55

Í.Àëòàíõóÿã

ÇÀÕ ÇÝÝËÈÉÍ ÃÀÉÕÀÌØÈÃ: ¯ÍÝÁèäíèé àìüäðàëä õàìãèéí èõ ÿðèãäàæ, õ¿í á¿ðèéí ñîíèðõëûã ¿ðãýëæ òàòäàã ç¿éë áîë “¿íý”. Äýëã¿¿ðò îðîõîä ºäèé òºäèé ¿íý ºë㺺ñòýé õàðàãäàæ, íèéòèéí òýýâýð, ìàøèíû øàòàõóóí, ºðãºí õýðýãëýýíèé áàðàà á¿òýýãäýõ¿¿í ãýýä ÿìàð íýã ç¿éëèéã àâàõàä ýõëýýä ¿íèéã ñóäàëäàã íü õ¿íèé àìüäðàëûí õýâøèë.

Èõýíõ òîõèîëäîëä ºðãºí õýðýãëýýíèé áàðàà òàâààðûí ¿íý èðãýäèéí àìüæèðãààíû

ÍÈÉÒËÝË

56

äóíäàæ ò¿âøíýýñ äàâæ, òýð ¿íèéã áóóëãàõ ¿¿ðýã òºðä íîîãääîã. Ãýâ÷ òºð þìíû ¿íýä õºíäëºí㺺ñ øóóä îðîëöîõ íü ºíãºö òàëààñ õýðýãòýé ìýò áîëîâ÷ áîäèò áàéäàë äýýð ãàë óíòðààõ òºäèé ë àðãà þì. ¯íýíäýý áèä òºðèéí îðîëöîõ, îðîëöîõã¿é ç¿éëèéã ÿëãàæ, ÷àäàõ ÷àäàõã¿é ç¿éëèéã çààãëàõ òàëààð òîäîðõîé îéëãîëòîä õ¿ðýõ öàã íü áîëæýý. ¯ã¿é áîë òºð þì á¿õýíä õîøóó ä¿ðæ, þì á¿õíèé ó÷ðûã îëîõ ãýæ ç¿òãýñíýýð àæëûí ¿ð ä¿í òààðóó áîëæ, ò¿¿íèéã äàãàëäàæ, àðä èðãýäèéí òºðä èòãýõ èòãýë ñóëàðíà. Õóäàë ÿðüñàí õ¿í ò¿¿íèéãýý ¿íýìø¿¿ëýõ ãýæ á¿ð èõ õóäàë ÿðüäàã øèã òºð áîäèò ñóäàëãààã¿é õîîñîí àìëàëòûí “õ¿¿äèé” áîëîõ àþóëòàé. Áè ýíýõ¿¿ íèéòëýëýýðýý òºðèéí îðîëöîõ ¸ñã¿é ç¿éëèéí æàãñààëòûí õàìãèéí ýõýíä þìíû ¿íý îðíî ãýäãèéã òîäîðõîé áàðèìòòàéãààð ºã¿¿ëýõ áîëíî. Ìàíàé îðîíä îëîí þìíû ¿íèéã òîãòîîõîä òºð îðîëöäîã.

¯íèéã òîãòîîíî, ¿íýòýé õîëáîîòîé õàðèëöààã çºâ çîõèöóóëíà ãýäýã õî¸ð ººð îéëãîëò. Òºð çàñàã áàðàà òàâààðûí ¿íèéã õÿíàæ, õóóëü áóñ àøèã ñîíèðõëîîð þìíû ¿íý çîõèîìëîîð ºñºæ áàéíà óó ãýäãèéã øàëãàõ õýðýãòýé. Æ íü: Õýí íýã õ¿í áàðàà á¿òýýãäýõ¿¿íèéõýý ¿íèéã ºñãºõèéí òóëä àäèë òºðëèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé õèëýýð íýâòðýõ áîëîìæèä ñààä ó÷ðóóëàõ, õèë ãààëèéí àëáàí õààã÷äàä àâèëãà ºãºõ çýðýã õóóëü áóñ àëõàì õèéæ áîëíî. Óðüä íü ìàíàé óëñàä èéì òîõèîëäîë ýëñýí ÷èõýð, ìàëûí ýì òýæýýë, áýëäìýë çýðýã áàðàà á¿òýýãäýõ¿¿í äýýð ãàð÷ áàéâ. Èéì áóñàðìàã ¿éëäýëä Ìîíãîëûí òºð íýí äàðóé àðãà õýìæýý àâ÷,

57

õàìãèéí ãîë íü óã àñóóäàë ãàðãàõã¿é áàéõ íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëñýí óðüä÷èëñàí àðãà õýìæýý àâ÷, çºâ ìåõàíèçìûã áèé áîëãîõ øààðäëàãàòàé þì. Õàðèí þìíû ¿íèéã òîãòîîíî ãýäýã ººð îéëãîëò. Ýíý áîë òºðèéí îðîëöîæ õèéãýýä áàéõ àæèë áèø. Îëîí óëñ òºð÷ ýíý áàéð ñóóðèéí ìààíü ýñðýã áàéãààãàà èëýðõèéëäýã. Òýãýõýýð îäîî á¿ãäýýðýý “¯íèéã õýí òîãòîîõ ¸ñòîé âý?” ãýñýí àñóóëòûí õàðèóã ýðüå. ̺í þìíû ¿íèéã òºð çàñàã òîãòîîñíîîð íèéãýìä ÿìàð ãàæèã òîãòîëöîî ¿¿ñãýæ áàéãààã æèøýýãýýð òàéëáàðëàÿ. ¯íèéã õî¸ð õ¿÷èí ç¿éë òîãòîîäîã. 1. Çàõ çýýë2. Òºð Çàõ çýýëèéí çàð÷ìààð ¿íý òîãòîõ

ìåõàíèçìûã Àäàì Ñìèò 1776 îíä áè÷ñýí “¯íäýñíèé áàÿëàã” á¿òýýëäýý “äàëä ãàð” ãýæ òîäîðõîéëæýý. Ýíý ÷ ýíãèéí áºãººä îéëãîìæòîé òîäîðõîéëîëò. Ãýõäýý áè ýíä ÿìàð íýãýí îíîë, õýí íýãýí ýðäýìòíèé ¿çýë áàðèìòëàë ÿðèõã¿é. ßã ýñðýãýýð íü àìüäðàë, òýð äóíäàà ººðèéí àìüäðàëàà ë ÿðüÿ. Áè ÷àöàðãàíû áèçíåñ ýðõëýýä íýëýýí õýäýí æèë ºíãºð뺺. Àëò óõàæ, ñïèðò øàãëàëã¿é ¿éëäâýðëýë ÿâóóëæ, ãàçðûí øèìò õºðñ äýýð òàðüæ óðãóóëäàã áîëîõîîð ÷àöàðãàíûõàà ¿íèéã áè ººðºº òîãòîîäîã. Ýíý ÷ ç¿é ¸ñíû õýðýã. Óã ¿íýý òîãòîîõäîî ãàçðûí õºðñºº õàãàëæ áýëýí áîëãîñîí, ÷àöàðãàíû ìîäíû ñóóëãàöàà õóäàëäàæ àâñàí, òýýâýðëýæ òàëáàé äýýðýý ñóóëãàñàí, ìºí á¿òýí õàâàð, çóíû òóðø àõ ä¿¿, ¿ð õ¿¿õýä, àæèë÷èäòàéãàà óñàëæ, çýðëýãèéã íü

Çàõ çýýë ¿íý òîãòîîíî ãýæ

þó âý?

