Áðîé 2. 26.Äåêåìâðè.2005ã.

Áúëãàðñêà èñòîðèÿ Ñëàâÿíè - Íàé-ðàííè âåñòè çà ñëàâÿíèòå

Äðåâíà èñòîðèÿ ÄÐÅÂÍÀ ÃÚÐÖÈß -ÎÌÈÐÎÂÎ ÎÁÙÅÑÒÂÎ

Àñòðîíîìèÿ Ðàçñòîÿíèÿ äî íàé-áëèçêèòå çâåçäè.

Åâîëþöèÿòà ÕÎÌÎ ÕÀÁÈËÈÑ Ñðú÷íèòå õîðà!

Ãåîãðàôèÿ Ëèöåòî íà çåìÿòà Âóëêàíèòå

Çîîëîãèÿ ÊÎËÊÎ ÂÈÄÀ ÆÈÂÎÒÍÈ ÍÀÑÅËßÂÀÒ ÍÀØÀÒÀ ÏËÀÍÅÒÀ?

Áîòàíèêà Âîäoðàñëè Îòäåë ÷åðâåíè âîäîðàñëè Îòäåë êàôÿâè âîäîðàñëè Îòäåë çåëåíè âîäîðàñëè Îòäåë õîðîâè âîäîðàñëè Áúäíè âå÷åð Êîëåäà

pdfMachine by Broadgun Software - a great PDF writer! - a great PDF creator! - http://www.pdfmachine.com http://www.broadgun.com

Íàé-ðàííè âåñòè çà ñëàâÿíèòå

Ñëàâÿíèòå ïðèíàäëåæàò êúì ãðóïàòà èíäîåâðîïåéñêè íàðîäè. Ñëàâÿíñêàòà åòíè÷åñêà îáùíîñò ñå å îôîðìèëà ïðåç ïúðâîòî õèëÿäîëåòèå ïð. í, å. â îáëàñòòà ìåæäó ãîðíîòî òå÷åíèå íà ð. Îäåð � íà çàïàä, ãîðíîòî òå÷åíèå íà ð. Îêà � íà èçòîê, Áàëòèéñêî ìîðå � íà ñåâåð, è Êàðïàòñêèòå ïëàíèíè � íà þã. Çà ïðúâ ïúò ñëàâÿíèòå ñå ñïîìåíàâàò â ñú÷èíåíèÿòà íà ðèìñêèòå ïèñàòåëè ïðåç I â. îò í. å. ïîä èìåòî â å í å ò è. Ðèìëÿíèòå çíàÿò çà âåíåòèòå ñàìî òîâà, ÷å æèâååëè óñåäíàëî è ÷å ãðàíèöàòà ìåæäó òÿõ è ãåðìàíñêèòå ïëåìåíà áèëà ïî ð. Âèñëà. Èìåòî ñëàâÿíè ñå ïîÿâÿâà åäâà â VI â., êîãàòî çàïî÷íàëè ñëàâÿíñêèòå íàïàäåíèÿ ïî äóíàâñêèòå ãðàíèöè íà Èçòî÷íàòà ðèìñêà èìïåðèÿ (Âèçàíòèÿ). Îòíà÷àëî òî áèëî èìå ñàìî íà åäíî ïëåìå, íî ñ òå÷åíèå íà âðåìåòî ñå íàëîæèëî êàòî îáùî íàçâàíèå çà âñè÷êè ñëàâÿíè. Àíòè è ñëàâèíè ïðåç ïúðâàòà ïîëîâèíà íà VI â. Íàé-âèñîêî îáùåñòâåíî-èêîíîìè÷åñêî ðàçâèòèå ìåæäó ìíîãîáðîéíèòå ñëàâÿíñêè ïëåìåíà â êðàÿ íà V â. äîñòèãíàëè àíòèòå è ñëàâèíèòå. Òå áèëè ñðîäíè âúâ âñÿêî îòíîøåíèå � è ïî åçèê, è ïî íà÷èí íà æèâîò, è ïî ìàòåðèàëíà êóëòóðà. Ñëàâèíèòå æèâååëè â îáëàñòòà îò Äóíàâñêîòî óñòèå � íà èçòîê äî Äíåñòúð, à íà ñåâåðîçàïàä è çàïàä � îò èçòî÷íèòå è ñåâåðíè ñêëîíîâå íà Êàðïàòèòå äî ãîðíîòî òå÷åíèå íà ð. Âèñëà. Àíòèòå îáèòàâàëè çåìèòå ìåæäó ðåêèòå Äíåñòúð è Äíåïúð. Ïðåç ïúðâàòà ïîëîâèíà íà VI â. ñëàâèíèòå çàåëè âå÷å ðàâíèíàòà ìåæäó Êàðïàòèòå è Äóíàâ, à àíòèòå äîñòèãíàëè íà èçòîê äî ð. Äîíåö. Îñíîâíîòî çàíèìàíèå íà àíòè è ñëàâèíè îò ìíîãî âåêîâå áèëî _ çåìåäåëèåòî. Íàé-ïðåäïî÷èòàíè îò òÿõ çúðíåíè ðàñòåíèÿ áèëè ïøåíèöàòà è ïðîñîòî. Òå ñè ñëóæåëè ñ äúðâåíî ðàëî, íà êîåòî ïîñòàâÿëè æåëåçåí ïàëåøíèê. Âòîðè âàæåí êëîí îò ñòîïàíñêàòà äåéíîñò íà àíòè è ñëàâÿíè áèëî ñêîòîâúäñòâîòî. Òå îòãëåæäàëè ãîâåäà, ñâèíè, êîçè, îâöå è êîíå. Íàðåä ñ òîâà òå ñå çàíèìàâàëè îùå è ñ ðèáîëîâñòâî è ëîâ. Àíòèòå è ñëàâÿíèòå ïîçíàâàëè ðåäèöà çàíàÿòè, ìåæäó êîèòî íà ïúðâî ìÿñòî ãðúí÷àðñòâîòî è. êîâà÷åñòâîòî. Òå óìååëè äà èçðàáîòâàò óäîáíè ëîäêè îò òðóïà íà åäíî äúðâî, ñ êîèòî ïðåäïðèåìàëè è äàëå÷íè ìîðñêè ïúòóâàíèÿ. Òúðãîâèÿòà íà àíòè è ñëàâèíè áèëà îãðàíè÷åíà. Òå âíàñÿëè îò ÷åðíîìîðñêèòå è äóíàâñêè ãðàäîâå íà Èçòî÷íàòà ðèìñêà èìïåðèÿ îðúæèÿ è óêðàøåíèÿ, à èçíàñÿëè êîæè, âîñúê è õðàíè. Àíòè è ñëàâèíè æèâååëè â ìàëêè êúùè, íàïðàâåíè îò çàìàçàí ñ ãëèíà ïëåò è ïîêðèòè ñúñ ñëàìà, òðúñòèêà èëè øóìà. Êðàé êúùèòå èì èìàëî ñêëàäîâå çà çàïàçâàíå íà õðàíè. Ñåëèùàòà íà ñëàâÿíè è àíòè ñå íàìèðàëè îáèêíîâåíî â ïî-íåäîñòúïíè ìåñòà, êðàé ðåêèòå, åçåðàòà è áëàòàòà.

Ñëàâÿíè

Ðîäîâîîáùèííèÿò ñòðîé íà àíòèòå è ñëàâÿíèòå ñå íàìèðàë â ñòàäèÿ íà ñâîåòî êðàéíî ðàçëîæåíèå. Èêîíîìè÷åñêàòà åäèíèöà ó àíòèòå è ñëàâÿíèòå áèëî ãîëÿìîòî ïàòðèàðõàëíî ñåìåéñòâî, íà÷åëî íà êîåòî ñòîÿë ìúæúò. Îòäåëíèòå ñåìåéñòâà áèëè îáåäèíåíè â îáùèíà, êîÿòî âå÷å ñå ïðåâðúùàëà îò ðîäîâà â òåðèòîðèàëíà. Íî òåðèòîðèàëíàòà îáùèíà çàïàçâàëà âñå îùå íÿêîè áåëåçè íà ðîäîâàòà, êàòî íàïðèìåð ïåðèîäè÷íîòî ïðåðàçïðåäåëåíèå íà çåìÿòà, êîÿòî áèëà âå÷å ÷àñòíà ñîáñòâåíîñò íà ñåìåéñòâàòà. Ïàñèùàòà, ãîðèòå, ðåêèòå è ïð. áèëè îáùèíñêà ñîáñòâåíîñò. Îò òÿõ ìîæåë äà ñå ïîëçâà âñåêè ÷ëåí íà îáùèíàòà. Âñè÷êè âúïðîñè íà îáùèíàòà ñå ðàçðåøàâàëè ïî îáùî ñúãëàñèå. Îáùèíèòå ñå îáåäèíÿâàëè â ïëåìåíàíà íà÷åëî, íà êîéòî ñòîÿëè ïëåìåííè âîæäîâå. Ïîñëåäíèòå ðúêîâîäåëè ïðåäèìíî âîåííèòå äåëà íà ïëåìåòî. Âñè÷êè âúïðîñè íà ïëåìåòî ñå ðåøàâàëè îò íàðîäíî ñúáðàíèå, â êîåòî ó÷àñòâàëè âúçðàñòíèòå ìúæå. Òîâà å ïîëèòè÷åñêàòà îðãàíèçàöèÿ, íàðå÷åíà âîåííà äåìîêðàöèÿ. Ïëåìåíàòà âðàæäóâàëè ïîñòîÿííî ïîìåæäó ñè, íî ïî âðåìå íà îïàñíîñò ñå îáåäèíÿâàëè ïðîòèâ îáùèÿ âðàã. Òàêà âúçíèêâàëè îò âðåìå íà âðåìå ïî-ãîëåìè ïëåìåííè îáåäèíåíèÿ, ïëåìåííè ñúþçè, êîèòî ñ ðàçâèòèåòî íà îáùåñòâåíî-èêîíîìè÷åñêèòå îòíîøåíèÿ ó ñëàâÿíè è àíòè äîáèâàëè âñå ïî-ãîëÿìà òðàéíîñò. Ðîáñòâîòî ó ñëàâÿíè è àíòè èìàëî ïàòðèàðõàëåí õàðàêòåð. Òå ïðåâðúùàëè âîåííîïëåííèöèòå â ðîáè, íî íå ãè çàäúðæàëè çà äúëãî. Àêî ðîáúò íå ìîæåë äà ñå îòêóïè ñ öåííîñòè, òîé ðàáîòåë èçâåñòíî âðåìå íà ñâîÿ ãîñïîäàð è ñëåä òîâà ïîëó÷àâàë ñâîáîäàòà ñè. ×ëåí íà ïëåìåòî íå ìîæåë äà áúäå çàðîáåí îò ñâîé ñúïëåìåííèê. Ðîáñêèÿò òðóä èçîáùî íÿìàë ïî÷òè íèêàêâî çíà÷åíèå â ñòîïàíñòâîòî íà àíòè è ñëàâÿíè. Âúîðúæåíèåòî íà àíòèòå è ñëàâÿíèòå ñå ñúñòîÿëî îò äâå ìàëêè êîïèÿ, òåæúê ùèò, äúðâåí ëúê, ñòðåëè, íàìàçàíè ñ îòðîâà, è ïîíÿêîãà áðàäâà. Âîéñêàòà èì áèëà ïåøà. Êîííèöàòà áèëà óïîòðåáÿâàíà ãëàâíî çà ðàçóçíàâàíå. Àíòè è ñëàâÿíè âîþâàëè â ðàçïðúñíàò ñòðîé è ïðåäïî÷èòàëè äà ñå áèÿò â ãîðè, áëàòà è äðóãè òðóäíîäîñòúïíè ìåñòà.  ñðàæåíèÿòà òå ïðèáÿãâàëè äî ðàçëè÷íè òàêòè÷åñêè õèòðîñòè: íàïàäàëè ñ èçíåíàäà è îò âñè÷êè ñòðàíè âðàãà, ïðèêðèâàëè ñå ïî äúðâåòàòà, ïðèòàÿâàëè ñå ïî äúíàòà íà ðåêèòå è åçåðàòà, êàòî äèøàëè ïðåç òðúñòèêîâè ïðú÷êè. Àíòèòå è ñëàâèíèòå áèëè âèñîêè, çäðàâè è èçäðúæëèâè õîðà. Òå ïîíàñÿëè ëåêà ãîðåùèíà è ñòóä, ãîëîòà íà òÿëîòî è íåäîñòèã íà õðàíà.  íðàâèòå íà àíòèòå è ñëàâÿíèòå ñå ïàçåëè ìíîæåñòâî îñòàíêè îò âðåìåòî, êîãàòî æèâååëè â ðîäîâè îáùèíè. Òàêà íàïðèìåð òå ñå ñìÿòàëè çà çàäúëæåíè äà ïîêðîâèòåëñòâàò è çàùèùàâàò ãîñòà ñè è äà îòìúñòÿò çà íåãî, àêî òîé ïîñòðàäà. Ïðåêàðàëè âåêîâå ñâîáîäåí æèâîò ñ äåìîêðàòè÷íè íàðåäáè, òå îáè÷àëè áåçïðåöåäåíòíî ñâîáîäàòà. Íà èñêàíåòî íà àâàðñêèÿ õàãàí äà ìó ñå ïîä÷èíè, ñëàâÿíñêèÿò âîæä îò âòîðàòà ïîëîâèíà íà VI â. Äîáðåíòà îòãîâîðèë: �Ðîäèë ëè ñå å íà ñâåòà è ãðåÿò ëè ãî ëú÷èòå íà ñëúíöåòî òîçè, êîéòî áè ñè ïîä÷èíèë íàøàòà ñèëà? Íèå ñìå ñâèêíàëè äà âëàäååì ÷óæäà çåìÿ, à íå äðóãè äà âëàäåÿò íàøàòà. È â òîâà íèå ñìå óâåðåíè, äîêàòî íà ñâåòà ñúùåñòâóâà âîéíàòà è ìå÷úò!"  ñúîòâåòñòâèå ñ îáùåñòâåíî-èêîíîìè÷åñêîòî èì ðàçâèòèå ðåëèãèîçíèòå ïðåäñòàâè íà àíòè è ñëàâÿíè áèëè òâúðäå íàïðåäíàëè. Òå âÿðâàëè â åäèí ãëàâåí áîã, òâîðåö íà ìúëíèÿòà è ãîñïîäàð íà ñâåòà. Òå ïðèíàñÿëè â æåðòâà áèêîâå è äðóãè æèâîòíè. Êîãàòî ñå íàìèðàëè â îïàñíîñò, òå äàâàëè îáåò íà ñâîÿ áîã, ÷å ùå ìó ïðèíåñàò æåðòâà, àêî ñå ñïàñÿò, è âèíàãè èçïúëíÿâàëè îáåùàíèåòî ñè. Îñâåí òîçè áîã, èçâåñòåí ïî-êúñíî ñ èìåòî Ïåðóí, àíòè è ñëàâÿíè îáîæåñòâÿâàëè è ïî÷èòàëè

ðàçëè÷íè äóõîâå è ìèòè÷åñêè ñúùåñòâà, êîèòî ñïîðåä òÿõ îáèòàâàëè ãîðèòå, ðåêèòå, ïëàíèíèòå è ïð. È íà òåçè áîæåñòâà áèëè ïðèíàñÿíè æåðòâè. Ïðè æåðòâîïðèíîøåíèåòî àíòè è ñëàâÿíè ãàäàåëè çà áúäåùåòî ñè è çà óñïåõà èëè íåóñïåõà íà ñâîèòå áúäåùè íà÷èíàíèÿ. Âîéíè íà àíòè è ñëàâÿíè ñ Âèçàíòèÿ è çàñåëâàíå íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ.  íà÷àëîòî íà VI â. àíòèòå è ñëàâÿíèòå çàïî÷íàëè äà èçâúðøâàò ïîñòîÿííè íàáåçè â òåðèòîðèÿòà íà Âèçàíòèÿ. Îñîáåíî ñå çàñèëèëè òåõíèòå íàïàäåíèÿ ïðåç ïúðâàòà ïîëîâèíà íà âåêà. Âèçàíòèéñêîòî ïðàâèòåëñòâî âçåëî ðåøèòåëíè ìåðêè ïðîòèâ òÿõ, êàòî âúçîáíîâèëî ïî÷òè öÿëàòà ðèìñêà îòáðàíèòåëíà êðåïîñòíà ñèñòåìà ïî Äóíàâ è â çåìèòå íà ñåâåð è þã îò Ñòàðà ïëàíèíà. Ïîñòðîåíè áèëè è ðåäèöà íîâè êðåïîñòè è êðåïîñòíè êóëè. Íî íèòî êðåïîñòèòå, íèòî òåõíèòå ãàðíèçîíè ìîãëè äà ñïðàò áóéíèÿ ïîòîê íà íàøåñòâåíèöèòå. Íå ïîìîãíàëà íà Âèçàíòèÿ è ìåæäóîñîáíàòà âîéíà, èçáóõíàëà ïðåç 533ã. ìåæäó àíòè è ñëàâÿíè ïî èíòðèãè íà âèçàíòèéñêàòà äèïëîìàöèÿ. Ïðåç 550 ã. ñëàâÿíèòå ïðè åäíî îò íàé-ãîëåìèòå ñè íàïàäåíèÿ âúâ âèçàíòèéñêàòà òåðèòîðèÿ ïðåçèìóâàëè òóê, ñÿêàø ñå íàìèðàëè â ñâîÿ ñîáñòâåíà çåìÿ. Àíòè è ñëàâÿíè êðúñòîñâàëè íàäëúæ è øèð Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ, êàòî äîñòèãàëè äî äíåøíà Ãúðöèÿ, äî Öàðèãðàä è Äàðäàíåëèòå. Ïðåç âòîðàòà ïîëîâèíà íà VI â. òå çàïî÷íàëè äà ïðåâçåìàò ãðàäîâå è êðåïîñòè, ñëóæåéêè ñè îòíà÷àëî ñ òàêòè÷åñêè õèòðîñòè, à ñëåä òîâà è ñ îáñàäíè ìàøèíè.  êðàÿ íà âåêà òå ïî÷íàëè äà îáñàæäàò è íÿêîè âàæíè âèçàíòèéñêè âîåííî-àäìèíèñòðàòèâíè öåíòðîâå êàòî Ñîëóí.  ìíîãî ñëó÷àè òå äåéñòâàëè çàåäíî ñ äðóãè �âàðâàðè" � êóòðíãóðè, àâàðè è ïð. Ñëàâÿíñêèòå ïîõîäè íà òåðèòîðèÿòà íà Âèçàíòèÿ èìàëè ïúðâîíà÷àëíî çà öåë ñàìî ãðàáåæ è ïëÿ÷êà. Íàïàäàòåëèòå îòâëè÷àëè âñè÷êî, êàêâîòî èì ñå èçïðå÷âàëî ïî ïúòÿ è ñëåä òîâà ñå âðúùàëè îáðàòíî. Îò âòîðàòà ïîëîâèíà íà VI â. íàñàì îáà÷å ñëàâÿíèòå çàïî÷íàëè äà îòñÿäàò âå÷å òðàéíî â çàåòèòå çåìè è äà ñå çàñåëâàò â òÿõ. Êúì ñðåäàòà íà VII â. çàñåëâàíåòî íà ñëàâÿíèòå â Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ â îáùè ëèíèè áèëî çàâúðøåíî. Åäíà ãîëÿìà ãðóïà ïëåìåíà ñå óñòàíîâèëè â ïðîâèíöèèòå Ìèçèÿ (äíåøíà Ñåâåðíà Áúëãàðèÿ), â Òðàêèÿ, Ìàêåäîíèÿ, â Åïèð, â Òåñàëèÿ, â Þæíà Ãúðöèÿ, â äíåøíà Àëáàíèÿ. Âñè÷êè òåçè ïëåìåíà áèëè íàïúëíî åäíàêâè ïîìåæäó ñè è ñà èçâåñòíè ñ íàçâàíèåòî ñëàâÿíèí îò �áúëãàðñêàòà ãðóïà". Òåõíè ñúñåäè, êîèòî çàåëè ïðåç VII â. ñåâåðîçàïàäíèòå êðàèùà íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ, áèëè ñëàâÿíñêèòå ïëåìåíà îò �ñúðáîõúðâàòñêàòà ãðóïà". Âïîñëåäñòâèå ñëàâÿíèòå îò �áúëãàðñêàòà ãðóïà", ñìåñâàéêè ñå ñ ïðàáúëãàðèòå è çàâàðåíîòî òðàêèéñêî íàñåëåíèå, îáðàçóâàëè áúëãàðñêèÿ íàðîä, à ïëåìåíàòà îò �ñúðáîõúðâàòñêàòà ãðóïà" îáðàçóâàëè ñðúáñêèÿ è õúðâàòñêèÿ íàðîäè. Åäíà ÷àñò îò ñëàâÿíèòå ïàê îò �áúëãàðñêàòà ãðóïà" îñòàíàëè â äíåøíà Óíãàðèÿ è Ðóìúíèÿ. Ñ òå÷åíèå íà âðåìåòî òå áèëè àñèìèëèðàíè îò óíãàðöèòå è ðóìúíöèòå, êàòî îñòàâèëè çíà÷èòåëíè ñëåäè â òåõíèÿ åçèê. Ïëåìåííî åäèíñòâî ìåæäó ðóñêèòå è áúëãàðñêèòå ñëàâÿíè. Ãîëÿìà ÷àñò îò àíòèòå è ÷àñò îò ñëàâÿíèòå îñòàíàëè è â ñâîèòå ñòàðè ñåâåðíè îáèòàëèùà è ïîñëóæèëè çà îñíîâà íà ðóñêàòà íàðîäíîñò (âåëèêîðóñè, óêðàèíöè è áåëîðóñè). Ïðåñåëåíèòå íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ ñëàâÿíè è àíòè âëåçëè â îñíîâàòà íà áúëãàðñêàòà íàðîä-íîñò. Åòî çàùî ìåæäó ðóñêèÿ è áúëãàðñêèÿ íàðîä ñúùåñòâóâà òÿñíî ïëåìåííî ðîäñòâî è åäèíñòâî. Ïëåìåííîòî åäèíñòâî ìåæäó çàñåëåíèòå íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ ñëàâÿíè è ðóñèòå ìîæå äà ñå ïðîñëåäè êàêòî â íàçâàíèÿòà íà íÿêîè àíòñêè è ñëàâÿíñêè

ïëåìåíà, òúé è â íàçâàíèÿòà íà ãðàäîâå ñåëà è ìåñòíîñòè. Òàêà ïëåìåíàòà ñåâåðè, äðåãîâè÷è èëè äðàãîâèòè è ñìîëÿíè ñå ñðåùàò ïðåç Ñðåäíîâåêîâèåòî è â Ðóñèÿ, è â Áúëãàðèÿ. Èìåòî íà ðóñêèÿ ãðàä Ïëüñêîâ (äíåøíèÿ Ïñêîâ, íåìñêîòî ìó íàçâàíèå å Ïëåñêàó) íàïúëíî ñúâïàäà ñ èìåòî íà ïúðâàòà áúëãàðñêà ñòîëèöà Ïëüñêîâ (Ïëèñêà). Âòîðàòà ñòîëèöà íà Áúëãàðèÿ, Ïðåñëàâ, èìà ìíîæåñòâî äâîéíèöè â Ðóñèÿ: Ïåðåÿñëàâë, Ïåðåÿñëàâüö è äð. Ñõîäñòâàòà è îáùèòå ÷åðòè ìåæäó ðóñêèÿ è áúëãàðñêèÿ åçèê ñà ñúùî òàêà îñòàíêè îò åäíî ïî-ñòàðî ïëåìåííî åäèíñòâî, åäèíñòâîòî íà àíòè è ñëàâÿíè. Ïðè÷èíè çà óñïåõà íà ñëàâÿíñêîòî çàñåëâàíå íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ. Íàñòàíÿâàíåòî íà ñëàâÿíèòå íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ ñòàíàëî ïðîòèâ æåëàíèåòî è âîëÿòà íà öàðèãðàäñêîòî ïðàâèòåëñòâî. Âèçàíòèÿ áèëà çàåòà òâúðäå ñåðèîçíî ñ âîéíèòå ñè ïðîòèâ ïåðñè è àðàáèé íå ìîãëà äà îêàæå ïî÷òè íèêàêâà ñúïðîòèâà íà ñëàâÿíñêàòà âúëíà îò ñåâåð. Ñëàâÿíèòå çàâîþâàëè íîâàòà ñè ðîäèíà ñ ìå÷ è ñå ÷óâñòâàëè òóê êàòî ïîáåäèòåëè. Íî óñïåõúò íà ñëàâÿíèòå ïðè çàâîþâàíåòî íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ íå ñå äúëæè ñàìî íà âúíøíèòå çàòðóäíåíèÿ íà Âèçàíòèÿ ïîðàäè âîéíèòå é ñ ïåðñè è àðàáè. Òîé ñå äúëæè ïðåäè âñè÷êî íà íåéíîòî âúòðåøíî ñúñòîÿíèå. Ðîáîâëàäåëñêèòå îáùåñòâåíî-èêîíîìè÷åñêè ôîðìè â íåÿ âñå îùå ñå çàïàçâàëè. Êîëîíàòúò òåæàë íà ñåëñêîòî íàñåëåíèå íå ïî-ìàëêî îò ãíåòà, óïðàæíÿâàí îò ðîáîâëàäåëöèòå íàä ðîáèòå. Äàíú÷íèòå òåæåñòè, ãíåòúò íà äúðæàâíàòà áþðîêðàöèÿ è åêñïëîàòàöèÿòà îò ñòðàíà íà âèçàíòèéñêàòà ïîçåìëåíà àðèñòîêðàöèÿ ñå óâåëè÷èëè èçâúíðåäíî ìíîãî. Âñè÷êî òîâà èçîñòðèëî , îùå ïîâå÷å êëàñîâàòà_áîðáà â èìïåðèÿòà è èìàëî çà ïîñëåäèöà îòñëàáâàíåòî íà íåéíèòå çàùèòíè ñèëè. Ïîòèñíàòîòî, íàñåëåíèå èçðàçÿâàëî ñâîåòî íåäîâîëñòâî ïî íàèðàçëè÷íè íà÷èíè. Òî ïðèáÿãâàëî è äî îòêðèòè áóíòîâå è âúñòàíèÿ. Îñîáåíî çàáåëåæèòåëíè ñà âîéíèøêèòå äâèæåíèÿ â íà÷àëîòî íà VII â. Âîéñêàòà, êîÿòî â ñâîåòî ìíîçèíñòâî ñå ñúñòîÿëà îò ñåëÿíè, îòêàçâàëà íà íÿêîëêî ïúòè äà ñå áèå ñ �âàðâàðèòå". Çíà÷åíèå íà ñëàâÿíñêîòî çàñåëâàíå íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ. Âîéíèòå íà ñëàâÿíèòå ñ Âèçàíòèÿ áèëè åäèí îò ðåøàâàùèòå ôàêòîðè çà âàæíèòå èñòîðè÷åñêè ïðîìåíè, íàñòàíàëè ïðåç VI�VII â. â Þãîèçòî÷íà Åâðîïà. Ñëàâÿíñêèòå íàøåñòâèÿ â òåðèòîðèÿòà íà Âèçàíòèÿ çàäúëáî÷èëè êðèçàòà â ðîáîâëàäåëñêèÿ ñòðîé íà èìïåðèÿòà. Ñúñ çàâëàäÿâàíåòî íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ ñëàâÿíèòå íàíåñëè ðåøèòåëåí óäàð íà îñòàíêèòå îò ïðîãíèëàòà ðîáîâëàäåëñêà ñèñòåìà. Òå ëèêâèäèðàëè ðîáñòâîòî è îñâîáîäèëè êîëîíèòå îò çàâèñèìîñòòà è åêñïëîàòàöèÿòà íà åäðàòà ðîáîâëàäåëñêà àðèñòîêðàöèÿ. Ïî òîçè íà÷èí òå ñå ÿâèëè ñúþçíèöè íà ðîáèòå è êîëîíèòå âúâ âåêîâíàòà èì áîðáà ïðîòèâ òåõíèòå óãíåòèòåëè. Äîíåñëè ñâîÿòà ñâîáîäíà ñåëñêà îáùèíà, ñëàâÿíèòå ñïîìîãíàëè çà âúçðàæäàíåòî íà ñåëñêàòà îáùèíà âúâ_Âèçàäòèÿ êîåòî áèëî ïðåäïîñòàâêà çà èçãðàæäàíåòî íà íîâ, ïî-ïðîãðåñèâåí îáùåñòâåíî-èêîíîìè÷åñêè ñòðîé â ñòàðàòà ðîáîâëàäåëñêà èìïåðèÿ � ôåîäàëèçìà. Ïðè òîâà ïðåîáëàäàâàùîòî íàëè÷èå íà ñâîáîäíè ñåëÿíè îçíà÷àâàëî çàñèëâàíå íà ôèíàíñîâàòà è âîåííà ìîù íà èìïåðèÿòà. Ïî òîçè íà÷èí Âèçàíòèÿ çàçäðàâèëà ñâîèòå âúíøíîïîëèòè÷åñêè ïîçèöèè è óñïÿëà äà ñå ñïðàâè ñ àðàáèòå, êîèòî íàïèðàëè ïî íåéíèòå ìàëîàçèéñêè ãðàíèöè. Íàé-ñåòíå ñëàâÿíèòå, êîèòî îñòàíàëè ïîä âëàñòòà íà Âèçàíòèÿ, âíåñëè ñâîÿ äÿë â ñúçäàâàíåòî íà ñðåäíîâåêîâíàòà âèçàíòèéñêà êóëòóðà. Ðåøèòåëíîòî ó÷àñòèå íà ñëàâÿíèòå â îáùåñòâåíî-èêîíîìè÷åñêèòå ïðîìåíè, èçâúðøåíè ïðåç VI�VII â. â Åâðîïåéñêèÿ þãîèçòîê, èìà ñâåòîâíîèñòîðè÷åñêî çíà÷åíèå. Ñúçäàâàéêè íîâè óñëîâèÿ çà ðàçâèòèåòî íà Âèçàíòèÿ, òå ñïîìîãíàëè çà

