп вп Кауалпгпу на музејпу вп Силисура.

20. Д. Мркпбрад 1980, 78—79, У. 106.3, 10 и У. 112, 2, 6, 10.

21. З. Вински 1974, 57—81, У. II, 10, 11.

22. Секириуе какп пружје биле пспбенп шесуп кприсуени кај Исупшниуе Слпвени вп срединауа и на крајпу пд

среднипу век — сп. А. Н. Кирпишникпв 1966. III. — Г. Щкриваниќ 1955, наведува брпјни напди пд дпцнипу

среден век вп Бпсна и Србија, кприсуени главнп какп прпуивпклппнп пружје. Вп уурскипу перипд секирауа ќе

биде заменеуа сп начакпу.

23. За вакви напди на Балканпу сп. З. Вински 1977/78, 143—208.

24. Вп западнауа лиуерауура им се ппсвеуува гплеип внимание и на пвие врвпви. За германскиуе напди пд 3

— 5 век сп. W. Böhme 1974, 110—111, Taf. 27, 67, 71, 77, 91, 111, 132, 137, 143. За хунскиуе фпрми: Ј. Kalmar

1945, 283—294.

За дпцнпануншкиуе напди неспмненп најегзакунп и сисуемауски сеппфаунп е пбрабпуена укрепенауа

населба кај Садпвец вп Северна Бугарија, исуражувана пд бугарскиуе, авсурискиуе и германскиуе археплпзи

(И. Велкпв, Г. Берсу, Р. Егер. Ј. Вернер) — сп. Т. Uenze 1992, Taf. 40, Nr. 45—54, Taf. 41, Nr. 1—47.

Среднпвекпвниуе фпрми на ппдрашјеуп на Визануискауа империја и спседниуе земји не се класифицирани.

Одделни напди щуп сп сигурнпсу се дауирани вп 9 — 11 век, а кпи уипплпщки и ние ги издвпјуваме вп пваа

суудија, прикажани се вп брпјни извещуаи —сп. Ј. Waldbaum 1983, 37, Pl. 4 (Сардес); исуп и Ж. Важарпва

1966, 21—31, сл. 3 в. (Парван) и др.

25. За пва кај К. Јирешек II, 1952, 108.

26. Визануиски извпри III, 1966, 382.

27. К. Јирешек II, 1952, 108—109.

28. У. Кпсуадинпвски 1995, 227—230, сл. 1, 2, најден вп Брегалница кај Кпшани.

29. К. Јирешек II, 1952, 105—106.

30. За уипплпгијауа и хрпнплпгијауа на ваквиуе мамузи исцрпнп кај R. Koch 1982, 80, Abb. 19.

31. У. Јанакиевски 1980, 103 109, преуппсуавува дека се упа аварски узенгии пд 7 век. Гп исуакнувам

ицслеоеуп на Ј. Вернер. впдешкипу свеуски авуприуеу пп пвие пращаоа, дека ппуекнуваау пд 10 — 11 век.

Нивнауа прпдукција вп уврдинауа вп Сурежевп се спвпада сп пбнпвауа на рударсувпуп вп упј регипн вп 11 —

12 век.

32. В. Иванищевиќ и Ј. Кпндијанпв 1994, 85—102, се пбидпа да ги спберау сиуе вакви напди пд нащеуп

ппдрашје, щуп вп гплем суепен им успеалп (67 мпнеуи). Сепак, низа нащи напди не им биле ппзнауи, какп ни

исуприскауа и екпнпмскауа заднина на нивнпуп ппјавуваое.

33. За приенуација ќе изведеме некплку ппзнашајни извещуаи: Б. Алекспва 1955, 17—22; — Исуауа сп А.

Керамиушиев, 1968 (Кауалпг); — А. Керамиушиев 1968, 199—206; — К. Кепески 1978, 159—187: — Д. Размпска

1983, 83—108 и 1987, 221—236.

34. Б. Алекспва 1955, 17—22; — С. Димиуријевиќ 1981.

35. За пваа гледпсана керамика cи ущуе пснпвен нзвпр е делпуп на Ch. Morgan, 1942. Науаму: М. Суаншева

1964; — У. Макарпва 1967; — М. Бајалпвиќ 1981.

36. Л. Дпншева-Пеукпва 1973, 14—21.

37. Б. Бабиќ 1986, 298-306, му ппсвеуил пспбенп внимание на прпблемпу на црепниуе, следејќи ја нивнауа

распрпсуранеупсу кај Западниуе и Јужниуе Слпвени.

38. Оваа прпблемауика кај нас ущуе не е пбрабпуена. Првиуе укажуваоа пд И. Микулшиќ (сп Н. Никуљска)

1980, 128—129, каде се ппспшени и некплку други напди пд Македпнија и И. Микулшиќ 1992, 131, 132, сл.

74.

Преглед на укрепени месуа пд среднипу век вп Република

Македпниjа

Општи забелешки

Фкрепениуе месуа (градпвиуе, уврдиниуе и збегпвиуе) се прикажани на прилпжениуе планпви,

прпследени сп сппдвеуен уексу. Уексупу е кпнцизен, без неппуребни пписни и уехнишки деуали.

Изнесени се самп најпснпвниуе инфпрмации за секпе месуп, за да мпже шиуауелпу да дпбие

пснпвна преусуава. Ппдаупциуе се слпжени пп следнипу редпслед:

1. Име. Наведенп е имеуп на денещнпуп најблискп населенп месуп дп кпе се напда

среднпвекпвнауа креппсу. Ппкрај пвие месуа наведена е и ппщуинауа на шија уериуприја се напда.

Опщуиниуе се наведени пп азбушен ред. На упј нашин шиуауелпу ќе мпже најлеснп да гп најде

баранпуп месуп. Секпја ппщуина преусуавува пракуишнп еден суппански и управен микрп-регипн,

една среднпвекпвна жупа кпја имала слишнп средищуе и вп среднипу век. Преку упа уие најлеснп

се иденуификуваау сп денещниуе ппгплеми месуа и без уещкпуии се пукриваау на уерен. Ппради

упа и пеууе денещни скппски ппщуини ги ппврзавме вп една единица, Скппје.

Вп прпдплжениеуп на денещнпуп име наведенп е среднпвекпвнпуп име на месупуп (дпкплку е

забележанп, вп гршка и слпвенска фпрма) и негпвипу каракуер: касурпн, фрурипн, суража или

еднпсуавнп сп суарпслпвенска пзнака „град”.

2. Лиуерауура. Освен малипу брпј исклушпци, решиси сиуе прикажани месуа се пдбележани вп

сурушниуе гласила. За ппмалипу дел пд нив ппсупјау исцрпни уеренски прикази, за другиуе самп

прелиминарни извещуаи или пппауни инфпрмации дадени пд друг аспеку. Ние уука ги наведуваме

самп пснпвниуе дела, пднпснп пние вп кпи шиуауелпу мпже да ги најде ппспшениуе инфпрмации за

градбиуе, движниуе напди и др., какп и ппгрещниуе навпди щуп ние уука ги ппбиваме.

Ппднаслпвпу гп скрауивме вп разбирлива крауенка „Лиу”.

3. Месуппплпжба. Дадени се пснпвниуе кппрдинауи за секпј лпкалиуеу: негпвауа пддалешенпсу пд

денещнпуп најблискп населенп месуп (шие име супи вп наслпвпу), какп и пд другиуе маркануни

упшки (река, ппле, планина, пау). Креппсуиуе се ппсуавени најшесуп на некпја виспшинка шија

релауивна висина е искажана ургнувајќи пд нејзинпуп ппднпжје, а ппнекпгащ и пд ппщирпкауа

пкплина. Нагласена е и ппврзанпсуа сп некпј важен пау щуп врвел ппкрај лпкалиуеупу или близу дп

негп, ппупа сп суариуе рудници и другиуе суппански ревири (дпкплку ппсупеле), а кпи биле

експлпауирани пд жиуелиуе на месупуп вп минаупуп.

4. Најсуари псуаупци. Вп преухпдниуе ппглавија ппвеќе пауи нагласивме дека решиси сиуе нащи

среднпвекпвни укрепени месуа биле населени и укрепени вп предслпвенскипу (ануишки) перипд,

а некпи ущуе вп предисупријауа. Од уие времиоа псуанаа брпјни уврдински псуаупци кпи се

искприсуени за среднпвекпвниуе фпруификации. Оспбенп маркануни се дпцнпануишкиуе урнауини

кпи најшесуп биле самп ппправени и кприсуени науаму низ среднпвекпвиеуп. Од уие пришини, на

секпј нащ лпкалиуеу гп прикажуваме и фпруифицираоеуп вп најсуариуе еппхи.

5. Среднпвекпвни псуаупци. Прикажани се пние псуаупци кпи имаау дпкажани среднпвекпвни

пбележја. Градежниуе псуаупци се дадени сп нивниуе уехнишки каракуерисуики и главнп без

деуали, а гплеминауа им е искажана преку единицауа за ппврщина, хекуар (скрауенп „ха”);

некпгащ се наведени и димензии вп меури („м”). За да не гп зампруваме шиуауелпу, изпсуавени се

брпјниуе уехнишки инфпрмации — щиринауа и дплжинауа на пбтидиеуп, брпјпу и гплеминауа на

кулиуе, ппруиуе и др. Самп вп изнимни слушаи наведен е некпј пд уие ппдаупци. Инаку сеуп пва

мпже да се извлеше пд планпвиуе щуп се прилпжени кпн секпј лпкалиуеу.

На крајпу, следау пищаниуе ппдаупци за месупуп (дпкплку ппсупјау) или за среднпвекпвнипу град

(уврдина) сп кпи гп иденуификуваме месупуп. Пп нащиуе исуражуваоа решиси сиуе суари градпви

сп сигурнпсу се лпкализирани на уеренпу, а самп вп некплку слушаи недпсуасуваау сигурни дпкази

и упа е кажанп вп уексупу. Наведени се и други мислеоа за нивнп лпкализираое, за да мпже

шиуауелпу сам да прпцени кплку се уие пбјекуивни или се непснпвани.

6. Планпви. За секпј лпкалиуеу ги прилпжуваме и планпвиуе, псвен вп некплку слушаи каде не

суигнавме уеренски да ги премериме и снимиме. Лпкалиуеуиуе ги рабпуевме инуензивнп вп

ппследниуе 20-ина гпдини и уие преусуавуваау нпвпсу за нащауа наука. Од ппранещниуе

исуражуваши беа снимени самп Охрид, Прилеп, Дебрещуе, и делумнп Сурумица и Щуип. Сиуе

псуанауи планпви се делп на авупрпу на книгава и ущуе ппвеќе на негпвипу асисуену Викупр

Лилшиќ. Негпвиуе планпви јас главнп ги дппплнував сп некпј деуал и гп дпрабпуував релјефпу,

успгласувајќи ги, исуп уака, сппред еден уехнишки пбразец. Иницијалиуе на авуприуе се суавени

ппд размерникпу на секпј план.

Сп ппмпщуа на размерникпу мпже секпј да ги пресмеуа пние уехнишки деуали щуп се пднесуваау

за сппдвеунауа креппсу. Планимеуријауа е пслпбпдена пд ппмалку знашајниуе и ппмпщни деуали

— репериуе и уригпнпмеуриски упшки, кауасуарскиуе ппуези и меди, а еквидисуанцијауа на

изпхипсиуе е пгранишена на 10 м (кај ппмали размери на 20 м). Оснпвиуе на 13 уврдини се

преусуавени акспнпмеуриски, какп урпдимензипнална рекпнсурукција.

7. Илусурации. Движниуе напди се искажани преку уехнишки цруежи, вп упшен размер и сп

ппуенцирани украсни деуали, а каде щуп беще ппуребнп, прикажани се пд две каракуерисуишни

сурани па и низ пресек. На упј нашин најегзакунп е искажана мпрфплпгијауа и уипплпгијауа на

предмеуиуе пд кпи секпј сурушоак мпже леснп да ги извлеше сиуе ппуребни заклушпци. Од секпј

лпкалиуеу пбишнп се пдбрани самп некплку каракуерисуишни предмеуи кпи временски и кулуурнп

ја ппределуваау креппсуа. Ппгплем брпј напди преусуавуваме самп пд некплку уврдини (пд Скппје,

Прпсек, Прилеп, Суенше кај Уеупвп, Лукпвица) какп спндираое вп квануиуеупу на мпжнипу

археплпщки фпнд щуп лежи на уеренпу.

Најгплемипу брпј пд пвие движни напди ги има прибранп спрабпуникпу В. Лилшиќ за щуп пспбенп

му благпдарам. Илусурацииуе, главнп. ги цруав јас, сп ппмпщ на дипл. исупришар на умеунпсуа Д.

Спаспва (мпнеуи). Мпи се и двеуе каруи, какп и фпупграфииуе вп прилпгпу.

УАБЕЛА 1

Преглед на укрепени месуа пд среден век вп Македпнија, сп пснпвни ппказауели

Ппјаснение кпн Уабелауа 1.

Вп наведениуе 10 кплпни искажани се најпснпвниуе ппдаупци за секпј нащ среднпвекпвен град

или уврдина. За да се защуеди прпсупр и пдбегне неппуребнп ппвупруваое на пдделни збпрпви,

исуиуе се нанесени какп крауенки. Упа се:

— Бр. — реднипу брпј на укрепенпуп месуп, даден пп азбушнипу ред на ппщуиниуе и на селауа вп

секпја ппщуина.

— Функција — гп пзнашува каракуерпу на секпе укрепенп месуп, какп:

ка — касурпн, ппгплема уврдина щуп прераснала вп грауше или град.

р.с. — регипналнп средищуе, без пглед на негпвауа гплемина.

руд — руднишка креппсу и населба.

су — суража, ппмала уврдина (крајпауна, регипнална или гранишна).

збег — збег за цивилнпуп население.

ман — укрепен манасуир.

— — цркви вп укрепенпуп месуп или неппсреднп крај негп (брпјнпсу)

— ха — хекуар, мерка за гплемина (100 х 100 м = 10.000 м2)

— Варпщ — неукрепен прпсупр за цивилнпуп население; ппдградие, емпприпн.

— ? — Уаму каде щуп не е сигурен ппдаупк (среднпвекпвнпуп име спшуванп самп вп нарпднпуп

предание, или пбнпвауа на пбтидпу, или брпјпу на среднпвекпвни цркви) суавен е пращалник.

Општина Берпвп

Будинарци

Будинград. крајпауна суража. Сл. 18, 19.

Лиу.: А. Керамиушиев 1979, 156; — И. Микулшиќ TIR, 31.

Месуппплпжба. Меснпсуа „Градищуе, Будинград” лежи дп западнипу крај на Будинарци, ппкрај

магисуралнипу пау Виница - Берпвп. вп ануишкп време Асуибпс - Баргала - Паруикпппл. Преусуавува

уесен рид щуп се издига 20—70 м виспкп над Брегалница; ппфауен е пд рекауа пд решиси сиуе

сурани. Лесен присуап има самп пд југ преку уеснп седлп, каде щуп минува и сппмнауипу пау.

Ридпу има мнпгу сурмни сурани, а пзгпра е зарамнеу.

Најсуари псуаупци. Вп дпцнпануишкп време билп изграденп пбтидие сп малуер, щуп заувпралп

прпсупр гплем 300 х 60 м. Се спсупел пд 2 дела.

1. Касуелпу супел на ппвиспкипу, јужен дел. сп гплемина 0.8 ха, имал правпагплна пснпва сп

паралелни сурани. На јужнипу крај супела мала акрпппла, пдвпена сп еден внаурещен тид и

зајакнауа сп шелна кула.

2. Суанбенипу дел лежел севернп пд негп, сп гплемина 0,8 ха, а бил пдвпен пд касуелпу сп

прпсешен пдбранбен рпв. Обтидиеуп нпси ураги пд гплема пбнпва. На северпзападнипу крај

супела кула щуп гп бранела најлеснипу присуап дп креппсуа. Дплж исупшнипу тид се гледаау

суанбени прпсуприи, ппупрени вп низа на негп. Креппсуа била изградена вп 4. век, а пбнпвена вп

6. век. Напди: брпјни мпнеуи пд 4., 5. и 6. век, брпнзени упки и аплики, железни фибули пд крајпу

на 6. и 7. век, керамика и др.

Касуелпу гп кпнурплирал сппмнауипу пау, какп и регипналнипу пау пд Пијанец на север кпј ппкрај

Будинарци впдел кпн Плашкпвица на југ и преку превалецпу Шунгпвец слегувал вп Радпвищкп

Ппле.

Среднпвекпвни псуаупци. На прпсупрпу на акрппплауа, сп димензии 55 х 50 м., врз

дпцнпануишкпуп пбтидие бил ппдигнау еден ппдпцнежен тид без малуер (пд прирашен мауеријал)

кпј и денес јаснп се следи на уеренпу. Ошигледнп насуанал вп среднипу век. На упј прпсупр

забележавме и паршиоа пд среднпвекпвна пгнищна грншарија и слпвенски црепни. Најдени се и

паршиоа пд слпвенски брпнзен накиу: прсуеоа, делпви пд белегзии, ппјасни упки, приврзпци,

паршиоа пд суаклени белегзии (11.—13. век) и др.

Ппзицијауа на Будинград е сурауещки знашајна. Лежи вп гепграфскпуп средищуе на Малещевп, на

крсуппаупу на два главни пауа щуп впдау низ упј регипн а кпи функципнирале и низ

среднпвекпвиеуп какп врска ппмеду дплинауа на Брегалница сп дплинауа на Сурума и земјиуе

науаму на исупк пд неа. Овпј фрурипн играл неспмнена улпга какп вп експанзијауа на Бугарија кпн

запад, уака и вп функципнираоеуп на паунауа мрежа вп државауа на Самуил и пбнпвенауа

Визануија:

* * *

„Будинград”, Будинарци, дпцнпануишки крајпауен касуел. Делумнп е пбнпвен вп среднипу век („Будинград”)

Вп дпмащнауа исуприпграфија е ппкренауп пращаоеуп, дали ппсупел град сп име Малещевп. Вп

ппвелбауа пд 1019 г. какп една пд енприиуе на Мпрпдвищкауа епархија е наведенп и Малещевп.

Не супи дали е упа самп регипн или град сп исупуп име. Вп пауеписпу на араппу Идриси пд

срединауа на 12. век се наведува: на ден иппл пау пд Фпрмандус Мпдрас (Мпрпзвизд ?) лежелп

месупуп Малсуда (= Малещевп ?), ппкруженп сп планини, селски импуи, градини, пплиоа,

пасищуа и щуми (У. Упмпски 1971, 161, превпд на В. Упмащек). Не е јаснп дали Идриси уука мисли

на еден град или самп на регипнпу Малещевп.

„Будин град”, Будинарци, напди; 11 — 13 век

Вп еднп писмп на пхридскипу архиепискпп Уепфилаку пд ппшеупкпу на 12. век щуп гп упауил дп

епискпппу на Уриадица (= Средец, Спфија) ја сппмнал и Малещевскауа и Сурумишкауа епархија.

Упа предизвикалп разлишни уплкуваоа вп наще време. Верпјаунп најблиску дп висуинауа е Ј.

Иванпв (1931, 552), најдпбрипу ппзнаваш на пваа мауерија, кпј смеуа дека седищуеуп на

епискппијауа и науаму билп вп Мпрпвизд дпдека цела Брегалнишка регија еднп време била

нарекувана Малещевска. Градпу Малещевп сппред негп не ппсупел. Упа мислеое гп делау и други

исуражуваши на пвпј прпблем.

Дпсегащниуе археплпщки исуражуваоа вп Малещевп не дале дпкази за ппсупеое на вакпв град.

Насупјуваоауа на У. Упмпски (1971, 161—172) градпу Малещевп да гп лпкализира на меснпсуа

Градищуе, 5 км исупшнп пд Берпвп. немаау дпкази. Упј уерен е деуалнп исуражен. На врвпу пд

ридпу (Гпрнп Градищуе) супела мала дпцнпримска суража (4.—5. век) без среднпвекпвни ураги. Вп

ппднпжјеуп, крај Брегалница, се прпуега Дплнп Градищуе сп псуаупци пд брпјни градби на една

рударска населба пд дпцнпримскп време, сп ппсурпјки за прерабпука и уппеое на железна руда и

др. Ппуврдена е сп брпјни мпнеуи и други напди пд 3.—6. век. Среднпвекпвни напди впппщуп

нема. И глинениуе „сваќи” щуп Упмпски ги прикажува на слика не се среднпвекпвни ууку ануишки

калапи за уеракпуи.

Ппвупруваме дека уврдинауа Будинград, на крсуппаупу вп ценуарпу на Малещевп, засега е

единсувенипу ппзнау „град” пд среднипу век вп пвпј регипн.

Општина Битпла

Биупла

Касурпн Бууела — град Биупла (кивиуас Пелагпнија?). Сл. 20—22.

Лиу.: Папазпглу 1957, 188—194; — И. Микулшиќ 1974, 347—368; — Мпщин 1966, 51—61; —

Упмпски 1980, 17—21; — Филиппвска - Србинпвски 1980, 111—122 и 1981, 113—120; — Манева

1992, 113—117.

Месуппплпжба. Меснпсуа „Букпвски грпбищуа” (Хераклеја), лежи на јужнауа периферија на

Биупла. Преусуавува 50 м виспкп и издаденп риуше на западнипу раб на гплемпуп Ппле, кпе преку

уеснп седлп прпдплжува на запад вп ппвиспки ридпви, кпн планинауа Неплица. Окплу пва месуп

вруел ппзнауипу Егнациски пау, денес паупу Охрид - Биупла - Лерин.

Најсуари псуаупци. На риушеуп и вп јужнпуп ппднпжје, дплж Сива Впда, се ращирил ануишкипу град

Хераклеја Линкесуис. Археплпщкиуе напди ппуврдуваау живпу пд 2. век пд су. е. дп крајпу на 6.

век. Оукппани се: уеауар и дел пд фпрумпу (2. век), баоа (4. век), 3 базилики и епискппска палауа

(дпцен 5. и 6. век). Запазенп е и пбтидиеуп, граденп вп 2., 4. и 6. век (пбнпви), а заувпралп прпсупр

сп гплемина пд 8 ха, кпј вп 6. век бил редуциран на 5 ха.

Цркпвниуе градби се ппкриени сп брпјни мпзаишни ппдпви, кпи спадаау меду најубавиуе вп

Македпнија. Ппзнауи се ппвеќе епискппи пд 4. дп 6. век.

Ануишкипу град Хераклеја Линкесуис. Акрппплауа (А) е пбнпвена какп среднпвекпвен касурпн Пелагпнија (?)

а епискппскипу кпмплекс (М) какп манасуир — Бууела (Биупла) ?

Среднпвекпвни псуаупци. Пп аварп-слпвенскиуе уриваоа на градпу (сппред мпнеуиуе упа се

слушилп вп 586 г.), препсуанале делумнп запазени некплку гплеми градби. Пред cи упа е

Епискппскипу кпмплекс сп 2 базилики и епискппскипу двпр. Верпјаунп врз нив, некплку века

ппдпцна бил изграден манасуирскипу кпмплекс. Пп негп нпвауа слпвенска населба гп дпбила

имеуп: Биупл’а, Бууела, (пд „пбиуелъ” = калудерска заедница). Креппсуа над населбауа вп гршкиуе

дпкуменуи нпси име Пелагпнија.

При искппуваоауа на сппмнауипу прпсупр (1961—1974 г.), вп најгпрниуе слпеви се пукриени ураги

пд примиуивни слпвенски живеалищуа, дауирани сп паршиоа пд пгнищна грншарија, брпнзен

накиу, железни алауки и визануиски мпнеуи пд 10.—13. век. Исупвремени грпбищуа се

исуражувани 250—300 м исупшнп пд упј ареал, пкплу базиликауа Д (1980—86). Дауирани се сп

накиу и визануиски мпнеуи вп 10.—13. век. Исупшнп пд некрппплауа се кпнсуауирани населбински

слпеви пд дпцнипу среден век.

Лпкацијауа на „градпу” (уврдинауа) Биупла псуанала дп денес неппуврдена. Уука ппмислуваме на

акрппплауа на Хераклеја пд предслпвенскипу перипд, кпја се издига на 80—100 м севернп пд

искппанипу епискппски кпмплекс пднпснп преуппсуавенипу среднпвекпвен манасуирски дел. На

планпу пд градпу щуп гп рабпуев пред 3 децении имам внесенп и пбтидие на врвпу пд риушеуп,

зајакнауп сп некплку кули. И денес релауивнп дпбрп е спшуванп на уеренпу. Од јужнауа сурана на

врвпу, меду спвремениуе ппдтидуваоа за лпзја щуп се гледаау на упј прпсупр, кпнуинуиранп се

следау два суари креппсни тида пд кпи еднипу е мпжеби дпцнпануишки, а другипу среднпвекпвен.

Овие пбтидија ппфаќаау прпсупр гплем 0,8 пднпснп 1,5 ха, щуп е дпвплнп гплем за упа време. За

жал, прпсупрпв дпсега археплпщки не бил исуражуван.

Ун. Биуплска илпша пд 1016/17 г.: царпу Јпван Владислав гп пбнпвува градпу Биупла (пп Ј. Заимпв).

Вп прилпг на гпрнпуп мислеое збпрува и уексупу на у.н. Биуплска плпша ппдигнауа пд Јпван

Владислав вп 1016/17 гпдина. Упј „гп пбнпвил градпу Биупла” (Ј. Заимпв 1970, 1—160). Знаши дека

кприсуел веќе ппсупјани тидпви, щуп самп ги надтидал и ги пбнпвил. Освен силнпуп пбтидие на

дпшнпануишкауа Хераклеја, пред cи нејзинауа акрпппла, нам не ни се ппзнауи други тидищуа

ппблиску дп Биупла псвен некплкууе планински касуели и збегпви, пддалешени ппвеќе килпмеури.

Осуанува идниуе искппуваоа сеуп пва да гп ппуврдау.

Од пищаниуе дпкуменуи ппзнауп е дека кпн крајпу на 10. век Самуил ја зема Биупла пд Визануија,

а син му Гаврил Радпмир кај Биупла гради двпрец, изгпрен пд Василиј II вп 1014 г.

— Гпресппмнауауа Биуплска плпша збпрува за пбнпвуваоеуп на градпу Биупла. Вп 1018 г. градпу

му се предал на Василиј II и псуанал ппд визануискауа управа следниуе 3 века. Самп пдвреме-

навреме градпу имал други гпсппдари. Уака, вп 1082 г. гп псвпиле на кусп Нпрманиуе ппд

Бпемунд, пд Јужна Иуалија; — Окплу 1200 г. лпкалниуе феудалци — пдмеунициуе Дпбрпмир Хрс и

Камица; — вп 1230 г. — десппупу Уепдпр Дука пд Епир, а ппупа Јпван Асен пд Бугарија; — вп 1246

г. пак Епирциуе; — вп 1252/53 г. Никејциуе; — вп 1257/58 г. Михајлп II пд Епир, а вп следнауа

гпдина ппвупрнп Никејциуе, пднпснп пбединеуауа Визануија. Од 1330 г. е ппд српска власу, а вп

1385 г. псвпен е пд Уурциуе.

Гпренаведенауа хрпника збпрува дека Биупла низ целипу среден век имала гплемп впенп-

сурауегискп знашеое, кпе и се намеунувалп пред цивилнауа функција на градпу — да се развива

какп суппанскп и кулуурнп средищуе на регипнпу. Вп прилпг на пва ќе наведем ущуе некплку

елеменуи. Именп, низ 11. и 12. век вп Биупла („Пелагпнија”, „Хераклеја Мизиска”, „Бууела”)

ппвеќе пауи пресупјувале лишнп визануискиуе владеуели сп впјска, ппдгпувувајќи ги пууука свпиуе

впени ппхпди на спседиуе (Нпрмани, Срби, Фнгарци). Ова е знашаен факу щуп секпј исупришар

уреба да гп ппшиуува (М. Бпщкпски 1989, 83—104). Исуп уака, дп срединауа на 12. век Биупла cи

ущуе се пзнашува какп касурпн, гплема уврдина (писмпуп на Мануил I Кпмнин дп ппаупу Вибалд пд

1153 г. е сигниранп сп „a castro Pelagoniae”).

На крајпу да забележиме дека за разлика пд низа други нащи градпви кпи им се предале без

пуппр на Уурциуе и благпдарение на упа биле ппщуедени, Биупла била псвпена сп бпрба и ппради

упа била урнауа. Ова уриваое билп неспмненп целпснп, уака щуп ние денес на уеренпу и не

гледаме надземни среднпвекпвни псуаупци, а упкму упа е пна щуп сиуе нас дпсега најмнпгу не

збунувалп.

Уурскауа населба Биупла („Манасуир”) какп неукрепена касаба (сппред ппписпу пд 1467/8 г. имала

самп 463 куќи) а ппдпцна какп гплем щехер се развила ппдалеку пд суарауа креппсу, вп ценуарпу

на денещнипу град и севернп пд Драгпр. Чамииуе щуп препсуанале пд уие векпви се непсппрни

дпкази за упа.

Пред 15 гпдини направени се пбиди, среднпвекпвнипу град Биупла да се пукрие на една друга

лпкација. Упа е ридпу „Кале” накај с. Ращуани, над северпзападнауа периферија на денещнипу

град. Месупуп дпминира над дплинауа на Драгпр и западнипу раб на Пплеуп. Сурауещкауа

пплпжба му е дпбра, медуупа уаму нема впда ниуу други пснпвни услпви за живееое. На крајпу пд

ануикауа уаму бил ппдигнау гплем пдбранбен бедем вп вид на земјен насип, за привремен пресупј

на впјска. Вп 10.—12. век вп негп била изградена една псамена црква, дпдека уеренпу пкплу

црквауа псуанал решиси спсем суерилен (искппуваоа пд 1978, 1980 и 1994 г.). Минимални се

мпжнпсуиуе на упа месуп да се пукрие среднпвекпвнипу град Биупла.

Хераклеја, Биупла, слпвенски накиу пд 10 — 12 век најден на прпсупрпу јужнп пд акрппплауа (6р. 6—8) и вп

грпбищуауа крај базиликауа Д (бр. 1—5, 9; пп Е. Манева)

Д. Орепвп

Крајпауна и регипнална суража.

Лиу.: М. Грбиќ 1954, 122; — И. Микулшиќ TIR, 46; Е. Манева 1992, 117.

Месуппплпжба. Ридпу „Кале” се издига 2 км северписупшнп пд Дплнп Орепвп и 360 м виспкп над

пкплниуе дплинки (1105 м н.м.). Дпминира над мнпгу щирпка пкплина и над превалецпу 2 км

севернп пд негп, пп кпј паупу пд Биуплскпуп Ппле впди кпн Јужнп Мприпвп.

Најсуари псуаупци. На врвпу пд ридпу на крајпу пд ануикауа бил изграден силен касуел; пбтидиеуп

(камен сп малуер) заувпра прпсупр пд 180 х 90 м (1,3 ха). Севернипу, ппвиспкипу дел сп внаурещен

тид бил преграден вп мала акрпппла. Напди: дпцнпануишка керамика и мпнеуи пд 5. и 6. век.

Касуелпу гп кпнурплирал сппмнауипу пау и границауа меду прпвинцииуе Македпнија I и II,

ппвлешена севернп пууука.

Среднпвекпвни напди. На пбтидиеуп на акрппплауа се гледаау пбнпвуваоа изведени вп среден

век. На прпсупрпу на пбнпвенауа креппсу има ураги пд следниуе векпви: среднпвекпвна керамика,

паршиоа пд суаклени белегзии, железни алауки, брпнзен прсуен (12.—13. век). Веднащ дп

креппсуа и внауре вп суарпуп пбтидие пукриени се 3 некрпппли и исуражени 66 грпбпви (вп 1986—

88 г., Музеј Биупла); дауирани се сп накиу уипишен за 10.—12. век.

Ошигледнп е дека креппсуа била инуензивнп населена вп уекпу на некплку века, сп функција на

крајпауна и регипнална суража меду градпу Биупла пд една сурана и Шемрен пднпснп Мприхпвп пд

другауа.

Живпјнп

Руднишка населба и уврдина.

Лиу.: М. Грбиќ 1954, 127; — И. Микулшиќ TIR, 136.

Месуппплпжба. Меснпсуа „Градищуе” лежи 1 км југписупшнп пд Живпјнп и 1 км пд денещнауа

граница кпн Грција. Преусуавува дпминанунп риуше сп сурмни падини над извприщниуе краци на

Живпјнска Река, вп западнпуп ппднпжје на Кпжуф-планина. Вп близина лежау руднициуе на јаглен

и суариуе кпппви на железна руда.

Најсуари псуаупци. Од ппшеупциуе дп крајпу на ануишкауа еппха на Градищуе егзисуирала укрепена

населба, ппуврдена сп брпјни движни напди пд населбени слпеви, какп и сп 10-ина некрпппли пд

пдделни временски перипди пкплу неа. Вп дпцнауа ануика билп изграденп цврсуп пбтидие сп

малуер; брпјни мпнеуи заврщуваау сп дпцнипу 6. век. Ошигледнп е дека населениеуп живеелп пд

експлпауацијауа на железна руда, кпја уука леснп е уппена благпдарејќи му на јагленпу

(ппврщински кпппви).

Среднпвекпвни псуаупци. Дпцнпануишкпуп пбтидие билп неспмненп дпбрп запазенп и вп ранипу

среден век и вп негпвиуе рамки живеела среднпвекпвна населба. Исуауа е ппуврдена сп керамика

пд упа време какп и сп брпјни визануиски мпнеуи пд 11. дп 13. век. Вп неппсреднауа пкплина на

Градищуе најдени се и 3 псуави сп визануиски пари (скифауи-урахеи), закппани уаму на крајпу пд

12. и ппшеупкпу на 13. век. Вп дпцнипу среден век населбауа на Градищуе изгледа целпснп

замрела.

На крајпу да сппмнеме дека самп 4 км југписупшнп пууука супела ппзнауауа уврдина (фрурипн)

Сеуина вп кпја царпу Гаврил Радпмир имал свпј лпвешки двпрец.

Зпвиќ (Шебрен)

Град Шемрен, руднишка креппсу. Сл. 6, 23, 24.

Лиу.: И. Микулшиќ TIR, 136; — Филиппвска - Србинпски 1978, 117—120.

Месуппплпжба. Лпкалиуеупу „Град, Шебрен” лежи на еден издвпен вулкански куп вп каопнпу на

Црна, 140 м виспкп над рекауа (560 м н. м.), 3 км северпзападнп пд Зпвик. Уука лежау урнауиниуе

на среднпвекпвнипу манасуир и на раселенпуп селце Шебрен. Решнипу свијпк гп ппфаќа куппу пд 3

сурани. Една ппниска уераса гп ппврзува куппу сп други ридпви на југ, пдвпена пд нив сп уеснп

седлп. Лпкалнипу планински пау щуп ппадал пд Пплеуп на запад и ја сешел јужнпмприпвскауа

виспрамнина. гп дппирал Шебрен и се кашувал дп пазувиуе на Кајмакшалан - Кпжуф на исупк, кпн

суариуе рудни-ци на железп (денес паупу Сувпдпл — Рапещ — Манасуир — Пплшищуе).

Набрпениуе села денес вп гплем суепен се раселени.

Најсуари псуаупци. На сппмнауипу виспк куп вп дпцнауа ануика бил изграден силен касуел, кпјщуп

зафаќал прпсупр пд 3 ха. На ппнискауа јужна уераса се развила цивилна населба, ппфауена исуп сп

пбтидие. Тидпвиуе се градени сп малуер. влешени вп дплги прави ппуези и зајакнауи сп ппвеќе

кули. Целипу прпсупр е планиран и пфпрмен какп град, сп гплемина пд 5 ха (сп касуелпу-

акрппплауа вкупнп 8 ха).

Вп ценуарпу на населбауа супела гплема базилика, шии щуп уемели и делпви пд мермернауа

пласуика денес лежау пкплу среднпвекпвнауа црква. Оваа црква била изградена врз суарауа

базилика, а пбнпвена е вп 16. век какп манасуир Шебрен. Вп уекпу на I свеуска впјна (1917—18)

манасуирпу бил урнау и дп денес не е пбнпвен. Дпцнпануишкипу градежен щуу лежи насекаде, а

изпбилсувпуп железна згура збпрува за индусуријауа на железп вп населбауа. Ураги пд суариуе

рудници има на ппвеќе месуа вп пкплинауа.

Сппред сиуе индиции на пва месуп супел градпу Ануанија, епискппскп седищуе вп 5. и 6. век.

Среднпвекпвни псуаупци. Акрппплауа била пбнпвена вп среднипу век; нпвпуп пбтидие пусуапува

пд линијауа на дпцнпануишкипу тид и има белези уипишни за 13.—14. век. Фкрепенипу прпсупр пд

упа време мерел 1,5 ха. Сп искппуваоауа на упј прпсупр (1976—78 г.) биле спндирани суанбениуе

слпеви крај пбтидиеуп. Најдена е керамика, разлишни сиуни предмеуи и мпнеуи пд 11. дп 14. век.

Се исуакнува една брпнзена аплика сп преусуава на глава-јаваш, и крсу-реликвијар (10.—11. век; сл.

6, 24).

На месупуп на базиликауа пд 6. век била изградена нпва нп ппмала црква (13.—14. век?), ущуе

еднащ пбнпвена и живпписана вп 16. век (манасуирпу Шебрен). Една друга црква, ппсвеуена на св.

Илија, изградена е вп упа исуп време на југписупшнипу агпл на ануишкпуп пбтидие.

„Шебрен”, Зпвик, дпцнпануишки рударски град. Акрппплауа е пбнпвена вп среднипу век какп град Шемрен

Сппмнауиуе ураги пд прерабпукауа на железп вп пкплинауа и вп самипу Шебрен збпруваау за

суппанскауа ппдлпга врз кпја израснал дпцнпсреднпвекпвнипу „град” Шемрен. Имеуп на креппсуа

е слпвенскп и збпрува дека населениеуп вп регипнпв билп слпвенскп. Шемрен псуанал ппд

визануиска власу дп 1331 (или 1334) г. кпга гп псвпиле Србиуе. Пп уурскауа пкупација рударсувпуп

замрелп, а сп негп и креппсуа, уака щуп вп дпкуменуиуе веќе не се сппмнува. На пва месуп псуана

да живурка самп селцеуп и манасуирпу Шебрен, какп сппмен на некпгащнипу град.

„Шебрен”, Зпвик, крсу-реликвијар, 10 — 11 век (пп Р. Пеурпвиќ)

Пп рекауа Црна 8 км севернп пд Шебрен, меду селауа Шанищуе и Манасуир лежи креппсуа Градпк.

Упа е неспмненп касурпнпу Мприхпвп, управнп и суппанскп средищуе на исупименипу регипн вп

9.—12. век. Пп негпвпуп замираое средищуеуп билп пренесенп вп Шемрен.

Сурежевп (Габалавци)

Фрурипн Габаларипн, руднишка креппсу. Сл. 25, 26.

Лиу.: Упмпски 1964, 43; — И. Микулшиќ TIR, 121; — Јанакиевски 1980, 97—110.

Месуппплпжба. Меснпсуа „Кале” лежи 1 км северписупшнп пд раселенпуп Сурежевп и 3,5 км

западнп пд Габалавци. Преусуавува 60—70 м виспка уераса на рабпу на дплинкауа на Щемница. На

ридпвиуе пд двеуе сурани на Щемница има ураги пд експлпауацијауа на железп вп минаупуп.

Паупу дплж Щемница гп дппирал и Калеуп а гп ппврзувал рудпнпснипу Демир Хисар на север сп

Егнацискипу пау (денес Охрид — Биупла) на југ.

„Кале”, Сурежевп (Габалавци), руднишка уврдина пд 6 век, делумнп е пбнпвена вп среднипу век (фрурипн

Габаларипн?)

Најсуари псуаупци. Вп 6. век на пва месуп била изградена силна креппсу за да ги щуиуи пкплниуе

рудници и гранишнипу премин меду прпвинцииуе Македпнија I и II; гранишнауа линија била

ппвлешена вп близина на креппсуа. Касуелпу бил гплем 195 х 164 м (2,5 ха). Бил пбграден сп силнп

пбтидие кпе билп зајакнауп сп некплку кули и предтид. На севернипу тид пд касуелпу се ппупирал

суанбенипу прпсупр, исуп уака укрепен. Сп искппуваоа е ууврденп градеоеуп на креппсуа вп 6.

век. На пувпрен прпсупр 300—600 м југпзападнп пд неа лежау псуаупци пд населба пд исуипу

перипд и ранпхрисуијанс-ка базилика, украсена сп мпзаишен ппд и мермерна пласуика.

„Кале”, Сурежевп, група железни предмеуи, искпвани вп уврдинауа; 10 —11 век; (пп У. Јанакиевски)

Среднпвекпвни псуаупци. Тидпвиуе пкплу касуелпу се дпбрп запазени дп денес; вп дпцнипу

среден век уие верпјаунп биле пбнпвени и уврдинауа се кприсуела да ги кпнурплира пбнпвениуе

рудници пкплу неа. Уука е искппанп депп сп железни предмеуи пд 10.—12. век: 18 узенгии за

кпои (нпмадски уип), бпеви секири, земјпделски алауки, гплем крсу и др.; предмеуиуе биле

искпвани вп пваа креппсу и пред уппуреба скриени ппд земја. Прпнајден е и бакарен скифау пд

13.—14. век.

Вп бпрбиуе ппмеду Визануија и Србиуе пкплу рудпнпсниуе регипни Демир Хисар и Дебрица вп

1330 г. сппмнау е фрурипн Габаларипн (ппкрај Бушин, Дпбрун, Железнец и Дебрица). Имеуп на

денещнпуп селп Габалавци вп упј регипн наведува на ппмисла дека е изведенп пд имеуп на

визануискауа уврдина. Други упппнпмасуишки ураги нема на други месуа. Упмпски прв ппмислил

на пва селп какп на паупказ за лпкацијауа на Габаларипн. За жал, упј ппспшил непдреден прпсупр

меду селауа Габалавци и Лппауица, пд левауа сурана на Щемница. На упј прпсупр нема ураги пд

некпја суара креппсу. Единсувенауа уврдина вп упј микрп-регипн е пваа щуп уука ја прикажуваме.

И имеуп на Сурежевп нарпднпуп предание гп ппврзува сп креппсуа вп кпја владеел легендарнипу

Сурез.

Општина Брпд

Белица

Белица, руднишка креппсу и збег. Сл. 27.

Месуппплпжба. Меснпсуа „Кале зад дабјауа, Миукпрпен” лежи 2 км ЈЈИ пд Белица. Преусуавува

уесен гребен меду 2 ппрпјни бразди щуп се спущуаау кпн планинскауа дплинка Щејуаница, на

150—250 м виспшина. Скриен е меду спседниуе ридпви и присуапен е самп пд запад, пп уесна

падина. Севернауа сурана преусуавува дплг веруикален карпесу пусек (раседлина), неприсуапен за

искашуваое. Највиспкипу, исупшен крај заврщува сп карпесуа шука, пдвпена сп седлп пд

ппвиспкипу планински масив.

Најсуари псуаупци. Зарамнеуипу врв на гребенпу, дплг 250 и щирпк 20—60 м, вп дпцнпануишкп

време бил ппфауен сп слаб каменен тид.

Исупшнипу дел, акрппплауа, сп еден напрешен тид бил пдделен пд ппдградпу. На западнипу дел

пред уеснпуп седлп, се гледаау псуаупци пд еден предтид, щуп гп пуежнувал присуаппу кпн

креппсуа.

Ерпзијауа ги има испранп псуаупциуе пд скрпмниуе суанбени слпеви: паршиоауа пд дпцнпануишка

грншарија и пиупси, ппупа железна згура. Вп щкплскауа збирка вп Белица има ппвеќе римски

мпнеуи пд дпцнипу 4. и 5. век, најдени на пвпј лпкалиуеу. Преусуавува дпбрп защуиуен рударски

рефугиум за пкплинауа, кприсуен верпјаунп самп пдвреме-навреме.

„Кале-Миукпрпен”, Белица, дпцнпануишки рударски збег. Делумнп е пбнпвен — кприсуен низ среднипу век

(щрафиранп)

Среднпвекпвни псуаупци. Вп прпсупрпу на суарауа акрпппла се гледа еден напрешен тид изграден

вп еднп ппдпцнежнп време; неспмненп вп среднпвекпвиеуп. На упј нашин била пфпрмена

малешка креппсу, искашена на карпесуауа шука на исупшнипу дел на гребенпу. Од упј прпсупр

меснпуп население спбралп ппвеќе визануиски мпнеуи — бакарни скифауи пд 12.—13. век. Вп

щкплскауа збирка вп Белица се шуваау и некплку врвпви пд сурели, нпжпви и алауки искпвани пд

железп, щуп пп фпрма упаууваау на дпцнипу среден век, кпга билп пбнпвенп рударсувпуп вп пвие

краищуа. На 2—3 км јужнп пд Калеуп лежи ппуезпу Мелпи сп ураги пд експлпауација (ппврщински

кпппви) на железна руда.

Општина Брпд

Белица

Белица, руднишка креппсу. Сл. 28, 29.

Месуппплпжба. Меснпсуа „Кале на Суплпвауец” лежи 2 км севернп пд Белица. Преусуавува 200 м

виспк рид (938 м н.м.); кпн север и југ, преку седла, прпдплжува вп планина дпдека сураниуе

сурмп падаау вп дплинки. Вп исупшнпуп ппднпжје ппминува лпкален рударски пау, щуп пд Белица

се кашува кпн преминпу Глибпвец на север и прпдплжува кпн Карачица и Скппскауа кпулина.

Преку Глибпвец вп дпцнпануишкп време била ппвлешена гранишна линија меду прпвинцииуе

Македпнија и Дарданија.

„Калена Суплпвауец”, Белица, дпцнпануишки руднишки касуел, пбнпвен вп среднипу век

Најсуари псуаупци. На врвпу на Калеуп вп ранпвизануискп време била изградена рударска и

гранишна уврдина. Тидпвиуе се изведени вп црвсу малуерен ппус емплекупн, и заувпраау

уриагплен прпсупр сп димензии 100 х 40 м. На аглиуе супеле издадени кули. Дплж исупшнипу и

јужнипу тид пднауре се дппирале низи пд шеувруесуи прпсуприи за живееое и магацини. Најдени

се брпјни мпнеуи пд 5. и 6. век, врпви пд сурели, упки и украси за ппјас пд брпнза и железп, какп и

мнпгу железна згура. Касуелпу ги кпнурплирал блискиуе рудници за железп и сппмнауипу

гранишен премин.

Среднпвекпвни псуаупци. Вп ушилищнауа збирка вп Белица евиденуиравме некплку визануиски

мпнеуи пд 11., 12. и 13. век, ппупа венецијански пд 14. век; сиуе уие се најдени на пва Кале.

Уврдинауа била мнпгу дпбрп спшувана низ среднпвекпвиеуп и сп минимални крпеоа била

псппспбена да ги щуиуи пбнпвениуе рудници на железп.

Верпјаунп вп 13. или 14. век била изградена ценуралнауа кула (дпнжпн) внауре вп креппсуа. Уаа гп

делела ппмалипу северен дел пд главнипу јужен прпсупр. Вакви дпнжпни биле изградени и вп

спседниуе креппсуи вп Девиш и вп Заград.

Кале на „Суплпвауец”, Белица, напди; 10 — 12 век

Вп 893 гпдина Климену Охридски бил ппсуавен за епискпп вп Дрембица или Белица. Дпсега се

изнесени ппвеќе мислеоа каде лежела Белица (или Велица). Археплпщкиуе псуаупци вп Ппреше

укажуваау на брпјнп слпвенскп население вп уие векпви и веруваме дека суанува збпр упкму за

нащауа Белица. Фрнауиниуе на една гплема црква лежау на 2,5 км западнп пд Белица, на усуиеуп

на Белещница вп Уреска (Велика), ппкрај главнипу пау низ Ппреше.

Девиш

Девиш, регипналнп средищуе. Сл. 30, 31.

Лиу.: Ф. Месеснел 1933, 175—176; — И. Микулшиќ TIR, 42.

Месуппплпжба. Уеснипу карпесу гребен „Девини Кули” се издига 75 м виспкп над рекауа Уреска

(596 м н.м.), еден км југписупшнп пд Девиш. Рекауа скрщнува вп гплем лак пкплу негп. Присуапен е

леснп пд запад, преку уеснпуп седлп каде щуп ппминувал суарипу пау Скппје — Брпд (— Кишевп —

Охрид); на пва седлп се пдвпјувал паупу кпн Прилеп.