Çàõ çýýëèéí ãàéõàìøèã: ¯íý

ÍÈÉÒËÝË

58

çóëãààæ àð÷èëæ òîðäñîí, ýöýñò íü íàìàð õóðààæ àâñàí, áîëîâñðóóëñàí çýðýã á¿õ çàðäëàà òîîöîîëæ, äýýð íü îëîõ àøãàà òîîöîîëæ, ¿íýý òîãòîîäîã.

Ìèíèé òîãòîîñîí ÷àöàðãàíû ¿íý 1 êã íü 3000 òºãðºã ãýæ áîäú¸. Áè ýíý ¿íýýð ÷àöàðãàíà çàðäàã äýëã¿¿ð¿¿äýä Ẻíäºæ çàðíà. Äýëã¿¿ðèéí ýçýí îëîõ àøãàà íýìæ, 1 êã-èéã 3300 òºãðºãººð òîîöîæ, çàðàõ ¿íýý òîãòîîíî. Ãýâ÷ ýíýõ¿¿ 3300 òºãðºã áîë çàõ çýýëèéí ýöñèéí ¿íý áèø þì. Ó÷èð íü õýðýãëýã÷ ººð äýëã¿¿ðýýñ àäèëõàí ÷àöàðãàíûã 3200 òºãðºãººð àâààä áàéâàë ÿàõ âý? Àëü õÿìäûã àâàõ íü õýðýãëýã÷èéí ýðõèéí àñóóäàë. ªºð ãàçàð 100 òºãðºãººð õÿìäõàí áàéíà, òàíàé äýëã¿¿ðýýñ àâ÷ ÷àäàõã¿é ãýäãýý äýëã¿¿ðèéí õóäàëäàã÷èä õýëíý. Õàðèí äýëã¿¿ðèéí õóäàëäàã÷ íàäàä ÷àöàðãàíû ¿íýý áóóëãà ãýæ õýëíý. Íýãýíò õºëñºº ãàðãàæ, õºäºëìºðëºæ áàéæ òàðüñàí ÷àöàðãàíàà õîã áîëãîõã¿éí òóëä áè ¿íýý áóóëãàæ ë òààðíà. Èíãýýä äýëã¿¿ðò ÷àöàðãàíàà íèéë¿¿ëýõ ¿íý áîë 2900 òºãðºã. Õàðèí äýëã¿¿ðèéí õóäàëäàã÷èéí çàðàõ ¿íý íü ººðèéí àøãèéí 300 òºãðºãºº íýìýýä 3200 òºãðºã. Èíãýæ íàäòàé àäèë ÷àöàðãàíà òàðüñàí ¿éëäâýðëýã÷èä, òýäíýýñ ÷àöàðãàíà áººíººð õóäàëäàæ àâñàí äýëã¿¿ðèéí õóäàëäàã÷, õýäýí ìÿíãàí õóäàëäàí àâàã÷èä íèéëæ, ÷àöàðãàíû äóíäàæ ¿íèéã 3200 òºãðºãººð òîãòîîäîã.

Ýíý õ¿ì¿¿ñ íýã ºðººíä ñóóæ õîîðîíäîî òîõèðîëöîëã¿é çàõ çýýëèéí õàðèëöààíä òóëãóóðëàæ, õýí õýíýý õàðàõã¿é äàëä

59

õýëöýëýýð äýýðõ ¿íèéã òîãòîîñîí òóë “çàõ çýýëèéí äàëä ãàðûí çîõèöóóëàëò” ãýæ Àäàì Ñìèòèéí õýëñýí òîäîðõîéëîëò ÷ í¿äýý îëñîí íýðøèë þì.

Áàðàà á¿òýýãäýõ¿¿í ¿íýòýé áàéíà, àðä ò¿ìýí ÿäóó áàéíà ãýñýí øàëòãààíààð òºð þìíû ¿íèéã áóóðóóëäàã. Ýíý íü ºíãºöõºí õàðàõàä ñàéí þì øèã. Ãýâ÷ ó÷ðûã íü ëàâøðóóëáàë òèéì ÷ ñàéí àðãà áèø. Áè ººðèéíõºº àìüäðàëä õàìãèéí îéð íýãýí æèøýýã äóðäúÿ. պ人 ãàäàà ÿâàõ ¿åä äóëààõàí ãýæ îëîí æèë ºìñºæ áàéãàà íýõèé äýýë íàäàä áàéäàã þì. Óã äýýëèéã õýäýí æèëèéí ºìíº 280000 òºãðºãººð àâ÷ áàéñàí áºãººä ýíý ¿íèéã õýðõýí òîãòîîñîí òóõàé áàãöàà òîîöîî õèéæ ¿çüå. Íýõèé äýýë ¿éëäâýðýýñ ãàðàõäàà õýä õýäýí øàò äàìæäàã íü òîäîðõîé. Ìàë÷èí ãóðâàí õîíèíû íýõèéã òóñ á¿ðèéã íü 10000 òºãðºã, íèéò 30000 òºãðºãººð áîðëóóëæýý. Õóäàëäàí àâñàí çàõûí ÷åíæ ººðèéí íýìýãäýë àøãèéã íýìæ, íýã á¿ðèéã íü 25000 òºãðºã, íèéò 75000 òºãðºãººð ¿éëäâýðò çàðíà. Õàðèí ¿éëäâýð ò¿¿íèéã áîëîâñðóóëæ, ýñãýæ, áóäãàíä îðóóëæ, òîã, òåõíèêèéí ýëýãäýë, öàã õóãàöàà, î¸äîë÷èí, õàðóóë, öýâýðëýã÷ ãýýä á¿õ àæèë÷íû çàðäëàà íýìæ 250000 òºãðºãººð äýëã¿¿ðò çàðäàã. Õàðèí äýëã¿¿ð óã ¿íý äýýð òýýâýðëýëò, ëàíãóóíû ò¿ðýýñ, öàã õóãàöàà, ººðèéí àøèã çýðýã íýìýãäýë ºðòèéã íýìæ 280000 ìÿíãàí òºãðºãººð íàäàä çàðæýý. Ýíý áîë õàìãèéí øóäàðãààð ¿íý òîãòîîõ çàð÷èì. Ãýòýë òºð óã äàðõàíû íýõèé äýýëèéã ¿íýý áóóëãàæ, 200000 òºãðºãººð çàð ãýæ õýëýõ íü øóäàðãà ãýæ ¿¿. Ýíý õ¿÷ õýðýãëýñýí

Òºð ¿íèéã òîãòîîíî ãýæ

þó âý?

