Embed Size (px)
Citation preview
1
Увс аймгийн Наранбулаг сумын “Нийтийн хүсэл, нэг мод” òºñºë, òºñëèéí òåõíèê-ýäèéí çàñãèéí ¿íäýñëýë, òîîöîî
Íýã. ÒªÑËÈÉÍ ¯ÍÄÝÑËÝË
1.1 Òºñëèéí òîâ÷ àãóóëãà /ðåçþìå/
Îð÷èí ¿åä õ¿í òºðºëõòºíèé ºìíº òóëãàðààä áàéãàà íýã õóðö àñóóäàë áîë
áàéãàëü ýêîëîãèéí ãàìøãèéí àþóë þì. Ýíýõ¿¿ õ¿÷èí ç¿éëèéí ýñðýã õ¿í òºðºëõòºíººñ
õèéæ áîëîõ öîðûí ãàíö òýìöýë áîë ýêîëîãèéí òýíöâýðèéã òîãòâîðæóóëàõàä
øèéäâýðëýõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã îéí ñàíãàà õàìãààëàõ, íºõºí ñýðãýýõ òóõàé àñóóäàë
þì.
Òºâ Àçèéí õýýð öºë, Ñèáèðèéí èõ îé òàéãûí çààã äýýð äýëõèéí óñíû ãóðâàí
òîì àé ñàâûí õàãàëáàðûã äàãàæ óðãàñàí Ìîíãîë îðíû îé áîë ãîë ìºðíèé óñûã
çîõèöóóëàõ, õóðèìòëóóëàõ, õºðñèéã ýëýãäýë ýâäðýëýýñ õàìãààëàõ, óóð àìüñãàëûã
纺ëð¿¿ëýõ, õ¿ëýìæèéí õèéã øèíãýýõ, àìüòàí óðãàìëûí àìüäðàõ îð÷íûã á¿ðä¿¿ëýõ,
ìºíõ öýâäãèéã òîãòîîí áàðèõ çýðýã áàéãàëü îð÷íû òýíöâýðò áàéäëûã õàíãàõ,
õàìãààëàëòûí ºíäºð à÷ õîëáîãäîëòîé ýìçýã òîãòîöòîé ýêîñèñòåì þì.
Ìîíãîë îðîí ãàçàð ç¿éí áàéðøèë, óóð àìüñãàëûí íºõöºë, ãàçàð íóòãèéí
ãàäàðãûí õýâ øèíæ, ýêîëîãèéí òîãòîëöîîíû õóâüä öºëæèëòèéí àþóëä ºðòºõ íýí
ýìçýã, ÷èéã äóòìàã, õóóðàé á¿ñ íóòàãò õàìðàãääàãèéí óëìààñ ò¿¿õýí õºãæëèéíõýý
òóðø ãàí öºëæèëòºíä íýðâýãäñýýð èðñýí áèëýý.
Монгол улс нь далай тýнгисýýс алслагдсан ýх газрûн ýрс тýс уур амьсгалтай, хур
òóíàäàñ áàãàòàé, äàëàéí ò¿âøíýýñ äóíäæààð 1580ì äýýø ºðãºãäñºí îíöëîãòîé
бөгөөд ойн сан нь 18.3 саÿ га ба ой модоор б¿рхýгдсýн, талбай нь 12.9 саÿ га буþу
íóòàã äýâñãýðèéí 8.2 õóâü áàéäàã íü îéí íººöººð õîìñ îðíû òîîíä áàãòäàã.
Ìàíàé Ìîíãîë îðíû îé øóãóéòàé ãàçàð íóòàã 1960-ààä îíû ¿åä á¿õ íóòãèéí 13
õóâèéã ýçýëæ áàéñàí áîë ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ÿëàíãóÿà 1990-2005 îí õ¿ðòýë æèëä 70-
300 ãàðóé óäàà îéí ò¿éìýð ãàðãàæ, îé ìîäûã õàéð ãàìã¿é îãòëîí Õÿòàä óëñ ðóó à÷èæ
纺ñíèé óëìààñ 2006 îíû áàéäëààð á¿õ íóòãèéí 7.5-8.2 õóâü îé øóãóé ìîäòîé íóòàã
ýçëýõ áîëëîî ãýæ Áàéãàëü Îð÷íû ÿàì òîäîðõîéëæ áàéãàà áîëíî.
Îéí íººö ñ¿¿ëèéí 30 æèëä 1.5 ñàÿ ãà òàëáàéãààð õîðîãäñîí íü ýíýõ¿¿ ýìçýã
ýêîñèñòåìä í¿¿ðëýæ áàéãàà òîìîîõîí ãàìøèã ãýæ ¿çýæ áîëíî.
Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòººñ óëáààëàí öºëæèëòèéí ¿éë ÿâö ýð÷èìæèæ áàéãàà
íü ìºíõ öàñ õàéëàõ, íóóð öººðºì, ãîë ãîðõè øèðãýõ, áýë÷ýýðèéí óðãàìëûí ãàðö ýðñ
ìóóäàõ, õºðñ óñ äàâñæèõ, ýëýãäýë ýâäðýëä îðîõ ¿ðæèë øèìýý àëäàõ, ýëñíèé í¿¿ëò
2
õºäºë㺺í èõñýõ, áàéãàëèéí ýëäýâ ãàìøèãèéí äàâòàìæ íýìýãäýõ çýðãýýð èëýð÷
áàéíà.
Áàéãàëèéí õ¿÷èí ç¿éëýýñ ãàäíà õ¿íèé îëîí òàëò ¿éë àæèëëàãàà öºëæèëòèéã
õóðäàñãàõàä èõýýõýí íýðìýýñ áîëæ áàéíà.
1990-ýýä îíîîñ ìàë õóâü÷èëæ, ìàëûí òîî òîëãîé íýìýãäýõèéí çýðýãöýý ìàë àæ
àõóéí óëàìæëàë àëäàãäñàí, áýë÷ýýðèéí óñàí õàíãàìæ ìóóäñàí, áýë÷ýýðèéí äààö
õýòýð÷ òàëõëàãäñàí íü ãàçàð íóòàã öºëæèõ íýã øàëòãààí áîëñîîð áàéãàà áèëýý.
Ñ¿¿ëèéí 10 ãàðóé æèëèéí õóãàöààíä ãàíäóó íóòãèéí ýçëýõ òàëáàé 3.4%-èàð
èõýñ÷ öºëæèëò õ¿÷òýé èëýðñýí íóòãèéí òàëáàé 5.4 äàõèí, ìàø õ¿÷òýé èëýðñýí
íóòãèéí òàëáàé 1.8 äàõèí íýìýãäñýí áàéíà.
Èéìä äàÿí äýëõèéí äóëààðàë, óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò óëñ îðíû ýäèéí çàñàã,
íèéãìèéí àìüäðàë, õ¿ì¿¿ñèéí àìüæèðãààíä ¿ç¿¿ëýõ òààã¿é íºëººëºë ìýäýãäýõ¿éö
íýìýãäýæ, ýëñíèé í¿¿ëò, øàð øîðîîí øóóðãà, öºëæèëòèéí ÿâö àñàð ýð÷òýé áîëæ
байгаа өнөө ¿ед т¿¿нийг б¿х нийтýýрýý сөрөн тýмцýх зайлшг¿й шаардлага тулгарч
áàéíà.
. Áайгаль хамгаалах, мод ¿рж¿¿лýг, ойжуулалтûн ажил ýрхлýх, ÿлангуÿа
хөдөөгийн малчдûн т¿лшний асуудлûг шийдвýрлýх ýнýх¿¿ төслийг боловсруулах
болсон шалтгаан нь даÿн дýлхийн дулаарал, уур амьсгалûн өөрчлөлтийн улмаас
óëñ îðíû ýäèéí çàñàã íèéãìèéí àìüäðàë, õ¿ì¿¿ñèéí àìüæèðãààíä ¿ç¿¿ëæ áóé òààã¿é
íºëººëºë ìýäýãäýõ¿éö íýìýãäýæ, ýëñíèé í¿¿ëò, øàð øîðîîí øóóðãà, öºëæèëòèéí
¿йл ÿвц асар их ýрч х¿чтýй болж, малûн бýлчýýр хомсдож, бод мал цөөрч малчдûн
т¿лшний асуудал х¿нд хýц¿¿ байгаа өнөө ¿ед т¿¿ний ýсрýг нийтийн тýмцýлд ураилан
дуудсан “Тогтвортой амжиргаа-2” төсөл хөтөлбөрт нýгдýн х¿чýý өг÷, õóâü íýìðýý
оруулан хамтарч ажиллах зорилго агуулсанд оршино.
2. “Нийтийн хүсэл, нэг мод” төсөл боловсруулах болсон шалтгаан
үндэслэл
2.1.Òºñëèéã áîëîâñðóóëæ áè÷èõäýý ºäºð òóòìûí ïðàêòèê àìüäðàëä
шаардагдах арга технологи, гадаад, дотоодûн байгууллага, аж ахуйн нýгж,
х¿м¿¿сийн ажиллагаанд гарч байгаа тýрг¿¿н туршлагûг авч төсөл хөтөлбөр
санаачлагч, санх¿¿ж¿¿лýгч байгууллагûн зорилгûг хангахад анхаарав.
2.2.Монгол орон төдийг¿й Даÿн дýлхийн хýмжýýнд агаарûн бохирдол,
õ¿ëýìæèéí õèéã áàãàñãàõ, äóëààðëûã áóóðóóëàõ, îçîíû öîîðõîéä ýåðýã íºëºº
¿ç¿¿ëýõ, áàéãàëü îð÷íû òýíöâýðò áàéäëûã õàíãàõ, àí àìüòàí, õºðñ óðãàìàë, õ¿í
төрөлхтөнд ýр¿¿л, аþулг¿й орчинд амьдрах нөхцлийг хангахад хувь нýмрýý оруулах
нь “Нийтийн х¿сýл, нýг мод” төсөл боловсруулах ¿ндýслýл þм
3
2.3. Áайгаль хамгаалах, мод ¿рж¿¿лýг, ойжуулалтûн ажил ýрхлýх, ÿлангуÿа
хөдөөгийн малчдûн т¿лшний асуудлûг шийдвýрлýх ýнýх¿¿ төслийг боловсруулах
болсон шалтгаан нь даÿн дýлхийн дулаарал, уур амьсгалûн өөрчлөлтийн улмаас
óëñ îðíû ýäèéí çàñàã íèéãìèéí àìüäðàë, õ¿ì¿¿ñèéí àìüæèðãààíä ¿ç¿¿ëæ áóé òààã¿é
íºëººëºë ìýäýãäýõ¿éö íýìýãäýæ, ýëñíèé í¿¿ëò, øàð øîðîîí øóóðãà, öºëæèëòèéí
¿йл ÿвц асар их ýрч х¿чтýй болж, малûн бýлчýýр хомсдож, бод мал цөөрч малчдûн
т¿лшний асуудал х¿нд хýц¿¿ áàéãàà ºíºº ¿åä ò¿¿íèé ýсрýг нийтийн тýмцýлд ураилан
дуудсан “Тогтвортой амжиргаа-2” төсөл хөтөлбөрт нýгдýн х¿чýý өгч, хувь нýмрýý
оруулан хамтарч ажиллах зорилго агуулсанд оршино.
2.4.“ Нийтийн х¿сýл, нýг мод” төсөл нь ýдийн засгийн хýмнýлттýй ¿йл болон
¿éëäâýðëýëèéí ¿éë àæиллагаанд нөлөөтөй, байгаль орчинд халг¿й, ус, хөрс,
цөлжилт, х¿н, амьтан, ургамал, тухайн газрûн амьдралд ýерýг нөлөө б¿хий
байгалийн тýнцвýрт байдлûг хангасан хамгийн гол нь хөдөөгийн айл өрх¿¿дийн
т¿лшний асуудлûг шийдвýрлýж, дулаан тав тухтай орчинд ýр¿¿л ýнх, бусдаас хараат
бус амьдрахаас гадна бýлчýýр хамгаалах, зохистой ашиглах зурвас, гýнтийн
аþулаас хамгаалах нөмөр /хашаа/, навчаар нь бýлтгýх малûн тýжýýл зýрýг олон
талûн ач холбогдолтой нь төсөл боловсруулах нýг гол шалтгаан ¿ндýслýл болсон
þм.
2.5. Ñ¿¿лийн жил¿¿дýд Монгол улсûн Áайгаль орчнû ÿам, хандивлагч орнууд,
гадаад, дотоодûн төсөл, хөтөлбөр санаачлагч байгууллагуудаас хот суурин газрûн
цýцýрлýгж¿¿лýлт, ойжууулалтûн ажлûг ихýýхýн анхаарч төсөл хөтөлбөрт хамруулан
õèéëãýõ áîäлогûг т¿лх¿¿ баримталж байгаа боловч хөдөөгийн хөдөлмөрчид
ÿлангуÿа малчдûн ýрýлт хýрýгцýýг анхаарах асуудал орхигдож байгааг “Тогтвортой
амжиргаа-2” төсөл хөтөлбөрийн х¿рýýнд шинýлýг арга ажиллагаагаар шийдвýрлýж,
цаашид бусад б¿с нутагуудад нýвтр¿¿лýхýд төслийн зорилго оршино. .
3. Òºñ뺺ð õýðýãæ¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãààíû
ºíãºðñºí áà îäîî ¿åèéí áàéäàë
Ìîíãîë îðîíä îéã íºõºí ñýðãýýõ àæëûã àíõíû ìîä áýëòãýëèéí ¿éëäâýð
áàéãóóëàãäñàíààñ õîéø 48 æèëèéí äàðàà áóþó 1972 îíîîñ ýõëýí õèéæ ýõýëñýí þì.
1976 îíîîñ Äîðíîä àéìãèéí Õàëõ ãîë, Ãîâü-Àëòàé àéìãèéí Ãóóëèí, ªâºðõàíãàé
àéìãèéí Õàðõîðèí, Ñýëýíãý àéìãèéí Öàãààíòîëãîéä óëñûí ÷àíàðòàé ìîä ¿ðæ¿¿ëãèéí
äºðâºí òîì ãàçðûã òóñ á¿ð 100 ãà òàëáàéòàéãààð áàéãóóëàí òóõàéí á¿ñ íóòãèéí òàðüö,
ñóóëãàöûí õýðýãöýýã õàíãàõ ÷èãëýëýýð àæèëëóóëæ áàéñàí áèëýý. Ìîíãîë îðîíä
îéæóóëàëòûí àæèë ÿâóóëñàí ò¿¿õèéã 4 ¿å øàòàíä õóâààí ¿çäýã.
4
Ýõíèé ¿å: 1970-ààä îí. Ýíý ¿åä îéæóóëàëòûí àæëûí ¿íäñýí áýëòãýë áîëîõ ¿ð
áýëòãýõ, òàðüö ñóóëãàö óðãóóëàõ, ìîä ¿ðæ¿¿ëãèéí ãàçðóóäûã øèíýýð áàéãóóëàõ,
îéæóóëàëòûí ãàð áîëîí õàãàñ ìåõàíèêæñàí áðèãàä, ñàëàà áàéãóóëàãäàæ, òýäãýýðèéã
ìàøèí òðàêòîð, òîíîã òºõººðºì溺ð õàíãàõ àæëûã ñèñòåìòýéãýýð çîõèîí áàéãóóëæ
èðñíýýð ìàòåðèàëëàã áààçûí õóâüä çîõèõ õýìæýýãýýð áýõæñýí þì.
Õî¸ðäàõü ¿å: 1980 îíîîñ õîéø ìîä ¿ðæ¿¿ëýã, îéæóóëàëòûí áîëîâñîí õ¿÷íèé
¿íäýñíèé àðìè á¿ðýëäýí òîãòîæ ¿ð áîðãîöîé ò¿¿õ, òàðüö ñóóëãàö ¿ðæ¿¿ëýõ àðãà,
òåõíîëîãèéã ýçýìøèæ Ìîíãîë õ¿íèé ãàðààð óðãóóëñàí îéí çóðâàñ, òàðèìàë îé áèé
áîëæ ýõýëæýý. Èíãýñíýýð 1980-ààä îíû òºãñãºëä óëñûí õýìæýýãýýð 20 ãàðóé ñàÿ
øèðõýã òàðüö ñóóëãàö óðãóóëæ, 6.4 ìÿíãàí ãà òàëáàéã îéæóóëàõ õ¿÷èí ÷àäàëä õ¿ðñýí
áàéâ.
Ãóðàâäóãààð ¿å. Íèéãìèéí øèëæèëòèèéí ¿åýñ áóþó 1990 îíîîñ ñàëáàðûí
òîãòîëöîî àëäàãäàæ, ºðòºã çàðäàë ºñºæ ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãóóäûí òîíîã
òºõººðºìæ¿¿ä ýëýãäýëä îðæ ìýðãýæëèéí áîëîâñîí õ¿÷í¿¿ä ñàëáàðàà îðõèí ãàðñíààñ
îéí àæ àõóéí àðãà õýìæýýã ìýðãýæëèéí ò¿âøèíä ã¿éöýòãýõ áîëîìæ õîìñäîæ,
îéæóóëàëòûí õýìæýý áóóð÷ ýõýëñýí þì. Ýíý ¿åä îéí áàéãóóëëàãóóä õóâü÷ëàãäàæ, îéã
íºõºí ñýðãýýõ òàëààðõè óëñûí äààëãàâðûã àæ àõóé íýãæ, áàéãóóëëàãà, èðãýä
ãýðýýãýýð ã¿éöýòãýõ áîëîâ.
