Η ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ΚΑΙ ΤΟ ΞΕΡΙΖΩΜΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ

ΤΑΣΟΣ ΒΟΥΡΝΑΣ

Η ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ΚΑΙ ΤΟ ΞΕΡΙΖΩΜΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΦΩΝ ΤΟΛΙΔΗ ΣΟΛΩΝΟΣ 71 - ΑΘΗΝΑ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ

Η ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΑ ΚΑΙ ΤΟ ΞΕΡΙΖΩΜΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ

1. Η ΕΛΛΑΔΑ ΕΝΤΟΛΟΔΟΧΟΣ ΤΩΝ ΞΕΝΩΝ

Η εκστρατεία στη Μικρά Ασία που άρχισε με την αποστολή της Α ' Ελληνικής μεραρ­χίας στη Σμύρνη το Μάιο του 1919 έχει τα ίδια ιμπεριαλιστικά κίνητρα με την Ουκρα­νική, με τη διαφορά ότι καλύπτονταν με όλα τα επιχειρήματα του νεοελληνικού μεγαλοϊ­δεατισμού, αρχίζοντας από το αλυτρωτικό και τελειώνοντας στο φρούδο όνειρο της ανα­σύστασης της Βυζαντινής αυτοκρατορίας.

Και αυτά μεν ήταν τα επιχειρήματα του πεζοδρομίου, τα οποία χρησιμοποίησε η βενιζελική προπαγάνδα για να φανατίσει τις μάζες. Στην πραγματικότητα επρόκειτο για μια υπερπόντια επιχείρηση που ανέλαβε η χώρα μας παίζοντας το ρόλο του χωροφύ­λακα των Δυτικών ιμπεριαλιστών, οι οποίοι και την προέτρεψαν να την επιχειρήσει προ- κειμένου, αφ’ ενός μεν να εγκαταστήσουν

7

φίλια φυλάκια στο δρόμο του πετρελαίου της Μ. Ανατολής και ιδιαίτερα της περιοχής Μουσούλης, και αφ’ ετέρου να φενακίσουν την Ελλάδα προσφέροντάς της μια περιοχή η οποία όχι μόνο ήταν αδύνατο να κρατηθεί με τα μέσα που διέθετε ο στρατιωτικός μηχανι­σμός της, αλλά και που αργά ή γρήγορα θα είχε ν’ αντιμετωπίσει τη συμπαγή τουρκική μάζα του εσωτερικού της Μ. Ασίας, η οποία είχε ξυπνήσει από τη χειμέρια εθνική και πολιτική νάρκη της, υπό την ηγεσία ενός δυναμικού ηγέτη της, του Μουσταφά Κεμάλ, σφοδρού αντίπαλου του σουλτανικού καθε­στώτος της Κωνσταντινουπόλεως και φορέως ενός μεταρρυθμιστικού πνεύματος που ήταν πολύ πιο προχωρημένο από το κίνημα των Νεοτούρκων του 1908 και με κάποιες συνδέ­σεις προς το καθεστώς των Μπολσεβίκων, που πάλευε τότε απεγνωσμένα αλλά και νικη­φόρα για την επιβίωσή του στον απέραντο ρωσικό χώρο. Ήδη από το 1915 οι Αγγλο- γάλλοι, προκειμένου να παρασύρουν την χώρα στον πόλεμο, είχαν υποσχεθεί να προ- σαρτήσουν στην Ελλάδα την περιοχή της Σμύρνης, κέντρο ελληνικό με υπέρ τις 300.000 πληθυσμό (όταν η ελληνική πρωτεύ­ουσα δεν υπερέθαινε τις 120.000). Και ενώ η υπόσχεση είχε ατονίσει, ευθύς μετά την υπο­γραφή της συνθήκης των Σεβρών (και ιδίως όταν φάνηκε πως οι Τούρκοι δεν ήταν διατε­θειμένοι να εφαρμόσουν πιστά τους όρους της) οι Άγγλοι επανέλαθαν τις προτάσεις

τους και έπεισαν τον Βενιζέλο να στείλει δυνάμεις κατοχής στα μικρασιατικά παράλια της περιοχής Σμύρνης για να αστυνομεύσει η Ελλάδα τα αγγλικά συμφέροντα.

Η κατοχή όμως μιας περιοχής η οποία δεχόταν το θανάσιμο εναγκαλισμό της συμ­παγούς τουρκικής ενδοχώρας δεν ήταν εύκολη υπόθεση και ιδιαίτερα για ένα στρατό όπως ο ελληνικός, ο οποίος βρισκόταν σε συνεχή πολεμικό συναγερμό επί μία συναπτή δεκαετία και επιπροσθέτως ήταν εφοδια­σμένος κατά τον χειρότερο τρόπο, τόσο από πλευράς εφοδίων συντήρησης μεγάλων μονάδων σε υπερπόντια εκστρατεία, όσο και από πλευράς πολεμοφοδίων.