çàïàçâàíåòî íà àíòè÷íàòà êóëòóðà, êîÿòî èìåííî ÷ðåç Âèçàíòèÿ ñòàíà äîñòúïíà çà íîâîòî âðåìå. Ñúäáà íà ñòàðîòî íàñåëåíèå íà ïîëóîñòðîâà. Íàøåñòâèÿòà íà �âàðâàðèòå" â áàëêàíñêèòå çåìè îò III â. íàñàì èìàëè çà ïîñëåäèöà èçâåñòíî íàìàëåíèå íà îáèòàâàùîòî òóê òðàêèéñêî íàñåëåíèå. Âñå ïàê ñëàâÿíèòå çàâàðèëè çíà÷èòåëåí áðîé æèòåëè îò äîòîãàâàøíîòî íàñåëåíèå íà ïîëóîñòðîâà. Îò òÿõ èìåííî ñëàâÿíñêèòå íàøåñòâåíèöè óñâîèëè ðåäèöà íàçâàíèÿ íà ñåëèùà è ìåñòíîñòè â çàâîþâàíèòå çåìè. Òàêà íàïðèìåð ãðúöêèòå íàçâàíèÿ íà ãðàäîâåòå Àäðèàíîïîëèñ è Ôèëèïîïîëèñ íå áèëè âúçïðèåòè îò ñëàâÿíèòå, êîèòî ãè íàðåêëè ñ èìåêàãà Îäðèí � îò èìåòî èà òðàêèéñêîòî ïëåìå îäðèñè, ÷èÿòî ñòîëèöà áèë ïî-ðàíî ãðàäúò, è Ïëîâäèâ � îò òðàêèéñêîòî èìå íà ãðàäà Ïóëïóäåâà. Çàâàðåíîòî â ïîëóîñòðîâà òðàêèéñêî íàñåëåíèå ñå ñìåñèëî ñúñ ñâîèòå çàâîåâàòåëè, ïðèåëè åçèêà èì è ñêîðî ñå ñòîïèëî â ñëàâÿíñêîòî ìîðå.Ñàìî åäíà ìàëêà ÷àñò îò òðàêèéñêîòî è èëèðèéñêîòî íàñåëåíèå íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ ñå çàïàçèëà îò ñëàâÿíèçèðàíå, êàòî ñå îòòåãëèëà ïî ïëàíèíèòå íà çàïàä. Òîâà ñà äíåøíèòå àëáàíöè. Äðóãà ÷àñò îò òðàêèòå, êîèòî îùå ïî-ðàíî áèëè ðîìàíèçóâàíè, ñúùî ñå èç-òåãëèëà â ïëàíèíñêèòå îáëàñòè íà þãîçàïàäíàòà ÷àñò íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ. Òîâà ñà äíåøíèòå âëàñè. ÎÌÈÐÎÂÎ ÎÁÙÅÑÒÂÎ

Íàé-äîñòîâåðíèòå è áîãàòè ïèñìåíè èçâîðè çà èñòîðè÷åñêîòî ðàçâèòèå íà Ãúðöèÿ ïðåç �ãåðîè÷åñêàòà åïîõà" ñà áåçñïîðíî �Èëèàäà" è �Îäèñåÿ", êîèòî â äðåâíîñòòà, à è äîñåãà ñå ïðèïèñâàò íà ñëåïèÿ ïåâåö Îìèð. Êàòî åäèí îò íàé-õàðàêòåðíèòå ïàìåòíèöè çà ñòàðàòà ðîäîâî-ïëåìåííà îðãàíèçàöèÿ íà ãðúöêèÿ îáùåñòâåí ñòðîé ìîæå äà ñå ñìÿòà çíà÷èòåëíà ÷àñò îò II ïåñåí íà �Èëèàäà", îò ùå ÷åðïèì èíôîðìàöèÿ â íÿêîëêî íàøè áðîÿ. Îñîáåíî ñúùåñòâåíè çà ðàçáèðàíåòî íà òåçè îòêúñè ñà ñëåäíèòå ìèñëè íà Åíãåëñ: � ãðúöêèÿ ñòðîé îò ãåðîè÷íèÿ ïåðèîä âèæäàìå îùå â ïúëíà ñèëà-ñòàðàòà ðîäîâà àðèñòîêðàöèÿ, íî âèæäàìå è íà÷àëîòî íà íåéíîòî ïîäêîïàâàíå." Ïðè ïîäáèðàíåòî è ïîäðåæäàíåòî íà îñòàíàëèòå ìåñòà, îò Îìèðîâèÿ åïîñ ñå å äúðæàëî ïðåäè âñè÷êî íà òîâà äà ñå îõàðàêòåðèçèðà èêîíîìè÷åñêèÿò ñòðîé íà Îìèðîâàòà åïîõà, à ñëåä òîâà äà ñå èëþñòðèðàò è îñíîâíèòå ÷åðòè íà ñîöèàëíèÿ ñòðîé íà òîâà îáùåñòâî. Îáúðíàòî å è îñîáåíî âíèìàíèå íà òîâà äà ñå ïðåäñòàâè ïî-íàãëåäíî ðàçïîëîæåíèåòî íà ïúðâîáèòíîîáùèííèÿ ñòðîé, à èìåííî äà ñå î÷åðòàå íåðàâåíñòâîòî ïðè ðàçïðåäåëåíèåòî íà êëåðèòå (ïîçåìëåíèòå äÿëîâå), èíäèâèäóàëíàòà ñîáñòâåíîñò âúðõó äîáèòúêà, âúðõó äâèæèìîòî èìóùåñòâî, îáîñîáÿâàíåòî íà çàíàÿòèòå è òúðãîâèÿòà, âúçíèêâàíåòî è îáîñîáÿâàíåòî íà ðîäîâàòà àðèñòîêðàöèÿ, ñâîáîäíèòå îáùèííèöè, ãåòèòå, âúçíèêâàíåòî íàé-ñåòíå íà

ÄÐÅÂÍÀ ÃÚÐÖÈß

ðàííèòå (ïàòðèàðõàëíè) ôîðìè íà ðîáñòâî. Èçîñòàíàëèòå â ñâîåòî îáùåñòâåíî-èêîíîìè÷åñêî ðàçâèòèå îáëàñòè â Ãúðöèÿ,

îòðàçåíè â ðàçêàçèòå çà öèêëîïèòå

Îäèñåÿ, IX, 105�115. Ðàçêàçâà Îäèñåè Òúé íèå ïðîäúëæèõìå äà ïëàâàìå ïî-íàòàòúê ñ íàñêúðáåíî ñúðöå è ñòèãíàõìå äî çåìÿòà íà äèâèòå è áåççàêîíèÿ êèêëîïè, êîèòî, êàòî ñå îñëàíÿò åäèíñòâåíî íà áåçñìúðòíèòå áîãîâå, íèòî ñåÿò ñ òðóäà íà ñâîèòå ðúöå, íèòî ïúê îðàò çåìÿòà, à âñè÷êè ðàñòåíèÿ ñå ðàæäàò òóê, íå çàñåòè è íåðàçîðàíè. Çåìÿòà ðàæäà è ïøåíèöà, è ïðîñî, è õóáàâè ëîçè, ÷èèòî íàëåíè, íàáúáíàëè ãðîçäîâå äàâàò âèíî. Äúæäúò, äàðåí îò Çåâñ, íàïîÿâà è ïîäñèëâà ëîçèòå. Êèêëîïèòå íÿìàò íàðîäíè ñúáðàíèÿ è çàêîíè, à âñåêè åäèí îò òÿõ æèâåå ïî âúðõîâåòå íà ïëàíèíèòå, â õðàëóïèòå íà ñêàëèòå è âñåêè ðàçïîëàãà ïðîèçâîëíî ñ æåíèòå è äåöàòà ñè...

Îäèñåÿ, IX, 122�129 Íèêúäå òóê íå ïàñå ñòàäàòà îâ÷àð è íèêúäå íå îðå îðà÷. Íåðàçîðàíà è íåçàñÿòà ñòîè âå÷íî çåìÿòà íà îñòðîâà è îòõðàíâà ñàìî âðåñëèâè êîçè, çàùîòî êèêëîïèòå íÿìàò êîðàáè ñ ÷åðâåíîöâåòíè íîñîâå è ìåæäó òÿõ íÿìà ìúæå-êîðàáîñòðîèòåëè, êîèòî äà óìåÿò äà ïðàâÿò äîáðå ïîñòðîåíè êîðàáè, òà äà ìîãàò äà èçâúðøâàò âñÿêàêâè ðàáîòè ñ òÿõ, êàòî íàâåñòÿâàò ñåëèùàòà ïî ñâåòà, êàêòî õîðàòà îáùóâàò ïîìåæäó ñè îáèêíîâåíî ïî ìîðå.

Ïîõîäèòå íà �ìèêåíñêèòå" áàçèëåâñè ñðåùó Òðîÿ êàòî îáåäèíÿâàíå íà îáùèíèòå îò Áàëêàíñêà Ãúðöèÿ,

îò îñòðîâèòå â Åãåéñêî è Àäðèàòè÷åñêî ìîðå, êàêòî è îò Éîíèéñêà Ãúðöèÿ â Ìàëà Àçèÿ

Äíåñ ñ ïðàâî ñå ñìÿòà, ÷å ò. íàð. �Ñïèñúê íà êîðàáèòå" å âìúêíàò ïî-êúñíî â ðàìêèòå íà II ïåñåí îò Èëèàäàòà. Ìíîãî îò èçáðîÿâàíèòå â íåãî åëèíñêè è íååëèíñêè ïëåìåíà, êàêòî è îò ãåðîèòå, êîèòî äåéñòâàò êàòî òåõíè ïðåäâîäèòåëè, íå ñå ñðåùàò â äðóãè ìåñòà â Îìèðîâèé åïîñ. Âúïðåêè òîâà îáà÷å ñâåäåíèÿòà, êîèòî ñå ñúäúðæàò â �Ñïèñúêà íà êîðàáèòå", ñà îò ãîëÿìà âàæíîñò çà ðàííàòà èñòîðèÿ, ãåîãðàôèÿ è åòíîãðàôèÿ êàêòî íà Ãúðöèÿ, òàêà íà ñúñåäíèÿ ñ íåÿ �âàðâàðñêè" ñâÿò.

Èëèàäà, II, 484�493 Êàæåòå ìè ñåãà, ìóçè, âèå, êîèòî îáèòàâàòå äâîðöèòå îëèìïèéñêè, âèå, áîãèíè, êîèòî ïðèñúñòâàòå íà âñè÷êî é çíàåòå âñè÷êî, êàæåòå ìè êîè áÿõà âîæäîâåòå íà çàïîâåäíèöèòå íà äàíàéöèòå. À íèå íå çíàåì íèùî è ñëóøàìå ñàìî ìúëâàòà çà ñëàâíèòå äåëà. Êîè áÿõà êíÿçåòå íà äàíàéöèòå è òåõíèòå âîæäîâå? Àç íå áèõ ìîãúë äà ãè íàçîâà, íèòî äà èç÷èñëÿ òÿõíîòî ìíîæåñòâî äîðè äà áÿõ èìàë äåñåò åçèêà è äåñåòîðíà óñòà è äà áèõ áèë íàäàðåí ñ íåîòñëàáâàù ãëàñ è áðîíçîâè ãúðäè, àêî

îëèìïèéñêèòå ìóçè, ùåðêèòå íà âåëèêèÿ Çåâñ ãðúìîâåðæåö íå ìè êàçâàõà áðîÿ íà îíåçè, êîèòî äîéäîõà ïðåä Òðîÿ.

Èëèàäà, II, 527�558. Ëîêðèäöè, àáàíòè, àòèíÿíè Ïðåäâîäèòåë íà ëîêðèäöèòå áå áúðçèÿò Àÿêñ, ñèíúò íà Îéëåé, íà ðúñò ïî-ìàëúê îò Òåëàìîíîâèÿ Àÿêñ. Íî ìàêàð è äðåáåí íà ðúñò è îáëå÷åí â ëåíåíà áðîíÿ, òîé ñå îòëè÷àâàøå èçìåæäó ãúðöèòå ïî ñâîåòî óìåíèå äà ñå ñðàæàâà ñ êîïèå. Íåãîâèòå áîéöè îáèòàâàò ïîëÿòà íà Êèí, Îïóíò, Êàëèàð, Áåñ, Ñêàðôà, êàêòî è ïîëÿòà íà ïðèÿòíàòà Àâãåÿ, íà Òàðôà è Òðîíèé, à ñúùî è çåìèòå ïî òå÷åíèåòî íà ð. Áîàãðèé. Ñëåäâàõà ãî 40 ÷åðíè áîÿäèñàíè êîðàáà, ïúëíè ñ ëîêðèäöè, êîèòî æèâåÿò ñðåùó ñâåùåíàòà çåìÿ íà Åâáåÿ. Ñëåä òÿõ âúðâÿõà àáàíòèòå, äèøàùè áîéíà ÿðîñò; òå èäåõà îò Åâáåÿ, Õàëêèäà, Åðåòðèÿ è îò áîãàòàòà ñ ëîçà Õèñòèåÿ. Îò ïðèìîðñêèÿ Êîðèíò, îò Äèîí, êîéòî ñå âúçâèñÿâà íàä äîëèíèòå; âúðâÿõà è îíåçè, êîèòî æèâååõà îêîëî Êàðèñò èëè îáèòà-âàõà Ñòèðà. Åëåôåíîð, ñèíúò íà Õàëêîäîíò, ïîòîìúê íà Àðåñ, ïðåäâîæäàøå ñúðöàòèòå àáàíòè, Âúðâÿõà ñëåä íåãî áúðçèòå àáàíòè ñ ðàçâåòè íàçàä êîñè. Òå ñå ñðàæàâàò îòáëèçî è êîïíåÿò îò æåëàíèå ñ óñòðåìåíè íàïðåä ÿñåíîâè êîïèÿ äà ïðî-íèæàò ñ òðÿñúê áðîíÿòà íà ãúðäèòå íà ñâîèòå âðàãîâå. Òîçè âîæä áå ñëåäâàí ïðåç ìîðåòî îò 40 êîðàáà. Ñåòíå âúðâÿõà îíåçè, êîèòî èäâàõà îò Àòèíà, âåëèêîëåïíèÿ ãðàä, â êîéòî öàðóâàøå íÿêîãà Åðåõòåé, îíÿ âåëèêîäóøåí âîæä, êîãîòî ðîäè ïëîäîðîäíàòà çåìÿ è êîãîòî îòãëåäà Àòèíà, äúùåðÿòà íà Çåâñ, è ãî ïîñòàâè â ñâîÿ áîãàò õðàì, â êîéòî â êðàÿ íà âñÿêà èçìèíàëà ãîäèíà àòèíñêèòå þíîøè ãî. óìèëîñòèâÿâàò ñ îáèëíè æåðòâîïðèíîøåíèÿ íà þíöè è àãíåòà. Ïåòååâèÿò ñèí Ìåíåñòåé ïðåäâîæäàøå òåçè âîéñêè. Îò âñè÷êè ñìúðòíè íèêîé íå ìîæåøå äà ñå ìåðè ñ òîÿ âîæä â èçêóñòâîòî äà ñòðîÿâà â áîåí ðåä êîíåòå è ùèòîíîñíèòå áîéöè. Ñàìî Íåñòîð ìîæåøå äà ìó îñïîðâà òàçè ñëàâà, òúé êàòî áåøå ïî-ñòàð è ïî-îïèòåí îò íåãî. Ïåòäåñåò êîðàáà ñëåäâàõà Ìåíåñòåé. Àÿêñ îò Ñàëàìèí ïúê âîäåøå äâàíàäåñåò êîðàáà è ãè ðàçïîëîæè òúé äî êîðàáèòå íà àòèíÿíèòå, ÷å îáðàçóâàõà åäíà ðåäèöà ñ òÿõ.

Èëèàäà, II, 559�590. Ïåëîïîíåñ, Àðãîñ, Ìèêåìà, Ëàêåäåìîí Áîéöèòå îò Àðãîñ è îò óêðåïåíèÿ ñ ìîùíè ñòåíè Òèðèíò, îò Õåðìèîíà è Àçèíà, êîèòî ñà ðàçïîëîæåíè íà äúëáîêè çàëèâè, îò Òðåçåí, îò Åéîíå è îò ïðåáîãàòèÿ ñ ëîçÿ Åïèäàâúð, íàé-ñåòíå áîéöèòå îò Åãèíà è îò Ìàñåò, ïðåäâîæäàíè îò ñëàâíèÿ Äèîìåä è îò Ñòåíåë, ñèíà íà ïðî÷óòèÿ Êàïàíåé; òåõíèÿò òðåòè âîæä áåøå Åâðèàë, áîãîðàâåí ñìúðòåí, ñèíúò íà Ìåêèñò, ÷èéòî áàùà áåøå þíà÷íèÿò âîæä Òàëàéîí. Íà÷åëî íà âñè÷êè áå îáà÷å ïðîñëàâåíèÿò Äèîìåä, ïîäèð êîãîòî ñëåäâàõà îñåìäåñåò ÷åðíè êîðàáà. Ñëåä òîâà âúðâÿõà ïúê îíåçè, êîèòî æèâååõà â ïðåêðàñíàòà Ìèêåíà, â Îðíåÿ è â ïðèÿòíàòà Àðåòèðåÿ; â Ñèêèîí, â êîéòî ïúðâî öàóðâàë Àäðàñò; ñúùî è îíåçè îò Õèïåðåçèÿ è îò âèñîêèÿ ãðàä Ãîíîåñà, îíåçè, êîèòî æèâååõà â Ïåëåíà: è Åãèîí, â ïðîñòîðíàòà Åëèêà è ïî öÿëîòî êðàéáðåæèå (Åãèàë), äîéäîõà ñúñ ñòî êîðàáà. Òåõåí âîæä áåøå âëàñòíèÿò Àãàìåìíîí, ñèíúò íà Àòðåé. Ïëåìåíàòà, êîèòî ãî ñëåäâàõà,

áÿõà íàé-ìíîãîáðîéíè è íàé-õðàáðè. Òîé ñàìèÿò áå íàäÿíàë áëÿñêàâàòà ñè áðîíÿ, áå íàé-ëè÷åí îò âñè÷êè ãåðîè, çàùîòî áå íàé-õðàáúð è áå ïîòåãëèë ñ íàé-ìíîãîáðîéíè ïëåìåíà, êîèòî íàñåëÿâàõà ðàçïîëîæåíèÿ â äúëáîêà íèçèíà è îáêðúæåí îò ïëàíèíñêè òåñíèíè Ëàêåäåìîí,Ôàð, Ñïàðòà è ìíîãîãúëúáíàòà Ìåñà; ñåòíå îíåçè îò Áðèçèÿ è îò ïðèâëåêàòåëíèòå ïîëÿ íà Àâãåÿ; îíåçè êîèòî æèâåÿò â Àìèêëå, è æèòåëèòå íà êðàéìîðñêèÿ ãðàä Õåëîñ, êàêòî è îíåçè, êîèòî áÿõà ñúãðàäèëè Ëàÿ è îáðàáîòâàõà îêîëíîñòèòå íà Åòèë, áÿõà èçïðàòèëè øåñòäåñåò êîðàáà, ïðåäâîæäàíè îò áðàòà íà öàð Àãàìåìíîí, õðàáðèÿ â áèòêè Ìåíåëàé. Òîé äúðæåøå âîéñêàòà ñè îòäåëåíà îò Àãàìåìíîâàòà è êàòî âúðâåøå âñðåä íåÿ, óâåðåí â ñâîÿòà ñúðöàòîñò, òîé ÿ ïîäòèêâàøå êúì áîé, çàùîòî íåãîâîòî ñúðöå ãîðåøå íàé-ñèëíî îò æåëàíèåòî äà îòìúñòè çà ãðàáâàíåòî íà Åëåíà è çà íåéíèòå ñòðàäàíèÿ.

Âîæäîâåòå íà òðîÿíöèòå è òåõíèòå ïîìîùíè âîéñêè.

Èëèàäà, II, 816�843 Íà÷åëî íà òðîÿíöèòå áåøå ñèíúò íà Ïðèàì, âåëèêèÿò Õåêòîð, ñúñ ñâîÿ áëÿñêàâ øëåì. Îêîëî íåãî áÿõà ñúáðàíè íàé-ìèîãî è íàé-õðàáðè áîéöè, êîèòî, ñòðîåíè â áîéíè ðåäèöè è ñ âäèãíàòè êîïèÿ, íàïèðàõà ñòðåìãëàâî íàïðåä, îáçåòè îò áîåí ïëàìúê. Íà÷åëî íà äàðäàíöèòå ïúê áå áëàãîðîäíèÿò ñèí íà Àíõèç� Åíåé, êîãîòî áå ðîäèëà Àôðîäèòà â äåáðèòå íà Èäà îò ïðåãðúäêàòà íà ñìúðòåí ÷îâåê. Íî òîé íå áå ñàì, çàùîòî îò äâåòå ìó ñòðàíè âúðâÿõà äâàìàòà ñèíîâå íà Àíòåíîð � Àðõåëîõ è Àêàìàíò, êîèòî áÿõà èçêóñíè âúâ âñÿêàêúâ âèä áèòêè. Ñëåä òÿõ âúðâÿõà îíåçè, êîèòî îáèòàâàò Çåëåÿ è ñàìèòå ïîëÿ íà Èäà, áîãàòè òðîÿíöè, êîèòî ïèÿò ÷åðíèòå âîäè íà ðåêàòà Åçåï, ïðåäâîæäàíè îò Ïàíäàð, çíàìåíèòèÿ ñèí íà Ëèêàîí,-÷èéòî ëúê ìó áå ïîäàðåí îò ñàìèÿ Àïîëîí. Áîéöèòå îò Àäðàñòèÿ, îò Àïåç, îò Ïèòèÿ è îò ñòðúìíàòà ïëàíèíà Òåðåÿ áÿõà ïðåäâîæäàíè îò Àäðàñò è Àìôèé, áîéöè, îáëå÷åíè â ëåíåíè ðèçíèöè, äâàìàòà ñèíîâå íà Ìåðîï Ïåðêîñèåâ, êîéòî áå íàé-âåù îò âñè÷êè â èçêóñòâîòî äà ãàäàå. Òîé íå æåëàåøå äà ïîçâîëè íà ñèíîâåòå ñè äà ïîòåãëÿò â óáèéñòâåíàòà áèòêà, íî òå íå ãî ïîñëóøàõà, çàùîòî è äâàìàòà áÿõà âîäåíè îò ïàðêèòå, êîèòî îðèñâàò ÷åðíà ñìúðò. Ñëåä òÿõ èäåõà îíåçè áîéöè, êîèòî îáèòàâàõà îêîëî Ïåðêîòà è Ïðàêòèé, îêîëî Ñåñò è Àáèä è îêîëî áîæåñòâåíàòà Àðèçáà, ïðåäâîæäàíè îò Àçèé, ñèíà íà Õèðòàê, âîæä íà áîéöè. Òîé áå äîøúë òóê îò Àðèçáà íà áðåãà íà ðåêàòà Ñåëååíò ñ åäðè ÷åðíè êîíå ñ ëúñêàâ êîñúì. Õèïîòèé ïúê áå äîâåë òóê ïåëàçãèéñêèòå ïëåìåíà, îïèòíè â áîé ñ êîïèå, êîèòî îáèòàâàõà òëúñòîïî÷âåíàòà Ëàðèñà. Ïðåäâîæäàõà ãè Õèïîòèé è Ïèëåé, ïîòîìúêúò íà Àðåñ, äâàìàòà ñèíîâå íà ïåëàçãà Ëåò, ñèíà íà Òåâòàì.

Èëèàäà, II, 851 ñë.

Íà÷åëî íà ïàôëàãîíöèòå áå ìúæåñòâåíèÿò Ïèëåìåí îò ñòðàíàòà íà åíåòèòå, êúäåòî ñå âúäÿò äèâè ìóëåòà. Òîâà áÿõà áîéöèòå îò Êèòîðà è îò îáëàñòòòà Ñåñàì, ïúê è îíåçè, êîèòî èìàõà ñëàâíè ñåëèùà ïî áðåãîâåòå íà ðåêà Ïàðòåíèé, êàêòî è îíåçè, êîèòî íàñåëÿâàõà Êðîìíà, Åãèàë è ñêàëèñòèòå Åðèòèíè.