Дөрөвдүгээр үе. Îäîîãîîð îéã íºõºí ñýðãýýõ àæèëä 150 øàõàì áàéãóóëëàãà,
àæ àõóéí íýãæ îðîëöîæ æèëä 8000 äýýø ãà òàëáàéä îéí íºõºí ñýðãýýëòèéí àæèë
õèéñýí íü òîî õýìæýýíèé õóâüä îãöîì ºñºëò áîëîâ÷ òýð áîëãîí ÷àíàðûí øààðäëàãà
õàíãàõã¿é áàéíà.
Ойг нөхөн сýргýýх ажлûн с¿¿лийн 10 жилийн д¿нг ¿зýхýд улсûн хýмжýýнд ýнý
õóãàöààíä 44788 ãà òàëáàéä íºõºí ñýðãýýõ àæèë õèéñíýýñ 65.9 õóâü íü 40-ººñ äýýø
õóâèéí àìüäðàëòòàé, 15 õóâü íü 25-40 õóâèéí àìüäðàëòòàé, 11 õóâü íü ò¿éìýðò
øàòñàí áàéíà.
Ү¿нýýс ¿зýхýд манай орнû ойжуулалтûн ажлûн ¿р д¿н хангалттай хýмжýýнд
õ¿ð÷ ÷àäààã¿é öààøèä óëàì èë¿¿ áîëîâñðîíãóé, öîî øèíý ¿çýë áàðèìòëàëûã
øààðäàæ áàéíà.
Õàìãààëàëòûí îéí çóðâàñ áàéãóóëàõ àæèë 1970-ààä îíû äóíä ¿åýñ ýð÷èìòýé
õèéãäýæ òàðèàëàíãèéí òàëáàé, óñëàëòûí ñèñòåìä îéí çóðâàñ áàéãóóëàõ, ýëñíèé
í¿¿ëòýýñ õàìãààëàõ îéæóóëàëòûí àæèë õýä õýäýí ãàçàð õèéãäýæ çîõèõ ¿ð ä¿íãýý ºã÷
ýõýëñýí áîëîâ÷ íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí øèëæèëòèéí ¿åä óðüä õèéãäñýí àæëóóä ¿ðýí
òàðàí áîëæ óñòñàí þì. Ýíý ÷èãëýëèéí àæèë ñ¿¿ëèéí 10 ãàðóé æèë çîãñîëòûí
áàéäàëä îðîîä áàéíà.
5
1950-èàä îíîîñ ãàçàð òàðèàëàíãèéí ñàëáàðò æèìñ, æèìñãýíèé ñàëáàð øèíýýð
áèé áîëîí õºãæèæ 1990 îí ãýõýä 951 ìÿíãàí ãà òàëáàéã ýçýëñýí æèìñ, æèìñãýíèé
цýцýрлýг байгуулагдаж байсан ба байгаль хамгаалах, ойжуулалтûн ажлûн
á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã áîëñîí ýäãýýð àæëóóäûã ºíººãèéí øèíý íºõöºëä òîõèðñîí ýäèéí
çàñãèéí õºø¿¿ðýã õýðýãëýæ ºðãºæ¿¿ëýõ øààðäëàãà ç¿é ¸ñîîð òàâèãäàæ áàéíà.
Òýð÷ëýí ìîä ¿ðæ¿¿ëýã, îéæóóëàëòûí àæëûí ÷èãëýëýýð àæèëëàñàí ººðèéí
îðíû ýðäýìòäèéí á¿òýýëèéã ò¿ëõ¿¿ òóñãàæ, îð÷èí ¿åèéí øèíæëýõ óõààí, òåõíîëîãèéí
íýã òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýë áîëñîí áèîòåõíîëîãèéí ýä ýñèéí ºñãºâðèéí àðãûã òºñëèéã
õýðýãæ¿¿ëýõ ÿâöàä ìºðäëºã áîëãîí àæèëëàõ îíöëîãòîé áàéõ áîëíî. Òýãýýä ÷ ýíý
àæëûã ãàðäàí ã¿éöýòãýã÷äýä çîðèóëàí ñ¿¿ëèéí ¿åèéí íîì õýâëýë, òóðøëàãà, ãàðûí
àâëàãûã áàéíãà àøèãëàæ, ìîä ¿ðæ¿¿ëýã, îéæóóëàëòûí àæëûí îíîë ïðàêòèêèéí
¿íäñèéã ìºðäëºã áîëãîí àæèëëàõ áîëíî.
Òºñºë õýðýãæ¿¿ëýã÷ ìàíàé õàìò îëîí àæèë ¿éëäâýðëýëèéí ÿâöàä îëîí
òóëãàìäñàí àñóóäëóóäòàé òóëãàðàõ áºãººä ò¿¿íýýñ íýí òýðã¿¿íä øààðäàãääàã õºðñ
áîëîâñðóóëàëò, óñàëãàà, áîðäîëòûí àñóóäëûã îíîëûí çîõèõ ìýäëýãòýéãýýð ïðàêòèê
òàëààñ íü èë¿¿ àíõààð÷ àæèëëàõ áîëíî.
5. Òºñëèéí õóâèëáàð, øèéäë¿¿ä
a) Ìîä ¿ðæ¿¿ëãèéí ¿ðèéí àæ àõóéã çîõèîí áàéãóóëàí áýõæ¿¿ëæ, îéæóóëàëòûí
àæèë ýðõëýõ áîëíî. ¯¿íèé äîòîð ìîäëîã áîëîí áóòëàã óðãàìëûí ¿ðëýëò õèéõ
¿ð áýëòãýõ îéã ñîíãîõ, ¿ðèéí ÷àíàðò ñîíãîëò õèéæ ìîäëîã áóòëàã óðãàìëûã
¿ðæ¿¿ëýõ àðãóóäûã ñóäëàí ýçýìøèæ àæèëëàõ. ¯ð õàäãàëàõ, ¿ðèéã
òàðèàëàëòàíä áýëòãýõ, ¿ð òàðèõ òåõíîëîãèéã á¿ðýí ýçýìøèæ, óðãàö ýðõòíýýð
¿ðæ¿¿ëýõ, ýä ýñèéí ºñãºâðèéí àðãà òåõíîëîãèéã íàðèéí ñóäëàæ òýæýýëò îð÷èíã
á¿ðä¿¿ëýí ñóð÷, öààøèä õýâø¿¿ëýõ, ñóäàëãàà õèéæ àæèëëàõ áîëíî.
b) Õàìòûí ýçýìøëèéí îéí àæ àõóéã çîõèîí áàéãóóëàõ ¿éëñò õóâü íýìðýý îðóóëàí
õàìòûí ýçýìøëèéí îéã íºõºí ñýðãýýõ, ñèéðýãæ¿¿ëýõ ìàÿãààð ¿ðèéí òàðüö
óðãàö áýëòãýõ, àð÷èëãàà õèéæ àæèëëàõ ÷èãëýë áàðèìòëàí àæèëëàíà.
6. Òºñëèéí áýðõøýýë áà øèéäýë
Áàéãàëü îð÷íû ÿìàð òóëãàìäñàí àñóóäëóóäûã øèéäâýðëýõýýð ìàíàé òºñºë
çîðüæ áàéíà âý? ãýâýë:
Ãîâü, õýýð òàë, õàíãàéä óðãàäàã çàã, øàâàã, øàð ìîä, îðòóóç, õàðãàíà, áóðãàñ
çýðýã áóñàä á¿õ òºðëèéí ìîä, ìîäëîã óðãàìëûã ò¿ëøèíä èõ õýìæýýãýýð õýðýãëýæ,
æèëýýñ æèëä á¿õ òºðëèéí ìîä, ìîäëîã óðãàìàë, ò¿¿íèé ýçëýõ îð÷èí áàãàñàæ ýëñíèé
í¿¿äýë, øàð øîðîîí øóóðãà èõñýæ, öºëæèëòèéí ÿâö ýð÷èìòýé íýìýãäýæ áàéãàà ºíºº
6
¿åä ýêî ïðîöåññûã çîãñîîõîîð ñºðºí çîãñîæ, òýìöýõ çàéëøã¿é øààðäëàãà òóëãàð÷
áàéãàà áîëíî.
Èéì ó÷ðààñ áàéãàëü õàìãààëàõ ýíýõ¿¿ òºñëèéã áîëîâñðóóëàí àæèëëàæ
ýõëýõýýð øèéäâýðëýñýí íü ÿâààíäàà äàÿí äýëõèéí öºëæèëò, äóëààðàë, óóð
àìüñãàëûí ººð÷ëºëò, ò¿¿íèé íºëººãººð óëñ îðíû ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí àìüäðàë,
õ¿ì¿¿ñèéí àìüäðàõ îð÷èíä ýåðýã íºëºº ¿ç¿¿ëýõ çîðèëãî òàâüæ áýðõøýýëèéã äàâàí
òóóëàõ øèéäëèéã àãóóëæ áàéãàà áîëíî.
7. Òºñëèéí øèíý ñàíààã óðüä÷èëàí ¿íýëýõ íü
Ìàíàé òºñëèéí ñàíàà íü íàðëàã, õóóðàé óóð àìüñãàëòàé, ýëñíèé í¿¿äýë, øàð
øîðîîí øóóðãàòàé ýìçýã ýêîñèñòåìòýé Ìîíãîë îðíû òóõàéä á¿õèé ë íóòàã äýâñãýðèéã
õàìàð÷ õèéãäýõ øààðäëàãàòàé, í¿¿ðëýæ áóé ãàìøãèéí ýñðýã õèéãäýõ ¸ñòîé öàã
¿етýйгýý тохирсон хамгийн сонгомол “Ногоон” төсөл гýж ¿зýж байна.
Áàéãàëèéí òýíöâýðò áàéäëûã õàíãàõàä øèéäâýðëýõ íºëºº ¿ç¿¿ëäýã îéí
áàÿëãèéã õàìãààëàõ, íºõºí ñýðãýýæ ¿ðæ¿¿ëýõ àñóóäàë ºíººãèéí òóëãàìäñàí àñóóäëûí
íýã áîëîîä áàéíà. Õýðýâ õºðºí㺠ìºíãºòýé áºãººä òºð çàñãèéí àëñûí õàðàà, òóóøòàé
áîäëîãî áàðèìòëàí Ìîíãîë îðíû ãîâü, õýýð òàë, Õàíãàéí á¿ñýä ìàíàé
áîëîâñðóóëñàí òºñºë øèã îëîí òºñºë õýðýãæ¿¿ëæ ýõëýõ øààðäëàãàòàé áîëîîä áàéíà.
Óñ àãààð, õºðñ óðãàìàë, àí àìüòàí, õ¿ì¿¿ñ, áè÷èë áèåòýí õ¿ðòýë áàéãàëèéí á¿õ
баÿлаг зөвхөн ой модноос ихýýхýн хамааралтайг х¿н б¿хýн х¿лýýн зөвшөөрөх
òºäèéã¿é äýëõèéí ýêîñèñòåì çºâõºí ¿¿íýýñ õàìààðàëòàéã äýëõèéí á¿õ àðä ò¿ìýí
õ¿ëýýí çºâøººðºõ áàéõàà.
8. Òºñëèéí SWOT øèíæèëãýý:
a) Ìàíàé îðíû ãîâü, õýýðèéí á¿ñèéí íóòàã öºëæèõ ïðîöåññ óëàì íýìýãäýæ
ýëñíèé í¿¿äýë èõñýæ, øàð øîðîîí øóóðãà ãàçàð àâ÷ æèë èðýõ á¿ð òàðõàëòûí
õ¿ðýý íü õóìèãäñààð áàéãàà Ìîíãîë îðíû õàíãàéí á¿ñèéí îé õºâ÷èéã îäîîíîîñ
íºõºí ñýðãýýõ àæëûã ýð÷èìæ¿¿ëæ, á¿õ íèéòèéã õàìàðñàí äàëàéöòàé àæèë
ÿâóóëàõ øààðäëàãà õóðöààð òàâèãäàæ áàéãàà ºíºº ¿åä òºñºë áîëîâñðóóëàí
íîãîîí áàéãóóëàìæèéí õýìæýýã íýìýãä¿¿ëýõ, ìîä ¿ðæ¿¿ëãèéí ãàçàð áàéãóóëæ,
ñóóëãàöààð õàíãàõ çîðèëãî äýâø¿¿ëýí àæèëëàæ áàéãàà íü öàã ¿åý îëñîí
õàìãèéí îíîâ÷òîé òºñëèéí çºâ øèíý ñàíàà áîëæýý ãýæ ¿çýæ áàéíà.
b) Ìîíãîëûí øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñíèé àêàäåìèéí ýíý ÷èãëýëýýð ìýðãýæèí
àæèëëàæ áàéãàà ìàíàé îðíû 20 øàõàì ýðäýìòýä ºðãºí õ¿ðýýã õàìàðñàí
7
ñóäàëãààã ÿâóóëæ òóñ îðíû áàéãàëü, öàã óóðûí íºõöºëä òîõèðñîí àðãà
òåõíîëîãèéã áîëîâñðóóëæýý.
c) Òàðüö, ñóóëãàæ ¿ðæ¿¿ëýõ, îéæóóëàëòûí àæèë ÿâóóëàõ, æèìñ æèìñãýíèé
öýöýðëýã áàéãóóëàõ, õîò ñóóðèí ãàçðûã íîãîîðóóëàí öýöýðëýãæ¿¿ëýõ çýðýã
àæëûã àðä èðãýä, àéë ºðõ á¿ðèéã õàìàðñàí äàëàéöòàé àæèë áîëãîõûí òóëä
ýäèéí çàñãèéí ñîíèðõëûã äýýøë¿¿ëýõ, àðãà òåõíîëîãè, ãàðûí àâëàãà,
ìàòåðèàëààð õàíãàõ øààðäëàãà óðãàí ãàð÷ áàéãàà áèëýý.
d) òºñëèéã øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñëýëòýéãýýð õýðýãæ¿¿ëýõ ñàéõàí áîëîìæ
á¿ðäýæ áàéãàà íü òºñëèéí øèíý ñàíàà çºâ áîëîõûã õàðóóëæ áàéãàà áîëíî.
e)
À. òºñëèéí äàâóó òàë
1. Ìàíàé áîëîâñðóóëæ áàéãàà òºñëèéí õ¿ðýýíä íîãîîí áàéãóóëàìæèéí õýìæýýã
íýìýãä¿¿ëýõ õ¿ðýýíä ìîä ¿ðæ¿¿ëãèéí ãàçàð áàéãóóëæ òºðºë á¿ðèéí ìîä,
ìîäëîã óðãàìëûí ñóóëãàöààð õàíãàõ çîðèëò äýâø¿¿ëæ áàéãàà íü Ìîíãîë
óëñûí Үндсýн хууль, Монгол улсûн Áайгаль орчнû хууль болон бусад
õîëáîãäîõ á¿õ õóóëèéí çààëòàä íèéöýæ Ìîíãîë óëñûí òºð, Çàñãèéí ãàçðûí
ìºðèéí õºòºëáºð¿¿äèéã õýðýãæ¿¿ëýõ ¿éëñýä ººðèéí õóâü íýìðèéã îðóóëæ
áàéãààãààðàà äàâóó òàëòàé þì.
2. Ìàíàé òºñºë õýðýãæèõ ÿâöäàà Ìîíãîë Óëñûí Øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñíèé
àêàäåìèéí ýðäýìòäèéí ýíý ÷èãëýëýýð àæèëëàæ ñóäëàí áîëîâñðóóëñàí
àðãà÷ëàë ñóäàëãàà, îíîëûí ¿íäýñëýë, ïðàêòèê îëîëòóóäûã ìºðäëºã áîëãîí
àæèëëàæ áàéãàà íü øèíæëýõ óõààíû îíîëûí ¿íäýñëýëä òóëãóóðëàí àæèëëàæ
áàéãààãààðàà äàâóó òàëòàé þì.
3. Ìàíàé õýðýãæ¿¿ëýõýýð çîðèí àæèëëàæ áàéãàà ìîä ¿ðæ¿¿ëãèéí ãàçàð áàéãóóëàõ
àæèë íü Ìîíãîëûí á¿õ àðä ò¿ìíèé ýðõ àøèãò íèéöñýí òºäèéã¿é óëìààð
äýëõèéí ýêîëîãèéí òýíöâýðò õàðüöààã õàíãàõàä õóâü íýìðýý îðóóëñàí áóÿíû
¿éë áîëæ áàéãàà íü òºñëèéí äàâóó òàë áîëíî.