Η ελληνική κατοχή έφερε μοιραίως και την έντονη τουρκική αντίσταση. Ο αγρο­τικός πληθυσμός της τουρκικής υπαίθρου, υπό την ηγεσία του συνταγματάρχη του Τουρκικού στρατού και αντάρτη εναντίον της σουλτανικής εξουσίας Κεμάλ Αττατούρκ, έλαβε τα όπλα και ανέπτυξε ένα ισχυρό κίνημα αντίστασης που εκδηλωνόταν με συνεχείς επιθέσεις φθοράς εναντίον των παρυφών των ελληνικών δυνάμεων κατοχής.

Οι συνεχείς αυτές επιθέσεις φθοράς εναν­τίον του ελληνικού στρατού υποχρέωσαν τον Βενιζέλο να ζητήσει από τους Αγγλογάλλους αλλαγή των όρων της κατοχής και να επι- τραπεί στην ελληνική κυβέρνηση να στείλει και νέα στρατεύματα - όπως και έγινε. Η Μικρασία άρχισε να γίνεται για την Ελλάδα

9

ο καιάδας που καταβρόχθιζε τους εθνικούς της πόρους και εξέθετε σε κίνδυνο τη ζωή των στρατευμένων παιδιών της κατά τρόπο που δεν ήταν δυνατό να τον φανταστούν αυτοί που θεώρησαν τη Μικρασιατική εκστρατεία σαν υπόθεση που έδινε αλυτρωτικές και οικο­νομικές λύσεις στα χρονίζοντα νεοελληνικά προβλήματα.

Πρέπει να σημειωθεί ότι οι αντιπολιτευό­μενοι τόν Βενιζέλο, όχι μόνο διαφωνούσαν για τη Μικρασιατική εκστρατεία, αλλά και επέχαιραν για τις ατυχίες του ελληνικού στρατού στα άξενα μικρασιατικά χώματα. Και όταν άρχισε η προέλαση του ελληνικού στρατού στο εσωτερικό της Μικρασίας (η οποία χωρίς σοβαρά εμπόδια έφθασε ως τον ποταμό Σαγγάριο και τα υψίπεδα της Άγκυ­ρας για να καταρρέυσει σα χάρτινος πύργος στην πρώτη σοβαρή αντεπίθεση του Κεμάλ), η αντιπολίτευση στην Αθήνα υπεκίνησε με κάθε τρόπο τις αντιτιθέμενες δυνάμεις στην εκστρατεία. Αντίθεση εξέφρασαν επίσης και οι κομμουνιστές, αλλά για λόγους αρχών ιδεολογικών, αφού η κοσμοθεωρία τους δεν δεχόταν τις ιμπεριαλιστικές πέραν των ορίων της Ελλάδας, επιχειρήσεις.

Είναι αναμφισβήτητο ότι η εκστρατεία της Μικράς Ασίας δεν είχε καμιά σχέση με τις ελληνικές αλυτρωτικές διεκδικήσεις με τον τρόπο που υποκινήθηκε από τους ξένους, οι οποίοι σε μια φάση που έβλεπαν σαφή τον κίνδυνο να χαθεί γι’ αυτούς η περιοχή της

10

Εγγύς και της Μέσης Ανατολής με τα πλούσια πετρελαιοφόρα τότε κοιτάσματα της περιοχής Μουσούλης, προώθησαν την Ελλάδα στο ρόλο του χωροφύλακα των συμ­φερόντων τους, υποσχόμενοι την πραγμά­τωση των μεγαλοϊδεατικών ονείρων τεσ­σάρων μεταπελευθερωτικών γενεών. Η μικρα­σιατική υπόθεση ήταν για τους ξένους ένα ακροβατικό παιχνίδι σε βάρος της Ελλάδας, που ρυθμιζόταν από το κατά πόσο το εσωτε­ρικό καθεστώς της χώρας ήταν φιλικό ή όχι έναντι της Αντάντ. Και όταν μετά το θάνατο του βασιλέως Αλεξάνδρου (στις 12 Σεπτεμ­βρίου 1920 από δάγκωμα πιθήκου στο ανά­κτορο Τατοΐου) η χώρα οδηγήθηκε στις εκλογές της 1 Νοεμβρίου 1920, κατά τις οποίες συνετρίθη κυριολεκτικά ο Βενιζέλος εξ αιτίας της αντιδημοφιλούς Μικρασιατικής εκστρατείας και εξελέγησαν στην κυβέρνηση οι αντίπαλοί του, ετέθη αμέσως το ζήτημα επαναφοράς του εξορίστου βασιλέως Κων­σταντίνου, η οποία και πραγματώθηκε στις αρχές του 1921 με δημοψήφισμα που διε- ξήχθη υπό συνθήκες αφόρητης τρομοκρα­τίας. Και τότε παρουσιάστηκε το παράδοξο φαινόμενο, το οποίο δεν είναι άσχετο με τα ήθη της ξενοκρατούμενης πολιτικής στην Ελλάδα. Η αντιβενιζελική παράταξη, η οποία αγωνιζόταν με όλα τα μέσα που είχε στη διά­θεσή της να σταματήσει την μικρασιατική επιχείρηση, ευθύς ως έγινε εξουσία άρχισε να ενεργεί πιο δραστήρια από τους αντιπάλους