Çàõ çýýëèéí ãàéõàìøèã: ¯íý

ÍÈÉÒËÝË

60

øèéäâýðèéí öààíà ÷óõàì õýí õîõèðîõ âý? Ìàë÷èí, ÷åíæ, ¿éëäâýðëýã÷, äýëã¿¿ðèéí ýçíèé àëü íýã íü ¿¿?

Æèøýý àâñàí ç¿éë ìààíü äàðõàíû íýõèé äýýë áîëîõîîñ óã àñóóäàë áóñàä á¿õ òºðëèéí áàðààíä àäèë õàìààòíà. Èíãýæ ¿íý áóóðñàí òîõèîëäîëä ¿éëâýðëýã÷ äàõèàä áàðàà ¿éëäâýðëýæ ÷àäàõã¿éä õ¿ðíý, õàðèí òóõàéí áàðààã, õÿìäõàí áàéãàà äýýð íü õ¿í á¿ð õóäàëäàæ àâàõûã õè÷ýýõ òóë ìàø õóðäàí äóóñäàã. Ìýäýýæ öººõºí ¿ëäñýí ãàíö íýã íü öàã õóãàöàà ºíãºðºõ òóñàì ¿íýòýé áîëíî. Ýíý ¿åä ¿íèéã íü õ¿÷ýýð áóóëãàñàí òºð óã ¿éëäâýðëýëèéã ÿâóóëæ õýçýý ÷ ÷àäàõã¿é áºãººä çàõ çýýë õÿìðàëä îðæ, á¿õ íèéòýýðýý õîõèðîõ áîëäîã.

Õýðýâ óëñ îðíîî áàðàà á¿òýýãäýõ¿¿íèé õîìñäîëã¿é, õ¿í á¿ð ýëáýã äýëáýã ñàéõàí àìüäðààñàé ãýæ õ¿ñâýë çàõ çýýëèéí àëòàí çàð÷èì áîëñîí ¿íý ãýäýã ç¿éë ð¿¿ õýçýý ÷ õàëäàæ áîëîõã¿é. Áàðóóíû îðíóóä áàÿí ÷èíýýëýã, ÿìàð íýãýí õîìñäîë áàéõã¿é, äýëã¿¿ð õîðøîî, àéëûí ãýðèéí õºðãºã÷èíä áàéõ ¸ñòîé á¿õ ç¿éë áàéäàã. ¯¿íèé õàìãèéí ÷óõàë íóóö áèø íóóö áîë òóõàéí óëñûí òºð çàñàã íü àëèâàà áàðàà ¿éë÷èëãýýíèé ¿íý ãýäýã ç¿éëä õºíäëºí㺺ñ îðîëöäîãã¿éòýé õîëáîîòîé.

Õàðèí ìàíàéä á¿ð ýñðýãýýð íü àæèëëàõ òîõèîëäîë íèëýýä ãàðäàã. 2 æèëèéí ºìíºõºí H1N1 ãýäýã àéìøèãòàé õàíèàäíû òàõàë Ìåêñèêýýñ ýõëýí ÀÍÓ, ßïîíîîð äàìæààä äýëõèé äàÿàð òàðõàæ, ìàíàé

61

îðîíä õýä õýäýí õ¿íèé àëòàí àìü õîõèðñîí áèëýý. H1N1 õàíèàäíû âàêöèíûã ìàíàé óëñ ãàäààä ðóó çàõèàëñàí ÷ õóãàöààíäàà èðýõã¿é áàéëàà. Ýíý ÷ îéëãîìæòîé. ßìàð ÷ îðîí ýõëýýä èðãýäýý âàêöèíöóóëæ, óðü÷èëàí ñýðãèéëýýä èë¿¿ ãàðñàí õýñãèéã õóäàëäàõ íü ìýäýýæ. Èíãýýä áèäýíä òýð ºâ÷íººñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ çàì íü ààðö, ñàðìèñ, ÷àöàðãàíà, àíüñ çýðýã óëàìæëàëò ýíãèéí àðãóóä áîëñîí. 7 õîíîã õ¿ðýõã¿é õóãàöààíä äýýðõ íýðèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé õýðýãëýý 5-7 äàõèí ºññºí. Àéë á¿ð åðäèéí ¿åèéíõýýñ õýä äàõèí èë¿¿ãýýð ñàðìèñûã õýðýãëýõ áîëñîí. Õýí ÷ ýð¿¿ë ýíõ áàéõûã õ¿ñíý, õè÷ýýíý. Õàðèí ¿¿íèé ¿ð ä¿íä Áºìáºãºð õóäàëäààíû òºâ äýýð ñàðìèñíû ¿íý íýã øèðõýã íü 500 òºãðºã áîëæ ºññºí ñàíàãäàæ áàéíà.

ßã ýíý ¿åä íèëýýä õýäýí Óëñûí èõ õóðëûí ãèø¿¿í íàä ðóó óòàñäàæ, ýíý àþóëòàé íºõöºë áàéäàëä Ìîíãîëûí òºð çàñàã ç¿ãýýð áàéæ áîëîõã¿é. Òèéìýýñ Çàñãèéí ãàçàð ñàðìèñíû ¿íèéã áóóëãàõ õýðýãòýé áàéíà ãýæ õýëæ áèëýý. Õàðèí ìèíèé áîäîë ýñðýã áàéñàí þì. Ó÷èð íü òºð çàñàã ñàðìèñ òàðüäàãã¿é. Õàðèí õÿìðàëûã äàâàõ õàìãèéí ãîë ãàðö áîë ¯ÍÝ ãýã÷ ãàéõàìøèãò ìåõàíèçì áàéñàí þì.