4. Ìàíàé òºñºë öààøäàà Ìîíãîë îðíû ãîâü, õýýð òàë, õàíãàéí á¿ñ íóòãóóäàä
óðãàõ áîëîìæòîé ìîä, ìîäëîã óðãàìëóóäûã øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñëýëòýéãýýð
ñîíãîí øàëãàðóóëæ, òóõàéí á¿ñ íóòàãò äàñàí çîõèöñîí áàéäëààð íü òºðºëæñºí
÷èãëýëèéí ìîä ¿ðæ¿¿ëãèéí ãàçðóóäûã á¿ñ÷ëýí õºãæ¿¿ëýõ áîëîìæòîé, öààøèä
ºðãºæèí òýëýõ èðýýä¿éòýéãýýðýý äàâóó òàëòàé þì.
5. Ìàíàé òºñëèéí óäèðäàã÷ íü áàéãàëü ýêîëîãèéã õàìãààëàí àð÷ëàõ,
áàéãàëèéí òýíöâýðò õàðüöààíû òàëààð îëîí æèë àæèëëàñàí ýíý òàëûí ìýäëýã
òóðøëàãàòàéãààðàà àæëûã õýðýãæ¿¿ëýõ äàâóó òàëòàé íýãýí áèëýý.
Á. òºñëèéí ñóë òàë
8
1. Òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä ñóðãàëò, ëàáîðàòîðûí áàéð áàðèõ, õ¿ëýìæèéí
áàéð, ¿ðèéí àãóóëàõ, òàëáàéí õàøàà áàðèõ, ¿ð ñóäëàëûí ëàáîðàòîðèéí òîíîã
òºõººðºìæ áýëòãýí ëàáîðàòîðè áàéãóóëàõ îëîí òºðëèéí ìîä, ìîäëîã
óðãàìëûí ¿ð ò¿¿æ, øèíæëýí ñóäëàæ, øàëãàæ ÿëãàí àâàõ, ¿ðñýëãýýíèé òàëáàé
áàéãóóëàõ çýðýã í¿ñýð áàéãóóëàìæ á¿òýýí áîñãîæ, õàðüöàíãóé èõ õýìæýýíèé
õºðºí㺠îðóóëàëò øààðäàãääàã íü ìàíàé ýíý òºñëèéí ñóë òàë ãýæ ¿çýæ áîëíî.
2. Ìîä, ìîäëîã óðãàìëûí ¿ðèéã ñî¸îëóóëàí óðãóóëàõ, àð÷èëãàà òîðäîëãîî
øààðäàæ, íàðèéí ìýðãýæëèéí äàäëàãà òóðøëàãàòàé àæèë÷èä øààðäàõ áºãººä
õ¿÷èí ÷àðìàéëò ãàðãàæ áàéæ ñî¸îëóóëàí óðãóóëæ áýëòãýñýí òàðüöóóä õàìãèéí
ýìçýã òåõíîëîãèòîé íü òºñëèéí ñóë òàë áýðõøýýë áîëíî.
Â. òºñºë õýðýãæèõ áîëîìæòîé ýñýõ
1.Эр¿¿л, аþулг¿й орчинд амьдрах, орчнû бохирдол, байгалийн тýнцýл алдагдахаас
хамгаалуулах ýрхтýй гýж одоогийн ¿ндсýн хуулинд зааснûг дагууд Монгол Óлсûн төр
çàñàã, õóóëü òîãòîîìæèéí õ¿ðýýíä ìàíàé õýðýãæ¿¿ëýõýýð çîðüæ áàéãàà òºñëèéí ¿éë
àæèëëàãààã á¿õ øàòàíäàà äýìæèæ õóóëü ýðõ ç¿éí îð÷èí á¿ðýí á¿ðäñýí íü ìàíàé
òºñºë õýðýãæèõ áîëîìæòîéã õàðóóëæ áàéãàà áîëíî.
2.Ìîíãîë îðíû Äîðíîä àéìãèéí Õàëõûí ãîë, Ãîâü-Àëòàé àéìãèéí Ãóóëèíãèéí òàë,
ªвөрхангай аймгийн Õархорин, Ñýлýнгý аймгийн Öагаан толгой зýрýг газруудад говь,
õýýð òàë, õàíãàéí á¿ñýä ºíãºðñºí ñîöèàëèñò òîãòîëöîîíû ¿åä óëñûí ÷àíàðòàé ìîä
¿ðæ¿¿ëãèéí äºðâºí òîì ãàçðûã òóñ á¿ðä íü 100 ãà òàëáàéòàéãààð áàéãóóëæ, ãîâü,
õýýð, õàíãàéí òóõàéí á¿ñ íóòãóóäûí òàðüö ñóóëãàöààð õàíãàæ áàéñàí ºíãºðñºí ¿åèéí
òóðøëàãàòàé áºãººä óðãóóëæ áàéñàí, óðãàæ áàéñàí óëàìæëàëòàé ó÷èð ìàíàé òºñºë
õýðýãæèõ áîëîìæòîé òºñºë áîëíî.
3.Ìàíàé òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëýõýýð àæèëëàõ ÿâöàä øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñëýëòýé íîì,
õýâëýë, àðãà÷ëàë, çààæ çºâëºí ñóðãàõ ºíäºð ìýðãýæëèéí øèíæëýõ óõààíû àêàäåìè÷,
äîêòîð ïðîôåññîð öîëòîí àõìàä çºâëºõ¿¿äýý ò¿øèãëýí ñóðàëöàæ, çààëãàí àæèëëàõ
ó÷ðààñ ìàíàé òºñºë á¿ðýí õýðýãæèõ áîëîìæòîé áºãººä øèíæëýõ óõààíä
тулгуурласан “ногоон” төсөл байх болно.
Ã. Òºñºë õýðýãæ¿¿ëýõ ÿâöàä òîõèîëäîæ áîëîõ
àþóë çàíàë, õºíººë, ñààä áýðõøýýë
Манай мод ¿рж¿¿лгийн газар байгуулах “Нийтийн х¿сýл, нýг ìîä” төсөл нь
òåõíîëîãèéí øààðäëàãûí äàãóó çîõèõ õýìæýýíèé áàéãóóëàìæóóäòàé áîëîâ÷ çîõèõ
õýìæýýãýýð áàéãàëü öàã óóðààñ õàìààðàëòàé áàéõ áîëíî.
9
Òóõàéëáàë: ìîä, ìîäëîã óðãàìëûí ¿ðèéã òèïëåöèä ñî¸îëóóëàí íàõèàëóóëæ
óðãóóëñíû äàðàà ãàäíà òàëáàéä øèëæ¿¿ëýí òàðèàëæ òîìðóóëàõ, òàðèàëàõûí ºìíºõ
áýëòãýë õàíãàõ ¿åä òýíãýð ìóóõàéð÷ ãýíýò öî÷èð õ¿éòðýëò áîëîõ áîðîî óñíû ¿åð
áîëîõ, îãöîì öî÷ìîã ãýíýò íàð øàðàõ, ñàíààòàé áóñ òåõíîëîãèéí ãîðèì çºð÷èãäºæ
óñëàãàà áóðóó õèéãäýõ áóþó îãò óñàëãààã¿éãýýñ õàòàõ çýðýã áàéãàëü öàã óóðûí áîëîí
áóñàä øàëòãààíààð çîõèõ ¸ñíû õýì õýìæýý çºð÷èãäñºí òîõèîëäîëä òºñëèéã
õýðýãæ¿¿ëýõ ÿâöàä ñààä áýðõøýýë àìñàõ òºäèéã¿é ¿ëýìæ õýìæýýíèé õîõèðîë ¿çýæ
òºñºë õýðýãæ¿¿ëýõ àæèë àþóë çàíàë, ñààä áýðõøýýëòýé ó÷ðàõààñ íèéò àæèëòàí,
албан хаагчид цаг ÿмагт болгоомжилон ÕАА-н цаг уурûн мýдýý болон холбогдох
заавар зөвлөмжийг чанд барьж ажиллах ¿¿рýгтýй байх ¸стой.
9. òºñëèéí çîðèëãî
1. Ìîíãîë îðíû óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò äýëõèéí äóëààðëààñ õàìààð÷ áàéãàà
òºäèéã¿é õ¿íèé çîõèñã¿é ¿éë àæèëëàãààíààñ øàëòãààëæ îéí ñàí õîìñäîæ ãîâü
õýýðèéí á¿ñýä ýëñíèé í¿¿äëèéã òîãòîîí áàðüäàã òîì æèæèã ìîä, ìîäëîã
óðãàìëûã õàéð ãàìã¿é ò¿ëøèíä õýðýãëýñíýýñ áîëæ ýëñíèé í¿¿äýë èõñýæ, øàð
øîðîîí øóóðãà óëàì ýð÷èìæèæ áàéãàà ýêîëîãèéí ºíººãèéí ñºðºã íºëººëëèéã
áàãàñãàæ ñààðóóëàõûí òóëä òºðºë á¿ðèéí ìîä, ìîäëîã óðãàìàë òàðèàëæ
íîãîîí áàéãóóëàìæèéí õýìæýýã íýìýãä¿¿ëýõ àæëûí õ¿ðýýíä ìîä ¿ðæ¿¿ëãèéí
ãàçàð áàéãóóëæ òóõàéí á¿ñ íóòãóóäûã ñóóëãàöààð õàíãàõ çîðèëãî òàâüæ áàéãàà
áîëíî.
2. Óвс аймгийн Наранбулаг сумûн нутагаас òîäîðõîé õýñýã ãàçðûã çîõèõ
çºâøººðëèéí äàãóó àâ÷ ìîä ¿ðæ¿¿ëãèéí áààç áàéãóóëàõ áýëòãýë õàíãàõ
çîðèëãîîð ¿ðèéí àãóóëàõ, õ¿ëýìæ áàéãóóëàõ, ¿ð ñóäëàõ ëàáîðàòîðèéí áîëîí
êîíòîðûí áàðèëãà áàéãóóëàìæ, ñóðãàëòûí òºâ, àæèë÷äûí àæëûí áàéð áàðèõ,
òîíîã òºõººðºìæ áýëòãýõ, óðãàö ñýëãýí ñóóëãàõ òàëáàé áýëòãýæ õàøàà áàðèõ,
õóäàã ãàðãàõ, ìîä ¿ðæ¿¿ëãèéí èæ á¿ðýí áàéãóóëàìæ áàðèõ àæëóóäûã 2008-
2011 îí õ¿ðòýë òîäîðõîé ¿å øàòòàéãààð ýýëæ äàðààëàëòàéãààð áàðüæ
áàéãóóëàí ìîä ¿ðæ¿¿ëãèéí èæ á¿ðýí áààç áàéãóóëàõ çîðèëãî òàâüæ áàéãàà
áîëíî.
3. Óргамал хамгаалал, хорио цýýрийн асуудлûг шинжлýх ухаанû
¿ндýслýлтýйгýýр шийдвýрлýж, ¿лийн цагаан огтоно, царцаа голио болон
бусад хортонû байршил тархалт, тооллогûг тогтмол ÿвуулж, ургамал, ан
амьтан,мал, х¿нд ÿмар нýг хорг¿й аргаар устгал хийнý.
4. Ìîä, ñººã, îëîí íàñò óðãàìàë òàðüæ óðãóóëàõ òàëààð ñóðãàëò ñóðòàë÷èëãàà
өрн¿¿лж, нутгийн малчид, айл өрхийг өргөн хамруулахаас гадна жилд 1 га
10
талбайг ойжуулахдаа, ажилг¿й иргýдийг ойжуулах ажилд татан оруулж, зарим
èðãýäèéã óëèðëûí ÷àíàðòàé àæëûí áàéðààð õàíãàõ çîðèëãî òàâüæ áàéíà.
5. Óул уурхайн нөхөн сýргýýх ажилд шаардагдах төрөл б¿рийн мод, модлог
óðãàìàë òàðèàëæ, íîãîîí áàéãóóëàìæèéí õýìæýýã íýìýãä¿¿ëýõ àæëûí õ¿ðýýíä
мод ¿рж¿¿лгийн газар байгуулж тухайн газар нутгуудûг суулгацаар хангах
çîðèëãî òàâüæ áàéãàà áîëíî.
6. Мýрýгжлийн өндөр т¿вшний мод ¿рж¿¿лгийн газар байгуулж цаашид бие даан
ажиллахаас гадна хýрýгцýýт газруудад салбар байгуулан нийт нутгийг
хамарсан мýрýгжлийн байгууллагууд байгуулах, гадаад,дотоодûн ижил
зорилготой байгууллагуудтай хамтарч ýрхýм зорилгûнхоо төлөө ажиллана.
7.Дýлхийн банкнаас хýрýгж¿¿лж буй төсөл хөтөлбөр¿¿дýд амжилттай, ¿р
д¿нтýй оролцож аль, аль талуудûн зорилгûг б¿рýн биел¿¿лж, сýтгýл ханамжтай
байхаас гадна байгаль орчинд ¿з¿¿лýх нөлөөлөл ихтýй байхûг ýрхýм зорилгоо
болгоно.
10. òºñëèéí çîðèëãûã õýðýãæ¿¿ëýí
ã¿éöýòãýõ àæëûí çîðèëòóóä
1. Äýâø¿¿ëæ áàéãàà çîðèëãîî õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä äàðààõ çîðèëòóóäûã
äýâø¿¿ëýí õýðýãæ¿¿ëýõ áîëíî. Ìîä ¿ðæ¿¿ëãèéí ãàçàð áàéãóóëàõ ãàçðûí
ñîíãîëò õèéæ çîõèõ çºâøººðëèéí äàãóó ãàçðàà ñîíãîí àâàõ. Ìîä ¿ðæ¿¿ëãèéí
ãàçðûí ìàòåðèàëëàã áààç á¿ðä¿¿ëýõ çîðèëãîîð õ¿ëýìæ áàðüæ, õóäàã ãàðãàæ
õàøàà áàðèõ, ¿ðèéí ñóäàëãàà øèíæèëãýýíèé àæëàà õèéæ ýõëýõ, ñóðãàëò
ñóðòàë÷èëãàà õèéõ, ëàáîðàòîðè, ìîä ¿ðæ¿¿ëãèéí òºâèéí êîíòîðûí áàðèëãà
áîëîí àæèë÷äûí àæëûí áàéð, àìðàõ ºðººã áàðüæ àøèãëàëòàíä îðóóëàõ,
¿ðèéí àãóóëàõ, ëàáîðàòîðè áàéãóóëàõ áîëíî. Ìîä ¿ðæ¿¿ëãèéí òºâèéí áàéíãûí
áîëîí ò¿ð àæèë÷äàä ñóðãàëò ñåìèíàð çîõèîí áàéãóóëàõ, äàâòàí ñóðãàëò õèéõ
2. Äýýðõ äýâø¿¿ëæ áàéãàà çîðèëòóóäûã äàðààõ ¿å øàòòàéãààð õýðýãæ¿¿ëýõ
áîëíî. ¯¿íä:
I-¿å øàò. (2008 îíû 1 ñàðààñ 2009 îíû 1 ñàð äóóñòàë)
a) Õ¿ëýìæ áàéãóóëæ, õàøàà áàðèõ b) Ñóðãàëò ñóðòàë÷èëãààíû òºâ, ¿ðèéí àãóóëàõ, ¿ð ñóäëàõ êîíòîð,
ëàáîðàòîðèéí áàðèëãà, àæèë÷äûí àæëûí áîëîí àìðàõ áàéð áàðèõ c) Ìîä ¿ðæ¿¿ëýã áîëîí îéæóóëàëòàíä àæèëëàõ õ¿ì¿¿ñèéã ñóðãàëòàíä
õàìààðóóëæ çîõèõ ìýäëýã ìýðãýæèëòýé áîëãîõ d) Òàðèõààð ñîíãîñîí ìîä, ìîäëîã óðãàìëûí ¿ð õóäàëäàí àâàõ
11
e) Ýõíèé ýíý æèëäýý íýãýýñ õî¸ð õ¿ëýìæ áàðüæ òàðèàëàëò õèéæ ýõëýõ áºãººä öààøèä õ¿ëýìæ¿¿äèéí õýìæýýã èõýñãýæ òîîã íü îëøðóóëàõ áîëíî.
II-¿å øàò. 2009-2010 îí.
a) Ìîä ¿ðæ¿¿ëãèéí ãàçðûã çóðàã òºñëèéí äàãóó á¿ðýí áàéãóóëæ òàðüö, ñóóëãàö
бýлтгýн, уул, уурхайн нөхөн сýргýýлтýнд, байгууллага, иргýдýд нийл¿¿лж,
“ногоон хýрýм” ¿ндýсний хөтөлбөрийн газарт өгч ýхлýх болно.
III. ¯å øàò (2010-2011 îíä)
a) “Ногоон хýрýм хөтөлбөрт” 10 ãà òàëáàéä îéæóóëàëò õèéæ ýõëýõ
b) Ìîä, ñººã, îëîí íàñò óðãàìàë òàðüæ óðãóóëàõ òàëààð ñóðãàëò ñóðòàë÷èëãàà
õèéæ îëîí ò¿ìýíä îéëãîö ºãºõ
IV ¯å øàò. (2011îíîîñ õîéø)
a) Ñуулгац, ¿р тарьцûн нөөцтýй болж, уул уурхайн нөхөн сýргýýлт хийдýг
байгууллага, иргýдýд болон “Ногоон хýрýм хөтөлбөрт” байнгûн байдлаар тарьц
ñóóëãàöààð õàíãàõ áîëíî.
11. òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ øèíæëýõ
óõààíû ¿íäýñëýë, õàìðàõ õ¿ðýý
1. Ìàíàé îðîíä ìîä ¿ðæ¿¿ëýã, îéæóóëàëòûí àæëûã 1972 îíîîñ ýõëýí ãîâü, õýýð òàë, õàíãàéí á¿ñýä óëñûí õýìæýýíèé òóõàéí á¿ñ íóòàã á¿ðèéí ìîä, ìîäëîã óðãàìëûí òàðüö ñóóëãàöààð õàíãàõ àæëûã àìæèëòòàé õèéæ ã¿éöýòãýæ áàéñàí ºìíºõ àõìàä ¿åèéí òóðøëàãà, òåõíîëîãèéã ºðãºíººð àøèãëàõ áîëíî.
2. Îé ìîäíû ¿ðæ¿¿ëäýã, îéæóóëàëò, òºðºë á¿ðèéí æèìñ, æèìñãýíèé ìîä òàðèàëàõ ºñãºí ¿ðæ¿¿ëýõ àæëûí àðãà òåõíîëîãèéã ã¿íçãèé ýçýìøñýí, ýíý ÷èãëýëýýð îëîí æèë àæèëëàæ áàéñàí, îäîî àæèëëàæ áàéãàà ìàíàé îðíû 20 øàõàì ýðäýìòäèéí ìàø ºðãºí õ¿ðýýã õàìàð÷ õèéñýí ñóäàëãààãààð òóñ îðíû áàéãàëü öàã óóðûí íºõöºëä òîõèðñîí àðãà òåõíîëîãèéã òàðüö, ñóóëãàö ¿ðæ¿¿ëýõ, îéæóóëàëòûí àæèë ÿâóóëàõ, æèìñ æèìñãýíèé öýöýðëýã áàéãóóëàõ, õîò ñóóðèí ãàçðûã íîãîîðóóëàí öýöýðëýãæ¿¿ëýõ àæëûíõàà ìºðäëºã áîëãîí àæèëëàõ áîëíî.
3. Ìàíàé òºñºë íü Ìîíãîë îðíû á¿õèé ë á¿ñ íóòàã äýâñãýðèéã õàìààðóóëñàí áàéäëààð àëü áîëîõ ºðãºí õ¿ðýýã õàìàð÷ çîõèîí áàéãóóëàõ á¿ðýí áîëîìæòîé þì.
1978 онд судалсанаар ургамалûн хортон шавьж, мýрýгчид, хог ургамал ньтус орнû
бýлчýýр хадланд 190,6 тýрбум, хөдөө аж ахуйн тарималд 25,3тýрбум, ойд
159,8тýрбум, нийтдýý 376,7тýрбум төгрөгийн шууд хохирол учируулдагийг тооцон
гаргажýý. Монгол оронд амьдардаг 60 гаруй з¿йлийн мýрýгчид дотроос хамгийн их
хохирол учируулдаг ¿лийн цагаан оготно нь тус орнû 38,0 саÿ га бýлчýýр,
хадлангийн талбайд тархан, хөнөөлийнхөө б¿сýд жил б¿р 9,6 саÿ хонь бýлчýýрлýх
буþу хуурай жингýýрýý7,0саÿ тонн орчим өвс ургамал идýж 288,0 мÿнган тонн мах
¿йлдвýрлýх боломжийг уидýж хөнөөдөг þмаа
12
Үлийн цагаан оготно нь бýлчýýр, хадлангийн ургамалûн хөрсөн дýýрх иш, навч,
цýцýг ¿рийг 100% идýж хөнөөгөөд зогсохг¿й хөрсний 80смийн г¿нд салаалсан
¿ндýсийг идýж гýмтýýн 10 гаруй жилд ÿмарч ургамал ургах нөхцөлг¿й болгож,
цөлжилтийн ÿвцûг ýрс нýмýгд¿¿лдýг þм
Үлийн цагаан оготно, царцаанû хөнөөлөөс бýлчýýрийн өвс ургамалг¿й болсон
малчид идýýшин дасааг¿й, олон зуун км газар нутагт оторлон н¿¿длýж, ил далд
ихýýхýн хýмжýýний зардал гаргадаг þм
Ñ¿¿лийн жил¿¿дýд Монгол орнû тийрýн, угалзûн ¿йл ажиллагаагаар агаар мандалд
хийссýн ýлс шороо,тоос Номхон дөлгөөн далайг алгасч Америк тивд очиж
байгальýкологид нь хор нөлөө ¿з¿¿лдýг болхûг хÿтад, солонгос, ÿпон америк орнû
хýвлýл¿¿дýд нийтлýгдýн тухайн орнû иргýдийн сýтгýлийг т¿гшýýж нýг дýлхий, нýг улс
буþу даÿаршилûн ¿еийн хамрийн ýмзýг х¿н б¿хний санааг зовоосон асуудал
болснûг багасгах, зогсоох арга замûг уугуул нутгийн бид хийхг¿й бол хýн хийх вý гýж
ýнýх¿¿ төслийг боловсруулав
12. Áóñàä ñàíàà÷ëàãà, áîäëîãî õºòºëáºð òºñë¿¿äòýé
óÿëäñàí áàéäàë, õîëáîî õýëõýýíèé òàëààð
Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí 2005 îíû 44-ð òîãòîîëîîð ìºðä¿¿ëæ ýõëýýä
байгаа “Ногоон хýрýм” ¿ндýсний хөтөлбөрийг хýрýгж¿¿лýх зорилготойгоор манай
òºñëèéã áîäîëãûí ÷àíàðòàéãààð Áàÿí-ªëãèé㺺ñ Äîðíîä àéìãèéí ç¿¿í òàë õ¿ðòýë
“Ногоон хýрýм” төслийн дайран өнгөрч байгаа б¿с нутгуудад тухайн б¿с нутгуудûн
áàéãàëü, öàã óóðûí á¿ñ íóòàãò äàñàí çîõèöñîí ìîä, ñººãíèé ¿ð æèìñ æèìñãýíý, ìº÷èð
òàðüö ñóóëãàö ìîäëîã óðãàìëûí ¿ðèéã ñî¸îëóóëæ ñóóëãàõ çàìààð õàíãàõ çîðèëãîòîé
þì.
Èéíõ¿¿ áîäëîãûí ÷àíàðòàé áóñàä ñàíàà÷ëàãà, áîäëîãî õºòºëáºð¿¿äòýé
уÿлдуулан холбож хýрýгж¿¿лýхýýр хийсýн манай “Нийтийн х¿сýл, нýг ìîä” төсөл
õýðýãæèõ áîëîìæòîéãîîðîî áóñàä òºðëèéí ñàëàíãèä áàéäëààð áîëîâñðóóëàãäñàí
áóþó õýñýã÷ëýí õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà òºñë¿¿äýýñ äàâóó òàëòàé þì.
Ìàíàé òºñëèéí çîðèëãî, çîðèëòóóä íü Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí ãàçðààñ áàòëàí
хýрýгж¿¿лж ýхлýýд байгаа “Ногоон хýрýм” ¿ндýсний хөтөлбөрийн зорилго,
зорилтуудтай б¿х талаараа б¿рýн нийцýж “ногоон хýрýм” хөтөлбөрийã õýðýãæ¿¿ëýõ
ÿâöàä ººðèéí ¿¿ðãýý ã¿éöýýæ áàéãàà áîëíî.
Èíãýñíýýðýý ìàíàé òºñºë áóñàä ñàíàà÷ëàãà áîäëîãûí ÷àíàðòàé õºòºëáºð
òºñë¿¿äòýé óÿëäàí íèéöýæ õýëõýý õîëáîîòîéãîîð õýðýãæèõ ¿íäýñëýëòýé þì.
13
“Нийтийн хүсэл, нэг ìîä” òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ çîðèëãûí õ¿ðýýíä Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí 2005 îíû 44-ð òîãòîîëûí 1-ð õàâñðàëòààð áàòàëñàí
“Ногоон хэрэм” үндэсний хөтөлбөрийн үндсэн зорилтыг хэрэгжүүлэхэд үйл ажиллагааны төлөвлөлт чиглэгдэх нь:
1. Ãîâü, õýýðèéí á¿ñèéí çààãò ýëñíèé í¿¿ëò, öºëæèëòèéã ñààðóóëàõ çîðèëãîîð
мод, бут, сөөг, ургамлûн б¿рхýвч б¿хий ¿ндсýн “Ногоон хýрýм” буþу
“Экотрасс”-ò òóñëàõ íîãîîí çóðâàñ áàéãóóëàõàä ººðèéí õóâü íýìýð îðóóëàõ;
2. Ãîâü, õýýð, öºëèéí á¿ñýä îéí íººö, áýë÷ýýð òàðèàëàíãèéí òàëáàé, àâòî òºìºð
çàì õàìãààëàõ íîãîîí çóðâàñ áàéãóóëàõ ¿éë àæèëëàãààã ºðãºæ¿¿ëýõýä;
3. Öºëæèëò, ýëñíèé í¿¿ëò, øàð øîðîîí øóóðãûã ñààðóóëàõàä á¿õ íèéòèéí
îðîëöîîã õàíãàõ çîðèëòûí õ¿ðýýíä ººðèéí õóâü íýìðýý îðóóëàõ;
4. Îé, óðãàìëûã íºõºí ñýðãýýõ çîðèëòûí õ¿ðýýíä õóâü íýìýð îðóóëàõ;
5. “Ногоон хýрýм” байгуулах талаар ¿ндýсний болон орон нутгийн т¿вшинд ýрх
ç¿é, çîõèîí áàéãóóëàëòûí îð÷íûã á¿ðä¿¿ëýõýä ìàíàé òºñëèéí çîðèëãî
÷èãëýãäýíý.
Õýðýãæ¿¿ëýõ ¿å øàò
Манай “Т¿лшний ой” төслийг хýрýгж¿¿лýх ¿е шат нь “Ногоон хýрýм” ¿íäýñíèé õºòºëáºðèéí çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëýõ õóãàöàà, ¿å øàòòàé òîõèðóóëàí òºñëèéã áîëîâñðóóëàí õýðýãæ¿¿ëæ ýõëýõýýð ¿éë àæèëëàãààíû òºëºâëºëòºº áîëîâñðóóëæ áàéãààãààðàà îíöëîãòîé þì.
1. “Ногоон хýрýм” ¿ндýсний хөтөлбөрийн I-¿å øàò /2005-2015 îí/-íä манай“Нийтийн х¿сýл, нýг ìîä” тºñëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ òºñºë áîëîâñðîãäîæ áàðèëãà áàéãóóëàìæ, òîíîã òºõººðºì溺 áýëòãýí ¿íäñýíäýý á¿ðýí õ¿÷èí ÷àäëààðàà àæèëëàõ çîðèëãî äýâø¿¿ëýí çîðèëòóóäàà õýðýãæ¿¿ëýí àæèëëàõààð ¿éë àæèëëàãààíû òºëºâëºëò人 òóñãàí àæèëëàõààð òºñºë人 òóñãàñàí áîëíî.
2. “Ногоон хýрýм” ¿ндýсний хөтөлбөрийн II-¿å øàò /2015-2025 îí/-ä манай“Нийтийн х¿сýл, нýг ìîä” төсөл шинжлýх ухаан, техник технологи, ýдийн засгийн хувьд б¿рýн хөл дýýрýý зогсож “ногоон хýрýм” ¿ндýсний хөтөлбөрт жилдýý хýдýн зуун мÿнган мод моäëîã óðãàìëûí òàðüö ñóóëãàö íèéë¿¿ëýí ºãºõ õýìæýýíèé íàéäâàðòàé ¿éë àæèëëàãàà ýðõýëäýã íýãýí áîëõîîð òºñ뺺 õýðýãæ¿¿ëæ àæèëëàõ áîëíî.
3. “Ногоон хýрýм” ¿ндýсний хөтөлбөрийн III-äàõü ¿å øàò /2025-2035 îí/-ä ìàíàé “Нийтийн х¿сýл, нýг ìîä” төслийнхýн өөрийн ¿éëäâýðëýëèéã îëîí æèë ýрхýлсýн дадлага туршлагатай хýрýгцýýт газрудад салбаруудтай жилд саÿ, ñàÿ ¿ðýñëýã, ñóóëãàö óëñàä íèéë¿¿ëäýã ¿ëãýð æèøýý àæ àõóéí íýãæ áîëñîí áàéõ áîëíî.
“Нийтийн хүсэл, нэг ìîä” төслийн үйл ажиллагааны төлөвлөлт
Манай “Нийтийн х¿сýл, нýг ìîä” төслийн ¿йл ажиллагаанû төлөвлөлтийг Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí 2005 îíû 44-ð òîãòîîëîîð áàòëàãäñàí 30 æèëèéí хугацаанд хýрýгж¿¿лýхýýр баталсан “Ногоон хýрýм” ¿ндýсний хөтөлбөрийг õýðýãæ¿¿ëýõ I, II, III ¿å øàòíû õºòºëáºðèéí çîðèëòóóäòàé óÿëäóóëàí àëü áîëîõîîð õýðýãæ¿¿ëýõ õóãàöààã íààø òàòàõ çîðèëãîî𠺺ðèéí òºñëèéí ¿éë àæèëëàãààíû òºëºâëºëòèéã áîëîâñðóóëàâ.
“Нийтийн хүсэл, нэг ìîä” төслийн ¿éë àæèëëàãàíû òºëºâëºëò
Òºñëèéí õ¿ðýýíä äàðààõ ¿éë àæèëëàãààã õýðýãæ¿¿ëíý. ¯¿íä:
14
(Ãàíòûí àðãààð:)
¹
Òºñëèéí õýðýãæ¿¿ëæ õèéõ
àæëûí íýð (¿å øàòààð)
2008 îí
2009 îí
2010 îí
2011 îí
2012 îí
2013 îí
2014 îí
2015 îí
2016 îí
2017 îí
2018 îí
2019 îí
2020 îí
2021 он
1
Ìîä ¿ðæ¿¿ëýã îéæóóëàëòûí òºâ, ëàáîðàòîðè, ñóðãàëòûí òºâ áàðèõ
+ +
2
Êîíòîð, ¿éë÷èëãýýíèé èæ á¿ðýí áàðèëãà áàðèõ
+ +
3 Õàøàà áàðèõ +
4 I – õóäàã ãàðãàõ +
5 II, III- äàõü õóäàã ãàðãàõ
- +
6 Õ¿ëýìæ áàéãóóëàõ I
+
7 II, III äàõü õ¿ëýìæ áàéãóóëàõ
+
8 Áàãà îâðûí òðàêòîð àâàõ
+
9 Ïîðòåð ìàøèí +
10 Öàõèëãààí ìîòîð +
11 Ìîä ¿ðæ¿¿ëãèéí ãàçàð áàéãóóëàõ
+ + +
12 Áàéð áàðèõ + +
13 Ëàáîðàòîðèéí òîíîã òºõººðºìæ áýëòãýõ
+ + +
14 Àæ àõóéí ýä õîãøèë áýëòãýõ
+
òºñëèéí äàãóó ñóóëãàö, ¿ðñëýãýýð õàíãàí ò¿ãýýæ ýõëýõ
1 Áóðãàñ + + + + + + + + + + + +
2 Óëèàñ + + + + + + + + + + + +
3 ¯õðèéí í¿ä + + + + + + + + + + + +
4 ×àöàðãàíà + + + + + + + + + + + +
5 ̺÷èð + + + + + + + + + + + +
6 Ñàâàà õýëáýðò ìîäíû ñóóëãàö
+ + + + + + + + + + + + + +
“Нийтийн хүсэл, нэг ìîä” төслийн логик òîãòîëöîîíû ìàòðèöûã ¿ç¿¿ëáýë:
Эрхýм зорилгûн х¿рýýнд Монгол орнû уур амьсгалûн өөрчлөлт, х¿ний
çîõèñã¿é ¿éë àæèëëàãààíààñ øàëòãààëæ îéí ñàí õîìñäîæ, ãîâü, õýýðèéí á¿ñýä
ýëñíèé í¿¿äëèéã òîãòîîí áàðüäàã òîì, æèæèã ìîä, ìîäëîã óðãàìëûã õàéð ãàìã¿é
15
т¿лшинд хýрýглýснýýс болж ýлсний н¿¿дýл ихñýæ, øàð øîðîîí øóóðãà óëàì
ýрчимжин, давтамж ихсýж байгаа þм.
Ýêîëîãèéí ºíººãèéí ñºðºã íºëººëëèéã áàãàñãàí ñààðóóëàõûí òóëä òºðºë
á¿ðèéí ìîä, ìîäëîã óðãàìàë òàðèàëæ íîãîîí áàéãóóëàìæèéí õýìæýýã íýìýãä¿¿ëýõ,
Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçðààñ áàòëàí õýðýãæ¿¿ëæ буй “Ногоон хýрýм” байгуулах
¿ндýсний хөтөлбөрийг хýрýгж¿¿лхýд идýвхи санаачлагатай оролцож, мод, модлог
ургамал тариалах мýрýгжлийн мод ¿рж¿¿ллýгийн газар байгуулах, төсөл
боловсруулж тухайн б¿с нутагт дасан зохицсон суулгацуудаар хангах зорилго тавин
àæèëëàæ áàéãàà áîëíî.