Àëèçîíèòå èìàõà çà âîæäîâå Îäèé è Åïèñòðîô; òå èäåõà îò äàëå÷íà Àëèáà, çåìÿ ñðåáðîðîäíà. Õðîìèé í ïòèöåãàäàòåëÿò Åíîì ïúê ïðåäâîæäàõà ìèçèòå. Íî ïòèöèòå íå ìîæàõà äà ãî ïðåäâàðäÿò îò ÷åðíàòà ñìúðò. Òîé çàãèíà ïðè ðåêàòà îò ðúêàòà íà áúðçîíîãèÿ âíóê íà Åàê [Àõèë], êîéòî èçáè òàì è ìíîãî äðóãè òðîÿíöè. Ôîðêèñ è áîãîïîäîáíèÿò Àñêàíèé ïúê ïðåäâîæäàõà ôðèãèòå, äîøëè îò äàëå÷íà Àñêàíèÿ è æàäíè äà ñå âòóðíàò â áîÿ. À ìåîíöèòå áÿõà ïðåäâîæäàíè îò Ìåñòúë è Àíòèô, ñèíîâåòå íà Òàëåìàí, ðîäåíè îò áîãèíÿòà, ïîêðîâèòåëêà íà Ãèãåéñêîòî åçåðî . Òå ïðåäâîæäàõà ìåîíöèòå, äîøëè îò ïîäíîæèåòî íà ïëàíèíàòà Òìîë (Äí. Áîçäàã) Íàñò ïðåäâîæäàøå êàðèéöèòå, ãîâîðåùè âàðâàðñêè [ò. å. íå ãðúöêè] åçèê. Òå áÿõà äîøëè îò Ìèëåò è îò ìíîãîëèñòàòà ïëàíèíà Ôòèðà. Òîâà áÿõà áîéöè îò áðåãîâåòå íà ð. Ìåàíäúð è îò âèñîêèÿ íîñ Ìèêàëå. Âîæäîâå èì áÿõà Àìôèìàõ è Íàñò. Íàñò è Àìôèìàõ, ñëàâíèòå ñèíîâå íà Íîìèé. Âòîðèÿò îò òÿõ ïîòåãëè íà áîé, ïîêðèò ñúñ çëàòî êàòî ìîìà. Íåðàçóìíèÿò! Çëàòîòî íÿìàøå äà ìîæå äà îòêëîíè îò íåãî æåñòîêàòà ñìúðò. È òîé ùåøå äà çàãèíå ïðè ðåêàòà, ñðàçåí ïîä óäàðèòå íà áúðçîíîãèÿ Åàêîâ âíóê [Àõèë] è ñìåëèÿò Àõèë ùåøå äà îòíåñå ñúñ ñåáå ñè âñè÷êîòî òîâà çëàòî. . Ñêàëàòà íà ðàçñòîÿíèÿòà â àñòðîíîìèÿòà â ïîñëåäíà ñìåòêà ñå îïèðà íà ñòîéíîñòòà íà àñòðîíîìè÷åñêàòà åäèíèöà � ðàçñòîÿíèåòî ìåæäó Çåìÿòà è Ñëúíöåòî. Åòî çàùî íèå ùå ðàçêàæåì íàêðàòêî çà ìåòîäèòå çà îïðåäåëÿíåòî íà òàçè âåëè÷èíà. Íàé-ñòàðèÿò ìåòîä å îïðåäåëÿíåòî íà äåíîíîùíèÿ ïàðàëàêñ íà Ñëúíöåòî è ïëàíåòèòå. Êàòî íàáëþäàâàìå Ñëúíöåòî ïðè èçãðåâ è â çàëåç, íèå ãëåäàìå êúì íåãî îò ðàçëè÷íè òî÷êè â ïðîñòðàíñòâîòî; ïî ðàçëèêàòà â íåãîâèòå íåáåñíè êîîðäèíàòè ìîæå äà ñå îïðåäåëè ðàçñòîÿíèåòî äî íåãî. Çàäà÷àòà ñå ñâåæäà äî ðåøàâàíåòî íà åäèí òðèúãúëíèê, íà êîéòî å èçâåñòíà îñíîâàòà è äâàòà ïðèëåæàùè úãúëà, êîèòî, ðàçáèðà ñå, ñà ìíîãî áëèçêè äî 90°. Íà ïðúâ ïîãëåä èçãëåæäà, ÷å å íàé-ïðîñòî äà ñå èçìåðè ïàðà-ëàêòè÷íîòî ïðåìåñòâàíå íà Ñëúíöåòî ïî íåáåñíàòà ñôåðà íåïîñðåäñòâåíî, ïðè íàáëþäåíèåòî ìó îò äâå ðàçëè÷íè òî÷êè îò çåìíàòà ïîâúðõíîñò. Î÷åâèäíî å, ÷å òî ùå áúäå íàé-ãîëÿìî ïðè èçìåðâàíå íà ðàçëè÷íèòå ïîëîæåíèÿ íà Ñëúíöåòî âúðõó íåáåòî îò äâå òî÷êè, íàìèðàùè ñå íà äâàòà êðàÿ íà åäèí çåìåí äèàìåòúð. Íî äîðè è òîçè úãúë å ìíîãî ìàëúê � ñàìî îêîëî 18". Îñâåí òîâà ïîðàäè ãîëÿìàòà ÿðêîñò íà Ñëúíöåòî è ïîðàäè íàãðÿâàíåòî îò íåãî íà èíñòðóìåíòà, à è ïîðàäè íåâèäèìîñòòà íà çâåçäèòå ïðåç äåíÿ òåçè èçìåðâàíèÿ ñà ìíîãî íåòî÷íè. Åòî çàùî îùå ïðåäè òðè âåêà å áèë ïðåäëîæåí äðóã ìåòîä. Òîé ñå áàçèðà íà òîâà, ÷å îòíîñèòåëíèòå ðàçñòîÿíèÿ ìåæäó òåëàòà â Ñëúí÷åâàòà ñèñòåìà, èçðàçåíè â ÷àñòè îò ðàçñòîÿíèåòî ìåæäó Çåìÿòà è Ñúíöåòî, ñà äîáðå èçâåñòíè. Òå ìîãàò äà ñå îïðåäåëÿò ïî òðåòèÿ çàêîí íà Êåïëåð,

Ðàçñòîÿíèÿ äî íàé-áëèçêèòå çâåçäè.

êîéòî ãëàñè, ÷å êâàäðàòèòå íà âðåìåíàòà çà îáèêàëÿíåòî íà ïëàíåòèòå îêîëî Ñëúíöåòî ñå îòíàñÿò ïîìåæäó ñè, êàêòî êóáîâåòå íà ãîëåìèòå ïîëóîñè íà òåõíèòå îðáèòè; ïðè òîâà çà åäèíèöè ñå èçïîëçóâàò ãîäèíàòà è ðàçñòîÿíèåòî îò Çåìÿòà äî Ñëúíöåòî. Îðáèòàëíèòå ïåðèîäè è âçàèìíîòî ðàçïîëîæåíèå íà ïëàíåòèòå ïî òåõ-íèòå îðáèòè ëåñíî ñå îïðåäåëÿò îò íàáëþäåíèÿ, òàêà ÷å âèíàãè ìîæå äà ñå íàðèñóâà òî÷íèÿò ïëàí íà Ñëúí÷åâàòà ñèñòåìà çà êîéòî è äà å ìîìåíò. Äîñòàòú÷íî å äà ñå îïðåäåëè ðàçñòîÿíèåòî ìåæäó êîè äà ñà äâå òåëà â íåÿ, çà äà ñå ïîëó÷è ìàùàáúò íà ïëàíà, à ïî òîçè íà÷èí � è àñòðîíîìè÷åñêàòà åäèíèöà. Ïîëîæåíèåòî íà ïëàíåòèòå ìîæå äà ñå èçìåðè ìíîãî ïî-òî÷íî, îòêîëêîòî ïîëîæåíèåòî íà Ñëúíöåòî, çàùîòî òîâà ìîæå äà ñå ïðàâè íîùåì, ïî îòíîøåíèå íà «íåïîäâèæíèòå» çâåçäè. Òîçè, êàêòî è äðóãè «àñòðîíîìè÷åñêè», òóê íàïðàâî ùå êàæåì, ÷å âñè÷êè òå ñåãà ïðåäñòàâëÿâàò'ñàìî èñòîðè÷åñêè èíòåðåñ. Èçìåðâàíèÿòà, èçâúðøåíè â Ðóñèÿ, ÑÀÙ è Àíãëèÿ, âå÷å îòäàâíà äàäîõà çà ðàçñòîÿíèåòî äî Ñëúíöåòî 149 600 000 êì, íà êîåòî ñúîòâåòñòâóâà ñòîéíîñò íà ïàðàëàêñà íà Ñëúíöåòî 8",7940. Òàçè òî÷íîñò å íàïúëíî äîñòàòú÷íà çà íóæäèòå íà àñòðîíîìèÿòà, íî äàæå òÿ áè òðÿáâàëî îùå äà ñå ïîâèøè çà ïîòðåáíîñòèòå íà êîñìîíàâòèêàòà. (Àêî ïðè ïðåñìÿòàíåòî íà òðàåêòîðèèòå íà íàøèòå àâòîìàòè÷íè ñòàíöèè, êîèòî ñå ñïóñêàõà íà Âåíåðà,áå èçïîëçóâàíà ñòîéíîñòòà íà àñòðîíîìè÷åñêàòà åäèíèöà, ïîëó÷åíà ñàìî ñ àñòðîíîìè÷åñêè ìåòîäè, òî òîâà áè ìîãëî äà äîâåäå äî îòêëîíåíèå, ðàâíî íà òðè ïúòè ðàäèóñà íà Âåíåðà.) Èçñëåäâàíèÿ èçâúðøåíèòå â ÑÀÙ ðàäèîëîêàöèîííè íàáëþäåíèÿ íà Âåíåðà è Ìàðñ è äàííèòå îò îïòè÷íèòå íàáëþäåíèÿ äàâàò çà àñòðîíîìè÷åêàòà åäèíèöà ñòîéíîñòòà 149 597 870,5 ± 1,6 êì. Çà ïîëó÷àâàíåòî íà òàçè ôàíòàñòè÷íà òî÷íîñò ñå íàëîæè äà ñå âçåìàò ïîä âíèìàíèå íàé-íîâèòå îïðåäåëÿíèÿ íà ñêîðîñòòà íà ñâåòëèíàòà. Ðàçñòîÿíèåòî îò Çåìÿòà äî Ñëúíöåòî ñëóæè çà áàçèñ ïðè îïðåäåëÿíåòî íà ãîäèøíèÿ òðèãîíîìåòðè÷åí ïàðàëàêñ íà çâåçäèòå, ò. å. íà úãúëà, ïîä êîéòî îò åäíà çâåçäà ñå âèæäà ðàäèóñúò íà çåìíàòà îðáèòà. Ïîëîæåíèåòî íà çâåçäèòå ïî íåáåñíàòà ñôåðà áè òðÿáâàëî âñëåäñòâèå îáèêàëÿíåòî íà Çåìÿòà îêîëî Ñëúíöåòî äà ñå èçìåíÿ ñ ïåðèîä îò åäíà ãîäèíà è îùå íà Êîïåðíèê ìó å áèëî ÿñíî, ÷å îòêðèâàíåòî íà òîâà ïàðàëàêòè÷íî ïðåìåñòâàíå íà çâåçäèòå áè áèëî íàé-íàãëåäíîòî äîêàçàòåëñòâî çà äâèæåíèåòî íà Çåìÿòà îêîëî Ñëúíöåòî. Íàïðàçíî îáà÷å îñëåïåëèÿò Ãàëèëåé ÷àêàë ó÷åíèöèòå ìó äà îòêðèÿò òîâà ïðåìåñòâàíå. Ïðè òúðñåíåòî íà ïà-ðàëàêñà àíãëè÷àíèíúò Äæîí Áðàäëè ïðåç 1728 ã. å îòêðèë àáå-ðàöèÿòà íà ñâåòëèíàòà (êîåòî ñúùî ìîæå äà ñëóæè êàòî äîêàçàòåëñòâî çà îáèêàëÿíåòî íà Çåìÿòà îêîëî Ñëúíöåòî), à ñëåä òîâà è íóòàöèÿòà, ãîäèøíèÿò ïàðàëàêñ íà çâåçäèòå îáà÷å áèë îòêðèò åäâà ïðåç 1837 � 1840 ã. ïî÷òè åäíîâðåìåííî â Ðóñèÿ, Ãåðìàíèÿ è Àôðèêà. Òîçè ïúò áèëî èçìåðâàíî íå àáñîëþòíîòî èçìåíåíèå íà êîîðäèíàòèòå íà çâåçäàòà, à íåéíîòî ïðåìåñòâàíå ïî îòíîøåíèå íà ïî-ñëàáè è ñëåäîâàòåëíî, ñðåäíî âçåòî, ïî-äàëå÷íè çâåçäè (ìåòîä, ïðåäëîæåí îùå îò Ãàëèëåé),êîåòî ìîæå äà ñå èçìåðè ïî- òî÷íî. Ðàçáèðà ñå, äà ñå ðàç÷èòà íà óñïåõ å áèëî âúçìîæíî ñàìî â ñëó÷àé, ÷å çà èçìåðâàíåòî íà ïàðàëàêñà íàèñòèíà ñà èçáðàíè äîñòàòú÷íî áëèçêè çâåçäè. Â. Ñòðóâå â Äåðïò (ñåãà Òàðòó) å èçáðàë Âåãà ïîðàäè íåéíèÿ ãîëÿì áëÿñúê, Áåñåë â Êüîíèãñáåðã � çâåçäàòà 61 îò Ëåáåä ïîðàäè íåéíîòî ãîëÿìî ñîáñòâåíî äâèæåíèå, à Õåíäåðñîí íà íîñ Äîáðà íàäåæäà � à, îò Êåíòàâúð, êîÿòî åäíîâðåìåííî å è ñâåòëà, è èìà ãîëÿìî ñîáñòâåíî äâèæåíèå. Ïðúâ ïîëó÷èë ðåçóëòàò Ñòðóâå. Èçáîðúò íà Õåíäåðñîí ñå îêàçàë íàé-äîáúð: ñåãà çíàåì, ÷å ÿðêèòå çâåçäè ìîãàò äà áúäàò è

ñâðúõ-ãèãàèòè, íàìèðàùè ñå íà ìíîãî ãîëåìè ðàçñòîÿíèÿ. Çâåçäà ñ ïàðàëàêñ, ïî-ãîëÿì îò ïàðàëàêñà íà à îò Êåíòàâúð, íå å îòêðèòà è äîñåãà. Òàçè çâåçäà å íàé-áëèçêàòà äî íàñ. Îïðåäåëÿíåòî íà ïàðàëàêñà íà çâåçäèòå å âòîðîòî èëè òðåòîòî ïî çíà÷åíèå ñúáèòèå â èñòîðèÿòà ïà àñòðîíîìèÿòà. Òî äîêàçà, ÷å çâåçäèòå ñà äàëå÷íè ñëúíöà, ñâåòåùè òàêà ñëàáî ñàìî ïîðàäè áåçêðàéíàòà ñè îòäàëå÷åíîñò. Àêî ãîäèøíèÿò ïàðàëàêñ ê íà åäíà çâåçäà å èçâåñòåí, òî ðàçñòîÿíèåòî äî íåÿ ã å ëåñíî äà ñå îïðåäåëè.

Òóê à å ðàçñòîÿíèåòî îò Çåìÿòà äî Ñëúíöåòî � àñòðîíîìè÷åñêàòà åäèíèöà (à. å.). Ïàðàëàêñúò íå íàäâèøàâà 1" è ñèíóñúò íà ìàëêèÿ úãúë ìîæå äà ñå çàìåíè ñúñ ñàìèÿ úãúë â ðàäèàíè: ßñíî å îáà÷å, ÷å å ìíîãî íåóäîáíî äà ñå èçðàçÿâàò ãèãàíòñêèòå çâåçäíè ðàçñòîÿíèÿ â êèëîìåòðè. Ìíîãî ìàëêî ïî-äîáðà å è àñòðîíîìè÷åñêàòà åäèíèöà.  çâåçäíàòà àñòðîíîìèÿ îáùîïðèåòà åäèíèöà çà ðàçñòîÿíèå å ïàðñåêúò (ïñ) � èìå, êîåòî å ñúñòàâåíî îò äâå äóìè: ïàðàëàêñ è ñåêóíäà. Òÿ å áèëà ïðåäëîæåíà ïðåç 1912 ã. îò X. Òúðíúð, åäèí îò ñúçäàòåëèòå íà ôîòîãðàôñêàòà àñòðîìåòðèÿ. Íà ðàçñòîÿíèå 1 ïñ ñå íàìèðà çâåçäà, ÷èéòî ïàðàëàêñ å ðàâåí íà 1 ñåêóíäà.  ïàðñåöè ðàçñòîÿíèåòî ñå èçðàçÿâà ìíîãî ëåñíî ÷ðåç ïàðàëàêñà:

Îò îïðåäåëåíèåòî ñëåäâà, ÷å 1 ïñ = 206 265 à. å. = 3,08.1016 ì. ÊèëîïàðÑåêúò (êïñ) å ðàâåí íà 1000 ïñ, 1000 êïñ = 1 ìåãàïàðñåê (ìïñ). Ñâåòëèííàòà ãîäèíà ñå óïîòðåáÿâà èçêëþ÷èòåëíî â ïîëÿðíàòà ëèòåðàòóðà: 1 ïñ = 3,259 ñâ. ã. Íàé-áëèçêàòà çâåçäà � à îò Êåíòàâúð � ñå íàìèðà íà ðàçñòîÿíèå 1,32 ïñ è íåéíèÿò ïàðàëàêñ å ðàâåí íà 0",75. Âñúùíîñò íàé-áëèçêàòà äî íàñ çâåçäà å òðåòàòà êîìïîíåíòà íà òðîéíàòà ñèñòåìà à îò Êåíòàâúð. Òÿ òàêà ñå è íàðè÷à � Ïðî-êñèìà («Íàé-áëèçêà») îò Êåíòàâúð. Ñâåòëàòà æúëòà çâåçäà à îò Êåíòàâúð å òðåòà ïî áëÿñúê íà çåìíîòî íåáå (ñëåä Ñèðèóñ è Êàíîïóñ; ðÿäêî ñå óïîòðåáÿâà äðóãî íåéíî èìå � Ðèãåë îò Êåíòàâúð, ò. å. Êðàêúò íà Êåíòàâúðà) è â ñúùíîñò ñå ñúñòîè îò äâå êîìïîíåíòè, íàìèðàùè ñå íà ðàçñòîÿíèå åäíà îò äðóãà 18". Åäíàòà îò òÿõ å êàòî áëèçíàê íà Ñëúíöåòî, à äðóãàòà � ïî-÷åðâåíèêàâà è ïî-ñëàáà. Íà ðàçñòîÿíèå, ðàâíî íà ïî÷òè äâà ãðàäóñà îò òàçè äâîéêà, èìà ìíîãî ÷åðâåíà ñëàáà çâåçäè÷êà îò 11-à âåëè÷èíà. Òÿ ó÷àñòâà â äâèæåíèåòî íà ñèñòåìàòà à îò Êåíòàâúð è ìîæå áè îáèêàëÿ îêîëî íåÿ ñ ïåðèîä äåñåòêè õèëÿäè ãîäèíè. È òúêìî òàçè Çâåçäèöà å ñ 0,01 ïàðñåê ïî-áëèçî äî íàñ, îòêîëêîòî à îò Êåíòàâúð.Ñúâðåìåííàòà òåõíèêà çà îïðåäåëÿíå íà ïàðàëàêñèòå å ðàç-ðàáîòåíà ïðåäèìíî îò ß. Êàïòåéí è Ô. Øëåçèíãåð â íà÷àëîòî íà íàøèÿ âåê.  ïðîäúëæåíèå íà íÿêîëêî ãîäèíè ñ äúëãîôîêóñåí àñòðîãðàô ïîëó÷àâàò åäíà-äâå äóçèíè ñíèìêè è ñ ïîìîùòà íà èçìåðèòåëíè ìàøèíè íàìèðàò ïðåìåñòâàíåòî íà

èçó÷àâàíàòà çâåçäà ïî îòíîøåíèå íà ïî-ñëàáè è ñëåäîâàòåëíî ñðåäíî ïî-îòäàëå÷åíè çâåçäè. Àêî âñå ïàê ñðåä òÿõ ñå ñëó÷è íÿêîÿ áëèçêà çâåçäà, êîÿòî ñúùî èìà ãîëÿì ïàðàëàêñ, òîâà ñå îòêðèâà ïðè ðåøàâàíåòî íà óðàâíåíèÿòà; òàêàâà çâåçäà ñå èçêëþ÷âà è ðåøàâàíåòî ñå ïîâòàðÿ. Îáèêíîâåíàòà òî÷íîñò ïðè îïðåäåëÿíåòî íà ïàðàëàêñà å 0",01. Ñ öåíàòà íà èçâúíðåäíî ãîëÿìà èçîáðåòàòåëíîñò (àâòîìàòè÷íî èçìåðâàíå, ñïåöèàëíî ïîäáèðàíå íà åïîõèòå íà ñíèìêèòå, óâåëè÷àâàíå íà áðîÿ íà îïîðíèòå çâåäè) â ïîñëåäíî âðåìå òàçè ãðåøêà å ñâåäåíà äî 0",004 � 0",005. Äîñåãà íàé-äîáðàòà òî÷íîñò äàâàò ãîëåìèòå àñòðîãðàôè; ðåôëåêòîðèòå, êîèòî ñà ïî-êàïðèçíè, èì îòñòúïâàò â òîâà îòíîøåíèå. Ñåãà ñà èçâåñòíè òðèãîíîìåòðè÷íèòå ïàðàëàêñè íà îêîëî øåñò õèëÿäè çâåçäè, íàìèðàùè ñå íà íå ïîâå÷å îò 100 ïñ îò Ñëúíöåòî, íî äàæå äî ðàçñòîÿíèå 20 ïñ ñà ïîçíàòè ïàðàëàêñèòå ñàìî íà 1050 çâåçäè, êîåòî å íå ïîâå÷å îò 25% îò âåðîÿòíèÿ òåõåí áðîé. Çà äà ñå íàìåðÿò îñòàíàëèòå, òðÿáâà äà ñå òúðñÿò çâåçäè ñ ãîëÿìî ñîá-ñòâåíî äâèæåíèå. Ñòî ïàðñåêà ïðåäñòàâëÿâàò ñàìî åäíà ñòîòíà ÷àñò îò ðàçñòîÿíèåòî äî öåíòúðà íà Ãàëàêòèêàòà. Ãåîìåòðè÷íèòå ìåòîäè îáà÷å âúðøàò ðàáîòà è íà çíà÷èòåëíî ïî-ãîëåìè ðàçñòîÿíèÿ. Åäèí îò òÿõ èçïîëçâà ïðåìåñòâàíåòî íà Ñëúíöåòî â ïðîñòðàíñòâîòî, êîåòî âîäè äî áàâíî èçìåíåíèå íà êîîðäèíàòèòå íà çâåçäèòå. Ñàìî çà äîñòàòú÷íî ãîëÿìà ãðóïà çâåçäè å âúçìîæíî äà ñå ðàçëè÷è òîâà ïðåìåñòâàíå èçìåæäó èçìåíåíèÿòà, ïðåäèçâèêàíè îò õàîòè÷íîòî äâèæåíèå íà ñàìèòå çâåçäè â ïðîñòðàíñòâîòî. ßñíî å, ÷å òîçè ñðåäåí, èëè íàðè÷àí îùå ñòàòèñòè÷åñêè ïàðàëàêñ ñå îïðåäåëÿ íàé-òî÷íî, àêî òàêàâà åäíà ãðóïà îò çâåçäè ñå íàìèðà íà ðàçñòîÿíèå îêîëî 90° îò àïåêñà � òî÷êàòà îò íåáåñíàòà ñôåðà, êúì êîÿòî å íàñî÷åíî äâèæåíèåòî íà Ñëúíöåòî. Ñúùî òàêà ìîæå äà ñå èçïîëçâà è îáñòîÿòåëñòâîòî, ÷å ñîáñòâåíîòî äâèæåíèå � ïðåìåñòâàíåòî íà åäíà çâåçäà ïî íåáåñíàòà ñôåðà çà åäíà ãîäèíà (èçìåðâàíî â äúãîâè ñåêóíäè çà ãîäèíà), è ðàäèàëíàòà ñêîðîñò (èçìåðâàíà â êèëîìåòðè çà ñåêóíäà), ñðåäíî âçåòî, ñà åêâèâàëåíòíè âåëè÷èíè (ñëåä êàòî áúäå âçåòî ïîä âíèìàíèå âëèÿíèåòî íà äâèæåíèåòî íà Ñëúíöåòî âúðõó òÿõ), òúé êàòî âúâ âñè÷êè íàïðàâëåíèÿ ñðåäíèòå ïðîñòðàíñòâåíè ñêîðîñòè íà åäíà ãðóïà çâåçäè ñà åäíàêâè. Êàòî ïðèðàâíèì ñîáñòâåíîòî äâèæåíèå è ðàäèàëíàòà ñêîðîñò, ïîëó÷àâàìå îòêúäåòî ìîæå äà ñå îïðåäåëè ïàðàëàêñúò òå. Òóê uã å ñêîðîñòòà ïî çðèòåëíèÿ ëú÷, ut � ñêîðîñòòà ïî ïåðïåíäèêóëÿðíî íà çðèòåëíèÿ ëú÷ íàïðàâëåíèå (è äâåòå â êì/ñ), à y � ñîáñòâåíîòî äâèæåíèå (â 7ã.). Ïî òåçè íà÷èíè ìîæå äà ñå îïðåäåëÿ ñðåäíîòî ðàçñòîÿíèå íà ãðóïè îò çâåçäè, îòäàëå÷åíè íà ðàçñòîÿíèå äî 1 � 2 êïñ. Âðåìåòî ðàáîòè çà íàñ è íàøèòå ïîòîìöè ùå áúäàò â ìíîãî ïî-äîáðî ïîëîæåíèå: òî÷íîñòòà íà îïðåäåëÿíåòî íà ñîáñòâåíèòå äâèæåíèÿ çàïèñè îò ðàçëèêàòà â åïîõèòå � èíòåðâàëúò îò âðåìå ìåæäó ñíèìêèòå, ïî êîèòî òå ñå èçìåðâàò. Òîâà ñå îòíàñÿ íå ñàìî äî ñðåäíèòå ïàðàëàêñè, íî è äî äðóãè ïðîáëåìè, êàòî íàïðèìåð ïðîâåðêàòà ïà òîâà, äàëè çâåçäíèòå àñîöèàöèè ñå ðàçøèðÿâàò, êîåòî ìîæå äà ñå âèäè ïî ñîáñòâåíèòå äâèæåíèÿ. Öåíàòà íà ñíèìêèòå íà íåáåòî ðàñòå ñ âñÿêà èçìèíàòà ãîäèíà. Òðóäúò íà àñòðîìåòðèñòèòå, êîéòî ïîíÿêîãà èçãëåæäà ðóòèíåí, çàñëóæàâà íàé-ãîëÿìî óâàæåíèå; òè ñúçäàâà ôóíäàìåíòà íà ñêàëàòà íà ìåæäóçâåçäíèòå è ìåæäóãaëàêòè÷åñêèòå ðàçñòîÿíèÿ, à åäíî çäàíèå, êîåòî ðàñòå íåïðåêúñíàòî âúâ âèñî÷èíà, ïîñòîÿííî ñå íóæäàå îò óêðåïâàíå íà ôóíäàìåíòà è âúçìîæíîñòèòå â òîâà îòíîøåíèå äàëå÷ íå ñà

èç÷åðïàíè. Àñòðîìåòðèÿòà ùå áúäå âèíàãè íóæíà. Åäèí îò ñúçäàòåëèòå íà òåîðèÿòà çà åâîëþöèÿòà íà çâåçäèòå, Ì. Øâàðöøèëä, êàçâà: «Öÿëàòà ìîÿ ðàáîòà áè áèëà ïðàêòè÷åñêè íåâúçìîæíà, àêî ëèïñâàøå ôóíäàìåíòúò, ñúçäàâàí îò ðåçóëòàòèòå íà àñòðîìåòðèÿòà.» Íîâè õîðèçîíòè îòêðèâà â àñòðîìåòðèÿòà ïðèëîæåíèåòî íà ìåòîäèòå íà ðàäèîàñòðîíîìèÿòà. Ðàäèîèíòåðôåðîìåòðèòå ñúñ ñâðúõäúëãè áàçè äîðè ñåãà âå÷å äàâàò âúçìîæíîñò äà ñå îïðåäåëÿò êîîðäèíàòèòå ïîíÿêîãà ñ òî÷íîñò, êîÿòî ñ ïîðÿäúê ïðåâèøàâà âúçìîæíîñòèòå íà îïòè÷åñêèòå ìåòîäè. Íå ñëåä ìíîãî âðåìå ðàäèîíàáëþäåíèÿòà íà êâàçàðè è ãàëàêòèêè ùå äàäå âúçìîæíîñò äà áúäå ñúçäàäåíà íîâà êîîðäèíàòíà ñèñòåìà, êîÿòî äà áúäå äîñòúïíà çà íàáëþäåíèÿ â êàêâîòî è äà å ìåòåîðîëîãè÷íî âðåìå è ïî âñÿêî âðåìå íà äåíîíîùèåòî; çâåçäèòå, ÷èåòî èçëú÷âàíå è â ðàäèîäèàïàçîíà å âå÷å ôèêñèðàíî ( â îò Ïåðñåé, â îò Ëèðà è äð.) ùå äàäàò âúçìîæíîñò òàçè ñèñòåìà äà áúäå ïðèâúðçàíà êúì ñòàðàòà, îïòè÷íàòà. Ãðàíäèîçíè ïåðñïåêòèâè ùå ñå îòêðèÿò ïðåä àñòðîìåòðèÿòà ñ óñâîÿâàíåòî, íà îêîëîñëúí÷åâîòî ïðîñòðàíñòâî. Òàêà íàïðèìåð èçìåðâàíåòî íà ïàðàëàêñèòå íà çâåçäèòå îò îðáèòàòà íà Þïèòåð ùå äàäå âúçìîæíîñò ñòîêðàòíî äà ñå óâåëè÷è áðîÿò íà çâåçäèòå ñ òî÷íî îïðåäåëåíè ðàçñòîÿíèÿ.