Ñàðìèñíû ¿íý çàõ çýýë äýýð ºñíº ãýäýã õîâîð áîëñîí áàéíà ë ãýñýí ¿ã. Íýãýíò òºð çàñàã ñààðàë îðäîí äîòîð ñàðìèñ òàðüäàã¿é òóë íèéë¿¿ëýëò ÿâóóëæ ÷àäàõã¿é. Õàðèí ÷ óã îðäíû á¿õ àæèë÷èä àæèë òàðààä ë Áºìáºãºð ë¿¿ ÿâöààñàí íü ìýäýýæ. Ñàðìèñ èíãýæ ¿íýòýé áîëæ

Çàõ çýýëèéí ãàéõàìøèã: ¯íý

ÍÈÉÒËÝË

62

áàéãààã íàéìàà÷èä, áèçíåñ ýðõëýã÷èä îëæ õàðíà. Íýãýíò ¿íýòýé ç¿éë èë¿¿ àøèã àâ÷ðàõ áîëîõîîð á¿ãä ë ÷àäàõ ÷èíýýãýýðýý ñàðìèñíû ýðýëä ãàðíà. Õîéøîî Îðîñ ðóó, óðàãøàà Õÿòàä ðóó ìàø îëîí íàéìàà÷èä òóõàéí ¿åä ñàðìèñ îðóóëæ èðýõýýð ÿâñàí áàéäàã. Õ¿í á¿ð õàìãèéí ò¿ð¿¿íä àâ÷èð÷, õàìãèéí ò¿ð¿¿íä ¿íýòýé çàðæ èë¿¿ àøèã îëîõûã õè÷ýýíý. Öàã õóãàöàà àëäâàë ñàðìèñíû ¿íý áóóð÷èõíà. Ýíý áîë òºð çàñãààñ îãò õàìààðàõã¿é ¿éë ÿâäàë. ªºðººð õýëáýë, ñàðìèñíû õîìñäëûã áàéõã¿é áîëãîõ õàìãèéí õóðäàí, õàìãèéí øóäàðãà, õàìãèéí îíîâ÷òîé àðãà áîë òºð çàñàã ñàðìèñíû ¿íý ð¿¿ ãàðàà ä¿ðýõã¿é áàéõ ÿâäàë þì. Õýðýâ òºðººñ ñàðìèñíû ¿íèéã õàòóó áàðüæ, óðüäûí àäèë 100 òºãðºãººð çàð ãýñýí áîë ýõëýýä Ẻíäºæ àâñàí õýäýí ìÿíãàí õ¿íèé ãàð äýýð î÷èõ áºãººä ìàø áîãèíî õóãàöààíä ëàíãóóíóóä õîîñðîõ áîëíî. Ãýòýë òýð ýõýëæ àâñàí õ¿ì¿¿ñ àþóëààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõèéí òóëä ñàðìèñàà íººöëºõ áºãººä àðä íü ìºí㺠÷ áàéãààä, àëò ÷ áàéãààä ñàðìèñã¿é ¿ëäñýí õ¿íèé õýä íü ýíý õîðâîîã îðõèõ íü òààøã¿é. Òèéìýýñ ¿íý ãýäýã õîâîð äóòìàã áàðààíû ¿ëäñýí áàãà íººöèéã àëü áîëîõ áàãà áàãààð îëîí õ¿íä òàðààæ ÷àäàõ ç¿é ¸ñíû çºâ ìåõàíèçì þì. Åð íü áîäîîä ¿çýõýä àëèâàà 8-í íýðèéí äýëã¿¿ð àæèëëóóëæ áóé õóäàëäàã÷, ìàõ çàðæ áóé ìàë÷èí, íîãîî çàðæ áàéãàà òàðèàëàí÷, ¿éëâýðëýë ýðõýëæ áóé ¿éëäâýðëýã÷, õóäàëäààíû áèçíåñ ýðõýëæ áóé õóäàëäàã÷èéí õýí ÷ ãýýä õóäëàà ÿðüæ, õóëãàé õèéãýýã¿é.

63

Òýä ººðñ人 ë ººðñäèéíõºº õºäºëìºðèéã ¿íýëæ, õýðýãëýã÷èä òýð ¿íýýð íü ñàéí äóðààðàà ñîíãîí àâäàã. Èë¿¿ èõ áàðàà çàðàõ òóñàì ýðãýëò ñàéæèð÷, äàõèí áîðëóóëàëò õóðäàí áîëîõ ó÷èð àëü áîëîõ áóñäààñàà õÿìä çàðàõ ãýäýã íü çàõ çýýëèéí õóóëü. Èíãýæ ñàéí áàðààíä çàõ çýýëèéí çàð÷ìûí äàãóó îíîâ÷òîé ¿íý òîãòîîñíîîð áèçíåñ íü àìæèëòòàé ÿâæ, àøèã îëæ, ¿éëäâýð íü òîìîðñîí îëîí ñàéõàí áèçíåñìýí¿¿ä ìàíàé óëñàä áàéäàã áèëýý.

Åð íü ¿íý ÿàãààä õàðèëöàí àäèëã¿é áàéäàã âý? ãýäýã ººðºº ýíãèéí áîëîâ÷ ÷óõàë àñóóëò. ßìàð ç¿éë áóñäààñàà èë¿¿ ¿íýòýé âý? Õîâîð ç¿éë áóñäààñàà ¿íýòýé áàéäàã. ßàãààä áåíç ìàøèí ¿íýòýé áàéäàã âý? Ó÷èð íü áåíç ìàøèíûã õèéõýä ìàø èõ çàðäàë ãàðäàã òóë óã ìàøèí òàêñèíä ÿâäàã ñîëîíãîñ ìàøèí øèã ýëáýã áèø. Òèéì ó÷ðààñ ë ¿íýòýé. Ãýòýë õººðºãíèé òîëãîéí ÷èíýý àëìàç ýðäýíèéí ÷óëóó ÿìàð ÷ ¿éëäâýð õºëñ õ¿÷ýýð äàìæààã¿é áàéæ õýä õýäýí áåíç ìàøèí àâàõ ¿íý öýíýòýé. Ó÷èð íü àëìàç ýðäýíèéí ÷óëóó èõ õîâîð. ªìíº “̺í㺔 õýìýýõ íèéòëýëäýý áè÷ñýí÷ëýí ìºí㺠õýò èõ áîëáîë áàñ ë ¿íýã¿éòäýã. Ìàíàéä øîðîî õàà ñàéã¿é áàéõ ó÷èð òýýâýðëýëòèéí çàðäëûã ýñ òîîöâîë õààíààñ ÷ ¿íýã¿é îëäîíî. Õàðèí äàí ýëñýí äýýð áàéãàà Ñàóäûí Àðàáàä äàëàé äýýð õîò áîñãîõ ãýæ øîðîîã ÿìàð ¿íýòýé àâ÷ áàéíà äàà. Õýðýâ Í1N1 âèðóñíû òàðõàëò õ¿÷òýé áîëæ, âàêöèí òýð õýìæýýíäýý õîâîðäâîë ÿìàð ÷ ýöýã ýõ õ¿¿õýääýý óã âàêöèíûã îëæ òàðèóëàõûí òóëä ººðò áàéãàà þóãàà ÷ õàéðëàõã¿é.