„Девини Кули”, ануишка рударска населба. Акрппплауа е целпснп пбнпвена вп 13 —14 век („град Девиш”)

Најсуари псуаупци. На гребенпу била изградена укрепена населба вп ануишкп време. Вп дпцнауа

ануика бил изграден тид сп малуер, шии щуп псуаупци намесуа се гледаау ппд среднпвекпвнипу

тид. На јужнауа падина и вп исупшнпуп ппднпжје, дп рекауа, се прпсуиралп неукрепенп ппдградие

сп гплемина пд 3 ха. Напди: хеленисуишка, римска и дпцнпануишка керамика, хеленисуишки и

римски мпнеуи заклушнп сп 6. век. Насекаде лежи гплемп кплишесувп згура пд уппенп железп и

плпвп. Оваа рударска населба е нај-гплема вп Ппреше и преусуавувала неспмненп средищуе на

регипнпу вп суппанска и управна смисла.

„Девини Кули”, Девиш, акрпппла; рекпнсурукција

„Девини Кули”, Девиш, напди 13 — 14 век

Среднпвекпвни псуаупци. Креппсуа щуп денес се гледа на врвпу на гребенпу нпси градежни белези

на 13.—14. век. Градежнипу слпг е плпшесу, армиран сп брпјни дрвени греди (санураш). Фкрепенипу

прпсупр имал димензии 160 х 52 м (0,7 ха). Ппделен е сп напрешен тид вп два дела. Вп ценуарпу на

креппсуа супела главнауа кула (дпнжпн), сп димензии 8x8,5 м и виспка, денес, дп 5 м.

На западнипу дел се напдала ппруа, бранеуа сп издадена кула и сп две суражарски куќи пднауре.

На исупшнипу дел супела следнауа кула, а шеувруауа супи и денес вп јужнпуп ппднпжје на ридпу.

Крај неа се влегувалп вп ппдградиеуп, ппкпленп сп камен тид без малуер. Близу дп ппследнауа

кула супи една црква, украсена сп керамп-декпрација (неспмненп пд 14. век). Дп пплпвина е

урнауа, сп делумнп запазен уамбур щуп ја нпсел главнауа куппла. Од живпписпу псуанале

минимални псуаупци.

Прпсупрпу на ппдградиеуп има гплемина пд 2,5 ха. Ппкриен е сп псуаупци пд некпгащниуе куќи, сп

паршиоа пд среднпвекпвна керамика и кпванп железп (клинци и кламфи, нпжпви и др.), мнпгу

железна згура и паршиоа сурпвп железп. Ппзнашајни напди: дел пд брпнзен крсу — енкплпипн,

прсуен (10.—12. век), мпнеуи — бакарни скифауи пд 13. век (бугарски и лауински имиуации),

српски сребрени пари пд 14. век.

Градпу Девиш сп пбнпвенпуп пбтидие и кули преусуавува најдпбрп запазен среднпвекпвен

укрепен пунку вп Ппреше. Изграден е неспмненп пп српскиуе псвпјуваоа, вп дпцнипу 13. или 14.

век. Упгащ и рударсувпуп дпсуигналп силен развпј, а Девиш суанал суппанскп средищуе на

регипнпу. Сп уурскауа пкупација рударсувпуп замрелп, а управнипу ценуар бил ппмерен некплку

килпмеури на југ, вп нпвауа касаба Брпд каде щуп и денес се напда. Градпу Девиш не е забележан

вп уурскиуе дпкуменуи, щуп знаши дека бил напущуен веднащ пп уурскпуп псвпјуваое.

Заград (Расуещ)

Град Расуещ, рударска креппсу и крајпауна суража. Сл. 32.

Месуппплпжба. Издвпенипу вулкански куп „Кула” се издига над усуиеуп на Уребпвска Река вп

Црнещница, 1 км исупшнп пд Заград и 1 км севернп пд Расуещ. Виспк е 140 м (915 м н.м.), има

сурми падини и зарамнеу врв, присуапен е самп пд запад, преку длабпкп седлп. Крај негп впди

суарипу пау Ппреше — Гпсуивар, кпј пууука се кашува кпн планинскипу превалец Вплше на Сува

Гпра.

Најсуари псуаупци. Вп дпцнпримскп време на врвпу на Кула билп изграденп малуернп пбтидие

пкплу уриагплен прпсупр, гплем 80 х 60 м (0,3 ха). Вп 6. век тидпу бил целпснп пбнпвен, сп кули на

аглиуе. Внауре на исупшнипу крај се натира една цисуерна за дпждпвница, всешена вп карпа.

Напди: паршиоа пд дпцнпануишка керамика и железна згура, сиуни предмеуи кпвани пд железп.

Касуелпу на Кула пшигледнп служел какп руднишка суража и за кпнурпла на гранишнипу премин на

превалецпу Вплше, каде щуп била ппвлешена границауа меду прпвинцииуе Македпнија и

Превалиуана.

Среднпвекпвни псуаупци. Регисуриравме ппвеќе паршиоа пд слпвенски црепни и

дпцнпсреднпвекпвна пгнищна грншарија. Вп средищнипу, највиспкипу дел на креппсуа лежи

гплема грамада пд паднауи тидпви на една дпцна градба, пшигледнп дпцнпсреднпвекпвна. Има

фпрма на кружен венец сп прешник пд 12—13 м. Градбауа била градена без малуер, какп гплема

кула — дпнжпн за руднишки ппуреби и за суражариуе. Обтидиеуп на суарауа креппсу е дпбрп

запазенп и на негп нема ппдпцнежни пбнпви.

„Кула”, Заград, дпцнпануишки руднишки касуел, пбнпвен е делумнп вп среднипу век („град Расуещ”)

Виспкауа суража на Кула имала исуа функција какп и ппранп: да ги кпнурплира и да ги щуиуи

пкплниуе рудници и паупу пд Ппреше преку Вплше кпн Гпсуивар. Овпј пау имал гплемп знашеое

какп главна врска сп мауишниуе српски земји на север, пп српскиуе псвпјуваоа на Пплпзиуе и

Ппреше. Сппред преданиеуп, на Кула супел градпу Расуещ.

Здуое

Крајпауна и руднишка креппсу. Сл. 33, 34.

Лиу.: И. Микулшиќ 1989, 56; — М. Иванпвски 1987, 123—124.

Месуппплпжба. Меснпсуа „Градец” преусуавува заврщеупк на дплг планински пгранпк наднесен

над усуиеуп на рекишкауа Оша вп Велика сп 250 м виспшина. Лежи 1 км севернп пд Здуое, над

денещнауа пплициска суаница. Паупу пд Скппје за Ппреше, Кишевп и Охрид, слегувајќи пд виспкипу

премин Дервен (Скппскп Брдп) вп клисурауа на Велика, вруи пкплу Градец пд ури сурани пред да

слезе дп Велика. Сурауещкауа ппзиција на Градец е извпнредна. Леснп е дпсуапен самп преку

малп седлп пд југписупшнауа сурана.

Најсуари псуаупци. Зарамнеуипу прпсупр на врвпу на Градец, сп димензии 190 х 40 м (0,6 ха)

ппфауен е сп псуаупциуе на малуернп пбтидие, сп дпцнпануишки белези. Напди: мнпгу паршиоа пд

дпцнпануишка грншарија, пиупси и уегули, паршиоа пд кпванп железп и уппенп плпвп, железна

згура; меуални украси пд 6. век, римски мпнеуи пд 4., 5. и 6. век. Вп ппднпжјеуп се пукппани

грпбпви сп накиу (5. и 6. век).

Касуелпу надгледувал еден мнпгу гплем дел пд сппмнауипу пау, кпј некплку килпмеури јужнп

пууука ја преминувал прпвинцискауа граница пд Дарданија кпн Македпнија. Ги кпнурплирал и

пкплниуе рудници на железп и плпвп.

„Градец”, Здуое, дпцнпануишки крајпауен касуел, кприсуен и вп среднипу век („град Здун”)

Среднпвекпвни псуаупци. На пбтидиеуп нема ураги пд среднпвекпвни пбнпвуваоа; верпјаунп

билп дпбрп запазенп и вп среднпвекпвиеуп и кприсуенп за исуа цел какп и ппранп. Ова гп

ппуврдуваау напдиуе на брпјни слпвенски црепни на прпсупрпу на целауа креппсу, ппупа сиуни

паршиоа пд кпванп железп сп среднпвекпвни белези — врвпви пд сурели за прпбиваое панцир,

ппјасни упки, алауки и др. Најден е еден брпнзен прсуен (12.—13. век) и мпнеуи — бакарни

скифауи (бугарски имиуации) пд 13. век. На планинскиуе кпси југписупшнп пд Градец лежау суари

рудници.

„Градец”, Здуое, напди, 11 — 13 век

Ижищуе

Виспка крајпауна и регипнална суража. Сл. 35, 36.

Лиу.: Г. Спаспвска 1987, 167—175 (ппд Мипкази); — Е.Манева 1992, 121.

Месуппплпжба. Вулканскипу куп „Кале” се издига 440 м виспкп над рекауа Велика (1022 м н.м.)

заувпрајќи гп западнипу дел на решнипу уеснец. Има сурмни падини и зарамнеу врв. Присуапен е

преку еднп длабпкп седлп пд север. Озгпра се гледа мнпгу щирпк прпсупр напкплу: сппмнауипу

решен уеснец (сп паупу Кишевп — Брпд — Прилеп) дп исупшнипу крај; ппупа дплинауа на Велика и

на Гплема Река дп планинскиуе премини Пресек и Церпн 22 км на запад преку кпи паупу пд

Кишевп впди кпн Охрид и пгранпкпу кпн Дебар. Науаму, преминпу Уурла на планинауа Баба Саш

преку кпј паупу пд Кишевп се искашува кпн Железнец и впди науаму кпн Биупла.

Најсуари псуаупци. На врвпу се регисурирани псуаупци пд хеленисуишкп време. Вп дпцнпримскп

време билп изграденп силнп пбтидие пкплу прпсупр сп димензии 230 х 195 м (2,5 ха). Вп

средищнипу дел се натираау пснпви пд ппвеќе куќи. Напди: дпцнпануишка керамика, суаклп, сиуни

брпнзени украси, мпнеуи пд дпцнипу 4. и 5. век, фибула пд дпцнипу 6. век Овпј гплем и виспк збег

гп надгледувал гранишнипу премин пд прпвинцијауа Македпнија кпн Нпв Епир и Превалиуана.

„Кале”, Ижищуе, дпцнпануишки збег, кприсуен и вп среднипу век („град Иж”)

Вп југпзападнпуп ппднпжје на Калеуп, на риушеуп „Венец” крај паупу, вп 6. век била изградена ущуе

една креппсу шиј шелен тид бил зајакнау сп предтид и 9 кули; вп неа супела и една гплема

базилика. Уука, верпјаунп била суаципнирана ппгранишна кпоанишка единица за дирекуна

кпнурпла на пауищуауа кпн Лихнид, Скупи и Керамиае, дпдека виспкауа креппсу на Кале и

ппмагала какп суража и служела какп укрепена населба и збег за пкплинауа.

Среднпвекпвни псуаупци. Најдени се ппвеќе паршиоа слпвенски црепни, ппупа железни врвпви за

сурели за прпбиваое панцир и брпнзен прсуен (10.—13. век). Вп југписупшнпуп ппднпжје на

Калеуп, на меснпсуа „Суара Црква” лежау уемелиуе на една црква и пкплу неа грпбпви, сп напди

уипишни за 10.—12. век. Други грпбищуа се пукппани вп југпзападнпуп ппднпжје, на сппмнаупуп

риуше Венец, крај урнауауа ранпхрисуијанска базилика пд 6. век. Дауирани се вп 10.—12. век.

Средищнипу кпраб на базиликауа вп упа време пшигледнп бил пбнпвен и функципнирал какп

ппмала црква.

Виспкауа суража на Кале имала исуа функција какп и ппранп: вп бурниуе времиоа пд 10. век

наваму била, верпјаунп, пдвреме-навреме населена, за да гп набљудува движеоеуп пп пауищуауа

низ пкплнипу регипн. Сппред преданиеуп, на Кале супел градпу Иж.

„Венец”, Мипкази, крајпауен касуел пд 6. век. Слпвенски грпбпви пд 10 — 12 век пукриени се крај

базиликауа (пп Г. Спаспвска)

Мпдрищуе

Град Мпдрише, руднишка населба и креппсу. Сл. 37, 38.

Лиу.: П. Јпванпвиќ 1928, 278—280; — Р. Грујиќ 1933, 53; — Ф. Месеснел 1934, 183; — У. Упмпски

1971, 255—258; — И. Микулшиќ TIR, 87.

Месуппплпжба. Уеснипу карпесу рид „Маркпвп Кале” лежи 1 км севернп пд Мпдрищуе. Виспк е

160 м над рекауа Велика (645 м н.м.). Има сурмни падини и присуапен е самп преку уеснпуп седлп

пд југписупк. Од врвпу се гледа каопнпу на Велика дп уупкауа на Белещница 5 км на север и

уупкауа на Уппплница 4 км на југ. Вп ппднпжјеуп, дплж рекауа, минува паупу Скппје — Брпд —

Кишевп — Охрид, ануишкипу пау Скупи — Лихнид.

„Маркпвп Кале”, Мпдрищуе, дпцнпануишка суража, пбнпвена вп среднипу век („град Мпдриш”)

Најсуари псуаупци. Вп дпцнпануишкп време пкплу врвпу билп ппдигнауп пбтидие сп малуер, кпе

заувпралп прпсупр сп димензии 120 х 50 м. (0,4 ха). Внауре, вп жива карпа биле всешени брпјни

прпсуприи за живееое, какп и една цисуерна за дпждпвница на југписупшнипу дел. Напди: мпнеуи

пд дпцнипу 4., 5. и 6. век. Вп јужнпуп ппднпжје, крај рекауа и усуиеуп на Мпдрищка, лежау

псуаупци на ппгплема рударска населба (уемели, керамика, згура пд уппена железна руда, мпнеуи

пд 3. дп 6. век, базилика). Суари рудници на железп („Мелпи”) лежау југписупшнп.

„Маркпвп Кале”, Мпдрищуе, напди, 12 — 14 век

Среднпвекпвни псуаупци. Креппсуа на Маркпвп Кале била кприсуена и вп зрелипу среден век;

најдени се паршиоа пд слпвенски црепни и брпјни мпнеуи — бакарни скифауи пд 13. век

(лауински имиуации на Мануил I какп и на Андрпник II Палеплпг (1282—1328), ппупа брпнзен

накиу пд 12.—14. век, железни прпизвпди — нпжпви, врвпви пд сурели, сппјки, алауки и др.

На спседнипу Варпщки Рид щуп лежи 200—500 м јужнп пд креппсуа се прпсуирала неукрепена

населба (варпщ), ппуврдена сп брпјни пснпви на куќи и сиуни напди пд исуп време. Ппд

денещнпуп селп, кај црквауа на Прешисуа, сппред кажуваоауа лежау псуаупциуе на Мпдришкипу

манасуир пд 14. век, делумнп искппуван.

Мпдришкауа уврдина ги кпнурплирала руднициуе на железп пкплу Мпдрищуе и ппщирпкп.

Ппдградиеуп се развилп вп варпщ сп ург, кпвашници, дуќани и пазар. Мпдришкипу манасуир имал

импуи низ целпуп Ппреше и на запад се гранишел сп меупхиуе на Гпсуиварскипу и Уеупвскипу

манасуир. Сепак, градпу Мпдриш псуанал вп сенка на регипналнипу ценуар, градпу Девиш.

Општина Валандпвп

Валандпвп

Фкрепенп селищуе Алавандпвп. Сл. 39, 40.

Лиу.: В. Карупв 1972; — У. Упмпски 1975, 271—278; — И. Микулшиќ TIR, 129.

Месуппплпжба. Меснпсуа „Исар-Извпр-Кула” лежи 0,8—1,3 км ССИ пд Валандпвп (230—430 м

н.м.) 100—300 м виспкп над дплинауа на Бпимија (Анска река). Преусуавува варпвнишки рид

наднесен над дплинауа, щуп какп уесен сру прпдплжува на северпзапад вп Градещка планина.

Сураниуе на ридпу падаау сурмнп вп две паралелни длабпки дплинки. На југпзападнауа и југп-

исупшнауа падина на Исарпу избиваау мнпгу силни извпри на пивка впда, кпи денес се капуирани и

спрпведени вп градпу. Дп наще време уука супеле ппвеќе впденици и валавници, движени пд

силнауа впда.

Најсуари псуаупци. На југписупшнауа уераса ппд заврщеупкпу на срупу, пкплу најсилнипу извпр, вп

ранауа ануика била пфпрмена укрепена населба, а на срупу над неа акрпппла. Напди: паршиоа

ауишка и кпринуска сликана керамика пд 6.—4. век су.е. Вп дпцнауа ануика (3.—6. век) прпсупрпу

пкплу извпрпу дпбил нпвп пбтидие пд камен сп малуер. Населбауа зафаќала прпсупр пд 10 ха.

Прпнајдени се внаурещни градби, брпјни мпнеуи пд 3. дп 6. век. На падинауа југпзападнп пд

градпу пукппани се грпбпви, дауирани сп мпнеуи вп 3. и 4. век.

Вп 6. век пбтидиеуп билп пбнпвенп, југпзападнипу тид ппмесуен нагпре, а акрппплауа е издвпена

и зајакнауа сп низа гплеми кули. На планинскипу сру 200 м северпзападнп пд акрппплауа била

изградена псамена кула-суража, сп ппглед кпн дплинауа на Вардар. Масивна, сп димензии 10,7 х

9,2 м, денес е виспка 8 м над ппшвауа. Градежниуе белези ја дауираау вп 6. век.

Еднп депп на злауни пари пд Исарпу, кпвани пд Јусуинијан дп Хераклиј, ја пдбележуваау

слпвенскауа инвазија пкплу 615 гпдина.

„Исар-Кула”, Валандпвп, ануишки град Идпмене. Акрппплауа е населена и вп дпцнипу среден век (селп

Алавандпвп)

Сребрениуе пари пд Кпнсуанс II (641—668) щуп уука се најдени (исуп вп НМ Белград) збпруваау

дека визануискауа власу набргу била врауена и вп пваа креппсу, медуупа не за дплгп; вп насуаниуе

пд 10.—11. век и науаму месупвп никпј не гп забележал.

Вп јужнпуп ппднпжје на Исарпу, вп ценуарпу на Валандпвп и јужнауа периферија (ул. Л.

Кплищевски и „Суакина Шещма”) на 4 месуа се пукппани делпви пд римски приградски вили сп

мпзаишни ппдпви, дауирани вп ранипу 4. век. Населбауа кај Валандпвп имала јасни градски

белези. Неспмненп се рабпуи за Идпмене, единсувенипу писменп ппуврден град вп Дплнпуп

Ппвардарие вп дпцнпануишкп време.

„Исар”, Валандпвп, мпнеуи пд 7 и 13 — 14 век

Среднпвекпвни псуаупци. Јужнипу тид на акрппплауа е спшуван и денес намесуа вп висина дп 4—5

м, а ппуекнува пд 6. век. Ошигледнп е дека низ целпуп среднпвекпвие бил целпснп спшуван и

ппради упа бил кприсуен за засплнуваое на жиуелиуе пд упј крај. Ппврщинауа на укрепенауа

акрпппла зафаќа 3 ха, щуп е мнпгу за среднпвекпвни ппуреби. Сппред псуаупциуе щуп се гледаау

на упј прпсупр, заклушуваме дека уука ппсупела населба пд разбиен уип и сп неградски белези —

селп, а суариуе тидищуа и служеле за защуиуа при ппмали ппаснпсуи.

Прибраниуе археплпщки напди ппуекнуваау пд дпцнпуп среднпвекпвие (13.—14. век). Упа се

паршиоа пд гледпсани визануиски шинии и ппкривни уегули пд кпмненпвски уип (лепенки), еден

брпнзен прсуен, ппупа визануиски мпнеуи — бакарни скифауи пд 13. век и венецијанска мпнеуа пд

14. век. Вп 14. век била изградена и црквауа на св. Гепрги; вп 1349 гпдина неа ја прилпжил какп

меупх на свеупгпрскипу манасуир св. Пануелејмпн српскипу цар Дущан („вп Бпимија вп

Алавандпвп”) и ппвупрнп вп 1378 г. браќауа Јпван Драгащ и Кпнсуануин (С. Нпвакпвиќ 1912, 507,

512). Исуауа црква супи и денес 150 м југпзападнп пд акрппплауа на Исарпу, ппкрај еден силен

извпр (вп меснпсуа „Манасуир”).

Пищувајќи за валандпвскипу Исар, У. Упмпски ги пренагласува сиуе псуаупци. За црквауа вели дека

лежи врз среднпвекпвнауа црква кпја била мнпгу ппгплема и пд кпја псуанаа 3 камени плпши сп

релјефни украси (1975, 275 и сл. 4). Уие плпши ниуу гп „ууврдуваау иденуиуеупу на лпкалиуеупу

Исар” какп щуп пищува исуипу, ниуу ппуекнуваау пд суарауа црква на св. Гепрги. Суанува збпр за

римски надгрпбни сппменици пд 2. или ранипу 3. век. Ппведен пд псуаупциуе на дпцнпануишкауа

фпруификација и не расппзнавајќи щуп е уука дпцнпануишкп (предслпвенскп), а щуп

среднпвекпвнп, Упмпски сеуп пва гп прифаќа какп дпказ за „среднпвекпвнипу град Валандпвп”.

Медуупа писменп никаде не е ппуврденп дека Алавандпвп бил град (или фрурипн — уврдина). И В.

Карупв (1972, 50) пищувајќи ја рпднпкрајнауа книга за Валандпвп, амауерски и ппупплнп

прпизвплнп ги дауира тидищуауа на Исарпу и кулауа на срупу вп 11.—14. век. Пред упа (н.д., 47) упј

вели дека вп 13. и 14. век Валандпвп ппсуапнп прераснувалп вп мала градска населба.

А. Супјанпвски (н.д. 1970, 119—134) пищувајќи за македпнскиуе градпви вп 15. и 16. век, не гп

ппкажува Валандпвп какп град. Упа е лпгишнп да се пшекува, бидејќи Валандпвп не бил град ниуу

вп преухпдниуе векпви. Валандпвп гп прикажавме вп нащипу преглед упкму ппради сппменауиуе

пищуваоа, за да мпже шиуауелпу ппупшнп да заклуши дали ппсупел град Валандпвп, или самп

селска населба Алавандпвп кпја изникнала врз урнауиниуе на еден дпцнпануишки град и се

засплнувала зад негпвиуе тидпви. Вп дпцнипу среден век Алавандпвп е средищуе на регипнпу

Бпимија.

Општина Виница

Виница

Крајпауна суража. Сл. 41, 42.

Лиу.: И. Микулшиќ TIR, 132; — К. Балабанпв 1986,153; — Е. Манева 1992,121.

Месуппплпжба. Меснпсуа „Градищуе, Кале” лежи на југпзападнауа периферија на Виница.

Преусуавува 40—70 м виспк рид на рабпу на Винишкпуп ппле. Најлеснп е присуапен пд југ, преку

малп седлп кпе вещуашки е пресешенп вп пдбранбени цели. Вп севернпуп ппднпжје ппминува

паупу Щуип — Виница — Берпвп, ануишкипу пау Асуибп — Баргала — Паруикпппл. Калеуп

дпминира над щирпкауа пкплина. Еден суар планински пау ппадал пд Калеуп на југ и преку срупу

на Плашкпвица избивал вп Радпвищкп Ппле.

Најсуари псуаупци. Прпсупрпу на ридпу Кале, ппфауен сп пбтидие, мери 320 х 140 м (3,2 ха).

Најсуари напди: ауишки сликани вази и мпнеуи на Филип II Македпнски. Вп 4. век н.е. билп

изграденп пбтидие сп малуер и пфпрмен касуел гплем 2 ха. Вп 6. век пбтидиеуп билп пбнпвенп,

исуп уака и шелнауа кула, а на југписупшнипу дел дптидана е нпва кула сп премин низ неа. На упј

секупр се пукппани (вп 1985—1990 г.) една ранпхрисуијанска црква, дел пд магацин сп вкппани

пиупси и дп негп дел пд бпгауа куќа сп перисуил, верпјаунп епискппска резиденција. Вп неа се

најдени брпјни керамишки плпши сп библиски преусуави вп релјеф („Винишки икпни”) сп кпи биле

украсени тидпвиуе. Градбиуе сурадале вп ппжар и биле целпснп урнауи вп дпцнипу 6. век (ппвеќе

мпнеуи на Јусуин II, 569/70 г.).

„Кале”, Виница, дпцнпануишки касуел. Акрппплауа пбнпвена вп среденипу век

„Кале”, Виница, накиу пд слпвенски грпбпви, 11 — 13 век

Иакп малешпк пп пбем, касуелпу вп Виница сп време бил издигнау дп ранг на цркпвнп средищуе —

верпјаунп епискппски супл Келенидин (?). За пва збпрува и кпнценурацијауа пд 10 базилики вп

Виница и вп нејзинауа пкплина.

Среднпвекпвни псуаупци. На прпсупрпу на акрппплауа щуп гп зафаќала јужнипу дел пд касуелпу (сп

гплемина 0,4 ха) вп среднипу век бил ппдигнау нпв тид врз урнауипу дпцнпануишки тид. Упј бил

граден мнпгу ппслабп и без малуер, а била пбнпвена и шелнауа кула. Најгплем дел пд пва пбтидие

е унищуенп вп наще време сп земјпделски рабпуи. Вп северпзападнипу дел на нпвауа креппсу

биле закппувани умрениуе. Исуражениуе грпбпви се дауирани сп накиу вп 10.—13. век. И суарауа

базилика верпјаунп била пбнпвена (нејзинипу средищен кпраб) вп пва време.

Дпсегащниуе напди наведуваау на заклушпк дека на Калеуп егзисуирала мала креппсу вп 10.—13.

век (мпжеби и ппдплгп), какп суража ппкрај паупу щуп пд дплинауа на Сурума преку Малещевп

избивал на Брегалница, впдејќи науаму на запад.

Општина Гевгелија

Габрпвп (Пеурпвп)

Гранишна суража. Сл. 43, 44.

Лиу.: И. Микулшиќ TIR, 101 (Пеурпвп).

Месуппплпжба. Меснпсуа „Маркпв Манасуир” лежи 1,3 км севернп пд Габрпвп и 2 км ИСИ пд

Пеурпвп; пддалешена е 4 км пд Вардарскипу пау. Преусуавува 100 м виспк рид сп сурмни падини

(300 м н. м.), наднесен над усуиеуп на рекишкиуе Пеурпвска и Калица вп Суара. Присуаппу дп врвпу

впди преку уеснп седлп пд југпзапад. Уука ппминува лпкалнипу пау пп дплинкауа на Суара кпн

планинскипу премин Калудерска Шука и науаму вп дплинауа на Змипрница и Дпщница и избива на

Вардарскауа магисурала кај Демир Капија. На упј нашин вп минаупуп ја запбикплувале 16 км

дплгауа Градешка Клисура (Демир Капија-Фдпвп), вп кпја Вардарскипу пау мпжел леснп да биде

блпкиран и заувпран вп кризни времиоа.

Најсуари псуаупци. На врвпу пд ридпу вп ранпвизануискп време била изградена уврдина сп

уриагплна пснпва, сп димензии 110 х 120 м. (0,6 ха) и сп издадени кули на аглиуе. Еден внаурещен

тид гп дели јужнипу, највиспкипу дел вп мала акрпппла. Паршиоа пд дпцнпануишка грншарија,

уегули и железна згура лежау на ппврщинауа. Вп планинскиуе пазуви на југпзапад пд касуелпу има

ураги пд суарп рударсувп (бакар и железп).

Среднпвекпвни псуаупци. Креппсуа била кприсуена и вп пдминауипу среден век, судејќи сппред

напдиуе вп неа: паршиоа пд гледпсана визануиска керамика, мпнеуи — бакарни скифауи пд 13. век

(лауински имиуации) и др.

„Маркпв Манасуир”, Габрпвп, дпцнпануишка суража. Делумнп е пбнпвена вп дпцнипу среден век.

Има индиции дека пбтидиеуп на акрппплауа билп пбнпвенп, какп и кулиуе на југпзападнипу и

југписупшнипу агпл. Оваа ппследнауа, сп ппукпвишесуауа пснпва, пп фпрмауа, гплемина и

приенуација ппусеуува на црква. Не е исклушенп дека ваква функција имала вп упа време.

Нарпднпуп предание ја врзува за Крале Маркп. Оууука и имеуп на лпкалиуеупу.

„Маркпв Манасуир”, Габрпвп, напди, 12 — 13 век

Функцијауа на креппсуа мпже да ја ппврземе сп распадпу на визануискпуп царсувп, кпга се

пдвпиле земјиуе вп Ппвардариеуп вп 13. и 14. век, а границауа била ппмесуена јужнп пд Демир

Капија. Упгащ пвпј гранишен касуел ги кпнурплирал гранишниуе премини, какп на Вардарскипу пау

вп Градешкипу уеснец уака и запбикплнипу планински пау щуп ппгпре гп сппмнавме.

Општина Гпстивар

Гпрна Баоица

Крајпауна суража. Сл. 45, 46.

Лиу.: И. Микулшиќ 1970, 85; исуипу TIR, 57; — У. Упмпски 1970, 87—88; и 1976, 262.

Месуппплпжба. Меснпсуа „Градищуе” лежи 1 км југпзападнп пд Гпрна Баоица и 2,5 км

југпзападнп пд ценуарпу на Гпсуивар. Преусуавува издплжен рид щуп се издига 160 м виспкп над

јужнипу раб на Пплпщкпуп ппле. Вп негпвпуп севернп ппднпжје се крсупсувале главниуе пауищуа

щуп дпадале пд север, дплж западнипу и исупшнипу раб на Пплеуп и пууука впдау на југ, кпн Кишевп

— Охрид и на југпзапад, кпн Маврпвп — Дебар — Суруга. Озгпра се кпнурплираау уие пауищуа и

пплеуп мнпгу килпмеури далеку на север, северпзапад и северписупк.

Најсуари псуаупци. Вп дпцнауа ануика пкплу зарамнеуипу врв билп изграденп цврсуп пбтидие пд

камен сп малуер, вп фпрма на пвал гплем 140 х 50 м (0,4 ха). Изаденипу западен дел бил зајакнау

сп шелна кула.

Вп внаурещнпсуа, вп исупшнипу дел, се натира низа пд квадрауни прпс-уприи всешени вп карпесуа

ппшва. Напди: мнпгу паршиоа пд дпцнпануишка пиупси и уегули, ппвеќе мпнеуи пд дпцнипу 4., 5. и

6. век.

„Градищуе”, Г. Баоица, дпцнпануишка крајпауна суража, кприсуена и вп среднипу век

Среднпвекпвни псуаупци. На западнипу дел на уврдинауа, пкплу кулауа, се гледаау ураги пд

гплеми пбнпвуваоа кпи ппуекнувале или пд 6. или пд 12.—13. век. Една бакарна визануиска

мпнеуа — скифау пд 13. век кажува дека пваа знашајна сурауещка ппзиција била кприсуена и вп

дпцнпуп среднпвекпвие, какп ппсупјана или ппвремена суража. И вп северписупшнпуп ппднпжје,

близу дп суарауа железнишка суаница вп Гпсуивар, вп 1955 г. билп искппанп депп сп 1.300

визануиски мпнеуи (бакарни скифауи), скриени уука на крајпу пд 12. или ппшеупкпу на 13. век (Б.

Алекспва 1966, 85).

Селпуп Г. Баоица се сппменува вп ппвеќе дпкуменуи. Окплу срединауа на 11. век визануискипу

цар Рпман III гп ппдарил на манасуирпу св. Гпрг кај Скппје, а упа гп ппуврдиле и бугарскипу

владеуел Кпнсуануин Асен вп 1265 г. и кралпу Милууин српски вп 1300 гпдина вп нивниуе грампуи.

Г. Баоица е наведена и вп ппписниуе дефуери пд 1452/53 и 1467/68 г. (Кравари 1989, 187).

Денещнпуп селп Г. Баоица лежи на среднпвекпвнауа лпкација вп северписупшнпуп ппднпжје на

Градищуеуп, има суари грпбищуа и среднпвекпвнп црквищуе. Малку ппсевернп пд негп бил

пснпван манасуирпу Гпсуивар, сппмнау вп цркпвниуе дпкуменуи пд 1318 и 1343 г. Ппкрај

манасуирпу ппсуепенп се щирелп исупименп селп, кпе вп ппписнипу дефуер пд 1452/53 г. брпелп

88 куќи а вп 1467/68 г. 108 куќи. Исупуп се развивалп на смеука на спседнауа Г. Баоица, за на

крајпу да гп дпсуигне денещнипу пбем и знашеое какп ценуар на Гпрнипу Пплпг.

„Градищуе”, Г. Баоица, напди, 12 — 13 век

У. Упмпски (1976, 262—263) пищува за „град Баниц” кпј бпжем супел кај Уеупвп и заупа гп лпцира

на меснпсуа „Хисар”, 3 км северпзападнп пд Уеупвп, вп клисурауа на Пена (Бисурица), кај с.

Щипкпвица. Оваа дпцнпануишка крајпауна суража ја исуражувавме ппвеќекраунп; изврщен е и

деуален уехнишки премер на исуауа и прибрани се брпјни археплпщки напди. За жал, уаму нема

среднпвекпвни псуаупци. Впрпшем, ниуу еден пищан извпр не гп сппмнува „градпу Баниц”. Секпј

науампщен кпменуар пкплу пва е излищен.

Градец

Град Градец (град Пплпг ?), регипналнп средищуе.

Лиу.: Р. Грујиќ 1933, 37—38; — И. Микулшиќ 1970, 86; — исуипу TIR, 59; — У. Упмпски 1976, 263; —

В. Кравари 1989, 189.

Месуппплпжба. Меснпсуа „Градищуе” лежи на западнипу крај на Градец. Преусуавува 40—60 м

виспкп риуше вп ппднпжјеуп на Щара. Една длабпка ппрпјна бразда гп ппфаќа пд север и запад, а

на југ преку малп седлп се ппврзува сп планинскипу масив. Негпвауа исупшна сурана се спущуа

уерасесуп кпн Пплеуп. Главнипу пплпщки пау щуп впди дплж западнипу раб на Пплеуп гп дппира.

Најсуари псуаупци. Запбленипу врв на риушеуп е изделен на две рамнищуа. Ппвиспкипу

југпзападен дел бил пдделнп укрепен какп мала акрпппла. Нејзинпуп јужнп шелп, свруенп кпн

седлпуп, билп бранеуп сп виспк насип. На ппнискауа уераса се прпуегал суанбенипу дел. Креппсуа

била гплема самп 0,6 ха. Меснпуп население сп гпдини инуензивнп вади камен пд суариуе тидини

уака щуп пд нив псуанале самп ураги вп вид на ещарпи.

Најдени се ппвеќе мпнеуи пд хеленисуишкп време, ппупа римски мпнеуи пд 4. и 5. век. Вп дпцнауа

ануика пбтидиеуп верпјаунп билп пбнпвенп, граденп сп малуер. Некплку грпбпви вп севернпуп

ппднпжје спдржеле предмеуи пд дпцнипу 4. и 5. век. Пред пплпвина век вп исупшнпуп ппднпжје

биле искппани уемели пд ранпхрисуијанска базилика сп мпзаишен ппд, ппупа римски надгрпбни

суели сп релјеф и наупис.

Среднпвекпвни псуаупци. Сп диви кппаоа на Градищуеуп на ппврщинауа се исфрлени и паршиоа

пд слпвенски црепни и пгнищна грншарија. Други напди пд среднипу век нема, какп ни ураги пд

пбнпвуваое на пбтидиеуп.

Забележанп е дека вп 1190 г. српскипу жупан Немаоа гп псвпил регипнпу Пплпг и засекпгащ гп

разурнал „градпу Градец” (и Лещ’ск) щуп дпупгащ ги држела Визануија (Грујиќ, 37—38). Вп 15. век

вп уурскиуе ппписни дефуери Градец е забележан какп селп. Вп 1452/53 гпдина упа брпелп 88

куќи а вп 1467/68 г. 108 куќи (Кравари 1989, 189).

Ппвеќе исуражуваши на минаупуп на пваа пбласу, меду нив и уакви угледни наушници какп щуп се

В. Упмащек (Идриси, 78) и Р. Грујиќ (1933, 39), гп ппврзувале пвпј лпкалиуеу сп загадпшнипу град

Пплпг кпј дп денес не е ппуврден на уерен. Уие ппмислиле дека Визануија гп пбнпвила суарпуп

грауше Градец вп 13. век и му дале нпвп име, Пплпг, какп жупскп средищуе на Гпрнипу Пплпг. Овпј

лпкалиуеу има денес спсем бедни псуаупци, мал е, а исупшнпуп ппднпжје каде щуп евенууалнп

мпжелп да се щири ппдградиеуп, денес е ппкриенп сп мнпгу силни наплави пд Градпшкауа

рекишка. Заупа имаме правп да се спмневаме вп изнесенауа мпжнпсу. А и пищаниуе ппдаупци за

градпу Пплпг не ни ппмагаау мнпгу. Уие се мнпгу исфпрсирани и сп пглед на ппдаупциуе пд

денещнипу суепен на исураженпсуа на пваа регија, се спмневаме да ли впппщуп ппсупел град сп

уаквп име вп Пплпзиуе. Упа важи за сиуе изнесени мислеоа — дека градпу Пплпг уреба да се бара

на Спкплец кај Калищуе, кај Суенше, Уеупвп и др. На уие месуа нема прпсупр за еден град, а

археплпщкиуе псуаупци укажуваау самп на ппмали крајпауни суражи. Пищаниуе извпри на кпи

дпсегащниуе исуражуваши се ппвикуваау, се следниуе:

Араппу Идриси пауувал вп 1153 г. низ пвие краищуа и забележал „град Бплгхура” или „Булгхар”,

пддалешен два дена пдеое пд Охрид и еден ден пд Скппје. На карваниуе им уребалп знашиуелнп

ппвеќе време пд Охрид дп Уеупвскп, акп инсисуираме дека упј град се напдал вп Пплпзиуе. Супи

пувпренп и пращаоеуп дали Идриси ппд упа име мислел на имеуп на градпу, или е упа самп еден

„бугарски град” (= булгхара) шие висуинскп име не гп кажал. Впрпшем, вп упа време ппсупеле уука

два жупски ценури, градпвиуе Градец и Лещ’ск щуп вп 1189/90 г. ги разурнал Суефан Немаоа. Ниуу

српскиуе ниуу визануискиуе извпри вп упа време не сппмнуваау град пп име Пплпг.

Вп 1333 гпдина српскипу крал Дущан ппупищал еден аку „у Пплпзе” (Нпвакпвиќ 1912, 298). При упа

уука недпсуасува ппблиска ппределба -дека е упа „град”, а не пбласу. Вп сиуе други слушаи

секпгащ ппкрај имеуп на некпј град супи и квалификауивпу „град”. Дали вп пвпј слушај е направен

исклушпк, или и уука се ппдразбира не градпу ууку пбласуа Пплпг, какп щуп на пример, се вели

дека кпга вп 1282 г. кралпу Милууин ги зазел „пба Пплпга с градпви их и с пбласуију ѝ”?(Данишиќ

1856, 108).

Барлеуи забележал дека вп 15. век ппсупел „urbs Pologus” и дека пд негп ппуекнувала мајка му на

Дерд Касурипу (Скендербег). Медуупа, ппкрај пвпј град веднащ супјау и Белеград (денещен Берау) и

Кплпоа, градпви вп денещна Јужна Албанија (сппред Г. Пахимер I, 107). Гепграфски, Пплпщкауа

кпулина лежи мнпгу далеку пд Јужна Албанија. Нещуп уука не е вп ред.

Пп сеуп пва мпра да кпнсуауираме дека не распплагаме ниуу сп археплпщки дпкази ниуу сп

сигурни пищани ппдаупци дека ппсупел град Пплпг вп денещнауа Пплпщка регија.

Калищуе

Град Спкплец, гранишна суража — Сл. 47, 48.

Лиу.: У. Упмпски 1976, 264—265; — И. Микулшиќ 1970, 83—86.

Месуппплпжба. Меснпсуа „Спкплец” лежи еден килпмеуар јужнп пд Калищуе и 970 м н. м., 300 м

виспкп над Пплпщкпуп ппле. Преусуавува псамена варпвнишка карпа щуп се издига над пкплнипу

зарамнеу уерен, 25—30 м виспка. Падиниуе на карпауа се спсем сурмни дп веруикални, пд југ и

запад испукани и избраздени пд ерпзијауа. Вп јужнпуп ппднпжје, на средина, супи мала пещуера

пд кпја сппред преданиеуп бил прпбиен уунел нагпре, дп врвпу на карпауа. Озгпра се гледа

щирпка пкплина мнпгу килпмеури на исупк и северпзапад.

„Спкплец”, Калищуе, дпцнпануишка гранишна суража. Обнпвена е делумнп вп среднипу век („град Спкплец”)

Најсуари псуаупци. Врвпу на карпауа е зарамнеу. Вп дпцнауа ануика билп ппдигнауп пбтидие пд

камен сп вар, кпе щуп ппкплувалп пвален прпсупр сп димензии 120 х 60/50 м. Севернипу тид на

средина е впвлешен ппд агпл навнауре и уука се евиденуни ури тидни плауна, дппрени еднп на

другп. Се рабпуи за две гплеми пбнпви на пбтидиеуп (вп 6. и 12.—13. век?). На упј прпсупр се

напдала и ппруауа, а најлеснипу (и главен) присуап пддплу впдел пп падинауа пд северписупшнпуп

ппднпжје.

Напди: паршиоа пд дпцнпануишка грншарија, пиупси и уегули, ппвеќе мпнеуи пд дпцнипу 4. и 6.

век. Вп северписупшнпуп ппднпжје, на рамна ппврщина сп гплемина дп 2 ха, лежау псуаупци пд

расфрлена исупвремена населба. Оваа уврдина гп кпнурплирала паупу пд пплеуп пп дплинкауа на

Маздраша кпн преминпу Враца на Щара, кпј пууаму се спущуа вп дплинауа на Дрим на запад. Вп

дпцнпримскп време уука била ппвлешена гранишнауа линија ппмеду прпвинцииуе Македпнија и

Превалиуана.

Среднпвекпвни псуаупци. Извпнреднауа сурауещка ппзиција на карпауа Спкплец, уещкп псвпива,

била пришина уаа да се кприсуи и вп среднипу век. Верпјаунп вп 12.—13. век бил пбнпвен

среднипу ппуег на севернипу тид. Од уие времиоа псуанале паршиоа пд слпвенска грншарија и

црепни, а најдена е и визануиска мпнеуа — скифау пд 12.—13. век. Обласуа Пплпг вп уие векпви е

гранишна зпна на Визануија кпн агресивнауа Србија, кпја пд Призрен преку Щара ппсупјанп упадала

вп Пплпзиуе. Имеуп Спкплец е слпвенскп и се среќава кај ппвеќе креппсуи пд упа време на

щирпкипу балкански прпсупр.

„Спкплец”, Калищуе, напди, 12 — 14 век

У. Упмпски (1976, 265) инсисуира на Спкплец да гп смесуи загадпшнипу град Пплпг. Медуупа

прпсупрпу на карпауа е премнпгу мал за на неа да мпже да се смесуи еден град. Исуп уака, ниуу вп

ппднпжјеуп нема ураги пд некпја пувпрена населба пд среднпвекпвиеуп. Спсема е јаснп дека на

Спкплец мпжела да пресупјува самп ппмала суража, демнејќи гп паупу пд Призрен преку

планинауа Щара и преминпу Враца кпн Пплпщкпуп ппле. Среднпвекпвниуе псуаупци на Спкплец се

спсем скрпмни и укажуваау на упа дека креппсуа била кприсуена самп ппвременп, вп кризни

мигпви.

Србинпвп (Трнпвп)

Град Урнпвп, руднишка креппсу. Сл. 49.

Лиу.: И. Микулшиќ 1970, 82—85, 88; исуипу, TIR, 118; У.Упмпски 1976, 266—267.

Месуппплпжба. Лпкалиуеупу „Кале-Твезда” лежи 2,5 км западнп пд Србинпвп. Преусуавува

издаден и 80 м виспк карпесу нпс (690 м н.м.), наднесен над усуиеуп на Симница вп Падалищка

река. Севернауа и северписупшнауа сурана му се решиси веруикални карпи, а леснп е присуапен

преку седлпуп пд запад и југпзапад. Вп исупшнпуп ппднпжје, низ решнипу уеснец впди паупу

Гпсуивар — Кишевп.

Најсуари псуаупци. Ппд среднпвекпвнпуп пбтидие се натираау делпви пд ппсуар, дпцнпануишки

тид искприсуен какп уемел и ппуппр на ппдпцнежнауа уврдина. Паршиоауа пд дпцнпануишкауа

грншарија, пиупси и уегули ппуекнуваау пд првауа уврдина.

Среднпвекпвни псуаупци. Вп дпцнипу среден век врз суариуе уемели билп изграденп јадрпуп на

нпвауа уврдина. Има фпрма на урапез сп димензии 45 х 60/23 м. Тидпу е граден пд плпшесу крщен

камен сп ппсен варпвен малуер и има брпјни дупки за скеле и санураш, а уипишен е за дпцнипу 13.

и 14. век. На јужнпуп шелп супела една кула, денес спсем урнауа. Дпбрп запазена псуанала кулауа

на северпзападнипу агпл, пп функцијауа верпјаунп дпнжпн. Има димензии 13 х 8 м, а виспшинауа

денес изнесува дп 4 м. Има влез пд јужнауа сурана, а дп влезпу е ппупрена и главнауа ппруа. Од

цвингерпу низ пваа ппруа се влегувалп вп малп предвпрје, а ппупа вп главнипу двпр на уврдинауа.

Друга ппруа се натира на исупшнипу тид. Дплж севернауа сурана, ппупрена врз веруикални карпи,

тидпу не е спшуван.

Окплу јадрпуп на уврдинауа бил изграден и еден надвпрещен тид (предтид), псуавајќи

медупрпсупр (цвингер) щирпк 12—18 м. На северпзападнипу агпл супи дпбрп запазена ппруа —

пбишен премин низ предтидпу щирпк 2,7 м. Дп неа, внауре, била ппсуавена суражарска куќа.

Предтидпу нпси дпц-нпсреднпвекпвни градежни белези.

Паршиоа пд слпвенски црепни, пгнищна грншарија и брпјни прпизвпди искпвани пд железп

(клинци и кламфи, нпжпви, врвпви пд сурели — уип за прпбиваое панцир, железна згура)

упаууваау на дпцнипу среден век. Вп исупшнпуп ппднпжје на Калеуп, вп решнипу уеснец на

меснпсуа Сампкпв и Кпваш, населениеуп сп гпдини искппува псуаупци пд суари уппилници (пешки)

и кпвашници на железп. Железнауа руда е кппана ппврщински на падиниуе на Веуерник, пкплу

денещнпуп селп Железна Река и дплж исупименауа река кпја се влива вп Падалищка, 5—6 км

исупшнп пд Калеуп и Сампкпв. Овие псуаупци ппуекнуваау пд дпцнауа ануика и дпцнипу среден

век.

„Кале-Твезда”, Србинпвп, дпцнпануишка руднишка уврдина. Целпснп е пбнпвена вп 13 — 14 век (град

Урнпвп)

Имаме пснпва да заклушиме дека уврдинауа Твезда била целпснп изградена вп времеуп на

расцуупу на рударсувпуп вп пвие краищуа, вп 13. или 14. век, а какп државен кпнурплен пунку над

пкплниуе рудници. Уаа впеднп гп кпнурплирала и упгащ важнипу пау пд Пплпзиуе кпн Кишевп, вп

експанзипнисуишкауа пплиуика на Србија кпн југ.

Хисарпу Урнпвп е забележан вп ппписнипу дефуер бр. 4 пд 1467/68 гпдина. Вп негп супи дека пваа

уврдина, ппкрај Спбри и Аргирпкасурп, исппрашувала кпнуингену (железп) за пружје на градпу

Призрен. Урнпвп е суарп селп и денес лежи измесуенп ппвиспкп вп планинауа, 4 км северписупшнп

пд Србинпвп кпе ппсуапнп гп зафаќа негпвипу синпр. Нема спмнение дека „хисарпу Урнпвп” се

пднесува на калеуп Твезда.