11

της για τη συνέχιση της εκστρατείας, υπα- κούοντας σε αγγλικά κελεύσματα, που βρήκαν πρόθυμο αποδέκτη τον Δημήτριο Γούναρη και την κυβέρνησή του. Και όχι μόνο δεν σταμάτησε την επιχείρηση, αλλά αντίθετα την ενίσχυσε επιστρατεύοντας και νέες κλάσεις, τις οποίες έστειλε στο μέτωπο, ενώ το Ελληνικό Γενικό Επιτελείο θέλοντας να κατασιγάσει τους φόβους των Άγγλων για το ενδεχόμενο να περιέλθει η περιοχή της Μουσούλης στον Μουσταφά Κεμάλ, κατάρ­τισε σχέδιο επιθετικής επιχείρησης του ελληνικού στρατού, παρά το γεγονός ότι οι δυνάμεις του Κεμάλ είχαν ενισχυθεί σε υψηλό βαθμό, τόσο από τους Γάλλους και τους Ιταλούς (οι οποίοι του παρεχώρησαν με μεγάλες ευκολίες το πολεμικό υλικό που διέ­θεταν αποθηκευμένο στην Κιλικία) όσο και από τη νεαρή Σοβιετική Ένωση, η οποία από λόγους ιδεολογικών αρχών έβλεπε στο πρό­σωπο του Τούρκου ηγέτη τον επαναστάτη ο οποίος όρθωνε το ανάστημά του στους δυτι­κούς ιμπεριαλιστές και τους Έλληνες που ανέλαβαν το βάρος μιας υπερπόντιας εισβολής στα Τουρκικά εδάφη και συνήγειρε τους Τούρκους αγρότες σε ένα δίκαιο εθνι- κοαπελευθερωτικό πόλεμο, ο οποίος στρε­φόταν ταυτόχρονα και εναντίον του τουρ­κικού τιμαριωτισμού της Κωνσταντινούπο­λης, που θεωρούσε τον Κεμάλ αποστάτη και εχθρό του σουλτάνου.

Οι πρώτες επιχειρήσεις του ελληνικού

12

στρατού τον Ιούνιο του 1921 στη μικρασια­τική ενδοχώρα σημείωσαν επιτυχίες απρό­βλεπτες και για τους σχεδιαστές της εκστρα­τείας επιτελικούς και σχηματίστηκε ανάμεσα στους υπεύθυνους του Επιτελείου η εντύ­πωση, ότι ο αντίπαλος ήταν ανίσχυρος και ανοργάνωτος ουσιαστικά. Ωστόσο τα πράγ­ματα δεν ήταν καθόλου έτσι. Ο Κεμάλ, προι­κισμένος στρατιωτικός και πολιτικός ηγέτης, διαθέτοντας την απόλυτη υποστήριξη ομάδων ατάκτων του αγροτικού πληθυσμού της Μικρασιατικής ενδοχώρας, μεταχειρί­στηκε την πανάρχαια παγίδα του να παρα­σύρει τον αντίπαλο μακριά από τις βάσεις ανεφοδιασμού του και κατόπι να τον πλήξει αποφασιστικά.

Ο μόνος ο οποίος είχε αντιληφθεί την τακτική του Κεμάλ ήταν ο αρχιστράτηγος Αναστάσιος Παπούλας και εξέφρασε σχε­τικές αντιρρήσεις. Στή σύσκεψη της Κιου- τάχειας, που έγινε στο τέλος του Ιουλίου 1921, και στην οποία συμμετείχαν ο τότε βασιλεύς Κωνσταντίνος, ο πρωθυπουργός Δημ. Γούναρης, ο υπουργός των Στρατιω­τικών Ν. Θεοτόκης, ο αρχιστράτηγος Παπούλας, ο επιτελάρχης Κ. Πάλλης και ο στρατηγός Δούσμανης αποφασίστηκε η συνέχιση της επίθεσης. Το τραγικό όμως είναι ότι όλα όσα ειπώθηκαν στη σύσκεψη εκείνη ο Κεμάλ τα πληροφορήθηκε λεπτομε­ρέστατα όπως μαρτυρεί ένας υπεύθυνος στρα­τιωτικός της εποχής (Σπυρίδωνος, Πόλεμος