È àêî åäíà ÷àñò îò àâñòðàëîïèòåêèòå ñå îðèåíòèðàëà êúì èçöÿëî ðàñòèòåëíà õðàíà, òî äðóãè òåõíè íàñëåäíèöè îñòàíàëè âñåÿäíè, íî çàïî÷íàëè äà óïîòðåáÿâàò âñå ïîâå÷å ìåñî. Òîâà áèëè ò. íàð. Ñðú÷íè õîðà (Õîìî õàáèëèñ). Òå ïðèòåæàâàëè êúñî òÿëî( 131 ñì. çà ìúæêèòå èíäèâèäè) è äúëãè ðúöå, ïîäîáíî íà ñâîèòå ïðåäøåñòâåíèöè.Òîâà, êîåòî ãè îòëè÷àâàëî îò òÿõ îáà÷å áèë ïî-ãîëåìèÿò èì ìîçúê (îêîëî 47% îò ìîçú÷íèÿ îáåì íà ñúâðåìåííèÿ ÷îâåê). Ó÷åíèòå ñìÿòàò, ÷å òåçè ïðåäöè íà ÷îâåêà ñà æèâåëè ìåæäó 2,2ìëí è 1,6ìëí. ãîäèíè íàçàä âàâ âðåìåòî è ñà íàñåëÿâàëè ðàâíèíèòå íà Èçòî÷íà è Þãîèçòî÷íà Àôðèêà.

ÕÎÌÎ ÕÀÁÈËÈÑ

�Ñðú÷íèòå õîðà� ñå ïîÿâÿâàò â Àôðèêà âúâ âðåìåíà êîãàòî ãîðèòå êàòî èçòî÷íèê íà èçîáèëíà õðàíà(ïëîäîâå) ñèëíî íàìàëåëè è ïðåä ðåäèöà âèäîâå ñòîÿë âúïðîñúò çà íàìèðàíå íà íîâè õðàíè.Homo habilis íå ïðèòåæàâàë íèòî ñèëíè ÷åëþñòè, íèòî ìîùíè íîêòè, äîðè è íå áÿãàë áúðçî.Òîçè ïðà÷îâåê îáà÷å ïðèòåæàâàë, êàêòî ñïîìåíàõìå, åäíî îãðîìíî ïðåäèìñòâî, êîåòî èçèãðàëî ñúùåñòâåíà ðîëÿ â åâîëþöèîííèÿ ïðîöåñ.Òîé èìàë ïî-ãîëÿì ìîçúê îò âñè÷êè îñòàíàëè îáèòàòåëè íà ñàâàíèòå. Òîâà íåãîâî ïðåäèìñòâî íàìåðèëî èçðàç â èçïîëçâàíåòî íà ïúðâèòå êàìåííè îðúäèÿ íà òðóäà â ÷îâåøêàòà èñòîðèÿ Homo habilis óïîòðåáÿâàëè òåçè �ñå÷èâà�, çà äà ÷óïÿò æèâîòèíñêèòå êîñòè è äà èçâëè÷àò îòòàì õðàíèòåëíèÿ êîñòåí ìîçúê. Èìåííî çàðàäè óìåíèåòî íà òåçè íàøè ïðåäöè äà ñè ñëóæàò ñ êàìåííè èíñòðóìåíòè, ó÷åíèòå ñà ãè íàðåêëè �ñðú÷íè õîðà�.

Ðåëåôúò å íàâñÿêúäå îêîëî íàñ. Òîé ïðåäñòàâëÿâà ñúâêóïíîñò îò ðàçëè÷íè ïî ãîëåìèíà ôîðìè, ñ êîèòî íèå íåïðåêúñíàòî ñå ñðåùàìå ïî çåìíàòà ïîâúðõíîñò. Âúçõèùàâàìå ñå îò äúëáîêèòå ðå÷íè äîëèíè, èçïîëçâàìå ÷óäåñíèòå ïëàæíè èâèöè, äúëãî íå îòêúñâàìå ïîãëåä îò ñêàëíèòå îáðàçóâàíèÿ.

Ëèöåòî íà çåìÿòà

Òâúðäå èíòåðåñåí å çåìíèÿò ðåëåô. Íî çàùî èìà çàîñòðåíè ïëàíèíñêè âúðõîâå? Êàêâî å õàðàêòåðíî çà äþíèòå? Êàê ñà âúçíèêíàëè ïåùåðèòå è ìíîãî, ìíîãî äðóãè èçâåñòíè è íåèçâåñòíè çà âàñ? Îòãîâîð íà òåçè âúïðîñè äàâà íàóêàòà, íàðå÷åíà ãåîìîðôîëîãèÿ. Âúïðåêè ÷å íÿêîëêîñòîòèí ãîäèíè çåìíèòå ôîðìè ñà áèëè ïðèìàìëèâ îáåêò çà ðàçñúæäåíèÿ, ãåîìîðôîëîãèÿòà å ñðàâíèòåëíî ìëàäà íàóêà. Ñàìîñòîÿòåëíèÿ ñè ïúò íà ðàçâèòèå çàïî÷âà åäâà â êðàÿ íà ìèíàëèÿ è íà÷àëîòî íà íàñòîÿùèÿ âåê. Ãåîìîðôîëîãèÿòà ïîëó÷è áúðçî ãîëÿì àâòîðèòåò. Îñîáåíî ìíîãî ïîðàñíà íåéíîòî çíà÷åíèå ïðåç ïîñëåäíèòå òðèäåñåò-÷åòèðèäåñåò ãîäèíè. Òÿ ñå óòâúðäè êàòî íàóêà, êîÿòî ñëóæè íà ãåîãðàôèÿòà è ãåîëîãèÿòà. Âèå ùå ïðî÷åòåòå çà ïðîìåíèòå, êîèòî íàíàñÿò íà çåìíàòà ïîâúðõíîñò âóëêàíñêèòå èçðèãâàíèÿ è çåìåòðåñåíèÿòà. Ùå íàó÷èòå êàê ñå ðàçðóøàâàò ñêàëèòå è íàêúäå ñå îòïðàâÿò ðàçðóøåíèòå ìàòåðèàëè. Ùå ðàçáåðåòå êàêâà ðàáîòà âúðøè íåñïîêîéíèÿò è ïàêîñòëèâ âÿòúð. Ùå ïîëó÷èòå ïðåäñòàâà çà èçìåíåíèÿòà â ðåëåôà, ïðåäèçâèêàíè îò ñðóòâàíèÿòà è ñâëè÷àíèÿòà. Ùå èçïúêíàò ïðåä âàñ îñîáåíîñòèòå íà êàðñòîâèòå ôîðìè. Ùå îáîãàòèòå ïðåäñòàâèòå ñè çà ôîðìèòå, îáðàçóâàíè îò âðåìåííî òå÷àùèòå âîäè è îò ïîñòîÿííî òå÷àùèòå âîäè � ðåêèòå. Ùå âè çàâåäåì ïðè ëåäíèöèòå, çà äà ñå çàïîçíàåòå êàê òå ìîäåëèðàò ðåëåôà. Ùå ñå ðàçõîäèì ïî ìîðñêèòå áðåãîâå, çà äà íàäíèêíåì â äåéíîñòòà íà îêåàíñêàòà è ìîðñêàòà âîäà. Íÿìà äà çàáðàâèì è õîðàòà, êîèòî èçïîëçâàò ôîðìèòå íà ðåëåôà è ãî èçìåíÿò. �Ïî âðåìå íà ïîëåòà èìàõ âúçìîæíîñò çà ïúðâè ïúò äà âèäÿ ñúñ ñîáñòâåíèòå ñè î÷è êúëáîâèäíàòà ôîðìà íà Çåìÿòà... Äîáðå ñå îòêðîÿâàõà áðåãîâåòå íà êîíòèíåíòèòå, îñòðîâèòå, ãîëåìèòå ðåêè, âîäíàòà ïîâúðõíîñò, çåìíèòå ãúíêè."

Þ. À. Ãàãàðèí Öÿëàòà ïëîù íà çåìíàòà ïîâúðõíîñò å 510 ìëí.êâ.êì. Ñóøàòà çàåìà ñàìî 148,9 ìëí.êâ.êì,èëè 29,2%, à âîäàòà �361,1 ìëí.êâ.êì, èëè 70,8 %. Ñóøàòà èìà èçêëþ÷èòåëíî ðàçíîîáðàçåí ðåëåô. Îáøèðíè íèçèíè ñå ðåäóâàò ñ õúëìîâå, ñ íèñêè è âèñîêè ïëàíèíè. Ñïîðåä óñëîâíî ïðåêàðàíèòå âèñî÷èííè èâèöè ïðåç ñóøàòà íà çåìíàòà ïîâúðõíîñò íèçèííèòå äî 200 ì îáõâàùàò 47,8 ìëí.êâ.êì, èëè 31,1 % îò ñóøàòà, õúëìèñòèòå îò 200 äî 500 ì � 32,7 ìëí.êâ.êì, èëè 22,1 %, è ïëàíèíñêèòå çåìè íàä 500 ì � 69,4 ìëí.êâ.êì, èëè 45,8 %. Ñðåäíàòà âèñî÷èíà íà ñóøàòà ñå èç÷èñëÿâà íà 875 ì.  ñðàâíåíèå ñ ïëàíèíñêèòå çåìè íèçèííèòå è õúëìèñòèòå çåìè çàåìàò ïî-ãîëÿìà ïëîù îò ñóøàòà. Äîáðå ñå îòêðîÿâàò íà ãåîãðàôñêàòà êàðòà Ñðåäíîåâðîïåéñêàòà íèçèíà, Èçòî÷íîåâðîïåéñêàòà ðàâíèíà, Çà-ïàäíîñèáèðñêàòà ðàâíèíà, Ìèñèñèï-ñêàòà íèçèíà, Àìàçîíñêàòà íèçèíà, Ëàïëàòñêàòà íèçèíà. Âíóøèòåëíî èçïúêâàò âèñîêèòå ïëàíèíè íà íàøàòà ïëàíåòà êàòî Õèìàëàèòå, Ïàìèð, Òÿíøàí, Àíäèòå, Êîð-äèëåðèòå, Êèëèìàíäæàðî, Êàâêàç, Àëïèòå. Èíòåðåñíî å äà ñå îòáåëåæè, ÷å ïëàíèíñêèòå çåìè, ðàçïîëîæåíè íàä 4000 ì, çàåìàò 2,7 ìëí.êâ.êì, èëè 1,8% îò ïëîùòà íà ñóøàòà. Äúëãà å èñòîðèÿòà íà íàøàòà ïëàíåòà. Äúëãî ñå å ðàçâèâàë íåéíèÿò ðåëåô.  ïðîäúëæåíèå íà ñòîòèöè ìèëèîíè ãîäèíè òîé ñå å ïðîìåíÿë ìíîãîêðàòíî.

Ñúâðåìåííèòå ìó î÷åðòàíèÿ ñà çàïî÷íàëè äà ñå îôîðìÿò åäâà ïðåäè îêîëî 30 ìëí. ãîäèíè. Ãîëÿìî å ðàçíîîáðàçèåòî íà ôîðìèòå â ðåëåôà. Íà êàêâî ñå äúëæè òîâà? Íà âçàèìîäåéñòâèåòî è áîðáàòà ìåæäó âúòðåøíèòå è âúíøíèòå çåìíè ñèëè. Âúòðåøíèòå çåìíè ñèëè ñà ñâúðçàíè ñ ïðîìåíèòå, êîèòî íàñòúïâàò â çåìíîòî òÿëî. Òå ïîðàæäàò ðàçëè÷íèòå ïî ñèëà âåðòèêàëíè è õîðèçîíòàëíè äâèæåíèÿ íà çåìíàòà êîðà. Òÿ ñå èçäèãà èëè ïîíèæàâà, ðàçêúñâà èëè ðàçìåñòâà. Ïîÿâÿâàò ñå íàãúíàòè ïëàíèíñêè âåðèãè, èçíèêâàò âóëêàíñêè ïëàíèíè, ñòàâàò çåìåòðåñåíèÿ. Íî âúíøíèòå çåìíè ñèëè ñúùî íå ñà áåçó÷àñòíè êúì êîíòóðèòå íà ðåëåôà. Òå ñà ñâúðçàíè ñ åíåðãèÿòà íà Ñëúíöåòî, äîñòèãàùà äî Çåìÿòà. Ñëúí÷åâàòà òîïëèíà, âÿòúðúò, âàëåæèòå, òå÷àùàòà âîäà, ëåäíèöèòå ïðåîáðàçóâàò òîâà, êîåòî âúòðåøíèòå çåìíè ñèëè ñà ñúçäàëè. È ïîíÿêîãà òå èçâúðøâàò çíà÷èòåëíè ïðîìåíè. Îò âúòðåøíèòå çåìíè ñèëè âúçíèêâàò åäðèòå ôîðìè â ðåëåôà, à âúíøíèòå çåìíè ñèëè ãè âèäîèçìåíÿò, ñúçäàâàéêè íîâè ôîðìè. Ðåëåôúò íà Çåìÿòà ïîñòîÿííî ñå ïðîìåíÿ. È äî äíåñ âúòðåøíèòå è âúíøíèòå çåìíè ñèëè ïðîäúëæàâàò ñâîåòî äåéñòâèå. Èçðèãâàò âóëêàíè è ñòàâàò çåìåòðåñåíèÿ. Áàâíî ïîòúâàò íÿêîè ÷àñòè îò ñóøàòà, à äðóãè ñå èçäèãàò. Èçâåòðÿò ñêàëèòå. Ðå÷íàòà è ìîðñêàòà âîäà ðóøàò ñêàëèòå. Âÿòúðúò ðàçíàñÿ ÷àñòè÷êèòå îò ïÿñúê è òå ñå íàòðóïâàò. Ëåäíèöèòå ðàçîðàâàò ëåãëàòà ñè. Êàêâî âñúùíîñò ïðåäñòàâëÿâà ëèöåòî íà Çåìÿòà? Òîâà å ðåëåôúò íà ñóøàòà, ñúçäàäåí â ðåçóëòàò îò äåéñòâèåòî íà âúòðåøíèòå è âúíøíèòå çåìíè ñèëè. Òîâà å ðåëåôúò, êîéòî ñå èçìåíÿ ïðåä î÷èòå íè è ùå ïðîäúëæàâà äà ñå èçìåíÿ è â áúäåùå.

ÂÓËÊÀÍÈÒÅ Áèëî å âðåìå, êîãàòî õîðàòà ñà âúçïðèåìàëè âóëêàíèòå êàòî âðàòè íà àäà, âìåñòèëèùà íà çëîòî, æèëèùà íà ïîêîéíèöè. Äðåâíèòå ðèìëÿíè âÿðâàëè, ÷å íà ìàëêèÿ äèìÿù îñòðîâ îò ãðóïàòà íà Ëèïàðñêèòå îñòðîâè â Ñðåäèçåìíî ìîðå ñå íàìèðàë âõîäúò çà öàðñòâîòî íà òåõíèÿ áîã íà îãúíÿ � Âóëêàí.  íåãîâà ÷åñò òå íàðåêëè òîçè îñòðîâ Âóëêàíî, áåç äà ïîäîçèðàò, ÷å äàâàò íà ñâåòà íàèìåíîâàíèåòî �âóëêàí". Âóëêàíèòå ñà ìîæå áè åäíè îò íàé-èçâåñòíèòå ôîðìè íà ðåëåôà, îáðàçóâàíè ïðè ó÷àñòèåòî íà âúòðåøíèòå çåìíè ñèëè. Òå ñà ìåñòàòà, êúäåòî ïåðèîäè÷íî ïî êàíàëè èëè ïóêíàòèíè ñå îñúùåñòâÿâà âóëêàíñêîòî èçðèãâàíå. Òî ïðåäñòàâëÿâà ïðîöåñ, ïðè êîéòî íà çåìíàòà ïîâúðõíîñò èçëèçàò îãíåòå÷íà ìàñà � ëàâà, òâúðäè ïðîäóêòè, ãàçîîáðàçíè âåùåñòâà. Ïðè åäíè âóëêàíè èçðèãâàíåòî ïðîòè÷à ñïîêîéíî, à ïðè äðó-ãè áóðíî, äðàìàòè÷íî. Çíàå ñå, ÷å â Çåìÿòà íà äúëáî÷èíà äî 600�700 êì èìà ðåçåðâîàðè íà ìàãìåíà ìàñà. Ïîäãîíåíà îò íàòðóïàíàòà åíåðãèÿ, òÿ ñå óñòðåìÿâà íàãîðå. ×óâà ñå ïîäçåìíî áó÷åíå, ñòàâàò çåìåòðåñåíèÿ. Îò îòâîðèòå íà çåìíàòà êîðà èçëèçàò ãàçîâå è âîäíè ïàðè, ñ òðÿñúê õâúð÷àò äðåáíè è åäðè ñêàëíè êúñîâå, ïîñèïâà ñå ïåïåë, èçõâúðëÿ ñå ëàâà. Íà Çåìÿòà èìà íàä 500 äåéñòâóâàùè âóëêàíà, ïî-ãîëÿìà ÷àñò îò êîèòî ñå íàìèðàò íà ñóøàòà. Ðàçïðîñòðàíåíèåòî íà âóëêàíèòå íå å ñëó÷àéíî. Òå ñà ñúñðåäîòî÷åíè â íàé-ïîäâèæíèòå ÷àñòè íà çåìíàòà êîðà. Î÷åðòàâàò ñå ÷åòèðè çîíè íà âóëêàíñêà äåéíîñò � Òèõîîêåàíñêà, Ñðåäèçåìíîìîðñêà, Àòëàíòè÷åñêà è Èíäèéñêà.  Òèõîîêåàíñêàòà çîíà ñå íàìèðàò 80 % îò âñè÷êèòå äåéñòâóâàùè âóëêàíè. Ïðàâè

âïå÷àòëåíèå, ÷å çíà÷èòåëíà ÷àñò îò äåéñòâóâàùèòå âóëêàíè ñà ðàçïîëîæåíè ïî êðàéáðåæèÿòà íà îêåàíèòå è ìîðåòàòà èëè íà îñòðîâèòå. Ñàìî â Àôðèêà âóëêàíè ñå ñðåùàò â öåíòðàëíàòà ÷àñò íà êîíòèíåíòà, à â Àâñòðàëèÿ âóëêàíè èçîáùî íÿìà. Ïðåäïîëàãà ñå, ÷å íà Çåìÿòà èìà íàä 4000 çàãàñíàëè âóëêàíà. Çà òÿõ ñå ñúäè ïðåäè âñè÷êî ïî çàïàçåíèòå âóëêàíñêè ñêàëè.

Öåíòðàëíèòå âóëêàíè ìîãàò äà ñå ïðèåìàò êàòî òèïè÷íè âóëêàíè. Ïðè òÿõ èçðèãâàíåòî ñòàâà ïî êàíàë, íàðå÷åí ãúðëî. Èçõâúðëåíàòà ëàâà è äðóãèòå ïðîäóêòè

îôîðìÿò îêîëî ãúðëîòî õàðàêòåðåí çà òåçè âóëêàíè êîíóñ. Âúâ âúðõîâàòà ÷àñò íà êîíóñà ãúðëîòî íà âóëêàíà çàâúðøâà ñ ôóíèåîáðàçíà âäëúáíàòèíà � êðàòåð. Öåíòðàëíèòå âóëêàíè èìàò ðàçëè÷íè ðàçìåðè. Åäíè îò òÿõ íàïîìíÿò õúëìîâå, à äðóãè ïðåäñòàâëÿâàò âåëè ïëàíèíè. Ìíîãî îò íàé-èçâåñòíèòå âóëêàíè èìàò ãîëÿìà âèñî÷èíà. Êîíóñúò íà âóëêàíà Êëþ÷åâñêè â Ðóñèÿ å âèñîê îêîëî 4400ì, íà Ôóäæèÿìà (Ôóäæèñàí) â ßïîíèÿ � îêîëî 3000 ì, íà Åòíà â Èòàëèÿ � îêîëî 2700 ì, íà Âåçóâèé, ñúùî â Èòàëèÿ � îêîëî 1000 ì. Íî êàòî ÷å ëè ïî âèñî÷èíà íàä âñè÷êè äåéñòâàùè âóëêàíè â ñâåòà òðÿáâà äà ñå ïîñòàâÿò ïåòòå âóëêàíà, êîèòî èçãðàæäàò èçöÿëî îñòðîâ Õàâàé îò ãðóïàòà íà Õàâàéñêèòå îñòðîâè. Íàé-âèñîêèÿò îò òÿõ å Ìàóíà Êåà. Òîé ñå èçäèãà íàä íèâîòî íà Òèõèÿ îêåàí äî 4205 ì. Àêî ñå îò÷åòå äúëáî÷èíàòà íà îêåàíà â ðàéîíà, êîÿòî å îêîëî 5300 ì, òî îáùàòà âèñî÷èíà íà òîçè âóëêàí íàäõâúðëÿ 9000 ì. Ïðîÿâèòå íà öåíòðàëíèòå âóëêàíè, êîèòî ïîìíè ÷îâå÷åñòâîòî, ñà íàíåñëè ìíîãî ïðîìåíè íà çåìíàòà ïîâúðõíîñò. Ïðåç 79 ã. âóëêàíúò Âåçóâèé èçðèãíàë ìíîãî ñèëíî è ïîêðèë îêîëíîñòòà â ðàäèóñ äî 18 êì ñ ïåïåë, ñêàëíè ìàòåðèàëè è ëàâà íà ìåñòà ñ äåáåëèíà äî 20 ì. Ïîä òàçè ïîêðèâêà îñòàíàëè ïîãðåáàíè òðèòå ãðàäà � Õåðêóëàí, Ïîìïåé è Ñòàáèé. Ãîëÿìî êîëè÷åñòâî ëàâà èçëÿçëà îò êðàòåðà íà âóëêàíà ïðè íåãîâèòå ìíîãî ñèëíè ñëåäâàùè èçðèãâàíèÿ, ñòàíàëè ïðåç 1631 è ïðåç 1794 ã. Òÿ ñå ïðèäâèæèëà íà íÿêîëêî êèëîìåòðà îò âóëêàíñêèÿ êîíóñ. Åòî êàêâî ðàçêàçâà çà ñúáèòèÿòà íà 16 þíè 1794 ã. íåìñêèÿò ó÷åí Ëåîïîëä ôîí Áóõ: �... Ëàâàòà, íàíåñëà âå÷å îïóñòîøåíèÿ íà þæíàòà ÷àñò íà ïëàíèíàòà, ñåãà ñå óñòðåìèëà ïî ñåâåðíèòå ñêëîíîâå êúì øèðîêàòà êëèñóðà.  îêîëíîñòèòå íà Íåàïîë ëàâàòà êàòî øèðîêà ðåêà áúðçî ñå íîñåëà ïî ñêëîíîâåòå... Èçâåäíúæ ñå íàñî÷èëà êúì Ðåçèíà è Ïîðòè÷è... Íî ëàâàòà ñðåùíàëà ïî ïúòÿ ñè äúëáîê ðîâ è îòíîâî ïðîìåíèëà ïîñîêàòà ñè, êàòî ñå óñòðåìèëà êúì Òîðå äåë Ãðåêî... Îãíåíèÿò ïîòîê ÿðîñòíî ñå íîñåë ïî ñòðúìíèÿ ñêëîí è áåç äà ñå ðàçäåëÿ íà ðúêàâè, êàòî ïëúòíà ðåêà, øèðîêà 2000 ôóòà... Äîðè ìîðåòî áèëî áåçñèëíî äà ñå áîðè ñ íåÿ � äîëíèòå é ñëîåâå çàñòèâàëè âúâ âîäàòà, à ãîðíèòå ïðîäúëæàâàëè äà òåêàò ïî òÿõ..." !Ïðåç 1815 ã. íà îñòðîâ Ñóìáàâà â Èíäîíåçèÿ âóëêàíúò Òàìáîðà èçðèãíàë ñ ìîùåí âçðèâ è óíèùîæèë ãîëÿìà ÷àñò îò ñâîÿ êîíóñ. Ïðåäïîëàãà ñå, ÷å îò ïúðâîíà÷àëíàòà ìó âèñî÷èíà ñà áèëè îòíåòè îêîëî 1200 ì. Áèëè èçõâúðëåíè îêîëî 100 êóá.êì ñêàëíè ìàòåðèàëè è ïåïåë. Êàìåííè êúñîâå ñ òåãëî 5 êã äîñòèãíàëè íà ðàçñòîÿíèå 30�40 êì îò âóëêàíà. Ïðåç 1883 ã. âóëêàíúò Êðàêàòàó íà åäíîèìåííèÿ îñòðîâ â Èíäîíåçèÿ èçðèãíàë ñúñ ñåðèÿ ìîùíè âçðèâîâå.  ðåçóëòàò åäíà ÷àñò îò îñòðîâà áèëà íàïúëíî ðàçðóøåíà. Îáåìúò íà èçõâúðëåíèòå ìàòåðèàëè áèë 18 êóá. êì. Èçðèãâàíåòî íà âóëêàíà Áàíäàé /Áàíäàéñàí/ â ßïîíèÿ ïðåç 1888 ã. áèëî ñúùî ìíîãî ñèëíî. Âñëåäñòâèå íà ìîùíèÿ âçðèâ çíà÷èòåëíà ÷àñò îò âóëêàíñêèÿ êîíóñ áèëà îòíåñåíà.  îêîëíîñòòà ñå îáðàçóâàëà ïîêðèâêà îò ñêàëíè ìàòåðèàëè ñ äåáåëèíà 10 è ïîâå÷å ìåòðà. Ïðè èçðèãâàíåòî íà âóëêàíà Êàòìàé â Àëÿñêà ïðåç 1912 ã. ñèëíè âçðèâîâå óíèùîæèëè ãîðíàòà ÷àñò íà âóëêàíñêèÿ êîíóñ. Ñêàëíè ìàòåðèàëè è ïåïåë ïîêðèëè ñúñåäíèòå çåìè è ñúçäàëè êîðåííî ðàçëè÷åí ðåëåô. (Ïðåç 1956 ã. ñå ïðîÿâèë âóëêàíúò Áåçèìåííèé íà ïîëóîñòðîâ Êàì÷àòêà. Îò íåãîâèÿ âçðèâ âóëêàíñêèÿò êîíóñ ñòàíàë ñ 300 ì ïî-íèñúê. Îêîëíîñòòà áèëà ïîãðåáàíà ïîä ïîëîâèíìåòðîâ ñëîé îò ñêàëíè ìàòåðèàëè è ïåïåë. Ñúùåñòâåíè ïðîìåíè íà çåìíàòà ïîâúðõíîñò ñà ïðåäèçâèêàëè è öåíòðàëíèòå âóëêàíè, ÷èÿòî äåéíîñò å áèëà ìíîãî áóðíà è áúðçà. Òàêà ïðåä ïîãëåäà íà ÷îâåêà ñà

ñå ïîÿâèëè âóëêàíñêèòå êîíóñè. Íåàïîëèòàíñêèÿ çàëèâ ïðåç 1538 ã. ñàìî çà äâà äíè âúçíèêíàë âóëêàíúò Ìîíòå Íóîâî ñ âèñî÷èíà íà êîíóñà 140 ì. Èçðèãâàíåòî ìó ïðîäúëæèëî îñåì äíè. Èíòåðåñ Ïðåäñòàâëÿâà èñòîðèÿòà ñ âóëêàíà Ïàðèêóòèí â Ìåêñèêî. Òÿ çàïî÷íàëà íà 20 ôåâðóàðè 1943 ã., êîãàòî ïðåç äåíÿ íà öàðåâè÷íîòî ïîëå â áëèçîñò äî ñåëèùåòî Ïàðèêóòèí áèëà çàáåëÿçàíà ñëàáà ñòðóéêà äèì. Òÿ èçëèçàëà îò ïî÷òè íåçàáåëåæèì îòâîð. Ïî-êúñíî ñå î÷åðòàë êàíàë, à äèìúò ñå óñèëèë. Ñúùàòà âå÷åð ñå ÷óë ïúðâèÿò ñèëåí âçðèâ. Íà äðóãèÿ äåí! âóëêàíñêèÿò êîíóñ äîñòèãíàë 35 ì, ñëåä ñåäåì äíè � 170 ì, ñëåä ñåäåìíàäåñåò äíè � 340 ì, à ñëåä îñåì ìåñåöà � 450 ì. Âóëêàíúò èçðèãâàë íåïðåêúñíàòî 9 ãîäèíè, ïðåç êîåòî âðåìå èçõâúðëèë 3,5 ìëðä. òîíà ëàâà âúðõó ïëîù îò 26 êâ.êì.