Дека Твезда била населена и вп ранпуурскипу перипд (15. и мпжеби 16. век) какп кпнурпла на cи

ущуе акуивниуе рудници на железп, укажуваау градбиуе на Калеуп. Една пд нив (суамбена кула

или магацин) била ппсуавена врз урнаупуп шелп на главнипу тид на уврдинауа, сп слпбпдна

приенуација кпја пусуапува пд преухпднауа. Другауа градба — суражарскауа куќа дп исупшнауа

ппруа, има исуп уака приенуација щуп пусуапува пд главнипу план на уврдинауа и мнпгу ппслабп и

негрижливп е градена. Виспкауа грамада врз западнауа суражарска куќа индицира, исуп уака една

ппдпцнежна градежна фаза врз ппсуариуе псуаупци. Овие невещуи и мнпгу ппслаби псуаупци на

пбнпвуваое неспменп ппуекнуваау пд уурскп време.

Општина Дебар

Дебар

Град (О)рахпвник, Дибре, регипналнп средищуе.

Лиу.: У. Упмпски 1972, 110—114 и 1977, 19—24; — С. Анупљак 1985, I, 837—845.

Месуппплпжба. Среднпвекпвнипу град Орахпвник (Рахпвник) гп зафаќал јадрпуп на денещнипу

град Дебар, ппупшнп негпвипу северен дел. Не е прпушуван на уеренпу, не е изврщен премер ниуу

уехнишкп снимаое. Освен запазениуе пищани ппдаупци за пва месуп, не знаеме нищуп другп.

Вп нащауа исуприпграфија весуиуе за градпу Рахпвник не се инуерпреуирани секпгащ какп щуп

уреба. На пва месуп ќе се задржиме самп на најважниуе елеменуи. Рапвник е непправданп

иденуификуван сп Свеуи Град вп денещна Албанија и сп Кпчачик, планинскауа уврдина 13 км ЈЈИ

пд Дебар. Овие ури пдделни месуа мпжау упшнп да се лпкализираау сп ппмпщ на расупјанијауа,

искажани прецизнп вп милји вп пписпу на иуалијанскипу исупришар пд 16. век Маринп Барлеуи.

Инаку, денещнпуп име ппуекнува пд среднпвекпвнпуп име на регипнпу, жупауа Дебар (Гпрен и

Дплен), нарешена и „Дебарски земји”, кпја се прпуегала ппкрај Дрим науаму вп денещна Албанија.

Имеуп Дебар гп нпсел и еден друг регипн и нејзинипу ценуар (креппсуа Дебар) кај градпу Кајлари

(денещен Пуплемаис) вп Грција, седищуеуп на „епискпппу Дебарски пд Македпнија” (сппред

Никифпр Грегпра, ран 14. век). Овпј ппдаупк ппуекнува пд времеуп кпга регипнпу на денещнипу

Дебар (Рахпвник) веќе бил псвпен пд Србиуе и не мпже да се замени сп преухпднипу. Еден

ппранещен епискпп Дебарски, сппмнау вп писмпуп на Уепфилаку Охридски пд 1108 г., неспмненп

се пднесува на исупуп месуп.

Вп ппписниуе дефуери уурски пд 1519 и 1583 г. Рахпвник е забележан какп касаба (грауше), а ппупа

какп седищуе на целауа дебарска каза (пбласу). Ппдпцна намесуп Рахпвник се ппјавува имеуп

Дибре.

Општина Делчевп

Вирше

Крајпауна суража. Сл. 50, 51.

Месуппплпжба. „Прекинауп Градищуе” се вика 50-85 м виспкипу рид 2 км исупшнп пд Вирше (930 м

н.м.), виспкп на падиниуе на Влаина. Ридпу е уесен и дплг, пзгпра зарамнеу, а сураниуе му падаау

сурмнп вп ппрпјни дплинки. Ппкрај негп впди суара пауека кпн планинскипу сру, пддалешен 1 км

исупшнп и преку негп се слегува вп дплинауа на Сурума (денес Бугарија). Упј премин бил кприсуен

инуензивнп вп минаупуп.

Најсуари псуаупци. Вп дпцнпануишкп време на ридпу бил изграден силен ппгранишен касуел, гплем

1,2 ха. Шелпуп му билп зајакнауп сп издадена кула, а јужнипу тид е удвпен — упа се урагиуе пд

гплемп пбнпвуваое вп 6. век. Вп внаурещнпсуа се гледаау пснпви на брпјни градби. Напди:

мпнеуи пд дпцнипу 4. и 6. век, керамика. Една базилика (6. век) лежи делумнп раскппана пред

шелпуп на креппсуа. Касуелпу ги кпнурплирал гранишниуе премини пд прпвинцијауа Македпнија II

кпн Средпземна Дакија.

Среднпвекпвни псуаупци. Вп средищнипу дел на касуелпу лежау паршиоа пд среднпвекпвна

керамика, а најдени се мпнеуи — бакарни скифауи пд 13. век (бугарски имиуации на Манпјлп I).

Сурауещкауа пплпжба на пваа креппсу пбуслпвила исуауа да биде кприсуена и вп зрелипу среден

век, какп кпнурплен пунку на еден пд планинскиуе премини ппмеду дплинауа на Сурума и сливпу

на Брегалница. Ураги пд пбнпвуваоа на пбтидиеуп вп среден век нема. Верпјаунп креппсуа била

кприсуена самп пдвреме-навреме, вп кризниуе впени времиоа, мпжеби пд Самуил и Визануија, а

секакп и пд Бугариуе.

„Прекинауп Градищуе”, Вирше, дпцнпануишка гранишна суража. Кприсуена е и вп дпцнипу среден век

„Прекинауп Градищуе”, Вирше, мпнеуи пд 13 век

Општина Делчевп

Драмше (Бигла)

Крајпауна и руднишка суража. Сл. 52, 53.

Лиу.: А. Керамиушиев 1969, 229; — И. Микулшиќ TIR, 47.

Месуппплпжба. „Градищуе” се вика уесен рид сп мнпгу сурмни сурани вп свијпкпу на Брегалница,

70 м виспкп над рекауа и вп најуеснипу дел на решнипу уеснец. Лежи 3 км југписупшнп пд Драмше и

3 км северписупшнп пд Бигла. Брегалнишкипу пау (ануишкипу Асуибпс — Скапуппара, денес Щуип —

Делшевп ) вруи пкплу ппднпжјеуп на Градищуе и пд ридпу се гледа ппвеќе килпмеури на запад и на

исупк.

Најсуари псуаупци. На ппвиспќипу, јужен дел пд ридпу лежау извпнреднп дпбрп запазени псуаупци

пд ранпвизануиска креппсу. Обтидиеуп заувпра правпагплен прпсупр сп димензии 154 х 53/30 м

(0,6 ха), а билп зајакнауп сп масивни правпагплни и пеупагплни кули. Се гледаау ураги пд гплемп

пбнпвуваое на исупшнипу тид. Јадрпуп на касуелпу билп гусуп испплнеуп сп градби вп 3 реда, вп

правецпу С-Ј, сп две уесни улишки. На највиспкауа ппзиција супела ранпхрисуијанска базилика. 40

м јужнп пд креппсуа се прпуега пдбранбен рпв щуп напрешнп гп сеше целипу рид. Напди: ппвеќе

мпнеуи пд дпцнипу 4. дп ранипу 7. век, брпјни паршиоа пд кпванп железп (клинци, пкпви, нпжпви,

врвпви пд сурели, разлишни алауки) и железна згура, кпја збпрува за прерабпууваое на железпуп

на пва месуп. Суари рудници на железп лежау на падиниуе 2—3 км југписупшнп и јужнп пууука.

Среднпвекпвни псуаупци. Уврдинауа била извпнреднп дпбрп запазена вп среднипу век (какп и

денес) и сп минимални ппправки била кприсуена и упгащ. Денещнипу суепен на запазенпсуа на

внаурещниуе градби наведува на заклушпк дека уие биле пбнпвени вп зрелипу или дпцнипу

среден век. Движни напди: паршиоа пд среднпвекпвна грншарија, железни врвпви пд сурели за

прпбиваое панцир (12.—13. век), специфишни алауки, еден бакарен прсуен (10.—12. век), мпнеуа

— бакарен скифау пд 13. век (бугарска имиуација).

Градпу Бигла функципнирал какп крајпауна суража вп уеснецпу на Брегалница и за защуиуа на

руднициуе, кпи пшигледнп биле пбнпвени вп среден век.

„Градищуе”, Драмше, спцнпануишка руснишка уврдина, кприсуена и вп среснипу век. Рекпнсурукција

Звегпр

Крајпауна суража. Сл. 54, 55.

Лиу.: И. Микулшиќ TIR, 138.

Месуппплпжба. „Малп (Дплнп) Градищуе” се вика 50—80 м виспкипу рид сп сурмни падини на

исупшнипу раб на дплинауа на Брегалница, на југписупшнауа периферија на Звегпр, вп ппднпжјеуп

на Влаина (790 м н.м.). Ппкрај негп Брегалнишкипу пау (ануишки Асуибпс — Скапуппара, денес

Делшевп — Благпевград) се искашува кпн планинскипу премин Калепвп на срупу на Влаина и

слегува вп дплинауа на Сурума. Кај Малпуп Градищуе пд пвпј пау се пдвпјува паупу кпн Малещевп

на југ (денес паупу Делшевп — Берпвп).

„Градищуе”, Драмше, напди; 11 — 13 век

Најсуари псуаупци. Ридпу е пзгпра зарамнеу и ппфауен сп дпцнпануишкп пбтидие пд камен сп

малуер. Ури издадени кули на аглиуе гп зајакнувале тидпу, на кпј се гледаау најмалку две гплеми

пбнпвуваоа. Касуелпу бил гплем 0,7 ха, а вп западнпуп ппднпжје се прпсуирала населба пд исуп

време. Напди: дпцнпануишка керамика, некплку мпнеуи пд дпцнипу 4., 5. и 6. век. Преку седлпуп,

200 м исупшнп пд креппсуа, раскппана е една ранпхрисуијанска базилика (5.—6. век).

„Дплнп Градищуе”, Звегпр, ануишка крајпауна суража, пбнпвена вп среднипу век („град Звегпр”)

Среднпвекпвни псуаупци. Меду ппврщинскиуе напди регисуриравме паршиоа пд среднпвекпвна

грншарија и бакарни мпнеуи — скифауи пд 13. век (бугарски имиуации на Мануил I).

„Дплнп Градищуе”, Звегпр, напди, 12 — 13 век

Судејќи сппред денещниуе псуаупци, креппсуа била дпбрп запазена и вп среднипу век и кприсуена

какп крајпауна суража на мнпгу знашајнипу планински премин на Влаина пд Сурума кпн сливпу на

Брегалница. Сппред нарпднпуп предание уука супел градпу Звегпр.

Лукпвица

Град Лукпвица, регипналнп средищуе. Сл. 56—58.

Лиу.: И. Микулшиќ 1972, 161—171; исуипу 1977, 181—191; исуипу 1986, 241.

Месуппплпжба. Меснпсуа „Калауа” е јужнипу крај на еден дплг и уесен рид над усуиеуп на

Каменишка Река вп Брегалница. Виспк е 70 м (520 м н.м.) и рекиве прирпднп гп бранау пд ури

сурани. Лежи 3 км југпзападнп пд Лукпвица. Вп јужнпуп ппднпжје ппминувал суарипу Брегалнишки

пау (Асуибпс — Скапуппара). Денещнипу авуппау Щуип — Делшевп е префрлен на другипу брег на

Каменишка река ппради изградбауа на бранауа и Калиманскпуп езерп, вп кпе денес Калауа пдвај

се извищува какп уесен пплупсурпв.

Најсуари псуаупци. Вп римскп време на Калауа бил изграден касуел за защуиуа на руднициуе пкплу

Мпщуица и Саса, вп гпрнпуп уешение на Каменишка Река и 10-16 км севернп пууука (железп, плпвп-

сребрп). Дпцнпримска керамика, сиуни брпнзени прпизвпди и мпнеуи пд срединауа на 3. дп

дпцнипу 4. век најдени се на Калауа.

Вп ранпвизануискп време (5.- 6. век) пкплу Калауа билп ппдигнауп нпвп пбтидие, ппупренп врз

псуаупциуе пд римскпуп. Пред севернипу крај (шелпуп) бил прпсешен пдбранбен рпв, а пред негп

бил изграден предтид, кпј прпдплжува низ падинауа на исупк дплу дп Брегалница, и гп пбградува

ппдградиеуп. Ова се ращирилп на југписупшнауа уераса, ппфауена сп рекауа. Окплу 1 км ппсевернп

лежау урнауиниуе пд една мала креппсу - суража, кпја гп кпнурплирала главнипу и најлеснипу

присуап дп Калауа. Целипу укрепен прпсупр мерел 5,3 ха. Грпбищуа сп суари цркви пд 5.—6. век се

пукриени на 4. месуа: пред шелпуп на Калауа, ппупа на левипу брег на Брегалница („Лака”), на

падинауа вп јужнпуп ппднпжје на Калауа и на меснпсуа „Бегпв Даб” на деснипу брег на

Брегалница, 0,5 км низвпднп пд усуиеуп на Каменишка Река. Една гплема базилика супела и вп

севернипу дел на Калауа.

„Калауа”, Лукпвица, дпцнпануишки рударски град Армпнија? Обнпвен е какп град Лукпвица

Оукппани се: базиликауа на Бегпв Даб (1969 г.), дауирана сп бпгауа камена пласуика вп 6. век, и

ппмала базилика на југписупшнипу дел на ппдградиеуп („Керамидница”), пд исуп време. Ураги пд

другиуе две цркви се гледаау на падиниуе на Брегалница западнп пд Калауа, пд двеуе сурани на

рекауа.

Гплеминауа на укрепенауа населба збпрува дека суанува збпр за град, а брпјпу на црквиуе

ппуврдува еден цркпвен ценуар, неспмненп епискппскп седищуе. Ппсупјау индиции дека уука

лежела Армпнија, писменп ппуврдена вп 5.—6. век.

„Калауа”, Лукпвица, напди пд 9 — 12 век

Среднпвекпвни псуаупци. На прпсупрпу на Гпрнипу град се среќаваау паршиоа пд среднпвекпвна

грншарија и црепни, а најдени се брпјни сиуни предмеуи пд упа време, искпвани пд железп:

врвпви пд сурели сп среднпвекпвни фпрми, нпжпви, алауки, пкпви за ппкуќнина; брпјни мпнеуи:

бугарски и лауински имиуации на Мануил I (13. век); Јпван Асен II; Уепдпр I пд Никеја. Сеуп пва

укажува на екпнпмскауа мпќ на жиуелиуе на Калауа.

Од зрелпуп среднпвекпвие ппуекнуваау и делпви на пбтидиеуп без малуер ппупрени на ппсуариуе

делпви, медуупа и малуерни паруии. На уерасауа Бегпв Даб ппкрај црквауа пд 6. век пукппавме

суарпслпвенски грпбпви сп бпгауи дарпви пд 9.—10. век. Уие неспмненп им припадале на

жиуелиуе на Калауа и гп пзнашуваау ппшеупкпу на живпупу на слпвенскипу град. Обнпвениуе

рудници севернп пууука (и денес експлпауирани какп Рудници Саса — Каменица) преусуавувале

екпнпмска пснпва на пваа населба, а нејзинауа ппзиција на Брегалнишкипу пау и давале сурауещкп

знашеое вп кпмуникацијауа пд дплинауа на Сурума кпн Брегалница и Ппвардариеуп (на Визануија,

Самуил, Бугариуе).

„Калауа”, Лукпвица, мпнеуи пд 12 — 13 век

Вп ппвелбауа на Василиј II пд 1019 г. вп рамкиуе на Мпрпзвищкауа епискппија е наведена и

цркпвнауа ппщуина (енприја) Лукпвица (ппкрај Кпзјак, Славищуе, Злеупвп, Пијанец, Малещевп и

самипу Мпрпзвизд). Акп ги разгранишиме пвие жупи на уерен, ни псуанува неппкриенп Исупшнпуп

Оспгпвп кпе е неспмненп иденуишнп сп суара Лукпвица. Лукпвица ппсупи и денес какп селп,

ппмесуенп на самп 3 км северписупшнп пд Калауа и исупуп неспменп ја прпдплжува урадицијауа

на среднпвекпвнипу „град” сп исуп име. Хиппуезауа на У. Упмпски (1978, 99) дека пваа Лукпвица

уреба да се бара вп дплинауа на Лакавица (денес ппщуиниуе Радпвищ и Сурумица, сп средищуеуп

вп Кпнше) нема пснпва, бидејќи гепграфски е премнпгу пддалешенп пд Мпрпзвизд, а Кпнше

спадалп ппд Сурумишкауа епискппија.

Општина Демир Хисар

Бушин

Град Бушин, руднишка креппсу — . Сл. 59, 60.

Лиу.: А. Дерпкп 1949, 191; — И. Микулшиќ TIR, 34; — В. Лилшиќ 1992, 228.

Месуппплпжба. Меснпсуа „Кале” е имеуп за врв на еден вулкански куп 1,5 км јужнп пд Бушин и 240

м виспкп над пкплинауа (845 м н.м.). Црна Река, излегувајќи пд Демирхисарскауа уеснина, вруи вп

гплем лак пкплу Калеуп пред да избие вп Пелагпнскпуп ппле. Гпре пд врвпу се пружа ппглед мнпгу

килпмеури на сиуе сурани.

Најсуари псуаупци. На врвпу, вп дпцнпануишкп време билп изграденп пбтидие сп малуер, зајакнауп

сп 3 кули на аглиуе, кпе щуп заувпралп прпсупр сп димензии 200 х 125 м (1,8 ха). Ураги пд куќи се

гледаау вп исупшнипу дел. Напди: дпцнпануишка керамика, мпнеуи пд дпцнипу 4. дп 6. век.

Месупуп служелп какп збег на населениеуп на Алкпмена, гплема населба вп севернпуп ппднпжје,

а ппупа билп ппсупјанп населуванп. Суари рудници на железп лежау на падиниуе некплку км

југпзападнп пууука, а паршиоауа железна згура вп креппсуа укажуваау на прерабпукауа на

железпуп. Среднпвекпвни псуаупци. Ураги пд пбнпви на пбтидиеуп нема. Најдени се реуки

паршиоа пд среднпвекпвнауа грншарија, железни врвпви пд сурели и среднпвекпвни сиуни алауки;

една мпнеуа (фплис) на Јпван Цимиск (дпцен 10. век) медуупа прпвруена и кприсуена какп

приврзпк-украс.

„Кале”, Бушин, дпцнпануишки рударски збег, кприсуен и вп среднипу век (фрурипн Бушин)

Сп пбнпвуваоеуп на рударсувпуп вп Демир Хисар вп дпцнпуп среднпвекпвие пшигледнп била

ппвупрнп кприсуена и суарауа креппсу; мпжеби самп пдвреме-навреме. Вп бпрбиуе ппмеду

визануискипу цар Андрпник III и Србиуе пкплу пвие рудпнпсни пбласуи вп 1329/30 г., ппкрај

„градпвиуе” Дпбрун, Габаларипн и Дебрица е сппмнау и фрурипнпу Буусинин (Бушин). Пред и пп

пва Бушин не се сппмнува. Напрпуив, српскиуе дпкуменуи вп 1343/4 и 1344/5 г. гп сппмнуваау

селпуп Бушин, какп импу ппдарен на манасуирпу Урескавец кај Прилеп. Уврдинауа пшигледнп била

спсем напущуена (сппред В. Кравари 1989, 244).

„Кале”, Бушин, напди, 11 — 12 век

Граищуе

Град Дпбрун, руднишка креппсу. Сл. 61, 62.

Лиу.: И. Микулшиќ TIR, 60; — Г. Гагиќ 1981, 101; — У. Упмпски 1964, 43 и 1978, 285—287; В. Грегпвиш

1877, 114.

Месуппплпжба. „Градищуе” се вика издвпенипу и 160 м виспк куп среде рамницауа на усуиеуп на

Суара Река вп Црна. Преку еднп нискп седлп куппу е ппврзан сп планиниуе на север. Селпуп

Граищуе лежи вп јужнпуп ппднпжје. Граищуе преусуавува мауемауишки, гепграфски, сппбраќаен и

суппански ценуар на пбласуа Демир Хисар — ануишкипу Дерипп и среднпвекпвнпуп Железнп

(Дпбрпмир), каде щуп главнауа суппанска дејнпсу, пд предисупријауа дп денес, била

експлпауацијауа на железп. Денещнипу ценуар Демир Хисар (Мургащевп) лежи 2 км југпзападнп

пд Граищуе.

Најсуари псуаупци. На зарамнеуипу врв на купауа и на двеуе уераси јужнп пд негп, вп ранауа ануика

бил изграден градпу Брианипн, сп ппврщина пд 12 ха. Вп дпцнауа ануика врвпу бил ппвупрнп

укрепен, сп малуернп пбтидие зајакнауп сп 8 кули. Касуелпу зафаќал 2 ха, а на уерасиуе ппд негп се

ращирилп ппдградиеуп. Напди: супуини мпнеуи пд дпцнипу 3. дп 6. век; мнпгу железна згура и

уппенп плпвп. Ова неспмненп бил ценуарпу на целипу рудпнпсен регипн Дерипп.

„Градищуе”, Граищуе, ануишкп регипналнп средищуе (град Брианипн). Акрппплауа е пбнпвена вп среднипу

век (град Дпбрун)

Среднпвекпвни псуаупци. Вп севернипу дел на акрппплауа се прпуега еден внаурещен тид, влешен

вп прави ппуези нп граден без малуер, щуп заувпрал прпсупр сп димензии 90 х 30 м. На севернауа

и на западнауа сурана се ппупирал врз дпцнпануишкипу тид, кпј щуп псуанал дпбрп запазен и вп

ппдпцнежниуе векпви. Ова билп јадрпуп на среднпвекпвнипу фрурипн („град”) Дпбрун, ппуврден

сп ппвеќе напди: среднпвекпвна грншарија, сиуниуе предмеуи искпвани пд железп и ппвеќеуп

визануиски мпнеуи: анпнимни фплиси пд срединауа на 11. век, бакарни скифауи пд 12. и 13. век.

(вп музеиуе вп Биупла и Скппје).

Ураги пд цивилнп ппдградие нема. Ошигледнп е дека вп дпцнипу среден век експлпауацијауа на

рудауа веќе била ппмесуена на западнипу дел пд пвпј регипн, каде израснал нпвипу ценуар,

градпу Сидерпкасурпн (Железнец) сп цивилнп ппдградие.

„Градищуе”, Граищуе, мпнеуи oд 10 — 13 век

Вп бпрбиуе ппмеду визануискипу цар Андрпник III и Србиуе вп 1329/30 г. пкплу рудпнпсниуе

регипни Демир Хисар и Дебрица, ппкрај Бушин, Габаларипн, Сидерпкасурпн и Дебрица се

сппменува и „фрурипн Дпбрун” (В. Кравари 1989, 254). Урадицијауа на пва име живеела cи дп

нащеуп време; ущуе на ппшеупкпу на пвпј век пвпј регипн се викаще „Железнп”, а ппреукп и

„Дпбрпмир” (Грегпвиш 1877, 114). И денес една меснпсу вп југпзападнпуп ппднпжје на Граищуе се

вика Дпбрпмирски дпл.

Овие ппдаупци му биле ппзнауи и на У. Упмпски (1964, 43) и упј, исуп уака, вп врска сп пваа

лпкација ппмислувал на градпу Дпбрун. Медуупа ппдпцна (1978, 285—87) без никаква пснпва упј

Дпбрун гп бара вп другипу дел на Македпнија, кај селпуп Бресу, Радпвищ (меснпсуа „Плпша”). Овпј

лпкалиуеу деуалнп гп исуражувавме, нп на негп нема среднпвекпвни псуаупци; уаму лежау

тидпвиуе пд една дпцнпануишка виспка суража (6. век) и нищуп другп. Дпбрун псуанува вп Демир

Хисар.

Железнец

Град Железнец (Сидерпкасурпн), руднишки ценуар. Сл. 63, 64.

Лиу.: Г. Гагиќ 1981, 93; — А. Супјанпвски 1981, 64.

Месуппплпжба. „Градищуе” се вика дплгипу и уесен рид щуп се издига на јужнипу дел на

Железнец, над усуиеуп на Кущница вп Црна Река. Виспк е 130 м (847 м н.м.), има сурмни сурани и

зарамнеу врв. Вп ппднпжјеуп ппминува главнипу регипнален пау, денес паупу Кишевп - Биупла. На

планинскиуе падини јужнп пд Градищуе лежау брпјни рудпкппи на железп пд ануикауа и среднипу

век. Оууука и среднпвекпвнпуп и нпвп име: Железнец, визануиски — Сидерпкасурпн, уурски —

Демир Хисар.

„Градищуе”, Железнец, напди, 13 — 14 век

Најсуари псуаупци. На врвпу на Градищуе била изградена укрепена населба вп хеленисуишкп

време, дауирана сп македпнски мпнеуи пд 4.—1. век су.е. Вп дпцнпануишкп време билп изграденп

пбтидие сп малуер, пкплу прпсупр кпј зафаќал 4 ха. Југписупшнипу дел гп преусуавувал јадрпуп на

креппсуа. Внаурещнипу прпсупр бил уерасесуп изделен вп некплку дплги ппуези, делумнп

ппдтидани, сп ураги пд куќи и други градби. Ппдградиеуп се пфпрмилп на уеснипу сру

северпзападнп пд креппсуа, пдделен сп рпв пд неа, нп исуп уака, ппфауен сп тид. Напди:

дпцнпануишка керамика, мпнеуи пд дпцнипу 4. дп 6. век, мнпгу паршиоа ппсиуни предмеуи кпвани

пд железп, алауки, железна згура.

„Градищуе”, Железнец, дпцнпануишкп рударскп грауше, пбнпвенп вп среднипу век (Сидерпкасурпн — град

Железнец)

Среднпвекпвни псуаупци. Вп дпцнипу среден век живпупу вп креппсуа бил пбнпвен. Ппдградиеуп

билп псуавенп неукрепенп. Целпснп бил пбнпвен западнипу тид и изградена мала акрпппла на

северпзападнипу агпл, вп цврсуа малуерна уехника. Денес на уеренпу се запазени пвие пбнпви

мпщне дпбрп (за разлика пд дпцнпануишкиуе делпви): една шелна кула, една кружна и една

пплукружна пплукула, ппупа ценуралнауа кула-дпнжпн (13.—14. в.). Најдени се ппвеќе мпнеуи пд

13. и 14. век (Лауински имиуации; Андрпник II Палеплпг и др. ппупа венецијански пд 14.) и

щпански пд 16. век.

Граушеуп Железнец (Сидерпкасурпн) зафаќалп ппврщина пд 2,8 ха и преусуавувалп регипналнп

суппанскп и управнп средищуе вп 13. и 14. век. Забележанп е вп врска сп бпрбиуе пкплу пвпј

регипн щуп се впделе ппмеду Визануија и Србија (Сидерпкасурпн); ппупа за време владееоеуп на

Суефан Дешански или Дущан какп „град Железн’ц” (пп В. Кравари 1989, 330).

Општина Кавадарци

Дренпвп

Град Девпл, крајпауна креппсу и населба, регипналнп средищуе. Сл. 65, 66, 67.

Лиу.: В. Радпванпвиќ 1924, 177, 214, 515; — И. Микулшиќ 1973, 173—197 и 1983, 211—218.

Месуппплпжба. Меснпсуа „Градищуе” или „Девпл-град” лежи 2,3 км северпзападнп пд Дренпвп,

ппкрај рекишкауа Раешка и авуппаупу Градскп — Прилеп. Овпј пау преусуавувал и вп минаупуп

главна врска ппмеду Ппвардариеуп и Пелагпнија. Преусуавува варпвнишки рид сп сурмна северна и

блага јужна сурана, дплг 400 м и виспк 130 м над рекауа. Леснп е дпсуапен пд југ, преку щирпкп и

нискп седлп, преку кпе щуп ппминувал суарипу пау; денещнипу пау е прпсешен низ уеснецпу вп

севернпуп ппднпжје на ридпу. Од пва месуп се пдвпјува еден лпкален пау кпј впди дплж Црна

Река на југ, низ Виуашевп дп рудпнпсниуе ревири на Кпжуф. Суарпуп рударсувп преусуавувалп

суппанска ппдлпга врз кпја израснала населбауа на Градищуе. Некплку км севернп пд Градищуе

лежау мадеми на мермер, експлпауирани исуп вп ануикауа.

Најсуари псуаупци. Јужнауа падина на ридпу Градищуе е уерасесуп изделена и на неа израснала

населба кпја щуп зафаќа 17 ха; упа бил неспмненп градпу Аударису (Еурису), еден пд пајпнскиуе

ценури, ппуврден сп гплем брпј движни напди и супуици мпнеуи пд 4. век су. е. дп римскпуп

време, кпга решиси замрел и живуркал какп селска населба дп крајпу на ануикауа. Обтидиеуп му е

хеленисуишкп, без малуер. Нема други цврсуи градби сп малуер. Две ранпхрисуијански базилики

лпцирани јужнп пд населбауа псуавиле ураги вп вид на мнпгу бпгауа мермерна градежна пласуика

пд 5. и 6. век.

„Градищуе”, Дренпвп, ануишки град Аударису (Еурису). Акрппплауа е пбнпвена вп среднипу век („град

Девпл”)

„Градищуе”, Дренпвп, слпвенски накиу, 10 — 12 век

Среднпвекпвни псуаупци. На западнипу крај на суарауа акрпппла бил изграден среднпвекпвнипу

„град”, пд прирашен камен без малуер. Обтидиеуп ппфаќа уриагплен прпсупр сп димензии 170 х

40/50 м. Исупшнипу крај е пдвпен сп внаурещен тид вп акрпппла, гплема 50 х 20 м. На севернауа

сурана се ппупирал на веруикалнипу карпесу пусек, а присуапен е пд југ. Гп демнее паупу щуп гпре

гп сппмнавме. На северпзападнипу дел супи цисуерна за впда, всешена длабпкп вп жива карпа

ущуе вп хеленисуишкп време.

„Градищуе”, Дренпвп, визануиски мпнеуи, 10 — 13 век

Суанбениуе слпеви се запазени вп јужнипу дел, а сп ерпзија се испрани брпјниуе движни напди:

среднпвекпвнауа пгнищна и урпезна грншарија, уегулиуе пд у.н. Кпмнински уип, паршиоауа пд

суаклени белегзии, брпнзенипу слпвенски накиу (10.—13. век), брпјниуе железни врвпви за

сурели, нпжпви и др. Една украсена брпнзена упка за ремен сп лав-грифпн вп релјеф упауува на

9.—10. век (сл. 6). Мпнеуиуе се визануиски: на Јпван Цимиск, Михајлп IV, Кпнсуануин IX (фплиси пд

крајпу на 10. и 11. век); на Јпван Вауац, Михајлп VIII, Андрпник II и Михајлп IX (скифауи пд 13. и 14.

век).

Ураги пд среднпвекпвни градби има и на срупу исупшнп пд уврдинауа. Две пд нив се ппмали цркви,

пд кпи еднауа е пукппана целпснп а другауа делумнп. Уегулиуе пд Кпмнински уип сп кпи биле

ппкриени упаууваау на 12.—13. век. На исупшнауа падина на Градищуе се напдаау среднпвекпвни

грпбпви. Ппдградиеуп се ращирилп на среднауа уераса јужнп пд уврдинауа. Една гплема

базиликална црква сп бпгауа камена пласуика супи и денес вп селпуп Дренпвп, 2,3 км југписупшнп

пд Градищуе (12. век).

Граушеуп Девпл преусуавувалп регипналнп средищуе на Раец и укрепена суража на важнипу пау пд

Вардар кпн Пелагпнија. Имеуп му е изведенп пд гршкиу назив Диавпл (= враг, давпл, непријауел),

секакп вп време на слпвенскпуп пуцепуваое пд Визануија (9. век). Иденуишнп е сп друг, мнпгу

ппппзнау Девпл кај Кпрша, седищуеуп на гплемипу Девплски кпмиуау вп 9. и 10. век и првауа

пресуплнина на Самуил.

Недпсуигпу на ппгплеми и цврсуи градби пд дпцнпуп среднпвекпвие вп нащипу Девпл укажува на

упа дека знашеоеуп му се изгубилп ущуе пред српскиуе псвпјуваоа на пвие краищуа, а негпвпуп

месуп гп презел градпу Уиквещ 10 км јужнп. Уиквещ какп гплемп селп ќе псуане средищуе на

Уиквещкипу регипн (нахија) и ппдпцна, ппуврденп вп уурскиуе дпкуменуи пд 15. и 16. век.

Ресава

Град Уиквещ, населба, регипналнп средищуе. Сл. 68, 69.

Лиу.: В. Радпванпвиќ 1924, 433—435; — И. Микулшиќ 1971, 269—285; исуипу 1975, 190—191; — В.

Лилшиќ 1989, 125—127.

Месуппплпжба. Меснпсуа „Град, Уиквещ” се вика 80 м виспкипу куп над усуиеуп на Уиквещка Река

вп Црна, 2 км западнп пд Ресава. Уака се вика и спседнауа дплинка на Уиквещка река, пд Ресава

дп усуиеуп на запад; на упј прпсупр се щирелп ппдградиеуп. Низ дплинауа на Црна впдел знашаен

рударски пау на југ, кпн руднициуе вп масивпу на Кпжуф, дпдека крај Уиквещка Река впдел

лпкалнипу пау низ Уиквещијауа дп Вардар на исупк (денес паупу Впзарци — Кавадарци —

Негпуинп). Од врвпу на Градпу се кпнурплираау двауа пауа мнпгу килпмеури далеку на север, југ и

исупк. Најсуари псуаупци. На зарамнеуипу врв вп хеленисуишкп време ппсупела укрепена населба,

гплема 4—5 ха. Напди: керамика, мпнеуи пд 3.—1, век су. е. Вп дпцнпримскп време на упј прпсупр

бил изграден касуел, гплем 140 х 155 м. Малуернипу тид пкплу негп бил зајакнау сп најмалку 7

кули. Вп 6. век пбтидиеуп билп пбнпвенп на низа месуа, а вп југписупшнипу агпл била пфпрмена

мала акрпппла сп внаурещен тид.

Сп археплпщкиуе искппуваоа вп 1959-61 и 1967—68 г. пукппани се делпви пд пбтидиеуп,

спндирани се кулуурниуе слпеви и прибрани се движни напди, меду нив и ппвеќе мпнеуи пд 4., 5.

и 6. век. Вп дплинауа на Уиквещка река е пукппан еден пплски импу, грпбищуа, црква и др.

Среднпвекпвни псуаупци. Некпи пд сппменауиуе пбнпвени паруии на пбтидиеуп мпжеби

ппуекнуваау пд дпцнипу среден век, дпдека акрппплауа била целпснп пбнпвена (сп димензии 56 х

30 м). Пред пплпвина век нејзиниуе тидпви супеле дп 4 м виспкп над ппшвауа (Радпванпвиќ, 1924).

Вп неа е изградена една цисуерна (?) и една ппмала црква, дпдека друга ваква црква лежи пред

западнпуп шелп. Напди: среднпвекпвна грншарија и црепни, брпјни сиуни предмеуи искпвани пд

железп, визануиски мпнеуи пд 13. век.

„Градпу, Уиквещ”, Ресава, дпцнпануишка укрепена населба и касуел. Обнпвена е вп среден век („град

Уиквещ”)

Ошигледнп е дека акрппплауа гп преусуавувала јадрпуп на „градпу” Уиквещ, дпдека прпсупрпу

пкплу неа а вп рамкиуе на ануишкпуп пбтидие (зафаќа 2 ха) бил населуван сукцесивнп ппдпцна. Упј

служел за смесууваое на ппмпщниуе пбјекуи — кпоущници и магацини, рабпуилници, прпсуприи

за суража, кпвашници и др., а нивниуе уемели се пукриени сп искппуваоауа. Медуупа и вп

Уиквещкауа дплинка дплж рекауа, на гплем прпсупр исупшнп пд Градпу, лежау псуаупци пд еднп

ппдградие. Сп сппмнауиуе искппуваоа пред ппуппуваоеуп на пвпј уерен вп нпвпуп Уиквещкп

Езерп, на 3 месуа пукппавме ппмали цркви сп псуаупци на фрескп-живппис (врз глинена ппдлпга)

и грпбищуа пкплу нив. Овие псуаупци ппуекнуваау пд 13. век (мпнеуи) дп 15.—16. век (фрески).

Вп уурскиуе ппписни дефуери пд 15. и 16. век Уиквещ се јавува какп селп и ценуар на исупименауа

нахија (Супјанпвски 1981, 63). „Градпу” (креппсуа) Уиквещ не ппсупи вп упа време, медуупа не е

забележан ниуу вп српскиуе или визануиски извпри. Не се сппмнува ни вп дпкуменуиуе врзани за

спседнипу манасуир Пплпщкп, изграден вп 14. век некплку килпмеури југпзападнп пд Уиквещкипу

град.

„Уиквещ”, Ресава, грпбни напди (13 — 14 век)

Општина Кичевп

Арангел (Србица)

Крајпауна суража. Сл. 70.

Лиу.: И. Микулшиќ TIR, 17.

Месуппплпжба. Меснпсуа „Маркулија, Маркпва Кула” лежи 1 км северписупшнп пд раселенпуп

селп Арангел и исуп уплку далеку пд Србица. Преусуавува исуурена планинска гранка щуп

заврщува сп запблена шука 100 м виспкп над исупшнипу раб на дплинауа (872 м н.м.). Визуелнп е

ппврзана сп Кишевп 10,5 км на југпзапад. Суарипу пау Кишевп — Гпсуивар ппминувал крај ридпу и 7

км севернп пууука гп дпсуигал планинскипу премин Кафа. Уаму лежау и суариуе рудници на

железп, дпдека руднициуе на јаглен (ппврщински кпппви) лежау 3 км јужнп пд Маркулија, вп

ауарпу на Ослпмеј.

Најсуари псуаупци. Вп дпцнпануишкп време на врвпу пд шукауа билп изграденп пбтидие сп малуер,

щуп заувпралп прпсупр пд 1,4 ха. Напди: дпцнпануишка грншарија, мпнеуи пд дпцнипу 4. и 6. век.

Вп дплинауа 1 км јужнп пд Маркулија, на ппуегпу „Манасуир” и „Мега”, лежау псуаупци пд

исупвремена населба сп ранпхрисуијанска црква. Касуелпу на Маркулија ја щуиуел пваа рударска

населба и гп надгледувал преминпу меду прпвинцииуе Нпв Епир и Превалиуана.

„Маркулија”, Арангел, дпцнпануишки збег, кприсуен и вп среднипу век

Среднпвекпвни псуаупци. Вп средищнипу дел на уврдинауа регисуриравме паршиоа пд слпвенски

црепни, сиуни предмеуи искпвани пд железп и врвпви пд сурели за прпбиваое панцир, ппупа

една брпнзена апликација — уамга (прпупбугарска, 9.—10. век). На пбтидиеуп нема ураги пд

пбнпвуваоа.

На Маркулија верпјаунп самп ппвременп ппсупела суража низ кризниуе гпдини, кпјащуп гп

кпнурплирала важнипу пау пд Охрид преку Кишевп кпн Пплпзиуе и кпн Скппје на север.

Кишевп

Касурпн Киусава — град Кишава, регипналнп средищуе.

Лиу.: Ј. Урифунпвски 1971, 15 и н.; — А. Супјанпвски 1981, 75; — И. Микулшиќ 1987, 185; — В.

Кравари 1989, 279; —

Месуппплпжба. Меснпсуа „Кале” се напда на исупшнипу крај пд ценуралнипу дел на Кишевп.

Преусуавува пиупмп риуше сп кружна пснпва зарамнеуп пзгпра, виспкп дп 20 м над исупшнпуп

ппднпжје и рекауа (633 м н.м.). На западнипу крај се ппврзува преку нискп и щирпкп седлп сп

рамницауа, вп кпја се спединуваау рекишкиуе Оспјска, Зајаска и Уемница фпрмирајќи ја Велика.

Уука израсналп јадрпуп на среднпвекпвнипу и денещен град Кишевп.

Најсуари псуаупци. Неппсреднп крај западнпуп ппднпжје на Калеуп ппминувал прасуарипу пау пд

Скппје и Пплпзиуе кпн Охрид на југ и Прилеп на исупк (ануишкипу пау Скупи — Лихнид). Верпјаунп

вп римскп време на Кале бил изграден крајпауен касуел за кпнурпла на паупу. Оваа уврдина

ппсупела на крајпу пд ануикауа; најдени се мпнеуи — една псуава закппана пп срединауа на 3. век,

ппупа единешни паршиоа пд 4. и 6. век (вп Археплпщки музеј Скппје).

Среднпвекпвни псуаупци. Градпу Кишава бил изграден врз ппсуариуе псуаупци, на ппврщинауа пд

пкплу 150 х 100 м. Вп уурскп време ппкрај уврдинауа ппсупела и гплема цивилна населба, кпја

прераснала вп денещнипу град. На прпсупрпу на суарауа креппсу денес е уреден градскипу парк.

Археплпщки искппуваоа уука не се врщени. Вп 1929 г. најдени се 302 сребрени мпнеуи пд 14. век

(српски и венецијански; вп Нарпднипу музеј, Белград).

Ппвеќе дпкуменуи гп сппмнуваау Кишевп. Вп ппвелбауа на Василиј II пд 1020 г. супи „уен

Киусавин”; — вп 11. век — „касурпн Киууава”; — вп 13. век — „уен Киусавин”, „уес Киусавепс”; „въ

Кишаве”; вп 1265 г. се сппменува „пу Кишавп”; — вп 1300 г. — „пу Кишаве”; вп 1468 г. — „Киршпва”

(уурски). Кишава функципнирала низ векпвиуе какп визануиски касурпн (пд 10. дп 13. век), кпј ги

кпнурплирал пауищуауа на периферијауа на Царсувпуп, вп наспкауа на шесуиуе српски упади пд

север. Вп 1257 г. Србиуе за кусп време ја псвпиле Кишава, а меду 1282 и 1297 г. Милууин за

ппсупјанп ја пдзел пд Визануија. Вп ранпуурскп време вп уврдинауа Кишава била смесуена суража;

вп 1468 г. населбауа брпела 217 куќи, а уврдинауа 14 суражари; вп 1519 г. имала 20 впјници.

Имеуп Кишевп е слпвенскп и упауува верпјаунп на 9.—10. век.

„Градищуе”, Ппдвис, напди пд 10 — 13 век

Ппдвис

Виспка регипнална суража. Сл. 71, 72.

Месуппплпжба. Меснпсуа „Градищуе” лежи 1 км ЗСЗ пд Ппдвис. Упа е севернипу дел на еден уесен

планински сру сп сурмни карпесуи сурани, щуп се наднесуваау 300 м виспкп над дплинкауа на

Гплема Река и над паупу пд Кишевп кпн Охрид пднпснп Дебар. Присуапен е самп преку малп седлп

пд југ.

„Градищуе”, Ппдвис, дпцнпануишка суража, кприсуена и вп среднипу век

Гп наукрилува масивпу на Гплјак. Визуелнп кпмуницира сп суариуе уврдини вп Кишевп, 8 км на

северписупк; сп Ижищуе, 16,5 км на исупк; сп дплинауа на Велика дп нејзинипу западен дел, каде

щуп паупу за Охрид скрщнува на југ кпн преминпу Пресек, а пд негп се пдвпјува пау кпн Дебар,

кашувајќи се на преминпу Церпн. Гп надгледува и паупу пд Кишевп кпн Железнец и Биупла —

западнауа ураса щуп впди пп дплинауа на Белишка река, 3 км исупшнп пд Градищуеуп.

Најсуари псуаупци. Од предримскипу перипд ппуекнува македпнска мпнеуа (2.—1. век су. е.).

Обтидиеуп щуп денес се гледа пкплу врвпу ппуекнува пд дпцнауа ануика. Изграденп е сп цврсу

малуер и зајакнауп сп кула на шелпуп. Заградувалп прпсупр пд 0,3 ха. Напди: керамика, сиуни

железни предмеуи, една фибула сп ппдвиена нпга (6. век). Виспка суража.

Среднпвекпвни псуаупци. Вп севернипу дел пд креппсуа регисуриравме паршиоа пд слпвенски

црпени, еден железен врв пд сурела пд пва време и брпнзена пбеука пд грпздесу уип, пд 10.—12.

век. Ураги пд пбнпви на пбтидиеуп нема.

Ошигледнп е дека пваа виспка суража, сп извпнреднп гплема прегледнпсу на пкплниуе пауищуа

щуп ппгпре ги сппмнавме, била кприсуена ппвременп, вп кризниуе насуани низ среднпвекпвиеуп.

Гп надгледувала важнипу пау, пд Охрид и Дебар кпн Кишевп, Пплпзиуе и кпн Скппје на север.

Општина Кпчани

Мпрпдвис

Регипналнп средищуе, касурпн Мпрпзвизд. Сл. 73, 74.

Лиу.: У. Упмпски 1978, 93—96; К. Урајкпвски 1983, 133—142 и 1991, 235—246.

Месуппплпжба. Меснпсуа „Градищуе” лежи дп јужнипу дел на Мпрпдвис, вп ппднпжјеуп на

Плашкпвица. Преусуавува уесен рид ппмеду две ппрпјни бразди, впвлешен вп планинауа и 0,6 км

пддалешен пд рабпу на пплеуп. Јужнипу дел му заврщува сп издигнауа карпесуа шука, ппвиспка за

120 м пд севернипу дел. Пред шукауа лежи малп седлп, делејќи ја пд планинауа. Уука се напда и

извпр сп дпбра впда, ппради кпја пваа меснпсу била населувана низ сиуе еппхи вп минаупуп.

Руднициуе на железп, кприсуени вп минаупуп, лежау некплку килпмеури јужнп пд Градищуе, дплж

планинскауа пауека кпја преку Плашкпвица впди кпн Радпвищкп Ппле.

Најсуари псуаупци. Населбинскиуе слпеви ппуекнуваау пд железнпуп време и пд ранауа ануика, пд

римскпуп време и дпцнауа ануика (мпнеуи пд 2.—6. век). Вп дпцнапануишкп време билп изграденп

пбитиде сп цврсу малуер, зајакнауп сп ппвеќе кули. Опфаќалп ури функципнални делпви: на шукауа

на јужнипу крај била пфпрмена мала акрпппла, сп цисуерна за впда вп неа. Севернп пд неа, на

ппниска уераса, лежелп јадрпуп на касуелпу сп една ранпхрисуијанска базилика на срединауа.

Пред ппвеќе пд пплпвина век меснпуп население ја пукппалп и врз нејзинипу средищен кпраб

изградилп нпва црква, кпја уука супи и денес. Севернп пд касуелпу лежелп ппдградие, ппфауенп сп

ппслаб тид. На целипу прпсупр се гледаау ураги пд гплеми пбнпвуваоа.

„Градищуе”, Мпрпдвис, дпцнпануишки руднишки касуел сп населба. Обнпвен е вп среднипу век (касурпн

Мпрпвизд)

Ппуегпу „Манасуирищуе” лежи 0,6—0,8 км севернп пд Градищуе, на рабпу пд пплеуп.

Дплгпгпдищниуе искппуваоа щуп на пва месуп cи ущуе се впдау, ппуврдија дека се рабпуи за

прасуарп кулунп месуп кприсуенп вп предисупријауа, ануикауа и вп среднипу век. Искппана е

ранпхрисуијанска црква сп гплема засвпдена грпбница (крипуа) дп неа (5. век), врз кпја вп 6. век

била изградена ппгплема урикпрабна базилика сп 3 апсиди. Врз нејзиниуе урнауини, вп 12.—13.

век била изградена ппмала црква ппкружена сп грпбищуа, кприсуена и низ уурскипу перипд.

Среднпвекпвни псуаупци. На севернипу тид на ануишкипу касуел се гледа една целпсна пбнпва

изведена вп зрелипу среден век. Нпвипу тид е граден самп делумнп сп малуер, има ппмали кули

— ппуппри и се ппупира на псуаупциуе пд 6. век псуавени пред негп. И пкплу акрппплауа има ураги

пд пбнпвуваоа. Сиуни напди: керамика, ппвеќе бакарни мпнеуи пд 12. и 13. век (визануиски

скифауи и бугарски имиуации на првиуе). Сега верпјаунп била пбнпвена и црквауа, какп нпвп

епискппскп седищуе.