13

και ελευθερία, σ. 163) γεγονός που έδειχνε πόσο βαθιά είχε εισχωρήσει η προδοσία στις τάξεις του ελληνικού κατεστημένου. Η επί­θεση του ελληνικού στρατού άρχισε τις πρώτες ημέρες του Αυγούστου 1921 και οι δυνάμεις του εκστρατευτικού σώματος προω- θήθηκαν ως τις όχθες του ποταμού της μικρα­σιατικής ενδοχώρας Σαγγάριου. Το επόμενο βήμα ήταν η προέλαση του υπό τον πρίγκι­πα Ανδρέα Σώματος Στρατού στην άξενη και αυχμηρή Αλμυρά Έρημο. Ήταν το τελευταίο σημείο της ελληνικής προέλασης και η απαρχή της μικρασιατικής συμφοράς. Το Σώμα του πρίγκιπα Ανδρέα υπέστη τρομα­κτικές απώλειες και υποχρεώθηκε να οπισθο­χωρήσει.

Η ελληνική προέλαση προς το Σαγγάριο και την Αλμυρά Έρημο συνετρίθη και ο στρατός υποχρεώθηκε να οπισθοχωρήσει στις αρχικές του θέσεις εξόρμησης, που είχαν σχήμα ριπιδίου γύρω από την περιοχή Σμύρνης. Η εκστρατεία εκείνη του θέρους του 1921 κόστισε στις ελληνικές στρατιω­τικές δυνάμεις 25.000 περίπου νεκρούς και τραυματίες και τεράστιες απώλειες σε πολε­μικό υλικό.

2. ΑΝΤΙΔΡΑΣΕΙΣ ΣΤΟ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟΤΟ «ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΟ ΜΑΝΙΦΕΣΤΟ»

Την έξαλλη και τυχοδιωκτική πολιτική του παλαιοκομματισμού και των υπολειμ­μάτων των κοτζαμπάσηδων, (που αντιτά­

14

χτηκαν στη μικρασιατική επιχείρηση όσο βρισκόταν ο Βενιζέλος στην εξουσία για να υπερθεματίσουν σε αγγλοδουλεία από τη στιγμή που πήραν την εξουσία στα χέρια τους) κατάγγειλαν εκτός των Φιλελευθέρων (οι οποίοι δεν είχαν το κουράγιο να εκφρά- σουν την πλήρη και ριζική αντίθεσή τους) οι προοδευτικοί δημοκρατικοί κύκλοι και οι κομμουνιστές. Για τους τελευταίους το μικρασιατικό μέτωπο στάθηκε πεδίο έντονων ιδεολογικών και πολιτικών ζυμώσεων, ενώ οι δημοκρατικοί κύκλοι της Αθήνας και συγκε­κριμένα η ομάδα των Κοινωνιολόγων υπό τον Αλέξανδρο Παπαναστασίου (Σπύρος Μελάς, Σπύρος Θεοδωρόπουλος, Θ. Πετιμεζάς, Περι­κλής Καραπάνος, Βιλαράς κ.ά.) υπέγραψαν και κυκλοφόρησαν το περίφημο «Δημοκρα­τικό Μανιφέστο», με ημερομηνία 12 Φεβρουάριου 1922. Το τολμηρό εκείνο για την εποχή του δημοκρατικό κείμενο έκανε βαθύτατη αίσθηση στην ελληνική κοινή γνώμη. Το μεταφέρω εδώ ολόκληρο, γιατί ως κείμενο δημοκρατικής ευθύνης κακοπάθησε πολύ από τις κατά καιρούς λογοκρισίες και δημοσιεύτηκε κολοβωμένο στον τύπο της εποχής.

«Η κρισιμότης εις την οποίαν έχουν περιέλθει τα εθνικά μας πράγματα και οι μεγάλοι κίνδυνοι προς τους οποίους φερόμεθα, επιβάλλουν περισσότερο από πάντοτε να είπωμεν γυμνήν, οσονδήποτε ωμή και αν είναι, την αλήθειαν. Και την αλήθειαν αυτήν όπως θλέπομεν, θεωρούμεν καθήκον μας να διακη- ρύξωμεν.