Ïðåç 1966 ã. îò êðàòåðà íà âóëêàíà Îë Äîèíüî Ëåíãàè â Àôðèêà áèëè èçõâúðëåíè ãîëÿìî êîëè÷åñòâî ëàâà è ïåïåë.  ðåçóëòàò íà òîâà âóëêàíñêèÿò êîíóñ äîñòèãíàë 1300 ì âèñî÷èíà.

Æèâàòà ìàòåðèÿ å èçãðàäåíà îò õèìè÷íè ñúåäèíåíèÿ, êîèòî ñúäúðæàò ñúùèòå õèìè÷íè åëåìåíòè, îòêðèòè è â íåæèâàòà ïðèðîäà. Òîâà ïîòâúðæäàâà ñõâàùàíåòî çà åäèíñòâîòî íà îðãàíèçìîâèÿ è íåîðãàíèçìîâèÿ ñâÿò. Íàëèöå ñà îáà÷å çíà÷èòåëíè êîëè÷åñòâåíè ðàçëèêè.  îðãàíèçìèòå ñà çàñòúïåíè ïðåäèìíî åëåìåíòèòå âúãëåðîä, êèñëîðîä, âîäîðîä è àçîò. Òå çàåäíî ñúñ ñÿðàòà, ôîñôîðà, êàëèÿ, íàòðèÿ, êàëöèÿ,

ÕÈÌÈ×ÅÍ ÑÚÑÒÀ ÍÀ ÊËÅÒÊÀÒÀ. ÌÀÒÅÐÈÀËÍÎ ÅÄÈÍÑÒÂÎ ÍÀ

ÆÈÂÀÒÀ È ÍÅÆÈÂÀÒÀ ÏÐÈÐÎÄÀ

æåëÿçîòî, õëîðà è ìàãíåçèÿ ñúñòàâÿò ïîâå÷å îò 99,9% îò òåãëîòî èì.  îñòàíàëèÿ 0,1% ñå âêëþ÷âàò âñè÷êè îñòàíàëè åëåìåíòè.  æèâàòà ìàòåðèÿ íå ñå ñðåùàò åëåìåíòè, êîèòî äà ëèïñâàò â íåæèâàòà. Íÿêîè îò åëåìåíòèòå â ìèíèìàëíè êîëè÷åñòâà ñà áåçóñëîâíî íåîáõîäèìè çà ïðîòè÷àíå íà æèçíåíèòå ïðîöåñè. Òàêèâà ñà íàïðèìåð Mn, Co, J, Zn. Äðóãè åëåìåíòè, êàêâèòî ñà Ðb, Íg, Se è äðóãè íå ñàìî ÷å íå ñà íåîáõîäèìè, íî â ïî-ãîëåìè êîëè÷åñòâà ñà äàæå âðåäíè. Òå ïîïàäàò â îðãàíèçìèòå îò çàìúðñåíàòà îêîëíà ñðåäà. Ïðîáëåì çà ÷îâå÷åñòâîòî å áîðáàòà ñ òåçè çàìúðñÿâàíèÿ. Êà÷åñòâåíàòà ðàçëèêà ìåæäó æèâàòà è íåæèâàòà ïðèðîäà ñå ïðîÿâÿâà â ìîëåêóëèòå, êîèòî ãè èçãðàæäàò. Ñúåäèíåíèÿòà â æèâàòà ìàòåðèÿ ñà äâà òèïà � íåîðãàíè÷íè è îðãàíè÷íè. Äîêàòî íåîðãàíè÷íèòå ñúåäèíåíèÿ ñå íàìèðàò è â íåæèâàòà ïðèðîäà, îðãàíè÷íèòå ñúåäèíåíèÿ ñà õàðàêòåðíè çà îðãàíèçìèòå. Òîâà å åäíà ñúùåñòâåíà ðàçëèêà ìåæäó îðãàíèçìîâèÿ è íåîðãàíèçìîâèÿ ñâÿò. Õèìè÷íèÿò ñúñòàâ (ïî îòíîøåíèå íà îñíîâíèòå ãðóïè âåùåñòâà) íà ðàçëè÷íèòå êëåòêè å ñðàâíèòåëíî ïîñòîÿíåí. Õèìè÷åí ñúñòàâ íà êëåòêàòà (ðàñòåíèÿ è æèâîòíè) Âåùåñòâà %

Âîäà 75 - 85

Íåîðãàíè÷íè âåùåñòâà 1 - 1,5 Áåëòúöè 10 � 20 Ëèïèäè 1 � 5 Âúãëåõèäðàòè 0,2 � 2 Íóêëåèíîâè êèñåëèíè 1 � 2 Íèñêîìîëåêóëíè îðãàíè÷íè ñúåäèíåíèÿ 0,1 � 0,5

Ñðàâíèòåëíî ïîñòîÿííèÿò õèìè÷åí ñúñòàâ íà êëåòêèòå å åäíî îò äîêàçàòåëñòâàòà çà åäèíñòâîòî â ïðîèçõîäà íà âñè÷êè îðãàíèçìè. Íåîðãàíè÷íè ñúåäèíåíèÿ. Íàé-ñúùåñòâåíî çà æèâîòà íåîðãàíè÷íî ñúåäèíåíèå å âîäàòà. Òÿ çàåìà ñðåäíî 3/4 îò òåãëîòî íà îðãàíèçìèòå. Æèâîòúò ñå å çàðîäèë âúâ âîäíà ñðåäà � ïúðâè÷íèÿ îêåàí. Âîäàòà îò âúíøíà å ñòàíàëà åñòåñòâåíà âúòðåøíà ñðåäà íà îðãàíèçìèòå. Êîëè÷åñòâîòî íà âîäàòà â îðãàíèçìèòå íàìàëÿâà ñ íàïðåäâàíå íà âúçðàñòòà � òîâà å ñúùåñòâåí ïðèçíàê íà îñòàðÿâàíåòî. Íàïðèìåð ÷îâåøêèÿò åìáðèîí ñúäúðæà 95% âîäà, òÿëîòî íà ÷îâåê â çðÿëà âúçðàñò � 75�85%, à òÿëîòî íà ñòàð ÷îâåê � îêîëî 60%. Âîäàòà ïðèòåæàâà ðåäèöà îñîáåíè ôèçè÷íè ñâîéñòâà, êîèòî îáóñëàâÿò íåéíîòî áèîëîãè÷íî çíà÷åíèå. Òÿ å îòëè÷åí ðàçòâîðèòåë çà ïîâå÷åòî âåùåñòâà, êîèòî ñå ñúäúðæàò â îðãàíèçìà. Òàêèâà âåùåñòâà ñå íàðè÷àò õèäðîôèëíè (õèäîð, ãð. � âîäà, è ôèëåî, ãð. � îáè÷àì). Ïî-ìàëêî ñà ñúåäèíåíèÿòà â îðãàíèçìà, êîèòî ñà íåðàç-òâîðèìè èëè òðóäíîðàçòâîðèìè âúâ âîäà, íàðå÷åíè õèäðîôîáíè (ôîáîñ, ãð. � ñòðàõ). Òàêèâà ñà ìàçíèíèòå, âîñúöèòå è äð., îáîçíà÷àâàíè ñ îáùîòî èìå ëèïèäè. Âàæíî ñâîéñòâî íà âîäàòà å, ÷å ðàçòâîðåíèòå â íåÿ ñîëè ñå äèñîöèðàò ïî÷òè èçöÿëî íà éîíè è òàêà îñúùåñòâÿâàò áèîëîãè÷íèòå ñè ôóíêöèè. Âîäàòà èìà ìíîãî âèñîê òîïëèíåí êàïàöèòåò � ïîãëúùà ãîëÿìî êîëè÷åñòâî

òîïëèíà, êàòî ñðàâíèòåëíî ñëàáî ïîâèøàâà òåìïåðàòóðàòà ñè. Ïðè èçïàðåíèåòî ñè òÿ îòíåìà îò òÿëîòî ìíîãî òîïëèíà. Òàêà ïîðàäè âèñîêàòà ñè ñïåöèôè÷íà òîïëèíà íà èçïàðåíèå òÿ äîïðèíàñÿ çà ïîääúðæàíå íà òîïëèííîòî ðàâíîâåñèå â îðãà-íèçìèòå. Âîäàòà âçåìà ó÷àñòèå è â ìíîãî áèîõèìè÷íè ðåàêöèè. Ïîâå÷åòî îò òåçè áèîëîãè÷íè ñâîéñòâà íà âîäàòà ñà ñâúðçàíè ñ îñîáåíèÿ ñòðîåæ íà íåéíàòà ìîëåêóëà è äèïîëíèÿ é õàðàêòåð. Äðóãè íåîðãàíè÷íè ñúñòàâêè íà êëåòêàòà ñà ðàçëè÷íèòå ñîëè. Íÿêîè îò òÿõ ñå ñðåùàò â îðãàíèçìèòå êàòî óòàéêè. Êîñòíàòà òúêàí íàïðèìåð ñå ñúñòîè îò îðãàíè÷íî âåùåñòâî, â êîåòî å îòëîæåí êàëöèåâ ôîñôàò. Òàêèâà îòëîæåíèÿ èìà è â ÷åðóïêèòå, è â äðóãè òâúðäè îáâèâêè íà æèâîòèíñêè îðãàíèçìè, è â ÷åðóï÷åñòèòå ïëîäîâå. Ïîâå÷åòî íåîðãàíè÷íè ñîëè ñà â ðàçòâîðåíî ñúñòîÿíèå è òîãàâà ñà ïî÷òè íàïúëíî äèñîöèèðàíè äî éîíè Íàïðèìåð â êëåòêèòå èëè â ìåæäóêëåòú÷íèòå ïðîñòðàíñòâà íàòðèåâèÿò õëîðèä ñå äèñîöèðà íà íàòðèåâè è õëîðíè éîíè. Îñâåí òÿõ èìà îùå êàëèåâè êàëöèåâè, ìàãíåçèåâè, ñóëôàòíè, ôîñôàòíè è äðóãè íåîðãàíè÷íè éîíè. Âàæíî çíà÷åíèå èìàò âîäîðîäíèòå è õèäðîêñèëíèòå éîíè. Îò òÿõíîòî ñúîòíîøåíèå çàâèñè êèñåëèííîñòòà íà âúòðåøíàòà ñðåäà íà îðãàíèçìà. Îáèêíîâåíî ìàëêî ïî-âèñîêà å êîíöåíòðàöèÿòà íà õèäðîêñèëíèòå éîíè è çàòîâà âúòðåøíàòà ñðåäà íà îðãàíèçìèòå èìà ñúâñåì ñëàáî àëêàëíà ðåàêöèÿ. Íåîðãàíè÷íèòå éîíè èçïúëíÿâàò ñúùåñòâåíè áèîëîãè÷íè ôóíêöèè. Îò òÿõíàòà êîíöåíòðàöèÿ çàâèñè äî ãîëÿìà ñòåïåí äâèæåíèåòî íà âîäàòà îò òåëåñíèòå òå÷íîñòè êúì îêîëîêëåòú÷íèòå ïðîñòðàíñòâà è îòòàì êúì êëåòêèòå è, îáðàòíî, âîäíîòî ñúäúðæàíèå (íàáúáâàíåòî) íà òúêàíèòå, îáðàçóâàíåòî íà îòîöè è äðóãè áèîëîãè÷íè ÿâëåíèÿ. Éîíèòå âëèÿÿò ñïåöèôè÷íî âúðõó àêòèâíîñòòà íà åíçèìèòå è ñ òîâà ñïîìàãàò çà ïðîòè÷àíåòî è ðåãóëèðàíåòî íà îáìåííèòå ïðîöåñè. ×ðåç ñâúðçâàíåòî ñè ñ áåëòú÷íèòå ìîëåêóëè éîíèòå äîïðèíàñÿò çà òÿõíàòà ñòàáèëíîñò è ò.í.  êëåòêàòà èìà ìåõàíèçìè, ÷ðåç êîèòî ñå ïîääúðæà ïîñòîÿííà ñïåöèôè÷íàòà êîíöåíòðàöèÿ íà îòäåëíèòå éîíè. Íàïðèìåð êîíöåíòðàöèÿòà íà êàëèåâèòå éîíè â êëåòêèòå íà ìíîãî êëåòú÷íèòå îðãàíèçìè å âèíàãè ïî-âèñîêà îò êîíöåíòðàöèÿòà èì â îêîëíàòà ñðåäà. Îáðàòíî å ñ íàòðèåâèòå éîíè � êîíöåíòðàöèÿòà èì å ïî-âèñîêà â îêîëî êëåòú÷íèòå ïðîñòðàíñòâà, îòêîëêîòî â êëåòêèòå. Íåîðãàíè÷íèòå éîíè ó÷àñòâóâàò â èçãðàæäàíåòî íà ñèñòåìè, ÷ðåç êîèòî îðãàíèçìèòå íåóòðàëèçèðàò ïîñòúïâàùèòå èëè îáðàçóâàùèòå ñå â òÿõ êèñåëèíè èëè îñíîâè è òàêà äîïðèíàñÿò çà ïîääúðæàíå íà ïîñòîÿííà êèñåëèííîñò âúâ âúòðåøíàòà ñðåäà íà îðãàíèçìèòå. Ñâîéñòâîòî âúçáóäèì íà öèòîïëàçìàòà å òÿñíî ñâúðçàíî ñ ïðåìåíè â êîíöåíòðàöèÿòà íà ðåäèöà éîíè � êàëèåâè, íàòðèåâè, êàëöèåâè è ìàãíåçèåâè. Îðãàíè÷íè ñúåäèíåíèÿ. Îðãàíè÷íèòå ñúåäèíåíèÿ ñà õàðàêòåðíè çà æèâèòå îðãàíèçìè.  íåæèâàòà ïðèðîäà òå ñå íàìèðàò ñàìî êàòî îñòàòúöè îò çàãèíàëè îðãàíèçìè èëè òåõíè åêñêðåòè. Òàì òå ñà ïîäëîæåíè íà íåïðåêúñíàòî ðàçãðàæäàíå äî íåîðãàíè÷íè âåùåñòâà � ìèíåðàëèçèðàíå. Ïðåäè ìèëèàðäè ãîäèíè îáà÷å, êîãàòî ñå å çàðàæäàëà æèâàòà ìàòåðèÿ, íà Çåìÿòà ñà ñúùåñòâóâàëè óñëîâèÿ çà íåáèîëîãè÷íà ñèíòåçà íà îðãàíè÷íè ñúåäèíåíèÿ. Ïîíàñòîÿùåì îðãàíè÷íè ñúåäèíåíèÿ ñå ñèíòåçèðàò èçâúí îðãàíèçìèòå ïî õèìè÷åí ïúò ñàìî â ëàáîðàòîðèè è çàâîäè. Ïî òîçè íà÷èí ñà ñèíòåçèðàíè ãîëÿì áðîé îðãàíè÷íè ñúåäèíåíèÿ. Ìíîãî îò òÿõ íå ñà óñòàíîâåíè â îðãàíèçìèòå, íî íàìèðàò ïðèëîæåíèå

ïðè áèîëîãè÷íè èçñëåäâàíèÿ, â ìåäèöèíàòà è â íàðîäíîòî ñòîïàíñòâî.  ñåãàøíèÿ ïåðèîä îò ðàçâèòèåòî íà Çåìÿòà îðãàíè÷íèòå ñúåäèíåíèÿ ñà õà-ðàêòåðíè ñàìî çà îðãàíèçìèòå; òå íå ñå îáðàçóâàò â íåæèâàòà ïðèðîäà. Îðãàíè÷íèòå ñúåäèíåíèÿ â êëåòêàòà ñà òâúðäå ìíîãî íà áðîé è ðàçíîîáðàçíè êàêòî ïî õèìè÷åí ñúñòàâ è ñòðîåæ, òàêà è ïî áèîëîãè÷íî çíà÷åíèå. Íàé-øèðîêî çàñòúïåíè è óíèâåðñàëíî ðàçïðîñòðàíåíè ñà ÷åòèðè ãðóïè: âúãëåõèäðàòè, áåëòúöè, ëèïèäè è íóêëåèíîâè êèñåëèíè. Òå ñúñòàâÿò ïîâå÷å îò 99,5% îò ìàñàòà íà âñè÷êè îðãàíè÷íè ñúåäèíåíèÿ â æèâàòà ìàòåðèÿ è çàåäíî ñ âîäàòà ÿ èçãðàæäàò ïî÷òè íàïúëíî. Âñè÷êè îðãàíèçìè ñúäúðæàò áåëòúöè, íóêëåèíîâè êèñåëèíè è, ñ èçêëþ÷åíèå íà íÿêîè âèðóñè, âúãëåõèäðàòè è ëèïèäè; òîâà å åäíî îò äîêàçàòåëñòâàòà çà åäèíñòâîòî íà îðãàíèçìîâèÿ ñâÿò.

Ôèã. 1 À. Îñíîâíà îðãàíè÷íà ñòðóêòóðà � ãëèöåðèí (íå õèäðîëèçèðà ïðè íàãðÿâàíå â ñëàáî àë êàëíà ñðåäà). Á. Ïðîèçâîäíà îðãàíè÷íà ñòðóêòóðà � åñòåð íà ãëèöåðèíà ñ ìàñòíà êèñåëèíà (õèä ðîëèçèðà äî ãëèöåðèí è ìàñòíà êèñåëèíà ïðè íàãðÿâàíå Á ñëàáî àëêàëíà ñðåäà)

Íàðåä ñ òîâà åäèíñòâî îðãàíèçìèòå ñå îòëè÷àâàò ïî ñúäúðæàíèåòî íà ñïåöèôè÷íè ñúåäèíåíèÿ. Òîâà îáóñëàâÿ ðàçíîîáðàçèåòî â æèâàòà ïðèðîäà. Îðãàíè÷íèòå ñúåäèíåíèÿ ñå îòëè÷àâàò òâúðäå ìíîãî ïî ñâîÿòà ìîëåêóëíà ìàñà è ìîëåêóëíà îðãàíèçàöèÿ. Íÿêîè îò òÿõ èìàò ñðàâíèòåëíî ïî-ïðîñòà ñòðóêòóðà è ïðè íàãðÿâàíå â êèñåëà èëè àëêàëíà ñðåäà íå ñå ðàçãðàæäàò (õèäððëèçèðàò) äî ïî-ìàëêè ìîëåêóëè. Íàðè÷àò ñå îñíîâíè èëè ïðîñòè îðãàíè÷íè ñúåäèíåíèÿ (ñòðóêòóðè). Òàêèâà ñà íàïðèìåð ìîíîçàõàðèäèòå, ãëèöåðèíúò, àìèíîêèñåëèíèòå è äðóãè. Îñíîâíèòå îðãàíè÷íè ñúåäèíåíèÿ ìîãàò äà ñå ñâúðçâàò ïîìåæäó ñè è äà äàâàò ïðîèçâîäíè èëè ñúñòàâíè îðãàíè÷íè ñúåäèíåíèÿ � íàïðèìåð åñòåðè, äèçàõàðèäè, ïîëèçàõàðèäè, áåëòúöè è äðóãè (ôèã. 1). Îñíîâíèòå îðãàíè÷íè ñúåäèíåíèÿ ñå íàìè-ðàò â ìàëêè êîëè÷åñòâà â îðãàíèçìèòå, çàùîòî îáèêíîâåíî áúðçî ñå ðàçãðàæäàò èëè

ñå ñâúðçâàò â ïðîèçâîäíè ñúåäèíåíèÿ. Ïðîèçâîäíèòå îðãàíè÷íè ñúåäèíåíèÿ èìàò ìíîãî øèðîêè ãðàíèöè íà ìîëåêóëíè ìàñè, çàùîòî áðîÿò íà îñíîâíèòå ñòðóêòóðè, îò êîèòî ñå îáðàçóâàò, ñå äâèæè â øèðîêè ãðàíèöè. Ïðîèçâîäíèòå îðãàíè÷íè ñúå-äèíåíèÿ ñ îãðîìíè ìîëåêóëíè ìàñè (íàé-÷åñòî íàä 10 000) ñå íàðè÷àò áèîëîãè÷íè ìàêðîìîëåêóëè èëè áèîïîëèìåðè. Îñíîâíàòà ÷àñò îò îðãàíè÷íàòà ìàñà íà îðãàíèçìèòå å èçãðàäåíà îò áèîïîëèìåðè. Îñíîâíè îðãàíè÷íè ñúåäèíåíèÿ ñà òåçè, êîèòî íå ñå õèäðîëèçèðàò. Ïðî-èçâîäíèòå îðãàíè÷íè ñúåäèíåíèÿ ñå õèäðîëèçèðàò äî îñíîâíè.

Ôèã. 2 Ìîíîçàõàðèäèòå ñà îðãàíè÷íè ñúåäèíåíèÿ, êîèòî ñúäúðæàò åäíà àëäåõèäíà èëè êåòîííà ãðóïà è ïîâå÷å îò åäíà õèäðîêñèëíà ãðóïà. Êîãàòî ìîíîçàõàðèäèòå èìàò øåñò àòîìà âúãëåðîä, ñå íàðè÷àò õåêñîçè (íàïðèìåð ãëþêîçàòà è ôðóêòîçàòà ñà õåêñîçè); êîãàòî ñúäúðæàò ïåò àòîìà âúãëåðîä � ïåíòîçè (íàïðèìåð ðèáîçàòà å åäíà ïåíòîçà). Îñâåí ñ îòâîðåíè âåðèãè ìîíîçàõàðèäèòå ñå ñðåùàò è â öèêëè÷íè (çàòâîðåíè) ôîðìè. Äèçàõàðèäèòå ñå ïîëó÷àâàò îò ñâúðçâàíåòî íà äâå ìîëåêóëè ìîíîçàõàðèä ïðè îòäåëÿíå íà âîäà � òå ñà ïðîèçâîäíè îðãàíè÷íè ñúåäèíåíèÿ. Ñâúðçâàíåòî íà ìîíîçàõàðèäèòå ñòàâà âèíàãè ñ öèêëè÷íèòå èì ôîðìè, òàêà íàïðèìåð çàõàðîçàòà å åäèí äèçàõàðèä, ïîëó÷åí îò ñâúðçâàíåòî íà ãëþêîçà è ôðóêòîçà â öèêëè÷íèòå èì ôîðìè.