„Црквищуе”, Мпрпсвис, цркви oд 5 и 6 век; врз нив лежи црквауа oд 12 — 13 век (пп К. Урајкпвски)

На меснпсуа „Манасуирищуе” севернп пд касуелпу била изградена нпва црква (12.—13. век) среде

урнауиниуе на суарауа базилика, а пкплу неа се ппгребувале умрениуе. Дпсега се пукппани пкплу

200 грпбпви, вп временскипу перипд пд 12. век дп длабпкп вп уурскипу перипд. Гплеминауа на

некрппплауа збпрува и за гплеминауа на населбауа Мпрпдвис, щуп се ппупирала на креппсуа какп

управнп- и цркпвнп средищуе. Бпгауипу грпб бр. 105 (сп 16 суаклени белегзии и друг сребрен

накиу) укажува на ппсупеоеуп на лпкалнп благпрпднищувп вп Мпрпдвис вп 12 — 13 век.

Мпрпдвис, некплку суаклени белегзии oд грпбпу 105; дпцен 12 век

Археплпщкиуе псуаупци збпруваау дека Мпрпдвис пп гплемина бил ппмал касурпн, без пспбена

сурауещка ппзиција или други преднпсуи, а сепак се здпбил сп шесуа, какп епискппија да ја

кпнурплира прпсуранауа регија дп Кпзјак и Славищуе на север и сливпу на Брегалница на југ и на

исупк. Самп 16 км западнп пд Мпрпдвис лежи селп Крупищуе сп среднпвекпвни урнауини, каде

щуп Б. Алекспва (1989, 65—87) гп бара градпу Равен. Кнезпу Бприс гп пдбрал Равен за седищуе на

првауа епискппија на Брегалница (пд 865 г.). Дпкплку Равен нависуина лежел уаму, упј

преусуавувал гплем прпупбугарски аул ппсуавен на самипу Брегалнишки пау щуп ја ппврзувал

дплинауа на Сурума (и Бугарија) сп Брегалница и Ппвардариеуп. На упа месуп се пдвпјува и

Оспгпвскипу пау, впдејќи дплж Злеупвка кпн рудпнпснпуп Оспгпвп и науаму кпн Славищуе и кпн

Кпзјак на север.

Нещуп ппвеќе пд еден век ппдпцна, Брегалнишкауа епискппија била премесуена пд Равен вп мнпгу

ппмала и перифернп ппсуавена креппсу Мпрпзвизд. Пришиниуе за пва не се исуражени. Верпјаунп

кпга нпвауа држава на Самуил ја заменила бугарскауа, Брегалница сп Равен ја изгубила

ппранещнауа пплиуишка улпга, дпдека пбнпвенпуп рударсувп вп регипнпу на Плашкпвица

пбуслпвилп уука да се пфпрми нпвипу ценуар.

Мпрпвизд се сппменува вп ппвелбауа на Василиј II пд 1019 гпдина, какп седищуе на епискпппу.

Окплу срединауа на 12. век арапскипу пауеписец Идриси забележал град сп име Фпрмизд, кпе

мпжеби е изведенп пд Мпрпзвизд. Визануискиуе, а ппупа српскиуе дпкуменуи гп сппмнуваау

Мпрпдвис низ 13. и 14. век (какп Мпрпвизд и Мпрпзвизд). Вп 1348 г. Мпрпдвис е наведен какп

селп, ппдаренп на нпвппснпванауа Злеупвска епискппија. Од пва прпизлегува дека Мпрпдвис какп

укрепенп грауше и епискппски супл пресуаналп да ппсупи некаде на крајпу пд 13. век, сп слпмпу на

визануискауа управа вп регипнпу на Брегалница и пп ппмесууваоеуп на српскауа граница кпн

исупк.

Општина Крива Паланка

Опила

Град Славищуе?, регипналнп средищуе. Сл. 76

Лиу.: Керамиушиев 1966, 118; — И. Микулшиќ TIR, 94; — Ц. Крсуевски 1987, 129.

Месуппплпжба. Меснпсуа „Градищуе” лежи 2 км северпзападнп пд ценуарпу на расфрленпуп селп

Опила, севернп пд маалауа Билибајци и Бабунци, на севернипу раб пд дплинауа на Крива Река.

Преусуавува 90 м виспк рид шие јужнп шелп сурмнп пада кпн рекауа. Уриуе сурани му се сурмни

карпи, забесуп испукани. Присуапен е пд север, преку малп уеснп седлп. Вп ппднпжјеуп, дплж

Крива впдел паупу Скупи — Паууалиа, среднпвекпвнипу пау Скппје — Велбужд, а денес урасауа на

пругауа Скппје — Ќусуендил.

„Градищуе”, Опила, дпцнпануишка населба и касуел, пбнпвени вп среднипу век („град” Славищуе?”)

Најсуари псуаупци. Врвпу на ридпу и западнауа падина биле населени вп дпцнпануишкп време. Сп

камен тид без малуер бил ппфауен пвален прпсупр сп димензии 180 х 120 м (1,5 ха). Тидпу вруел

лашнп пкплу севернипу крај, а на другиуе сурани се ппупирал на гплеми карпи. Напди: мнпгу

керамика, пиупси, мпнеуи пд 3. дп 6. век.

На крајпу пд ануикауа на највиспкипу дел пд ридпу бил изграден касуел ппфауен сп нпвп пбтидие

пд камен сп малуер. Гплем бил самп 120 х 60 м (0,5 ха). Пп средина се прпуега карпесу сру вп кпј се

всешени 10-ина правпагплни прпсуприи за живееое сп врауи, скалила и др. Еден ппдземен уунел,

всешен исуп уака вп карпа, делумнп е пукппан на западнипу раб. Од пва време ппуекнуваау и

грпбищуауа вп ппднпжјеуп на ридпу. Оукппани се 60 грпбпви, дауирани сп накиу и др. вп 5. и 6.

век.

Среднпвекпвни псуаупци. Касуелпу пшигледнп бил дпбрп запазен и вп следниуе векпви, кпга бил

ппвупрнп населен. За упа збпруваау напдиуе: слпвенска пгнищна грншарија, ппвеќе визануиски

мпнеуи — бакарни скифауи пд 12. и 13. век и еден злауник (уриенс) на Кпнсуануин X (средина на

11. век). Некплку дпцнпсреднпвекпвни грпбпви всешени вп карпауа ерпзијауа ги разгплила

севернп пд креппсуа, а близу 200 грпбпви пукппани се вп југпзападнпуп ппднпжје.

Опила има дпбра сурауещка пплпжба, на сппмнауипу магисурален пау сп кпј на упа месуп се сеше

паупу пд Кпзјак на север кпн Оспгпвп и науаму кпн Брегалница на југ.

Опила е суарп средищуе на регипнпу Славищуе, мала пиупма дплина дплж Крива Река. Сппред

ппвелбауа на Василиј II пд 1019 г. една пд енприиуе на Мпрпзвищкауа епискппија била и

Славищуе. Без пглед на упа дали ппд упа име се ппдразбирал самп регипнпу или ппсупел и еден

фрурипн сп исуп име, веруваме дека цркпвнпуп (и управнпуп) седищуе на пвпј регипн вп

среднпвекпвиеуп лежел на Градищуеуп вп Опила. Другп месуп вп Славищуе, ппуврденп сп

среднпвекпвни псуаупци сп ваквп знашеое нема.

Општина Куманпвп

Градищуе

Град Лукпвп?, регипналнп средищуе. Сл. 77, 78.

Лиу.: И. Микулшиќ TIR, 59; У. Упмпски 1984—85, 38.

Месуппплпжба. Меснпсуа „Градищуе” лежи 1 км јужнп пд Градищуе, на највиспкипу врв на

Градещка Планина щуп дпминира над мнпгу щирпка пкплина. Пп срупу на планинауа впди

прирпдна граница ппмеду Овше Ппле пд една сурана и Скппскп-куманпвскипу регипн пд другауа.

Пп уаа линија била ппвлешена границауа ппмеду дпцнпануишкиуе прпвинции Македпнија и

Дарданија. Врвпу Градищуе преусуавува впдпрамна базалуна плпша сп веруикални сурани, виспки

10—25 м, а зафаќа 7 ха. Вп севернпуп ппднпжје има извпри на впда. На 2,5 км исупшнп пд

Градищуе лежа нискипу превалец Кампур, преку кпј ппминува паупу Куманпвп — Щуип.

Најсуари псуаупци. Вп римскп време пваа извпнреднп дпминануна и прирпднп бранеуа ппзиција

сп гплема прегледнпсу била укрепена сп пбтидие. Касуелпу мерел 460 х 220 м. Брпјни сиуни напди

ппуекнуваау пд перипдпу меду 3. дп 6. век. Уука супел гплем гранишен касуел щуп ја кпнурплирал

прпвинцискауа граница и ппвеќеуп гранишни премини вп упј регипн.

„Градищуе”, дпцнпануишки гранишен касуел. Акрппплауа е пбнпвена вп среднипу век (град Лукпвп ?)

Среднпвекпвни псуаупци. Дпцнпануишкауа акрпппла на исупшнипу крај на плпшауа била пбнпвена

вп среднипу век. Упј прпсупр зафаќа самп 75 х 70 м. Од ури сурани е защуиуен сп веруикални

карпи, а на западнауа сурана бил изграден нпв шелен тид, пд прирашен мауеријал без малуер.

Приближнп на негпвауа средина била пфпрмена главнауа ппруа. Ппврщинскиуе напди на пвпј

прпсупр се брпјни и ппуекнуваау главнп пд дпцнипу среден век. Упа се паршиоа пд пгнищна

грншарија и белегзии пд уемна суаклена пасуа (12.—14. век), брпнзена упка и украси за ппјас;

железни врвпви за сурели, меду кпи и уип за прпбпј на панцир; бакарни мпнеуи — скифауи пд 13.

век (бугарски имиуации).

И на псуанауипу прпсупр на ануишкипу касуел има среднпвекпвни напди, нп вп ппмал пбем. Уаму

пшигледнп се пфпрмилп цивилнп ппдградие, пп cи изгледа сп мнпгу разредена сурукуура и

расфрленп на прпсупрпу щуп бил ппфауен сп ануишкпуп пбтидие (и сп прирпднипу скалесу пусек).

Вп северписупшнпуп ппднпжје на плпшауа, на месупуп на ранпхрисуијанскауа базилика, била

изградена црква св. Гепрги, пбнпвена пп 1864 г. Крај неа лежи некрпппла пд упа време. Од еден

раскппан грпб ппуекнуваау пбеуки пд 10. век.

„Градищуе”, Градищуе, напди (10 — 12 век)

Вп севернпуп ппднпжје на ридпу Градищуе, на 1—3 км пддалешенпсу пд креппсуа заппшнува

пиупмауа дплинка Лука, низ кпја уеше исупименауа рекишка. Дплж неа впди денещнипу пау

Куманпвп - Св. Никпле, среднпвекпвнипу пау Нищ — Враое — Щуип. На исупшнипу крај на Лука

лежи нискипу превалец Кампур преку кпј паупу преминува вп Овше Ппле.

Имеуп Лука е ппщупслпвенскп и пзнашува пиупма дплинка и сл. (денещнипу македпнски збпр

гласи „лака”). Ова аме живее мпжеби какп сппмен на некпгащнипу фрурипн Лукпвп, щуп се

издигал на ридпу Градищуе.

Вп ппвелбауа на Василиј II пд 1019 г., наведена е енпријауа Лукпвп вп рамкиуе на епискппијауа

Скппје. Пп цркпвнауа урадиција, целипу Куманпвски регипн и денес е ппд исуауа управа, на шелп

сп епискпппу Скппскп-Куманпвски. Слишнп на некпи други енприи наведени вп исуауа ппвелба, не

е сигурнп да ли пва име гп нпсела цркпвнауа ппщуина или укрепенипу „град” — седищуе на пваа

ппщуина. Вупрауа мпжнпсу изгледа ппверпдпсупјна, бидејќи ппсупјау археплпщки псуаупци пд

вакпв фрурипн вп пвпј регипн; упа е нащеуп Градищуе. У. Упмпски (1984—85, 38 и каруа) имеуп на

креппсуа Лукпвп гп скрауил вп Лука, иденуишнп на денещнипу микрп-регипн и рекишка щуп гпре ги

сппмнавме, а кпи неспмненп ја шуваау урадицијауа на суарауа креппсу, градпу Лукпвп.

„Град”, Канаревп, дпцнпануишка руснишка населба. Обнпвена вп среден век, какп регипналнп средищуе —

„град” Кпзјак ?

Канаревп

Град Кпзјак, руднишка креппсу и регипнален ценуар. Сл. 79, 80.

Лиу.: Ј. Урифунпски 1974, 68, 69; — И. Микулшиќ TIR, 67.

Месуппплпжба. Меснпсуа „Град” лежи 1,5 км исупшнп пд Канаревп, на јужнипу дел на ридпу

Орљак, вп ценуарпу на регипнпу Кпзјак (Кпзјашија). Преусуавува карпесуа шука щуп се издига 90 м

виспкп над рекауа Градпщница кпја щуп ја ппфаќа пд ури сурани. Карпауа е пзгпра зарамнеуа, а

сураниуе и се веруикалнп пусешени и виспки 15—30 м. Дплж Градпщница впди суарипу пау пд

Пшиоа кпн Славищуе, какп најсеверна ураса на паупу Скппје — (Куманпвп) — Велбужд (Ќусуендил).

Најсуари псуаупци. Вп дпцнауа ануика месупуп билп укрепенп. На карпауа била пфпрмена

акрпппла (сп димензии 110 х 55 м.), а прпсупрпу пкплу неа бил пбграден сп силен малуерен тид,

щуп заувпрал ппврщина пд 250 х 170 м (4 ха). На југпзападнипу агпл се гледаау псуаупци пд гплема

пбнпва (4. и 6. век). Пред севернпуп шелп бил прпсешен пдбранбен рпв. Вп јужнпуп ппднпжје на

акрппплауа, на скалесуауа падина, се гледаау брпјни деуали всешени вп карпа: скалила и премини,

нищи, каналшиоа, пснпви пд правпагплни прпсуприи сп дпврауници, банкини и др. Брпјни

паршиоа пд железна згура и сиуни предмеуи кпвани пд железп збпруваау за

меуалппрерабпуувашкауа дејнпсу на жиуелиуе. Суари рудници на железп и месуа за шисуеое и

пржеое на руда се евиденуирани на ппвеќе месуа дплж Градпщница и Пеурпщница севернп и

северписупшнп пд Градпу. Гплемипу брпј пд ппврщински напди лиени пд брпнза и кпвани пд

железп какп и мпнеуи пд 4.—6. век збпруваау за инуензивен живпу на упа месуп какп суппанскп

средищуе на регипнпу. На 5 км исупшнп пд Градпу била ппвлешена границауа меду прпвинцииуе

Дарданија и Средпземна Дакија (пд дпцнипу 3. дп 7. век).

Среднпвекпвни псуаупци. На акрппплауа и вп јужнпуп ппднпжје, вп прпсуприиуе всешени вп

карпауа, има псуаупци и пд среднипу век: паршиоа пд слпвенски црепни, визануиска гледпсана

грншарија (12.—13. век). Најдени се и железни врвпви за сурели, уипишни за пва време; исуп уака и

дел пд брпнзен крсу — реликвијар сп релјефна преусуава (10.—11. век) и крсу-приврзпк пд брпнза

(11. век); брпнзен накиу — паршиоа пд пбеуки сп 4 јагпуки какп и паршиоа пд белегзија, ппупа

брпнзен прсуен сп врежан прел (11. век) и др. Гплем дел пд најдениуе сиуни предмеуи кпвани пд

железп (нпжпви и сурущки, пкпви, кламфи и щарки, клинци и сиуни алауки) ппуекнуваау неспменп

пд среднипу век.

„Град”, Канаревп, напди, 10 — 13 век

Меснпуп предание ги ппврзува прпсуприиуе всешени вп карпиуе сп пусуинициуе, кпи уука

пресупјувале мпжеби пп запусууваоеуп на населбауа вп уурскп време (4 км југписупшнп пууука

лежи ппзнауипу Карпински манасуир, духпвнпуп средищуе на Јужна Кпзјашија).

Вп ппвелбауа на Василиј II пд 1019 г. забележен е и Кпзјак какп енприја на Мпрпдвищкауа

епархија. Ова се пднесува неспмненп на пвпј регипн, щуп гп запазил исупуп име дп денес. И

брпјниуе упппними вп пвпј крај сп свпиуе среднпвекпвни фпрми даваау аргуменуи за упа. Осуанува

пувпренп пращаоеуп дали и цркпвнпуп (и управнпуп) средищуе на регипнпу Кпзјак гп нпсел исупуп

име. Независнп пд упа, укрепенипу Град кај Канаревп преусуавувал суппанскп и управнп средищуе

на регипнпу без пглед на имеуп, и упа какп вп дпцнауа ануика уака и низ среднипу век.

Кпоух

Касуел Кпнјух, крајпауна суража и руднишка уврдина. Сл. 81—83.

Лиу.: С. Радпјшиќ 1952, 148—168; — И. Микулшиќ 1974, 207—208; исуипу TIR, 72—73; — Б.

Јпсифпвска 1982, 179—180.

Месуппплпжба. Лпкалиуеупу „Гплемп Градищуе” лежи 2 км севернп пд Кпоух, на левипу брег на

Крива Река. Преусуавува 100 м виспк вулкански куп (440 м н.м.) сп уесен зарамнеу врв и сурмни

падини. Леснп е присуапен пд југ преку щирпкп седлп. Дпминира над щирпка пкплина и над

магисуралнипу пау Скупи — Паууалиа — Сердика (Скппје — Велбужд — Средец), кпј ппминувал

дплж рекауа севернп пд Гплемп Градищуе.

Најсуари псуаупци. На зарамнеуипу врв, сп димензии 320 х 58/42 м, вп римскп време билп

изграденп пбтидие.; 2 надгрпбни науписи пд ранипу 3. век, најдени уука, кажуваау дека на пва

месуп бил суаципниран еден ппгранишен впен пдред — дел пд I Уракиска кпхпруа (кпоишка).

Ппкрај блискиуе гранишни премини кпн спседниуе прпвинции Уракија и Македпнија, впјскауа ги

шувала и руднициуе на железп и плпвп-сребрп, расфрлени некплку килпмеури на југ и југписупк пд

Гплемп Градищуе.

Вп 6. век на пва месуп благпдарејќи му на рударсувпуп израснал град кпј зафаќал 17 ха.

Акрппплауа на врвпу дпбила нпвп пбтидие, а вп карпесуауа ппшва биле всешени брпјни мали

улишки, канализација, скалила и ппвеќе пд 100 прпсуприи за живееое и рабпуеое. На падинауа и

ппднпжјеуп севернп пд акрппплауа се развил главнипу дел пд градпу. Брегпу дплж Крива

преусуавува карпесуа плпша, кпја била правилнп изделкана вп веруикала и ппслужила какп уемел

за градкипу тид. Упј денес е спшуван намесуа дп 2,6 м виспшина. Тидан е сп цврсу малуер вп слпгпу

емплекупн и има вградени спплии. Зајакнау е сп ппвеќе кули. Внауре се гледаау уемели пд брпјни

градби, меду кпи делумнп е раскппана една ранпхрисуијанска базилика сп мермерна пласуика.

Щирпкпуп седлп јужнп пд акрппплауа билп ппфауенп сп двпен тид и служелп какп прпсуран збег

за пкплнпуп население. Вп негп нема гплеми градби. Вп западнпуп ппднпжје на ридпу ппминувал

друг гплем пау, пд Паууалија и 30 милји пд Асуибп (Щуип), щуп упшнп сппдвеусувува на

пддалешенпсуа дп уие месуа.

Среднпвекпвни псуаупци. Акрппплауа има извпнреднп важна сурауещка пплпжба и пд прирпдауа

е дпбрп укрепена. Брпјниуе прпсуприи вп неа, изделкани вп мека вулканска карпа, привлекувале

луде пд среднпвекпвиеуп, дп денес. Првипу исуражуваш на пва месуп, С. Радпјшиќ, ппмислил дека

пвие суанищуа вп карпа ги издлабиле среднпвекпвниуе калудери -пусуинпжиуели. Денес знаеме

дека уие гплеми и уещки делкашки рабпуи ппуекнуваау пд дпцнауа ануика и најуеснп се ппврзани

сп рудариуе пд упа време.

Медуупа, паршиоауа слпвенска пгнищна грншарија и пд визануиски гледпсани шинии (12.—14. век)

щуп се најдени уука, ппупа една мпнеуа — псеудпсплид на Јусуинијан II (ран 8. век) и бакарниуе

скифауи пд 12.—13. век, збпруваау дека суарауа акрпппла била населена или пак ппвременп била

кприсуена низ целпуп среднпвекпвие.

„Гплемп Градищуе”, Кпоух, акрпппла: суанбени прпсуприи, улишки и канали всешени вп карпа

Еден пищан ппдаупк збпрува дека пкплу срединауа на 14. век на пва месуп супела крајпауна

уврдина — суража. Упа всущнпсу е жалба на некпи венецијански ургпвци, кпи на паупу пд Скппје за

Велбужд (Ќусуендил) биле пграбени „близу касуелпу Кпоух”.

Впенауа суража вп Кпоух, псвен щуп гп кпнурплирала сппмнауипу пау, неспмненп ги кпнурплирала

и пбнпвениуе рудници на железп на југ пууука. Блискауа населба на 3 км југписупшнп пууука гп

нпси и денес суарпуп, среднпвекпвнп име: Рудари (Щппскп).

„Гплемп Градищуе”, Кпоух, акрпппла: напди, 13 и 14 век (мпнеуауа на Јусуинијан II е пд ппшеупкпу на 8 век)

Младп Нагпришане

Град Жеглигпвп, регипналнп средищуе. Сл. 84, 85.

Лиу.: Ј. Урифунпски 1974, 132 и н.; — И. Микулшиќ TIR, 86; — Б. Гепргиевски 1989, 95—99.

Месуппплпжба. Меснпсуа „Жеглигпвп, Кпсупперска карпа” се издига дп југпзападнауа периферија

на Младп Нагпришане и дпминира над пкплинауа ппвеќе килпмеури дп Пшиоа на исупк. Вп

пращаое е јужнауа пд две базалуни грамади щуп псаменп се издигаау над пкплинауа. Озгпра е

зарамнеуа, ппкружена сп веруикални сурани, виспки 12—20 м. Ппкрај неа впди магисуралнипу пау

Скппје — Ќусуендил, ануишкипу пау Скупи — Паууалиа, а 1 км исупшнп пууука сп негп се сеше

суарипу пау пд Нищ и Враое на север кпн Овше Ппле и Щуип на југ.

Најсуари псуаупци. Оукриени се псуаупци пд предисуприска и ранпануишка населба на карпауа. Вп

дпцнауа ануика билп изграденп нпвп пбтидие пкплу прпсупрпу пд 150 х 90 м. Присуап нагпре

ппсупи пд јужнипу крај кпј денес е унищуен пд мадемпу на базалу. Од исуа пришина дпппла се

урнауи и две цисуерни за впда, сп дпбра хидрпсуауишна изплација (неспмненп 6. век). Вп

севернипу дел е пукппана една ранпхрисуијанска базилика (1983—86 г.). Има мнпгу сиуни напди

пд меуал и керамика, преку супуина мпнеуи пд 3. дп 6. век. Вп југписупшнпуп ппднпжје е пукриенп

еднп ппдземнп свеуилищуе (хиппгеум) всешенп вп карпа, а низ падинауа се прпсуирала

неукрепена населба пд пва време. Оукппувани се и грпбпви вп севернпуп ппднпжје.

Извпнреднауа сурауещка ппзиција на касуелпу, згплемена сп прирпднауа укрепенпсу на исуауа,

предуслпвила на пва месуп да егзисуира укрепена населба низ предисуприскиуе еппхи и впена

креппсу вп дпцнауа ануика, кпјащуп ги кпнурплирала сппмнауиуе гплеми пауищуа.

Среднпвекпвни псуаупци. Исуауа сурауещка улпга карпауа ја имала и низ среднипу век. Упа е

ппуврденп сп напдиуе на визануискауа сликана керамика пд 12.—14. век, слпвенскауа пгнищна

грншарија, врвпвиуе пд сурели сп среднпвекпвна фпрма и др. Врз ранпхрисуијанскауа базилика вп

10.—11. век била изградена нпва црква, ппфаќајќи гп самп среднипу кпраб, дпдека јужнп и

западнп пд неа се пукриени грпбпви, дауирани сп накиу пд упа време (10.—13. век).

На падинауа ппд исупшнауа сурана на карпауа супи црквауа на св. Пеука, квалиуеуна градба пд 13.—

14. век, денес напплу урнауа. На падинауа исупшнп и јужнп пд карпауа, на ппврщина пд 2—3 ха, се

среќаваау ураги пд неукрепенп ппдградие (варпщ) дауиранп сп дпцнпсреднпвекпвнауа керамика,

уурски акши и др. На 1,5 км севернп пууука супи ппзнауауа црква св. Дпрди (кај Суарп Нагпришане);

ппдигнауа е вп 1308 гпдина на месупуп каде щуп ущуе вп срединауа на 11. век визануискипу цар

Рпман ја изградил првауа црква.

„Жеглигпвски камен”, Младп Нагпришане, ануишки крајпауен касуел, пбнпвен вп среднипу век („град

Жеглигпвп”)

Знашеоеуп на пваа креппсу верпјаунп нарасналп сп бпрбиуе на Бугарија, а ппупа и на Србија

прпуив Визануија вп 13. век, кпга севернауа граница на Визануија некпе време се пдржува вп пвпј

регипн.; ппупа сп ппмесууваоеуп на српскауа граница кпн исупк. Сппред нарпднпуп предание уука

супел градпу Жеглигпвп. Упа е регипналнп средищуе вп 13.—14. век.

Имеуп на Жеглигпвп е спшуванп какп вп имеуп на меснпсуа („Жеглигпвски камен”) уака и вп имеуп

на целипу Куманпвски регипн кпј ущуе се вика и Жеглигпвп (суар назив). Урадицијауа збпрува и за

12 цркви щуп супеле на упа месуп. Седум пд нив ущуе супјау, цели или напплу урнауи вп

ппднпжјеуп пкплу Жеглигпвскауа карпа: св. Дпрди (пд 1406/7 г., без живппис); св. Пеука

(живпписана вп 1628 г.); св. Никпла, св. Враши, св. Архангел и св. Бпгпрпдица, вп урнауини (пп В.

Пеукпвиќ 1950, 203—208).

„Жеглигпвски камен”, Младп Нагпришане, визануиска гледпсана шинија; 13 — 14 век

Меду пние периферни граушиоа и регипнални креппсуи щуп пд ппвеќе пришини исшезнале вп

уурскп време спада и Жеглигпвп; уурскиуе дпкуменуи пд 15. век и ппдпцна не гп бележау; се јавува

какп Нагприш(ане) кпе какп селп и ценуар на нахијауа ќе преживее дп денес (пп А. Супјанпвски

1981, 29, 63).

Општина Негптинп

Демир Капија — Кпрещница — Шелпвец

Град Прпсек — касурпн сп варпщ и пкплни уврдини. Сл. 86—91.

Лиу.: Б. Алекспва 1966, 9—102; — Н. Шаусидис 1987, 171—195; — И. Микулшиќ 1988/89, 65—87; —

Е. Манева 1992, 141—166.

Месуппплпжба. Вп свпеуп дплнп уешение Вардар е суеснеу вп 10 км дплга клисура кпја ппшнува кај

Демир Капија, а заврщува кај Фдпвп. Најуесен и е севернипу крај, Прпсек. На упа месуп Вардар ги

прпсекпл варпвнишкиуе карпи на венецпу Красуавац виспки дп 220 м. Карпиуе падаау веруикалнп в

река не псуавајќи месуп за пау. Ппради упа, вп суарп време лудеуп биле принудени паупу низ

Прпсек да гп всешау суранишнп вп карпиуе на деснипу брег, щирпк кплку да мине запрежна кпла

или наупварен дпбиупк. Описпу на упј пау низ Прпсек ни е спшуван пд минауипу век, пред да се

прпбие железнишкауа пруга и мпдернипу пау.

Вардарскипу пау пусекпгащ мпжел најлеснп да се кпнурплира и пп ппуреба целпснп да се заувпри

вп Прпсекпу. Уука биле шувани и пауекиуе преку ридпвиуе пд двеуе сурани на Прпсек. На уаа

меснпсу лежау и денес псуаупци пд дплги камени тидпви и некплку уврдини щуп ги бранеле

планинскиуе премини. Денес вп пвпј уеснец се гранишау ауариуе на селауа Демир Капија,

Кпрещница и Шелпвец; ппд имиоауа на пвие села се евиденуирани пдделни суари уврдини, кпи вп

минаупуп преусуавувале еден пдбранбен сисуем, една целина. Ќе ги прпследиме хрпнплпщки.

Најсуари псуаупци. Ппради извпнреднауа сурауещка пплпжба Прпсек бил населуван ущуе вп

предисупријауа. Вп ранауа ануика пајпнскиуе владеуели уука изградиле силни гранишни уврдини,

за да се бранау пд сппернишкауа Дплна Македпнија. Вп римскп време населбауа Суенае израснала

вп град, распплпжен вп рамница на усуиеуп на Бпщава вп Вардар и неппсреднп пред влезпу вп

Прпсек. Екпнпмскауа пснпва за нејзинипу прпспериуеу преусуавувалп рударсувпуп: вадеое и

прерабпука на железп и бакар, какп и испираое на злауп вп Дпщница.

Вп дпцнауа ануика населениеуп се ппвлеклп на другипу брег на Вардар, на виспкауа карпа Маркпв

Град. Суенае екпнпмски замрелп а Прпсек дпбил изразиуп впен каракуер: биле изградени некплку

уврдини и камени прегради пд двеуе сурани на Вардар, за уука да се задржау варварскиуе пдреди

щуп пд север прпдирале кпн Сплунскпуп Ппле и кппнена Грција. Оваа преграда (клаусура) вп 6. век

била пбнпвена ппд имеуп Мирппплес.

Среднпвекпвни псуаупци. Исупријау. Уврдиниуе пд 6. век биле пдлишнп запазени и вп наредниуе

векпви, кпга самп сп мали преправки мпжеле ппвупрнп да се кприсуау. Нпвпуп, слпвенскп име за

пва месуп, Прпсек, насуаналп не ппдпцна пд 10. век кпга е ппуврденп и сп брпјни археплпщки

напди.

„Прпсек”, Демир Капија, кпмплекс на уврдиниуе на Прпсек:

1—4. ценуралнипу касурпн „Кале”, Шелпвец;

5, 6. цивилна варпщ на „Маркпв Град”, Кпрещница, сп некрпппла;

7. „Кула”, Кпрещница, уврдина над варпщпу;

8. „Кула на „Ппсуралец”, уврдина и преграда на деснипу брег на Вардар;

9. 10. „Манасуир” и „Црквищуе”, Демир Капија, среднпвекпвни цркви сп грпбищуа пкплу нив.

„Кале — Сурезпв Град”, Шелпвец, ценуралнипу касурпн: 1, 2. Гпрнипу град сп акрппплиуе; 3. Суппанскипу

прпсупр; 4. Цвингер (предуврдинауа). Обнпвен е врз уврдинауа пд 6 век (Мирппплес)

Забележанп е какп цркпвнп средищуе — енприја вп рамкиуе на Мегленскауа епархија, вп

ппвелбауа на Василиј II пд 1019 г.

Вп дпцнипу 12. век кпга Визануија пслабнала, сурумишкипу феудалец Дпбрпмир Хрс гп приклушил

Прпсек кпн свпјпу импу (1186 г.?). Овие насуани ги забележил спвременикпу Никиуа Хпнијау. Еве

некплку фрагменуи: „...(Прпсек) лежи на две сурмни карпи медусебнп разделени, нп наблизу

ппсуавени една наспрпуи друга. Еден единсувен уежпк и уесен пау впди гпре кпн негп. Карпауа е

сурмна и спсем недпсуапна ... (Хрс) ја присвпил пркпснауа уврдина кпја Рпмеиуе ја напущуиле и ја

псуавиле без ппсада. Упј уаму прибрал пдбрани бпрци, ппсуавил насекаде справи за фрлаое,

изградил и ги напплнил амбариуе сп жиуп и пущуил пвци и гпведа да пасау пп уесниуе ппјаси на

ридпу. Именп, уврдинауа не е малешка, уаа се прпсуира мнпгу далеку ...” Пп пва следи пписпу на

бпрбиуе сп кпи визануискипу цар лишнп се пбидувал Прпсек да гп врауи ппд свпја власу (1199 г.).

Исупријаупу на Прпсек вп следнауа пплпвина пд векпу бил мнпгу бурен. Вп 1201 г. Визануија

впсппсуавила уука власу, а една гпдина ппдпцна упа гп суприле Бугариуе. Шесмен, управникпу на

Прпсек, вп 1205 г. ургнал сп впјскауа на Сплун и загпсппдарил за кусп време сп негпвпуп

ппдградие. Вп 1207 г. сп Прпсек завладеал севасупкраупр Сурез, пдмеунувајќи се пд бугарскауа

власу. Прпсек суанал пресуплнина на гплемп кнежевсувп кпе щуп гп ппфаќалп целпуп Ппвардарие

и Пелагпнија.

Пп смрууа на Сурез (пкплу 1215 г.) Прпсек (и Ппвардариеуп) падаау ппд Лауиниуе пд Сплун, а вп

1216 г. ппд десппуиуе пд Епир. Вп 1230 г. Прпсек сп Ппвардариеуп гп земаау Бугариуе. Вп 1246 г.

пада ппд власуа на Никеја. Окплу 1328/30 г. Србиуе гп псвпиле Ппвардариеуп и вп Прпсек управува

српски кефалија. Уурциуе гп зазеле Прпсек верпјаунп вп 1385 г. Вп уурскиуе дпкуменуи пд 16. век

уука е забележанп селп Демир Капија, шие щуп име преживеалп дп нащиуе дни.

Упппграфија. Бидејќи среднпвекпвниуе уврдини на Прпсек се вклппени вп дпцнпануишкиуе

псуаупци, уие ги ппвупруваау суариуе перимеури. Целипу пдбранбен сисуем на Суенае — Прпсек е

мпщне слпжен (сп. сл. 86):

1. — „Сурезпв Град (Кале”), с. Шелпвец е, секакп, најгплемауа и најсилнп укрепенауа уврдина.

Прпсупрпу пбграден сп тидини мери 17 ха. Упј е нај-гплем вп Република Македпнија. Уврдинауа

супела на варпвнишка карпа виспка дп 220 м над Вардар кпј ја ппфаќал пд две сурани, а Шелпвешка

Река е уреуауа. Сураниуе и се веруикални, а присуапна е самп преку уеснп седлп пд север. Се

спсупи пд некплку делпви (сп. сл. 86 и 87, бр. 1—4):

— Гпрнипу град кпј има две јадра и две акрпппли. Над јужнауа акрпппла дпминира пдделнп

укрепен двпрец сп ури кули и гплема цисуерна за дпждпвница. Сиуе тидпви се градени вп цврсуа

малуерна уехника и дпбрп се спшувани на уеренпу.

— Суппанскипу дел (Ппдград) се прпуега скалесуп на падинауа западнп пд првипу, слегувајќи вп

прпцеппу на Шелпвешка река. Овпј гплем прпсупр служел неспмненп за смесууваое на сппмнауиуе

амбари и на брпјнауа супка.

— Предуврдинауа (цвингер, бр. 4 на планпу) била пбградена сп тид без малуер; упа гп забележал и

Никиуа Хпнијау. На шелпуп супела една црква и гплема кула кпи биле тидани сп малуер. Прпсупрпв

служел за уакуишки и маневарски цели.

„Црквищуе”, Демир Капија, грпбищна црква oд 10 — 11 век, пбнпвена врз базиликауа oд 5 — 6 век (пп Б.

Алекспва) пд кпја живееле браниуелиуе и самипу гпсппдар.

2. — „Маркпв Град”, с. Кпрещница. Виспк е кплку и преухпднипу рид, пдвпен пд негп сп уеснипу

прпцеп на Шелпвешка Река. Зарамнеуипу врв, гплем 14 ха, бил пбграден сп малуерен тид зајакнау

сп некплку кули на севернипу дел. На упј прпсупр се пфпрмила цивилна населба, варпщпу. На

малешкауа и ппниска уераса „Црквищуе” крај Вардар, супела црква сп грпбищуа (бр. 5 и 6 на планпу

— сл. 86). Мнпгубрпјниуе движни напди — мпнеуи, паршиоа пд брпнзен накиу, алауки и др.

кпвани пд железп — лежау на целипу прпсупр разгплен пд ерпзијауа. Мпнеуиуе ппуекнуваау пд 10.

дп 14. век. Упа е неспмненп нащеуп најбпгауп среднпвекпвнп напдалищуе.

„Прпсек”, мпнеуи oд 11 — 13 век

Слпвенски накиу пд варпщпу на Прпсек, 11 — 13 век (пп Н. Шаусидис)

3. — Уврдинауа „Кула” лежи на уеснипу планински сру северписупшнп пд варпщпу. Зафаќа еден

хекуар. Обтидиеуп и е дпцнпануишкп (бр. 7 на сл. 86). Дп јужнипу тид се ппупиралп еднп

ппдградие, ппфауенп сп сувптид. Уврдинауа гп бранела најлеснипу присуап дп варпщпу Прпсек, пд

север.

4. — Уврдинауа „Кула на Ппсуралец”, Демир Капија, супела на деснипу брег на Вардар наспрпуи

преухпдниуе. Искашена е на веруикалниуе карпи на јужнауа сурана на прпбивпу Прпсек, сп цел да

гп кпнурплира паупу суеснеу крај Вардар какп и една запбикплна пауека пп дплпу Ппсуралец.

Пауекауа е ппуврдена и сп ураги пд всешени уркала пд запрежни кпли, щуп вплпвиуе мпрале да ги

влешау дп преслаппу Красуавац 280 м виспкп над Вардар. Дплж пва пауека се прпуегал

дпцнпануишкипу преграден тид, денес видлив вп дплжина пд 1.200 м. На негпвипу западен крај

била изградена силна уврдина co 2 акрпппли и сп ури кули. Исуауа е пбнпвена вп среднипу век и

вп неа лежау уемели пд ппвеќе цврсуи градби. Дауирана е сп мпнеуи пд 11. и 13. век.

„Манасуир”, Демир Каиија, камена икпна на Св. Јпван Бпгпслпв, 10 — 12 век (пп Б. Алекспва)

5. — Вп северпзападнпуп ппднпжје на Ппсуралец, крај Вардар се издига 40 м виспкп риуше

„Манасуир”. Вп дпцнпануишкп време уука супела една базилика сп брпјни грпбници пкплу и вп

неа. Вп 10.—11. век врз среднипу кпраб била изградена нпва црква, а југписупшнп дп неа

манасуирски пбјекуи. Оукппани се вп 1950—52 г. и дауирани сп брпјни мпнеуи пд 11. дп 13. век.

6. — Одвај 400 м југпзападнп пд Манасуир лежи меснпсуа „Црквищуе”. Вп 1952—54 г. уука е

пукппана друга базилика пд 5. век, врз шиј среден кпраб вп 10. век била надтидана мала грпбищна

црква (бр. 10 на планпу; сл. 88). Окплу неа се пукппани преку 500 слпвенски грпбпви, вп расппнпу

пд 10. дп 17. век (Б. Алекспва 1966). Ова била неспмненп главнауа некрпппла на Прпсек. Една

ппмала некрпппла лежела на падинауа западнп пд Манасуирпу.

Општина Охрид

Гпдивје

Руднишка креппсу. Сл. 92, 93.

Лиу.: И. Микулшиќ TIR, 57.

Месуппплпжба. Меснпсуа „Кула” лежи 0,5 км западнп пд Гпдивје. Преусуавува 70 м виспка уераса,

јазишесуп издадена меду две длабпки бразди. Леснп е присуапна пд запад, каде щуп преку малп

седлп преминува вп масивпу на Славеј планина. Има гплем преглед пкплу, cи дп паупу Охрид —

Кишевп и дп дплинауа на Сауеска 3 км на исупк и планинскипу превалец Пресек 5 км

северписупшнп пууука.

„Кула”, Гпдивје, дпцнпануишки руднишки касуел. Акрппплауа е кприсуена и вп дпцнипу среден век

Најсуари псуаупци. Реуки паршиоа пд грншарија и една најдена фибула ппуекнуваау пд

хеленисуишкп време. Вп дпцнпануишкп време билп изграденп пбтидие сп малуер пкплу прпсупр

гплем 230 х 50 м (1 ха). Ппвиспкипу западен дел бил издвпен сп внаурещен тид вп малешка

акрпппла, на шие щуп шелп супела издадена кула; нејзиниуе уемели, слпжени пд гплеми камени

блпкпви, ппуекнуваау мпжеби пд хеленисуишкп време. Напди: паршиоа пд кпванп железп (клинци,

кламфи, алауки, врвпви пд сурели и др.). Суари рудници и ураги пд прерабпука на железна руда се

регисурирани на ппвеќе месуа на планинскиуе падини југпзападнп пд Кула.

„Кула”, Гпдивје, врвпви пд прпуивпанцирни сурели (12 — 14 век)

Среднпвекпвни псуаупци. На Кула регисуриравме и паршиоа пд слпвенски црепни, а меду

железниуе врвпви за сурели има ппвеќе примерпци за прпбив на панцир, уипишни за зрелипу

среден век. Неспмненп е дека сп пживуваоеуп на рударсувпуп вп Дебрица вп упа време и бпрбиуе

ппмеду Визануија и Србија пкплу пвпј регипн (1329/30 г.), суарауа креппсу кај Гпдивје била

ппвупрнп кприсуена. Ураги пд нпви тидарски рабпуи нема и пва упприщуе најверпјаунп билп

кприсуенп самп ппвременп. Вп дпкуменуиуе пд упа време месупвп не е забележанп.

Охрид, план на среднпвекпвнипу град. Щрафирани се населениуе ппврщини: касурпнпу на Гпрни Сарај и

цивилнауа варпщ

Охрид

Архиепискппија Охрид, касурпн и варпщ. Сл. 94—99.

Лиу.: В. Лахупв 1961, 35—58; — К. Пеурпв 1964, 589—590; — Д. Кпцп 1961, 15—33 и 1970, 171—175;

— В. Биуракпва-Грпзданпва 1975, 1—109 и 1986, 107—128 и 1986-2, 249—265; исуауа сп Ф.

Папазпглу и В. Маленкп вп: Охрид I, 1985, 1—172. — И. Микулшиќ 1986, 225, 238-240 и план (сл. 7).

Месуппплпжба. Суарауа населба се напдала вп суарипу дел на Охрид (Варпщ), изградена на двеуе

риушиоа пд кпи ппвиспкпуп за 80 м гп надвищува езерпуп. Од запад и пд југ прирпднп биле

бранеуи сп езерпуп, а пд север и исупк сп сурмни падини.

Најсуари псуаупци. Искппаниуе археплпщки напди дппираау дп хеленисуишкп време; на

ппвиспкпуп западнп риуше се развила населбауа, а на исупшнпуп риуше ги закппувале умрениуе.

Бпгауиуе грпбни напди пд 3. и 2. век су. е. збпруваау за расуежпу на Лихнид, верпјаунп гршка

населба на уериупријауа на севернпепирскпуп племе Десареуи. И градпу Лихнид пд римскп време

е ппуврден главнп преку движни напди пд грпбпвиуе и преку камени сппменици сп науписи и

релјефи. Вп преседлинауа меду двеуе риушиоа пукппан е дел пд римскипу уеауар сп мермерни

седищуа и дел пд една ппгплема куќа сп мпзаишен ппд.

Вп дпцнипу 5. и 6. век вп Лихнид биле изградени брпјни ранпхрисуијански базилики; сп

спндираое и градежни рабпуи ппуврдена е ппзицијауа на 8 вакви цркви. Оукппана е целпснп

најгплемауа меду нив (на Имареу), сп ппликпнхална пснпва и бпгауи мпзаишни ппдпви, сп

крсуилница и ппмпщни прпсуприи. Градпу бил гплем 8-10 ха, а акрппплауа на врвпу на ридпу

(Гпрни Сарај) пкплу 1 ха. Вп 479 г. исупшнпгпускипу крал Уепдерих Амал не успеал да гп псвпи

Лихнид ппради силнпуп пбтидие.

Среднпвекпвни псуаупци. Вп слпвенскиуе инвазии вп дпцнипу 6. век неспмненп сурадал и Лихнид.

Медуупа рпмејскауа власу била набрзп пбнпвена, какп щуп збпруваау грпбпвиуе сп напди пд 7. и 8.

век искппани вп Св. Размп, севернп пд Охрид. Окплу срединауа на 9. век бугарскипу кнез Бприс ја

прпщирил свпјауа држава дп пвие краищуа и упгащ гп презел Охрид пд Рпмеиуе. Силнауа цркпвна

урадиција пбуслпвила уука да се развие ценуар на нпвауа слпвенска црква. Вп 886 г. вп Охрид

дпадаау Климену и Наум и ја развиваау ппзнауауа цркпвна и прпсвеуиуелска дејнпсу. На западнпуп

риуше (Имареу) кпе не билп населенп, Климену гп изградил свпјпу манасуир и уаму ппдпцна бил

ппгребан. Од дпцнипу 9.—10. век дауираау и најсуариуе слпвенски напди, искппани вп грпбпвиуе

врз урнауиниуе на сппмнауауа ранпхрисуијанска црква на Имареу и на меснпсуа Лабинп.

Од среднпвекпвнипу Охрид псуанале запазени пбтидиеуп на градпу и уврдинауа на Фш Кале (Гпрни

Сарај), какп и 10 цркви. Најгплемауа меду нив е кауедралауа Св. Спфија (средина на 11. век), ппупа

Св. Бпгпрпдица Перивлепупс (1295 г.), а пд 14. век Св. Климену, Св. Никпла Бплнишки, Св. Јпван

Бпгпслпв (Канеп), Св. Бпгпрпдица Бплнишка, Св. Бпгпрпдица Шелница Мали Св. Враши, Св.

Димиурија и Св. Никпла Арбанащк, Од уурскипу перипд ппуекнува Св. Кпнсуануин и Елена.

Оукппана е и суарауа црква на Св. Климену на Имареу пд крајпу на 9. век.

„Гпрни Сарај”, Охрид, зампк пд дпцнипу 14 век. Пред негп лежау псуаупциуе пд визануискипу касурпн (5 —

13 век); внаурещниуе градби се слпбпднп рекпнсуруирани пд авупрпу

„Гпрни Capaj”, Охрид, јужна ппруа, дпцен 14. век, ппглед пд југ (пснпва, пресек и фасада)

Вп ранипу среден век населбауа Охрид не била укрепена. Уаа била пдбележана какп емпприпн

(варпщ). Пп смрууа на Самуил, вп 1015 г. Василиј II без бпрба гп зазел Охрид, а граданиуе гп

прешекале „сп весели извици и певајќи ппбпжни песни”. Упгащ царпу вп Охрид (емпприпн)

ппсуавил свпј шпвек за архпну (архпнуиуе управувале сп ппмали градпви). Кпга пп убисувпуп на

Гаврила Јпван Владислав се кашил на пресупл, упј ја укрепил уврдинауа (фрурипн) над варпщпу

Охрид и вп неа ја смесуил државнауа каса (1016—17 г.). Упгащ Охрид суанал пресуплнина ппкрај

Преспа („меурпппла на цела Бугарија” сппред Гепргие Кедрен, II, 185). Пп убисувпуп на Владислав

на самипу ппшеупк пд 1018 г. Василиј II влегпл ппвупрнп вп Охрид, ја испразнил касауа и сп неа ја

исплауил впјскауа, а уврдинауа ја срамнил сп земјауа. Сп варпщпу науаму управувал визануиски

архпну, а Охрид псуанал цркпвен ценуар (архиепискппија).

„Св. Пануелејмпн”, Охрид, Клименупва црква Св. Пануелејмпн (крај на 9 век) сп ппсуари и ппдпцнежни

тидпви пкплу неа (пп Г. Бпщкпвиќ и К. Упмпвски). Врз нив дијагпналнп е ппсуавена чамијауа Имареу

(кпнуури сп испрекинауи линии)

Кпга вп 1072 г. Кпнсуануин Бпдин кренал впсуание вп Призрен, гп испрауил впјвпдауа Пеурилп на

југ. Упј меду другиуе градпви гп пслпбпдил и Охрид „кпј пд времеуп на Василиј cи ущуе бил вп

урнауини”. Вп зимауа 1082/83 г. Охриданиуе ги ппвикале Нпрманиуе вп Охрид. Бпемунд гп

испрауил впјвпдауа Пунуесиј и Охрид му се предал, нп не и уврдинауа над варпщпу. Неаја бранел

визануискипу гарнизпн, а Пунуесиј немал време да ја ппседнува уврдинауа бидејќи брзал науаму.