“Нийтийн хүсэл, нэг ìîä” төслийн эрхэм зорилгыг хэрэгжүүлэх зорилтуудын ëîãèê òîãòîëöîîíû ìàòðèöûã äàðààõ áàéäëààð àâ÷ ¿çâýë:
¹
Åðºíõèé çîðèëòóóäûí õ¿ðýýíä ¿éë
àæèëëàãààíû ëîãèê
Çîðèëòûí øàëãóóð Øàëãóóðûí ýõ
¿¿ñâýð¿¿ä Òààìàãëàë
1
Ìîä ¿ðæ¿¿ëýã, îéæóóëàëòûí òºâ ëàáîðàòîðè, ñóðãàëò, ñóðòàë÷èëãààíû òºâ áàðüæ àøèãëàëòàíä îðóóëàõ
1. Óã áàðèëãûí çóðàã òºñºâ áýëýí áîëãîñîí. 2. 2008 îíä áàðüæ ýхлýх болно.
Õºðºí㺠îðóóëàëòûí ýõ ¿¿свýр шийдýýг¿й áîëîâ÷ ººðèéí õºðºí㺺ð ñàíõ¿¿æ¿¿ëæ ýõýëñýí.
Áарилгûн ажлûг төслийн õºðºíãèéí ýõ ¿¿ñâýðýýð 2008 îíä áàðüæ àøèãëàëòàíä îðóóëàõ çîðèëò äýâø¿¿ëýí àæèëëàæ áàéíà.
2 Ìîä ¿ðæ¿¿ëãèéí ãàçðûí õàøàà áàðèõ
Õàøààã áàðüñàí ªºðèéí õºðºí㺺ð -
3 Õóäàã ãàðãàæ óñàëãààíû àñóóäàë øèéäâýðëýõ
ººðèéí õºðºíãèéí ýõ ¿¿ñâýðýýð худагийг барих хайгуулûн ажил хийсýн
1-ð 2-р, 3-ð õóäãèéã òóõàéí ñîíãîñîí òàëáàéä 2008 îíû ñ¿¿ë÷, 2009 îíä áàðüæ àøèãëàíà.
төслийн õºðºíãèéí ýõ ¿¿ñâýðýýð 1, 2, 3-ð õóäàã àøèãëàëòàíä îðíî.
4
Õ¿ëýìæ ¹1, ¹2, ¹3-ûã áàðüæ àøèãëàëòàíä îðóóëàõ
1-ð õ¿ëýìæèéã төслийн хөрөнгөөр áàðüæ 2008 îíû 5, 6-ð ñàðä àøèãëàëòàíä îðóóëíà.
2, 3-ð õ¿ëýìæèéã төслийн хөрөнгөөр 2008 îíû ñ¿¿ë 2009 îíä àøèãëàëòàíä îðóóëíà.
төслийн õºðºíãèéí ýõ ¿¿ñâýðýýð õóãàöààíäàà àøèãëàëòàíä îðíî.
5 Áàãà îâðûí èæ á¿ðýí òîíîãëîëòîé òðàêòîð àâ÷ áýëòãýõ
Òºñëèéí çîðèëãîä òóñãààä áàéãàà áîëíî.
төслийн õºðºíãèéí ýõ ¿¿ñâýðýýð àâàõààð òóñãàñàí.
төслийн õºðºíãèéí ýõ ¿¿ñâýð øèéäâýðëýãäñýí òîõèîëäîëä àâíà.
6 Ïîðòåð àâòîìàøèí 2008 îíä àâ÷ áýëòãýõ
төслийн õºðºíãèéí ýõ
2008 îíä àâ÷ áýëòãýíý.
16
¿¿ñâýðýýð øèéäâýðëýíý.
7 Öахилгаан станц
Øààðäëàãàòàé ¿åä ººðèéí ýð÷èì õ¿÷íèé ýõ ¿¿ñâýðòýé áàéõ
төслийн õºðºíãèéí ýõ ¿¿ñâýðýýð ñàíõ¿¿æ¿¿ëíý.
2008 îíä àâ÷ áýëòãýíý.
8
Ìîä ¿ðæ¿¿ëãèéí ãàçàð áàéãóóëàõ ãàçðàà ñîíãîæ òåõíîëîãèéí äàãóó áîëîâñðóóëàëò õèéæ áýëòãýõ
Èæ á¿ðýí áàéäëààð òåõíîëîãèéí áîëîâñðóóëàëò õèéæ áýëòãýõ
төслийн õºðºíãèéí ýõ ¿¿свýр болон ººðèéí õºðºí㺺ð áàéãóóëàõ
2008 îí, 2009 îíäîî áàãòààæ èæ á¿ðýí áîëîâñðóóëàõ
9
Àæèë÷äûí õóâöàñíû áîëîí àìðàëò, àëæààë òàéëàõ áàéð áàðèõ
2008 îíä çóðàã, òºñºë áîëîâñðóóëæ áýëýí áîëãîõ
төслийн õºðºíãèéí ýõ ¿¿ñâýðýýð ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ
төслийн õºðºíãèéí ýõ ¿¿ñâýðýýð áàðüæ àøèãëàëòàíä îðóóëíà.
10
Ëàáîðàòîðèéí èæ á¿ðýí òîíîã òºõººðºìæ áýëòãýí ëàáîðàòîðè àøèãëàëòàíä îðóóëàõ
Ëàáîðàòîðèéí òîíîã òºõººðºìæèéí ñîíãîëò õèéæ áýëòãýõ
төслийн õºðºíãèéí ýõ ¿¿ñâýðýýð ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ áîëíî.
төслийн õºðºíãèéí ýõ ¿¿ñâýðýýð ñîíãîñîí òîíîã òºõººðºì溺 àâ÷ ñóóðèëóóëíà.
11 Ìîä ¿ðæ¿¿ëãèéí ãàçðûí àæ àõóé ýä õîãøèë áýëòãýõ
Øààðäëàãàòàé àæ àõóéí ýä õîãøëèéí æàãñààëòûã èæ á¿ðíýýð ãàðãàæ áýëòãýõ
төслийн хөрөнгийн ýõ ¿¿ñâýðýýð ñàíõ¿¿æ¿¿ëæ áýëòãýõ
2008 îíä áàãòààí á¿ðýí áýëòãýæ àøèãëàæ ýõýëíý.
“Нийтийн хүсэл, нэг ìîä” төслийг хэрэгжүүлэхэд шаардагдах үндсэн хөрөнгө, áàéãóóëàìæ, àæ àõóéí ýä õîãøèë áýëòãýõ, õºðºí㺠îðóóëàëòûí çàðäëûã ýõ
¿¿ñâýðýýð íü ¿ç¿¿ëáýë:
ä/ä
¯íäñýí õºðºíãèéí íýð
Òîî, ø òºðºë
Àíõíû ºðòºã
(ìÿí.òºã)
Áàéãóóëñàí ýëýãäëèéí
õýìæýý
¯íäñýí õºðºíãèéí ñàíõ¿¿æèëòèéí ýõ
¿¿ñâýð (àíõíû ºðò㺺ð, ìÿí.òºã)
õóâü ìÿí.òºã ººðèéí
õºðºí㺺ð
төслийн õºðºí㺺ð
1
Ìîä ¿ðæ¿¿ëýã, îéæóóëàëòûí òºâ ëàáîðàòîðè ñóðãàëò, ñóðòàë÷èëãààíû òºâ áàéãóóëàõ
Èæ á¿ðýí
(12ìõ13õ)
20 500.0 2.5 512.5 - 20 500.0
2 Õàøàà 1500.0 1.0 15.0 1500.0 -
3 Õóäàã Èæ
á¿ðýí 18000.0 1.0 180.0 - 18 000,0
17
4 Õ¿ëýìæ áàéãóóëàõ
1ø 4500.0 10 450.0 - 4500.0
5 Øèíýýð 2 õ¿ëýìæ áàéãóóëíà.
2 9000.0 5% 450.0 - 9000.0
6 Áàãà îâðûí òðàêòîð èæ á¿ðäýë
ø 3000.0 10 300.0 - 3000.0
7 Ïîðòåð ìàøèí ø 5000.0 10 500.0 - 5000.0
8 Öàõèëãààí ìîòîð ø 15000.0 5 750.0 - 15000.0
9
Ìîä ¿ðæ¿¿ëãèéí ãàçàð áàéãóóëàõòàé õîëáîãäñîí çàðäàë
Èæ á¿ðýí
10591.5 10 1059.1 - 10591.5
10
Áîðäîî, ïë¸íê õàøàà ñ¿¿äðýâ÷íèé çàðäàë
Á¿ðýí 1720.9 15 172.1 1720.9 -
11 Áàéð êîì 10.000.0 1 100.0 - 10000.0
12 Ëàáîðàòîðûí òîíîã òºõººðºìæ
Èæ á¿ðýí
40102.0 9.21 3696.86 - 40102.0
13 Àæ àõóéí ýä õîãøèë
Á¿ðýí 5510.0 - 1071.0 - 5510.0
14
Ä¯Í - 144424,4 - 9256,56 3 220,9 141 203,5
Ìîä ¿ðæ¿¿ëãèéí ãàçðûí òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä øààðäàãäàõ ëàáîðàòîðûí òîíîã òºõººðºìæ áýëòãýõ õºðºí㺠îðóóëàëò, ýëýãäýë õîðîãäëûí øèìòãýë
ä/ä Ëàáîðàòîðèéí òîíîã òºõººðºìæèéí íýð
Òîî øèðõý
ã
Àíõíû ºðòºã
(ìÿí.òºã)
Ýëýãäýë õîðîãäëûí
øèìòãýë áàéãóóëàõ õóâü
Áàéãóóëñàí
ýëýãäýë (ìÿí.òºã)
1 Òåðìîñòàò ñî¸îëîëò òîäîðõîéëîõ 20-600Ñ
1 5000.0 10.0 500.0
2 Õàòààõ ø¿¿ãýý (÷èéã õàòààõ ñóìèëüíèå øêàô)
1 5000.0 5.0 250.0
3 Ýëåêòðîí æèí 1 550.0 5.0 27.5
4 Àâòîêëàâ (áàãàæ àðèóòãàõ ñòðëèçàòîð)
1 7000.0 5.0 350.0
5 ¯ð òîîëîã÷ 1 6.0 3.0 0.18
18
6 Ïîäíîñ 1 6.0 3.0 0.18
7 Ïåòðàéí –àÿãà 200ø 140.0 20.0 28.0
8 Ôèëüòðèéí öààñ (20êãõ4.5 ì.ò) 20êã 90.0 50.0 45.0
9 Àãàð-àãàð (áîäèñ) (10êã õ10 ì/ò) (¯ðèéí ºâ÷íèé øèíæ òîäîðõîéëîõ)
10 êã 100.0 50.0 50.0
10 Òåòðàçîëü, èíäîãîêàð ìåëü, ¿ðèéí àìüäðàõ ÷àäâàð (2 êã õ15ì.ò /òîäîðõîéëîõ)
2 êã 30.0 50.0 15.0
11 Ìåðíûå êîëáà (3ø õ10.0 ì/ò) 3ø 30.0 10.0 3.0
12 Ìåðíûé öëèíäð (3ø õ10.0 ì¥) 3ø 30.0 5.0 1.5
13 Âàðîíêà (òîì æèæèã 2õ2 =4ø õ5.0 ì.ò)
4ø 20.0 5.0 1.00
14 ¯ð óðãóóëàõ àïïàðàò (ãýðýëòýé, ãýðýëã¿é îð÷èíä)
1ø 15000.0 10.0 1500.0
15 Êîìïüþòåð êîìîîð 1ø 1600.0 8.0 128.0
16 Áîðãîöîé õàòààõ òîíîã òºõººðºìæ (êîì)
1ø 2500.0 10.0 250.0
17 ¯ð öýâýðëýõ ìàøèí 1ø 3000.0 10.0 300.0
Òîíîã òºõººðºìæèéí ä¿í - 40102.0 - 3696.86
“Нийтийн хүсэл, нэг ìîä” төслийг хэрэгжүүлэхэд шаардагдах мод
¿ðæ¿¿ëãèéí òºâä øààðäàãäàõ àæ àõóéí ýä õîãøëèéí õýðýãöýýã òîîöîæ ¿çâýë:
¹ Ýä õîãøëèéí
íýð Õýìæèõ
íýãæ Òîî,
øèðõýã
Íýã á¿ðèéí
¿íý (ìÿí.òºãðº
ã)
Á¿ãä ¿íý
(ìÿí.òºã)
Ýëýãäýë áàéãóóëà
õ õóâü
Áàéãóóëñàí ýëýãäýë (ìÿí.òºã)
1 Êîìïüþòåð, Ïèíåíòîð
Ø 2 1300.0 2600.0 30.0 780.0
2 Øèðýý ñàíäàë Êîì 4 380.0 1520.0 10 152.0
3 Ñåéô Êîì 1 90.0 90.0 10 9.0
4 Õàíûí øêàô Ø 2 40.0 80.0 10 8.0
5 Ïëèòêà Ø 1 50.0 50.0 10 5.0
6 Õºðãºã÷ Ø 1 160.0 160.0 10 16.0
7 Õºë人ã÷ Ø 1 160.0 160.0 10 16.0
8 Õºðãºã÷ Ø 1 50.0 50.0 10 5.0
9 6 õàíàòàé ãýð Êîì 1 800.0 800.0 10 80.0
Ä¯Í 5510.0 1071.0
Ìîä ¿ðæ¿¿ëãèéí ãàçàð áàéãóóëàõ
Ìîä ¿ðæ¿¿ëãèéí ãàçàð áàéãóóëàõäàà 1ãà òàëáàé ñîíãîæ àâíà. Ýõíèé æèëä 0.4
ãà òàëáàé áóþó 40ì õ100ì=4000ì2 òàëáàéä õºðñ áîëîâñðóóëàëò õèéíý. Ýíýõ¿¿
19
òàëáàéä 50ì óðò 1.5ì ºðãºí 48ø äàëàí áàéãóóëæ 0.5 ºðãºíòýé 50 óðò çàì ãàðãàíà.
Òàðèàëàëò õèéõ òàëáàé íü 2880ì2 òàëáàé áàéíà. Çàìûí õýìæýý 1440ì2 òàëáàé, íýã
äàëàíä 8 ýãíýý, 320 óðòààø ìåòðò ¿ð ñóóëãàíà. Íèéò 0.4 ãà òàëáàéä 15360 óðòààø ì-
ä ¿ð ñóóëãàíà. Íýã óðòààø ì-ä 2 ãð ñóóëãàâàë 38.4 êã 1-ð çýðãèéí ¿ð, 2-ð çýðãèéí ¿ð
49.9 êã øààðäëàãàòàé áîëíî.
Ìîä ¿ðæ¿¿ëãèéí ãàçàð áàéãóóëàõàä äàðààõ õ¿÷èí ç¿éëýýñ øàëòãààëñàí
çàðäëûí òîîöîîíä ººð÷ëºëò îðæ áîëíî.
1. Ìîä ¿ðæ¿¿ëãèéí ãàçðûí áàéðøèë 2. Òýýâðèéí çàðäàë 3. Óñàëãàà õèéõ áîëîìæ 4. ¯ð õóäàëäàí àâàõ ýñâýë ººðñ人 áýëäýõ 5. Îðîí íóòãèéí ìàòåðèàë îëäîõ áîëîìæ 6. Çàõèðãàà óäèðäëàãûí çàðäëûã õýìíýæ öàëèíæóóëàõ ã.ì
1 ãà ìîä ¿ðæ¿¿ëãèéí òàëáàéãààñ àâàõ òàðüöûí òîî 800000-1200000 ø òàðüö
àâàõ áîëîìæòîé ãýæ ¿çâýë 0.4 ãà òàëáàéãààñ 400-500 ìÿíãàí ø òàðüö àâíà.