15

Η Ελλάς πιστή εις τας παραδόσεις της και τας υπο­χρεώσεις της, εν πλήρει γνώσει των συμφερόντων και συναισθήσει των δικαιωμάτων της, καταπνί- ξασα έκθεσμον εσωτερικήν αντίδρασιν, εισήλθεν εις τον παγκόσμιον πόλεμον και ηγωνίσθη και αυτή ολοψύχως προς επικράτησιν του δικαίου, εξασφά- λισιν της εθνικής ελευθερίας και παγίωσιν της ειρήνης εις την Ευρώπην. Και εμπιστευθείσα τα δίκαιά της εις τους Μεγάλους συμμάχους, τους παλαιούς προστάτας και φίλους της είδε τας προσ­δοκίας της δικαιουμένας, αφού διά των συνθηκών με την Βουλγαρίαν και την Τουρκίαν και των συναφών προς αυτάς διεθνών πράξεων, ανεγνωρί- σθησαν κατά τον δυνατόν μέτρον αι εθνικαί μας διεκδικήσεις.Και ανέθεσαν μεν οι σύμμαχοι την εφαρμογήν της συνθήκης των Σεβρών εις την Ελλάδα, αλλά εξηκο- λούθουν οι ίδιοι τας εχθροπραξίας με τους Τούρ­κους.Το γεγονός τούτο, η εκ του κοινού αγώνος αλληλεγ­γύη, καθώς και το γενικόν συμμαχικόν συμφέρον προς σεβασμόν των συνθηκών, παρείχαν την θεθαίωσιν ότι η Ελλάς εις την προσπάθειάν της προς εφαρμογήν της συνθήκης των Σεβρών θα είχεν εκτός και της μικράς πολεμικής συνδρομής των Συμμάχων εν πάση περιπτώσει την υλικήν και κυρίως αμέριστον ηθικήν αρωγήν των. Αυτή δε και μόνη θα ήτο ικανή να προκαλέση εν περιπτώσει πείσμονος αντιστάσεως της Τουρκίας τας δυσμενε- στέρας δΓ αυτήν συνεπείας, αι οποίαι προηγγέλ- θησαν διά της μετ’ αυτής συνθήκης και αίτινες θα οδήγουν εις ολοκληρωτικήν απελευθέρωσιν και της Ελληνικής και των άλλων υπό τον τουρκικόν ζυγόν εθνοτήτων.Όμως τα πράγματα μετεθλήθησαν άρδην από της 22ας Νοεμβρίου 1920.Αι σύμμαχοι Μεγάλαι Δυνάμεις θλέπουσαι κατά

ποιον τρόπον επεδίωκαν τα κυθερνώντα κόμματα να λύσουν το δυναστικόν ζήτημα, εδήλωσαν επισήμως ότι:Δεν θέλουν να επέμθουν εις τα εσωτερικά πράγματα της Ελλάδος, αλλά είναι ηναγκασμέναι να δηλώ­σουν δημοσία ότι η παλινόρθωσις επί του θρόνου της Ελλάδος ενός ηγεμόνος του οποίου η όχι νομι- μόφρων στάσις και διαγωγή απέναντι των συμ­μάχων κατά την διάρκειαν του πολέμου, εγένετο δΓ αυτούς πηγή δυσχερείων και απωλειών σοβαρών, δεν θα ηδύνατο να θεωρηθεί παρ’ αυτών ειμή ως κύρωσις παρά της Ελλάδος των εχθρικών πράξεων του βασιλέως Κωνσταντίνου. Το γεγονός τούτο θα εδημιούργει μίαν κατάστασιν, νέαν, δυσμενή εις τας σχέσεις μεταξύ Ελλάδος και των Συμμάχων και εις την περίπτωσιν αυτήν αι τρεις Κυβερνήσεις δηλούν ότι επιφυλάσσουν δι’ εαυτάς πλήρη ελευθερίαν δράσεως διά να κανονίσουν την κατάστασιν αυτήν. Την εξαιρετικήν σοβαρότητα της τοιαύτης δηλώ- σεως ανεξαρτήτως της θασιμότητος ή μη των κατά του βασιλέως ισχυρισμών των Συμμάχων έκρυψαν από τον λαόν τα κυθερνώντα κόμματα και διά της σκηνοθεσίας του δημοψηφίσματος της 22ας Νοεμ­βρίου 1920 έρριψαν εφ’ ολοκλήρου του Ελληνικού Έθνους την ευθύνην της παλινορθώσεως, του βασι- λέως Κωνσταντίνου, υπέρ της οποίας κανείς πολιτι­κός, πονών την πατρίδα, δεν επιτρέπεται να ταχθεί μετά την κατά της Γερμανίας συμμαχικήν νίκην. Τοιουτοτρόπως εδημιουργήθη εις τον τόπον μας καθεστώς μη απολαύον της εμπιστοσύνης των Συμ­μάχων τοσούτον μάλλον καθόσον τα ίδια τα κόμ­ματα διά της δουλικής των συμπεριφοράς από του 1915 κατόρθωσαν να παραστήσουν τον βασιλέα Κωνσταντίνον ως συγκεντρούντα εις τον τόπον την ισχυροτέραν και σταθερωτέραν πολιτικήν δύναμιν επιθαλλομένην εναντίον σαφώς εκπεφραζομένης διαφόρου λαϊκής θελήσεως.