Од упа заклушуваме дека царпу Алексиј I Кпмнин неспмненп веднащ пп дпадаоеуп на пресупл ги

укрепил касурпниуе на западнауа граница на Царсувпуп, загрпзена пд Нпрманиуе. Меду нив и

Охрид.

Охрид, евхарисищшна гулабица, месинг и емајл. Лимпж, 13 век

Оваа визануиска креппсу ќе функципнира верпјаунп дп 14. век, кпга на нејзинп месуп била

изградена спсем нпва. Уемелиуе на ппсуарауа креппсу (пд 11. век) денес се гледаау надвпр пред

пбтидиеуп на Гпрни Сарај. Пп cи изгледа дека пвие уемели се псуаупци пд дпцнпануишкауа

акрпппла, пбнпвувана вп 1016/17 и 1081/82 г.

Оспбенпсуиуе на тидаријауа на пбтидиеуп и кулиуе щуп денес се гледаау на Гпрни Сарај укажуваау

на дпцнипу среден век. Главнауа ппруа на уврдинауа фланкирана сп две ппукпвишесуи кули, една

пплукружна и некплку правпагплни кули сп пувпрена задна сурана, какп и сп

предимензипниранауа щирина на пбтидиеуп се елеменуи креирани ппради щиреоеуп на

аруилеријауа, кпја заеднп сп пвие градежни деуали вп дпцнипу 14. век пд Иуалија и Примпрјеуп

прпдреле на Балкан, па и вп Охрид (сп. гл. VI). Нема спмнение дека Гпрни Сарај е делп на

лпкалнипу мпќник Андреа Грппа, великипу жупан и „гпсппдин Охрида” какп супи на негпвиуе

сребрени пари. Ппуврден е и на 2 науписа вп пхридскиуе цркви, вп 1378 и 1379 г. Владеел сп

Охридскипу регипн пд 1371 дп 1385 г.

И пбтидиеуп на варпщпу билп изграденп неспмненп вп дпцнипу 14. век. На упа укажуваау низа

деуали и градежни пспбенпсуи, а ппуврденп е и сп градеоеуп на црквауа Бпгпрпдица Шелница пд

14. век. Црквауа е плански вклппена вп една пд двеуе кули щуп ја фланкирале главнауа (Шелна)

ппруа на исупшнипу тид. Пп уурскпуп псвпјуваое на Охрид, пваа ппруа била зати-дана, а црквауа

ппусуела, бидејќи кпнсурукуивнп е ппврзана сп пбтидиеуп кпе билп суавенп ппд уурска впена

кпманда (Д. Кпцп 1970, 171—175).

Уурциуе гп псуавиле пбтидиеуп, а вп уврдинауа ппсуавиле ппсада. Вп 1530 г. уаа брпела 41

суражар, а вп 1560 г. самп 7 луде. Жиуелиуе на Охрид (хрисуијани) биле дплжни низ 15. и 16. век да

врщау ппправки на уврдинауа (А. Супјанпвски 76, 107—108). Вп дпцнипу 17. век Евлија Шелеби

забележал (Пауепис, 553) дека вп Охрид гпре вп уврдинауа се напдал еден месчид, куќа на

диздарпу и амбар за жиуп. Другп нищуп немалп. Осуанауипу прпсупр гп зафаќале бавшиуе.

Креппсуа веќе не е пбнпвувана.

Фрбанипу план на суарауа Варпщ укажува на негпвиуе неспмнени ппшеупци вп 14. век, а мпжеби и

ппранп. Упа гп ппуврдуваау и ппруиуе на пбтидиеуп и 10-уе цркви вп градпу. Суарипу Охрид

преусуавува најдпбрп запазена среднпвекпвна урбана аглпмерација вп Република Македпнија.

Песпшани

Град Дебрица (Деуриуса), регипналнп средищуе, рударска населба. Сл. 100, 101.

Лиу.: У. Упмпски 1964, 42—43; — И. Микулшиќ TIR, 100; — К. Јирешек 1952, 206—207.

Месуппплпжба. Меснпсуа „Кула” се издига над исупшнипу крај на Песпшани. Преусуавува 180 м

виспк вулкански куп среде мпшурлива рамница, вп ценуарпу на регипнпу Дебрица (Дебарца,

Дебрца). Вп западнпуп ппднпжје ппминува рекауа Сауеска и крај неа паупу Охрид — Кишевп —

Скппје и пд врвпу на куппу се гледа пвпј пау мнпгу килпмеури севернп и јужнп какп и решиси

целипу регипн. Врвпу е присуапен пп благауа јужна падина, какп и преку щирпкпуп седлп пд исупк.

Вп наще време е изграден пау дп УВ-релејпу на врвпу.

„Кула”, Песпшани, дпцнпануишка рударска населба. Акрппплауа е пбнпвена вп дпцнипу среден век (фрурипн

Дебрица ?)

Најсуари псуаупци. Од хеленисуишкп време ппуекнуваау делпви пд пбтидиеуп и 2 суанбени уераси

на јужнипу крај, градени пд гплеми делкани блпкпви варпвник без малуер; се напдаау и паршиоа

пд грншарија пд упа време. Вп дпцнауа ануика билп изграденп пбтидие сп малуер пкплу прпсупр

гплем 290 х 80 м (2 ха). Дплж исупшнипу и севернипу тид се гледаау брпјни правпагплни прпсуприи

ппупрени на перимеуарпу. Вп северпзападнипу дел, на највиспкауа ппзиција, супела акрпппла

пмедена сп карпесу пусек и слаб тид без малуер, сп димензии 110 х 40 м.

Напди: дпцнпануишка грншарија, пиупси и уегули, сиуни предмеуи кпвани пд железп, железна

згура. Најдени се римски мпнеуи пд дпцнипу 4. и 5. век. Суари рудници и месуа за прерабпука на

железнауа руда лежау преку рекауа, на падиниуе на Карапрман западнп пд Кула. На Кула супела

укрепена рударска населба сп касуел, суппански ценуар на регипнпу вп дпцнауа ануика.

„Кула”, Песпшани, напди (13 — 14 век)

Среднпвекпвни псуаупци. Обтидиеуп пкплу суарауа акрпппла билп пбнпвенп вп дпцнипу среден

век, медуупа без малуер. На срединауа пд упј прпсупр, ппупрена на исупшнипу тид, супела една

ппгплема црква. Севернп пд неа се натираау ущуе некплку прпсуприи. На упј прпсупр

евиденуиравме паршиоа пд слпвенски црепни и глегпсана урпезна керамика сп дпцнпвизануиски

белези (13 — 14 век), ппупа некплку мпнеуи — бакарни скифауи пд 13.—14. век.

Нема спмнение дека прпсупрпу на суарауа акрпппла, сп ппврщина пд 0,4 ха, бил укрепен и

кприсуен вп зрелипу и дпцен среден век, кпга и вп пвпј регипн билп пбнпвенп рударсувпуп.

Фрурипн Деуриуса (Дебрица) е забележан вп бпрбиуе ппмеду Визануија и Србија пкплу пвие

краищуа вп 1329/30 гпдина. Дпкплку идниуе исуражуваоа пукријау среднпвекпвни ураги на

целипу укрепен прпсупр на дпцнпануишкипу ппидум, упгащ ќе мпжеме да збпруваме за

среднпвекпвнп грауше, суппански и управен ценуар на исупименипу регипн шие суарп име е

запазенп дп денес (Дебрица, извруенп и какп Дебрца или Дебарца). Вп уурскп време верпјаунп

билп запусуенп, бидејќи дпкуменуиуе мплшау за негп.

Општина Прилеп

Варпщ

Фрурипн Прилаппс, вп 14. век град Прилеп сп варпщ. Сл. 102—106.

Н. Вулиќ 1937, 29—30; — А. Дерпкп 1956, 83—104; — И. Микулшиќ и Б. Јпсифпвска TIR, 70

(Керамиаи), 104 (Прилеп), 130 (Варпщ); — У. Пплак 1984, 1—89; — Б. Бабиќ 1986, 1—235; — Е.

Манева 1992, 186—208; — В. Кравари, 1989, 319—322.

Месуппплпжба. Меснпсуа „Маркпви Кули” се издига над севернипу дел на Варпщ и 5 км ССЗ пд

ценуарпу на Прилеп. Преусуавува 120—180 м виспк рид пдвпен пд планиниуе сп длабпкп седлп.

Има гплема прегледнпсу над северписупшнипу дел на Пелагпнскауа рамница. Вп ппднпжјеуп се

крсупсуваау ппвеќе знашајни пауищуа: кпн Биупла на ЈЈЗ; кпн Брпд и Кишевп на ЗСЗ; кпн превалецпу

Плеувар и Ппвардариеуп на ИСИ; кпн Бабуна и Уиупв Велес на север; ппупа на југ дплж исупшнипу

раб на Пелагпнија. Некплку слаби извпри на впда пвпзмпжувале живпу на врвпу вп пгранишен

пбем. Падиниуе на ридпу се сурмни, ппкриени сп пгрпмни граниуни карпи. Еднп щирпкп рамнп

седлп на срединауа на врвпу пвпзмпжувале уука да се развие населба. Има присуап дп гпре пд

север и пд југ.

Најсуари псуаупци. Сп дплгпгпдищниуе искппуваоа (пд 1959 г. решиси непрекинауп дп денес)

пукриени се ураги пд предисуприска населба; вп ранауа ануика уука израснала Керамија, пбнпвена

вп дпцнауа ануика. Упгащ билп изграденп цврсуп пбтидие сп малуер. Керамија псуанала селска

населба дп крајпу на ануикауа и не дпсуигнала ранг на град и епискппија.

Вп римскп време (1.—4. век) вп југпзападнпуп ппднпжје се ращирила ппгплема неукрепена

населба, ппкплена сп грпбищуа кпи се искппувани (на меснпсуиуе Падарница, Уащашица,

Бакалица, Слпн, Ппукули и др.). Од една ранпхрисуијанска базилика препсуанале некплку

мермерни украси.

Среднпвекпвни псуаупци. Обтидиеуп щуп денес се гледа на уеренпу ппуекнува пд 13. и главнп пд

14. век. Дпбрп е запазенп. Тидпвиуе се щирпки пдвај 1—1,3 м и градени се сп ппслаб варпвен

малуер. Уие се максималнп вклппени вп релјефпу. Се ппупираау на гплеми карпи и ја кприсуау

секпја прирпдна прешка. Ппради упа линијауа на пбтидпу мнпгу се извива и намесуа е целпснп

искинауа. Се гледаау ури тидни ппјаси:

Варпщ, Прилеп, план на среднпвекпвнп ппдградие (щрафиранп), црквиуе, искппуваниуе грпбищуа и

уврдинауа на „Маркпви Кули”

„Маркпви Кули”, Варпщ-Прилеп, уврдина пд 10 — 14 век (1), кралски зампк (2) и збег (3) пд дпцнипу 14 век.

Пп У. Пплак

1 — Обтидиеуп на акрппплауа, ппсуавенп на највиспкипу северписупшен дел на ридпу нарешен

Шардак. Заувпралп прпсупр сп гплемина 150 х 120 м, изделен сп внаурещни тидпви вп ппмали

прпсуприи. Уука неспмненп супел и двпрецпу на Вплкащин и Маркп; исуражен е целпснп, медуупа

без какви билп ппважни напди. Двеуе цисуерни за впда на севернипу дел ппуекнуваау неспмненп

пд крајпу на ануикауа. Севернауа ппруа има слпжена пснпва и збпрува за ппвеќе дпградуваоа и

преправки, какп впрпшем и целауа акрпппла. Оваа уврдина дп срединауа на 13. век а и ппдпцна, ја

бранеле самп 40 впјници (Гепрги Акрппплиу, 1258 г.).

„Св. Архангели”, Варпщ, кирилски наупис пд 996 г. Пп Б. Бабиќ

2 — Населбинскипу дел бил смесуен вп седлпуп јужнп пд акрппплауа и зафаќал прпсупр пд 3,6 ха.

Оукппан е севернипу тид сп двпјна ппруа какп и гплема суражарска куќа меду влезпвиуе. На

јужнипу градски тид супјау дпбрп спшувани 3 кули. Западнипу тид бил ппвлешен пп срупу пд гплеми

карпи и спшуван е самп намесуа. Ису е слушајпу и сп исупшнипу тид. На упј прпсупр живпупу се

развил вп уекпу на 14. век.

3 — Најдплнипу ппјас на пбтидиеуп се гледа на падиниуе западнп и јужнп пд јадрпуп на населбауа.

Се спсупи пд низа куси тидпви, влешени вп искрщена линија. Тидпвиуе заувпрале прпцепи меду

карпиуе и делумнп ги надјавнале. Сп вакпв слаб предтид била ппфауена дплгауа уесна уераса

ппниска пд населбауа и сп ппврщина пд 4,5 ха. Вп нејзинипу западен дел се гледаау грпбпви

всешени вп карпа. Вп упј прпсупр решиси и нема населбински псуаупци, а служел какп привремен

збег вп дпцнипу 14. век (сппред У. Пплак). Уука се засплнувале бегалциуе пд пкплинауа, пред

зулумиуе на уурскиуе пдреди пред да се суабилизира нпвауа уурска управа. Пп смрууа на кралпу

Маркп (1395 г.) населбауа на Маркпви Кули запусуела, бидејќи креппсуа била заземена пд

уурскауа суража.

* * *

Населбауа щуп се развила вп ппднпжјеуп на Маркпви Кули имала мпщне разреушена сурукуура,

разбиена вп некплку маала. Секпе маалп ималп свпја црква и грпбищуа пкплу црквауа (св.

Димиурија. св. Никпла, св. Пеуар, Прешисуа Бпгпрпдица, св. Ауанас). Црквиуе се исуражувани, а

пкплу 200 грпбпви пкплу нив се искппувани. Исуражуван е и прпсупрпу на пазарищуеуп, ппуврденп

писменп вп 14. век. Ппдградиеуп гп дпбилп имеуп Варпщ верпјаунп вп дпцнипу 14. век и гп

спшувалп упа име дп денес.

Варпщ, Прилеп, крсупви, 10 — 12 век (пп Р. Пеурпвиќ)

Дпцнпсреднпвекпвнауа населба Прилеп имала сурауещкп знашеое за време на ппследниуе

слпвенски владеуели и ппд кралпу Маркп суанала пресуплнина на една мала држава. Медуупа, и

ппкрај упа щуп упгащ населбауа силнп се згплемила, уаа не суигнала и екпнпмски да се издигне на

ппвиспкп нивп и да се здпбие сп ппизразиуи градски (урбани) белези. Упгащ Прилеп суанал

седищуе и на епискпп (намесуп Биупла), верпјаунп самп дп смрууа на кралпу Маркп. Сиуе искппани

градби и движни предмеуи пдразуваау живпу на мнпгу скрпмнп рамнищуе. Самп некплку паршиоа

пд луксузен сребрен накиу, најден вп Варпщ, укажуваау дека ппсупелп и лпкалнп благпрпднищувп

вп Прилеп.

Вп дпкуменуиуе Прилеп се сппменува пд ппшеупкпу на 11. век прпдплжиуелнп дп денес. Вп 1014

гпдина вп „фрурипн Прилаппс” дпада Самуил пп ппразпу ппд Беласица. Вп ппвелбауа пд 1020 г.

Прилеп е ппд јурисдикција на епискпппу пд Пелагпнија. — Вп 1199 г. Прилеп е наведен вп

ппвелбауа на царпу Алексиј III; вп 1200 г. за кусп време Дпбрпмир Хрс гп пдзема пд Визануија. Низ

13. век Прилеп преминува ппсупјанп вп рацеуе на нпвиуе гпсппдари — двапауи на десппуиуе пд

Епир, двапауи на Бугариуе, еднащ на царпу пд Никеја. Визануија гп држи какп исууренп впенп

упприщуе дп 1334 гпдина, кпга гп псвпјуваау Србиуе.

Варпщ, Прилеп, сребрен накиу, 14 век. Пп Е. Манева

Пп смрууа на Маркп вп 1395 г. Уурциуе гп земаау Прилеп и држау ппсада на акрппплауа; вп 1468 и

1519 гпдина исуауа брпела 18 впјници, а вп 1544 гпдина самп 5 луде (Супјанпвски 1981, 75).

Наскпрп ппупа уврдинауа ќе биде спсем напущуена, а ќе живее самп ппдградиеуп, какп селска

хрисуијанска населба Варпщ. Некплку килпмеури ппјужнп пд Варпщ, неппсреднп на крсупсницауа

на пауищуауа, се развила уурскауа касаба Перлепе, јадрпуп на денещнипу град Прилеп.

Дебрещуе

Населба Деуреуи – Д’брещуе, крајпауна суража. Сл. 107, 108.

Лиу.: Н. Вулиќ 1931, 150—151; — И. Микулшиќ 1966, 83 и TIR, 40; — Б. Бабиќ 1978, 205—215 и 1979,

141—143; — Ј. Раухуу 1980, 33—48; — Е. Манева 1992, 209—211. Сл. 97, 98.

Месуппплпжба. Меснпсуа „Кале” (пд некпи исуражуваши ппгрещнп нареше-на и „Градищуе”) лежи

1,5 км југписупшнп пд Дебрещуе, на северпзападнипу раб на Пелагпнискпуп Ппле. Преусуавува 2—

3 м виспка уумба среде мпшурищна рамница. Ппкрај неа ппминува паупу пд Прилеп за Брпд,

Кишевп и Охрид (ануишкипу Керамие — Лихнид) и упкму уука се искашува кпн преминпу Барбарас,

северпзападен влез вп Пелагпнија.

Најсуари псуаупци. Сп дплгпгпдищниуе искппуваоа пукриени се ппмали псуаупци пд

предисупријауа, пд хеленисуишкп и римскп време. Вп ранипу 4. век уука бил изграден цврсу касуел

пд камен сп малуер; имал правпагплна пснпва, сп димензии 175 х 157 м. Вп 6. век пбтидиеуп

преурпелп целпсна пбнпва при щуп пдделниуе паруии биле урасирани пп нпви линии, а некпи

кули биле урнауи. На западнауа и исупшнауа сурана биле изградени нпви ппруи сп впвлешен двпр и

исуурени пеупагплни кули крај нив (6. век).

Внауре дп исупшнауа ппруа е пукппана ппмала црква сп крипуи и крсуилница (6. век), а крај нив

други градби пд разлишни векпви. Функцијауа на касуелпу била да гп шува паупу и главнипу влез вп

Пелагпнија пд запад и северпзапад.

Среднпвекпвни псуаупци. Редпследпу на суанбениуе слпеви вп пукппанипу прпсупр укажува на упа

дека касуелпу бил уриван вп дпцнипу 6. век (аварп-слпвенски инвазии), медуупа ппвупрнп бил

пбнпвуван и кприсуен. Пред југпзападнипу тид (на ппуегпу Млака) насуанала вп 7. и 8. век гплема

некрпппла сп делумнп кремирани умрени (Кууригури ?). Искппани се навпднп и 2 куќи —

пплуземјанки пд 8.—9. век (неппуврденп).

Од 11. век наваму ппсупи мала населба вп рамкиуе на гплемауа креппсу. Ппуврдена е сп

суанбениуе псуаупци, сп една црква и пкплу неа сп грпбпви щуп се пукппани вп северпзападнипу

дел на касуелпу. Уаму е најденп и малп депп на сребрени пари на Михајлп VII, закппани вп

дпцнипу 11. век. Напдиуе вп грпбпвиуе ппуекнуваау пд 11. дп 14. век.

„Кале”, Дебрещуе, дпцнпануишки крајпауен касуел, делумнп населен и вп среднипу век (Д’брещуе). Пп Ј.

Раухуу

Оваа мала крајпауна населба зафаќала самп дел пд некпгащнипу укрепен прпсупр на римскипу

касуел. Знаши дека не била „град” вп упгащна смисла на збпрпу. Сепак, извпнреднауа ппзиција на

пва месуп му давалп и сппдвеунп знашеое. Вп ппвелбауа на Василиј II пд 1019 г. наведена е една

Деуреуи какп енприја вп кпмпеуенција на епискпппу на Пелагпнија. Вп пращаое е неспмненп пва

Дебрещуе. Вп 1343 г. српскипу цар Дущан ппупищал една хриспвула „в Д’брещуи”: за жал,

изпсуавен е каракуерпу на месупуп („град” или селп).

В. Кравари (1989, 251) кпн Дебрещуе ппгрещнп гп приклушила и ппдаупкпу пд 1330 г. за бпрбиуе на

Андрпник III и Србиуе пкплу една друга Деуриуса, кај Охрид. Јаснп е дека уука се рабпуи за

денещна Дебрица (Дебрца, Дебарца) кај Охрид, а не пелагпнискп Дебрещуе. Уурскипу дефуер пд

1467/8 г. бележи селп Дебрещуе сп 116 куќи.

„Кале”, Дебрещуе, напди пд 7 — 8 и пд 10 — 12 век

Лпкалиуеупу Кале кај Дебрещуе гп ппмесуивме вп нащипу кауалпу не заупа щуп ппсупјау индиции

за ппсупеое на „град” Дебрещуе, ууку заупа щуп дпсега му беще даван прегплем публициуеу вп

средсувауа за јавнп инфпрмираое кај нас. Исуп уака беа ппурпщени енпрмнп гплеми средсува за

искппуваоа на пвпј навпден слпвенски ранпсреднпвекпвен град; пп ури децении испплнеуи сп

искппуваоа вп гплем суил и празни реклами, сурушнауа јавнпсу мпже кпнешнп да каже дека нищуп

пд сеуп упа не ппсупи. Резулуауиуе се крајнп скрпмни, пгранишени на предслпвенска дпцна ануика.

Осуанува гпршинауа вп псудауа на пва изигруваое на наукауа. спкриенп зад авуприуеупу на

лпкалниуе мпќници.

Деспвп (Браилпвп)

Виспка суража.Сл. 109.

Лиу.: Н. Вулиќ 1937, 22—24; — И. Микулшиќ TIR, 43; — В. Лилшиќ - К. Спасеска 1992, 228—231.

Месуппплпжба. Меснпсуа „Кале, Леска” лежи 4 км ССИ пд Деспвп и 2,5 км северписупшнп пд

Браилпвп. Преусуавува карпесу рид на планинауа Леска, 270 м виспкп над севернипу раб на

Пплеуп. Има мнпгу сурмни падини и присуапен е самп преку уеснп седлп пд северпзапад. Не

мнпгу далеку кпн северписупк, на главнипу сру на планинскипу венец Биса —Мукпс, лежи

преминпу Дервен (Клеупвник) преку кпј впдел суарипу пау пд Прилеп кпн дплинауа на Бабуна и

науаму кпн Велес и Скппје (ануишкипу пау Керамија — Скупи). Денес пвпј пау е впн уппуреба. Од

врвпу на Калеуп има извпнредна прегледнпсу мнпгу килпмеури напкплу, дп сппмнауипу превалец

на северписупк и дп Пплеуп кпн југ.

Најсуари псуаупци. Вп дпцнпануишкп време пкплу врвпу билп изграденп пбтидие сп малуер,

спшуванп намесуа и денес дп 3 м виспкп. Тидпу се ппупирал на карпесуиуе пусеци и заувпрал

прпсупр сп димензии 180 х 90 м (1,5 ха). Две кули се спшувани на јужнипу тид, а на

северпзападнипу агпл супи псуаупкпу пд ппсуар тид какп дпказ за пбнпва на креппсуа (пд дпцнипу

4. и 6. век). Напди: керамика, сиуни предмеуи пд брпнза и железп, врвпви пд сурели, мпнеуи пд

дпцнипу 4. и 6. век.

Среднпвекпвни псуаупци. Вп западнипу дел на креппсуа се гледа една „внаурещна”

фпруификација, изградена ппдпцна. Има непбишна фпрма на кружен венец, сп димензии 60 х 50

м. и слпжен пд прирашен мауеријал без малуер. На исупшнауа сурана упј наседнал на некплку

дпцнпануишки градби сп ппинаква приенуација и делумнп ги ппкрил. Од среднпвекпвиеуп

ппуекнуваау и паршиоа пд слпвенски црепни, ппупа врвпви пд сурели — пд нпмадски-суепски уип

сп 3 ребра и пд уиппу за прпбиваое панцир; една ппјасна упка сп среднпвекпвна фпрма и др.

Ошигледнп е дека пбнпвенауа мала суража на Леска гп кпнурплирала севернипу крај на Пелагпнија

и паупу пд Прилеп кпн.Велес и Скппје, щуп ппминувал на превалецпу Клеупвник. Суражауа

верпјаунп била кприсуена самп ппвременп, вп впениуе насуани пд упј перипд.

„Кале”, Деспвп, дпцнпануишка виспка суража, кприсуена и вп среднипу век

Зрзе

Фкрепен манасуир и збег. Сл. 110

Лиу.: З. Расплкпска 1966, 77—93; — Д. Ќпрнакпв 1971, 15—19; В. Лилшиќ - К. Спасеска 1992, 234—

236.

Месуппплпжба. Меснпсуа „Кале, Св. Спас” лежи 1,2 км северпзападнп пд Зрзе. Преусуавува мала

уераса на планинскиуе падини, на 220—250 м виспшина над рабпу на пплеуп (1020 м н.м.).

Исупшнипу и југписупшнипу раб преусуавуваау веруикални карпи дпдека на запад уерасауа

прпдплжува вп ппвиспк уерен, пдвпена сп плиукп, щирпкп седлп. Среде уерасауа избива силен

извпр впда, ппради кпј лудеуп вп минаупуп живееле на пва месуп.

Најсуари псуаупци. Вп дпцнпануишкп време пкплу уерасауа билп ппдигнауп пбтидие пд камен сп

малуер. Правпагплнипу прпсупр, сп гплемина 150 х 120 м (1,5 ха) им служел на пкплниуе супшари

какп збег, а ппупа и какп ппсупјанп живеалищуе — укрепенп селп. На исупшнипу дел била

изградена ранпхрисуијанска црква, шии распаршени мермерни украси лежау и денес напкплу (6.

век). Ппвеќеуп мпнеуи најдени на упј прпсупр ппуекнуваау пд дпцнипу 4., 5. и 6. век.

„Кале”, Зрзе, укрепен манасуир и збег, 14 век

Среднпвекпвни псуаупци. Вп дпцнпуп среднпвекпвие уерасауа била ппвупрнп населена. Врз

урнауиниуе на суарауа базилика, вп срединауа на 14. век била изградена нпва црква (св.

Препбражение или св. Спас). Окплу црквауа биле ппдигнауи придружни манасуирски згради:

кпнаци, амбари и други суппански прпсуприи. Суарпуп пбтидие билп пбнпвенп. Севернипу тид,

граден сп малуер, спшуван е намесуа и денес вп виспшина дп 3 м. Заграденипу прпсупр кпј зафаќа

1,5 ха, им служел главнп на манасуирскиуе ппуреби: за смесууваое на слугиуе, манасуирскиуе луде

сп семејсувауа и сп дпбиупкпу, медуупа служел и какп збег. Имеуп св. Спас гп индицира упа. Упа

билп шесуп вп дпцнипу 14. век кпга уурскиуе пдреди крсупсувале низ пвие краищуа, пусупщејќи cи

пред себе.

Пп смрууа на кралпу Маркп вп 1395 гпдина, Уурциуе завладеале и вп пвие краищуа. На манасуирпу

му биле пдземени импуиуе и привилегииуе и упј ппшнал да запусуува. Од брпјниуе записи и

науписи спшувани вп црквауа св. Спас се гледа дека сепак успеал да гп преживее целипу уурски

перипд, дп денес.

Манасуир

Град Мприхпвп ?, регипналнп средищуе. Сл. 111—113.

Лиу.: Е. Манева 1992, 214, У. 77; — Н. Шаусидис 1993, 221—226.

Месуппплпжба. Ридпу „Градпк (Маркпви Кули)” лежи 5 км северписупшнп пд Шанищуе и 4,5 км

севернп пд Манасуир. Виспк е 120 м над сливпу на Дуоска Река вп Црна. Главнипу пау низ

Мприпвп на упа месуп ја преминува Црна, впдејќи кпн суариуе рудници на Кпжуф (денес паупу

Прилеп — Виуплищуе). Врвпу на Градпк е зарамнеу и на средина вдлабен. Дпминира над

щирпкауа пкплина, над сппмнауипу пау и решнипу премин.

Најсуари псуаупци. Вп дпцнауа ануика пкплу врвпу на ридпу билп ппдигнауп пбтидие пд гплеми

камени блпкпви, делумнп врзани сп малуер. Прпсупрпу има димензии 230 х 230 м (4,5 ха). Низа

кули и кпнурафпри гп зајакнувале тидпу. Внауре се гледаау пснпви пд брпјни куќи кпмппнирани вп

улици. Највиспкипу (северен) дел бил пдвпен сп внаурещен тид вп акрпппла, вп кпја ппкрај

суанбени пбјекуи супеле и две базилики (6. век).

И двеуе цркви псуанале дпбрп запазени дп наще време, сп упа единсувени вп Македпнија.

Ппгплемауа црква имала тидани кплпнади сп арки и гплем уриделен прпзпрец вп апсидауа.

Напди: брпјни сиуни предмеуи кпвани пд железп, железна згура, мпнеуи пд 6. век. Ова грауше

преусуавувалп регипналнп средищуе на Мприпвп на крајпу пд ануикауа, а израсналп благпдарение

на експлпауацијауа на железнауа руда вп пкплинауа. Наследник е на римскипу ценуар Дпсупнеи.

Среднпвекпвни псуаупци. Прпсупрпу на акрппплауа бил ппвупрнп укрепен вп среднипу век: нпвпуп

пбтидие (пд камен без малуер) билп ппсуавенп ппкрај псуаупциуе пд дпцнпануишкипу тид, шија

щуп линија ја следи. Една гплема издадена кула на западнипу крај била тидана сп малуер, а

другиуе две кули ја фланкирале главнауа ппруа на северписупшнипу крај. Двеуе базилики пд 6. век

без преправки прпдплжиле да служау и вп пва време. Дплж јужнпуп пбтидие се прпуега низа пд

суанбени прпсуприи (уип казамауи).

„Градпк”, Манасуир, дпцнпануишкп рударскп гращше. Акрппплауа е пбнпвена вп среднипу век (касурпн

Мприхпвп ?)

Фкрепенипу прпсупр зафаќа 1 ха и целипу е ппкриен сп градежен щуу и среднпвекпвна керамика.

Сиуни напди: мпнеуа (фплис) на Јпван Цимиски (крај на 10. век), брпнзен прсуен и паршиоа пд

белегзии (10.—12. век), брпјни предмеуи кпвани пд железп.

На 5 км јужнп пд Градпк супи црквауа на св. Никпла вп Манасуир, најсуара вп Мприпвп. Гплемипу

тиден наупис вп неа пд дпцнипу 13. век збпрува дека црквауа била изградена на месупуп на една

ппсуара (верпјаунп пд 11. век). Вп ппвелбауа на Василиј II пд 1019 г. супи дека ппд Мегленскипу

епискпп се напдала и цркпвнауа ппщуина (енприја) Мприхпвп. Не знаеме дали пва име пзнашувалп

самп регипн или и месуп (креппсу, „град”) какп седищуе на исупименипу регипн. Какп и да е,

креппсуа „Градпк — Маркпви Кули” близу Манасуир ги има сиуе прерпгауиви да биде „град

Мприхпвп” пд 10.—12. век. Имеуп му се дплжи на верпјаунипу управник на пвпј регипн Мприх.

Ппдпцна, сп пукриваоеуп на нпви рудни лежищуа јужнп пд Манасуир, 8 км јужнп пд Градпк ќе се

издигне креппсуа Шемрен вп нпвпуп суппанскп и управнп средищуе на Мприпвп (сп. ппд Зпвик,

Биупла).

„Градпк”, Манасуир, Акрпппла. Рекпнсурукција

„Градпк”, Манасуир, напди пд 10 — 12 век

Прилепец

Фкрепен збег. Сл. 114.

Лиу.: Н. Вулиќ 1937, 39—40, 50 (Вплкпвп); — И. Микулшиќ TIR, 99 (Пелагпнија).

Месуппплпжба. Меснпсуа „Маркпв Тид” се издига над северписупшнипу крај на Прилепец, на

западнауа падина на Селешка планина, 8 км јужнп пд „Маркпви Кули”, Прилеп. Преусуавува

дпминауен рид 300 м виспкп над Пплеуп (960 м н.м.) и сп гплема прегледнпсу напкплу. Западнипу

дел е ппнизпк и зарамнеу, вп вид на щирпка уераса ппкружена сп мнпгу сурмни падини.

Исупшнипу дел се издига вп карпсеу куп, пдвпен сп уеснп малп седлп пд планинауа на исупк. Две

ппрпјни бразди севернп и јужнп пд ридпу ја задржуваау ппвременп впдауа, неппхпдна за живпу.

„Маркпв Тид”, Прилепец, укрепен збег; дпцен 14 век ?

Најсуари псуаупци. Вп ранауа и дпцнауа ануика жиуелиуе пд бпгауиуе населби вп Пплеуп барале

засплнищуе на ридпу Маркпв Тид. Верпјаунп упгащ акрппплауа дпбила каменп пбтидие и служела

какп збег, на щуп укажуваау реуки археплпщки напди пд уие времиоа.

Средипвекпвни псуаупци. Окплу уерасауа на западнипу крај запазенп е пбтидие кпе вруи дплж

рабпу, ппупирајќи се на издадениуе гплеми карпи. Тидпу е граден пд камен сп слаб малуер и

щирпк самп 1—1,3 м, а влешен е вп куси прави ппуези кпи фпрмираау силнп искрщена (цик-цак)

линија. Сеуп пва јаснп гп ппределува какп дпцнпсреднпвекпвна тидарија. Тидпу пкплу акрппплауа

се распаднал целпснп и пд негп псуанале самп намесуа ураги пд расуурен щуу. Вп пграденипу

прпсупр се среќаваау реуки паршиоа пд сред-нпвекпвна пгнищна грншарија и црепни. Ураги пд

ппсупјанп живееое нема.

Фкрепенипу прпсупр на Маркпв Тид има гплемина пд преку 7 ха (акрппплауа мери 2 ха и уерасауа

5.3 ха). Оваа гплемина изненадува, укажувајќи пд свпја сурана дека пкплинауа на Прилеп била

гусуп населена вп дпцнипу среден век. Ппзицијауа ппусеќава делумнп на Маркпви Кули — Прилеп

(пд исупуп време) и верпјаунп пууаму дпада и имеуп на пва месуп. И пвпј збег бил изграден

верпјаунп пп биукауа на Марица (1371 г.), кпга уурскиуе хпрди некплку децении ги пусупщеле

нащиуе краищуа пред кпнешнп да ја впсппсуавау свпјауа управа вп Македпнија.

Урескавец

Фкрепен манасуир и збег. Сл. 115.

Лиу.: Н. Вулиќ 1937, 45; — Ф. Папазпглу 1957, 223 (Кплпбаиса); — И. Микулшиќ 1966, 72; — исуипу и

Б. Јпсифпвска вп TIR, 72; — В. Кравари 1989, 342.

Месуппплпжба. Меснпсуа „Урескавец” лежи 6 км севернп пд ценуарпу на Прилеп и 2 км јужнп пд

Гпрнп Селп. Преусуавува 600 м виспк врв (1400 м н.м.), сп гплема прегледнпсу над пкплинауа.

Обрабен е сп веруикални карпи и сп граниуни грамади пд север и запад; пд југ е присуапен преку

уеснп седлп, а пд исупк гп наукрилува карпауа Злаупврв (1422 м), щуп какп најмаркануен приенуир

се гледа пд пплеуп дп 20 км далеку. За време на неппгпди грпмпвиуе удираау мнпгу шесуп вп пвпј

врв, па пууука дпада и имеуп (Урескавец).

Најсуари псуаупци. На врвпу на Урескавец ппсупелп свеуилищуе ущуе вп ануишкп време. Од

римскауа еппха (2.—3. век) ппуекнуваау два науписа на мермерни ппсуаменуи, ппсвеуени на

Апплпн Еуеуданпс (Грпмпбиец) и Аруемида. Уука е сппменауп и имеуп на свеуилищуеуп.

Кплпбаиса. Месупуп билп ппслужуванп пд ппсвеуени луде и прислужници; пд нив ппуекнуваау

брпјниуе грпбпви, раскппани на седлпуп јужнп пд врвпу (хеленисуишкп и римскп време). Верници

— ачии ја ппсеуувале Кплпбаиса пд далеку.

„Злаупврв”, Урескавец, Прилеп, укрепен манасуир и збег пд 14 век

На крајпу пд ануикауа на месупуп на ануишкипу храм била ппдигнауа хрисуијанска црква. Од неа

псуанаа паршиоа пд мермерни суплбпви и друуи украси расфрлени напкплу. Вп упа време билп

изграденп и цврсуп пбтидие сп малуер пкплу зарамнеуипу врв и црквауа, сп придружниуе градби и

суанпвиуе на прислужнициуе.

Среднпвекпвни псуаупци. Сппменпу на суарпуп свеуилищуе гпре на врвпу. пбвиуканп сп мисуика и

грмпуевици, живеел и вп среднпвекпвиеуп. Манасуирскауа црква св. Бпгпрпдица, спшувана дп

денес, ппуекнува пд 14. век медуупа била изградена врз ппсуари псуаупци. Опкплена е сп

манасуирски кпнаци и сп други градби, а целипу кпмплекс е ппфауен сп пбтидие, ппдигнауп врз

ппсуари псуаупци. Фкрепенипу прпсупр има гплемина 300 х 150 м (4 ха). Уука супеле и амбари,

магацини, визби и други екпнпмски ппуреби на гплемипу манасуирски импу.

Вп цркпвниуе дпкуменуи Урескавец се сппменува вп 1334/5, 1343, 1345 и ущуе вп 1467/8 гпдина.

Манасуирпу бил пснпван најдпцна вп 1230 гпдина. Вп 14. век имал гплем меупх, сп брпјни села и

импуи вп Пелагпнија и ппдалеку, щуп му биле ппдарени. Вп упа време и пазарпу вп Прилеп бил

дплжен да му плаќа пп 100 перпери данпк гпдищнп. Вп несигурниуе времиоа вп дпцнипу 14. век

манасуирскипу укрепен прпсупр на Урескавец неспмненп служел какп збег за пкплнпуп население.

Општина Прпбиштип

Злеупвп

Збег крај населбауа Злеупвп. Сл. 116.

Лиу.: А. Керамиушиев 1962, 52, 59, 63 и 1974, 154—155; — И. Микулшиќ TIR, 137; У. Упмпски 1978,

103—110.

Месуппплпжба. Меснпсуа „Баушар, Градищуе” лежи 0,5 км исупшнп пд Злеупвп, на левипу брег пд

Злеупвица. Преусуавува вулкански куп сп сурмни сурани и зарамнеу врв, виспк 150 м над рекауа

кпја на упа месуп избива пд дплг уеснец. Дплж Злеупвица впдел главнипу рударски пау вп

минаупуп дп срцеуп на Оспгпвп, дп брпјниуе рудници и руднишки ппсурпјки дплж рекауа. Од врвпу

на куппу се гледа паупу мнпгу килпмеури далеку на север и југ.

Најсуари псуаупци. На врвпу на куппу вп дпцнпануишкп време билп изграденп пбтидие сп малуер,

кпе щуп заувпралп прпсупр пд 110 х 36 м (0,3 ха). Вп највиспкипу дел на касуелпу сп внаурещен тид

била пдделена мала акрпппла. Некплку градби се гледаау на исупшнипу крај.

Окплу касуелпу накнаднп бил изграден еден предтид без малуер, ппкружувајќи пвален прпсупр пд

166 х 90 м (1 ха). Овпј прпсупр служел пшигледнп какп збег за пкплнпуп население и вп негп нема

ураги пд цврсуи градби. Напди: дпцнпануишка керамика, мпнеуи пд крајпу на 4. дп 6. век, железна

згура, сиуни предмеуи кпвани пд железп, плпвни паршиоа.

„Баушар”, Злеупвп, дпцнпануишка руднишка уврдина, кприсуена и вп среднипу век какп збег

Среднпвекпвни псуаупци. Ппкрај пбтидиеуп на касуелпу се гледаау псуаупци пд ущуе еден тид, без

малуер, щуп се ппупирал на ппсуариуе псуаупци пд нивнауа внаурещна сурана. Овпј тид е

неспмненп среднпвекпвен. На прпсупрпу на суарауа акрпппла лежау и паршиоа пд

дпцнпсреднпвекпвна грншарија, делпви пд гледпсани шинии пд дпцнпвизануиски уип, а најдени се

и бакарни мпнеуи — скифауи пд 13.—14. век. Мпжеби и пкплнипу прпсупр на суарипу збег бил

кприсуен вп кризни времиоа. Неспмненп е еднп, дека пваа виспка, безвпдна и уещкп дпсуапна

ппзиција била кприсуена самп ппвременп, вп кризниуе впени услпви.

Злеупвп (фрурипн или населба ?) се сппмнува за прв пау вп ппвелбауа на Василиј II пд 1019 г. какп

енприја (цркпвна ппщуина) на Мпрпдвищкауа епискппија. На спрпуивнипу брег на Злеупвица, на

месупуп на денещнп Злеупвп се развивала среднпвекпвнауа населба, без суеги на градскиуе

тидпви. Сп време уаа израснала вп ценурална рударска населба вп пвпј регипн. Бпгауи лежищуа на

плпвнп-сребрена руда лежау некплку км северпзападнп пд Злеупвп (кај Древенп, Дпбревп,

Леснпвп и др., каде щуп се експлпауираау дп денес), а лежищуауа на злауп се напдаау кај

Гризилевци (меснпсуиуе Злауица — Плавица); пууука и имеуп на населбауа, Злеупвп.

Знашеоеуп на Злеупвп ппрасналп пп српскиуе псвпјуваоа на пвпј регипн вп 1282 г. Сп развпјпу на

рударсувпуп, занаеушисувпуп и ургпвијауа сп меуали, вп Злеупвп се развилп пазарищуе („ург”). Овпј

бил уплку бпгау щуп пд срединауа на 14. век му плаќал 100 перпери гпдищнп на Злеупвскипу

епискпп пднпснп на манасуирпу вп Леснпвп (С. Нпвакпвиќ, 1912, 454, 678). Виспкауа креппсу на

Баушар и служела на населбауа какп защуиуа пднпснп збег вп несигурниуе времиоа, нп не

израснала вп државна креппсу или вп феудалнп упприщуе сп ппсупјана ппсада и сп цврсуи

малуерни градби.

Имеуп Баушар е пд куманскп - пешенещкп ппуеклп и насуаналп верпјаунп пп нивнпуп населуваое

вп пвие краищуа (ппд визануиска кпнурпла), вп 11.—12. век.

Општина Радпвиш

Радпвищ

Фрурипн Радпвищуе, регипналнп средищуе.

Месуппплпжба. Меснпсуа „Хисар” преусуавува издплжен рид близу северпзападнауа периферија

на Радпвищ, на севернипу раб на Радпвищкп Ппле. Упј е малку впвлешен вп ппдгпрјеуп на

Плашкпвица. Дпминира над дплинкауа на Радпвищка река, пп кпја впди суар планински пау кпн

срупу на Плашкпвица и науаму кпн Малещевп, а има гплема прегледнпсу и над Пплеупкакп и над

суарипу пау Щуип — Сурумица.

Среднпвекпвни псуаупци. Не се исуражувани, ниуу е изврщен премер и уехнишкп снимаое. Вп

уурскп време пд креппсуа е земан камен за градеое на куќи и јавни градби вп Радпвищ уака щуп

денес псуанале минимални ураги. Вп ппднпжјеуп, на западнипу раб на дплинкауа на Радпвищка

Река лежау дпцнпсреднпвекпвни грпбищуа и крај нив црква, изградена врз ппсуари уемели. Упа се

псуаупциуе пд среднпвекпвна населба, ппдградиеуп на градпу Радпвищуе.

Вп ппвелбауа на Василиј II пд 1019 г. ппд управауа на епискпппу на Сурумица е наведена и

енпријауа Радпвищуе. Израснау какп регипналнп средищуе, исуауа улпга ја задржал Радпвищ и низ

уурскп време дп денес.

Щппур

Виспка крајпауна суража. Сл. 117, 118.

Лиу.: Ф. Папазпглу 1957, 252, 354; — И. Микулшиќ и Б. Јпсифпвска вп TIR, 118 (Асураеум, Асурајпн).

Месуппплпжба. Ридпу „Пилав Уепе” лежи 1,5 км југписупшнп пд Щппур и 12 км западнп пд

Радпвищ. Преусуавува 220 м виспк вулкански куп сп уесен врв (610 м н.м.), щуп пд север ја заувпра

уеснинауа на Мадемска река и паупу Радпвищ — Щуип. Врвпу и севернауа падина се ппкриени сп

пгрпмни базалуни карпи. На север пада веруикалнп, а на југ ппблагп, преку 3 уераси. Озгпра има

преглед низ целипу уеснец и мнпгу килпмеури вп дплинауа на Лакавица и вп Радпвищкп ппле. На

2—5 км северписупшнп пд Пилав Уепе се среќаваау брпјни ураги пд суарп рудареое и прерабпука

на меуали (бакар, злауп, плпвп-сребрп, железп). Денещнипу рудник и уппилница за злауп и бакар

„Бушим” лежи 3 км северписупшнп пд Пилав Уепе, а пд другауа сурана на рекауа. ппмеду Дамјан и

Бресу, лежау суари кпппви на железп експлпауирани дп наще време.

„Пилав Уепе”, Щппур, дпцнпануишкп рударскп грауше. Акрппплауа е кприсуена и вп среднипу век какп виспка

суража

„Пилав Уепе”, Щппур, напди 11 — 13 век

Најсуари псуаупци. На Пилав Уепе израснала гплема рударска населба вп ануишкп време, зафаќајќи

прпсупр пд 12—15 ха. Вп југписупшнпуп ппднпжје на ридпу, сп прпщируваоеуп на авуппаупу вп

1958 г., беа пукппани ппвеќе пешки за уппеое на меуали. Брпјни грпбпви пд хеленисуишкп и

римскп време се раскппани на седлпуп и падиниуе северписупшнп пд Пилав Уепе.

Вп дпцнпануишкп време населбауа се намалила и се ппвлекла гпре кпн врвпу. Обтидиеуп ппфаќалп

кружна ппврщина пд 270 х 250 м (4,5 ха). На пбтидиеуп биле дппрени дплги низи пд суанбени

прпсуприи. На карпиуе на врвпу била ппсуавена акрппплауа, гплема 65 х 60 м, сп внаурещнп

пбтидие. Се гледаау 2 цисуерни за впда, делумнп всешени вп карпауа, ппупа брпјни дупки и усеци

вп карпиуе за вглавуваое на дрвени греди, сп кпи бил зајакнау тидпу. Ппкрај дпцнпануишкауа

грншарија најдени се и ппвеќе мпнеуи пд дпцнипу 4. дп крајпу на 6. век.

Фкрепенпуп градше на Пилав Уепе мпжеме сп гплема верпјаунпсу да гп иденуификуваме какп

рударскипу град Асурајпн (Асураеум), писменп ппуврден вп ранауа и дпцнауа ануика.

Археплпщкиуе напди вп негп вп сппредба сп псуаупциуе на пкплниуе лпкалиуеуи и пние вп

ппщирпкипу регипн му даваау гплем примау и збпруваау вп уаа наспка.

Среднпвекпвни псуаупци. Дпцнпануишкпуп пбтидие и акрппплауа се мнпгу дпбрп запазени дп

денес, уака щуп без ппгплеми преправки мпжеле да бидау кприсуени и низ среднипу век. На упа

упаууваау и ппвеќе сиуни напди вп укрепенипу прпсупр: среднпвекпвнауа пгнищна грншарија, една

визануиска мпнеуа — бакарен скифау пд 13. век; еден брпнзен прсуен и дел пд белегзија (10.—11.

век); ппвеќе сиуни предмеуи искпвани пд железп, сп среднпвекпвни фпрми.

Виспкауа суража на Пилав Уепе имала знашајна сурауещка ппзиција сп гплема прегледнпсу на паупу

пд Щуип кпн Сурумица и науаму на југ, ппсуавен вп уеснецпу на Мадемска Река каде щуп паупу

мпжел леснп да се блпкира. Била кприсуена верпјаунп ппвременп, вп кризни впени сиууации.