Âúãëåõèäðàòèòå ñà îñíîâíè èçòî÷íèöè íà åíåðãèÿ çà îðãàíèçìà.  æèâàòà ïðèðîäà ñå íàìèðàò ìîíîçàõàðèäè, äèçàõàðèäè è ïîëèçàõàðèäè. Íàé-ðàçïðîñòðàíåíèÿò ìîíîçàõàðèä å ãëþêîçàòà (ôèã. 2). Äðóãè ìîíîçàõàðèäè ñ áèîëîãè÷íî çíà÷åíèå ñà ôðóêãîçàòà, ðèáîçàòà (ïåíòîçà) è ïð.  îðãàíèçìèòå ìîíîçàõàðèäèòå ñå ñðåùàò êàêòî â îòâîðåíè ôîðìè, òàêà è â öèêëè÷íè. Åäíè îò ïî-ñúùåñòâåíèòå äèçàõàðèäè â æèâàòà ïðèðîäà ñà çàõàðîçàòà (îáèêíîâåíàòà çàõàð), ëàêòîçàòà (ìëå÷íàòà çàõàð) è äðóãè. Øèðîêî çàñòúïåíè â îðãàíèçìèòå ïîëèçàõàðèäè ñà ñêîðáÿëàòà (íèøåñòåòî), ãëèêîãåíúò (æèâîòèíñêàòà ñêîðáÿëà) è öåëóëîçàòà. Òå ñå ñêëàäèðàò êàòî �çàïàñè îò ãîðèâî" çà êëåòêèòå èëè èçïúëíÿâàò çàùèòíà è îïîðíà ôóíêöèÿ ïðè ðàñòåíèÿòà (öåëóëîçàòà). Äðóãè ïîëèçàõàðèäè ñà ñ ïî-ñëîæåí ñúñòàâ. Òå èçãðàæäàò îñíîâíàòà ÷àñò íà ìåæäóêëåòú÷íîòî âåùåñòâî ïðè õðóùÿëíàòà, êîñòíàòà è ñúåäèíèòåëíàòà òú-êàí íà æèâîòèíñêèòå îðãàíèçìè, ëèãàâèòå âåùåñòâà ïðè ðàñòåíèÿòà, îñíîâíàòà ÷àñò îò êëåòú÷íàòà ñòåíà íà áàêòåðèèòå è äðóãè. Ìîíîçàõàðèäíèòå ìîëåêóëè èçãðàæäàò ãè è ïîëèçàõàðèäèòå ñàìî ñúñ ñâîèòå öèêëè÷íè ôîðìè. Ãðóïàòà íà ëèïèäèòå å òâúðäå ðàçíîðîäíà îò õèìè÷íà ãëåäíà òî÷êà. Îáù áåëåã çà âñè÷êè ëèïèäè å òÿõíàòà íåðàçòâîðèìîñò èëè òðóäíà ðàçòâîðèìîñò âúâ âîäà (õèäðîôîáíîñò). Òå ñå ðàçòâàðÿò â îðãàíè÷íè ðàçòâîðèòåëè, êàòî åòåð, àöåòîí è äðóãè, è òàêà ìîãàò äà áúäàò èçâëå÷åíè îò êëåòêèòå è òúêàíèòå. Íàé-ðàçïðîñòðàíåíè ëèïèäè ñà ìàçíèíèòå � èçòî÷íèöè íà åíåðãèÿ è çàïàñíè õðàíèòåëíè âåùåñòâà (ôèã. 3). Îñòàíàëèòå ëèïèäè ñà îáîáùåíè ïîä íàçâàíèåòî ëèïîèäè. ×àñò îò ëèïîèäèòå ïðèëè÷àò ïî õèìè÷åí ñúñòàâ íà ìàçíèíèòå, íî ñúäúðæàò îùå îñòàòúöè îò ôîñôîðíà êèñåëèíà è ïî-ñëîæ-íè àëêîõîëè è àìèíîãðóïà (ñúäúðæàò àçîò). Òÿõíàòà ðàçòâîðèìîñò âúâ âîäà å ïîâèøåíà. Òå ñëóæàò êàòî îñíîâà çà èçãðàæäàíåòî íà áèîëîãè÷íèòå ìåìáðàíè è îáóñëàâÿò íÿêîè òåõíè ôóíêöèè. Ãîëÿìà ãðóïà ëèïîèäè ñà ñòåðèíèòå, êîèòî ïðèòåæàâàò ñëîæåí ïðúñòåí, èçãðàäåí ñàìî îò âúãëåðîäíè àòîìè. Òå ñúùî ó÷àñòâóâàò â èçãðàæäàíåòî íà áèîëîãè÷íèòå ìåìáðàíè, à íÿêîè îò òÿõ ñà ñïåöèôè÷íè áèîëîãè÷íî àêòèâíè âåùåñòâà (õîðìîíè). Íÿêîè îðãàíè÷íè ñúåäèíåíèÿ ñå íàìèðàò â îðãàíèçìèòå â ñúâñåì ìàëêè êîëè÷åñòâà,

íî ñà áåçóñëîâíî íåîáõîäèìè çà ïðîòè÷àíåòî íà æèçíåíèòå ïðîöåñè. Òàêèâà ñà íàïðèìåð âèòàìèíèòå è õîðìîíèòå.

Ôèã. 3 Ìàçíèíèòå ñà åñòåðè íà ãëèöåðèíà ñ âèñøè ìàñòíè êèñåëèíè � è òðèòå õèäðîêñèëíè ãðóïè íà ãëèöåðèíà ñà ñâúðçàíè îáèêíîâåíî ñ ðàçëè÷íè ìàñòíè êèñåëèíè. Ëåöèòèíúò å åäèí ëèïîèä. Òîé ñúäúðæà ãëèöåðèí, äâå îò õèäðîêñèëíèòå ãðóïè íà êîéòî ñà åñòåðèôèöèðàíè ñ âèñøè ìàñòíè êèñåëèíè, à òðåòàòà � ñ ôîñôîðíà êèñåëèíà. Ôîñôîðíàòà êèñåëèíà îò ñâîÿ ñòðàíà å ñâúðçàíà ñ åäíî ñúåäèíåíèå, íàðå÷åíî õîëèí, ñúäúðæàùî àçîò.Òàçè ÷àñò îò ìîëåêóëàòà íàëåöèòèíà, êîÿòî ñúäúðæà ôîñôîðíà êèñåëèíà è õîëèí, å õèäðîôèëíà, à îñòàíàëàòà ÷àñò å õèäðîôîáíà. Ëåöèòèíúò å âàæíà ñúñòàâíà ÷àñò íà áèîëîãè÷íèòå ìåìáðàíè.

Äà ñå îòãîâîðè òî÷íî å ìíîãî òðóäíî. Îòêúäå èäâàò òðóäíîñòèòå ëè? Ïðåäè âñè÷êî îò òîâà, ÷å íå å ëåñíî äà ñå îòãîâîðè íà âúïðîñà, êàêâî ñå ðàçáèðà ïîä ïîíÿòèåòî âèä â áèîëîãèÿòà. Ìîæå äà çâó÷è íåïðàâäîïîäîáíî, íî å èñòèíà, ÷å íà òàçè òåìà ñà íàïèñàíè äåñåòêè äåáåëè òîìîâå. À ñðåä àâòîðèòå íà òåçè òîìîâå èìà ãîëåìè ðàçíîãëàñèÿ. ×åñòî íà ïðàêòèêà å òðóäíî äà ñå ðåøè äàëè äâà åêçåìïëÿðà ïðèíàäëåæàò êúì åäèí è ñúù, èëè êúì äâà ðàçëè÷íè âèäà. Êàêòî âå÷å ñå ñïîìåíà, ïðåäñòàâèòåëèòå íà åäèí âèä íèêîãà íå ñà íàïúëíî åäíàêâè. Ïîíÿêîãà òåõíèòå áåëåçè äîòîëêîâà ñå ðàçëè÷àâàò, ÷å ñïîêîéíî ìîæå äà ãè âçåìåì çà ðàçëè÷íè âèäîâå, àêî íÿìàìå äîïúëíèòåëíè ñúîáðàæåíèÿ äà ãè ïðè÷èñëèì êúì åäèí è ñúù âèä. Îòäåëíèòå ðàñè êó÷åòà íàïðèìåð ñà òîëêîâà ðàçëè÷íè, ÷å áèõìå ìîãëè äà ãè ïðèåìåì çà îòäåëíè âèäîâå, àêî íå çíàåõìå ïðåäâàðèòåëíî, ÷å ñà ïîëó÷åíè ÷ðåç ïîäáîð îò åäèí âèä æè-âîòíî, à ñúùî, ÷å ìîãàò äà ñå êðúñòîñâàò ïîìåæäó ñè è äà äàâàò ïëîäîâèòî ïîêîëåíèå.

ÊÎËÊÎ ÂÈÄÀ ÆÈÂÎÒÍÈ ÍÀÑÅËßÂÀÒ ÍÀØÀÒÀ ÏËÀÍÅÒÀ?

Òîçè ïîñëåäåí ôàêò çîîëîçèòå ñ÷èòàò çà íàé-âàæåí ïîêàçàòåë, ÷å ãðóïà èíäèâèäè ïðèíàäëåæàò êúì åäèí è ñúù âèä. Èíäèâèäèòå îò ðàçëè÷íè âèäîâå ïî ïðàâèëî íå ìîãàò äà ñå êðúñòîñâàò ïîìåæäó ñè èëè àêî òîâà âñå ïàê å âúçìîæíî, ïîëó÷åíîòî ïîêîëåíèå å áåçïëîäíî. Íàïðèìåð îò êðúñòîñâàíåòî íà æåíñêî ìàãàðå ñ êîí ñå ïîëó÷àâà ìóëå, à îò êðúñòîñâàíåòî íà ìúæêî ìàãàðå ñ êîáèëà � êàòúð. Íî êàêòî ìóëåòî, òàêà è êàòúðúò ñà áåçïëîäíè. Ïðè äèâèòå æèâîòíè, îñîáåíî ïðè áåçãðúáíà÷íèòå, ìíîãî, îò êîèòî íå ñå ïîääàâàò ëåñíî íà èçêóñòâåíî îòãëåæäàíå, òðóäíî ìîæå äà ñå ðàçáåðå äàëè ñà ñïîñîáíè äà ñå êðúñòîñâàò è äà èìàò ïëîäîâèòî ïîêîëåíèå. Åòî çàùî çîîëîçèòå íàé-÷åñòî ñè ñëóæàò ñ äðóãè ìåòîäè, çà äà ðåøàò âúïðîñà çà âèäîâàòà ïðèíàäëåæíîñò íà äàäåíî æèâîòíî, áåç äà ïðèáÿãâàò äî êðúñòîñâàíå. Çîîëîçèòå, êîèòî èçó÷àâàò æèâîòèíñêèòå âèäîâå, íå áèõà ìîãëè äà ñå îðèåíòèðàò â îãðîìíîòî ìíîãîîáðàçèå îò ôîðìè, àêî íå ïîäðåäÿò èçâåñòíèòå äîñåãà âèäîâå â ñòðîéíà ñèñòåìà.  òîâà îòíîøåíèå ìíîãî èì ïîìàãà îáñòîÿòåëñòâîòî, ÷å îòäåë-íèòå âèäîâå æèâîòíè ïîêàçâàò ðàçëè÷íà ñòåïåí íà ðîäñòâî ïîìåæäó ñè.  çàâèñèìîñò îò ñòåïåíòà íà òîâà ðîäñòâî âèäîâåòå áèâàò îáåäèíÿâàíè â ðîäîâå, ðîäîâåòå â ñåìåéñòâà, ñåìåéñòâàòà â ðàçðåäè, ðàçðåäèòå â êëàñîâå è êëàñîâåòå â òèïîâå. Òàêà å áèëà ñúçäàäåíà îòíîñèòåëíî ñòðîéíà ñèñòåìà íà âèäîâåòå îò æèâîòèíñêîòî öàðñòâî, îñíîâàíà íà åñòåñòâåíîòî ðîäñòâî ìåæäó îòäåëíèòå âèäîâå. Ñ íàòðóïâàíåòî íà íîâè çíàíèÿ çà æèâîòíèòå òàçè ñèñòåìà íåïðåêúñíàòî ñå óñúâúðøåíñòâà. Öÿë åäèí êëîí îò çîîëîãè÷åñêàòà íàóêà å ïîñâåòåí íà ñúçäàâàíåòî íà òàêàâà ñèñòåìà. Òîâà å ñèñòåìàòèêàòà íà æèâîòíèòå. Òÿ íå ñàìî íè ïîìàãà äà ñå îðèåíòèðàìå â ìíîãîîáðàçèåòî îò ôîðìè, íî è äà ðàçáåðåì íÿêîè çàêîíîìåðíîñòè, ñâúðçàíè ñ ïðîèçõîäà íà âèäîâåòå è ñ ïðîãðåñèâíîòî ðàçâèòèå, ò. å. ñ åâîëþöèÿòà íà æèâîòèíñêèÿ ñâÿò êàòî öÿëî.

Çà îñíîâîïîëîæíèê íà ñúâðåìåííàòà ñèñòåìàòèêà íà æèâîòíèòå ñå ñ÷èòà øâåäñêèÿò çîîëîã Êàðë Ëèíåé. Ïðåç 1758 ã. èçëèçà íà áÿë ñâÿò íåãîâèÿò çíàìåíèò òðóä �Ñèñòåìà íà ïðèðîäàòà", â êîéòî ñà îïèñàíè âñè÷êèòå èçâåñòíè ïî îíîâà âðåìå 4208 âèäà æèâîòíè. Òîâà ñú÷èíåíèå äàâà ñèëåí òëàñúê íà çîîëîãè÷íèòå ïðîó÷âàíèÿ è áðîÿò íà íîâîîïèñàíèòå æèâîòèíñêè âèäîâå çàïî÷âà áúðçî äà íàðàñòâà.  äíåøíî âðåìå ñà èçâåñòíè âå÷å íàä 1 300 000 âèäà. Öèôðàòà ñå èçãîâàðÿ ëåñíî, íî îïèòàéòå ñå äà ïðåáðîèòå äî åäèí ìèëèîí è òðèñòà õèëÿäè. Àêî ñå òðóäèòå ïî îñåí ÷àñà íà äåíîíîùèå, êàòî èçãîâàðÿòå ïî åäíî ÷èñëî íà ñåêóíäà, ùå ñà âè íåîáõîäèìè 45 äíè. Íî òðÿáâà äà çíàåòå, ÷å è äîñåãà èìà íåèçâåñòíè çà ÷îâåêà æèâîòèíñêè âèäîâå. Âñÿêà ãîäèíà ñå îïèñâàò îò äâå äî ïåò õèëÿäè íîâè âèäà, ãëàâíî íàñåêîìè è

ïàÿêîîáðàçíè. Åòî çàùî çîîëîçèòå ñà íà ìíåíèå, ÷å áðîÿò íà æèâîòèíñêèòå âèäîâå å ìíîãî ïî-ãîëÿì îò ñïîìåíàòèÿ ïî-ãîðå. Íî êîëêî ïî-ãîëÿì, íèêîé íå ìîæå äà êàæå òî÷íî. Åäíè ñ÷èòàò, ÷å òîé âåðîÿòíî ñå ðàâíÿâà íà ïåò ìèëèîíà, à äðóãè � ÷å å íå ïî-ìàëêî îò äåñåò ìèëèîíà. Ìíîãî ïî-ãîëÿì îò áðîÿ íà äíåñ æèâååùèòå å áðîÿò íà èçìðåëèòå âèäîâå æèâîòíè. Îò âðåìåòî, êîãàòî íà íàøàòà ïëàíåòà ñà ñå ïîÿâèëè ïúðâèòå æèâîòèíñêè îðãàíèçìè äî íàøè äíè æèâîòèíñêèÿò ñâÿò å ïðåìèíàë äúëúã ïúò íà ðàçâèòèå è èçìåíåíèå. Âèäîâåòå, êîèòî ñà æèâåëè â äàëå÷íèòå åïîõè îò èñòîðèÿòà íà çåìÿòà, îòäàâíà ñà èç÷åçíàëè. Âêàìåíåíèòå îñòàòúöè íà íÿêîè îò òÿõ íàìèðàìå â íåäðàòà íà çåìíèòå ïëàñòîâå. Íàèñòèíà, áàãðèòå èì íå ñà ñå çàïàçèëè, íî òåõíèòå ôîðìè, ìàêàð ïîíÿêîãà äåôîðìèðàíè, ìîæåì äà âèäèì è ñåãà. Ñïåöèàëèñòèòå ñ÷èòàò, ÷å áðîÿò íà èçìðåëèòå âèäîâå ïðåâúçõîæäà ïîíå 10 ïúòè òîçè íà äíåñ æèâååùèòå. Èíòåðåñåí å ôàêòúò, ÷å ñàìî íà åäèí îò âñè÷êèòå 71 êëàñà, íà êîèòî ñå äåëè æèâîòèíñêîòî öàðñòâî � êëàñúò íà íàñåêîìèòå � ñå ïàäàò åäèí ìèëèîí âèäà. Âñè÷êè îñòàíàëè 70 êëàñà âêëþ÷âàò îáùî 300 000 âèäà. Åòî çàùî îò ãëåäíà òî÷êà íà çîîëîçèòå èñòèíñêèòå ãîñïîäàðè íà íàøàòà ïëàíåòà ñà íàñåêîìèòå. Íå å ÷óäíî, ÷å èìåííî ìåæäó òÿõ ñå íàáëþäàâà è íàé-ãîëÿìî ðàçíîîáðàçèå íà ôîðìè è áàãðè. Äðóãè êëàñîâå æèâîòíè, êîèòî âêëþ÷âàò ñðàâíèòåëíî ãîëÿì áðîé âèäîâå, ñà êîðàëèòå (6100 âèäà), êðúãëèòå ÷åðâåè (10000 âèäà), îõëþâèòå (90000 âèäà), ìèäèòå (15000 âèäà), ðàêîîáðàçíèòå (25000 âèäà), ïàÿêîîáðàçíèòå (35000 âèäà), ðèáèòå (20000 âèäà), ïòèöèòå (9000 âèäà) è áîçàéíèöèòå (4200 âèäà). Îãðîìíèÿò êëàñ íà íàñåêîìèòå, êàêòî ñàìè âèæäàòå, äàëå÷ ïðåâúçõîæäà ïî áðîé íà âèäîâåòå îñòàíàëèòå êëàñîâå. Çîîëîçèòå-ñèñòåìàòèöè ãî ðàçäåëÿò íà 34 ðàçðåäà. Íàé-áîãàò íà âèäîâå îò âñè÷êè òÿõ å ðàçðåäúò íà òâúðäîêðèëèòå (áðúìáàðèòå), êîèòî ñà îêîëî 350 000 âèäà. Íà âòîðî ìÿñòî ñå ïîäðåæäà ðàçðåäúò íà ïåïåðóäèòå (ëþñïîêðèëèòå). Òå ñà îêîëî 110 000 âèäà. Èç÷åðïâà ëè âèäîâîòî ðàçíîîáðàçèå öÿëîòî ðàçíîîáðàçèå îò ôîðìè è áàãðè â æèâîòèíñêèÿ ñâÿò? Ïîãëåäíåòå â ñåìåéíèÿ ôîòîàëáóì è ùå ñå óáåäèòå êîëêî ìíîãî ñå å èçìåíèë äÿäî âè îò âðåìåòî, êîãàòî å áèë ìàëúê. Òîé íå ñàìî å ïîðàñíàë íà ðúñò. Êàòî áåáå å áèë ãîëîãëàâ. Ñëåä òîâà ñà ìó ïîíèêíàëè ñâåòëè êîñè. Ïî-êúñíî òå ñà ïîòúìíåëè, à ñ âúçðàñòòà ñà ñòàíàëè áåëè. Äà íå ãîâîðèì çà áðàäàòà è ìóñòàöèòå. Æèâîòíèòå ñúùî ñå ïðîìåíÿò ïî âðåìå íà èíäèâèäóàëíîòî ñè ðàçâèòèå. Ìàëêèòå íà äèâàòà ñâèíÿ ñèëíî ñå îòëè÷àâàò îò âúçðàñòíèòå ïî ñâîÿòà îêðàñêà. Âúçðàñòíèòå ñà åäíîöâåòíè, à ïðåç ïúðâèòå ìåñåöè îò æèâîòà ñè ìàëêèòå èìàò èâè÷åñòà îêðàñêà. Ãëèãèòå íà ìúæêèòå ãëèãàíè ñå ïîÿâÿâàò ñëåä èçâåñòíà âúçðàñò. Òàêà å è ñ ðîãàòà íà åëåíèòå. Ïðè ïòèöèòå îïåðåíèåòî íà íîâîèçëþïåíèòå ìàëêè íÿìà íèùî îáùî ñ òîâà íà âúçðàñòíèòå êàêòî ïî ñòðîåæà íà ïåðàòà, òàêà è ïî îêðàñêàòà èì. Äîðè ñëåä êàòî îòðàñíàò è çàïî÷íàò äà ëåòÿò ìëàäèòå ïòèöè ìíîãî ÷åñòî èìàò ðàçëè÷íî îïåðåíèå â ñðàâíåíèå ñ âúçðàñòíèòå. È âñå ïàê ïðè ïòèöèòå è áîçàéíèöèòå ìëàäèòå ïðèëè÷àò íà âúçðàñòíèòå ïî ìíîãî îò ñâîèòå áåëåçè. Ïðîìåíèòå, êîèòî íàñòúïâàò ïðåç âðåìå íà èíäèâèäóàëíîòî èì ðàçâèòèå, ñå èçâúðøâàò ïîñòåïåííî. Èíäèâèäóàëíîòî ðàçâèòèå íà ïî-íèñøèòå æèâîòíè îáà÷å ïðîòè÷à ñúñ ñðàâíèòåëíî ðÿçêà ñìÿíà íà ôîðìèòå. Òàêà å ïðè áåçãðúáíà÷íèòå æèâîòíè è ïðè íèñøèòå ãðúáíà÷íè íàïðèìåð ïðè ðèáèòå è çåìíîâîäíèòå. Çîîëîçèòå íàðè÷àò òàçè ñìÿíà íà ôîðìèòå ìåòàìîðôîçà.

Çà ìåòàìîðôîçàòà ùå íàó÷èòå â ñëåäâàùèÿ áðîé.

ÂÎÄÎÐÀÑËÈ- ÎÁÙÀ ÕÀÐÀÊÒÅÐÈÑÒÈÊÀ

Ìíîçèíà, êîèòî íÿìàò ñïåöèàëíà áîòàíè÷åñêà ïîäãîòîâêà, íàðè÷àò âîäîðàñëî âñÿêî ðàñòåíèå, êîåòî æèâåå ïîñòîÿííî âúâ âîäà. Òàêà âúâ âîäîðàñëè ÷åñòî ñå �ïðåâðúùàò" íå ñàìî ìúõîâå (êàòî ôîíòèíàëèñà è ðå÷íèÿ àìáëèñòåãèóì), íå ñàìî

Áîòàíèêà

ïëàóíîâè (êàòî åçåðíèÿ øèëîëèñò) è ïàïðàòîâè (êàòî íåæíàòà àçîëà è êðàñèâàòà ñàëâèíèÿ) , íî äîðè è öâåòíè ðàñòåíèÿ, êàòî âîäíàòà ëåùà, âîäíàòà ÷óìà, ðúæäàâåöà, ðîãîëèñòíèêà, ìíîãîëèñòíèêà, âîäíàòà áîðèêà, ìîðñêàòà çîñòåðà è ìíîãî äðóãè. Êîãàòî îáà÷å áîòàíèöèòå ãîâîðÿò çà âîäîðàñëè, òå íÿìàò ïðåäâèä ìúõîâåòå, ïëàóíèòå, õâîùîâåòå è ïàïðàòèòå, íèòî öâåòíèòå ðàñòåíèÿ, êîèòî æèâåÿò ïîñòîÿííî âúâ âîäà. Òÿõ ãè íàðè÷àò âîäíè ðàñòåíèÿ. À òåðìèíà âîäîðàñëè èçïîëçóâàò ñàìî çà ìíîãîáðîéíàòà ãðóïà îò ôîòîàâòîòðîôíî õðàíåùè ñå è æèâååùè ïîñòîÿííî âúâ âîäíà ñðåäà ðàñòèòåëíè îðãàíèçìè, òÿëîòî íà êîèòî íå å ðàç÷ëåíåíî íà ñòúáëî è ëèñòà, à ïðåäñòàâëÿâà íàé-÷åñòî íèøêà èëè ïëàñòèíêà ñ ðàçëè÷íè ðàçìåðè è ñ ðàçëè÷åí âúíøåí âèä, îçíà÷àâàíè â áîòàíèêàòà ïîä îáùîòî èìå òàëóñ (òàëîì) � è îòòóê òàëóñíè ðàñòåíèÿ, èëè å åäíîêëåòú÷íî. Âîäîðîñëèòå ñà èçâúíðåäíî øèðîêî ðàçïðîñòðàíåíè ïî öÿëîòî çåìíî êúëáî. Òå íàñåëÿâàò íå ñàìî âîäèòå íà ìîðåòàòà è îêåàíèòå, íà åçåðàòà è áëàòàòà, íà ÿçîâèðèòå, íà ðåêèòå è ïîòîöèòå, íî è âñÿêà ëîêâà íà íàøàòà ïëàíåòà, êîãàòî âîäàòà â íåÿ ñå çàäúðæà çà ïî-äúëãî âðåìå. Âîäîðàñëèòå íå ñà ïðåíåáðåãíàëè è ñóøàòà. Òå èçîáèëñòâóâàò â ïî÷âàòà è ïî ïîâúðõíîñòòà é, çàñåëâàò ñêàëèòå, êàìúíèòå è äúðâåòàòà, êîèòî ñà ïîñòîÿííî ìîêðè èëè ïåðèîäè÷íî ñå îâëàæíÿâàò. Ñðåùàò ñå äîðè ïî ãîðåùèòå ïÿñúöè â ïóñòèíèòå è âúðõó âå÷íèòå ñíåãîâå îêîëî ïîëþñèòå è ïî âèñîêèòå ïëàíèíñêè âúðõîâå. Ïðèêàçíî áîãàò è ñìàéâàùî ðàçíîîáðàçåí å ñâåòúò íà âîäîðàñëèòå. Àëãîëîçèòå (òàêà ñå íàðè÷àò áîòàíèöèòå, êîèòî èçó÷àâàò âîäîðàñëèòå) ñà îòêðèëè è îïèñàëè äîñåãà îêîëî 30 000 âèäà. Ñðåä òÿõ èìà è åäíîêëåòú÷íè, è ïîñòîÿííî æèâååùè â êîëîíèè, è ìíîãîêëåòú÷íè. Åäíè âîäîðàñëè ñà ìèêðîñêîïè÷íè îðãàíèçìè, äðóãè ñà ñ ãèãàíòñêè ðàçìåðè, ïðåâèøàâàùè íÿêîëêî äåñåòêè ìåòðà äúëæèíà. Áåçêðàéíî ðàçíîîáðàçåí å è âúíøíèÿò èì âèä � òó ñà ïðîñòè èëè ðàçêëîíåíè íèøêè, òó ëåíòîâèäíè èëè ëèñòîâèäíè, òó õðàñòîâèäíè èëè êîðàëîâèäíè, à òàëóñúò íà íÿêîè èçóìèòåëíî íàïîäîáÿâà êëîíêè íà øèðîêîëèñòíè äúðâåòà çàåäíî ñ ëèñòàòà è ïëîäîâåòå èì. Âîäîðàñëèòå ñà ðàçëè÷íî îáàãðåíè. Ìàêàð ÷å âñè÷êè òå èìàò â êëåòêèòå ñè õëîðîôèë, íÿêîè îò òÿõ ñúäúðæàò è äîïúëíèòåëíè ïèãìåíòè, êîèòî ìàñêèðàò îñíîâíàòà èì çåëåíà îêðàñêà. Çàòîâà íàðåä ñ ÷èñòî òðåâíî çåëåíèòå âèäîâå ùå âèäèòå è ñèíüîçåëåíè, æúëòîçåëåíè, çëàòèñòè, ðúæäèâîêàôÿâè, êàôÿâè è ÷åðâåíè. Òîâà å è åäèí îò ãëàâíèòå áåëåçè, âúç îñíîâà íà êîéòî àëãîëîçèòå îáåäèíÿâàò âîäîðàñëèòå â íÿêîëêî ñàìîñòîÿòåëíè îòäåëà: îòäåë Ñèíüîçåëåíè âîäîðàñëè, îòäåë Çåëåíè âîäîðàñëè, îòäåë Êàôÿâè âîäîðàñëè, îòäåë ×åðâåíè âîäîðàñëè è ò.í. Íåèçìåðèìî ãîëÿìà å ðîëÿòà, êîÿòî âîäîðàñëèòå èãðàÿò â æèâîòà íà íàøàòà ïëàíåòà. Ïðåäè âñè÷êî òå ñà íàé-ãîëåìèÿò �ïðîèçâîäèòåë" íà êèñëîðîä â ïðèðîäàòà è áåç òÿõíàòà ïîÿâà è ïî-íàòàòúøíîòî èì ñúùåñòâóâàíå æèâîòúò íà Çåìÿòà íèêîãà íÿìàøå äà äîñòèãíå ñåãàøíèÿ ñè ðàçöâåò. Îñâåí òîâà âîäîðàñëèòå ñà îñíîâíàòà õðàíà íà ìèëèàðäè è ìèëèàðäè æèâîòèíñêè ñúùåñòâà, êîèòî æèâåÿò âúâ âîäèòå íà åçåðàòà è ðåêèòå, íà ìîðåòàòà è îêåàíèòå. Íàé-ïîñëå, ãîëÿì áðîé âîäîðàñëè èãðàÿò è ðîëÿòà íà �àêòèâíè ñàíèòàðè". Çàñåëâàéêè ñå ìàñîâî â çàìúðñåíè âîäè, òå ñïîìàãàò çà î÷èñòâàíåòî èì. Òîâà ÿâëåíèå å èçâåñòíî êàòî �ñàìîî÷èñòâàíå íà âîäèòå". Âîäîðàñëèòå èìàò è èçêëþ÷èòåëíî ãîëÿìî íåïîñðåäñòâåíî çíà÷åíèå çà ÷îâåêà.