ÌÎÄ ¯ÐƯ¯ËÃÈÉÍ ÃÀÇÀÐ ÁÀÉÃÓÓËÀÕ
ÇÀÐÄËÛÍ ÒÎÎÖÎÎ
ä/ä Àæèëáàð Õýìæèõ
íýãæ Àæëûí õýìæýý
Çàðäàë Òàéëáàð
Íýã á¿ð Á¿ãä
1 ¯ðèéã òàðèëòàíä áýëäýõ êã 32 28381 908192
2 ¯ð äýâòýýõ êã 32 13064 418048
3 2 óäàà ãàçàð õàãàëàõ ì2 5760 920 5299200
4 2 óäàà õºðñ ñèéð¿¿ëæ ÷óëóó ò¿¿õ
ì2 8640 1-432 12372.48
5 Äàëàí ãàðãàõ ì2 40032 5-872 23672.904
6 Õîâèë ãàðãàõ óðò.ì 15360 3-71 56986.6
7 ¯ð ñóóëãàõ óðò.ì 15360 20-61 316569.6
8 ¯ðèéã ¿ðòñýýð õó÷èõ ì2 2880 3-07 8841.6
9 ¯ðòñýý àâàõ ì2 2880 11-256 32417.28
10 Óñàëãàà 360 óäàà õ3600 ì2 1036800 1-34 1389312
11 Õºðñ ñèéð¿¿ëýõ 90 óäàà õ2880
ì2 259200 2-572 666662.4
12 Õîã óðãàìëûã ò¿¿õ 180õ2880
ì2 518400 2-655 1376352
13 Áîðäîî ì2 5760 3-134 18051.84
14 ªâºëæ¿¿ëýõ /¿ðòñýýð 10 ñì çóçààí õó÷èõ/
ì2 5760 11-256 64834.56
Ä¯Í 10591511.9
Áóñàä çàðäàë: Ò¿ëø øàòàõóóí: 370000 òºã Áîðäîî 46923 òºã ¯ð 720000 òºã Õàøàà áàðèõ хөлс 300 000 төг Ïë¸íê 134000 òºã Ñ¿¿äðýâ÷ õèéõ 150000 òºã Íèéò íýìýãäýë çàðäàë: 1720.9 ìÿí.òºã
ìîä ¿ðæ¿¿ëýã, îéæóóëàëòûí àæèë
20
çîõèîí áàéãóóëàõ, òºñëèéí áàðèìòëàí àæèëëàõ òåõíîëîãèéí ¿éë àæèëëàãààíû òàëààð
Ìîíãîë Óëñûí Øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñíèé àêàäåìèéí àêàäåìè÷ Ä.Ýíýáèø,
äîêòîð ïðîôåññîð Í.Ãîìáîñ¿ðýí íàðûí áîëîâñðóóëàí áè÷ñýí ìîä ¿ðæ¿¿ëýã,
îéæóóëàëòûí àæëûí ãàðûí àâëàãà, ìîä, ìîäëîã óðãàìëûí ¿ðèéí óðãàö òîäîðõîéëîõ,
¿ðëýëòèéí îíöëîã, ¿ð áýëòãýõ îéã ñîíãîõ, ¿ð ò¿¿õ àðãà òåõíèê, ¿ðèéí ÷àíàð çýðýã
çààëòóóäûã ººðèéí ìîä ¿ðæ¿¿ëãèéí ãàçàðò òîõèðóóëàí òåõíîëîãèéã áîëîâñðóóëàí
ìºðäºæ àæèëëàõ áîëíî.
Ìîäëîã áóòëàã óðãàìëûã ¿ðæ¿¿ëýõ, ¿ðñë¿¿ëýõäýý ¿ð õàäãàëàõ, ¿ðèéã
òàðèàëàëòàä áýëòãýõ, ¿ð òàðèõ òåõíîëîãèéí íîðìûã ìºðäëºã áîëãîí àæèëëàõ
òºäèéã¿é, çàðèì ìîäëîã óðãàìëûã óðãàë ýðõòíýýð íü ¿ðæ¿¿ëýõ ÷èãëýëèéã áàñ íýãýí
çîðèëò áîëãîæ òóõàéí òåõíîëîãèéí ãîðèìûã áàðèìòëàí àæèëëàõ áîëíî. Ýõíèé
ýýëæèíä òºñëèéí õ¿ðýýíä äàðààõ óðãàìëóóäûã òàðèàëàõààð ñîíãîëò õèéãýýä áàéãàà
áîëíî. ¯¿íä:
1. Áóðãàñ
2. Óëèàñ
3. ¯õðèéí í¿ä
4. ×àöàðãàíà
5. ̺÷èð
6. Ñàâàà õýëáýðèéí ìîä òàðèàëíà.
Çàðèì íýã ñîíãîæ àâàí òàðèàëàõààð áýëòãýæ áàéãàà ìîäíû òàëààð òàíèëöóóëáàë:
“Монголын Хөгжлийн Зах-2007” төсөлд шалгарсан “Ñаваа хэлбэрт мод”
Òàíèëöóóëãà
Óã ñîðò øèíýýð áèé áîëîîä 10 îð÷èì æèë áîëæ áàéãàà áîëíî. Ñàâàà õýëáýðò
ìîäûã òàðüöààð àíõ óäàà 2006 îíä Ìîíãîëä îðóóëæ èðæ Ìîíãîë õºðñ, öàã àãààðò
òóñãàé òåõíîëîãèîð Óëààíáààòàð õîò áîëîí Äîðíîä àéìãèéí Õàëõ ãîë çýðýã íèéò 6
ãàçàð òàðüæ íóòàãøóóëñàí. Óðãàëò 70-80% ãàð÷ áàéãàà. Ñàâàà õýëáýðò ìîäíû 1 òàðüö
ýõíèé æèëäýý 8-15 øèðõýã ñàëààëàí 2-3 ìåòð ºíäºðòýé óðãàäàã.
. Ãàçàðò ¿ëäñýí ¿íäýñ íü 2 äàõü æèëäýý 30-40 øèðõýã ñàëààëàí 3-4 ìåòð ºíäºðòýé
óðãàäàã. Óðãàñàí ìîäíîîñîî òàðüö áýëòãýæ àâíà. 1 òàðüöèéã ñóóëãàí òàðüæ 35-40 æèë
óðãóóëàõäàà ýíý òàðüöíààñàà 4-6 ìåòð ºíäºðòýé 30-40ø ìîäûã æèë áîëãîí áýëòãýí
àâ÷ áîëíî. Ýíý ñàâàà õýëáýðò ìîä íü 4 äýõ æèëäýý ñàëàà á¿ð íü 8-10 ñì ãîë÷òîé
áîëæ á¿ä¿¿ðäýã. Ýíý ìîä íü óðò íîãîîí íàâ÷òàé òóë õîò ñóóðèí ãàçàðò ãî¸ë
÷èìýãëýëèéí çîðèóëàëòààð òàðèõàä òîõèðîìæòîé. Óëèàñ ìîä àãààðûí òîîñæèëòûí
21
22%- èéã øèíãýýí àâäàã áîë ñàâàà õýëáýðò ìîä íü 38%-èéã øèíãýýæ àâäàã äàâóó
òàëòàé.
Ýíýõ¿¿ ìîäûã ýëñíèé í¿¿äýë, ãîëûí ýðãèéí íóðàëòûã çîãñîîõ, àãààðûí
áîõèðäëûã öýâýðëýõ, øàõìàë ò¿ëø, ýì áýëòãýõ, íºõºí ñýðãýýëò, Ãîâü, õýýð,
öºëèéí á¿ñýä îéí íººö, áýë÷ýýð òàðèàëàíãèéí òàëáàé, àâòî òºìºð çàì õàìãààëàõ
ногоон зурвас байгуулах ¿йл ажиллагааг өргөж¿¿лýхýд модон ýдлýл болон ариун
öýâðèéí öààñíû ¿éëäâýðëýëä ò¿¿õèé ýä áîëãîí àøèãëàäàã.
Ýêîëîãèéí à÷ õîëáîãäîë:
Áàéãàëèéí áîõèðäëîîñ ãàðäàã õîðûã ººðòºº øèíãýýæ ò¿¿ãýýðýý òýæýýãäýæ óðãàäàã
áîëíî. Òàðèàëàíãèéí òàëáàéã õàìãààëàõ çîðèëãîîð îéí çóðâàñ ¿¿ñãýí òàðèàëàõàä 2
æèëèéí äàðàà øèðýíãýí îé áîëîí óðãàäàã. Àëò, í¿¿ðñíèé óóðõàé íü ãàçðûí õºðñ ÷èéã
ãîëûí óñíû ò¿âøèíä ñºðºã íºëºº èõýýð ¿¿ñãýäýã. Óã ñºðºã íºëººã áàãàñãàõ ãàçðûí
õºðñíèé ýâäðýë ÷èéã ãîëûí óñíû ò¿âøèíã òîãòâîðæóóëàõàä ñàâàà õýëáýðò ìîä íü
áîãèíî õóãàöààíä ìàø ò¿ðãýí óðãàäãààðàà àøèãëàõàä õàìãèéí òîõèðîìæòîé.
Ýêîëîãèéí öýâýð ò¿ëø
Èë÷ëýã ÷àíàðûí õýìæèãäýõ¿¿í íü ¿íýìëýõ¿é õóóðàé áîäèñ äîòîðõè ýíåðãèéí õýìæýýã çààäàã áà 1 êã õóóðàé ìàññàíä àãóóëàãäàõ èë÷ëýãèéí õýìæýýã ìåãàæóëààð õýìæäýã (MJ/kg s.m) Ñàëèêñ ìîäíû íýã îíöëîã ÷àíàð áîë øàòààõàä ¿íñ áàãà ãàðäàã ÿâäàë þì. Ñàëèêñ ìîäûã øàòààõàä ãàðñàí ¿íñíèé õýìæýý Øàòààõàä ãàðñàí ¿íñèéã áîðäîî áîëãîã äàõèí àøèãëàæ áîëäîã. Íýã íàñò ñàëèêñèéí ìº÷èð äîòîðõè öåëëþëîçûí õýìæýý 45,58% áàéñàí áà 2 íàñòàéíõ 48,02%, 3 íàñòàéíõ 55,49% áàéæýý.
̺í óã ìîäíîîñ áýëòãýñýí 1 êã ò¿ëø íü 10 ãð îð÷èì ¿íñ ãàðãàäãààðàà ýêîëîãèéí
öýâýð ò¿ëø áîëíî. 2 êã õ¿ðýí í¿¿ðñ ò¿ëýõýä ÿëãàðàõ äóëààíòàé òýíöýíý. Èéìýýñ ýíý
ìîäûã òàðüæ óðãóóëàõ íü îëîí òàëûí à÷ õîëáîãäîëòîé.
Ñàâàà õýëáýðò ìîäûã òàðèõ òåõíîëîãèéí çààâàð:
Ñуулгац
- Ñортûг сонгон авах Ñаликс нь удûн (Salicaceae) төрлийн ургамал бөгөөд 350 сортûн саликс байдаг. Мөн нýлýýд хýмжýýний холимог, зохиомол аргаар гаргаж авсан саликс байдаг. Тариаланд хýд хýдýн төрлийн саликсийг ашиглаж болно . Жнь саликс виминалис , с. триандра (амигдалина), с. дасикладос г.м (Salix viminalis, S. Triandra, S. dasyklados). П Тариаланд доорхи шаардлагуудûг хангасан саликсийн төрлийг тарих нь ил¿¿ ¿р өгөөжтýй. Ү¿нд: - ¿ржих чадвартай байх, - хурдан ургах чанартай байх, - ургац хурааж авсанû дараа дахин нахиалах чадвартай байх, - хорхой шавьж, өвчинд тýсвýртýй мөн х¿йтýн даах чадвартай байх, - сайн б¿тýц, зохион байгуулалттай мөчиртýй байх , - сайн чанарûн, их ургац өгдөг байх
Ñуулгац бэлдэх
Ñаликсийг ¿рсл¿¿лж тарьдаг. Үрсл¿¿лгийн их биеийн диаметр хамгийн багадаа 7 мм, харин урт нь 25 см байх ¸стой. Ñуулгацнû мөчрийг хортон шавьжинд идýгдýýг¿й,
22
ýр¿¿л, ¿ржил сайтай, дахин ургац өгөх чадвартай хөрсөнд ургасан моднû шинýхýн ургсан мөчрөөс авна. Øаардлага хангааг¿й, буруу сонгосон суулгац тарьсанаар хөрсийг дахин ургац өгөх чадварг¿й болгож ýвддýг байна. Үрсл¿¿лгийн мөчрийг 12 сараас 3 сарûн хооронд тайрч авдаг. Мөчрийг угаар нь тайрч дараа нь тодорхой заасан хýмжýýгýýр хýсýгчилýн хýрчинý. Үрсл¿¿лгýнд гýмтýýг¿й, ýр¿¿л мөчир сонгоно. Мөчрийн уг ба дунд хýсгýýс гаргаж авсан суулгац ил¿¿ сайн байдгийн учир нь жин ихтýй, б¿д¿¿н байдгаараа ил¿¿ их ýрдýс бодис, тýжýýл хуримтлуулж чаддаг ÿвдал þм. 2 м урттай мөчрөөс 5 орчим суулгац гардаг.
Ñуулгацыг хадгалах
Ñуулгацûг тайрч авсанû дараа шууд картонон ýсвýл модон хайрцаганд хийх ýсвýл багцлан боож босоо байдлаар хадгална. Ñуулгацûг ангилахдаа тосон будаг ашиглан суулгац дýýр тýмдýг тавьж болно. Õөрсөнд суулгааг¿й ¿рсл¿¿лгийг хатахаас хамгаалан сýр¿¿н, чийглýг, салхи орохг¿й газар хадгална. Гÿлгар х¿¿дийнд хийн 4 Ñ хýмд хадгалвал ил¿¿ сайн.
Ñуулгалт
Ñуулгацûг хаврûн ýхýн сард газрûн хөрс ил¿¿ чийглýг байх ¿ед суулгана (суулгацûг намар ч суулгаж болдог). Õөдөө аж ахуйн машин, техник ÿвах зайнд тааруулж суулгацûн хоорондох зайг гаргаж өгнө. Польшид 1 га талбайд 40 мÿнган суулгац тарьдаг байна. Øведýд ¿рсл¿¿лгийг хо¸р хо¸р ýгнýýгýýр зýрýгц¿¿лýн суулгадаг. Эхний ýгнýýний хоорондох зай 0,75м, дарагийнх 1,25м. Õо¸р дахь ýгнýýнд мөн адил 0,75м ба 1,25м зайтай суулгадаг. Нийтдýý 1 гад 15 мÿнган суулгац багттаг байна. Ñуулгацûг газрûн хөрснөөс дýýш 1-2 см цухуйсан байдлаар тýгшхýн суулгана. 3 долоо хоногийн дараа нахиалааг¿й суулгацûг т¿¿н авч оронд нь шинý суулгац тарьж өгнө. Үрсл¿¿лгийг гараар суулгахад их цаг, хөдөлмөр шаардагддаг. 1 га газарт 40 мÿнган суулгац тарихад 14 хоног шаардагдана гýсýн ¿г. Эрчимж¿¿лсýн тариалалтанд 2 ýсвýл 4 ýгнýýгýýр суулгадаг машин ашигладаг Эрчимж¿¿лсýн тариалалтанд шинý аргаар саликсийг тариалдаг болсон. Эхний жилийн тариалалт
Арчилгаа Ñаликс нь тариалалтûн ýхний жилд сул дорой байдаг учир зýрлýг ургамалтай өрсөлдөх чадварг¿й байдаг. Тийм учраас талбайг зýрлýг ургамлаас цýвýрлýж өгөх хýрýгтýй. Талбайг хýдийгýýр сайн цýвýрлýсýн ч зýрлýг ургамал ургадаг. Тиймýýс зýрлýг ургамал устгадаг хербициди (herbicyd) бодисûг ашиглах хýрýгтýй. Доорхи төрлийн хербициди бодисыг ашиглаж болно. Ү¿нд:
Áодисûн нýр Áодисûн тун кг/га Azotop 1,5-2,5 Bladex 50WP 2,0-5,0 Bladex 500S.C 3,0-4,0 Casaron (granulat) 40-60 Õимийн арга нь ¿р д¿нгýý өгөхг¿й байгаа тохиолдолд механик аргаар цýвýрлýгýý хийх хýрýгтýй. Тариалалтûн дараа дараагийн жил¿¿дýд талбайд зýрлýг ургамал ургах нь ховор. Óргасан тохиолдолд намар нь дахин химийн бодисûг нýмýгд¿¿лсýн тунгаар цацаж өгнө.
Бордолт Тариалалтын эхний жил Тариалалтûн ýхний жилд ургамал ¿ндýслýж ýхýлдýг тул сайн арчилж хамгаалах хýрýгтýй. Õөрсөн доторхи макро, микро ýлемент¿¿дийг хýмжихийн тулд хөрснөөс байнга дýýж авч шинжилж байх ¸стой. Тýгýýд дутагдаж буй тýжýýлийг нөхөж өгөх
23
хýрýгтýй. Энý ¿ед бордоонû тунг маш болгоомжтой тохируулах шаардлагатай. Эрдýсийн NPK бордоог 30:10:30 кг/га пропорцтой байхаар тохируулна.