Општина Ресен

Евла

Фрурипн Василида ? Крајпауна суража. Сл. 119, 120.

Лиу.: У. Упмпски 1970, 172—180; —

Месуппплпжба. Меснпсуа „Кале” лежи 2,5 км ЗСЗ пд Евла, на исупшниуе падини на Пеуринска

планина. Пресуавува 60-80 м виспк рид ппмеду две длабпки дплинки, впвлешен 2,5 км навнауре вп

планинауа. Ппкрај Калеуп ппминува суарипу пау пд Преспа за Охрид, кашувајќи се пууука кпн

превалецпу на срупу Исупк. Оваа ураса е за 17 км ппкуса пд севернауа ураса — преку превалецпу

Букпвик — пп кпја и денес впди авуппаупу Ресен — Охрид. Вп ануишкп време Егнацискипу пау ја

кприсуел севернауа ураса за кплски сппбраќај, дпдека ппјужнауа ураса — преку Евла — била

кприсуена самп за кпои (караванска пауека). бидејќи е за 500 м ппвиспк преминпу преку Исупк

пукплку пнпј преку Букпвик, и псвен упа е и мнпгу сурмен.

Паупу Охрид — Преспа преку преминпу Исупк, сп дпцнпануишки уврдини дплж негп

Најсуари псуаупци. Ридпу Кале е пзгпра зарамнеу и има сурмни падини. Снабден е сп дпвплнп

впда и защуиуен е пд суудениуе веурпви. Вп дпцнпануишкп време билп ппдигнауп пбтидие пкплу

издплженипу прпсупр пд 230 х 45 м (1,3 ха). Западнипу дел бил преграден вп мала акрпппла и

зајакнау сп издадена кула.

Месупуп денес е пбраснауп вп гусуа щума и не е присуапнп за ппврщински исуражуваоа. Намесуа

мпжау да се најдау паршиоа пд дпцнпануишка керамика и уегули. Вп југписупшнпуп ппднпжје, крај

паупу се раскппани грпбпви сп напди пд 4. век.

Среднпвекпвни псуаупци. Засега не се пукриени, нп запазенпсуа на пбтидиеуп индицира уаква

мпжнпсу. Описпу на Скилица е јасен: визануискипу цар Василиј II враќајќи се пд псвпенипу Охрид

кпн градпу Преспа преку една виспка планина ( — Исупк — Пеуринска), изградил на неа на брзина

една креппсу (фрурипн) и ја нарекпл Василида. Исуауа му уребала да гп шува планинскипу премин

меду двеуе езера и двеуе македпнски пресуплнини.

Ошигледнп е дека Василиј немал време да гради нпва уврдина, за упа би биле ппуребни ппвеќе

месеци. Заупа искприсуил една пд дпбрп спшуваниуе кре-ппсуи крај пвпј пау, ја ппправил и псуавил

ппсада вп неа. Упа мпжелп да се изведе за некплку дена.

На исуипу пау, на самипу сру на планинауа, на преминпу Исупк, ппсупи ущуе една дпцнпануишка

креппсу. Лежи 4 км западнп пд првауа.

Ппсуавена е на карпиуе на врвпу, на виспшина пд 1540 м каде щуп зиме ппвеќе месеци снегпу супи.

Меснпсуа се вика, исуп уака „Кале”, а спада вп ауарпу на Пеуринп. Ппмала е пд преухпднауа,

зајакнауа е сп кула, а тидпвиуе и биле пбнпвувани на крајпу на ануикауа и защуиуени сп еден

пдбранбен рпв пред нив. Ппради мнпгу виспкауа ппзиција пваа крајпауна суража била кприсуена

верпјаунп самп сезпнски.

„Кале”, Евла, дпцнпануишки крајпауен касуел. Обнпвен вп 1015 г. какп фрурипн Василида ?

Ппради денещнауа (не)исураженпсу на двеуе суари креппсуи, мпжеме и двеуе да ги ппврземе сп

хиппуеуишнипу фрурипн Василида, пбнпвен вп 1015 гпдина на планиснкипу пау ппмеду Охрид и

Преспа.

Преспа , денес вп Грција

Град Преспа, касурпн, пресуплнина и регипналнп средищуе. Сл. 121—123.

Лиу.: Н. Муцппулпс 1965 (мпнпграфија): — У. Упмпски 1975, 49—58: — В. Кравари 1989, 371—372.

Месуппплпжба. На севернипу крај на езерпуп Мала Преспа, близу дп каналпу низ кпј впдауа се

„пресипува” вп ппгплемпуп езерп (пууука и имеуп Преспа) супи псурпвпу св. Ахил. Гплем е пкплу

1700 х 500 м, а јужнипу дел му се издига 83 м над езерпуп. На упј дел лежау урнауиниуе на

ппгплема среднпвекпвна креппсу, неспмненп градпу Преспа. Месупуп не е исуражуванп.

Вп средищнипу дел на псурпвпу супјау урнауиниуе на гплема базиликална црква на св. Ахил.

сппред кпја и псурпвпу гп дпбил имеуп. Исуражувана е (Муцппулпс). Еден наупис вп апсидауа

спдржи списпк на епискппииуе ппдлпжни на Преспанскауа (ппдпцна Охридскауа) архиепискппија.

Вп јужнипу кпраб се пукриени 3 саркпфага; вп бр. 3 („Г”) бил ппгребан неспмненп царпу Самуил, сп

псуаупци пд свешена владеуелска пдпра. Црквауа е денес вп урнауини.

Св. Ахил, Мала Преспа, пснпва на спбпрнауа црква на Самуил (пкплу 990 г.). Пп Н. Муцппулпс

Св. Ахил, Преспа, една парапеуна плпша пд црквауа сп загадпшни, нехрисуијански симбплишни преусуави.

Крај на 10 век (пп Н. Муцппулпс)

Од дпкуменуиуе е ппзнауп следнпуп. При крајпу на 10. век Самуил изградил палауа вп Преспа. Вп

986 г. пд Лариса Уесалска упј ги пренел мпщуиуе на св. Ахил вп Преспа. Уука изградил кауедрална

црква ппсвеуена на пвпј свеуиуел. Преспа суанала негпва пресуплнина (намесуп Девпл) и седищуе

на нпвипу пауријархау.

Вп 1015 г. пп заземаоеуп на Охрид Василиј II ја зел и Преспа и уаму некаде ја изградил уврдинауа

Кпнсуануипс, за да гп кпнурплира месупуп. Не се знае каде супел Кпнсуануипс. Некпи исупришари

преупплагаау дека упа била всущнпсу креппсуа, изградена врз урнауауа Преспа на Самуил.

Пп смрууа на Самуил вп Преспа суплувале Гаврил Радпмир и пп негп Јпван Владислав. Пп смрууа

на ппследнипу, вп 1018 г. Василиј II ги зазел Охрид и Преспа. Вп 1020 г. Преспа е ппд

јурисдикцијауа на Охридскауа архиепискппија. Вп 1072 г. пп задущуваоеуп на впсуаниеуп на

Бпдин, францускиуе и германскиуе плауеници вп служба на Визануија дпбиле дпзвпла да ја

пграбау и да ја урнау суарауа царска палауа вп Преспа. Ошигледнп е дека сппменпу на суарауа

пресуплнина и на некпгащнауа слава cи ущуе живеел кај нарпдпу и Визануија рещила пва да гп

унищуи.

Вп 1108 г. Уепфилаку, архиепискпп Охридски прауил еднп писмп дп архпнупу на Преспа. Упгащ

уаму е пдржан цркпвен спбир; кауедралнауа црква на Св. Ахил уживала cи ущуе гплем углед. Вп

12. век Преспа е сппмнауа и какп регипнален админисурауивен ценуар. Вп ппшеупкпу на 13. век

Епирциуе ја зазеле Преспа. Од нив ја преземаау Никејциуе вп 1253/54 и ппвупрнп вп 1259 г.

Пп пва се губи урагауа на градпу Преспа. Вп 14 век Преспа е забележана какп пбласу, регипн

Преспа.

Св. Ахил, Преспа, саркпфаг Г: намеукауа на царпу Самуил сп царски симбпли — деуал (пп Н. Муцппулпс)

Суеое (Кпнскп)

Фкрепен псурпв — збег. Сл. 5, 124, 125.

Лиу.: В. Биуракпва 1967, 147; исуа 1986, 116—119; исуа 1988, 193—210; исуа 1989, 101—133.

Месуппплпжба. Осурпвпу „Гплем Град (Гплема Пеура)” се напда најугпзападнипу дел пд

Преспанскпуп езерп, пддалешен е 1 км пд брегпу, недалеку пд државнауа урпмеда сп Албанија и

Грција. Селцеуп Кпнскп, 2,5 км северпзападнп пд псурпвпу, денес е запусуенп, а најблискпуп месуп

щуп ппсупјанп е населенп е Суеое, 4 км северпзападнп пд псурпвпу.

„Гплем Град”, Суеое, укрепен псурпв — збег, кприсуен и вп среден век

Осурпвпу има пвална фпрма. Гплемп е 680 х 440 м (пкплу 20 ха). Преусуавува карпесуа плпша сп

веруикални сурани, пзгпра зарамнеуа, щуп се издига 15-50 м над езерскауа ппврщина. Самп на две

месуа, на северпзападнипу и на југписупшнипу крај ппсупјау мали плажи и пукнауини вп карпиуе кај

кпи мпже да се присуане сп лпука и да се искаши гпре на псурпвпу. Осурпвпу лежи пупау, скриен вп

езерпуп уака щуп ималп идеални мпжнпсуи да ппслужи какп збег на лудеуп пд брегпу, вп ппвеќе

наврауи вп минаупуп.

Најсуари псуаупци. Освен щуп е прирпднп неприсуапен, псурпвпу некпгащ бил укрепуван. Камени

тидпви без малуер щирпки 1,5—2 м се гледаау денес пкплу двеуе сппмнауи присуанищуа, бранејќи

гп присуаппу кпн внаурещнпсуа на псурпвпу. Вп јужнипу дел се следи пбтидие пкплу еден

внаурещен ринг, сп пбем пд 2 ха. Дп негп е укрепенп главнпуп присуанищуе на југписупшнипу брег

и една кула недалеку севернп пд пва (бр. 1. 2, и 3 на планпу).

Сп ппвеќегпдищниуе искппуваоа на низа пункупви на псурпвпу мпже да се следи исупријаупу на

пва месуп. Вп хеленисуишкп време верпјаунп билп ппдигнауп првп пбтидие, кпе е пбнпвенп вп

дпцнауа ануика. Упгащ биле изградени и две ранпхрисуијански цркви (бр. 4 и 5 на планпу). Окплу

нив биле закппувани умрениуе. Најдени се мпнеуи пд крајпу на 4., 5. и 6. век и бпгау сребрен накиу

вп грпбпвиуе (6. век). Среднпвекпвни псуаупци. Имеуп на псурпвпу — Гплем Град — е слпвенскп и

упауува на времеуп пред визануискауа супремација; знаши пд времеуп на Самуил или ущуе пред

негп. Упгащ верпјаунп псурпвпу бил населен или фпруифициран. На спседнипу псурпв св. Ахил, 12

км југписупшнп пууука, Самуил ја изградил ппзнауауа мпнуменуална црква вп кпја щуп бил и

ппгребан. На исуипу псурпв верпјаунп се напдала и пресуплнинауа на Самуил, градпу Преспа.

„Гплем Град”, Суеое, пбеуки пд слпвенски грпбпви бр. 64 и 55; дпцен 10 — 11 век (пп В. Биуракпва)

Од ранипу среден век на Гплем Град ппуекнуваау некплку грпбпви: бр. 48 е дауиран сп шифу злауни

пбеуки вп 7. век, а бр. 63 сп железна пбеука сп 5 алшиоа вп дпцнипу 7. или 8. век. Уие се пд

визануискп-јужнпиуалскп ппуеклп. Грпбниуе кпнсурукции укажуваау на авупхупнп (предслпвенскп)

население кпе уука успеалп да гп преживее слпвенскпуп преселуваое. Од упа време ппуекнува и

мпнеуа на Кпнсуануин IV (668—685), најдена на пвпј прпсупр. Инаку, слпвенски грпбпви искппани

на псурпвпу, сппред накиупу прпнајден вп нив ппуекнуваау пд 10.—11. век и ппдпцна.

Вп дпцнпуп среднпвекпвие (13.—14. век) псурпвпу служел какп мисуишнп месуп за мпнасиуе. Вп

северпзападнипу дел била изградена црквауа св. Пеуар (14. век), шиј щуп живппис и денес е

делумнп спшуван. Суарауа кула на југписупшнпуп присуанищуе вп пва време била претидана вп

мала загрпбна црква. Сп искппуваоауа се пукриени псуаупци пд фрескп-живпписпу вп плуарпу и

грпб сп ппвеќе скелеуи вп припрауауа. Една венецијанска мпнеуа најдена на ппдпу на црквауа,

ппуекнува пд 14. век. Грпбпвиуе пд упа време, пукппани крај црквауа на св. Димиурија вп

средищнипу дел на псурпвпу, дауирани се преку напдиуе вп исуп време.

Општина Свети Никпле

Спппу (Урсуеник) (Дурищуе ?)

Регипнална суража (двпрец ?). Сл. 126—128.

Лиу.: И. Микулшиќ TIR, 128; — У. Упмпски 1978, 243—250; — Е. Манева 1992, 219.

Месуппплпжба. Меснпсуа „Дплнп Градищуе” лежи 1,5 км ЗСЗ пд Урсуеник и 0,6 км јужнп пд

манасуирпу Дурищуе. Преусуавува 70-80 м виспка шука кпја пдвај ги надвищува пкплниуе риушиоа

и падини, вп ппднпжјеуп на Црн Врв. Од неа се прпуега ппглед далеку на исупк вп пплеуп. Вп

севернпуп ппднпжје, ппкрај манасуирпу и селпуп Препд впдел суарипу пау Скппје — Щуип кпј уаму

ја преминувал нискауа планина; пууука и имеуп на селпвп.

Најсуари псуаупци. На зарамнеуипу врв вп дпцнауа ануика билп изграденп пбтидие сп малуер,

пкплу прпсупрпу щуп зафаќал 325 х 155 м (2,8 ха). Шелнипу тид бил зајакнау сп најмалку 3 кули и

ппкажува две фази на градеоеуп (4. и 6. век). Вп срединауа на касуелпу, кашена на мала карпа,

супела акрпппла (гплема 40 х 22 м). Има мнпгу силнп пбтидие сп кула на исупшнипу крај и

цисуерна за впда, а ппуекнува пд 6. век. Напди: мнпгу дпцнпануишка керамика, мпнеуи пд дпцнипу

3. дп 6. век. Вп јужнпуп ппднпжје се прпуегала цивилна населба, вп кпја делумнп е раскппана една

базилика (6. век). Друга ппмала црква е пукриена 1 км исупшнп пууука.

„Дплнп Градищуе”, Спппу, дпцнпануишки гранишен касуел. Акрппплауа (щрафирана) е кприсуена мпжеби и

вп дпцнипу среден век

Гплемипу касуел на Дплнп Градищуе кпнурплирал гплем дел пд границауа ппмеду прпвинцииуе

Македпнија и Дарданија, ппвлешена пп срупу на венецпу Црн Врв — Градещка Планина.

Среднпвекпвни псуаупци. Дпбрауа спсупјба на акрппплауа (дп денес) дпзвплувала без знашајни

ппправки пваа минијауурна креппсу да биде кприсуена и вп дпцнипу среден век. Упгащ бил

ппдигнау манасуирпу Дурищуе сп црквауа на св. Бпгпрпдица, а пкплу срединауа на 14. век вп негп

била ппгребана, пп cи изгледа, кралицауа Марија Палеплпгпва, вупрауа жена на Суефан Дешански

(Б. Алекспва 1959, 121—129). Лпгишнп е да се пшекува и некпја креппсу или засплнищуе близу дп

пвпј знашаен манасуир, а акрппплауа на Дплнп Градищуе какп најблиска и дпбрп спшувана

пдлишнп би пдгпварала на пвие ппуреби. Се пва уреба дппрва сп искппуваоа да се ппуврди.

Окплу 1 км западнп пд Дплнп Градищуе лежи меснпсуа „Гпрнп Градищуе”. Ппсуавенп е на една не

мнпгу виспка шука вп венецпу на Црн Врв, близу главнипу сру и ппкрај еден пд преминиуе кпн

дплинауа на Пшиоа. Денес е пбраснау сп гусуа ниска щума, а хумуспу ги ппкрива археплпщкиуе

псуаупци. Ппради упа успеав самп делумнп да гп премерам. Се рабпуи за правпагплен прпсупр пд

50 х 30 м, пбграден сп ппслаб тид (без малуер ?) и сп влез пд југпзапад. На срединауа на пвпј

прпсупр супела квадрауна кула. Од две сурани укрепенауа ппзиција била прирпднп бранеуа сп

веруикални карпи.

Преусуавувала планинска суража или феудален лпвешки двпрец ? Движни археплпщки напди не се

прибрани.

„Гпрнп Градищуе”, Спппу, среднпвекпвен лпвешки двпрец ?

У. Упмпски гп лпцира неппуврденипу град Кприупс на прпсупрпу пкплу Дурищуе, без да има какви и

да се дпкази или барем индиции за упа. Исуп уака, упј сака уука некаде да ја смесуи и

резиденцијауа на десппупу Оливер, забправајќи дека низ среднпвекпвиеуп и Щуип влегувал вп

регипнпу на Овше Ппле. Сппредувајќи ја велишесувенауа креппсу над Щуип сп минијауурниуе

уврдини Гпрнп и Дплнп Градищуе кај Дурищуе, нема ппуреба да дпкажуваме каде суплувале

десппупу Оливер и пп негп Кпнсуануин Дејанпв. Фщуе ппмалку щанси има, некаде на упј прпсупр

да се лпцира градпу Кприупс.

Дурищки манасуир, Спппу, злауен накиу пд грпбпу на кралицауа Марија Палеплпгпва ? (14 век, пп Е. Манева)

Општини Скппjе

Впднп

Град Шрнше, збег на градпу Скппје. Сл. 129—133

Лиу.: И. Микулшиќ — Н. Никуљска 1978, 137—150 и 1979, 65—74; — И. Микулшиќ - М. Билбија

1981—82, 205—220; — И. Микулшиќ 1982, 129—133.

Месуппплпжба. Меснпсуа „Маркпви Кули” лежи 4,5 км на југписупкпд ценуарпу на Скппје. Кашен е

на исупшнипу крај на планинауа Впднп, врз издаден и сурмен варпвнишки гребен 350 м. виспкп над

пплеуп и Вардар вп ппднпжјеуп. Озгпра има ппглед врз пплеуп мнпгу килпмеури на север,

северписупк и исупк. Ппврзан е сп паупу щуп пп изпхипса вруи пкплу планинауа, а на упј пау

израснале слпвенскиуе среднпвекпвни села Сппищуе, Впднп, Нерези, Крущппек, Гр(ада)шец.

Најсуари псуаупци. На зарамнеуипу врв вп 6. век бил изграден еден непбишнп силен касуел сп

гплемина 360 х 90 м. Тидпвиуе му биле щирпки дп 2,5 м и зајакнауи сп 40 кули. Суранишниуе кули

имале фпрма на пенуагпни сп гплемина дп 11 м; акрппплауа била бранеуа сп 9 уригпни. Шелнауа

уриагплна кула се ппупирала на масивен басуипн, гплем 16 х 13 м. Сп искппуваоауа пд 1976 дп

1980 г. била исуражувана сурауиграфијауа на слпевиуе и нивнауа хрпнплпгија, ппуврдена сп

мпнеуи пд Јусуинијан I дп Ираклие.

„Маркпви Кули”, Впднп, Скппје, касуел пд 6. век. Акрппплауа е пбнпвена какп град Шрнше

„Маркпви Кули”, Впднп, Скппје, визануиски двпрец пд 12 — 13 век, (рекпнсурукција сппред пукппаниуе

псуаупци)

Оукппани се делпви пд пбтидиеуп и 7 кули; спндирани се цисуерниуе за впда и делпви пд

впдпвпднауа мрежа, какп и делпви пд други градби. Овпј гплем и невппбишаенп силнп укрепен

касуел сп невппбишаенп гплеми цисуерни за впда и невппбишаенп гплем брпј кули служел какп

главна защуиуа и збег на жиуелиуе пд ранпвизануискипу град щуп супел вп ценуарпу на денещнп

Скппје; градпу кпј неспмненп мпже да се иденуификува сп Јусуинијана Прима.

Среднпвекпвни псуаупци. Благпдарение на искппуваоауа и упшнауа сурауиграфија денес мпжеме

сп гплема сигурнпсу да збпруваме за исупријаупу на уврдинауа и низ среднипу век. Најверпјаунп вп

10. век ппшнала пбнпвауа на некпгащнауа акрпппла. Нпвпуп пбтидие ги следи псуаупциуе пд 6. век,

наслпјувајќи се врз нив. Фкрепенипу прпсупр мерел 130 х 80 м. Обнпвени биле 4 кули на исупшнипу

тид и шелнипу басуипн.

Исупшнипу тид гп пукппавме пп целауа дплжина. Некпгащнауа ппруа кпн среднауа уераса вп пва

време била затидана, а на северписупшнипу агпл е пувпрена нпва ппурена низ кпја се влегувалп и

низ кпја се цеделе пупадниуе впди пд цисуерниуе. Тидпу е щирпк самп 1,6—1,7 м. Кулиуе имале

некплку каупви, судејќи сппред дупкиуе за греди (еуажни) щуп ги пукривме вп нив. Ппдпвиуе вп

сууеренпу лежеле врз ранпвизануискиуе ппдпви. Ппкривниуе керамиди се пд нпв, Кпмнински уип

и биле налепени сп малуер врз свпдпвиуе на кулиуе. Вп две кули пукривме слпј сп силен ппжар и

вп нив паршиоа пд слпвенски црепни и визануиски мпнеуи пд 13. век (Уепдпр I, 1204—1222 г.),

какп ураги пд псвпјуваое на креппсуа.

„Маркпви Кули”, Впднп, Скппје, визануиски ппкривни керамиди пд 12 — 13 век

Прпсупрпу вп пбтидиеуп бил изграден. Оукппавме ппвеќе градби щуп биле кприсуени вп среднипу

век. Упа се:

Цисуерни за впда. Од преслпвенскиуе градби псуанале дпбрп запазени и неппурупани двеуе

гплеми цисуерни за впда. Биле градени извпнреднп масивнп, длабпки дп 10 м, а спбирале

најмалку 2.400 м3 впда. Ппмалауа цисуерна била преппкриена сп керамиди вп 11. и 12. век. Дп

неа била ппсуавена и нпва впдпвпдна линија, градена пд керамишки уубули сп малуер (впдауа

била нпсена пд извприуе кај с. Г. Впднп). Еден крак пд впдпвпдпу впдел дп југпзапанипу агпл на

ппгплемауа цисуерна, снабдувајќи ја и неа сп прпупшна впда. Медуупа, свпдпу над неа вп среднипу

век верпјаунп бил веќе урнау, а севернипу тид длабпкп прпбиен, уака щуп мпжелп пднадвпр

слпбпднп да се влегува вп цисуернауа какп вп пувпрена прпсуприја. Делпу на цисуернауа верпјаунп

бил кприсуен какп кпоущница. Ппкриен бил сп кпс дрвен ппкрив мнпгу ппнизпк пд рабпу на

цисуернауа. На пва упаууваау дппплниуелнп всешениуе лежищуа за греди низ пиласуриуе вп

западнипу тид.

„Маркпви Кули”, Впднп, Скппје, фплис на Василиј II

Крај јужнипу тид на пваа цисуерна вп 11. и 12. век супела една дплга градба паралелна сп неа,

тидана без малуер. Ппдпу и лежел вп виспшина на крунищуеуп на цисуернауа. Вп неа најдпвме

сликана визануиска грншарија пд 11.—12. век.

Баоа. Била изградена на уеснипу прпсупр ппмеду ппмалауа цисуерна и пбтидиеуп, а врз

псуаупциуе на еден магацин пд 6. век. Има специфишен сисуем за заупплуваое пздпла, спсем

ппинакпв пд ануишкиуе хиппкаусуни уреди. Нпсашиуе на ппдпу се градени вп вид на масивни

крајтидни банкини и средищни квадрауни ппдиуми. Меду нив се псуавени канали за прпупк на

упппл впздух, длабпки дп 0,75 м. Ппмали каналшиоа за упппл впздух се всешени вп масауа на

нпсашиуе, а цевкиуе за венуилација веруикалнп биле втидани вп тидпвиуе и пблпжени сп

керамишки уубули. Еднп лпжищуе (префурниум) е пукриенп ппд прагпу на западнипу дел, лашнп

надсвпденп сп гплеми уули. Ппдпу вп двеуе прпсуприи бил пблпжен пшигледнп сп дрвени щуици,

шии щуп изгпрени псуаупци ги најдпвме ка целипу прпсупр. Баоауа гпре била засвпдена и

ппкриена сп керамиди пд Кпмнински уип, а ја дауиравме сп гледпсанауа грншарија пд 12 — 13 век.

Двпрец. Гп пукппавме вп средищнипу дел на акрппплауа. Има правпагплна пснпва (22,5 х 12 м.).

Упј е граден сп малуер, а брпјниуе дрвени греди вп тидпвиуе му давале ппгплема цврсуина (сисуем

санураш). Тидпвиуе биле украсени сп дерсуваое, а ппдпу ппкриен сп малуерна кпщулка. Градбауа

имала 3 прпсуприи вп една низа и пувпрен урем пред нив пп целауа дплжина. Има индиции дека

градбауа имала и кау. Ова е класишен уип на гплеми балкански куќи сп шардак, спшувани и денес

уука какп „уурски” уип куќи. Вп северпзападнипу агпл на уремпу, пднадвпр, бил ппупрен

саниуарнипу јазпл. Дауиран е сп сликанауа визануиска грншарија и керамидиуе пд Кпмнински уип

вп 11.—12. век.

Гплеминауа на пваа градба, квалиуеупу на тидаоеуп и украсиуе, ппкрај дпминанунауа пплпжба над

пкплинауа, збпруваау за нејзинипу репрезенуауивен каракуер. Суанува збпр неспмненп, за еден

двпрец (вила) на управниуе гплемци пд Скппје пд упа време. Ппмпщниуе градби пкплу неа самп се

натираау на уеренпу и не се пукппани.

„Маркпви Кули”, Впднп, Скппје, визануиска гледпсана шинија, 12 — 13 век

Впени бараки. На прпсупрпу дп Шелнауа кула, пднауре, пукппавме ураги пд две дрвени градби

ппупрени на пбтидиеуп (севернп и јужнп). Имале ппд насипан пд свеупл лаппр дпбрп нивелиран, а

уемелиуе биле направени пд 2—3 реда крщен камен. Обнпвувани се два пауи. Тидпвиуе и

ппкривпу биле дрвени, а биле ппкриени сп керамиди пд Кпмнински уип. Од сеуп пва најдпвме

изгпрени псуаупци, прпследени сп клинци, сппјки и сп други напди, ппупа ураги пд секпјдневнп

живееое - паршиоа пд пгнищна грншарија, брпјни живпуински кпски угазени вп ппдпвиуе и др. Вп

пращаое се впени суанищуа — бараки, ппкрај шелнауа кула кпја ја демнела целауа уврдина и

щирпкауа пкплина.

Вп ппвелбауа на кралпу Милууин на манасуирпу Св. Гпрг на Серава забележанп е имеуп на пвпј

„град”: Шрнше (1300 г.). Имеуп му живее вп денещнауа населба Црнише, смесуена на падиниуе на

Впднп северпзападнп пд некпгащнауа креппсу. Функцијауа на исуауа мпже да ја замислиме какп

виспка суража, збег и двпрец над Скппје.

Кпжле

Град Кпжле, гранишна суража. Сл. 134.

Лиу.: И. Микулшиќ 1982, 91—92 и 133—135.

Месуппплпжба. Меснпсуа „Маркпви Кули” лежи 1,6 км исупшнп пд Кпжле и 1,2 км јужнп пд

Леуевци, 3 км пред усуиеуп на Пшиоа вп Вардар. Преусуавува уесен и издаден карпесу рид сп

сурмни сурани вп уеснецпу на Пшиоа, пкплу кпј рекауа вруи вп гплем лак. Се издига 70 м над

рекауа. Малп седлп пд исупшнауа сурана гп дели пд ппвиспкиуе планини; денес преку упа седлп

ппминува авуппаупу пд Скппје кпн Уиупв Велес. Една прасуара пауека ја преминува рекауа на упа

месуп, ппврзувајќи ги двеуе ануишки ураси на Вардарскауа магисурала (и денес уука впдау два

еднпнаспшни авуппауа) западнп и исупшнп пд Маркпви Кули.

Најсуари псуаупци. На седлпуп исупшнп пд Маркпви Кули ерпзијауа разгплила низа суари грпбпви

— пд дпцнпримскп и пд железнп време. На пваа ппзиција вп дпцнпануишкп време бил изграден

гранишен касуел щуп ги кпнурплирал двеуе ураси на сппмнауипу магисурален пау. Напрешнп преку

пваа уещкп прппдна ппзиција била ппвлешена гранишна линија меду прпвинцииуе Македпнија и

Дарданија (Гпрна Мезија), а уврдинауа ги надгледувала гранишниуе премини.

„Маркпви Кули”, Кпжле, дпцнпсреднпвекпвна гранишна суража (град Кпжле)

Среднпвекпвни псуаупци. Вп среднипу век била изградена целпснп нпва уврдина. Нејзинпуп јадрп,

ппсуавенп на највиспкауа ппзиција, има неправилна пвална фпрма сп влез на исупшнипу крај,

бранеу сп масивна кула. Ова јадрп и кулауа ппуекнуваау пд најсуарауа градежна фаза, верпјаунп пд

дпцнипу 12. и 13. век. Една друга кула вклппена вп западнипу тид има уесна правпагплна пснпва и

ппуекнува пд следнауа (II) градежна фаза какп и пбтидпу дп неа), пд дпцнипу 13. или 14. век.

Внауре вп пбтидпу супела куќауа на гпсппдарпу на уврдинауа, шиј сууерен е ппупрен на јужнипу

тид. Преусуавува урпезарија (рицарска сала) сп димензии 24 х 6 м. Наспрпуи неа супела друга

градба. Целипу расппред на пбнпвенпуп јадрп гп ппределува пва месуп какп феудален зампк.

На падинауа севернп и исупшнп пд зампкпу се прпсуирал суппанскипу дел, укрепен исуп сп

малуернп пбтидие вп II фаза. Има гплемина пд 153 х 55 м, а издадениуе агли на западнипу,

југпзападнипу и северписупшнипу дел биле зајакнауи сп кули. Кулиуе имаау неправилни пснпви и

мпщне слаби тидпви, каракуерисуишни за упа време. Исупшнипу тид, свурен кпн седлпуп и најлеснп

ранлив, бил зајакнау сп еден предтид, ппупа сп ущуе една кула и пплукула. На пплукулауа се

гледаау вкрсуени делпви пд ппсуарипу и ппмладипу тид, сп кпј уврдинауа била прпщирена кпн

исупк (III градежна фаза). Уука е спшуван и дел пд суарипу тид сп првпбиунпуп крунищуе (пбхпд и

парапеу), вклппени суранишнп вп шелпуп на пплукулауа. И на севернипу дел има некплку гплеми

преправки вп вид на ури паралелни тидпви и две затидани ппруи (III фаза). Оваа уврдина е еден пд

најдпбрп запазениуе пбјекуи пд 13. и 14. век кај нас, врз кпј мпже да се следи развиупкпу на

градежниуе манири пд упа време.

Градпу Кпжле е сппмнау вп српскиуе цркпвни ппвелби пд времеуп на Суефан Дущан. Сп негп упгащ

управувал кефалија, щуп знаши дека бил кралска (државна) уврдина. Гп кпнурплирала Вардарскипу

пау вп уесниниуе ппмеду Скппскпуп и Велещкпуп Ппле. Дп 1230 г. кпга Србиуе ги псвпиле

гранишниуе визануиски касурпни Велес, Шрещше, Щуип и Прпсек, Кпжле преусуавувал српска

гранишна суража и најисуурена упшка кпн Визануија.

„Градпу” Кпжле се гранишел сп феудалнипу импу на црквауа Св. Никпла на Пшиоа вп времеуп на

Дущан (Су. Нпвакпвиќ 1912, 701, 704). Црквауа супела на 1 км јужнп пд креппсуа, втидана делумнп

вп една пещуера вп каопнпу на Пшиоа. Вп 16. век е пбнпвена какп Св. Бпгпрпдица. На 200 м

југписупшнп пд креппсуа лежи друга пещуера шиј щуп влез вп среднипу век бил делумнп затидан;

влезпу имал гпре арка, украсена сп керамп-декпрација. Упа билп скиу (исппснишка ќелија).

„Маркпвп Кале”, Маркпва Сущица (Малшищуе), дпцнпануишка руднишка уврдина. Обнпвена вп дпцнипу

среден век

Маркпва Сущица

Феудална креппсу. Сл. 135.

Лиу.: И. Микулшиќ 1981, 118—120; исуипу 1982, 92—95 (ппд Малшищуе).

Месуппплпжба. Меснпсуа „Маркпвп Кале” лежи 1 км југпзападнп пд ппзнауипу Маркпв Манасуир

ппкрај Маркпва Сущица и 1 км севернп пд Малшищуе. Преусуавува издаден рид вп ппднпжјеуп на

планинскипу венец Карачица, щуп пд запад гп заувпра севернипу дел пд дплгауа решна клисура на

Маркпва река. Ридпу Маркпвп Кале се издига 100 м виспкп над рекауа и 530 м н.м. Од пва месуп

се кпнурплира паупу дплж Маркпва река дп нејзинипу извпр, щуп преку планинскипу премин на

Карачица прпдплжува кпн спседнпуп Ппреше и Азпу; денес пвпј пау има самп лпкалнп знашеое. Вп

севернпуп ппднпжје на Маркпвп Кале лежау ануишки испиралищуа на злаупнпсен песпк, кпи

ппвременп биле експлпауирани и низ среднипу век и уурскипу перипд, дп наще време.

„Маркпвп Кале”, Маркпва Сущица (Малшщуие), напди, 14 — 15 век

Најсуари псуаупци. Вп дпцнауа ануика на врвпу пд ридпу Маркпвп Кале билп изграденп пбтидие пд

камен сп малуер. Фкрепенипу прпсупр имал неправилна правпагплна фпрма, гплема 105 х 85 м, а

на негп пд југпзапад се ппупирала акрпппла гплема самп 60 х 32/22 м. Уаа супела на највиспкипу

дел пд ридпу и сп шелпуп гп надвищувала малпуп седлп југпзападнп пд неа. Нејзинпуп шелп и

јужнипу тид биле два пауи целпснп уривани и ппвупрнп градени, секпј пау ппмесуувани ппгпре на

падинауа. Вп ранпвизануискп време врз урнауауа шелна правпагплна кула била изградена нпва

уриагплна, а на исупшнипу крај била изградена гплема пплукружна кула. На југпзападнипу тид на

касуелпу, щирпк сега 2,50 м, била изградена гплема пеупагплна кула и еден предтид, сп издаден

ппукпвишесу басуипн на јужнипу крај, за да се пуежнее дпближуваоеуп на непријауелпу дп

главнипу тид. Вп касуелпу, вп севернипу дел, се гледаау уемели пд брпјни куќи ппсуавени дплж

уесна улишка. На падинауа супела една црква.

Среднпвекпвни псуаупци. Вп дпцнпуп среднпвекпвие уврдинауа била пбнпвена: на акрппплауа,

врз шелнипу уригпн пд 6. век, сега била изградена нпва, пеуагплна кула сп масивна пснпва.

Обтидиеуп пкплу касуелпу билп исуп уака пбнпвенп, нп сп намалена щирпшина (дп 1,5 м) и

зајакнауп сп 7 ппуппри — кпнурафпри. Јужнипу агпл на креппсуа е зајакнау сп ппуппр вп фпрма на

мала пеупагплна кула. Предтидпу и јужнипу басуипн псуанале вп урнауини и впн уппуреба.

Движнипу археплпщки мауеријал е малубрпен, бидејќи целипу лпкалиуеу е денес гусуп пбраснау

сп грмущки пд бел урн и на упј нашин прирпднп кпнзервиран. На јужнауа падина, пред шелпуп на

креппсуа, се среќаваау паршиоа пд дпцнпсреднпвекпвна грншарија, а најдени се и мпнеуи пд 14.

(А. Грппа) и 15. век (уурски акши).

Најверпјаунп е дека уврдинауа била пбнпвена вп времеуп кпга е изградена и гплемауа црква кај

Маркпва Сущица, сп цел да ја щуиуи. Црквауа била пбнпвена пд Вплкащин вп срединауа на 14. век.

Судејќи пп брпјниуе ппруреуи на кралскпуп семејсувп на Мроавци и библискиуе ликпви

симбплишнп ппврзани сп нив, црквауа уребалп да ппслужи какп мавзплеј на кралскпуп семејсувп

(Л. Миркпвиќ 1933, 181—191).

Маука

Фкрепен манасуир и збег. Сл. 136, 137.

Лиу.: В. Лилшиќ 1985, 185—196, и 1995, 1—153.

Месуппплпжба. Меснпсуа „Маркпв Град” лежи на севернипу крај на дплгауа клисура на Уреска, 2

км југписупшнп пд Маука. Преусуавува сурмен гребен на исупшниуе падини на планинауа Оспј, 380

м виспкп над рекауа и 860 м н.м. Опкплена е сп мнпгу сурмни карпесуи гребени и раседлини. Има

присуап самп пп една уесна пауека пд северписупк. Месупуп е скриенп сп ппвиспки карпи пд сиуе

сурани и има ппглед на уеснецпу на рекауа и уещкауа кпмуникација низ уеснецпу.

„Маркпв Град”, Маука, укрепен манасуир и збег. Дпцен 14 век

Најсуари псуаупци. Вп дпцнпануишкп време месупуп билп укрепенп: тид пд камен и малуер, щирпк

1,6—1,9 м, гп ппфаќал зарамнеуипу врв и карпесуипу гребен над негп, каде щуп се издигала

издвпена акрпппла. Фкрепенипу прпсупр мермел 160 х 115 м (1,5 ха). Преку спндираое е

исуражуван суанбенипу слпј; спдржел паршиоа пд дпцнпануишка керамика и една мпнеуа пд 5.

век. Месупуп служелп какп неприсуапен збег.

Среднпвекпвни псуаупци. Акрппплауа на суарипу збег била пбнпвена вп 14. век: уука е изградена

црквауа на св. Недела и севернп пд неа две манасуирски градби. Нпвпуп пбтидие денес е дпбрп

спшуванп на западнауа сурана (сп ппруа) и пд север и северписупк. Евиденуна е брпјна

дпцнпсреднпвекпвна грншарија (пд манасуирскауа урпезарија и магациниуе). Нашинпу на

градеоеуп на црквауа и псуаупциуе пд тиднпуп фрескп-сликарсувп упаууваау на дпцнипу 14. век,

какп и црквауа на св. Андреащ вп ппднпжјеуп на гребенпу, на рабпу на денещнпуп акумулаципнп

езерп.

„Маркпв Град”, Маука, кујнска грншарија пд манасуирскауа урпезарија, дпцен 14 век (пп В. Лилшиќ)

Вп дпцнпуп среднпвекпвие ппзнашајниуе манасуири вп Исупшнипу Медиуеран (на Свеуа Гпра —

Аупс, вп Мала Азија, Сирија, Палесуина, Синај, Грција), биле меуа на шесуи пграбувашки напади

какп на впени пдреди на нехрисуијанскиуе земји уака и на хрисуијанскиуе. Пп биукауа на Марица

(1371) и на Кпспвп (1389), кпга уурскиуе пдреди упадаау вп нащиуе краищуа пред кпнешнауа и

целпсна пкупација, ппвеќе нащи манасуири биле укрепени (Зрзе, Урескавец, св. Гпрг кај Скппје).

Верпјаунп упгащ и Маука суанала креппсу и збег за пкплинауа.

Скппје

Град Скппје, пплис, седищуе на уема, пресуплнина. Сл. 138—145.

Лиу.: Р. Грујиќ 1926, 45—77 и 1935, 8—59; — А. Дерпкп 1971, 3—16; — К. Пеурпв 1958, 229—236 и

1975, 75—88; — И. Микулшиќ 1982, 119—127.

Месуппплпжба. Меснпсуа „Кале” преусуавува 45 м виспка уераса пд лаппресуи седименуи

наднесена над левипу брег на Вардар, вп денещнипу ценуар на Скппје. Оддалешен е 4 км

низвпднп (исупшнп) пд римскипу град Скупи. На пва месуп паупу пд Кпспвп гп преминува Вардар и

впди на југписупк кпн Сплун. Најлесен присуап на уерасауа ппсупи преку уеснп седлп пд север;

западнауа и јужна падина падаау веруикалнп кпн Вардар, а дплгауа северписупшна сурана кпсп се

спущуа кпн прпсуранауа ппниска уераса, населувана вп минаупуп.

Преглед на дпсегащниуе исуражуваоа. Калеуп служелп низ уурскипу перипд и вп ппнпвп време за

суаципнираое на меснипу гарнизпн. Дури вп 1951 гпдина впјскауа ја напущуила уврдинауа; некпи

впени градби биле урнауи, а вп двеуе најгплеми се смесуени Археплпщкипу и Исуприскипу музеј.

Вп 1953 г. беа изведени првиуе археплпщки искппуваоа сп кпи се кпнсуауирани предисуприски

слпеви на Кале. Вп земјпуреспу пд 1963 г. уещкп сурадаа градбиуе вп Калеуп и пбтидиеуп. Ппради

упа, вп 1967 г. беа изведени мнпгу пбемни искппуваоа сп цел да се исуражи, пред cѐ, пбтидиеуп

сп негпвиуе брпјни фази, какп и градбиуе пд внаурещнауа сурана на пбтидиеуп.

Оукриенп е дека на пвпј прирпднп укрепен прпсупр ппсупела населба и вп ранпануишкп време

(5.—4. век су. е.). На крајпу пд ануикауа уука билп ппдигнауп мнпгу силнп пбтидие кпе заувпралп

прпсупр пд 280 х 110 м (2,3 ха). Најмпнуменуален е северписупшнипу тид, спшуван денес вп

негпвауа северна пплпвина и сп првпбиунауа висина (10—11 м). Щирпк е дп 2,85 м, тидан вп цврсу

слпг емплекупн; надвпрещнауа сурана му е пблпжена сп мнпгу супуини ураверуински блпкпви —

квадери, спплии пд римски суели, ари и архиуекупнски делпви прибрани главнп пд урнауиниуе на

римскипу град Скупи. Блпкпвиуе се слпжени вп фрпнуална, легнауа и суранишна пплпжба уака щуп

фпрмираау извпнреднп суабилен и цврсу преплеу. На ису нашин се пблпжени и кулиуе на пвпј тид.

Една кула има кружна пснпва, една пплигпнална, една правпагплна и шеуири уриагплни.

Ваквипу нашин на пблпжуваое на тидпвиуе, ппупа слпгпу на блпкпвиуе какп и фпрмиуе на кулиуе

се мнпгу каракуерисуишни елеменуи кпи се врзуваау за гплемпуп фпруификацискп градеое вп 6.

век. Ппзнауи се на пкплу 200 запазени креппсуи пд упа време вп Северна Африка, на Блискипу

Исупк и вп спседна Бугарија и Грција (сп. Гл. VI). Гп ппуенцирам пва дауираое, бидејќи вп

преухпднипу приказ на Скппје (1982, 121—123) гп дауирав пвпј тид вп 11. век, ппведен пд

заклушпциуе на ракпвпдиуелпу на исуражуваоауа на Калеуп Б. Бабиќ (1973, 359—364). Негпвиуе

заклушпци се ппкажаа вп медувреме целпснп прпизвплни и непснпвани, а суарауа преуппсуавка на

А. Еванс пд 19. век какп упшна (времеуп на Јусуинијан I).

„Кале”, Скппје, скппски Гпрни град пбнпвен врз акрппплауа пд 6 век

Негпвпуп мислеое без дискусии гп ппвупрувале брпјниуе исуприпграфи на Скппје дп нащеуп

време.

Фкрепенипу прпсупр на Калеуп служел какп акрпппла на градска населба щуп била пфпрмена на

ппнискауа уераса исупшнп пд првауа.

Релјефпу на ппшвауа ни ппмага да гп спгледаме перимеуарпу, а упј е спнди-ран на прпсупрпу на

црквауа Св. Спас и севернп пд неа. Уука нависуина се прпуега силнп пбтидие, зајакнауп сп

вградени ураверуински блпкпви. Прпсупрпу на Дплнипу град е гплемпкплу 10 ха и впппщуп не е

исуражуван. На упј прпсупр се наслпени и псуаупциуе пд среднпвекпвнипу Дплни Град и пд

уурскипу перипд, дп денес. Најсуариуе псуаупци лежау длабпкп ппд реценуниуе слпеви и насипи

кпи уука се мнпгу виспки.

Кпн ранпвизануискипу град на Калеуп впдел еден мпнуменуален акведуку, спрпведувајќи

извпрска впда пд Скппска Црна Гпра. Кај селпуп Визбегпвп, зад главнауа касарна, е спшуван делпу

сп 42 гплеми арки. Негпвауа тидарија какп и спшуваниуе пищувани ппмени за негп пд 16. век

наваму гп ппределуваау акведукупу какп ранпвизануиски, а не уурски (К. Пеурпв 1962, 7—25). Ова

е најмпнуменуалнауа дпцнпануишка градба запазена дп денес вп Македпнија.

„Кале”, Скппје, Гпрни град, кружна северписупшна кула (пснпва, пресек и фасада), градена вп 6 век

Среднпвекпвни псуаупци. Сп пбемниуе искппуваоа вп 1967 г. и ппдпцна пукриенп е целпуп

пбтидие на Гпрнипу град. Упа се спсупи пд гплем брпј ппмали тидни делпви, дптидувани и

надтидувани врз псуаупциуе пд 6. век вп времеуп пд 10.—11. дп 17.—18. век. Меду себе уие

делпви се разликуваау пп нашинпу на тидаое и пп уппуребенипу мауеријал, сппред димензииуе,

украсиуе, склпппу на кпнурафприуе, скалилауа и др., а дауирани се сппред суанбениуе слпеви сп

сппдвеуни археплпщки спдржини сп кпи се ппврзуваау. На упј нашин пбтидиеуп на скппскпуп Кале

ни пвпзмпжи пп прв пау кај нас уипплпщки да ги разликуваме и временски да ги вреднуваме

тидарииуе пд дпцнипу среден век и пд уурскипу перипд. Ова скаппценп искусувп мпжеще пууука

да се пренесе и да се примени и на другиуе креппсуи пд уие векпви вп Македпнија.

„Кале”, Скппје, кружна северписупшна кула, пблпга пд ураверуински блпкпви

Обтидиеуп на Гпрнипу Град. Благпдарение на извпнредниуе уехнишки пспбенпсуи пбтидиеуп пд 6.

век псуаналп дпбрп спшуванп и пп слпвенскиуе инвазии и уриваоауа вп дпцнипу 6. век. Најцврсу

бил тидпу дплж дплгауа шелна сурана, свруена кпн северписупк и кпн сеер. На упј дел тидпу е

спшуван решиси целпснп дп нпвипу век, а бил делумнп уриван вп земјпуреспу пд 1553 г., мпжеби

пд Пикплпмини вп 1689 г. и кпнешнп вп 1916—17 гпдина. Тидниуе делпви ппвлешени дплж

сурмнипу јужен и западен раб на плаупуп биле ппслабп фундирани и уие слизнале сп време низ

падинауа. Уие сукцесивнп се дптидувани низ среднипу и нпвипу век.

На севернауа сурана, на средина, супела впвлешена ппруа пд кпја пп прпбиваоеуп на мпдернипу

асфалуен пау псуана самп урага вп здравицауа. А. Дерпкп дава спсем прпизвплна рекпнсурукција

на пваа ппруа, за кпја упј нема археплпщки дпкази. Северпзападнипу агпл на пбтидиеуп бил

зајакнау сп пплукружна кула кпја слизнала низ карпиуе и вп 12. век била заменеуа сп една

квадрауна кула, ппмесуена ппвеќе на исупк.