Íÿêîè îò ìîðñêèòå âèäîâå ñå óïîòðåáÿâàò îò õîðàòà êàòî õðàíà, äðóãè ñå èçïîëçâàò â ðàçëè÷íè ôóðàæíè ñìåñêè çà èçõðàíâàíåòî íà ñåëñêîñòîïàíñêèòå æèâîòíè è êàòî òîð. Îñâåí òîâà âîäîðàñëèòå ñà ïðàêòè÷åñêè íåèç÷åðïàåì èçòî÷íèê íà ñóðîâèíè çà õðàíèòåëíî-âêóñîâàòà, öåëóëîçíî-õàðòèåíàòà, ôàðìàöåâòè÷íàòà è çà ìíîãî äðóãè êëîíîâå íà ñúâðåìåííàòà ïðîìèøëåíîñò. Íà ôîíà íà íåîáîçðèìî ãîëÿìàòà ïîëîæèòåëíà ðîëÿ, êîÿòî âîäîðàñëèòå èãðàÿò â ïðèðîäàòà, è íà îãðîìíîòî èì íåïîñðåäñòâåíî ïðàêòè÷åñêî çíà÷åíèå çà ÷îâåêà âðåäèòå, êîèòî òå ïðè÷èíÿâàò ïîíÿêîãà, ñà íèùîæíè. Ìàñîâîòî èì ðàçâèòèå â ðèáàðíèöèòå è ÿçîâèðèòå íàïðèìåð ìîæå äà ïðè÷èíè ãèáåëòà íà ðèáèòå, àêî ñðåä òÿõ èìà è îòðîâíè. Îñâåí òîâà ïðè ìàñîâîòî ñè ðàçâèòèå âîäîðàñëèòå ìîãàò äà çàäðúñòÿò êàíàëèòå è ïðå÷èñòâàòåëíèòå ñúîðúæåíèÿ, äà ïðèäàäàò íà ïèòåéíàòà âîäà äúõ íà òðåâà, ìèðèçìà íà ðèáà èëè íà ãíèëî è äà ÿ íàïðàâÿò íåïðèÿòíà çà ïèåíå.

ÎÒÄÅË ×ÅÐÂÅÍÈ ÂÎÄÎÐÀÑËÈ (Rhodopbuta)

 îòäåë ×åðâåíè âîäîðàñëè ñà âêëþ÷åíè îêîëî 4000 âèäà. Íàðå÷åíè ñà ÷åðâåíè, çàùîòî ìíîçèíñòâîòî îò òÿõ ñà îáàãðåíè â ÷åðâåíè òîíîâå � îò íåæíî ñâåòëî÷åðâåíî è ðîçîâî äî òúìíîïóðïóðíî÷åðâåíî è âèîëåòîâî. ×åðâåíèòå âîäîðàñëè â ïî-ãîëÿìàòà ñè ÷àñò ñà òèïè÷íè ìîðñêè ðàñòåíèÿ. Òå ñà ðàçïðîñòðàíåíè âúâ âñè÷êè ìîðåòà è îêåàíè îò Àðêòèêà äî Àíòàðêòèäà, íî çà ðàçëèêà îò êàôÿâèòå âîäîðàñëè ìíîçèíñòâîòî îò òÿõ ñà �ïðåäïî÷åëè" òîïëèòå þæíè ìîðåòà è â òÿõ ñå ðàçâèâàò íàé-ìàñîâî. Ïî÷òè âñè÷êè ìîðñêè ÷åðâåíè âîäîðàñëè ñà òèïè÷íè äúííè ðàñòåíèÿ, íî ñå çàñåëâàò ãëàâíî ïî ñêàëèñòèòå è êàìåíèñòèòå äúíà, êàêòî è ïî êîðàëîâèòå ðèôîâå è ïîäâîäíèòå ïðèñòàíèùíè ñúîðúæåíèÿ. Ãîëÿì áðîé âèäîâå ÷åðâåíè âîäîðàñëè æèâåÿò ñúùî êàòî åïèôèòè ïî �ñòúáëàòà" è �êëîíèòå" íà íÿêîè îò ïî-åäðèòå êàôÿâè âîäîðàñëè. ×åðâåíèòå âîäîðàñëè ðàñòàò íà ðàçëè÷íà äúëáî÷èíà â ìîðåòî è ÷åñòî ñå ñïóñêàò ïî-äúëáîêî îò êàôÿâèòå. Îáà÷å íàé-äîáðå ñå �÷óâñòâóâàò" è ñå ðàçâèâàò íàé-ìàñîâî êàêòî ïîâå÷åòî äðóãè âîäîðàñëè â äúëáî÷èíèòå äî 20 �40 ì. Îêîëî 400 âèäà ÷åðâåíè âîäîðàñëè ñà ñå çàñåëèëè è â ñëàäêèòå âîäè. Òå îáà÷å ðÿäêî ñà îáàãðåíè ÷åðâåíî, ìíîçèíñòâîòî ñà çåëåíè è ñèíêàâîçåëåíè, äîðè âúçêàôÿâè. Îñâåí òîâà çà ðàçëèêà îò ñâîèòå ìîðñêè ðîäñòâåíèöè ïî÷òè âñè÷êè âèäîâå ñëàäêîâîäíè ÷åðâåíè âîäîðàñëè ñà �ëþáèòåëè" íà ñòóäåíèòå áúðçîòå÷àùè âîäè, çàòîâà íàé-÷åñòî ìîãàò äà ñå âèäÿò ïî êàìúíèòå è ñêàëíèòå äúíà íà ïëàíèíñêèòå ïîòîöè. Ìíîçèíñòâîòî îò ÷åðâåíèòå âîäîðàñëè ñà ñðàâíèòåëíî åäðè ìíîãîêëåòú÷íè ðàñòåíèÿ, êîèòî íà äúëæèíà ñòèãàò îò íÿêîëêî ñàíòèìåòðà äî íàä åäèí ìåòúð. Ñðåä òÿõ îáà÷å èìà è åäíîêëåòú÷íè âèäîâå ñ ìèêðîñêîïè÷íè ðàçìåðè. Èçêëþ÷èòåëíî ðàçíîîáðàçåí å è âúíøíèÿò âèä íà òàëóñà íà ÷åðâåíèòå âîäîðàñëè � îò ïðîñò íèøêîâèäåí, ëåíòîâèäåí è ëèñòîâèäåí èëè îò ïðîñò õðàñòîâèäåí äî èçóìèòåëíî íàïîäîáÿâàù ïî âúíøåí âèä ïîêðèòîñåìåííî ðàñòåíèå. Èíòåðåñíà â òîâà îòíîøåíèå å êúðâàâî÷åðâåíàòà äåëåñåðèÿ (Delesseria sanguinea), êîÿòî å

øèðîêî ðàçïðîñòðàíåíà â Àòëàíòè÷åñêèÿ îêåàí è â ñåâåðíèòå ìîðåòà. Íåéíèÿò êúðâàâî÷åðâåí òàëóñ å ðàç÷ëåíåí íà êëîíêè è ïðîäúëãîâàòî åëèïñîâèäíè ïëàñòèíêè ñ ìðåæà îò æèëêè, êîèòî âúíøíî èìèòèðàò íàïúëíî ëèñòà íà ïîêðèòîñåìåííî ðàñòåíèå. Ïî èêîíîìè÷åñêî çíà÷åíèå ÷åðâåíèòå âîäîðàñëè ñå íàðåæäàò íåïîñðåäñòâåíî ñëåä êàôÿâèòå. Òå ñå èçïîëçâàò êàòî çåëåí÷óêîâè ðàñòåíèÿ è êàòî ñóðîâèíà ïðè ïðîìèøëåíîòî ïðîèçâîäñòâî íà ôóðàæ, òîðîâå, àãàð è äðóãè ïðîäóêòè.

Òîâà ÷åðâåíî âîäîðàñëî å òâúðäå íåâçèñêàòåëíî êúì óñëîâèÿòà çà æèâîò. Åäíàêâî äîáðå ñå ðàçâèâà è â ÷èñòèòå, È â ñèëíî çàìúðñåíèòå âîäè íà ìîðåòî, è â òèõèòå çàëèâè, è ïî îòêðèòèòå ìó áðåãîâå. Ïîíàñÿ ñúùî è çíà÷èòåëíî îïðåñíÿâàíå íà ìîðñêàòà âîäà. Çàòîâà ùå ãî íàìåðèòå ïî ñêàëèòå è êàìúíèòå èëè ïî íÿêàêâè äðóãè âîäîðàñëè ïî öÿëîòî íàøå ×åðíîìîðñêî êðàéáðåæèå, íî âèíàãè â íàé-ïëèòêèòå ÷àñòè � îò 0 äî 0,5 ì äúëáî÷èíà. Èâè÷åñòîáåëåçíèêàâàòà ïîðôèðà ùå ðàçïîçíàåòå ëåñíî è áåçïîãðåøíî ïî öâåòà è ôîðìàòà íà òàëóñà é. Òÿ å åäíîãîäèøíî ðàñòåíèå. Ðàçâèòèåòî é çàïî÷âà ïðåç íîåìâðè è çàâúðøâà ïðåç ìàé. Òàëóñúò é å êàôÿâî-÷åðâåí äî ÷åðâåíè-êàâîâèîëåòîâ è å èçïúñòðåí îáèêíîâåíî ñàìî îò åäíàòà ñòðàíà ñ áåçöâåòíè èëè æúëòåíèêàâî-áåëåçíèêàâè èâèöè (îòòóê è èìåòî íà âîäîðàñëîòî) . Òîé å ëèñòîâèäíî-ïëàñòèí÷åñò ñ ïðîäúëãîâàòî åëèïñîâèäíà äî øèðîêî ÿéöåâèäíà ôîðìà, ïî êðàèùàòà ïëèòêî è íåïðàâèëíî íàäåëåí èëè öÿë, îáèêíîâåíî íàäèïëåí. Íà äúëæèíà òàëóñúò äîñòèãà îò 5 äî 15 ñì, à íà øèðèíà îò 4 äî 10 ñì è å èçãðàäåí ñàìî îò åäèí ñëîé óäúëæåíè êëåòêè.  îñíîâàòà òîé å ñòåñíåí â êúñî ñòúëá÷å, êîåòî çàâúðøâà ñ ìàëúê ïðèêðåïèòåëåí äèñê � êðàìïîí. Ñ íåãîâà ïîìîù òàëóñúò ñå çàêðåïâà ïî ïîäâîäíè-

ÈÂÈ×ÅÑÒÎÁÅËÅÇÍÈÊÀÂÀ ÏÎÐÔÈÐÀ

òå ñêàëè è êàìúíè èëè âúðõó äðóãè âîäîðàñëè.  íÿêîè ñòðàíè íà Èçòî÷íà Àçèÿ ðàçëè÷íè âèäîâå ïîðôèðà ñå èçïîëçóâàò çà õðàíà è ñå ñìÿòàò çà îñîáåí äåëèêàòåñ. Çàòîâà äîðè ãè îòãëåæäàò â ñïåöèàëíî ñúçäàäåíè ïîäâîäíè ãðàäèíè.

ÎÒÄÅË ÊÀÔßÂÈ ÂÎÄÎÐÀÑËÈ (Pbaeopbyta)

Îáù âúíøåí îòëè÷èòåëåí áåëåã íà âîäîðàñëèòå, êîèòî ñà âêëþ÷åíè â òîçè îòäåë, å æúëòåíèêàâîêàôÿâàòà äî òúìíîêàôÿâàòà èì áàãðà. Çàòîâà òå ñå íàðè÷àò êàôÿâè âîäîðàñëè. Ïîçíàòè ñà îêîëî 1400 âèäà êàôÿâè âîäîðàñëè. Îò òÿõ ñàìî íÿêîëêî ñå ñðåùàò â ñëàäêè âîäè, âñè÷êè îñòàíàëè ñà ìîðñêè ðàñòåíèÿ. Òå ñà ðàçïðîñòðàíåíè âúâ âñè÷êè ìîðåòà è îêåàíè ìåæäó Ñåâåðíèÿ è Þæíèÿ ïîëþñ, íî íàé-äîáðå ðàñòàò è äîñòèãàò íàé-ãîëåìè ðàçìåðè â óìåðåíèòå è â ñòóäåíèòå èì çîíè. Êàôÿâèòå âîäîðàñëè ñå çàñåëâàò ïî ïîäâîäíèòå ñêàëè è êàìúíè íà ðàçëè÷íè äúëáî÷èíè, íî íàé-ìàñîâî ñå ðàçâèâàò â êðàéáðåæíàòà èâèöà � îòòàì, êúäåòî ñå ðàçáèâàò âúëíèòå, äîêúì 6 � 15 ì äúëáî÷èíà, è íà ìíîãî ìåñòà îáðàçóâàò òó ïðîñòîðíè �ëèâàäè", òó áåçêðàéíè �òðóäíîïðîõîäèìè õðàñòàëàöè" è �öåëè ãîðè". Ìîðñêèòå áóðè è óðàãàíè îáà÷å ÷åñòî ãè èçòðúãâàò îòòàì è òå÷åíèÿòà ãè îòíàñÿò äàëå÷å âúâ âúòðåøíîñòòà íà ìîðåòàòà è îêåàíèòå. Íî òå íå çàãèâàò. Òåçè îò òÿõ, êîèòî èìàò ïî òàëóñà ñè âúçäóøíè ìåõóðè, áúðçî èçëèçàò íà ïîâúðõíîñòòà è àêî òå÷åíèÿòà ãè îòíåñàò â òèõè âîäè, ïðîäúëæàâàò äà æèâåÿò êàòî ñâîáîäíî ïëàâàùè ðàñòåíèÿ, îáðàçóâàéêè ïîíÿêîãà �ïëàâàùè ëèâàäè" âúðõó îãðîìíè ïðîñòðàíñòâà. Òàêèâà ñòðóïâàíèÿ ñå íàáëþäàâàò â Ñàðãàñîâî ìîðå, îòêúäåòî èäâà è èìåòî ìó . Ñðåä êàôÿâèòå âîäîðàñëè íÿìà íèòî åäèí åäíîêëåòú÷åí âèä. Âñè÷êè ñà ìíîãîêëåòú÷íè îðãàíèçìè. Ïî ðàçìåðè òå ñà òâúðäå ðàçëè÷íè � îò íåâèäèìè èëè åäâà âèäèìè ñ ïðîñòî îêî äî ãèãàíòñêè ôîðìè, äúëãè äî 60 ì. Íÿêîè îò òÿõ ñ ëåíòîâèäíèòå ñè òàëóñè, èçâèâàùè ñå êàòî èñòèíñêè çìèè ïî ìîðñêèòå âúëíè, â ìèíàëîòî ÷åñòî ðàçïàëâàëè âúîáðàæåíèåòî íà ìîðÿöèòå è ïîñëóæèëè çà îñíîâà íà áåçáðîé ëåãåíäè ,,çà ìîðñêè çìåéîâå è äðàêîíè". Èçêëþ÷èòåëíî ðàçíîîáðàçåí å è âúíøíèÿò âèä íà òàëóñà íà êàôÿâèòå âîäîðàñëè � îò ïðîñò íèøêîâèäåí, êîðåñò èëè ëåíòîâèäåí äî íàé-ñëîæíî ðàç÷ëåíåí. Ïîíÿêîãà òîé èçóìèòåëíî íàïîäîáÿâà òó èñòèíñêè õðàñò èëè îòêúñíàòà êëîíêà îò øèðîêîëèñòíî äúðâî çàåäíî ñ ïëîäîâåòå ïî íåÿ, òó öÿëî äúðâî çàåäíî ñ êîðåíèòå, ñòúáëîòî è êîðîíàòà ìó. Çíà÷åíèåòî íà êàôÿâèòå âîäîðàñëè çà æèâîòà â ìîðåòàòà è îêåàíèòå å ìíîãî ãîëÿìî. Òå îñèãóðÿâàò õðàíà, ïîäñëîí è ìÿñòî çà ðàçìíîæàâàíå íà öÿëîòî êðàéáðåæíî æèâîòèíñêî íàñåëåíèå. Èçâúíðåäíî ãîëÿìî å ñúùî íåïîñðåäñòâåíîòî ñòîïàíñêî çíà÷åíèå íà êàôÿâèòå âîäîðàñëè. Òå ñà èêîíîìè÷åñêè íàé-âàæíàòà ãðóïà ìîðñêè ðàñòåíèÿ. Èçâåñòíî å, ÷å îùå â äðåâíè âðåìåíà íÿêîè îò òÿõ áèëè èçïîëçâàíè îò íàðîäèòå, êîèòî íàñåëÿâàëè êðàéìîðñêèòå ñòðàíè, çà õðàíà è çà ïðèãîòâÿíå íà ðàçëè÷íè ëåêàðñòâà, à ñúùî êàòî

ôóðàæ è òîð. Òàêîâà ïðèëîæåíèå êàôÿâèòå âîäîðàñëè èìàò è äî äíåñ. Ñåãà îáà÷å òå ñå èçïîëçâàò íàøèðîêî è â ïðîìèøëåíîñòòà. Âñúùíîñò âå÷å ïî÷òè íÿìà ïðîìèøëåí êëîí, â êîéòî ïîä åäíà èëè äðóãà ôîðìà äà íå ñå èçïîëçâàò êàôÿâèòå âîäîðàñëè � îò ïðîèçâîäñòâîòî íà âçðèâíè âåùåñòâà äî ïðèãîòâÿíåòî íà ñëàäîëåä.

Êîëåí÷àòèÿò ñöèòîñèôîí å êàôÿâî âîäîðàñëî, êîåòî ùå îòêðèåòå ïî êàìúíèòå è ñêàëèòå â ïëèòêîâîäíàòà èâèöà íà öÿëîòî íàøå ×åðíîìîðñêî êðàéáðåæèå, è òî ãëàâíî ïðåç çèìàòà èëè ðàíî íàïðîëåò, êîãàòî ñå ðàçâèâà íàé-ìàñîâî. Ðàçïîçíàâàíåòî ìó íå å òðóäíî, äîðè ñàìî ïî íÿêîè îò âúíøíèòå ìó îòëè÷èòåëíè áåëåçè, êîèòî âåäíàãà ñå õâúðëÿò â î÷è. Òàëóñúò íà êîëåí÷àòèÿ ñöèòîñèôîí å ìàñëèíåíîçåëåíî-êàôÿâ, òðúáåñòî öèëèíäðè÷åí, ïîñòåïåííî èçòúíÿâàù êúì âúðõà (âúíøíî íàïîäîáÿâà ãðóáà íèøêà), íåðàçêëîíåí è îò ìÿñòî íà ìÿñòî ïðèùúïíàò èëè ñïèðàëíî çàâèò, îòêúäåòî èäâà è èìåòî ìó � êîëåí÷àò. Íà äúëæèíà èçðàñòâà äî 20 ñì, ïîíÿêîãà è äî 30 ñì, íî íà äåáåëèíà ðÿäêî íàäìèíàâà 1,5 ìì. Êîëåí÷àòèÿò ñöèòîñèôîí ñå çàêðåïâà çäðàâî çà ñêàëèòå è êàìúíèòå ñ ïîìîùòà íà ïðèêðåïèòåëåí äèñê, îò êîéòî îáèêíîâåíî èçðàñòâàò ìíîãîáðîéíè íèøêè è îáðàçóâàò ãúñòè âèñÿùè òóôè.

ÎÒÄÅË ÇÅËÅÍÈ ÂÎÄÎÐÀÑËÈ (Cboloropbyta)

 îòäåë Çåëåíè âîäîðàñëè àëãîëîçèòå ñà îáåäèíèëè âñè÷êè âèäîâå, êîèòî ñà ÷èñòî òðåâíî çåëåíî îáàãðåíè. Òå ñàìèòå îáà÷å íå çíàÿò òî÷íî êàêúâ å áðîÿò íà âñè÷êè âèäîâå çåëåíè âîäîðàñëè è ñàìî ïðåäïîëàãàò, ÷å ñà ìåæäó 13 000 è 20 000. Àëãîëîçèòå îáà÷å ñúñ ñèãóðíîñò òâúðäÿò, ÷å òå ñà íàé-ìíîãîáðîéíàòà ãðóïà ñðåä âîäîðàñëèòå.

ÊÎËÅÍ×ÀÒ ÑÖÈÒÎÑÈÔÎÍ

Çåëåíèòå âîäîðàñëè ñà øèðîêî ðàçïðîñòðàíåíè ïî öåëèÿ ñâÿò, íî íàé-÷åñòî è íàé-ìàñîâî ñå ðàçâèâàò â ñëàäêîâîäíèòå áàñåéíè. Òå íàñåëÿâàò áëàòàòà è åçåðàòà, ïîòîöèòå è ðåêèòå, ÿçîâèðèòå è êàíàëèòå è âñÿêàêâè äðóãè åñòåñòâåíè è èçêóñòâåíè âîäíè áàñåéíè. Ãîëÿì áðîé âèäîâå çåëåíè âîäîðàñëè æèâåÿò è â ìîðåòàòà è îêåàíèòå. À íå ñà ìàëêî è îíåçè òåõíè ïðåäñòàâèòåëè, êîèòî ñà ñå çàñåëèëè íà ñóøàòà � â ïî÷âàòà è ïî ïîâúðõíîñòòà é, ïî êîðàòà íà äúðâåòàòà, ïî ñêàëèòå è êàìúíèòå, ðàçáèðà ñå, êîãàòî ñà ïîñòîÿííî âëàæíè äî ìîêðè èëè ïåðèîäè÷íî ñå îâëàæíÿâàò. Çåëåíèòå âîäîðàñëè ñà íå ñàìî íàé-ìíîãîáðîéíèòå è íàé-øèðîêî ðàçïðîñòðàíåíèòå âîäîðàñëè íà Çåìÿòà. Òå ñà è íàé-ðàçíîëèêèòå èëè, êàêòî ñå èçðàçÿâàò àëãîëîçèòå, ïî îòíîøåíèå íà âúíøíîìîðôîëîãè÷íàòà ñè îðãàíèçàöèÿ, çåëåíèòå âîäîðàñëè ñå îòëè÷àâàò ñ ìíîãî ïî-ãîëÿìî ðàçíîîáðàçèå â ñðàâíåíèå ñ âñè÷êè îñòàíàëè ãðóïè âîäîðàñëè. Ñðåä òÿõ èìà åäíîêëåòú÷íè, öåíîáèàëíè, êîëîíèàëíè è ìíîãîêëåòú÷íè îðãàíèçìè. Èìà ìèêðîñêîïè÷íè âèäîâå è âèäîâå, ïî-ãîëåìè îò åäèí ìåòúð. Íÿêîè îò çåëåíèòå âîäîðàñëè èçãëåæäàò êàòî ïðîñòè èëè ðàçêëîíåíè íèøêè. Äðóãè ñà ëåíòîâèäíè, ëèñòîâèäíè, ìðåæîâèäíè è êàêâè ëè íå îùå òó îáèêíîâåíè è íåâçðà÷íè, òó ñ ïðè÷óäëèâè ôîðìè, êîèòî äîðè ÷îâåê ñ ãîëÿìà ôàíòàçèÿ òðóäíî ìîæå äà ñè ïðåäñòàâè, äîêàòî íå ãè âèäè. Åäíè ñà ïîäâèæíè, äâèæàò ñå àêòèâíî ñ ïîìîùòà íà êàìøè÷åòà (íàé-÷åñòî äâå åäíàêâî äúëãè) èëè ïàñèâíî ñå íîñÿò âúâ âîäàòà. Äðóãè ñà íåïîäâèæíè, ïðèêðåïåíè, âîäÿò �çàñåäíàë" æèâîò ïî ðàçëè÷íè ñóáñòðàòè, âêëþ÷èòåëíî ïî äðóãè ðàñòåíèÿ. Ïîâå÷å îò 1800 âèäà çåëåíè âîäîðàñëè ñà ðàçïðîñòðàíåíè è â íàøàòà ñòðàíà. Òîâà ñà �æàáóíÿöèòå" (òàêà íàøèÿò íàðîä íàðè÷à ïðàêòè÷åñêè âñè÷êè íèøêîâèäíè çåëåíè âîäîðàñëè), êîèòî ùå âèäèòå òó êàòî íåæíà çåëåíà ïåëåíà, òó êàòî ïëóâàùè ëèãàâè ïîâëåêëà âúâ âñÿêà ïî-ãîëÿìà ëîêâà, âúâ âñÿêî áëàòî, âúâ âñåêè êàíàë, êðàé âñÿêà ðåêà è ïîòîê è äîðè âúâ âñÿêî ÷åøìÿíî êîðèòî. Çåëåíèòå âîäîðàñëè ñà ïðè÷èíà äà �çåëåíÿñâàò" äúðâåòàòà â ïàðêîâåòå, îâîùíèòå ãðàäèíè è ãîðèòå, âëàæíèòå ñêàëè è êàìúíè (âèíàãè ïî-îáèëíî îòêúì ñåâåðíàòà ñòðàíà), ñòåíèòå íà àêâàðèóìèòå è íà ñòúêëåíèòå ñúäîâå, â êîèòî ïîñòîÿííî ñå äúðæè âîäà. Îò òÿõ �çåëåíÿñâà" è âîäàòà â ëîêâèòå, áëàòàòà è åçåðàòà è ñå ïðåâðúùà â çåëåíà �áîçà", êîãàòî ñå ðàçâèÿò ìàñîâî. Òîâà ÿâëåíèå å èçâåñòíî êàòî �öúôòåæ" íà âîäàòà. Íî ìîæå äà âè ñå ñëó÷è äà âèäèòå è �êúðâàâè" ïåòíà ïî ïîñòîÿííèòå ñíåæíè ïðåñïè â íÿêîÿ îò íàøèòå âèñîêè ïëàíèíè èëè ëîêâà, èçïúëíåíà ñ �êúðâàâà" âîäà, ñÿêàø â íåÿ ñå å ñúáðàëà êðúâòà, èçòåêëà îò èçêëàí íàáëèçî äîáèòúê. Ïðè÷èíà çà òîâà ñà ïàê ìèêðîñêîïè÷íè çåëåíè âîäîðàñëè, êîèòî ñà íàòðóïàëè â êëåòêèòå ñè çàåäíî ñúñ çàïàñíèòå õðàíèòåëíè âåùåñòâà è êúðâàâî÷åðâåíîòî áàãðèëî õåìàòîõðîì.