Мөчрийг тайрах
Тариалалтûн ýхний жилд бага ургац авдаг. Эхний жилд саликсийн биомассûн хýмжýý харьцангуй бага байдгийн учир нь ургамал ýхний жилдýý ¿ндýс со¸огоо гаргахûн тулд б¿х х¿чýý зарцуулдаг байна. Үрсл¿¿лгýý суулгаснû дараа газрûн хөрсний зохих чийглýг байдалд мөн зýрлýг ургамал ургуулахг¿й байх тал дýýр их анхаарах хýрýгтýй. Öаг агаарûн таатай нөхцөлд ургасан ургамлууд тариалалтûн ýхний жилд 1,8-2,4 м өндөр ургаж мөн 1 суулгацаас 1-3 нахиа гардаг байна Тариалалтын эхний жилд хурааж авсан биомассын хэмжээ (тн/га) Ñаликс ургамал тариалтын эхний жилийн байдлаар (8 сарын дунд үе) Тариалалтûн ýхний жилд саликсийг 11 сарûн с¿¿лýýс 3 сарûн дунд х¿ртýлх хугацаанд гараар ýсвýл машинаар тайрч авна. Газрûн хөрс хөлд¿¿ байх ¿ед тайрах нь ил¿¿ тохиромжтой. Óчир нь ургамлûн залуу ¿ндсийг нь гýмтýýлг¿й ургамлûг б¿хлýýр нь зулгааж авахад тохиромжтой байдаг байна. Мөчрийг болгоомжтой өөг¿й тайрч авах хýрýгтýй. Тайрч авсан мөчрөөс суулгац гаргаж авч болно. Óргамлûг тариалалтûн ýхний жилд тайрч авах нь дараа дараагийн жилдýý ¿ндсýнд муу нөлөө ¿з¿¿лдýг ч талбайн хөрсийг нÿгтруулж мөн зýрлýг ургамал ургахаас сýргийлдýг байна.
Дараагийн жилүүдийн тариалалт
Тариалалтûн 2 дахь жил бол ургамал ¿р шимýý өгч ýхýлдýг ¿е þм. Ñуулгацûг зөв, шаардлагûн дагуу тариалсан бол ургамал ¿ндсýý зөв гаргаж хýрýгцýýт ýрдýс бодис, тýжýýл, усаа авсан байдаг. 2 дахь жилд ургамлûг ýрчимтýй бордох хýрýгтýй ( NPK бордоог 90:30:90 кг/га хýмжýýтýйгýýр). Óргамал ýнý ¿едýý хýрýгцýýт тýжýýлýý хөрснөөс аван ¿ндýс, нахиа, мөчрөө ургуулдаг. 3 дахь болон тýрний дараахь жил¿¿дýд NPK бордойгоор 80:30:80 кг/га хýмжýýтýйгýýр бордоно. Моднû навч унаснû дараа бордоонû хýмжýýг бага зýрýг бууруулах шаардлагатай учир нь ургамлûн зарим нýг хýсýг нь унасан навчнаас тýжýýлýý авдаг байна. Үр тариа бордоход шаардлагатай байдаг ýрдсийн бордоонû зөвсөн 1/5 саликст шаардагддаг гýнý. Тýрýýр 1 га саликст 60-80 кг азот, 10 кг фосфор, 35 кг кали л хýрýгтýй байдаг гýжýý. Ñаликсийн бордоонд бохир уснаас ш¿¿ж гаргасан лаг ашиглах нь санх¿¿гийн хувьд хýмнýлттýй байдаг байна. Тариалалтûн 2 дахь жилд ургамлаас хýдýн арван нахиа гардаг. Ñудалгаагаар ургамлûн өндрийн хýмжýý 2,6-3,0 м, мөчрийн их биеийн диаметрийн хýмжýý 13,0мм орчимд х¿рсýн байна Тариалалтûн 2 дахь жилд 1 гагаас 24-38 тонн биомасс хурааж авсан гýсýн судалгаа бий. Мөн 1 гад тарих саликсийн тоог 20-оос 40,60 мÿнган ширхýг болгосон нь ургацûн хýмжýýг 28-32,36 тн/га х¿ргýсýн байна Тариалалтын 2 дахь жилд ургасан саликсийн өндөр ба их биеийн диаметрийн хэмжээ. ªндрийн хýмжýý (м) Их биеийн диаметр (мм) Дунджаар 2,84 13,3 Хоёр наст үндэс дээр ургасан 1 наст мөчрүүд.
Тариалалтûн 3 дахь жилдýý (3 наст ¿ндýс дýýр ургасан 2 наст мөчр¿¿д) саликс 3,3-4,0 м өндөр ургасан гýсýн судалгаа бий. Гурван наст мөчр¿¿дийн өндөр 14,8-22,0 м орчим х¿рдýг. Õо¸р наст мөчр¿¿дийн их биеийн диаметр 14,8-22,0мм болдог байна. Гурван наст мөчр¿¿дийн их биеийн диаметр нь 24,0-35,0мм болдог байна. Тариалалтûн 3 дахь жилд саликсаас авасн ургац дунджаар 58-71 тн/га байсан байна 4 наст ¿ндýс дýýр суулгасан 3 наст ургамал дунджаар 119,5 тн/га ургац өгч байсан. 1
24
гад 40 мÿнган суулгац тарьсан саликс виминалис төрлөөс 1 гагаас 148 тн ургац авч байжýý. Өвчлөл ба хортонгууд Ñаликсийн тариалалтанд хамгийн ýлбýг тохиолддог өвчлөл бол мөөгөнцөр. Ãýõäýý çºâõºí çàðèì íýã òºðëèéí ñàëèêñ 캺ãºíöºðººð ºâ÷èëäºã. Õàìãèéí èõ õîð õºíººëòýé 캺ãºíöºðèéí òºðºëä Melampsora sp. îðäîã þì. Ýíý òºðëèéí 캺ãºíöºð нь моднû навчийг гýмтýýдýг хор хөнөөлтýй þм. Мелампсора мөөгөнцөрөөр голдуу çóíû öàãò ºâ÷èëäºã áºãººä íàìàð íü ìîäíû íàâ÷ äîîä òàëààñàà ýõýëæ èäýãäýí ºí㺠íü øàð-óëààí áîëæ ¿õýæ óíàäàã áàéíà. Ñàëèêñ íü Pseudomonas salicyperda, Venturia salicyperda, Glomerella cingulata çýðýã ºâ÷í¿¿äýýð èë¿¿ ºâ÷ëºìòãèé. Õîðòîí øàâüæíààñ õàìãààëàõ õàìãèéí ñàéí àðãà áîë èæèë á¿òýö çîõèîí áàéãóóëàëòòàé, øèð¿¿í óóð àìüñãàëä òýñâýðòýé õýä õýäýí òºðëèéí ñàëèêñèéã õîëüæ тарих ÿвдал þм. Ñàëèêñ òàðèàëàëòûí ýäèéí çàñãèéí ¿ð àøèã Тариалалтûн ýхний жилд нýлýýд их хýмжýýний хөрөнгө зарцуулагддаг. Гýхдýý ýнý нь 24 æèëèéí òóðø çºâõºí 1 óäààãèéí òîìîîõîí õºðºí㺠îðóóëàëò áîлдог þм. Нийт çàðöóóëàãäàõ õºðºíãèéí õýìæýýã 30-35 жилдýý хуваахад маш бага хөрөнгө оруулалт õèéæ áàéíà ãýñýí ¿ã. Òàðèàëàëòûí íÿãòðàëûí áàéäàë, õºðñíèé ÷àíàð, çýðëýã óðãàìàë õýð èõ óðãàñàí çýðýã байдлаас шалтгааан тооцоо ÿнз б¿р гарна. Õóâèéí ñóäàëãààãààð 1 òí øèíýõýí æèæèãëýí õýð÷ñýí òàéðäàñûã 80 çëîòîîð ¿íýëýõ þì áîë 1 òí òàéðäàñ ¿éëäâýðëýõýä ãàðàõ õàìãèéí áàãà çàðäàë 35,47 çëîò áàéæýý Õ¿ñíýãò 14. Æèë á¿ð óðãàö õóðààí àâíà ãýæ òîîöâîë ¿éëäâýðëýëèéí çàðäàë 37,4 çëîò õàðèí àøèã 42,54 çëîò áàéíà. 2 æèë òóòàì óðãàö õóðààí àâàõ òîõèîëäîëä 1 òí òàéðäàñíû ¿éëäâýðëýëèéí çàðäàë 40,27 çëîò õàðèí àøèã 39,73 çëîò áîëæ áàéíà.
Ñàëèêñ òàðèàëàëòûí ¿åä õèéãäýõ àæëûí ¿å øàò Òàðèàëàëòûí ºìíºõ æèë õèéãäýõ áýëòãýë àæëóóä
1. Òàðèàëàíãèéí òàëáàéãàà ñîíãîõ 2. Ìåõàíèê ýñâýë õèéìèéí àðãààð çýðëýã óðãàëûã öýâýðëýõ, öóëóó áóðãàñíààñ
öýâýðëýõ 3. Õºðñèéã õ¿õýðæ¿¿ëýõ, ôîñôîð-êàëèàð áîðäîõ 4. ªâëèéí ãàçàð õàãàëàëò 5. Ñóóëãàöàà õóäàëäàí àâàõ, ÷àíàðòàé ñîðòûã ñîíãîõ àâàõ Òàðèàëàëòûí ýõíèé æèëä 1. Õàâðûí áîðíîé 2. Ñóóëãàëò 3. Ñóóëãàöàà ñóóëãàñíû äàðàà õåðáèöèä áîäèñûã öàöàæ ºãºõ 4. Çýðëýã óðãàìëûã äàõèí ìåõàíèê àðãààð öýâýðëýõ, óðãàìëûí óðãàöàíä õÿíàëò
òàâèõ Òàðèàëàëòûí 2 äàõü æèëä 1. ªâëèéí äàðààõè óðãàìëûí óðãàëòûí áàéäàëä õÿíàëò òàâèõ 2. Çýðëýã óðãàìàë óñòãàõ øààðäëàãàòàé áàéãàà áîë õåðáèöèéä áîäèñûã äàõèí
õýðýãëýõ 3. Óðãàìëûã àçîòîîð áîðäîõ 4. ªâëèéí óðãàö õóðààëò (11 ñàð-3 ñàð) Òàðèàëàëòûí 3 äàõü æèëä 1. ªâëèéí äàðààõè óðãàìëûí óðãàëòûí áàéäàëä õÿíàëò òàâèõ 2. Óðãàìëûã àçîòîîð áîðäîõ 3. ªâëèéí óðãàö õóðààëò (11 ñàð-3 ñàð)
25
Òàðèàëàëòûí 3 äàõü æèëä 1. ªâëèéí äàðààõè óðãàìëûí óðãàëòûí áàéäàëä õÿíàëò òàâèõ 2. Óðãàìëûã àçîòîîð áîðäîõ 3. ªâëèéí óðãàö õóðààëò (11 ñàð-3 ñàð)
Óëàìæëàëò ãàçàð òàðèàëàíä øèíý ñîðãîã àðãà áàðèë, õýëáýð îðóóëàõ ÿâäàëä идýвхг¿й, болгоомжтой ханддаг, ¿е ¿еýс уламжлагдан ýрхýлж ирсýн газар òàðèàëàíäàà øèíý÷ëýë îðóóëàõààñ ýìýýõ, øèíý òåõíèê òåõíîëîãèéí òàëààð ìýäëýã äóòìàã áàéõ ÿâäàë þì. Õýðâýý èéì ýðãýëçýý, áîäîë òºðæ áàéãàà áîë çºâõºí îéðûí õýäýí æèëä ÷ áèø õîé÷ ¿åäýý ºâë¿¿ëýí ¿ëäýýõ èõ ¿ð àøèãòàé ýð÷èì õ¿÷íèé ñàëèêñ тариалан ýрхлýх шийдвýр гаргахад х¿сýл ýрмýлзýл, ìºí çîõèõ ìýäëýã ýçýìøè÷èõ ë þì áîë òà àíõíûõàà àëõìàà õèéëýý
Áóðãàñíû ¿éëäâýðëýëèéí ïëàíòàöè áàéãóóëàõ òåõíîëîãè Áóðãàñíû ïëàíòàöè áàéãóóëàõ àæëûí çîðèëò íü ìº÷ðèéí òàéðäàñààð óðãóóëñàí ñóóëãàöûã øèëæ¿¿ëýí òàðüæ óëìààð ãýðèéí ìîäíû áýëäýö àðàã øýýçãèé ñ¿ëæìýë ýäëýë óóðãà øèëá¿¿ð õèéõ ò¿¿õèé ýäèéã áýëòãýõ íýã ¸ñíû ¿éëäâýðëýëèéí òàëáàð áàéãóóëæ áàéãàà õýðýã þì Ïëàíòàöè áàéãóóëàõ òàëáàéã ñîíãîõ, õºðñ áîëîâñðóóëàõ, ñóóëãàö ñîíãîõ, ñóóëãàõ õóãàöàà, ñóóëãàöûí áàéðøèëûí ñõåì òýäãýýðèéã àð÷ëàõ çýðýã òåõíîëîãèéí àñóóäëûã çºâ øèéäâýðëýõ íü ÷óõàë ¯¿íä:
Ïëàíòàöè áàéãóóëàõ òàëáàéã ñîíãîõ
Áóðãàñíû ¿éëäâýðëýëèéí ïëàíòàöè áàéãóóëàõäàà õºðñíèé á¿òýö ¿ðæèë øèìä ãîë ¿íýëãýý ºãºõ àãðîõèìèéí øèíæèëãýý , êàðòîãðàììûã çààâàë õèéëãýñýí áàéõ øààðäëàãàòàé Ïëàíòàöè áàéãóóëàõäàà àãðîòåõíèêèéí àðãà õýìæýýã ìåõàíèêæóóëàõ õàøààæóóëàõ óñàí õàíãàìæ òýýâýð õîëáîî àæèëëàõ õ¿÷èéã íýìýãä¿¿ëýõ áîëîìæ çýðãèéã íýã á¿ð÷ëýí òîîöñîí áàéâàë çîõèíî. Áóðãàñíû ïëàíòàöèéí òàëáàéí ãàäàðãóó àëü áîëîõ òýãøä¿¿ óñàëãààíû øóóäóóíä óñ ººðèéíõºº óðñãàëààð ã¿éõ òîõèðîìæòîé 5-80-ààñ èë¿¿ã¿é íàëóóòàé íàðíû ãýðëýýð á¿ðýí õàíãàãäñàí èë çàäãàé ãàçàð áàéõ øààðäëàãàòàé Ïëàíòàöèéí òàëáàéã óóëûí àð õàæóó þìóó ñ¿¿äýð ãàçàð ñîíãîæ õýðõýâ÷ áîëîõã¿é Ïëàíòàöè áàéãóóëàõ òàëáàéí õºðñ ýëñýíöýð õºíãºí øàâðàíöàð á¿òýöòýé áàéõûí õàìò äàâñ õóæèðëàã øèíæ òýìäýãã¿é áàéâàë çîõèíî. Áóðãàñíû ïëàíòàöèä õ¿íä шавранцар хөрс зохимжоор тун тааруу Õарин хөрсний х¿чиллýг5-6абйх нь ил¿¿ тохиромжтой.
Хөрс боловсруулалт: Плантаци байгуулах талбайн хөрсийг цýвýр уринш
системýýр боловсруулдаг. Õөрсийг хагалахаас өмнө талбайн чулууг т¿¿ж дараа нь хаглаад булдаж тýгшилнý. Õөрсийг суулгац суулгах жилийн 4-р сарûн 25-аас , 5-р сарûн 15-нû дотор, намрûн 9-р сарûн 20-ноос 10-рсарûн 10-н х¿ртýл хугацаанд хагалж боловсруулна. Плантацид суулгац суулгах н¿хийг гурван аргаар хагалж бýлтгýнý.Ү¿нд:
1. ЮМЗ-6 дугуйт тракторт КЯÓ-100 н¿х ухагчийг угсарч 100х60см г¿нтýй н¿х ухах 2. ДТ-75 гинжит тракторт ПКЛ-70 анжис угсарч шан гаргана. 3. 80х60см-ийн г¿нтýй н¿хийг гараар ухаж бýлтгýнý. ./орчин ¿еийн зориулалтûн б¿х техникийг ашиглаж болно./ Áургаснû суулгацûг намрûн тооллогûн ¿ед шилж сонгож авна. Ñуулгацûг намар моднû өсөлт зогсохоос ýхлýн, хөрс хөлдөх х¿ртлýх, хавар моднû нахиа хөөж, ш¿¿с хөдлөх х¿ртýлх хугацаанд ухаж авч бýлтгýнý. Ñуулгацûг ухаж авахдаа ¿ндýсний систем, иш мөчрийг гýмтýýж болохг¿й. Ñуулгацûг гараарбуþу суулгац ухагч ВПН-2-оор ухаж авна. Ингýж бýлтгýсýн суулгацûг нар тусахг¿й сýр¿¿н саравчинд буþу ýсвýл б¿рхýг өдөр өдөр гадаа зýрýглýж ÿлгана. Энý нь ¿ндýсийг хатахаас хамгаалж буй хýрýг þм. Óхаж авхад гýмтсýн ¿ндýсний хýсгийг хурц хайчаар ýгц хөндлөн тайрч зайлуулна. Зýрýглýж ангилсан суулгацûг 50ширхýгýýр боож багцлана. Õавар ýрт намар орой суулгацûг ухаж авснû дараа суулгах х¿ртýл тусгай зоорь буþу шуудуунд нойтон
26
ýлс, цасаар сайтар шигшин дарж т¿р хадгална. Õадгалах зорь буþу шуудуунû орчнû температур 1-50 –аас дýýшг¿й байвал зохино. Áуогаснû суулгацûг тýýвýрлýхдýý машинû тýвшинд дýýр чийгтýй шороо ¿ртýс асгаж ¿ндýсийг нь далд ортол булаад услана.Тýýвýрлýх хугацаанд тогтмол устай байлгах хýрýгтýй. ÁÓргаснû суулгацûг тýýвýрлýхдýý баглаа боодолд ухаж авсан газрûн хаÿг, суулгацûн з¿йлийн нýр, нас, сулгацûн зýрýг, тоо хýмжýýг бичсýн шошгийг заавал з¿¿сýн байх шаардлагатай.