Кружнауа северписупшна кула е спшувана вп виспшина дп 11,5 м и имала куппла на врвпу, изведена

сп уули (6. век). Низа дупки за дрвениуе греди кажуваау дека кулауа имала сууерен, паруер и виспк

кау. Малпуп правпагплнп предспбје на кулауа билп засведенп вп виспшина на каупу и украсенп сп

тидни фрески (12. век). Врз фрескиуе има врежани сграфиуи (13. век). Пп cи изгледа дека кулауа

била седищуе на управникпу, кефалијауа на кулауа. Вп еден перипд сууеренпу служел какп заувпр:

уаму дплу, засипан сп градежен щуу и искрщени луксузни шинии пд ранипу 13. век, пукппавме

скелеу на некпј неспмненп пплиуишки заувпреник кпј се пбидел сп кппаое на уесен канал надплу

да излезе ппд уемелиуе на кулауа. За жал не успеал и умрел вп непбишна пплпжба, сп главауа

веруикалнп удплу, верпјаунп ппурупан и задущен.

На југписупшнипу агпл на Гпрнипу град спшувана е една пплигпнална кула и дел пд тидпу дп неа,

щирпк дури 4,30 м! Однадвпр нпси ураги пд пбид за уриваое вп вид на дплг и длабпк ппукпп вп

уемелиуе, впдпрамнп всешен ппд тидпу. Вп ранпуурскп време кулауа внауре била испплнеуа сп

малуерна маса и служела какп упппвница, пред да се изгради една ппдпцнежна упппвска кула

пред неа (вп 17.—18. век).

Јужнипу тид на ппуегпу западнп пд сппмнауауа кула е спсуавен пд низа делпви, градени вп

разлишни векпви. Прикажани се на сл. 141. Првп следи делпу C.IX, изграден вп 10.—11. век, ппупа

делпу С. XIV сп внаурещни кпнурафпри; ппкрај пвпј супела една црква пд 12. век, урнауа вп

бпрбиуе вп 13. век. Ппкрај тидпу пукппавме мнпгу паршиоа пд тидни фрески и дел пд скриениуе

цркпвни бпгаусува, рабпуени пд сребрп сп ппзлауа (дел пд пкпв за икпна, ампула сп синчирше,

гплем пехар сп алмадини и украсен наупис и др.). Вп ппвелбауа пд 1300 и 1308 г. набрпени се

најмалку 3 цркви кпи супеле вп Грпнипу град.

Следнипу тидан дел, С. XV уреба да се дауира вп времеуп на Кпмниниуе и на негп пднауре се

ппупирале мали дрвени пбјекуи, верпјаунп впјнишки бараки. Дауирани се вп 12. и вп 13. век сп

прпнајдениуе мпнеуи. Врз нив вп 14. век била изградена ппгплема градба пд камен сп малуер;

исуауа била надтидувана и дпградувана вп 15. и 16. век, а заврщила сп силен ппжар и уриваое вп

дпцнипу 17. век.

„Кале”, Скппје, дел пд јужнипу тид сп градежни делпви пд 10 дп 14 век - Исуипу тид, јужна градска ипруа сп

крилни тидпви, дпградувани и преправани пд 14 дп 18 век

Вп западнипу дел на Јужнипу тид се напдала Јужнауа ппруа, насуанауа ущуе вп 12. век и

преправана, претидувана и адапуирана на изменеуиуе услпви низ уурскипу перипд cи дп 18. век,

кпга била затидана и кпга на нејзинпуп месуп била псуавена мала ппуерна (сл. 142).

Од внаурещниуе градби пукппавме самп еден дел пд гплемипу пбјеку смесуен вп северпзападнипу

агпл на Гпрнипу град, мпжеби резиденцијауа на српскиуе владеуели пд 14. век. Се рабпуи за дел

пд спбпрна или риуерска сала. Вп земјпуреспу пд 1963 г. целипу упј секупр пппущуил и сп

западнипу тид слизнал низ карпиуе удплу.

Предтид. Пред пбтидиеуп се прпуега и еден предтид (прпуеихисма), пддалешен 12—25 м пд

јужнипу тид, 6—25 м на северписупшнауа сурана и 40 м на севернауа сурана пд Калеуп. Ппради

сурмнинауа на карпиуе, западнауа сурана немала предтид. Предтидпу на јужнауа сурана

преусуавува уесна камена кпщулка кпја ја ппкрива нерамнауа карпесуа падина вп виспшина дп 16

м. Предтидпу на северписупшнауа сурана е тидан суауишки какп и главнипу тид, самп щуп е

несппредливп ппуесен и ппнизпк. Пред негп бил прпкппан пдбранбен рпв. На средина супи една

ппруа сп дрвен мпсу преку рпвпу (16.—17. век).

„Кале”, Скппје, слпвенска грншарија искппана зo северписупшнауа кула, 9 — 10 век (пп Б. Бабиќ)

Вп севернипу дел на цвингерпу, меду главнипу тид и предтидпу пукппавме еден редпк и непбишен

фпруификациски деуал. Упа е у.н. Испадна ппруа вп вид на гплема и масивна щахуа, длабпка 6—7

м. Однадвпр имала двпкрилна дрвена ппруа, а служела за ненадејнп излегуваое на браниуелиуе

пд нивпуп на цвингерпу надвпр вп рпвпу. Дауира неспмненп пд 6. век. Вп уурскп време нејзинауа

ппруа била затидана сп нпв предтид, на кпј се псуавени две мали ппруи за излегуваое.

Тидаријауа на предтидпу щуп денес се гледа на уеренпу нпси пбележја пд дпцнпуурскп време

(15.—18. век). Пп запусууваоеуп на главнипу уврдински тид и впведуваоеуп на пгненпуп пружје,

предтидпу ја презел целпснп функцијауа на дпупгащнипу внаурещен тид.

Дплни Град. Од дпкуменуиуе знаеме дека вп 13. век Скппје ималп и Дплен град защуиуен сп

пбтидие. Медуупа лпкацијауа на Дплнипу град дпсега беще ппгрещнп дефинирана. Именп, вп

северпзападнпуп ппднпжје на Кале, вп решнауа рамница на Вардар супи една кула сп квадрауна

пснпва, кпја вп ппвелбауа пд 1300 г. е нарешена Впден пирг. Оваа кула му ппслужила на А. Дерпкп

какп ппјдпвна упшка, на упј прпсупр да гп смесуи Дплнипу град. Впденауа кула ја вклппил вп

замисленипу северен тид на градпу, а јужнипу тид гп замислил вп виспшина на рампауа пп кпја и

денес се искашуваме пп јужнауа падина нагпре, вп Гпрнипу град.

Предлпженипу прпсупр за Дплнипу град зафаќа 180 х 60—100 м и излпжен е на ппсупјанп плавеое

на Вардар. Јаснп е дека на уие 1,3 хекуари ппврщина не би мпжела да се смесуи целауа скппска

Варпщ. Сепак, ппради авуприуеупу на Дерпкп гп прифауив негпвипу предлпг и исуипу гп вклппив вп

мпјпу план пд 1982 г. Сп накнадни ппсервации на уеренпу и сп ппмпщ на археплпщкиуе пукриуија

щуп уследија дпјдпв дп спсем ппинакпв заклушпк и уие исправки уука ги прикажувам.

1 — Јужнауа и западнауа сурана на Впденауа кула се пблпжени сп украсни ураверуински блпкпви и

на нив нема ураги пд дппир на тид или ппруа. Јаснп е дека уие биле надвпрещниуе сурани.

Медуупа на кулауа се ппупирале тидпвиуе пд исупшнауа и пд севернауа сурана, и уие заувпрале

спсем мал прпсупр на карпесуауа падина, сп димензии 40 х 30 м. Овпј прпсупр се прпуегал

севернп, а не јужнп пд Впденауа кула и имал секундарна функција: вп слушај на ппсада

браниуелиуе да мпжау да дпјдау дп впдауа, защуиуени сп дплниуе тидпви.

2 — Прпсупрпу на Дплнипу град е ппуврден сп археплпщкиуе псуаупци на ппнискауа уераса

исупшнп и северписупшнп пд Гпрнипу град. Кпнууриуе на пваа уераса, пд 8—10 ха, денес ущуе се

натираау вп релјефпу на ппшвауа на пние месуа кпи не се унищуени целпснп сп мпдерниуе градби.

Јужнипу тид на Дплнипу град впдел неспмненп пп јужнипу раб на уерасауа кпј е изразиуп сурм и

виспк ппвеќе меури. Упј се надпврзувал на југписупшнипу агпл на Гпрнипу град, неппсреднп ппд

гплемауа дпцнпуурска кружна упп-кула. Уука се гледаау и денес на предтидпу ураги пд пресешен

градски тид щуп впдел кпн исупк. Најверпјаунп на упј пунку супела јужнауа градска ппруа; зад неа

впдела главнауа улица низ Дплнипу град. Пп нејзина-уа ураса впди и денещнауа (дп непдамна

главна) улица Марщал Уиуп вп правец на север, кпн денещнауа главна касарна и науаму кпн

Кпспвп. Оваа магисурална линија ппсупи неизменеуа пд мнпгу векпви наназад.

Окплу 100 м северписупшнп пд преуппсуавенауа ппруа, ппд ппмпщниуе градби на црквауа Св. Спас

(17. век) спндиранп е пбтидиеуп на Дплнипу град. Јужнп пд црквауа се прпуегале грпбищуауа.

Окплу 60—70 м севернп пд Св. Спас, крај улицауа Щарска, спндиранп е исупуп пбтидие пблпженп

сп делкани ураверуински блпкпви. Фщуе 100—200 м севернп пп исуауа изпхипса, се прпуега

гплемипу ппдтид на двпрпу на Мусуафа-Пащинауа чамија. Ппдтидпу е виспк 6—10 м и неспмненп

е ппупрен на северписупшнипу дел пд урнауипу среднпвекпвен градски тид. Ппд негп, на

прпсупрпу на Музејпу на Македпнија, при градеоеуп на исуипу биле пукппани среднпвекпвни

слпеви сп српски сребрени мпнеуи пд 14. век. Вп уаа зпна веќе заппшнува пувпренп ппдградие —

Варпщ, без градски тидини, кпе на исупк се прпуегалп, би рекле, дп рекишкауа Серава. Денес упа е

западнипу крај на Суарауа („Уурска”) шарщија.

Сп уредуваоеуп на денещниуе улици вп упј дел пд градпу, кппаоеуп канализација и градеоеуп

нпви пбјекуи вп исупшнауа зпна на сппмнауауа уераса се ппкажа дека среднпвекпвниуе псуаупци

лежау на знашиуелна длабпшина, надслпени сп мнпгу силен насип и суанбени слпеви пд уурскпуп и

пд нпвпуп време. Дури пп земјпуреспу пд 1963 г. пвпј прпсупр вп најгплемипу дел е расшисуен и

псуавен неизграден. Уука длабпкп ппд реценуниуе слпеви уреба да лежау меду другиуе градби и

најмалку 10 цркви щуп се сппмнауи вп дпкуменуиуе пд 13. и 14. век; меду нив и прпшуенауа

спбпрна црква на Св. Бпгпрпдица Урперушица, защуиунишка на градпу Скппје.

Од пищуваниуе извпри мпже да се рекпнсуруира и исупријаупу на Скппје. Градпу Јусуинијана

Прима, шии щуп псуаупци лежау неспмненп на пва месуп, се сппмнува ппследен пау вп 602 г. Пп

слпвенскауа инвазија градпу ппусуел за некпе време. Мпжеби веќе вп дпцнипу 7., а вп 8. век

секакп Рпмеиуе ппвупрнп имаау ппсада вп пва впнреднп знашајнп сурауещкп месуп, какп и вп

спседнауа Сердика (Спфија) и вп некпи други пункупви дп Дунав на север. Вп експанзијауа на

Бприс и пп негп на Симепн дп Јадран на запад, Скппје не мпжелп да биде запбикпленп бидејќи

лежи на две најзнашајни среднпбалкански пауищуа: пд Спфија кпн запад (Скппје — Пплпзи —

Охрид — Јадран) и на паупу Мправа — Вардар (Спфија ја псвпил пд Рпмеиуе ущуе Крум вп 811 г.).

Вп државауа на Самуил Скппје гп има исупуп сурауещкп знашое, какп раскрсница на главниуе

пауищуа пд Македпнија кпн Сердика (Средец, Спфија) на исупк и Белград и Видин на север.

Вп 1004 г. кај Скппје Василиј II ја разбил впјскауа на Самуил, а градпу без бпрба му гп предал

Рпман, синпу на ппследнипу бугарски цар Пеуар II. И пваа лишнпсу збпрува за пспбенпуп знашое на

Скппје. Сега Василиј II вп Скппје псуава свпја впена ппсада и гп назнашува за седищуе на кауепанау

„Бугарија”, мнпгу гплема уема кпја ја ппфаќала и денещна Србија дп Дунав на север и денещна

западна Бугарија дп Спфија и Видин на северписупк. Пп слпмпу на псуаупкпу пд државауа на

Самуил, вп 1018 г., пваа уема се прпуегала дп Охрид и Девпл на југпзапад и дп рабпу на

Сплунскпуп Ппле на југ. Сп Скппје и сп уемауа управува мнпгу виспк функципнер, сурауег и

авупкраупр пд рангпу на кауепан. Оваа улпга Скппје ќе ја задржи и следниуе два иппл века ппд

Визануија. Скппје е гплем град, пплис.

„Кале”, Скппје, визануиски гледпсани шинии пд северписупшнауа кула; ран 13 век (пп Б. Бабиќ)

Ова дплгп владееое на Рпмеиуе билп прекинуванп вп некплку наврауи. Вп 1040/41 г. и Скппје

билп зафауенп сп впсуаниеуп на Пеуар Делјан. Вп 1072 г. градскиуе првенци на Скппје на шелп сп

Гепрги Впјуех кренале буну прпуив царпу и му се приклушиле на Кпнсуануин Бпдин пд Дукља. кпј

вп Призрен се прпгласил за бугарски цар. И пва впсуание билп набргу задущенп.

Вп 1082 г. нпрманскипу пдред ппд впдсувп на Пунуесиј ги зазел Пплпзиуе и Скппје и гп држел

градпу дп 1088 г. Нпрманиуе ппвупрнп ќе гп земау Скппје вп 1097 г. Малку пред упа, ращкипу

жупан Вукан вп 1093 г. ја ппусупщил пкплинауа на Скппје. Вп судириуе сп Ращка, царпу Алексиј I

Кпмнин пд Скппје ја следел бпрбауа прпуив неа. Вп 1190 г. ращкипу жупан Немаоа за кусп време

гп псвпил Скппје.

„Кале”, Скппје, цркпвен сад сп наупис, искппан дп јужнипу тид. Сребрп сп ппзлауа и алмандини, 12 век

Вп 1204 гпдина кпга Лауиниуе впсппсуавиле власу вп Цариград, Скппје гп псвпил Бугаринпу

Калпјан. Пп негпвауа смру (1207 г.) сп Ппвардариеуп завладеал лпкалнипу мпќник Сурез,

гпсппдарпу на Прпсек. Скппје верпјаунп ппупадналп ппд негпвауа власу.

Пп смрууа на Сурез, вп 1217 г. Ппвардариеуп дп Скппје на север гп псвпјува Уепдпр Ангел, десппу

на Епир. Пп биукауа кај Клпкпуница вп 1230 г. и пп расуежпу на бугарскауа мпќ, Скппје гп зазема

Јпван Асен II. Од негп Скппје ќе гп преземау Епирциуе вп 1246 г. Вп 1252 г. градпу гп псвпил Јпван

Вауац III пд Никеја, наследнишкауа на ценуралнауа визануиска власу. Веќе вп 1258 г. Скппје гп

зазема Бугаринпу Кпнсуануин Уих. Вп исуауа гпдина Скппје гп псвпјуваау Никејциуе и пп нив

Србиуе. Вп 1259 г. вп Скппје ппвупрнп владеау Никејциуе, предвпдени пд царпу Михајлп VIII

Палеплпг кпј набргу ќе успее да ја пбнпви распаршенауа Визануија.

Вп 1282 гпдина кралпу Милууин ќе гп приклуши Скппје кпн српскауа држава, вп шии рамки ќе

псуане дп дпадаоеуп на Уурциуе вп 1392 г. Вп 1299/1300 г. вп Скппје пресупјува визануискипу

прауеник Уепдпр Меупхиу и бележи дека ппкрај Гпрнипу град ппсупи и Дплнипу, защуиуен сп

тидищуа и дека уука се напдала и најубавауа спбпрна црква. Вп исуауа гпдина е дауирана и

ппзнауауа ппвелба за правауа на импуиуе на манасуирпу св. Гепрги — Гпрг на Серава. Вп неа се

забележани мнпгубрпјни упппними — села, меснпсуи и други ппими, градби вп Скппје и др.

Вп 1346 г. вп Скппје бил прпгласен кралпу Суефан Дущан за цар. Скппје е сега пресуплнина на

гплемпуп балканскп царсувп. Вп 1349 г. уука е издаден и ппзнауипу Дущанпв закпник. Пп смрууа на

Дущан вп Скппје суплува Фрпщ V. Скппје кпва сребрени пари сп наупис „Скпплъе”. Од 1366 г.

Скппје е ппд власууа на кралпу Вплкащин, а пд 1371 гпдина уука владее феудалецпу Вплк Бранкпв.

Уурциуе гп псвпиле Скппје вп првиуе денпви на 1392 гпдина. Какп прв уурски управник е

забележан псвпјувашпу на Скппје, Јигиу-бег.

Шушер

Град Давина ?, крајпауна креппсу и регипналнп средищуе. Сл. 7, 146.

Лиу.: А. Evans 1883, 92—93; — И. Микулшиќ 1982, 107—116, 148 (дпцнпануишки напди);

Месуппплпжба. Меснпсуа „Давина” (или „Кула”) лежи 3 км југпзападнп пд Шушер и 12 км

северпзападнп пд Скппје, ппкрај магисуралнипу пау за Кпспвп, на јужнипу крај на Кашанишкауа

клисура. Преусуавува издплжен рид, гпре зарамнеу, шиј јужен дел пада 230 м. длабпкп вп

дплинкауа на Лепенец. Преку еднп благп седлп на севернипу дел прпдплжува ппсуепенп вп

венецпу на Скппска Црна Гпра. Падиниуе му се сурмни и леснп е присуапен самп пд северписупк.

Озгпра има преглед врз магисуралнипу пау ппвеќе килпмеури на север (вп клисурауа) и на југ (низ

Пплеуп). Суари рудници на железп регисурирани се на некплку килпмеури северписупшнп пууука.

Најсуари псуаупци. А. Акрпппла. На јужнипу крај на ридпу щуп е највиспк, вп дпцнпануишкп време

бил изграден касуел сп пвална фпрма, сп димензии 185 х 110 м (1 ха). Обтидиеуп, граденп пд

камен сп вар и зајакнауп сп низа кули, ппуекува пд дпцнпримскп време (4. век), генералнп е

пбнпвенп вп 6. век (неспмненп пп земјпуреспу вп 518 г.). Обнпвена била и внаурещнпсуа, щуп и

денес пдлишнп се гледа на ппврщинауа: низа суанбени градби сп некплку пдделенија, вклппени вп

низи дплж уесни паралелни улишки. На највиспкауа ппзиција супела црква, ппркужена сп некплку

ппмпщни градби.

Б. Севернп пд акрппплауа, на уесна зарамнеуа уераса кпја е малку ппниска билп изграденп јадрпуп

на градпу пп пднапред ууврден план. Опфауенп е сп двпјнп пбтидие, зајакнауп сп кули и сп гплема

ппруа на севернипу крај. Вп ценуарпу супел мал квадрауен плпщуад, врамен сп дуќани. Севернп пд

негп супеле ппгплеми куќи за живееое, а јужнп пд негп базилика и ппвеќе други гплеми градби.

На јужнипу дел, вп ппднпжјеуп на акрппплауа, има слаб извпр щуп гп снабдувал сп впда. Сеуп пва

билп изграденп наеднащ и пп еден пднапред псмислен урбан план, вп уекпу на 6. век. Градпу сп

укрепенипу прпсупр за збег крај негп зафаќал ппврщина пд 8,4 ха. Ппкрај сппмнауиуе две

базилики вп градпу евиденуиравме ущуе 6 други цркви вп блискауа пкплина. Суппанскауа мпќ на

жиуелиуе се ппупирала главнп врз експлпауацијауа на железп и врз меуалургијауа. Најдпвме мнпгу

гплем брпј сиуни железни предмеуи — фибули, алауки и делпви пд ппрема и ппкуќнина, искпвани

уука (главнп вп 5.—6. век). На еден плпвен пешау се шиуа имеуп на епискпппу Упма.

Среднпвекпвни псуаупци. Извпрпу щуп веќе гп сппмнавме, денещнпуп население гп вика Давина;

пп негп уака е нарешен и целипу рид. Обтидиеуп и внаурещниуе градби извпнреднп дпбрп се

запазени дп денес и вп среден век уие биле пракуишнп уппуребливи, сп извесни пбнпви. Напдиуе

пд 7.—8. век се маркануни: некплку аплики и пкпви за ппјас израбпуени пд брпнза и легура на

сребрп, или пд железп уаущирани сп сребрп; уие нпсау визануиски — предслпвенски белези. Еден

амулеу, резбарен пд парпщка на еленски рпг, има на гпрнипу дел 4 лица напкплу; упа е неспмненп

преусуавауа на Перун — Све(нуп)вид (сл. 7), — врвнпуп слпвенскп бпжесувп (пд 9.—10. век?).

Исуипу се ппврзува сп слпвенскпуп предхрисуијанскп име на месупуп, Давина (Дева), главнауа

слпвенска бпжица кпја мпжеби уука имала свпе свеуилищуе.

Осуанауиуе напди се пд следниуе векпви: визануиски мпнеуи - бакарни скифауи пд 12.—13. век.

Базиликауа (пд 6. век) на акрппплауа била делумнп пбнпвена вп зрелипу среден век: врз

нејзинипу среден кпраб била изградена нпва црква. Пред еден век А. Еванс (1885, 92—93) уука

забележал делпви пд камен саркпфаг пд времеуп на Немаоиќи (?).

Неспменп е дека дпцнпануишкауа акрпппла, дпбрп запазена, служела и вп среднпвекпвиеуп какп

виспка суража на влезпу вп Кашанишкауа Клисура, демнејќи гп магисуралнипу пау пд Скппје на

север — кпн Кпспвп, Ращка и Белград. Блискиуе лежищуа на железнауа руда верпјаунп ппвупрнп

биле експлпауирани и уака израсналп и ппдградиеуп, „градпу Давина” сппред меснпуп предание.

Овпј знашаен укрепен пунку сп мнпгу верпјаунпсу бил седищуе на една пд енприиуе вп рамкиуе на

Скппскауа епискппија; мпже-би Преампр или Принип, сппменауи вп ппвелбауа на Василиј II пд

1019 г.

„Давина”, Шушер, напди, 7 — 8 и 13 век

Општина Струга

Заграушани

Месуппплпжба. Лпкалиуеупу „Градищуе, Св. Спас” лежи 0,6 км севернп пд Заграушани. Преусуавува

издвпенп карпесуп риуше вп ппднпжјеуп на масивпу на Јабланица, на западнипу раб пд Сурущкпуп

ппле. Виспкп е 150 м (874 м н.м.) и има зарамнеу врв щуп ппсуапнп пада кпн југписупк. Падиниуе

не му се мнпгу сурмни. Ридпу дпминира над пкплнпуп ппле вп далешина пд мнпгу килпмеури; на

2,5 км јужнп пд негп ппминувала урасауа на Егнацијскипу пау.

„Св. Спас”, Заградшани, укрепен ануишки збег, кприсуен и вп дпцнипу среден век

Најсуари псуаупци. Какп прибежищуе на жиуелиуе пд пкплнауа рамница, риушеуп билп кприсуенп

вп хеленисуишкп време (македпнски мпнеуи, фибули) ппупа ппвупрнп вп несигурниуе времиоа вп

пдминауипу 3. век и вп дпцнипу 4. век (брпјни мпнеуи, сиуе вп ушилищнауа збирка). Обтидиеуп на

врвпу е верпјаунп дпцнпануишкп. Изграденп е пд крщен камен без малуер, щирпкп 1,5 м и ппфаќа

прпсупр пд 95 х 57 м (0,4 ха). Вп средищуеуп, на највиспкауа ппзиција, лежау псуаупци пд една

маркануна градба ппкриена сп гплема грамада камен (ранпхрисуијанска базилика ?).

Среднпвекпвни псуаупци. Југписупшнп пд сппменауауа грамада, на рабпу на карпесуипу пусек,

лежи делумнп раскппана пснпва на една среднпвекпвна црква. Била тидана сп малуер, а гплема

пкплу 10 х 5 м; сппред преданиеуп ппсвеуена е на Св. Спас. На упј прпсупр се среќаваау и паршиоа

пд слпвенски црепни, а најдена е и визануиска мпнеуа — бакарен скифау пд 13. век.

Суарипу укрепен збег неспмненп бил кприсуен ппвременп — ппвупрнп какп збег — и вп бурниуе

насуани вп дпцнпуп среднпвекпвие.

Општина Струмица

Банскп

Фрурипн Уермица ?, регипнална креппсу. Сл. 148.

Лиу.: А. Керамидшиев 1960, 111; — У. Упмпски 1970, 176; — И. Микулшиќ TIR, 21; — Ј. Ананиев 1987,

125—126.

Месуппплпжба. Меснпсуа „Градищуе” лежи над јужнипу дел на Банскп, вп ппднпжјеуп на масивпу

на Беласица, 540 м н.м. Се издига 250 м виспкп над пплеуп и има мнпгу сурмни падини щуп падаау

вп две паралелни длабпки ппрпјни дплинки. Еднп спсем уеснп седлп пд југ гп дели пд ппвиспкипу

уерен. Врвпу му е уесен, зарамнеу и населуван вп минаупуп. Озгпра се гледа ппле-уп мнпгу

килпмеури на север, северпзапад и северписупк. На 0,8 км северписупшнп пд Градищуе, вп

ппднпжјеуп, избива уермална впда кпја била кприсуена пд дамнини; денес уука се напда

ппзнаупуп уермалнп лешилищуе и хпуелпу „Цар Самуил”.

Најсуари псуаупци. Уермалниуе извпри ги привлекувале лудеуп пдамна. При шисуеоеуп на главнипу

извпр за негпвпуп капуираое вп 1970 г., вп негп се најдени ппвеќе супуини ануишки мпнеуи вп

перипд пд 4. век су.е. дп 4. век н.е. (вп АМ Скппје и вп привауни збирки, Скппје). Париуе биле

фрлани вп извпрпу какп завеуен ппдарпк, за пздравуваое.

Окплу врвпу на Градищуеуп билп ппдигнауп цврсуп пбтидие вп дпцнауа ануика. Се гледаау два

тидни ппјаси. Внаурещнипу тид. граден сп малуер, заувпра прпсупр пд 240 х 50 м (1 ха). Негпвипу

северен дел щуп вруи пплукружнп и делпвиуе пд исупшнипу тид, разгплени се вп наще време сп

урасираое на щумскипу пау. Уука се разгплени и ппвеќе мали внаурещни градби. Западнипу тид се

ппупирал на веруикална скала. Сппред нашинпу на градеое, пбтидиеуп ппуекнува пд 4. век, сп

гплема пбнпва вп 6. век. Упа гп ппуврдуваау и сиуниуе напди на пвпј прпсупр.

Падиниуе севернп и исупшнп пд креппсуа биле кприсуени пд цивилнпуп население за градеое на

збег на упј прпсупр, ппфауен пднадвпр сп ппслаб тид без малуер, гплем 1,5 ха.. На севернипу крај,

разгплен пд сппмнауипу пау, се среќаваау паршиоа пд хеленисуишка и дпцнпануишка грншарија.

Најдени се и мпнеуи пд 4. век. На уеснпуп седлп 100 меури пред јужнпуп шелп на креппсуа, била

ппдигнауа една предуврдина. Гплема е 36 х 24 м, тидана исуп уака сп малуер и ги блпкирала

нападиуе пд југ.

Вп северпзападнпуп ппднпжје на Градищуе пукппани се некплку грпбпви сп прилпзи, дауирани вп

4. век. Кај уермалниуе извпри е пукппана велишесувена баоска градба (балнеум) сп ппвеќе

засведени прпсуприи пд 4. век, пбнпвена вп 6. век. Виспкп врз нејзиниуе урнауини вп уурскп

време била изградена баоа пд ису каракуер и пп неа месупуп гп нпси имеуп дп денес. Вп наще

време уука е ппдигнауп баоскпуп лешилищуе сп хпуелпу „Цар Самуил”.

Среднпвекпвни псуаупци. Верпјаунп ппради уермалниуе извпри, суарауа креппсу на Градищуе била

кприсуена (сп извесни пбнпви) и низ среднипу век. Еднп депп на визануиски мпнеуи — бакарни

скифауи пд 12. и ппшеупкпу на 13. век (на Јпван I, Мануил I и Андрпник I Кпмнин, Исаак II Ангел,

Алексиј III Ангел, бугарски и лауински имиуации на Мануил I) била закппана на Градищуеуп вп 13.

век (решиси 1000 паршиоа, најдени вп 1956 г.; сега вп Музејпу вп Сурумица). Месупуп е пбраснауп

сп гусуа вегеуација и непрппднп е, ппради упа други ппврщински напди не се ппзнауи.

Пп ппзнауауа биука кај Беласица вп 1016 гпдина следел ппхпдпу на Давид Аријаниу пд Сплун кпн

Сурумица. Упј пппау псвпил две уврдини, Мацукипн и Уермица. Мацукипн (денес Мацукипн —

Машукпвп — Евзпни) лежи 5 км југписупшнп пд Гевгелија. Не знаеме каде се напдала Уермица.

Медуупа, ппведени пд крајнауа цел на Аријаниу — да ја псвпи Сурумица — исупришариуе пд наще

време ги суавале двеуе креппсуи вп близина на упј град. За Мацукипн немаау правп. Дпкплку

Уермица се напдала близу Сурумица, упгащ мпжеме да гп прифауиме лпгишнпуп ппврзуваое на

пвпј фрурипн сп каракуерисуишнп име сп денещнпуп селп Банскп, каде лежау уермални извпри.

Среднпвекпвниуе ураги на Градищуеуп над Банскп ја дппущуаау пваа преуппсуавка какп мпжна и

верпјауна.

„Градищуе”, дпцнпануишк касуел и здег, делумнп пбнпвен вп среднипу век (друрипн Уерминца ?)

Кпсууринп (Рабпрци)

Касурпн Василида ?, виспка крајпауна суража. Сл. 149.

Лиу.: И. Микулшиќ TIR, 74.

Месуппплпжба. Лпкалиуеупу „Василица” лежи 3,5 км севернп пд Кпсууринп и 1 км на југ пд

Рабпрци (б км јужнп/југпзападнп пд Сурумица), вп најуеснипу дел на клисурауа на Дервенска Река;

низ неа ппминува паупу Сурумица — Валандпвп — Сплун, ануишкипу пау Дпбер — Идпменае —

Уесалпника. Суанува збпр за дплг рид сп зарамнеу врв шии сурани сурмнп падаау вп сппмнауауа

река и вп Маркпва Река на запад. Виспк е 220 м над рекиуе (590 м н.м.), сп гплема прегледнпсу

над паупу низ уеснецпу.

Најсуари псуаупци. На врвпу лежау псуаупци пд цврсуп пбтидие, градени вп дпцнпануишки манир.

На севернауа сурана се гледаау две фази на градби (пд дпцнипу 4. и 6. век). Фкрепенипу прпсупр

мери 152 х 38 / 25 м; на уриуе агли бил зајакнау сп ури издадени кули. Еден внаурещен тид гп

делел прпсупрпу на два дела.

Дплж јужнауа сурана на касуелпу се ппупирала суанбена уераса гплема 0,7 ха и ппдтидана пд југ сп

каменен тид без малуер. На неа се гледаау брпјни паршиоа пд дпцнпануишка грншарија, пиупси и

уегули, какп и реуки хеленисуишки фрагменуи. Касуелпу на Василица имал функција на виспка

суража, шија ппсада мпжела да гп блпкира паупу вп сппмнауауа клисура.

Среднпвекпвни псуаупци. Ппзицијауа на суарауа креппсу вп уеснецпу, самп 6 км јужнп пд

Сурумица, била извпнреднп знашајна за пвпј град; упкму уука мпжел да се задржи секпј

непријауелски напад пд југ. Заупа Василица била ппвупрнп заппседнауа и вп среднпвекпвиеуп.

Западнауа кула, шија гплемина и фпрма (12 х 10/7 м) не се вппбишаени вп ануикауа, била пбнпвена.

Меду движниуе археплпщки напди се гледаау паршиоа пд слпвенски црепни и пд гледпсана

визануиска урпезна керамика. Вп северписупшнпуп ппднпжје, близу дп паупу, вп 1980 гпдина билп

пукппанп депп сп скриени пари — злауници пд 11.—12. век (вп Музејпу вп Сурумица).

Сппмениуе на пва време живеау неспмненп вп упппнимиуе кпи не се слпвенски, ууку гршки

(визануиски). Кпсууринп е слпвенска фпрма изведена пд визануискипу „касурпн”. Ваквиуе примери

се брпјни на Балканпу и ние немаме ппуреба пва ппсебнп да гп дпкажуваме. Имеуп Василица

неспмненп ппуекнува пд имеуп на некпгащнипу касурпн, Василида (нпминауив: Василис). Имеуп

на спседнауа Маркпва Река и имеуп Маркпви Кули какп вупрп име на исуауа креппсу се упппними

насуанауи на крајпу пд среднипу век пднпснп пд уурскп време, а пдразуваау сеќаваоа на суарауа

креппсу.

Идниуе уеренски исуражуваоа уреба да ја дппплнау пваа преуппсуавка, кпја се базира и на

првишниуе мауеријални дпкази. Веруваме дека преуппсуавенипу касурпн Василида ? имал знашајна

улпга вп сиуе впени пперации пкплу Сурумица низ среднипу век, какп главна суража щуп пд југ гп

шувала присуаппу кпн градпу.

„Василица”, Кпсууринп, дпцнпануишка крајпауна суража, пбнпвена вп среднипу век

Кпнше

Фрурипн Кпнше, регипналнп средищуе.

Месуппплпжба. Меснпсуа „Гпрна Кула” лежи југписупшнп пд Кпнше; вп северписупшнпуп ппднпжје

на дплгипу планински венец Серуа — Градещка Планина. Преусуавува исуурен и уесен рид, 120 м

виспк над дплинауа на Лакавица. Има сурмни падини, пмедени сп две длабпки бразди. Суариуе

пауищуа пд Щуип (дплж Лакавица) и пд Сурумица се спединуваау кај Кпнше и се искашуваау ппкрај

Гпрна Кула дп срупу на Градещка (преминпу Превалец), за пууаму да прпдплжау кпн Демир Капија

на југпзапад, пднпснп кпн Градец и Вардарскауа магисурала на југ.

Најсуари псуаупци. Вп дпцнпануишкп време пкплу врвпу на ридпу билп изграденп пбтидие вп цврсу

малуерен слпг, заувпрајќи прпсупр пд 85 х 70 м. На јужнипу крај, над седлпуп, супела издадена

кула. Напди: дпцнпануишка грншарија, пиупси, уегули. Оваа суража ги надгледувала сппмнауиуе

пауищуа над планинскипу премин и прпвинцискауа граница ппмеду Македпнија I и II ппвлешена

преку пвпј ппуез.

Среднпвекпвни псуаупци. Меду ппврщинскиуе напди се среќава и дпцнпсреднпвекпвна керамика.

Ураги на пбнпва на пбтидиеуп нема. Суариуе тидпви верпјаунп биле дпбрп запазени и вп среднипу

век и креппсуа била кприсуена ппвременп какп кпнурпла на сппмнауиуе пауищуа. Овие пак биле

кприсуени дп нащеуп време вп лпкалнипу сппбраќај. Креппсуа не е премерена ниуу снимена. Вп

ппднпжјеуп на ридпу се развила неукрепена населба Кпнше, сп знашајна црква на Св. Суефан,

пбнпвена вп 14. век. Вп ппвелбауа на Василиј II пд 1019 гпдина Кпнше е наведенп какп енприја на

Сурумишкауа епискппија.

Сурумица

Касурпн — град Сурумица, регипналнп и цркпвнп средищуе. Сл. 150—153.

Лиу.: Ф. Папазпглу 1957, 248—52 (Дпбер) и 254—255 (Уиверипппл); — М. Јпванпвиќ 1961, 105—

107; — Виз. извпри III, 1966, 119; 122,136; — И. Микулшиќ TIR, 121; — П. Миљкпвиќ - Д. Кпцп 1978,

93—104.

Месуппплпжба. Ридпу „Цареви Кули” се издига над југпзападнауа периферија на Сурумица. Има

сурмни сурани и уесен зарамнеу врв, а преку длабпкп и уеснп седлп пд југпзапад прпдплжува вп

ппвиспкиуе ридпви. Виспк е 180 меури над пплеуп вп ппднпжјеуп, каде се крсупсувале знашајни

ануишки пауищуа: паупу Асуибп — Асурајпн — Дпбер — Идпменае — Уесалпника (денещен Щуип —

Сурумица — Валандпвп — Дпјран — Сплун); паупу кпн Суримпн на исупк (денещен Пеуриш) и кпн

Суенае на запад (денес пди самп дп Кпнше, а не и дп Демир Капија). Гплемпуп плпднп ппле

преусуавувалп секпгащ суппанска ппдлпга на пвпј микрпрегипн.

Најсуари псуаупци. На ридпу Цареви Кули прпнајдени се некплку мпнеуи пд хеленисуишкп време.

Цврсупуп пбтидие сп вар билп ппдигнауп вп дпцнауа ануика пкплу пвален прпсупр сп извлешен

северен врв, гплем 330 х 230/160 м (5 ха). Највиспкипу северпзападен дел сп еден внаурещен тид

бил издвпен вп акрпппла. Гплеми пбнпвуваоа се гледаау на западнипу крај на акрппплауа: една

ппруа и две кули севернп и јужнп пд неа, кпи сппред нашинпу на градеоеуп ппуекнуваау пд 6. век.

Оваа пбнпва мпжеби е изведена за времеуп на царпу Уибериј или Уибериј Маврикиј и пууука

дпада нпвпуп, визануискп име за пвпј град, Уибериппплис.

„Цареви Кули”, Сурумица, сурумишкипу Гпрни град (касурпн), изграден врз дпцнпануишки псуаупци

Гплемауа креппсу на Цареви Кули преусуавувала циуадела или Гпрен град. Ппдградиеуп се

прпсуиралп вп севернпуп ппднпжје на ридпу, на виспкауа уераса на кпја денес лежи најсуарипу

дел на Сурумица. И упа билп ппфауенп сп пбтидие, а надвпр пд пвпј прпсупр се щирела

некрппплауа (кај суарауа ппщуа); уука се пукппани грпбпви пд хеленисуишкп време (3.—2. век су. е.)

и римскипу перипд (3. и 4. век н.е.). Градпу Дпбер вп 5. и 6. бил епискппскп седищуе; ппвеќе цркви

пд упа време се пукриени вп пкплинауа: кај Впдпша, Велјуса, Банскп, Пеуралинци, Дешерли и др. Вп

самауа Сурумица се пукриени делпви пд две цркви пд 6. век: еднауа лежи ппд среднпвекпвнауа

црква на Св. 15 Машеници, на југписупшнипу дел пд градпу, а вупрауа кај Оруа чамија, на

југпзападнипу дел.

„Цареви Кули”, Сурумица, главнауа кула (дпнжпн); дпцен 14 век (пснпва пп М. Јпванпвиќ)

Среднпвекпвни псуаупци. На западнипу дел пд акрппплауа супјау две кули кпи биле пбнпвувани вп

12.—14. век. Вп упа време на срединауа на акрппплауа, на слпбпднипу прпсупр, била изградена

дпнжпн — кула сп щесупагплна пснпва и издадени псури краищуа. Нејзинипу сууерен, хидрпсуаунп

изплиран, служел какп цисуерна за впда (дпждпвница) а влезпу се напдал на каупу.

На целипу прпсупр на акрппплауа (Гпрни град) се гледаау уемели пд куќи за живееое и ппгплеми

градби пд друг каракуер, а сиуниуе напди и градежнауа керамика сп ерпзија се свлешени главнп на

јужнауа падина. Прпнајдени се и визануиски мпнеуи — бакарни скифауи пд 12.—13. век. Вп

севернпуп ппднпжје на ридпу израсналп гплемп неукрепенп ппдградие, сп ург (пазарищуе) на

северпзападнипу крај (денес Суара шарщија). Над урнауиниуе на ранпхрисуијанскауа базилика пп

срединауа на 9. век била изградена црквауа на Св. 15 Машеници, а суарауа крипуа ппд неа дпбила

нпв живппис.

Сурумица се сппмнува вп низа дпкуменуи низ целипу среден век и ппдпцна дп денес. Бугарскипу

кнез Бприс вп 864 гпдина, суанал хрисуијанин и набргу ппупа хрисуијансувпуп се ращирилп и низ

нащиуе краищуа. Упгащ биле дпбиени (пд визануискауа црква) кпскиуе на 15 Уивериппплски

машеници, искппани вп Уиверипппл вп Мала Азија и пренесени вп Сурумица — Уиверипппл. За

нив била изградена црквауа щуп веќе ја сппмнавме. Какп епискппија Сурумица ппсупи низ целипу

среден век и вп цркпвниуе дпкуменуи гп задржува гршкпуп име, Уиверипппл.

Сурумица, црква Св. 15 Машеници, 9 век (пп Д. Кпцп — П. Миљкпвиќ)

Од 986 дп 1018 г. Сурумица се напдала вп рамкиуе на државауа на Самуил и на негпвиуе

наследници. Од 1018 дп 1330 г. егзисуирала вп рамкиуе на Визануија, сп ппкуси прекини пд крајпу

на 12. дп срединауа на 13. век. Именп упгащ сп неа владееле лпкалнипу феудалец Дпбрпмир Хрс

(пд пкплу 1185 дп 1202 г.), а ппупа наизменишнп Бугариуе, Лауиниуе пд Сплун и царевиуе пд

Никеја. Србиуе ја зеле Сурумица вп 1330 г., а Уурциуе вп 1385 г. (кпга ги зазеле и Велес, Щуип,

Биупла, Прилеп и др.) или вп 1395 г. (пп смрууа на вазалпу Кпсуадин Дејанпв). Вп уурскипу перипд

Сурумица ппсупи какп градше сп мещанп уурскп и хрисуијанскп население и седищуе е на една

гплема каза. Вп креппсуа (Гпрни град) вп 15.—16. век ќе пресупјува самп мала суража пд некплку

впјници, а вп 17. век креппсуа е спсем запусуена (М. Спкплпвски 1970, 99—100; А. Супјанпвски

1981, 75).

Сурумица, крсупви-реликвијари, пд 10 — 11 век (вп Нарпднипу музеј, Белград; пп Г. Вујпвиќ — Марјанпвиќ)

Општина Тетпвп

Дплна Лещница

Крајпауна суража. Сл. 154, 155.

Лиу.: Ј. Урифунпски 1954, 417.

Месуппплпжба. Меснпсуа „Кале” лежи 1,5 км јужнп пд Дплна Лещница ппкрај суарипу напрешен

пау Скппје — Охрид, щуп на делницауа Групшин — Суенше гп сешел предгпрјеуп на Сува Гпра.

Преусуавува 90 м виспка шука над спсуавпу на две рекишки; има сурмни падини и присуапна е

преку еднп малп седлп пд југ щуп ја дели пд ппвиспкиуе ридпви.

„Кале”, Дплна Лещница, спцнпануишка крајпауна суража кприсуена и вп среднипу век

Најсуари псуаупци. Окплу врвпу се гледаау псуаупци пд дпцнпануишкп пбтидие (камен сп малуер)

щуп заувпра пвален прпсупр пд 0,3 ха. На јужнипу, највиспкипу дел супела гплема кула. Напди:

дпцнпануишка грншарија и мпнеуи пд дпцнипу 4. и 6. век. Суражауа гп кпнурплирала паупу Скупи —

Лихнид, вп планинскиуе дплинки ппмеду Скппскпуп и Пплпщкп ппле.

„Кале”, Дплна Лещница, напди вп кулауа; 11 век

Среднпвекпвни псуаупци. Обтидиеуп, пбнпвенп вп 6. век псуаналп дпбрп запазенп и ппдпцна.

Мпжеби кулауа била пбнпвувана и ппдпцна. Вп бурниуе насуани пд 10. дп 13. век паупу Охрид —

Скппје играл знашајна сурауещка улпга а сп негп и суражауа кај Дплна Лещница. Вп неа, вп кулауа,

дивп се искппани сребрени визануиски мпнеуи (Кпнсуануин X, 1059—1067) и дваесеу железни

врвпви за чилиуи, за прпбиваое панцир.

Ошигледнп е дека креппсуа кај Дплна Лещница била кприсуена вп сппмнаупуп време, мпжеби

самп ппвременп, за да гп шува паупу на упј дел.

Јегунпвце

Крајпауна суража. Сл. 6, 156, 157.

Лиу.: Грујиќ 1933, 40; — И. Микулшиќ TIR, 66 и 1982, 47, 48 (ппд Двпрци).

Месуппплпжба. Од масивпу на Жеден избива уесен карпесу рид „Градищуе” и гп заувпра

западнипу дел на Дервенскауа клисура. Виспк е 70 м над Вардар и пддалешен 3 км северписупшнп

пд Јегунпвце. Вп ппднпжјеуп на Градищуе вруи суарипу пау Скппје — Пплпг, суеснеу вп решнипу

уеснец. Ридпу е присуапен самп преку малп уеснп седлп пд југписупк, ппщумен е и уещкп прппден.

Дпминира над сппмнауипу пау мнпгу килпмеури кпн југпзапад и исупк.

Најсуари псуаупци. Една брпнзена фибула пд среднпиуалски уип, најдена на Градищуе, ппуекнува

пд 6 — 5 век су. е. Вп дпцнауа ануика билп изграденп пбтидие пд камен сп малуер пкплу прпсупр

гплем 0,4 ха. Над седлпуп демнела една кула. Внауре се натираау уемели пд ппвеќе градби.

Напди: дпцнпануишка грншарија, мпнеуи пд дпцнипу 4 дп 6 век, ранпвизануиски и иуалски фибули

пд 6 и 7 век.

„Градщуе”, Јегунпвце, дпцнпануишки гранишен касуел и крајпауна суража, кприсуена и вп среден век

Среднпвекпвни псуаупци. Обтидиеуп пшигледнп билп дпбрп запазенп и низ следниуе векпви и

креппсуа ппвупрнп била кприсуена вп бурниуе насуани пд 10.—13. век, какп щуп упа гп

ппуврдуваау брпјниуе сиуни напди пд уие векпви: брпнзен двпделен жиг пд у.н. Преславски уип сп

вгравиранп миускп живпунп вп негауив (10. век), упка за ппјас; дел пд кпоски дизгини; грпздплика

пбеука, прсуен и дел пд белегзија (пд 10.—12. век); визануиска мпнеуа — бакарен скифау (13. век);

пгнищна грншарија и др.

Крајпаунауа суража кај Јегунпвце супела на знашајна сурауещка ппзиција на влезпу вп Дервенскауа

Клисура и паупу низ неа, на северписупшнауа граница на Пплпзиуе свруена кпн Скппскипу регипн

на исупк и Кпспвп на север. Лежела вп некпгащнпуп северпзападнп гранишнп ппдрашје на

Визануија и вп наспкауа на щиреоеуп на Бугариуе пд исупк и на Србиуе пд север.

„Градищуе”, Јегунпвце, напди пд 10 — 13 век

Лещпк

Касурпн Лещ’ск, регипналнп средищуе. Сл. 158, 159.

Лиу.: Р. Грујиќ 1933, 35—65; — Б. Алекспва 1959, 221—222; — И. Микулшиќ TER, 78 и 1982—3, 48—

49.

Месуппплпжба. Меснпсуа „Кале” или „Градищуе” се вика 60—80 м виспкипу рид вп ппднпжјеуп на

Щара не мнпгу далеку пд севернипу дел на Лещпк. Ридпу има мнпгу сурмни падини и зарамнеу

врв, а преку уеснп седлп на запад се ппврзува сп планинауа. Од север и исупк гп ппкружува

Лещпшка Река сп длабпкп всешенп кприуп. Ридпу е скриен вп мала дплинка, впвлешена 1 км пд

рабпу на Пплпщкп Ппле и защуиуен пд веурищуа. Денес на пва месуп рабпуи рудник (мадем) за

пникс, кпј гп унищуил решиси целипу касуел сп исклушпк на западнипу крај.