17

Έκτοτε επισωρεύονται αι εθνικαί συμφοραί. Η Ελλάς εξέπεσεν από την επίζηλον θέσιν που είχεν εις το πλευρόν των συμμάχων. Κάθε οικονομική αρωγή εκ μέρους αυτών διεκόπη.Ο βασιλεύς επανελθών δεν ανεγνωρίσθη. Ανεγνω- ρίσθη όμως ο Κεμάλ και η Κυβέρνησις της Ά γ­κυρας ως νόμιμος και ως κυρίως εκπροσωπούσα την Τουρκίαν. Η συνθήκη των Σεθρών εγκατελείφθη και όχι μόνο αφέθημεν κατάμονοι να επιθάλωμεν την ειρήνην εις τους Τούρκους αλλά και περιορι- ζόμεθα από τους συμμάχους εις την πολεμικήν μας δράσιν.Σύμμαχοι Δυνάμεις συνάπτουν συμφωνίας με τους Τούρκους, διευκολύνουν την στρατιωτικήν ενί- σχυσιν και υποστηρίζουν τας πλέον παραλόγους αξιώσεις των.Επί πλέον η Βόρειος Ήπειρος ενώ είχε κατακυ­ρωθεί εις την Ελλάδα διά διεθνούς πράξεως παρα- χωρείται από τας ιδίας συμμάχους Δυνάμεις εις την Αλβανίαν. Η διά την αποκατάστασιν των Δωδεκα­νήσων ανειλημένη υποχρέωσις αθετείται αδιαμαρ- τυρήτως. Τέλος, ακόμη και ύστερα από αιματηρο- τάτους και επιτυχείς αγώνας του στρατού μας όχι μόνον δεν γίνεται πλέον κανείς λόγος περί σεβα­σμού της μετά της Τουρκίας συνθήκης, αλλά και πανταχόθεν επιδιώκεται η απομάκρυνσίς μας από την Μ. Ασίαν υποστηρίζεται μεταξύ των Συμμάχων κατά παράθασιν της από αιώνος ισχυούσης αρχής διά τας απελευθερουμένας από την Τουρκίαν χώρας η αποκατάστασις πλήρως της τουρκικής κυριαρχίας και διοικήσεως εις τα απελευθερωθέντα τμήματα της Μ. Ασίας, εσχάτως δε και της Ανατολικής Θρά­κης, διά να χαθή κατόπιν με την σειράν της και η Μακεδονία. Παριστάνονται δε σήμερον αι κυρω- θείσαι διά συνθήκης εθνικαί μας διεκδικήσεις ως κατακτητικοί από ίδια συμμαχικά στόματα, τα οποία προηγουμένως εκήρυτταν ότι η διατήρησις

18

της Τουρκικής κατακτήσεως εις την Θράκην και την Δυτικήν Μ. Ασίαν αντίκειται εις το δίκαιον, εις την ιδέαν της εθνικής ελευθερίας και τον ανθρωπι­σμόν. Παντού όπου προηγουμένως ευρίσκαμεν θερμή ν φιλική ν υποδοχήν και αμέριστον υποστήρι- ξιν, συναντώμεν τώρα εις όλα μας τα ζητήματα δυσμένειαν και εχθρότητα.Εις τοιούτον δε σημείον έχουν περιέλθει τα πράγ­ματα, ώστε ενώ από τεσσάρων μηνών η κυβέρνησις εκλιπαρεί την επέμθασιν των συμμάχων προς ειρή- νευσιν συμμαχική συμφωνία προς τούτο έστω και πόρρωθεν ικανοποιούσα τας αξιώσεις μας και δυνα- μένηεν ταυτώ να επιθληθή εις τους Τούρκους από τους συμμάχους, απεδείχθη αδύνατος.Μόνον με εντελή καταστροφήν των εθνικών μας δικαίων φαίνεται ότι θα ήτο κατορθωτή η συμμα­χική συμφωνία.Κατ’ ακολουθίαν μοιραίως φερόμεθα εις εξακολού- θησιν της πολεμικής καταστάσεως με παντελή ιδικήν μας απομόνωσιν, και έμμεσον και άμεσον ακόμη υποστήριξιν των Τούρκων εκ μέρους των παλαιών φίλων και προστατών της Ελλάδος των χθεσινών συμπολεμιστών και συμμάχων μας.Η τοιαύτη καταστροφή επήλθε και συνεχίζεται, διότι οι υπεύθυνοι κυθερνήται απέκρυψαν την αλή­θειαν από τον λαόν, έταξαν υπεράνω της εθνικής σωτηρίας προσωπικά συμφέροντα της βασιλείας όπισθεν των οποίων καλύπτεται ευτελής κομματική ιδιοτέλεια.Αλλά είναι πλέον καιρός έστω και την υστάτην στιγμήν να συνέλθουν, να παύσουν τα ψεύδη, να επιθληθή το πραγματικόν συμφέρον του Έθνους. Είναι καιρός να εξαρθώμεν όλοι υπεράνω κάθε κομ­ματικής εμπαθείας και κομματικής θλέψεως.Είναι υπερτάτη ανάγκη κάθε προσωπικόν συμφέρον της βασιλείας να υποκύψη αγογγύστως εις το εθνι- κόν. Αι δημαγωγικαί προσωπολατρείαι και οι