Бургасны суулгац суулгах хугацаа: Плантацид бургаснû суулгацûг хавар 4-р сарûн 25-30нд, 5-рсарûн 01-10нд, намар 9-р сарûн 30-аас 10-р сарûн 10-н х¿ртлýх хугацаанд суулгана. Плантацийн талбайд суулгах суулгацûг хо¸х х¿н г¿йцýтгýхдýý нýг нь бýлтгýсýн н¿хýнд суулгацûг тааруулан ýгц барьж, нөгөө нь шороог хийж нÿгтруулан гишгýнý. Плантацид бургаснû суулгацнû ¿ндýсний х¿з¿¿г газрûн гадаргуугаас доош 10-15см г¿нд байхаар суулгана. Плантацийн талбайд суулгацûг суулгаснû дараа т¿¿ний гол гуврûг газрûн гадаргуугаас дýýш 10-20см-т цýцýрлýгийн хайчаар тайрч ¿лдсýн угийг тосон будгаар будна. Энý нь бургаснû суулгацûг буталж салаалж ургах нөхцлийг б¿рд¿¿лнý.
Бургасны суулгацыг суулгах схем Ашиглаалтûн зориулалтаас хамаарч бургаснû плантацид суулгацûг дараах схемýýр суулгана. Ү¿нд: 1. Óргамал хооронд 1,0м, ýгнýý хооронд 1,5м 2. Óргамал хооронд 1,5м, ýгнýý хооронд 2,0м 3. Óргамал хооронд 1,5м, ýгнýý хооронд 3,0м 4. Óргамал хооронд 2,5м, ýгнýý хооронд 3,0м 5. Óргамал хооронд 3,0м, ýгнýý хооронд 3,0м байхаар тус тус байрлуулна. Ñуулгацûн схемийн дагуу талбайг хуваарилах ба шулуун ýгнýýтýй байна. Дараа нь төлөвлөсөн ýгнýýний дагуу олс татаж, суулгац суулгах н¿х ухах цýг¿¿дийг тýмдýглýнý. Гýрийн моднû бýлдýц авах зорилгоор суулгацûг суулгахад ургамал хооронд 1,0-1,5м, ýгнýý хооронд 3,0м байна. Т¿¿хий ýдийн зориулалт , байгаль, цаг уурûн онцлогоос суулгацûн байршилûг тухай б¿р уÿн хатан байдлаар тогтоож байх хýрýгтýй. 1. Áургаснû плантацийн нýг га-д ургуулах суулгацûн зохистой хýмжýý:
№ Эгнýýний мод хоорондûн зай /м-ýýр/
Эгнýý хоорондûн зай /м-ýýр/
1,0 1,5 1,75 2,0 2,5 3,0
1 2,0 5000 3350 2850 2500 2000 1650
2 2,5 2666 2680 2280 2000 1600 1320
3 3,0 3333 2231 1898 1665 1333 1111
ìîä ¿ðæ¿¿ëýã, îéæóóëàëòûí àæèë ýðõëýí ã¿éöýòãýõ òºñëèéí òåõíèê-ýäèéí
çàñãèéí ¿íäýñëýëèéí òîîöîî
1. Òºðºë á¿ðèéí ìîä, ìîäëîã óðãàìàë, æèìñ, æèìñãýíèé ìîäíû ¿ð õóäàëäàí àâàõ çàðäëûí òîîöîî
¹ Òàðèàëàõ ¿ðèéí íýð
Õýìæèõ íýãæ
Òîî õýìæýý
Íýã á¿ð ¿íý
(òºãðºã)
Á¿ãä ¿íý (ìÿí.òºã)
Òàéëáàð
1 Áóðãàñ êã 10 40.000 400.0
27
2 Óëèàñ êã 10 40.000 400.0
3 ¯õðèéí í¿ä êã 10 40.000 400.0
4 ×àöàðãàíà êã 10 40.000 400.0
5 ̺÷èð ø 5000 200 1000.0
6 Ñàâàà õýëáýðò ìîä
ø 2000 6000,0 12000,0
Ä¿í 14400,0
2. Òºðºë á¿ðèéí ìîä, ìîäëîã óðãàìàë, æèìñ æèìñãýíèé ìîäíû ¿ð ñóóëãàö òàðèàëàõ ÿâöàä òºðºë á¿ðèéí õîðõîé øàâüæ, õºíººëò ºâ÷ëºëººñ
óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ àðèóòãàë öýâýðëýãýýíèé áîäèñ õóäàëäàí àâàõ çàðäëûí òîîöîî
¹ Àðèóòãàëûí áîäèñûí íýð
Õýìæèõ íýãæ
Òîî õýìæýý
Íýã á¿ð ¿íý
(òºãðºã)
Á¿ãä ¿íý (ìÿí.òºã)
Òàéëáàð
1 Ôîðìàëèí êã 15 4200 63.0
2 Àðèóòãàõ áîäèñ êã 0.2 5000 1.0
3 Ìàðãàíö êã 864 3000 2592.0
4 Àçîò êã 15 3000 45.0
5 Íýìýëò áîðäîî êã 0.9 3000 2.7
Ä¿í 2703.7
3. Öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷íèé çàðäëûí òîîöîî
Íýãæ
¿íý/òºã
Ñàðä Öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷
àâàõ ñàðûí òîî
Æèëèéí õýðýãöýý
Êâòö Òºãðºã
(ìÿí.òºã) Êâò /öàã
¯íý (ìÿí.òºã)
Ìîä ¿ðæ¿¿ëãèéí ãàçðûí òºâ áàéð, õ¿ëýìæèíä õýðýãëýõ öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷ êâò
56 835.7 48.8 12 10028.4 561.6
4. ªºðèéí ã¿íèé õóäãààñ öýâýð áîõèð óñíû áîëîí
òåõíîëîãèéí óñàëãààíû çàðäëûí òîîöîî
Íýãæèéí ¿íý (òºãðºã)
Ñàðûí õýðýãöýý Æèëèéí õýðýãöýý
ëèòð ìÿí.òºã ëèòð ìÿí.òºã
Óñ 5 18100 90.5 217.200 1086.0
5.Ìîä ¿ðæ¿¿ëýãèéí ãàçðûí ¿íäñýí õºðºíãº, òîíîã òºõººðºìæ,
àæ àõóéí ýä õîãøèë, ëàáîðàòîðûí òîíîã òºõººðºìæ, ìîä ¿ðæ¿¿ëãèéí òàëáàéí áàéãóóëàìæóóäààñ áàéãóóëñàí
ºðòºã, çàðäàëä øèíãýõ ýëýãäýë õîðîãäëûí
28
øèìòãýëèéí òîîöîîã ¿ç¿¿ëáýë:
Ýëýãäýë õîðîãäëûí øèìòãýë áàéãóóëñàí ¿íäñýí õºðºíãèéí
òºðºë
¯íäñýí õºðºíãèéí
àíõíû ºðòºã (ìÿí.òºã)
Ýëýãäýë áàéãóóëñàí
äóíäàæ õóâü
Áàéãóóëñàí ýëýãäëèéí
õýìæýý (ìÿí.òºã)
1 òºñëèéí ¿íäñýí õºðºíãèéí ýëýãäýë õîðîãäëûí øèìòãýë
144424,4 9256,56
¯¿íýýñ: à. áàðèëãà áàéãóóëàìæ, ìàøèí òîíîã òºõººðºìæ
86 500,0 2,28 3 257,5
á. ëàáîðàòîðûí òîíîã òºõººðºìæ 40102.0 9.2 3696.86
â. Ìîä ¿ðæ¿¿ëãèéí ãàçàð 10591.5 10.0 1059.1
Ã. Áîðäîî, ïë¸íê õàøàà 1720.9 15.0 172.1
ä. Àæ àõóéí ýä õîãøèë 5510.0 19.4 1071.0
Ä¯Í 144424,4 9256,56
6. òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëýã÷ ìîä ¿ðæ¿¿ëãèéí ãàçðûí àæèëëàãñàäûí îðîí òîî,
öàëèíãèéí ñàíãèéí òîîöîîã ¿ç¿¿ëáýë:
/ìÿí.òºãðºã/
ä/ä Àëáàí òóøààë Îðîí òîî
Àæèëëàõ ñàð
Ñàðûí öàëèí
Æèëèéí öàëèíãèéí ñàí
1 Çàõèðàë 1 12 200.0 2400.0
2 Íÿãòëàí 2 12 150.0 3600.0
3 Ìýðãýæèëòýí 2 12 140.0 3360.0
4 Íÿðàâ 1 12 100 1200.0
5 Òàëáàéí äààìàë 2 7 120.0 1680.0
6 Æîëîî÷ 2 12 100.0 2400.0
7 ¯éë÷ëýã÷ 1 12 70.0 840.0
8 Òîãîî÷ 1 12 100.0 1200.0
9 Манаач/сахиул/ 1 12 80.0 960.0
10 Öýöýðëýãæ¿¿ëýã÷ 1 7 180.0 1260.0
11 Òóñëàõ àæèëòàí 3 7 90.0 1890.0
Ä¯Í 17 2020,0 20790,0
7. ìîä ¿ðæ¿¿ëýãèéí ãàçðûí àæèëòàí,
àëáàí õààã÷äûí öàëèíãèéí ñàíãààñ íèéãìèéí äààòãàëûí áàãö õóóëèéí äàãóó áàéãóóëëàãààñ òºëºõ 19 õóâèàð áîäñîí
íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýë
¹ Àëáàí òóøààëûí
íýð
Æèëèéí öàëèíãèéí
ñàí (ìÿí.òºã)
Áàéãóóëëàãààñ òºëºõ íèéãìèéí äààòãàëûí õóâü
Æèëä áàéãóóëàõ íèéãìèéí äààòãàë
(ìÿí.òºã)
1 Çàõèðàë 2400.0 19% 456.0
2 Íÿãòëàí áîäîã÷ 3600.0 19% 684.0
3 Ìýðãýæèëòýí 3360.0 19% 638.4
4 Íÿðàâ 1200.0 19% 228.0
5 Òàëáàéí äààìàë 1680.0 19% 319.2
6 Æîëîî÷ 2400.0 19% 456,0
7 ¯éë÷ëýã÷ 840.0 19% 159.6
29
8 Òîãîî÷ 1200.0 19% 228.0
9 Ìàíàà÷ 960.0 19% 182.4
10 Öýöýðëýãæ¿¿ëýã÷ 1260.0 19% 239.4
11 Òóñëàõ àæèëòàí 1890.0 19% 359.1
Ä¯Í 20790,0 19% 3950,1
8. Ðåêëàì, çàð ñóðòàë÷èëãààíû çàðäàë
Õàâàð íàìðûí òàðèàëàëòûí ¿åýð òîäîðõîé õóãàöààíä äàâòàëòòàéãààð ðåêëàì,
çàð ñóðòàë÷èëãàà, òåëåâèç, ðàäèîãîîð æèëä 2 óäàà õèéëãýõýä 500.0 ìÿí òºãðºã õ2
óäàà -1000.0 ìÿíãàí òºãðºã çàðöóóëàõ áîëíî.
9. òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ ÿâöàä øààðäàãäàõ àâòî ìàøèí, àæëûí ìàøèí òîíîã òºõººðºìæèä øààðäàãäàõ ò¿ëø,
øàòàõóóíû çàðäëûí òîîöîî
ä/ä Øàòàõóóíû òºðºë ªäºðò õýðýãëýõ ò¿ëøíèé çàðäàë
(òºãðºã)
Àæèëëàõ õóãàöàà (ñàðààð)
Æèëä øààðäàãäàõ øàòàõóóíû
çàðäàë (ìÿí.òºã)
1 Ñóóäëûí àâòîìàøèíä
5000 (26 õ12 ñàð) 1560.0
2 Ïîðòåð àâòîìàøèí 5000 4-10 ñàð 6 ñàð 780.0
3 Æèæèã òðàêòîð 5000 4-10 ñàð 6 ñàð 780.0
Ä¯Í - 3120.0
10. òºñëèéã óäèðäàí àæèëëàõ àæèëòíóóäûí õàðèëöàà õîëáîîíû çàðäëûí
òîîöîî
ä/ä Ãàð óòàñ õýðýãëýõ àëáàí òóøààëòàí
Ñàðûí òºëáºð (òºãðºã)
Àæèëëàõ õóãàöàà
Æèëèéí òºëáºð (ìÿí.òºã)
1 Òºñëèéí óäèðäàã÷, äàðãà
30000 12 360.0
2 Íÿãòëàí áîäîã÷ 20000 12 240.0
3 Ìýðãýæèëòýí 2 õ¿í 30000 12 360.0 Ä¯Í - - 960.0
11. òºñëèéí ìîä ¿ðæ¿¿ëýãèéí òºâèéí àæèëòàí àëáàí õààã÷äûí àæèëäàà èðýõ,
ãýðòýý áóöàõ óíààíû çàðäàë, àæëûí ºäºð àæëûí áàéðàíäàà õîîëëîõ, öàé, õîîëíû çàðäëûã
ìîä ¿ðæ¿¿ëýãèéí òºâººñ ñàíõ¿¿æ¿¿ëíý.
Ìîä ¿ðæ¿¿ëãèéí òºâèéí 17 àæèëòàí àëáàí õààã÷äààñ 16 õ¿í íü àæèëëàõ áîëíî.
Òºñëèéí óäèðäàã÷èéã óíààíû çàðäàëä îðóóëààã¿é áîëíî.
¹ Àæèëëàõ õ¿í Àæèëëàõ
õîíîã ªäºð òºëºõ
òºëáºð Æèëèéí òºëáºð
(ìÿí.òºã)
1 Óíààíû çàðäàë
7 ñàð 6 õ¿í 1260 500òºã 630,0
30
(òºãðºã) 12 ñàð 10 õ¿í 3600 500òºã 1800,0
2 Õîîëíû çàðäàë (òºãðºã )
7 ñàð 6 õ¿í 1260 1000төг 1260,0
12 ñàð 10 õ¿í 3600 1000төг 3600,0
Óíàà, òýýâðèéí çàðäàë, õîîëíû ìºíãºíèé ä¿í
- - 7290,0
“Нийтийн хүсэл, нэг ìîä” төслийн хөрөнгийн эх үүсвэрийн товчоо
№ ¿з¿¿лýлт¿¿д Мÿнган төгрөгөөр
1 Мод, ¿р худалдан авах зардалд 14 400,0
2 Бàðèëãà áàéãóóëàìæ, ìàøèí òîíîã òºõººðºìæ 86 500,0
3 Лабораторûн тоног òºõººðºìæ 40102.0
4 Ìîä ¿ðæ¿¿ëãèéí ãàçàð 10 591.5
5 Áîðäîî, ïë¸íê õàøàà 1 720.9
6 Àæ àõóéí ýä õîãøèë 5 510.0
7 Ариутгалûн зардалд 2 703,7
8 Öахилгаанû зардалд 561,6
9 Óснû зардалд 1086,0
10 Элýгдýл хорогдол 9 256,56
11 Öалинд 20 790,0
12 Нийгмийн даатгалûн шимтгýл 3 950,1
13 Øатахуунд 3 120.0
14 Õолбоонд 960.0
15 Õоол, унаанû зардалд 7 290,0
16 Дүн 208542,36
“Нийтийн хүсэл, нэг ìîä” төслийн нийт хөрөнгийн эх үүсвэр- 208 542 360₮ Тогтвортой амьжиргаа төслийн хөрөнгөөөр- 144 000 000₮ Өөрийн хөрөнгөөр- 64 542 360₮
“Нийтийн хүсэл, нэг ìîä” төслийг захиалсан Óвс аймгийн Наранбулаг сумûн
31
Нутгийн зөвлөлийн дарга О.Áалжиннÿм Гиш¿¿д Ю. Дýлгýрмаа “Нийтийн хүсэл, нэг ìîä” төслийг боловсруулсан: “Эх орон цýвýр байгаль” ÕÕК-ний ерөнхий захирал, ×ингýс Õаанû Дýлхийн Академийн ýкологийн асуудал хариуцсан ажилтан, жинхýнý гиш¿¿н, академич Г. Лхагвас¿рýн Төслийг хýрýгж¿¿лýгч Óвс аймгийн Наранбулаг сумûн албан болон албан бус нөхөрлөлийн гиш¿¿д, иргýд Áалжиннÿмûн Дýлгýрмаа, Дýлгýрмаагийн Лхагвас¿рýн, Лхагвас¿рýнгийн рггшр¿заоаокзоаýр¿зжр¿зжрж¿зр