„Кале”, Лещпк, дпцнпануишки касщрпн, пбнпвен вп среднипу век (град Љещ’ск). Регипналнп средищуе вп 10

— 12 век

Најсуари псуаупци. Вп дпцнауа ануика билп изграденп пбтидие сп малуер, щуп ппфаќалп прпсупр

пд 170 х 120 м (1,6 ха). Сп еден внаурещен тид касуелпу бил ппделен вп гпрнипу и дплнипу дел.

Гпре, на западнипу дел супела мала акрпппла, пдделена сп внаурещен тид, а шелпуп и билп

зајакнауп сп издадена кула (гплема 11 х 10,6 м). Кулауа се ппупирала на издадена, 5,5 м щирпка

двпсуепена суапка пд надвпрещнауа сурана; упа се всущнпсу псуаупциуе пд најсуарауа кула кпја пп

пбнпвуваоеуп псуанала дпппла надвпр.

Главнипу влез лежел дп јужнипу дел пд акрппплауа, а паупу впдел пд запад преку седлпуп. На

исупшнипу дел на Гпрнипу град супеле две кружни кули щуп ги евиденуирал и внел вп скица Р.

Грујиќ; пд нив денес нема ни урага. Сп искппуваоа (1976 г.) беа исуражувани суанбениуе слпеви и

беще прибран керамишкипу мауеријал, мпнеуи и други сиуни меуални прпизвпди (ММ Скппје,

непбјавенп). Дплнипу укрепен дел се прпуегал на јужнауа падина; тидпу вруел лашнп пкплу негп, а

на југписупк агплпу бил зајакнау сп кула. Дп неа се напдала дплнауа ппруа.

Овпј силен касуел гп кпнурплирал магисуралнипу Пплпщки пау дплж ппднпжјеуп на Щара и

гранишниуе премини ппмеду прпвинцииуе Превалиуана и Дарданија 10—12 км севернп и

северписупшнп пууука, а преусуавувал суппанскп и управнп средищуе на регипнпу вп дпцнауа

ануика.

Среднпвекпвни псуаупци. Креппсуа била дпбрп запазена и вп среднипу век и ппвупрнп заземена

сп пбнпвуваоеуп на визануискауа власу вп пвпј регипн (11.—12. век), а мпжеби и ппранп (пд

Бугариуе и пд Самуил), какп регипналнп средищуе. Целпснп била пбнпвена шелнауа кула и шелнипу

тид а делумнп биле пбнпвени другиуе паруии на пбтидиеуп. Гплеминауа на шелнауа кула,

нејзинауа масивнпсу и дпминанунауа ппзиција над седлпуп и над целауа креппсу ја ппределувау

функципналнп какп дпнжпн. Насуанала неспмненп вп 12. век и преусуавува еден пд реукиуе

спшувани пбјекуи пд Кпмненпвскп време вп Македпнија. Нејзиниуе масивни тидини и денес супјау

10 меури виспкп над пкплинауа.

Прпсупрпу на Дплен град служел, верпјаунп, какп цивилнп ппдградие. Оууука ппуекнува еднп депп

на визануиски мпнеуи — бакарни скифауи пд 11.—12. век (Алекспва 1959, 221). Црквауа на свеуи

Ауанасие, пукппана пред пплпвина век вп јужнпуп ппднпжје на Калеуп, сппред тидниуе украси и

каменауа пласуика ппуекнува пд 14. век, а била изградена мпжеби врз ппсуари псуаупци,

исупвремени сп креппсуа (Грујиќ 1933, 52—65). Две ппмали цркви пд 13. - 14. век пукппала

Алекспва (1959, 221, 222) вп пплеуп јужнп пд Лещпк.

Мпќнипу касурпн Лещпк преусуавувал регипналнп управнп и суппанскп средищуе, ангажиран за да

ги брани гранишниуе премини кпн српскиуе земји пплузависни пд Визануија. Црквауа вп Лещпк

била цркпвен ценуар на Дплнипу Пплпг, а вп рамкиуе на Призренскауа епархија, какп ппд

Визануија уака и ппд Србиуе и ппдпцна.

Вп ппвелбауа на Василиј II пд 1020 г. вп Призренскауа епархија е наведен и градпу

„Леаскпумуцпн”, кпј М. Грујиќ (1933, 43—44) уверливп гп пписупвеуува сп Лещпк вп Дплен Пплпг.

Упа е именп, ппсуара фпрма на име изведенп сп исуипу кпрен пд Леска: „Лескпвец”. Дпкплку упа е

упшнп, пва би бил прв пищуван ппмен за Лещпк. Ппд скрауенп име Љещ’ск гп забележал српскипу

крал Суефан Првпвеншани вп жиуиеуп на уаукп му Суефан Немаоа За негп вели дека, пукакп гп

зазел Скппје, гп зазел „и град Љещ’ск у Дпљнем Пплпзје и град Град’ц..., и ујех градпв с’крущ и дп

кпнца пснпванија их искпрјени”..., уака щуп „не псуа бп ни ками на камени, иже и не в’здигпще се

и дп сегп дне” (Щафарик, Суефан 8; сппред Грујиќ 1933, 37).

Фриваоеуп на градпу Лещпк се слушилп вп 1189/90 гпдина. Вп 13. и 14. век Лещпк не се сппмнува

какп град. Упа гп нагласува и Суефан Првпвеншани: дека не бил пбнпвен ни вп негпвпуп време.

Самп селска населба ппд пва име ќе прпдплжи да живее низ дпцнпуп среднпвекпвие и вп

уурскипу перипд, дп денес.

„Кале”, Лещпк, напди пд 11 — 12 век

Резулуауиуе пд уриваоеуп на двеуе главни пплпщки градшиоа, жупскиуе средищуа Љещ’ск и

Град’ц, верпјаунп била пришина исуиуе веќе никпгащ да не се пбнпвау. Упа гп ппкажуваау и

археплпщкиуе псуаупци на уеренпу. Освен мпќнипу дпнжпн, вп Лещпк не псуаналп нищуп над

земјауа. Нп 12 км ппјужнп пд Лещпк, вп 13. век ппшнал да се издига манасуирпу на св. Бпгпрпдица

Хуеупвска, кпј суанал цркпвнп средищуе на Дплен Пплпг. Вп 14. век ќе суане седищуе на

нпвппснпванауа Пплпщка епархија. Окплу негп ќе израсне населбауа Уеупвп, пд Уурциуе

фпрсирана какп Калканделен. Упа е и денес управнп, суппанскп и кулуурнп средищуе на пвпј

регипн.

Ораще

Град Спбри, регипналнп средищуе. Сл. 160, 161.

Лиу.: Р. Грујиќ 1933, 40; — У. Упмпски 1976, 257—259; — И. Микулшиќ 1982, 135—138.

Месуппплпжба. Меснпсуа „Градищуе, Спбри” лежи на највиспкипу дел пд еден дплг и уесен

пгранпк щуп пд планинскипу масив на Щара се спущуа кпн Вардар. Јужнипу дел на пгранпкпу

заврщува вп Дервенскауа клисура, заувпрајќи ја пд севернауа сурана. Градищуе е пддалешенп 1 км

пд Вардар и 3 км југписупшнп пд Ораще и се издига 110 м виспкп над рекауа. Двеуе сурани му се

мнпгу сурмни и падаау вп длабпкиуе бразди на Љубпуенска Река и на еден ппупк. Има лесен

присуап пд север и југ. На падиниуе исупшнп пд Градищуе лежау суари рудници на железп и сребрп

и денещниуе кпппви на рудникпу Радуща (хрпм). Низ Дервенскауа клисура впдел суарипу пау пд

Скппје кпн Пплпзиуе и кај Градищуе се пдвпјувал пд негп паупу кпн преминпу Врауница на север,

впдејќи кпн Кашаник, Кпспвп и Призрен.

Најсуари псуаупци. Вп дпцнпануишкп време на Градищуе билп изграденп пбтидие вп цврсуа

малуерна уехника, кпе ппкружувалп 3 прпсупри:

Акрппплауа зафаќала прпсупр пд 0,8 ха, а тидпу и бил зајакнау сп ппвеќе кули, два шелни басуипни,

предтидпви и рпвпви пред пвие, всешени вп карпесуа ппшва. Дплж акрппплауа пп средина впдела

щирпка улица урасирана на гпла карпа, а пд двеуе нејзини сурани се гледаау пснпви на ппвеќе

куќи сп пп некплку правпагплни прпсуприи, слпжени вп еден дп два реда. Куќиуе се вклппени вп

правилна урбана щема и нпсау ранпвизануиски белези, иакп е верпјаунп дека биле пбнпвени и

кприсуени и вп дпцнипу среден век.

Западнпуп ппдградие се прпсуиралп на падинауа западнп пд акрппплауа, ппупирајќи се на неа пп

целауа дплжина. Зафаќалп ппврщина пд 1,5 ха. Обтидиеуп (сп малуер) билп зајакнауп сп кули и

кпнурафпри а на севернауа сурана и сп предтид. И уука се натираау уемели пд куќи.

Севернпуп ппдградие билп изграденп на срупу пред акрппплауа, гплемп 0,5 ха и сп пбтидие какп и

преухпднпуп. Вп една ппдпцнежна фаза на северписупшнауа кула бил дпграден нпв тид кпн

северписупк, сп кпј е укрепен и прпсупрпу исупшнп пд неа. Од надвпр, на дисуанца пд 20—40 м

пред пбтидиеуп бил насипан силен бедем пд камен и земја, щуп служел какп предтид на целауа

уврдина. Внаурещнипу прпсупр е исуп уака испплнеу сп куќи вп правилни и паралелни щеми.

„Кале, Град, Спбри”, Ораще, дпцнпануишка рударска и гранишна уврдина, пбнпвена и вп дпцнипу среден век

(град Спбри; рекпнсурукција)

Севернп пд креппсуа, на зарамнеуипу сру на ридпу, на прпсупрпу дп 3 ха се прпуегала неукрепена

населба. Напди вп креппсуа: керамика, ппвеќе мпнеуи пд 4 — 6 век, мнпгу паршиоа сиуни

предмеуи кпвани пд железп или лиени пд брпнза и сребрп. Креппсуа ја кпнурплирала границауа

меду прпвинцииуе Превалиуана и Дарданија, щуп била ппвлешена преку пвпј цпуез. Впеднп ги

щуиуела блискиуе рудници щуп ги сппмнавме напред, а прерабпукауа на меуалиуе вп неа

преусуавувала суппански пснпв на населениеуп вп и пкплу неа.

„Кале”, Ораще, напди (13 — 14 век)

Среднпвекпвни псуаупци. На пбтидиеуп на акрппплауа се гледаау гплеми пбнпвуваоа вп дпцнипу

среден век: била дпградена севернауа кула-басуипн и тиднипу ппуег југпзападнп пд неа, сп

пплукула на западнипу крај и слпжен премин сп скали и рампи пред негп. Уука се следау дури две

или ури накнадни преправки.

Јужнпуп шелп на акрппплауа билп изграденп целпснп и денес е запазенп вп виспшина пд 9—11 м.

Упа псуава впешаупк на впнредна мпнуменуалнпсу и ауракуивнпсу, сп щуп гп вбрпјува градпу Спбри

меду нащиуе нај-дпбрп запазени креппсуи пд среднипу век. Шелпуп е ппвлешенп вп права линија

запад — исупк, дплгп е вкупнп 30 м, а една пд двеуе кули на негп има белези на дпнжпн (пд 13.—

14. век). Дп неа пд внаурещнауа сурана супела гплема правпагплна градба — урпезарија или

кпоущница (?), шии щуп гпрни каупви служеле неспмненп за живееое.

Вп дпцнипу среден век ппкрај акрппплауа биле населени и двеуе ппдградија и неукрепенауа

варпщ севернп пд нив, на шиј северен дел лежау урнауиниуе пд една среднпвекпвна црква.

Црквауа е делумнп пукппана пд Р. Грујиќ (вп 1939 г., непбјавенп). На целипу прпсупр се среќаваау

паршиоа пд среднпвекпвна грншарија и предмеуи искпвани пд железп (нпжпви, врвпви пд сурели

сп среднпвекпвни фпрми, алауки, щарки и кламфи, упки, делпви пд брави, клинци и др.). Една

мамуза пд железп сп специфишна фпрма упауува на 9.—10. век а уурскиуе акши вп 15. век, ја

преусуавуваау временскауа рамка вп кпја егзисуирала креппсуа.

Креппсуа Спбри имала функција решиси исуа какп и дпцнпануишкауа: ги шувала двеуе сппмнауи

пауищуа и преминиуе на СЗ граница на Визануија кпн пплунезависниуе српски земји преку Щара, а

ги кпнурплирала и пбнпвениуе рудници вп пкплинауа. Свпјауа мпнуменуална фпруификација

градпу Спбри ја дпбил неспмненп пп српскиуе псвпјуваоа на Пплпг и пп уриваоеуп на

визануискипу ценуар Лещпк (вп 1190 г.). Ппупа Спбри суаналп главна креппсу вп пвпј регипн, а

неспмненп и суппанскп средищуе благпдарение на руднициуе и меуалургијауа. Не самп вп

креппсуа и населбауа дп неа, ууку и вп целауа пкплина лежау брпјни згурищуа и урагиуе пд

пбрабпукауа, пржеоеуп и уппеоеуп на железп, бакар и сребрп. Вп упј регипн и денес се напдаау

кпппвиуе на руднициуе Јегунпвце и Радуща.

Пп cи изгледа дека и Уурциуе ги кприсуеле пвие рудници некпе време, а ппради нив и уврдинауа

Спбри. Мпжнп е ппследниуе преправки вп уврдинауа да ппуекнуваау упкму пд уурскп време. Вп

ппписнипу дефуер пд 1467/68 г. ппкрај селпуп Спбри (кпе упгащ брпелп 73 куќи) е сппмнауа и

уврдинауа Спбри (В. Кравари 1989, 221).

Рпгле

Крајпауна суража. Сл. 162.

Лиу.: Микулшиќ TIR, 110; исуипу 1982, 100—101.

Месуппплпжба. Меснпсуа „Кука” се вика 250 м виспк рид (470 м н.м.). 1 км севернп пд Рпгле, щуп

пдјуг ја наукрилува уеснинауа на рекишкауа Фущ. Низ уеснинауа се прпбива магисуралнипу пау

Скппје — Пплпзи — Охрид (ануишкипу пау Скупи — Лихнид). Од ридпу се кпнурплира пвпј пау

мнпгу килпмеури на запад и исупк и вп уеснинауа мпже леснп да се блпкира. Најсуари псуаупци. На

врвпу пд Кука вп дпцнпануишкп време бил ппдигнау касуел сп гплемина пд 120 х 90 м (0,7 ха).

Обтидиеуп е граденп вп цврсу малуерен слпг, сп ури кули на аглиуе. Вп срединауа дпминира

гплема базилика сп мпзаишен ппд (5.—6. век). Најдени се мпнеуи пд дпцнипу 4., 5. и 6. век, ппупа

пешки за уппеое на бакар и бпеое на суаклени мпзаишни уесели сп хрпмни пксиди.

Пред исупшнпуп лице на касуелпу се прпуега гранишна камена преграда, нарешена денес „Маркпв

Тид”. Дплга е ппвеќе килпмеури — дп Бпјане и дп падиниуе на Жеден на север и дп Рапвиш и

масивпу на Сува Гпра на југ. Преградауа (клаусура) е свруена сп лицеуп на исупк, кпн Скппскпуп

Ппле и се спвпада сп гранишнауа линија меду прпвинцииуе Дарданија и Превалиуана. Задашауа и

била да ги блпкира сиуе сппредни гранишни премини на упј прпсупр.

Среднпвекпвни псуаупци. Меду ппврщинскиуе напди регисуриравме и некплку среднпвекпвни

предмеуи: визануиски мпнеуи — бакарни скифауи пд 12.—13. век; упка за ремен, дел пд брпнзен

крсу — енкплпипн и прсуен (10.—12. век); железни врвпви за сурели за прпбиваое пклпп.

Ошигледнп е дека пваа сурауещки мнпгу знашајна креппсу била кприсуена низ целпуп

среднпвекпвие, демнејќи гп магисуралнипу пау пд Скппје кпн Пплпзиуе и гранишниуе премини кпн

српскиуе земји на северпзапад какп и кпн Охрид на југпзапад.

Суенше

Град Суена ?, крајпауна суража. Сл. 163—165.

Месуппплпжба. Меснпсуа „Градищуе” лежи 1 км исупшнп пд Суенше. Преусуавува уесен рид меду

две паралелни ппрпјни бразди, виспк 130 м над ппднпжјеуп а дпминира над исупшнипу раб на

Пплпщкпуп Ппле. Од Градищуе се надгледува щирпка пкплина и суарипу пау щуп дпадал пд Скппје,

сешејќи гп предгприеуп на Сува Гпра (превпјпу Свеуа) и уука избивал вп Пплеуп впдејќи науаму кпн

Гпсуивар, Кишевп и Охрид. Денес пвпј пау има самп лпкалнп знашеое. Ридпу Градищуе има сурмни

падини и зарамнеу врв, а леснп е дпсуапен преку рамнп седлп пд исупк.

Најсуари псуаупци. Окплу врвпу вп дпцнпануишкп време билп изграденп пбтидие сп малуер пкплу

пвален прпсупр гплем 150 х 60 м (0,4 ха). На северписупшнипу дел, на највиспкауа ппзиција супела

кула щуп гп демнела седлпуп и главнипу присуап пд исупк. На исуипу дел, внауре, пукппан е дел пд

ранпхрисуијанска црква и една засвпдена грпбница (крипуа) дп неа. Напди: мнпгу мпнеуи пд

дпцнипу 4., 5. и 6. век, сиуни предмеуи пд железп, фибули пд дпцнипу 6 век.

„Кука”, Рпгле, дпцнпануишка гранишна и крајпауна суража кприсуена и низ среден век

Среднпвекпвни псуаупци. Ануишкауа суража кај Суенше била кприсуена и низ среднипу век, за щуп

збпруваау брпјни напди: еден визануиски фплис пд ранипу 11. век; ппвеќе скифауи пд 12. и 13. век

(Јпван II и Мануил I Кпмнин; Уепдпр Кпмнин Дука; Јпван Вауац; Михаил VIII, Андрпник II и III

Палеплпзи пд ранипу 14. век); лауински имиуации пд 13. век; бугарски скифауи на Јпван Асен II (13.

век); дел пд еден крсу — енкплпипн (11.—12. век), брпнзени апликации (10.—12. век), накиу пд

сребрп и брпнза (10.—13. век); слпвенски црепни и др.

„Градищуе”, Суенше, дпцнпануишка крајпауна суража, пбнпвена вп среднипу век („град Суена”)

Пп cѐ изгледа дека над средищнипу кпраб на базиликауа пд 6. век била изградена ппмала црква

вп среднипу век. Оваа мала, нп знашајна креппсу, псвен щуп гп надгледувала сппмнауипу пау, ги

кпнурплирала и блискиуе рудници на железп исупшнп пд неа.

Дпрше Пеурпв (1896, 456) забележал нарпднп предание дека упа се урнауиниуе на „градпу Суена”,

шие щуп име преминалп вп денещнпуп селп (Суенше).

„Градищуе”, Суенше, напди, 10 — 13 век

„Градищуе”, Суенше, мпнеуи пд 11 — 13 век

Општина Титпв Велес

Уепвп

Виспка суража. Сл. 166, 167.

Лиу.: И. Микулшиќ TIR, 124.

Месуппплпжба. Меснпсуа „Маркпвп Кале” лежи 1,5 км западнп пд Уепвп и исуп уплку јужнп пд

Спгле. Преусуавува купесу врв щуп се издига 400 м виспкп над дплинкиуе на Бабуна и Брезица, сп

мнпгу гплема прегледнпсу на целипу регипн и пауищуауа низ дплинкиуе, кпи дпадаау пд

планинскиуе превалци на севернипу раб на Пелагпнија, уука се спединуваау и впдау науаму кпн У.

Велес и Скппје.

„Маркпвп Кале”, Уепвп, дпцнпануишка виспка суража, кприсуена и вп среднипу век („град Бабуна”)

Најсуари псуаупци. Вп дпцнпануишкп време пкплу врвпу билп изграденп пбтидие сп малуер, пкплу

прпсупр гплем 1,2 ха. Вп негп дпбрп се запазени една цисуерна за дпждпвница и една ппгплема

градба сп низа прпсуприи. Напди: дпцнпануишка грншарија, мпнеуи пд дпцнипу 4. и 5. век. Оваа

виспка суража гп надгледувала паупу Скупи — Керамија, кпј уука се двпел вп ппвеќе ураси, щуп се

искашувале дп преминиуе на Биса и Мукпс за да влезау вп Пелагпнија.

„Маркпвп Кале”, Уепвп, мпнеуа на Јпван Цимиск (969 — 973)

Среднпвекпвни псуаупци. Креппсуа на Маркпвп Кале пшигледнп била дпбрп запазена и низ

среднипу век, кпга ппвупрнп ппслужила какп суража над сппмнауипу пау (сега Велес — Прилеп).

Напди: паршиоа пд слпвенски црепни, брпнзена визануиска мпнеуа — фплис на Јпван Цимиски

(крај на 10. век). Суражауа неспмненп била населувана самп ппвременп, вп кризниуе впени

сиууации.

У. Велес

Касурпн Велес, регипналнп средищуе. Сл. 168—170.

Лиу.: И. Микулшиќ TIR, 125; исуипу 1976, 149—153 и 1985, 83—100.

Месуппплпжба. Меснпсуа „Кале” лежи 2 км јужнп пд Уиупв Велес, вп решнипу уеснец на усуиеуп на

Уппплка вп Вардар. Кале преусуавува издплженп плауп, гпре спсем зарамнеуп и сп сурмни падини,

виспкп 50—60 м над рекиуе. Еднп ппмалп седлп на јужнипу дел гп пдвпјува пд ппвиспкиуе

планини. Од Калеуп се кпнурплираау два знашајни пауа щуп впдау вп негпвпуп ппднпжје:

Вардарскауа магисурала и суарипу пау Велес — Прилеп, щуп впдел дплж Уппплка.

„Кале”, У. Велес, среднпвекпвен касурпн Велес изграден врз дпцнпануишки псуаупци. Пплпжбауа над двеуе

реки и ппдградиеуп

Најсуари псуаупци. Вп јужнипу дел на плаупуп се издига мала цуцка (купесуп впзвищение), на кпја

вп дпцнпримскп време била изградена мала крајпауна суража. Вп уекпу на 5. и 6. век исуауа била

пбнпвена вп мнпгу силна акрпппла, зајакнауа сп некплку кули и басуипни. Плаупуп севернп пд неа

(гплемп 350 х 80 м) сега е пбграденп сп пбтидие, за смесууваое на населениеуп. Уврдинауа ги

кпнурплирала двауа сппмнауи пауа.

Среднпвекпвни псуаупци. Сурауещкпуп знашеое на Велещкпуп Кале билп спгледанп и вп среднипу

век. Не знаеме зпщуп слпвенскауа населба на упа месуп гп дпбила имеуп на Велес, бпгпу на

ппдземнипу свеу и защуиуникпу на супкауа. Суарауа акрпппла била пбнпвена и Велес суанал

цркпвнп и регипналнп средищуе вп уекпу на 10. век. Вп исуприскиуе насуани вп 13. век улпгауа на

Велес ппраснала, какп гепграфска врска ппмеду Среднпуп и Гпрнпуп Ппвардарие, Пелагпнија и

Брегалница. Сега е изграденп нпвп пбтидие пкплу касурпнпу щуп мерел вп дплжина дури 470 м.

Нпвипу тид е ппсуавен надвпр пд ппсуариуе псуаупци, нп упј е паралелен сп нив, а зајакнау е сп

ппвеќе кули и сп масивни басуипни на севернипу и јужнипу дел. Делпвиуе на исупшнипу градски

тид запазени се и денес вп виспшина дп 8,5 м, решиси дп првпбиунпуп крунищуе. Тидпу е щирпк

самп 1,3—1,6 м. Главнауа ппруа е изградена вп северписупшнипу дел. Акрппплауа дпбила нпви

тидпви и најмалку 5 кули.

Касурпн Велес, јужнипу крај и акрппплауа, рекпнсурукција

Од еден слаб извпр јужнп пд Калеуп била спрпведена впда низ керамишки ќунци дп креппсуа. На

падинауа северписупшнп пд креппсуа, на уеснипу прпсупр дп Вардар и усуиеуп на Уппплка, се

пфпрмилп малп цивилнп ппдградие. Вп 14. век уука биле изградени црквиуе св. Недела, св.

Димиурија и св. Никпла. На севернипу крај ги закппувале умрениуе — уука се пукриени грпбпви сп

накиу пд 13.—14. век.

Пищуваниуе дпкуменуи гп сппмнуваау Велес некплку пауи. Вп ппвелбауа на Василиј II пд 1019 г.

Велес е наведен какп енпријскп седищуе ппд јурисдикција на епискпппу на Пелагпнија (Биупла).

Низ 13. век Велес ги менува ппвеќе пауи гпсппдариуе; првп е ппд Сурез пд Прпсек, ппупа ппд

Епирциуе, Бугариуе, Никејциуе. Спшуван е деуален ппис какп никејскипу цар Уепдпр II Ласкарис вп

1255 г. гп ппврауил Велес ппд свпјауа власу, принудувајќи ја ппсадауа пд 500 Бугари да му се

предадау (сп. Гл. VI. 2, 2).

Вп 1272 г. забележан е впенипу управник, архпнупу Уепдпр Калабак. Вп 1330 г. пп биукауа кај

Велбужд Србиуе ги пдзеле пд Визануија ппгранишниуе уврдини Велес, Шрещше и Прпсек. Бидејќи

границауа сега била ппмесуена далеку на југ, Велес гп загубил дпупгащнпуп сурауещкп знашеое. Вп

рамкиуе на пбтидиеуп прпдплжилп да живурка цивилнпуп грауше Велес, гплемп 3,5 ха. Уурциуе гп

псвпиле Велес верпјаунп вп 1385 г. (сппред Ф. Бабингер).

„Кале”, Велес, мпнеуи пд 13 и 14 век

Уурциуе пснпвале нпва населба, касабауа Ќуприли на решнипу премин два килпмеури севернп пд

хрисуијанскпуп грауше, а на Калеуп псуавиле мала впена ппсада. Осуаналп да живурка самп

ппдградиеуп и вп 19. век уаму супела ущуе една куќа. Денес уаму функципнираау самп уриуе

сппмнауи цркви, а пкплу Св. Димиурија е изграден манасуирски кпмплекс.

Општина Штип

Крупищуе

Град Равен ?, населба. Сл. 171—73.

Лиу.: Б. Алекспва 1983, 85—00 и 1989, 18—3, 65—7; — И. Микулшиќ TIR, 75—76.

Месуппплпжба. Меснпсуа „Кале” лежи на северписупшнипу дел на Крупищуе, среде мпшурлива

рамница на усуиеуп на Злеупвица вп Брегалница. Уеренпу е прирпднп издигнау 2—3 меури над

пкплнпуп мпшурищуе, вп вид на уесен пплупсурпв присуапен пд запад; излиениуе решни впди

преусуавувале прирпдна препрека пд ури сурани. Вп наще време сп мелипраципни зафауи

мпшурищуеуп е преувпренп вп призпви пплиоа кпи се науппуваау сп исуауа впда. Ппкрај Калеуп

впди урасауа на Брегалнишкипу пау (денес Щуип — Кпшани — Делшевп), а на пва месуп пд негп се

пдвпјува регипналнипу Оспгпвски пау (денес Крупищуе — Прпбищуип — Краупвп — Славищуе).

„Кале”, Крупищуе, дпцнпримски касурум и суппанскп средищуе (град) вп 5 — 6 век. Обнпвен вп 9 и 10 век

какп аул — „град” Равен ?

Најсуари псуаупци. На риушеуп Гплем Цапар щуп се издига на исупшнипу дел на Калеуп вп

хеленисуишкп време била изградена укрепена населба. Сп свпјауа ценурална пплпжба вп Пплеуп и

сп гплемина пд 4 ха, преусуавувала суппанскп и управнп средищуе на пвпј крај.

Вп дпцнпримскп време на Калеуп бил ппдигнау впен лпгпр (касурум) вп фпрма на правпагплник.

Тидпвиуе (камен сп малуер) биле влешени вп прави ппуези и заувпрале прпсупр пд 8 ха. Пп

впјскауа уука израснала цивилна населба, мпжеби градпу Запара, забележан и какп епискппскп

седищуе. Сп градеое на куќи вп наще време меснпуп население искппалп брпјни паршиоа

мермерна пласуика пд некплку ранпхрисуијански цркви. Една гплема базилика сп 5 апсиди (6. век)

делумнп е пукппана на севернипу крај на градпу, а псуаупциуе пд една друга кпнсуауирани се сп

спндираое ппд црквауа на Св. Никпла (14. век) јужнп пд градскпуп пбтидие.

Рудпнпснипу ревир на Среднп Оспгпвп е ппуврден сп ппвеќе десеуици рудници и згурищуа пд

дпцнпануишкп време, какп и сп близу уриесеу руднишки креппсуи и укрепени рударски населби пд

упа време. Уие гравиуирале кпн градпу (Запара?) кај Крупищуе, преусуавувајќи ја суппанскауа

пснпва на градпу и регипнпу.

„Кале”, Крупищуе, црква 1, 9 — 10 век (пп Б. Алекспва)

Среднпвекпвии псуаупци. Сп археплпщкиуе искппуваоа вп Крупищуе пукриена е една

крсуппбразна црква пд 9.—10. век ппкрај јужнипу градски тид и грпбпви пд упа време смесуени дп

неа (бр. 1 на планпу). На севернипу дел пд пбграденипу прпсупр, вп рамкиуе на базиликауа пд 6.

век (сп 5 апсиди) пукппани се слпвенски грпбпви пд 9.—10. век (бр. 2 на планпу). Уие биле вкппани

вп слпјпу на урнауиниуе вп јужнипу кпраб на базиликауа, вп длабпшина дп нејзинипу ппд. Ова

индицира дека среднипу кпраб на црквауа пд 6. век неспмненп бил пбнпвен вп 9.—10. век,

служејќи какп грпбјанска црква. Сурауиграфијауа е извпнреднп јасна и не дппущуа никакви

хиппуези за навпден маруириум пд 9. век (пп Б. Алекспва), а кпј бпжем гп зафаќал јужнипу кпраб

на базиликауа. Сппред исуипу авупр и целауа базилнка преусуавувала кауедрална црква не пд 6.

ууку пд 9. век вп кпја суплувал никпј друг ууку епискпппу Климену Охридски! За сеуп пва не самп

щуп нема дпкази ууку археплпщкиуе напди гп збпруваау спрпуивнпуп.

Б. Алекспва ппмислува дека уука лежел градпу Равен. За време на првиуе бугарски упади пд

Сурума на запад, ппзицијауа на Крупищуе среде рамницауа на Средна Брегалница била идеална за

нивниуе замисли. Обтидиеуп на римскипу касурум, делумнп запазенп, мпжелп да им ппслужи за

фпрмираое на гплем аул вп исуиуе рамки, за смесууваое на впјнициуе сп cи кпоиуе, дпбиупкпу и

придружбауа — цела една хпрда пд ппвеќе илјади луде размесуени вп укрепенипу прпсупр.

Ваквауа база сп извпнредни пфанзивни мпжнпсуи и впеднп дпбрп засплнеуа вп мпшурищуеуп

мпжела да им ппслужи вп науампщнауа впенп-пплиуишка експанзија кпн Ппвардарјеуп и земјиуе

науаму дп Јадран на запад, а пд друга сурана пвпзмпжувалп пдржуваое на врски сп мауишниуе

бугарски земји пд Сурума на северписупк. Кнезпу Бприс набргу пп приемпу на хрисуијансувпуп (вп

864 гпдина) уука на Брегалница гп изврщил првпуп ппкрсууваое на Слпвениуе (4.050 или дури

14.000 !). Градпу Равен суанал првауа епискппија на Брегалница.

„Кале”, Крупищуе, црква 2 (9 — 10 век) изграсена врз среднипу дел на базиликауа пд 6 век. Јужнп дп неа се

слпвенски грпбпви (10 — 11 век)

Пп ппвелбауа пд 1019 г. седищуеуп на Брегалнишкауа епискппија се напдалп вп Мпрпдвис, мал

касурпн вп пазувиуе на Плашкпвица и 14 км исупшнп пд Крупищуе. Се шини дека ущуе вп 10. век

Равен целпснп ја загубил свпјауа дпупгащна пплиуишка улпга. Дпкуменуиуе пд времеуп на Самуил

и пп негп впппщуп не гп сппмнуваау Равен. Овпј факу не мпже да се премплши. Градпу Равен уреба

верпјаунп да гп замислиме какп прпупбугарски аул, епизпднп кприсуен какп пбграден впјнишки

лпгпр, без тидани цврсуи градби вп негп (псвен црквиуе) и без урбанп живееое. Сп движеоеуп на

бугарскауа впјска науаму на запад месупвп ппусуелп. Осуанале уука да живеау малубрпјниуе

лпкални слпвенски жиуели групирани пкплу некплкууе цркви. Исшезналп дури и имеуп Равен, а вп

14. век кпга српскипу цар Дущан уука пдржал цркпвен спбпр, селпуп гп нпселп денещнпуп име,

Крупищуе.

Црещка

Град Шрещше, руднишка и гранишна креппсу. Сл. 174, 175.

Лиу.: И. Микулшиќ TIR, 36 и 1987, 149—157.

Месуппплпжба. На пддалешенпсу пд близу 2 км југпзападнп пд Црещка се издига псаменауа карпа

„Хисар” („Пплис”) ппкрај Брегалница. Рекауа вруи вп гплем лак пкплу неа и ја ппфаќа пд ури

сурани. Самп пд исупк кпн Хисар се припда преку длабпкп седлп. Карпауа има веруикални сурани

виспки 30-50 м и зарамнеу врв вп вид на плпша, гплема 300 х 120 м. Се издига 150 м над рекауа и

дпминира над щирпкауа пкплина. Далеку е пд сиуе ппзнашајни пауищуа вп пвпј регипн. Јужнп пд

Хисар рекауа ппукппала карпи науалпжени сп железна руда (сидериу); се гледаау дупки и ппукппи

на прпсупр дплг 2 км — ураги пд вадеое на рудауа вп минаупуп.

Најсуари псуаупци. Првиуе рудари се населиле на Хисар вп ранауа ануика (грншарија и мпнеуа пд 3.

век су. е.). Вп дпцнауа ануика уука израснала гпле-ма рударска населба. Иакп е прирпднп укрепена

и неприсуапна, плпшауа на врвпу била ппкружена сп камен тид, а сп тидпви бил ппфауен и

суанбенипу прпсупр вп јужнпуп и исупшнпуп ппднпжје, сп вкупна ппврщина пд 7 ха. На рекауа

јужнп пд Хисар бил изграден мпсу пд кпј денес се гледаау ураги. Брпјниуе движни напди и мпнеуи

пд 4.—6. век гп ппределуваау времеуп на живпупу на Хисар.

Среднпвекпвни псуаупци. Обнпвенпуп рударсувп вп пвие краищуа услпвилп да се пбнпви и

креппсуа на Хисарпу. Бидејќи и плпшауа била мнпгу гплема за ппскрпмниуе среднпвекпвни

ппуреби, преградена е сп напрешен тид вп два дела и ппмалипу исупшен дел (сп гплемина 120 х

110 м) бил населен. На напрешнипу тид (граден без малуер) на севернипу агпл ппупрена е една

гпле-ма кула. Тидана е масивнп и сп малуер, мери 12,5 х 12 м и дпминира над целауа карпа и

пкплинауа. Сеуп пва ја ппределува какп дпнжпн, насуанау вп 13. или 14. век. Осуанауипу прпсупр

на карпауа, прирпднп защуиуен, служел пп ппуреба какп збег.

Движниуе напди прибрани вп укрепенипу прпсупр ппуекнуваау пд ппдплг временски перипд.

Исуакнуваме една брпнзена апликација — јазише за ппјасен ремен, сп фпрма и украси уипишни за

дпцнипу 8. и 9. век. Паршиоауа слпвенски накиу пд брпнза и суаклп ппуекнуваау пд 10—13. век.

Бакарниуе мпнеуи — визануиски скифауи се пд 12.—13. век. Една плпвна плпшка сп магиски запис

за исуеруваое на демпнпу Нежиу е дауирана вп 13.—14. век. Српскиуе мпнеуи се пд 14. век.

Пп биукауа кај Велбужд вп 1330 г. Србиуе псвпиле низа гранишни визануиски креппсуи на

Брегалница и Вардар. Упгащ бил заземен и „градпу Шрещше”. Имеуп е слпвенскп и упауува (какп и

археплпщкиуе напди) на времеуп пред визануискауа ренпвација, верпјаунп вп 9. век (ппд Бприс и

Самуил). Визануија гп кприсуела какп руднишка, и на крајпу какп гранишна уврдина.

Ппбпгауиуе рудни лежищуа вп пкплинауа биле исцрпени верпјаунп ущуе вп дпцнауа ануика и

Шрещше живуркалп какп мала населба сп уврдина дп 14. век. Вп уурскиуе дпкуменуи не е

забележанп, а сппменпу на „градпу” Шрещше псуанал да живее вп имеуп на селпуп Црещка близу

негп, кпе вп нащеуп време исуп уака запусуелп.

„Хисар (Пплис)”, дпцнпануишка рударска населба. Акрппплауа е преградена вп среднипу век (град Шрещше)

„Хисар”, Црещка, напди пд 9 и 13 — 14 век

Щуип

Фрурипн Суипепн, град Щуип сп ппдградие. Сл. 176—178.

Лиу.: М. Јпванпвиќ 1961, 103—105; — В. Санев 1964, 106—109; — Б. Јпсифпвска и И. Микулшиќ TIR,

18, 19 (Асуибп); — З. Белдедпвски 1977, 195—214; У. Упмпски 1978, 278—285.

Месуппплпжба. Меснпсуа „Хисар” преусуавува карпесу рид виспк 120 мнад усуиеуп на Оуиоа вп

Брегалница, на западнауа периферија на денещен Щуип. Има мнпгу сурмни сурани и уесен дплг

врв, а најлеснп е присуапен пд север каде щуп срупу ппсуапнп слегува дп рекауа. Хисар е скриен пд

запад и jyr co други ридпви щуп фпрмираау решен уеснец. Вп исупшнпуп ппднпжје на Хисар и 1 км

западнп пууука се крсупсувале некплку знашајни пауищуа вп минаупуп (какп и денес): паупуп пд

Сплун и Сурумица на југ-југписупк; пд Велес на југпзапад; пд Нищ и Овше Ппле на запад-

северпзапад; пд Гпрна Сурума и Пијанец на северписупк (пп деснипу брег на Брегалница); пд

Дплна Сурума и Малещевп на исупк (пп левипу брег на Брегалница и Оспјница).

„Хисар”, Щуип, зампк пд 14 век изграден врз псуаупциуе пд слпвенскауа уврдина Щуип

Најсуари псуаупци. Сурауещкауа пплпжба на Хисар сп сппмнауиуе пауищуа ја забележале

Римјаниуе: месупуп Асуибпс археплпщки е ппуврденп сп брпјни камени сппменици пд 2. — 6. век.

Од уие векпви ппуекнува и гплем уунел, прпбиен низ граниуни карпи пд врвпу на Хисар дп

западнпуп ппднпжје, вп нивп на Брегалница. Вп исупшнпуп ппднпжје на Хисар се регисурирани

псуаупци пд ранпхрисуијанска базилика сп капиуели, пд 6. век. На меснпсуа Суиулак на

северписупшнипу дел на Щуип, преку рекауа Оуиоа се издигаау псуаупци пд римскипу акведуку;

тидаријауа и керамишкиуе уубули низ кпи е спрпведена впдауа се пд дпцнпануишки уип. Обтидиеуп

на дпцнпануишкипу касуел не е спшуванп на Хисар, самп на месуа слпеви сп дпцнпануишки куќи.

„Хисар”, Щуип, план на двпрецпу

Среднпвекпвни псуаупци. Од Самуилпвауа креппсу — фрурипн Щуип сппмнауа на ппшеупкпу на 11.

век, денес нема псуаупци. Уврдинауа щуп денес се гледа на Хисарпу ппуекнува пд 14. век.

Тидпвиуе и се градени вп плпшесу слпг залиени сп мнпгу малуер, а щирпки се самп 1,3 м. Самп

пдделни паруии се ппмасивни: шелпуп на главнауа кула мери 2,20 м а западнипу тид на палауауа

дури 2,65 м! Тидпвиуе биле армирани сп брпјни дрвени греди пп дплжина и напрешнп (санураш

сисуем). Уврдинауа се спсупи пд два дела, ппкружени сп пдделни тидни ппјаси. Упа се:

1. Двпрецпу (зампкпу), ппсуавен на највиспкипу дел на ридпу зафаќа прпсупр дплг 106 и щирпк дп

20 м. Западнипу тид е ппсуавен на рабпу на сурмнауа падина и ппвлешен е вп права линија.

Јужнауа пплпвина му е щирпка 1,5 м и на негп се ппупирале (пднауре) ппмпщниуе градби.

Севернауа пплпвина на исуипу тид е извпнреднп масивна, щирпка 2,65 м и на неа пднауре се

ппупирала палауауа. Низа дупки пд гплеми греди на негп укажуваау дека палауауа имала сууерен и

најмалку 1 а верпјаунп 2 кауа. Севернипу дел на прпсупрпу заврщувал сп уриапглна кула кпја денес

е урнауа. Вп севернипу дел и на јужнипу дел на пбграденипу прпсупр се гледаау две цисуерни за

спбираое дпждпвница, вдлабени вп карпесуа ппшва (гплеми се пкплу 4 х 5 и 4 х 8,7п м). Севернауа

цисуерна е ппсуавена дијагпналнп на пбтидпу и ппуекнува верпјаунп пд ппсуарп време (дпцнауа

ануика ?).

На средина на исупшнипу тид (кпј максималнп е урнау) супи главнауа кула (дпнжпн), гплема 9,8 х 8

м и виспка денес дп 12 м (меренп пд исупшнпуп ппднпжје). Ппкрај неа пд јужнауа сурана супела

ппруа за влез вп зампкпу, а на севернауа сурана на кулауа е ппупрена суражарскауа куќа за

внаурещнауа (удвпена) ппруа; низ пваа ппруа се влегувалп пд преднипу двпр вп двпрпу на

палауауа. Планпу на зампкпу е целпсен и кпмпакуен и укажува на еден градежен зафау.

2. Суппанскипу дел на зампкпу (цвингер) се прпсуира на падиниуе севернп, исупшнп и јужнп пд

двпрецпу, на прпсупр дплг 250 и щирпк 50 м вп севернипу дел, а 60 м вп јужнипу дел. Обтидиеуп е

запазенп главнп пкплу јужнипу дел на упј прпсупр. Една ппруа е видлива на срединауа пд

исупшнипу тид (впдела кпн ппдградиеуп), а друга ппруа супела на југпзападнипу тид, на месупуп

каде упј се ппупирал на пбтидпу на двпрецпу. Ппради ппгплема сигурнпсу вп слушај на напад, и

двеуе ппруи биле ппсуавени бпшнп вп наспка на пбтидпу. Најлесен присуап ппсупи пд север, пп

уеснипу сру щуп се спущуа кпн рекауа, нп на упј дел пбтидпу е максималнп урнау. Вп упј прпсупр се

гледаау и брпјни правпагплни длабнауини всешени вп сурмна карпесуа падина — сууерени пд куќи

щуп уука супеле.

Градежниуе пспбенпсуи на дплнпуп пбтидие укажуваау дека исупуп билп граденп вп сиуп време сп

двпрецпу на врвпу, вп пдминауипу 14 век.

„Хисар”, Щуип, рекпнсурукција на двпрецпу

Обграденипу прпсупр мери ппвеќе пд 1 ха и вп негп биле смесуени пбјекуиуе за слугиуе и

суражауа, рабпуилнициуе, кпоущнициуе, магациниуе и псуа-ауиуе суппански пбјекуи на

гпсппдарпу. Вп дпцнипу 14. век пвпј прпсупр верпјаунп служел и какп збег за граданиуе на

щуипскпуп ппдградие.

Вп исупшнпуп ппднпжје на Хисарпу лежау брпјни ураги пд среднпвекпвнпуп ппдградие. На

негпвипу северен дел супи дпбрп запазена црквауа на Св. Архангел пд 14. век. Упа е јадрпуп на

денещнипу град Щуип.

Исупријау. Вп впениуе пперации прпуив Самуил, визануискипу цар Василиј II вп 1014 г. ја псвпил

уврдинауа Щуип („фрурипн Суипеипн”). Ппупа дплгп време нема весуи за Щуип. Вп 1282 г. кпга

Србиуе ја ппмесуиле границауа кпн југписупк заземајќи гп Овше Ппле, Злеупвп и Пијанец (знаши и

Щуипскипу регипн), Щуип не е забележан. Верпјаунп суарауа визануиска уврдина ущуе не била

пбнпвена. Брегалнишкипу регипн е целпснп псвпен пд Србиуе вп 1328 г., сп граушеуп Шрещше на

Дплна Брегалница и Прпсек далеку на југ пууука. За време на владееоеуп на кралпу и на царпу

Дущан Щуип е сппмнау ппвеќе пауи: ппдградиеуп Щуипскп (1332 г.), ппупа „град Щуип и (негпва)

амбприја” (ург, пазар, ппдградие); „кефалија Щуипски” (1355 г.). Првин била изградена црквауа на

св. Архангели, а ппдпцна на Св. Јпван Крсуиуел, Св. Власија, Св. Никпла, Св. Впзнесение (Св. Спас).

За сиуе нив се спшувани и грампуиуе или се ппзнауи нивниуе куиупри и градиуели. Неспмненп

пукакп Србиуе завладеале сп Щуип била пбнпвена и уврдинауа, и упа не веднащ. Вп прилпг на упа

збпруваау и ппдаупциуе за ппсеуауа на кралпу Дущан: на ппшеупкпу на свпеуп владееое упј гп

ппсеуил Овше Ппле и пресупјувал вп селцеуп Слан Дпл, а ппдпцна и вп Крупищуе; приупа Щуип не

бил сппмнау. Неспмненп Щуип вп упа време сеущуе не бил ппдгпувен да му пружи гпсуппримсувп

на владеуелпу.

Еден пд најмпќниуе феудалци на царпу Дущан, десппупу Оливер, управувал сп регипнпу на Овше

Ппле, Брегалница и Оспгпвп. Ппусеууваме дека гепграфскипу ппим Овше Ппле упгащ и ппдпцна (дп

19. век) гп ппфаќал на исупк и Щуип сп пкплинауа (денес е суеснеу на пщуинауа Св. Никпле).

Щуип, неспмненп бил седищуе на Оливер. Уврдинауа на Хисар не е пбишен збег на граданиуе пд

ппдградпу, ниуу државна впјнишка уврдина. Упа е мпнуменуална резиденција (двпрец сп палауа)

на еден мпќник, кпј ја изградил неа и набрпениуе цркви вп пдминауипу 14. век. Вакви квалиуеуни

градби нема на другп месуп вп щирпкипу Брегалнишки регипн, псвен црквауа вп Леснпвп кпја е

исуп уака делп на Оливер. Ова се мнпгу јасни и несппрни факуи кпи не мпжау да се превидау.

Вп свпјпу двпрец Оливер бил ппкплен сп вазали - феудалци пд ппнизпк ранг кпи живееле исуп

уука (неспмненп вп „дплнипу град”) и пд кпи некпи се забележани какп куиупри на некпи пд

щуипскиуе цркви. Бпгаусувпуп, ппурпщенп вп градбауа на креппсуа сп палауауа, на црквиуе и

пазарпу, ппуекнувалп пд пбнпвенпуп рударсувп вп Оспгпвп и пд ургпвијауа кпја се расцууела вп

врска сп упа. Од Оспгпвскпуп сребрп Оливер кпвал и пари сп свпе име. Негп уука ќе гп наследи

Кпнсуануин Дејанпв, исуп уплку мпќен феудалец.

Уурциуе гп псвпиле Щуип вп 1385 г. (сппред Ф. Бабингер) и најмалку два века вп Хисарпу држеле

впена ппсада. Вп 1530 г. исуауа брпела 17, а вп 1573 г. 11 суражари (Супјанпвски 1981, 75). Вп

свпиуе пауни белещки Хачи Калфа и Евлија Шелеби велау дека Хисарпу вп Щуип вп упа време (17.

век) бил запусуен. Ппупа уврдинауа веќе никпј не ја кприсуел.