19

βυζαντινισμοί πρέπει να λείψουν. Πρόκειται περί της υποστάσεως του Έθνους, περί του στρατού μας του τόσον ηρωϊκώς θυσιαζομένου, περί της ζωής του εργαζομένου λαού του οποίου διαρκώς τα βάρη αυξάνουν. Η Ελλάς είναι δημιούργημα του πνεύ­ματος των μόχθων και των αγώνων των τέκνων της. Δεν ε ίν α ι θ α σ ιλ ικ ό ν τ ιμ ά ρ ιο ν . Και δεν ημπορεί ποτέ να γίνει ανεκτόν να θυσιασθή και το ελάχιστον τμήμα της χάριν προσωπικών βασιλικών συμφερόντων.Παρ’ όλον τον πόθον προς επάνοδον εις τον ειρη- νικόν θίον δεν είναι δυνατόν να δεχθή η Ελλάς να επιθληθή εκ νέου η Τουρκική διοίκησις εις τα απο- σπασθέντα διά της συνθήκης των Σεβρών τμήματα της Μ. Ασίας. Από την εκ της Τουρκικής κατακτή- σεως τέφραν εθλάστησεν εκεί και ανθεί Ελληνική ζωή παράγουσα πλούτον, κτίζουσα πόλεις, εξα- πλώνουσα τα φώτα, δημιουργούσα πολιτισμόν, ζωή η οποία ενσαρκώνεται εις εκατομμύριον ανθρω­πίνων υπάρξεων εχουσών την πλέον ισχυράν εθνικήν συνείδησιν και θέλησιν. Και όλα αυτά υπό την σκληράν πίεσιν και τον κατατρεγμόν του πλέον βαρβάρου κατακτητού. Ένεκα τούτου γίνεται φανερόν εις ποίας εθνότητος πεδίον δράσεως διά λόγους και γεωγραφικούς και φυλετικούς ανήκουν αναγκαίως τα μέρη εκείνα όπως άλλως τε και η ιστορία των το μαρτυρεί, ενώ ουδέν αποδεικνύουν τοπικαί μικραί αλλοεθνείς πλειοψηφίαι, αίτινες και εγενήθησαν από την πλέον καταστρεπτικήν κατά- κτησιν και διατηρούνται χάρις εις αυτήν.Την ελληνικήν λοιπόν αυτήν ζωήν δεν είναι δυνατόν να παραδώσωμεν εις τους Τούρκους πάλιν, μετά τριών ετών ελεύθερον θίον, ακόμη και διά λόγους μόνον φιλανθρωπίας.Οι Τούρκοι εστάθησαν ανίκανοι να δημιουργήσουν ιδικόν των ανώτερον πολιτισμόν ή να δεχθούν τον πολιτισμόν των εθνών που κατέκτησαν. Την επι-

20

θολήν των επ’ αυτών εστήριξαν διαρκώς εις την πλέον ωμήν βίαν, εις την παρεμπόδισιν της προ­κοπής των υποδούλων, των οποίων κάθε οικονο­μική, εθνική και πνευματική ανύψωσις επνίγετο και πνίγεται πάντοτε εις το αίμα και την αρπαγήν.Τι λοιπόν περιμένει τον Ελληνισμόν της Μ. Ασίας παραδιδόμενον εκ νέου εις τους Τούρκους το γνω- ρίζομεν. Και αν το παλαιόν μαρτυρολόγιον του Γένους κείται μακράν εις την μνήμην μας θοούν οι διωγμοί, αι σφαγαί, τα βασανιστήρια και αι αρπα- γαί, αι από του 1913 κατά των ομοεθνών μας, δια- πραττόμεναι συστηματικώς εις την Μ. Ασίαν και Θράκην κατ’ επιαγγήν αυτού του κράτους όπως πάντοτε, καθώς και η επίσης τραγική τύχη των Αρμενίων. Δεν είμεθα απλοϊκοί τόσον διά να πιστεύομεν εις προστασίας μειοψηφιών, εμπιστευ­μένος εις οιασδήποτε αρχάς, εντός περιβάλλοντος τουρκικής διοικήσεως.

Διά τους ιδίους λόγους εις τους οποίους προστί­θεται και αύξησις των κινδύνων της ασφαλείας του Κράτους και της διατη ρήσεως της ειρήνης, αμεσώ- τερον απειλουμένας από μεγαλυτέραν εκ νέου εξά- πλωσιν των Τούρκων εις την Θράκην δεν είναι δυνατόν να δεχθή η Ελλάς ούτε συζήτησιν περί οιασδήποτε υποχωρήσεώς μας εις την Θράκην. Προς περιφρούρησιν των νομίμων αυτών εθνικών μας αξιώσεων έχομεν ανάγκην της αμερίστου συν­δρομής των παλαιών προστατών φίλων και συμ­μάχων της Ελλάδος.