Çàõ çýýëèéí ãàéõàìøèã: ¯íý

ÍÈÉÒËÝË

64

Çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé, ìàø öººõºí òîõèîëäîëä òºð ¿íèéã Òàòâàðûí áîëîí Òàòâàðûí áóñ ãýñýí õî¸ð òºðëèéí àðãà õýðýãñëýýð çîõèöóóëäàã. 1. Òàòâàðûí ãýäýã íü òºðººñ àæ àõóé íýãæ

áàéãóóëëàãàä îíîãäóóëæ áóé òºðºë á¿ðèéí òàòâàðûí õýìæýýã èõýñãýõ áîëîí áàãàñãàõ çàìààð çàõ çýýëèéí ¿íý òîãòîîõ ïðîöåññò îðîëöäîã. Ãýõäýý ¿¿íä àíõààðàõ ÷óõàë õýäýí øàëòãààí áèé. Óã òàòâàðûí çîõèöóóëàëò íü õóâü õ¿íä ÷èãëýæ áîëîõã¿é. ̺í óðò õóãàöààíä ¿ðãýëæèëæ áàñ áîëîõã¿é. Ãàãöõ¿¿ çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé òîõèîëäîëä çàõ çýýëèéí ñèñòåìèéí óðñãàëûã áàéõ ¸ñòîé ò¿âøèíä íü õ¿ðãýõýä òóñëàõ ¿éëäýë áîëîõ þìàà.

2. Òàòâàðûí áóñ àðãà íü òºð ººðò áàéãàà òºñ⺺ñ äýýðõòýé èæèë îíöãîé øààðäëàãàòàé òîõèîëäîëä òîäîðõîé àæ àõóé íýãæèä òàòààñ õýëáýðèéí áóþó ìºíãºí òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ. Ãýõäýý óã óðàìøóóëëûã ÿâóóëàõäàà òºð òóõàéí áàéãóóëëàãàòàé çààâàë çýýëèéí õàðüöàà ¿¿ñãýõ øààðäëàãàòàé. Ó÷èð íü òºðä áàéãàà ìºí㺠íü òàòâàð òºëºã÷äèéí ìºí㺠òóë óãààñ çàðöóóëàãäàõ øààðäëàãàòàé ç¿éëä íü çàðöóóëàõûí òóëä òóñëàìæ ºãñºí áàéãóóëëàãààñàà ýðã¿¿ëýí àâàõ þì. Õýðýâ òºð ýðã¿¿ëýí àâàõã¿é áîë òàòâàð òºëºã÷äèéí ìºíãèéí äýýðýìäñýí õýðýã áîëíî.

Òºð ¿íèéã çîõèöóóëàõ

ñèñòåì

65

̺í ýíý àðãûí áàñ íýãýí õýëáýð íü Çàñãèéí ãàçàð òºñâèéí îðëîãîîð íººö á¿ðä¿¿ëýõ àðãà þì. Ýíý íü äîòîîääîî ¿éëäâýðëýäýãã¿é á¿òýýãäýõ¿¿íèé õóâü ìàø ÷óõàë áàéäàã. Òóõàéëáàë Ìîíãîë óëñ æèë á¿ðèéí òºñâèéí îðëîãîîñ øàòàõóóíû íººöèéã óëñûí õýìæýýíä çààâàë á¿ðä¿¿ëæ áàéõ øààðäëàãàòàé. Õýðýâ îëîí óëñûí áîëîí äàâàãäàøã¿é õ¿÷èí ç¿éëèéí íºëººëëèéí óëìààñ øàòàõóóíû õîìñäîë áèé áîëáîë ýðñäëýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëæ, çàõ çýýëä õîìñäîë áèé áîëæ, òóõàé áàðàà á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿íý õýò ºíäºð áîëîõîîñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëíý.

Þì ¿íýã¿é áàéõ òóõàé ãîë íîìëîë ñîöèàëèñò ñèñòåìä áàéäàã. Áèäíèéã õ¿¿õýä áàéõàä áàãø ìààíü “Èðýýä¿éä áèä êîììóíèçìä õ¿ðíý. Òýð ¿åä á¿õ ç¿éë ¿íýã¿é áîëíî. Òà íàð äýëã¿¿ð îðîõîîð áàðàà á¿òýýãäýõ¿¿í á¿ð ëàíãóóí äýýðýý ¿íýã¿é òàðààãäàæ, õ¿í á¿ð õýðýãöýýíèéõýý õýðýýð àâàõ áîëíî” ãýäýã áàéæ áèëýý. Òýð ¿åä áè äîòðîî õýðýâ äýëã¿¿ðò îðâîë àëü áîëîõ àõèóõàíûã àâíà äàà ãýæ áîääîãñîí. Ýðãýýä áîäîõîîð ñîöèàëèñò ìàÿãèéí ç¿¿íèé ýäèéí çàñãèéí ñèñòåì öýöýðëýãèéí õ¿¿õäýä ÿëàãäàæ áàéãàà þì. ¯íýã¿é þìûã õ¿í á¿ð àõèóõàí àâàõûã õè÷ýýíý, àõèóõàí àâàõ òóñàì õÿçãààðëàãäìàë íººö äóóñàõ íü ìýäýýæ.

Ìîíãîëä ¿¿íòýé õîëáîîòîé àñóóäàë ìºí ÷ èõ áàéíà. Õàìãèéí ýíãèéí æèøýý ãàçàð òàðèàëàí. Ãàçàð òàðèàëàíãèéí ñàëáàðûã ñàéæðóóëàõ òàëààð ºíãºðñºí æèë¿¿äýä Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçðààñ îëîí ñàéí

Òýãâýë þì ¿íýã¿é

áîëîîä èðâýë ÿàäàã

âý?

Çàõ çýýëèéí ãàéõàìøèã: ¯íý

ÍÈÉÒËÝË

66

àæëûã õèéæ, õºòºëáºð áîëîâñðóóëñàí. ¯¿íèéã õýí ÷ ¿ã¿éñãýõã¿é. ¯¿íýýñ ÷ èë¿¿ áàéëãàõûã Ìîíãîë õ¿í á¿ð õ¿ñíý. Òèéìýýñ çàñãèéí ãàçðûã óëàì èë¿¿ ñàéí òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëæ ãàðãààñàé ãýæ õ¿ñýõ íü ìýäýýæ. Õàðèí áèäíèé äàðààãèéí àâàõ ¸ñòîé õàìãèéí ÷óõàë àëõàì áîë àðä÷èëñàí òîãòîëöîî, çàõ çýýëèéí ñèñòåìèéí øèëäýã ìåõàíèçìûí õóóëèàð óëààí áóóäàéí ¿íèéã ÷ºëººëºõ ÿâäàë þì.