Çåëåíèòå âîäîðàñëè èãðàÿò âàæíà ðîëÿ â ïðèðîäàòà. Òå çàåäíî ñ ó÷àñòèåòî è íà äðóãèòå ãðóïè âîäîðàñëè ñà îñíîâíèòå ïðîèçâîäèòåëè íà îðãàíè÷íè âåùåñòâà è îñèãóðÿâàò èçõðàíâàíåòî íà ãîëÿìà ÷àñò îò âîäíèòå æèâîòíè. Íÿêîè âèäîâå çåëåíè âîäîðàñëè îòäàâíà ñå èçïîëçóâàò çà õðàíà è íà õîðàòà.

Âîäíàòà ìðåæà å çåëåíî âîäîðàñëî, øèðîêî ðàçïðîñòðàíåíî èç öÿëàòà ñòðàíà. Ùå ãî îòêðèåòå â ïî-ïëèòêèòå çàñòîÿëè èëè áàâíî òå÷àùè âîäè íà ðàçëè÷íè òèïîâå èçêóñòâåíè è åñòåñòâåíè âîäíè áàñåéíè, êàêòî ÷èñòè ñ ïÿñú÷íî äúíî, òàêà è áîãàòè íà ãíèåùè îðãàíè÷íè îñòàòúöè ñ òèíåñòî äúíî. Âîäíàòà ìðåæà çàïî÷âà äà ñå ðàçâèâà îùå ðàíî íàïðîëåò è æèâåå äî êúñíà åñåí. Âîäíàòà ìðåæà å åäíî îò ìàëêîòî ñëàäêîâîäíè çåëåíè âîäîðàñëè, êîåòî ìîæå ëåñíî äà ñå ðàçïîçíàå îùå íà ìÿñòî áëàãîäàðåíèå íà ãîëåìèòå ñè ðàçìåðè è íà ñâîåîáðàçíîòî ñè óñòðîéñòâî. Òÿ ïðèëè÷à íà ãîëåìè äî äâàäåñåòèíà ñàíòèìåòðà (ïîíÿêîãà è äî ìåòúð) êúñ÷åòà îò òúíêà êàòî äàíòåëà ìðåæà, èçïëåòåíà ñÿêàø îò íàé-ôèíà, áîÿäèñàíà òðåâíîçåëåíà òåë. Òúêìî çàòîâà áîòàíèöèòå ñà äàëè íà òîâà âîäîðàñëî èìåòî Hydrodictyon reticulatum, êîåòî áóêâàëíî çíà÷è �ìðåæåñòà âîäíà ìðåæà". Âñúùíîñò âñåêè îòäåëåí åêçåìïëÿð îò òîâà âîäîðàñëî ïðåäñòàâëÿâà öåíîáèè, êîéòî å îáðàçóâàí îò äâàäåñåòèíà õèëÿäè êëåòêè, ñâúðçàíè ïîìåæäó ñè ïî òàêúâ íà÷èí, ÷å îôîðìÿò ìðåæà ñ ïåòîúãúëíè äî øåñòîúãúëíè îòâîðè. Âñÿêà ñòåíà íà òåçè ìíîãîúãúëíèöè å îòäåëíà êëåòêà, äúëãà îò íÿêîëêî ìèëèìåòðà äî åäèí ñàíòèìåòúð, è ÿñíî ñå âèæäà ñ ïðîñòî îêî. Äîêàòî ñà ìëàäè, öåíîáèèòå íà âîäíàòà ìðåæà îôîðìÿò íàïúëíî çàòâîðåíè ìðåæåñòè òîðáè÷êè ñ ïðîäúëãîâàòè èëè çàêðúãëåíè î÷åðòàíèÿ. Ñúñ çàñòàðÿâàíåòî

ÂÎÄÍÀ ÌÐÅÆÀ

òå ñå ðàçêúñâàò è ïðèäîáèâàò íåïðàâèëíà ôîðìà. Íîâèòå öåíîáèè íà âîäíàòà ìðåæà ñå îáðàçóâàò â êëåòêèòå íà ñòàðèòå öåíîáèè. Êîãàòî ñå îôîðìÿò íàïúëíî, òå ðàçêúñâàò ñòåíèòå íà ìàé÷èíèòå êëåòêè è çàæèâÿâàò ñàìîñòîÿòåëíî. Îòíà÷àëî öåíîáèèòå ñà ìàëêè, ðàçìåðèòå èì íå ïðåâèøàâàò ðàçìåðèòå íà ìàé÷èíàòà êëåòêà. Êîãàòî ñå îôîðìÿò îáà÷å êàòî ñàìîñòîÿòåëíè èíäèâèäè, òå çàïî÷âàò áúðçî äà ðàñòàò è ñêîðî ñòèãàò äî äâàäåñåòèíà è ïîâå÷å ñàíòèìåòðà äúëæèíà. Íî òå èçðàñòâàò, áåç äà ñå óâåëè÷àâà ïúðâîíà÷àëíèÿò áðîé íà êëåòêèòå, îò êîèòî ñà îáðàçóâàíè, à ñàìî çà ñìåòêà íà óãîëåìÿâàíåòî èì. (Çà ðàçëèêà îò öåíîáèèòå íà öåíîîèàëíèòå âîäîðàñëè êîëîíèèòå íà êîëîíèàëíèòå îðãàíèçìè íàðàñòâàò ñàìî çà ñìåòêà íà óâåëè÷àâàíåòî íà áðîÿ íà êëåòêèòå.) Âîäíàòà ìðåæà å èíòåðåñíî óñòðîåíî è êðàñèâî âîäîðàñëî. Òî ëåñíî ñå îòãëåæäà â àêâàðèóìè è äúëãî æèâåå â òÿõ.

ÎÒÄÅË ÕÀÐÎÂÈ ÂÎÄÎÐÀÑËÈ (Cbaropbyta)

Âîäîðàñëèòå îò òîçè îòäåë ñà íàðå÷åíè õàðîâè ïî èìåòî íà íåãîâèÿ íàé-ïðåä-ñòàâèòåëåí ðîä Cbara. Èìåòî íà ñàìèÿ ðîä å çàèìñòâóâàíî îò ñòàðîãðúöêè åçèê è çíà÷è ðàäîñò, ãîðäîñò, íî íå ñå çíàå âúâ âðúçêà ñ êàêâî ìó å äàäåíî. Âñè÷êè õàðîâè âîäîðàñëè ñà áåíòîíñíè îðãàíèçìè � æèâåÿò ïîñòîÿííî ïðèêðåïåíè êúì äúíàòà íà ðàçëè÷íè òèïîâå åñòåñòâåíè è èçêóñòâåíè âîäíè áàñåéíè ñúñ çàñòîÿëè èëè áàâíî òå÷àùè âîäè. Ìíîçèíñòâîòî îò òÿõ ïðåäïî÷èòàò îáà÷å ñëàäêîâîäíèòå áàñåéíè ñ ÷èñòè è òâúðäè (áîãàòè íà âàðîâèê) âîäè è ñ ìåêè, ãëèíåñòè èëè ïåñú÷ëèâè äúíà. Èìà âèäîâå, êîèòî ñå çàñåëâàò è â ñëàáî ñîëåíèòå êîíòèíåíòàëíè âîäíè áàñåéíè, è â ëàãóíèòå. Íèòî åäèí îò òÿõ îáà÷å íå å íàâëÿçúë â ñèëíî ñîëåíèòå âîäè íà ìîðåòàòà è îêåàíèòå. Õàðîâèòå âîäîðàñëè ñå ðàçëè÷àâàò ðÿçêî îò îñòàíàëèòå ãðóïè âîäîðàñëè ïî ìíîãî ñëîæíî ðàç÷ëåíåíèÿ ñè òàëóñ. Êúì äúíàòà íà âîäíèòå áàñåéíè òå ñå çàêðåïâàò ñ ïîìîùòà íà òúíêè, ñèëíî ðàçêëîíåíè áåçöâåòíè ðèçîèäè, à �íàäçåìíèòå" èì ÷àñòè, êîèòî ñà çåëåíè è ðàñòàò èçïðàâåíè, êàòî äîñòèãàò âèñî÷èíà íàé-÷åñòî îò íÿêîëêî äî ïåòäåñåòèíà ñàíòèìåòðà (ïîíÿêîãà äî åäèí ìåòúð è ïîâå÷å), íà ïðúâ ïîãëåä ïðèëè÷àò ïî-ñêîðî íà õâîùîâå, îòêîëêîòî íà âîäîðàñëè. Ïîäîáíî íà òÿõ òå èìàò �ãëàâíî ñòúáëî" ñ íåîãðàíè÷åí ðàñòåæ (îáèêíîâåíî íèøêîâèäíî, ïî-ðÿäêî îêîëî åäèí ìèëèìåòúð äåáåëî), êîåòî å íà÷ëåíåíî íà äúëãè ìåæäóâúçëèÿ è íà êúñè âúçëè, â êîèòî ïðåøëåíîâèäíî ñà ðàçïîëîæåíè ìíîãîáðîéíè ïî-êúñè è ñ åäíàêâà äúëæèíà ñòðàíè÷íè êëîíêè. Ñàìèòå êëîíêè ñà ñúùî ñ ÷ëåíåñòî óñòðîéñòâî êàòî ñòúáëîòî, íî çà ðàçëèêà îò íåãî ñà ñ îãðàíè÷åí ðàñòåæ ïîäîáíî íà ëèñòàòà íà âèñøèòå ðàñòåíèÿ, çàòîâà è òÿõ ãè íàðè÷àò ëèñòà. Ïðè íÿêîè âèäîâå òå èìàò äîðè �ïðèëèñòíèöè", äúëãè äî 2 ìì. Ñõîäñòâîòî íà õàðîâèòå âîäîðàñëè ñ õâîùîâåòå å, ðàçáèðà ñå, ñàìî âúíøíî. Ïðè òÿõ íå ñå ðàçâèâàò èñòèíñêè êîðåíè, ñòúáëà è ëèñòà, à òÿëîòî èì íåçàâèñèìî îò òâúðäå ñëîæíîòî ìó äèôåðåíöèðàíå å ïðîñò òàëóñ êàêòî ïðè âñè÷êè îñòàíàëè âîäîðàñëè. Õàðîâèòå âîäîðàñëè ñå ñðåùàò íà âñè÷êè êîíòèíåíòè, ñ èçêëþ÷åíèå íà Àíòàðêòèäà.

Òå îáà÷å ñà ìàëîáðîéíà ãðóïà, áîãàòñòâîòî íà êîÿòî ñå èç÷èñëÿâà íà îêîëî 300 âèäà, êîèòî àëãîëîçèòå ñà îáåäèíèëè â 2 ñåìåéñòâà è 6 ðîäà. Îñåì âèäà îò òåçè ñâîåîáðàçíè âîäîðàñëè ìîãàò äà ñå âèäÿò è â íàøàòà ñòðàíà. Õàðîâèòå âîäîðàñëè íÿìàò íåïîñðåäñòâåíî ïðàêòè÷åñêî çíà÷åíèå çà ÷îâåêà. Òå îáà÷å èãðàÿò âàæíà ðîëÿ â ïîääúðæàíåòî íà æèâîòà âúâ âîäíèòå áàñåéíè êàòî ïðîèçâîäèòåëè íà êèñëîðîä, êàòî óáåæèùå çà ìàëêèòå íà ðèáèòå è íà äðóãè äðåáíè æèâîòíè è êàòî õðàíà çà âîäíèòå ïòèöè.

Áðàóíîâàòà õàðà å åäíî îò íàé-øèðîêî ðàçïðîñòðàíåíèòå õàðîâè âîäîðàñëè â íàøàòà ñòðàíà. Íåéíîòî ïîñòîÿííî ìåñòîæèòåëñòâî å â çàñòîÿëèòå èëè â áàâíî òå÷àùèòå âîäè íà ìàëêî ïî-ãîëåìèòå è ïî-äúëáîêè âîäíè áàñåéíè â ðàâíèíèòå. Òÿ ñå çàñåëâà ïî äúíàòà èì íà äúëáî÷èíà îò äâàäåñåòèíà ñàíòèìåòðà äîêúì åäèí ìåòúð, êúäåòî ÷åñòî îáðàçóâà ãúñòè, áëåäîçåëåíè èëè æúëòîçåëåíè äî ïî÷òè ÷åðíè ïîäâîäíè �ëèâàäè". Áðàóíîâàòà õàðà êàòî âñè÷êè äðóãè õàðîâè âîäîðàñëè âúíøíî ïðèëè÷à íà õâîù, íî å ìíîãî ïî-íåæíî ðàñòåíèå. Ñòúáëîòî é å íèøêîâèäíî, ïî-òúíêî îò åäèí ìèëèìåòúð, à íà âèñî÷èíà ðÿäêî äîñòèãà ïîâå÷å îò äâàíàäåñåòèíà ñàíòèìåòðà. Òî íå å îáâèòî â ñëóç è îáèêíîâåíî íå å èíêðóñòèðàíî ñ âàðîâèê. Èíêðóñòèðàíèòå ñ âàðîâèê õàðîâè âîäîðàñëè ñà òðîøëèâè êàòî ñòúêëåíè ïðú÷èöè. Åòî è äðóãèòå �îñîáåíè" áåëåçè íà áðàóíîâàòà õàðà. Ëèñòàòà é ñà ðàçïîëîæåíè íàé-÷åñòî ïî 9 � 10 âúâ âñåêè ïðåøëåí è íà äúëæèíà ñòèãàò äî 2 ñì, êàòî ïðåâèøàâàò ñ îêîëî 0,5 ñì ñúîòâåòíîòî ìåæäóâúçëèå. Òå ñà ñ 1 äî 4 ïðåøëåíåñòî îáëèñòåíè âúçåëà, íàé-ãîðíèÿò îò êîèòî âèíàãè å ñ 2 äî 3 ëèñò÷åòà, îôîðìÿùè çàåäíî ñ ïî-äúëãàòà îò òÿõ âðúõíà êëåòêà 3 � 4-âúðõà êîðîíêà. Ðàçãëåäàòå ëè âíèìàòåëíî âúçëèòå íà ñòúáëîòî, îò êîèòî èçëèçàò ëèñòàòà, è ñ ïðîñòî îêî, íî îùå ïî-ÿñíî ñ îáèêíîâåíà äæîáíà ëóïà ùå âèäèòå ñúùî ïðèëèñòíèöèòå (òå ñà äúëãè îêîëî 1ìì), îáðàçóâàùè åäíîðåäåí âåíåö îêîëî òÿõ. Õàðèòå ñå îòãëåæäàò ëåñíî è æèâåÿò äúëãî â àêâàðèóì. Òå ñå ïðåíàñÿò îò åñòåñòâåíèòå èì íàõîäèùà � âîäíèòå áàñåéíè, â êîèòî ðàñòàò, â áóðêàí ñ âîäà. È

ÁÐÀÓÍÎÂÀ ÕÀÐÀ

íå öåëè ðàñòåíèÿ, à ñàìî âðúõíè ÷àñòè îò òÿõ, äúëãè íÿêîëêî ñàíòèìåòðà. Òåçè ÷àñòè ñå çàáîæäàò â ñëîÿ ïÿñúê (ïðèìåñåí ñ ìàëêî êàêâà äà å ïî÷âà), ïðåäâàðèòåëíî íàñèïàí íà äúíîòî íà àêâàðèóìà. Ñëåä èçâåñòíî âðåìå êëîíêèòå ñå �âêîðåíÿâàò", êàòî îáðàçóâàò ðèçîèäè ïî çàðîâåíàòà â ïÿñúêà ÷àñò è çàïî÷âàò áúðçî äà ðàñòàò. Ïúðâîòî ïàð÷å îò êîëåäíàòà ïîãà÷à ñå îòäåëÿ çà Áîãîðîäèöà, íàðåæäàò ñòàðèòå õîðà. Íà íàé-âúçðàñòíèòå â ñåìåéñòâîòî ñå ïàäà äà ðàç÷óïÿò ïðàçíè÷íèÿ õëÿá, â êîéòî å ñêðèòà è ñðåáúðíàòà ïàðà. Ìúæúò è æåíàòà òðÿáâà åäíîâðåìåííî äà äúðæàò ïèòàòà âèñîêî íàä ãëàâèòå ñè. Êúì ïúðâèÿ çàëúê ñòîïàíêàòà îòäåëÿ ïî ìàëêî îò âñÿêà ãîçáà íà ìàñàòà � îò ñúðìèòå, áîáà, îðåõèòå è áàíèöàòà ñ òèêâà. Ïðåïúëíåíàòà ÷èíèÿ öÿëà íîù ñåäè ïðåä èêîíàòà íà Áîãîðîäèöà. Íà ñóòðèíòà õðàíàòà ñå äàâà íà ïòè÷êèòå � äà ÿ îòíåñàò íàâèñîêî. Íàé-ãîëåìèÿò êúñìåòëèÿ íà Áúäíè âå÷åð å òîçè, êîéòî èçâàäè ñðåáúðíàòà ïàðà îò ïîãà÷àòà. Çäðàâå è ùàñòèå î÷àêâàò è òîçè, êîéòî ïðúâ êèõíå íà Áúäíè âå÷åð. Îñòàíàëèòå ùå ãàäàÿò çà áúäåùåòî ñè ïðåç íîâàòà ãîäèíà ïî ÿäêèòå íà îðåõèòå � âñåêè êðàé ìàñàòà òðÿáâà äà ñ÷óïè ïî åäèí. Äúíåðúò îò êðóøà â îãíèùåòî å ñèìâîë íà íàäåæäàòà. Áúäíèêúò íå òðÿáâà äà ãàñíå, àêî ãîðè ñ ìíîãî èñêðè � ãîäèíàòà ùå å ïëîäîðîäíà. Íà Êîëåäà ñå ãàäàå è ïî ëó÷åíè ëþñïè. Ïî åäíà ñå íàðè÷à íà âñåêè ìåñåö îò ãîäèíàòà è ñå ïúëíè ñ ùèïêà ñîë. Ìîêðàòà ëþñïà âåùàå äúæäîâå è ñíÿã, ñóõàòà � ãîðåùèíè. Ãîñïîæèöèòå ñúùî òúðñÿò îáåùàíèÿ çà ùàñòëèâ ñåìååí æèâîò íà Êîëåäà. Òå êðèÿò çàëúê îò ïîãà÷àòà ïîä âúçãëàâíèöàòà ñè è ÷àêàò äà âèäÿò íàñúí áúäåùèÿ áëàãîâåðåí. Íå òðÿáâà äà çàáðàâÿò, ÷å àêî ñå ïîãëåäíàò â îãëåäàëîòî ñëåä çàëåç íà Áúäíè âå÷åð, ìîæå áåç âðåìå äà ñå ñäîáèÿò ñ áåëè êîñè è áðú÷êè.

Áúäíè âå÷åð

Ïðàçíèêúò çàïî÷âà â ïúðâèòå ÷àñîâå íà 25 äåêåìâðè. Òîé å ñâîåáðàçíî ïðîäúëæåíèå íà Áúäíè âå÷åð. Ñïîðåä Åâàíãåëèåòî Õðèñòîñ ñå ðàæäà â ïåùåðà â ãð. Âèòëååì, ïðîâèíöèÿ Þäåÿ.  ìîìåíòà íà ðîæäåñòâîòî â íåáåòî ïëàìâà íåîáèêíîâåíà ñâåòëèíà è àíãåë âúçâåñòÿâà, ÷å íà ñâåòà å äîøúë Ñïàñèòåëÿò. Âèòëååìñêèòå ïàñòèðè ñà ïúðâèòå õîðà, êîèòî ñå ïîêëàíÿò íà Áîãà-Ñèí. Ïî÷èòàò ãî è òðèìà èçòî÷íè öàðå, äîâåäåíè íà ìÿñòîòî îò èçãðÿëàòà íàä íåáåòî çâåçäà. Ñëåäâàéêè îáè÷àèòå íà âðåìåòî, öàðåòå ïîäàðÿâàò çëàòî, ëèâàí è ñìèðíà. Íàèìåíîâàíèåòî Êîëåäà èäâà îò ðèìñêèòå ïðàçíèöè Êàëåíäè, ïîñâåòåíè íà çèìíîòî ñëúíöåñòîåíå (îò äóìàòà "êàëåíäå"). Äî IV âåê â Êàëåíäàðà íà ïðàâîñëàâíàòà öúðêâà íÿìà ïðàçíèê, ïîñâåòåí íà ðîæäåñòâîòî íà Õðèñòîñ. Ïðàçíóâà ñå âúçêðåñåíèåòî è âúçâðúùàíåòî ìó â íåáåòî è íåãîâîòî êðúùåíèå. Ðàçäåëÿíåòî íà äâàòà ïðàçíèêà ñòàâà åäâà â IV-V â. ïîä âëèÿíèå íà äðåâíèòå åçè÷åñêè âÿðâàíèÿ. Èìåííî â äíèòå ìåæäó 17 è 23 äåêåìâðè ïðåäñòàâèòåëèòå íà ñòàðàòà âÿðà â Ðèì ÷åñòâàëè áîã Ñàòóðí, à íà 25 äåêåìâðè ðèìëÿíèòå ñëàâåëè ñëúíöåòî è ïîáåäàòà ìó íàä òúìíèíàòà. Êàëåíäàðíèòå îáðåäè ó ñëàâÿíèòå ñà ñâúðçàíè ñúñ çàïî÷âàíåòî íà ãîäèíàòà, ñúñ ñëúí÷åâèÿ êðúãîâðàò ïðåç äåêåìâðè. Ñ âñå ïî-øèðîêîòî ðàçïðîñòðàíåíèå íà õðèñòèÿíñêàòà ðåëèãèÿ, ðàæäàíåòî íà ñëúí÷åâèÿ Áîã áèëî ñâúðçàíî ñúñ ñèìâîëè÷íîòî èìå-îïðåäåëåíèå, äàäåíî íà Õðèñòîñ êàòî "ñëúíöå íà ïðàâäàòà". Ïîñòåïåííî Áîãúò íà ñëúíöåòî ñå èäåíòèôèöèðà ñúñ ñëúíöåòî íà ïðàâäàòà - Õðèñòîñ, à ðîæäåíèÿ äåí íà åçè÷åñêèÿ áîã ñå ïðåâðúùà â íåãîâî ðîæäåñòâî. Ïðåç ÕÕ âåê áúëãàðèòå ïðèáàâÿò êúì êîëåäíàòà îáðåäíîñò îùå åäèí åëåìåíò, ïðèâíåñåí îò Çàïàäíà Åâðîïà - ñèÿåùàòà åëõà. Õðèñòîñ èäâà íà çåìÿòà, çà äà îñâåòè õîðàòà è òÿõíîòî öàðñòâî. Ñ èäâàíåòî ñè òîé äîíàñÿ ÷àñòèöà îò ñâåòîñòòà íà íåáåñíèÿ ìèð - êðàñèâîòî, îòðóïàíî ñ ïëîä Ðàéñêî äúðâî. Çàòîâà åëõàòà ñå îòðóïâà ñ ôèãóðêè íà àíãåë÷åòà, Äÿäî Êîëåäà, ãèðëÿíäè, òîï÷èöè, ñâåùè÷êè, ñèìâîëèçèðàùè Õðèñòîâàòà ñúùíîñò (ñâåòëèíàòà, çíàíèåòî, ÷èñòîòàòà, èñòèíàòà). Íàðîäíàòà òðàäèöèÿ å ñâúðçàíà ñ îáè÷àÿ êîëåäóâàíå. Îñíîâíè ó÷àñòíèöè ñà ìîìöè â ïðåäæåíèòáåíà âúçðàñò. Ïîäãîòîâêàòà èì çàïî÷âà îò Èãíàæäåí. Òîãàâà ðàçó÷àâàò êîëåäíèòå ïåñíè, ñúçäàâàò ñå êîëåäàðñêèòå ãðóïè, îïðåäåëÿ ñå âîäà÷à íà ãðóïàòà, êîéòî å ïî-âúçðàñòåí è æåíåí. Îáëå÷åíèòå ïðàçíè÷íî êîëåäàðè ñà ñ íàêè÷åíè ñ êèòêè êàëïàöè, à â ðúöåòå ñè íîñÿò "øàðåíè òîÿãè". Âðåìåòî çà êîëåäóâàíå å ñòðîãî îïðåäåëåíî îò òðàäèöèÿòà - îò ïîëóíîù äî èçãðåâ ñëúíöå íà Êîëåäà.  íàðîäíèòå ïðåäñòàâè òîãàâà ñå ïîÿâÿâàò êàðàêîíäæîëè, âàìïèðè, òàëàñúìè è äð. ñâðúõåñòåñòâåíè ñúùåñòâà. Êîëåäàðèòå ñúñ ñâîèòå ïåñíè èìàò ñèëàòà äà ãè ïðîãîíÿò. Êîëåäàðèòå îáõîæäàò äîìîâåòå, êàòî òðúãâàò âèíàãè â èçòî÷íà ïîñîêà. Âúâ âñåêè äîì èçïúëíÿâàò ïåñíè çà ïðîñëàâà íà ñòîïàíèòå è áëàãîïîæåëàíèå. Ñòîïàíèíúò êàíè îêîëî òðàïåçàòà ìëàäèòå ìúæå è ãè ÷åðïè ñ âèíî è ðàêèÿ, à ïîñëå ìîìàòà ãè äàðÿâà ñ âèò êðàâàé. Äàðÿâàò ãè îùå ñ ïàðè, ìåñî, áîá, áðàøíî, âèíî è äð. Ñëåä êàòî ñè ðàçïðåäåëÿò êðàâàèòå, îñòàíàëèòå ïðîäóêòè êîëåäàðèòå ðàçïðîäàâàò, à ñúáðàíèòå ñðåäñòâà äàðÿâàò íà áåäíèòå, öúðêâàòà, íà ó÷èëèùåòî èëè ÷èòàëèùåòî. Âñè÷êè õîäÿò íà öúðêâà. Ïðàâè ñå òðàäèöèîííîòî îáùîñåëñêî õîðî. Íà

Êîëåäà

Ðîæäåñòâî Õðèñòîâî ñâúðøâàò ïîñòèòå è îáÿäúò å áëàæåí è ìíîãî áîãàò. Íà íåãî çàäúëæèòåëíî ñå ïîäíàñÿ áàíèöà ñ íàé-ðàçëè÷íè ïëúíêè - ìåñî, çåëå, ãúáè, ïðàç, òèêâà è äð. Îñíîâíèòå ÿñòèÿ ïðåç òîçè è ñëåäâàùèòå ñà ïðèãîòâåíè îò ñâèíñêî ìåñî.

Íàé èçâåñòíàòà êîëåäàðñêà ïåñåí

Ñòàíè, ñòàíåíèíå

äîáðè ãîñòè êîëåäàðè Ñòàíè ìè, ñòàíåíèíå, íèíå, ãîñïîäèíå. É òè íîñÿò äîáðè äàðè: îâöèòå ñå îáàãíèëè, ñå àãúíöà âàêëóøàòè. Êîçèòå ñå îêîçèëè, ñå êîçëåòà ñúñ ðîæåòà. Êîáèëêè ñå îêîí÷èëè, ñå êîí÷åòà áåãóí÷åòà. Êîëêî çäðàâåö íà ïëàíèíà, òîëêîç çäðàâå íà òàç êúùà! Ïî íàòàòúê ïúðâèÿ ïðèïåâ ñå ïðîïóñêà è ïåñåíòà ñå ïåå îò ÷åòâúðòèÿ òàêò íàòàòúê.