Õýðýâ áèä òàðèàëàí÷äàà óëààí áóóäàéí ¿íèéã íü ÷ºëººëººä ºãâºë òýä ººðèéí õ¿ññýí ¿íýýð áóóäàéãàà çàðíà. Ñàéíäàà õýäýí ãóðèëûí ¿éëäâýð ë óðüä íü àâäàã áàéñàí ¿íýýñýý èë¿¿ ¿íýòýé óëààí áóóäàéã íýã æèë àâíà. ªºðñ人 õºëñ õ¿÷ýý ãàðãàí áàéæ òàðèàëñàí òàðèàãàà ººðñäèéí õ¿ññýí ¿íýýð çàðàõ íü òýäíèé õóâüä ̄ íäñýí õóóëèàð îëãîãäñîí ýðõ. Òýãýýä òàðèàëàí÷èä íýã æèë àøèã èõ îëëîî ãýýä òýð áèçíåññýý îðõèæ ººð ñàëáàðò îðíî ãýæ áàéõã¿é. Õýäýí àðâàí æèë õèéñýí áèçíåñýý óëàì ñàéæðóóëàõ ãýæ çîðèõ íü ìýäýýæ. ªºðñäèéí óëààí áóóäàéãàà çàðæ áîðëóóëñàí àøãààðàà äàðàà æèëèéí òàðèàëàíäàà èë¿¿ èõ õºðºí㺠îðóóëàëò õèéæ, óëàì á¿ð áèçíåññýý ºðãºæ¿¿ëíý.

Äàðàà æèë íü îëîí òàðèàëàí÷ á¿ð èë¿¿ óðãàö àâáàë èõ áàéãàà óðãàöûã áàãà ¿íýýð çàð ãýæ òºð àëáàäàõã¿éãýýð àÿíäàà ¿íý íü òîäîðõîé ò¿âøèíä áóóæ òààðíà. Óðàìøñàí òàðèàëàí÷ æèë èðýõ òóñàì èë¿¿ èõ óðãàö òàðüæ, àðâèí àøèã îëîõûã õ¿ñíý. Èíãýñíýýð óëààí áóóäàéí õàíãàëòòàé íèéë¿¿ëýëò áèé áîëíî. Èíãýæ áèä ººðñäèéí õýðýãöýýã áîãèíî

67

õóãàöààíä õàíãàæ, öààøëààä ãàäààäàä ýêñïîðòëîõ áîëîìæèéã áèé áîëãîíî.

Èéíõ¿¿ ýäèéí çàñãèéí ¿íý ÷ºëººëºãäºæ, ãàäàãøàà áàðàà ýêñïîðòîëáîë áèäíèé á¿òýýí áàéãóóëàõ ãýýä áàéãàà ÷ºëººò õóäàëäààíû á¿ñýýð äàí ãàíö óóë óóðõàéí áàÿëàã, ãàçàð øîðîî ìààíü áèø õàðèí ¿ðæèë øèìò õºðñºí人 òàðèàëñàí óðãàö ìààíü áîðëîãäîõ áîëíî. Õàðèí ÿã èéì ë ¿åä Ìîíãîëûí òºð çàñàã õ¿÷òýé àæèëëàæ, ýêñïîðòûí á¿õ áàðààã òàòâàðã¿é ãàäàãøàà õóäàëäàõ áîëîìæèéã íýýæ, òàðèàëàí÷äûíõàà àøèã îðëîãûã íýìýãä¿¿ëýõ, Ìîíãîë áèçíåñìýí¿¿äýý äýìæèõýä àíõààðàõ õýðýãòýé áèëýý. Áàéãàëûí áàÿëàã ò¿¿õèéãýýðýý ãàðãàõààñ ººð îéëãîëò þì.

Õóâü õ¿í á¿òýýñýí áàÿëãèéíõàà ¿íèéã òîãòîîíî ãýäýã ººðòºº èë¿¿ àøèã àâíà ãýñýí îéëãîëò áèëýý. ªºðòºº èë¿¿ àøèã àâíà ãýäýã àðä÷èëñàí òîãòîëöîî, çàõ çýýëèéí íèéãìèéí íýãýí ÷óõàë õºäºëãºã÷ õ¿÷ áîëñîí õóâèéí ºì÷èéã õàìãààëàõ ìåõàíèçì þì.

Ìîíãîë õýëíýý îð÷óóëàãäñàí “Ýäèéí çàñàã ýíãèéíýýð” õýìýýõ íîìîîñ ãàçàð òàðèàëàíòàé õîëáîîòîé ñîíèðõîëòîé áàðèìò óíøñàí þì. Õóó÷èí ÇÕÓ-ä á¿õ ãàçàð òàðèàëàí óëñûí ºì÷ ó÷èð òàðèà íîãîîã óëñ òàðèàëæ, ¿íèéã íü óëñ òîãòîîäîã áàéæýý. Òèéìýýñ àéë á¿ðä õóâèéí ãàçàð ãýæ áàéõã¿é õàìòðàë, íýãäëèéí ãàçàðò òàðèà òàðèàëæ óëñàä òóøààäàã áàéâ. Õàðèí óëñààñ íýã àéë íýã àêð ãàçàð ýçýìøèæ, òýíä òàðüñàí òàðèàã õóâüäàà õýðýãëýõèéã çºâøººðäºã

Çàõ çýýëèéí ãàéõàìøèã: ¯íý

ÍÈÉÒËÝË

68

áàéæýý. Ýíý 2 õóâü íü íèéò ÇÕÓ-ûí ãàçàð òàðèàëàíãèéí òàëáàéí åð人 2% þì. ¯ëäñýí 98% íü óëñûíõ áàéâ. Õà÷èðõàëòàé íü ýíý 2%-ë òàðèàëñàí á¿òýýãäýõ¿¿í ÇÕÓ-ûí õºäºº àæ àõóéí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿íèéí ä¿íãèéí 25% íü áîëæ áàéæýý.

Ìºí ºíãºðñºí æèë ýäèéí çàñãèéí ºñºëòººðºº äýëõèéä õî¸ðò îðæ, ßïîíûã àðäàà îðõèí, ÀÍÓ-ûí àðä òóëæ èðñýí ºìíºä õºðø ìààíü 1978 îíä õóâèéí ºì÷èéí ãàéõàìøèãò íºëººã îëæ õàðñàí òóõàé óã íîìä áè÷æýý. Õÿòàäûí Àíõóé ìóæèéí Ñèàîãàíã õýìýýõ æèæèã òîñãîíä óëñàä òóøààõ ¸ñòîé öàãààí áóäààíûõàà íîðìûã áèåë¿¿ëáýë ¿ëäñýí õóâèéã íü õóâüäàà àâàõ ýõëýë áèé áîëæýý. ¯¿íèé ¿ð ä¿íä Õÿòàäûí çàñãèéí ãàçàð ºì÷ õóâü÷ëàëûí ýñðýã ñîöèàëèñò àëõìààñàà óõàð÷, õóâèéí ºì÷èéã äýìæèæ ýõýëñýí áàéíà. ªíººäºð ìàíàé îðîíä ¿íèéã ÷ºëººëººã¿éãýýñ áîëîîä òîã, óñ, íèéòèéí òýýâýð ãýýä àìèí ÷óõàë ñàëáàðóóä õ¿íä áàéäàëä îðîîä áàéíà. ßàãààä ºäèé áîëòîë Óëààíáààòàðò íýã ÷ öàõèëãààí ñòàíö øèíýýð áàðèãäàõã¿é áàéíà âý? Óã íü ýíý ñàëáàð àñàð àøèãòàé ñàëáàð. ªíººäºð õ¿í, àéë, àëáàí ãàçàðò òîã õýðýãëýõã¿é íýã ÷ õîðîì àëãà. Áàéíãûí õýðýãëýã÷ ä¿¿ðýí èéì ñàëáàðò õ¿÷ ñîðèõ õóâèéí õýâøèë äààí÷ àëãà. ¯íýíäýý òºð ¿íèéã íü òîãòîîãîîä ºã÷èõñºí, ÷ºëººò õºãæëèéã íü áîîìèëñîí õÿìäõàí áîðëîãääîã áàðàà á¿òýýãäýõ¿¿íèé áèçíåñèéã ýðõëýõèéã õýí õ¿ñýõ áèëýý.

Ãýòýë 1950 îíû ¿åä àãààðûí áîõèðäîë íü ºíººäðèéí Óëààíáààòàðààñ ÷ äîð, á¿ð ãàìøãèéí õýìæýýíä áàéñàí Àíãëè

69

öàõèëãààíû ¿íèéã ÷ºëººëñíººð óòààíû àñóóäëàà àñàð õóðäàí øèéäâýðëýñýí áàéäàã. Òóõàé ¿åèéí öàõèëãààí ñòàíö íü ìàíàé ºíººäðèéí 3, 4-ð öàõèëãààí ñòàíö øèã óëñûí õýìæýýíèé õýäýí òîì ñòàíö áàéæýý. Òýä ë àãààðàà áîõèðäóóëæ, óòààãàà ¿éëäâýðëýæ áîäèò áóñ ¿íýòýé òîã çàðæ áàéâ. Ãýòýë ¿íèéã ÷ºëººëñíººð îëîí àðâàí æèæèã îâðûí öàõèëãààí ñòàíöóóä àñàð õóðäàí õóãàöààíä ¿¿ä õààëãàà íýýâ. Íýã æèæèã öàõèëãààí ñòàíö åð人 ë õýäýí îðîí ñóóö, íýã òîì ýìíýëãèéí òîãíû àñóóäëûã øèéäíý. Òýýâýðëýëòèéí çàðäàë ºíäºð òóë õóâèéí, æèæèã îâðûí öàõèëãààí ñòàíöóóä óòàà èõ ãàðãàäàã, îâîð õýìæýý èõòýé ò¿¿õèé í¿¿ðñíýýñ òàòãàëçàæ áàéãàëèéí õèé, ºíäºð èë÷ëýã á¿õèé ò¿ëø õýðýãëýõ øèíý òåõíîëîãèéã ãàðãàæ èðýâ. Öàõèëãààíû êîìïàíèóä èõñýõ òóñàì òºð õ¿÷ýýð áàðüæ áàéñàí ¿íý õýäõýí æèëèéí äîòîð õóðäàí áóóæ ýõýëæýý.

Èíãýæ öàõèëãààíû ¿íèéã ÷ºëººëñíèé à÷ààð êîìïàíèóäûí ºðñºë人í óëàì øèð¿¿ñ÷, ºíººäºð äýëõèéí ºíäºð õºãæèëòýé îðíóóä àòîì õýìýýõ ãàéõàìøèãò ò¿ëøèéã õýðýãëýæ áàéíà. Õîéä ìºñºí äàëàéãààð àÿëäàã í¿ñýð òîì óñàí îíãîö íýã æèëèéí òóðø 1 øèðõýã ÷¿äýíçíèé õàéðöãèéí õýìæýýòýé àòîì õýðýãëýäýã ãýõýýð ìàíàé Óëààíáààòàð õîò õýäõýí êã àòîìààð á¿òýí ºâëèéã óòààã¿é, ºíòýé äàâàõ áèëýý. Ýíý á¿õ ãàéõàìøãèéí ò¿ëõ¿¿ð íü òºð çàñàã òîãíû ¿íýý ÷ºëººëñºíä ë áàéãàà þì. Õýí íýã íü öàõèëãààí ñòàíö áàðèíà ãýâýë õóäëàà òýð ÷èíü òèéì àìàð þì áèø ãýæ öýöýðõýæ

Çàõ çýýëèéí ãàéõàìøèã: ¯íý

ÍÈÉÒËÝË

70

ìýäýõ þì. Ìèíèé õóâüä ÿã ýñðýãýýð íü ìàíàéõàí öàõèëãààí ñòàíö áàðüæ ÷àäíà ãýæ õýëíý. Õýðýâ ýð÷èì õ¿÷íèé ¿íèéã ÷ºëººëáºë ýõíèé õýñýã õóãàöààíä ë òîãíû ¿íý ºñºæ õýö¿¿ áàéõ áîëíî. Ãýâ÷ òóí óäàõã¿é ìîíãîë áèçíåñìåí çàëóóãèéí óäèðäñàí ìîíãîë àæèë÷èäòàé Ìîíãîë óëñûí êîìïàíè “Áèä öàõèëãààí ñòàíö áàðèíà” ãýæ õýëýõ áèëýý.

̺í óñíû ¿íèéã íýí äàðóé ÷ºëººëºõ õýðýãòýé áàéãàà þì. Õýðýâ áèä ºíººäðèéíõ øèã áàãà ¿íýýð óñàà õóäàëäàæ, ¿íýã¿é øàõàì óñûã îðîí ñóóö, áàéãóóëëàãà, íèéòèéí áîëîí äîòóóð áàéð ãàìã¿é õýðýãëýýä áàéâàë Òóóë ãîë ìààíü øèðãýýä äóóñàõàä ãàéõàõ þìã¿é áèëýý. Óñàà õàéðëàæ ãàìíàõ àñóóäàëä äýëõèé íèéò àíõààð÷ áàéíà. Ãýòýë ìàíàéõàí ÿàæ áàéíà äàà. Ýíä õ¿ì¿¿ñèéã áóðóóòãàõ ÷ õýðýãã¿é. Óãààñàà ¿íýã¿é þìûã õýí ÷ õàéðëàäàãã¿é. ÌÓÈÑ-èéí îþóòíóóäòàé óóëçàëò õèéæ áàéõàä õºäºº îðîí íóòãààñ äîòóóð áàéðàíä àìüäàðäàã íýãýí îþóòàí íîéë, óãààëòóóðûí óñ 24 öàã çîãñîëòã¿é óðñàæ áàéäàã òóõàé ø¿¿ìæëýí õýëñýí þì. Öîðãî íü ýâäýð÷èõñýí ãýíý. Åð人 ë õî¸ð ãóðâàí ìÿíãàí òºãðºãèéí ¿íýòýé öîðãî ýâäýðñýí øàëòãààð õýäýí ìÿíãàí òîíí Òóóë ãîëûí óñ õýìæýýã¿é óðñàæ áàéíà. ªºð õýäýí áàéð, õýäýí àëáàí ãàçàð èéì áàéäàëòàé áàéãàà áîë? Ìàíàé îðîí õàìãèéí õÿìä ¿íýýð óñàà àâäàã ãýäãèéã õýí á¿õýí ìàðòàæ áîëîõã¿é.

71

¯íý øèíæëýõ óõààí÷ çºâ õºãæëèéã àâ÷èðäàã. Íèéòëýëèéí ýõýíä ¿íý õýðõýí á¿òäýã òóõàé ººðèéí ýðõýëäýã ÷àöàðãàíû áèçíåñýýð æèøýýëýí äóðäñàí áèëýý. Òýãâýë ¿íý ãýã÷ ìåõàíèçì ¿éëäâýð, áèçíåñ ýðõëýã÷äýä õºãæèõ áîëîìæèéã îëãîäîã. ¯¿íèé òàéëáàð ìàø ýíãèéí. Ìèíèé õóâüä ÷àöàðãàíûõàà ¿íýä ººðèéí õ¿÷ õºäºëìºð, öàã õóãàöàà, ãàðãàñàí çàðäàë, îëîõ àøèã çýðãýý òîîöîæ, õàìãèéí áîëîìæèò íºõöºëººð íýã êã-èéã 3000 òºãðºãèéí ¿íýýð òîãòîîñîí áèëýý. Áóñàä ÷àöàðãàíà òàðèàëàã÷èä ÷ íàäòàé àäèë íýã êã ÷àöàðãàíûã 3000 òºãðºã ãýæ òîîöñîí áàéæýý. Ãýòýë ÿàãààä íýã õýñýã ÷àöàðãàíà òàðèàëàã÷èä á¿òýýãäýõ¿¿íèéõýý ¿íèéã 2900 êã òºãðºãººð òîãòîîñîí íü ìèíèé àíõààðëûã òàòàõ íü ìýäýýæ. Òèéìýýñ áè ÷óõàì þóí äýýð àëäàæ òîîöñîíîî ñóäëàõ õýðýãòýé áîëíî. Øóóä ë ýíý õ¿í þìàà õÿìäõàí çàðààä ëóéâàð õèéæ áàéíà, ¿¿íèéã áîëèóë ãýýä òºðä ãîìäîëëîæ áîëîõã¿é. Ñóäàëñíû ¿ð ä¿íä õàðèóã ÷ îëëîî. Íýã êã ÷àöàðãàíàà 2900 òºãðºãººð çàðñàí òàðèàëàí÷èä èë¿¿ õóðäàí õóãàöààíä àæëûí áàãà çàðäëààð ÷àöàðãàíàà õóðààñàí àæýý. Òýä ìîäíîîñ ÷àöàðãàíàà ò¿¿æ, öîõèæ àâàëã¿é õàðèí ìº÷èð ìº÷ðººð íü òàéð÷ àâ÷ýý. Ìàø ýíãèéí àðãààð õýäõýí õîðìûí äîòîð öàã, çàðäàë õýìíýñýí áàéíà. ×àöàðãàíû ìîäíû ìº÷èð äàðààãèéí òàðèàëàí áîëîõîä òºëæèæ ã¿éöýõ áºãººä æèë á¿ð èéì àðãààð ÷àöàðãàíà õóðààõ íü èõ õýìæýýíèé ¿ðã¿é çàðäëûã õýìíýíý. Ýíäýýñ àâààä ¿çâýë “¿íý” ãýäýã ººðºº ãàéõàìøèãòàé ìýäýýëëèéí õýðýãñýë áîëäîã àæýý.

¯íèéã ÷ºëººëºõ íü øèíý

ñàíàà÷èëãà, õºãæèë

äýâøëèéã àâ÷èðäàã.

Çàõ çýýëèéí ãàéõàìøèã: ¯íý

ÍÈÉÒËÝË

72

Ýöñèéí ä¿íäýý “¿íý” ãýäýã ç¿éëèéí ºãñºí ìýäýýëëèéí ¿ðýýð ìàø îëîí ÷àöàðãàíà òàðèàëàí÷ óã øèíýëýã àðãûã õýðýãëýæ ýõëýõ áºãººä ýöñèéí ä¿íäýý á¿ãä çàðäàë õýìíýæ, îëñîí àøãààðàà äàðàà æèë èë¿¿ èõ ÷àöàðãàíà òàðèàëíà. Èíãýæ òàðèàëñàí ÷àöàðãàíà õýìæýý íü óëàì èõñýæ, õýðýãëýã÷äýä èë¿¿ õÿìäààð î÷èõ áèëýý. ×àöàðãàíàà èë¿¿ õóðäàí õóðäàí áîðëóóëàõ ãýñýí ººð íýã òàðèàëàí÷ äàðàà æèë áàñ ÿìàð ÷ øèíýëýã àðãà õýðýãëýõèéã õýí ÷ òààøã¿é þì. Îíîâ÷òîé øèíýëýã àðãà õýðýãëýâýë òýð àãøèíä áóñàä ÷àöàðãàíà òàðèàëàí÷äàä õîõèðîëòîé ìýò áîëîâ÷ ýöñèéí ä¿íäýý á¿ãäýä íü òóñòàé þì. Òèéìýýñ öàã çóóðûí õÿìðàëûí íºëººíä àâòàæ, òîëãîé ºâòãºëã¿é áóñäûí øèíýëýã îíîâ÷òîé àëõìààñ ñóðàëöàæ, óðàëäàæ ñýòãýõ áîëîìæèéã õ¿ëýýí çºâøººðºõ íü õàìãèéí ÷óõàë. ×óõàìäàà èéì áîëîìæèéã îëãîæ áàéäàã òºðººñ õàðààò áóñ çàõ çýýëèéí ¿íý ãýã÷ ººðºº ãàéõàìøèã áèëýý.