Τίποτε δεν χωρίζει το Έθνος από αυτούς. Εάν ευρέθησαν εις το παρελθόν Κυβερνήσεις επιθλη- θείσαι εις τον τόπον εναντίον της λαϊκής θελήσεως, αίτινες ημπόδισαν επί τινα χρόνον την Ελλάδα να συνέχιση την πατροπαράδοτον πολιτικήν της, ο Ελληνισμός όμως μετά δύο πολέμους και μίαν εξαν- τλητικήν επιστράτευσιν έκαμε μίαν επανάστασιν

21

διά να αναμειχθή εις τον πόλεμον παρά το πλευρόν των παλαιών του φίλων και έθεσεν όλας του τας δυνάμεις εις τον κοινόν υπέρ του δικαίου αγώνα, τον οποίον και συνεχίζει ακόμα με υπερτάτας θυσίας. Και αφού εκ μέρους των συμμάχων προβάλλεται δυσπιστία προς ημάς, ένεκα του τρόπου καθ’ ον το δυναστικόν ζήτημα και η αποκατάστασις της Ελλάδος, εις την συμμαχικήν της θέσιν κατ’ άλλον τρόπον απεδείχθη πλέον περιτράνως αδύνατος, επι­βάλλεται να διαμορφωθεί τοιουτοτρόπως το δυνα­στικόν καθεστώς, ώστε να ανακτηθή πλήρως η εμπιστοσύνη των συμμάχων.Είναι ψεύδος ότι τούτο αποτελεί οπωσδήποτε επέμ- θασιν εις την διακυθέρνησιν του τόπου, μείωσιν της αυτοτελείας του. Εφ’ όσον το Έθνος έχει ανάγκην της συνδρομής των συμμάχων Δυνάμεων και είναι αποφασισμένον μαζί τους να βαδίζει εις το μέλλον, όπως και εις το παρελθόν, αυτό τούτο το Έθνος ορμώμενον από την επίγνωσιν των υπερτάτων συμ­φερόντων του ελευθέρως και αυτοπροαιρέτως θα εκδηλώση κατά τρόπον αποκλείοντα κάθε αμφι- σθήτησιν και δισταγμόν την τοιαύτην ειλικρινή του πρόθεσιν.Αν όμως παρ’ όλας τας επισωρευομένας συμφοράς εξακολουθήση η κυβέρνησις αδιαφορούσα διά την έκπτωσιν της Ελλάδος από την συμμαχικήν της θέσιν, να τάσση το προσωπικόν βασιλικόν συμ­φέρον υπεράνω της γενικής σωτηρίας θα γενικευθή η πεποίθησις ήτις ήρχισε να ριζοβολή αφ’ ότου προ ολίγων ετών εματαιώθη η θέλησις του Έθνους προς κανονισμόν της Εξωτερικής του πολιτικής, συμ- φώνως προς τας παραδόσεις τα αισθήματα και τα συμφέροντά του, ότι ο θεσμός της βασιλείας, τον οποίον εδέχθη και διατηρεί ο Ελληνικός λαός όπως τον έχει πρόμαχον των εθνικών συμφορών συντελεί όχι εις την συνοχήν, αλλά εις την διάσπασιν του Έθνους. Σύμφωνα δε με την πεποίθησιν αυτήν το

22

βλέπομεν καθαρά θα ρυθμίση όπως είναι φυσικόν την δράσιν του το Έθνος άξιον και σεβασμού μεγα- λυτέρου και τύχης καλυτέρας».

Πρέπει να σημειωθεί ότι το «Δημοκρατικό Μανιφέστο» συντάχθηκε από τον ίδιο τον Αλέξανδρο Παπαναστασίου και αποτελεί άμεση αντανάκλαση των ιδεών του. Τον Ιούνιο του 1922 δικάζονταν και καταδικά­ζονταν σε τριετή φυλάκιση ο Αλέξ. Παπανα­στασίου και οι συνυπογράφοντες το «Δημο­κρατικό Μανιφέστο». Η δίκη έγινε στο Κακουργιοδικείο Λαμίας. Ο κοτζαμπασισμός φίμωνε για άλλη μια φορά κάθε φιλελεύθερη φωνή.

Στην μικρασιατική εκστρατεία αντιτά- χθηκαν επίσης για εντελώς κομματικούς λόγους και οι ομάδες των αξιωματικών Βενι- ζελογενούς προέλευσης, που βρίσκονταν στην Κωνσταντινούπολη, με το ελληνικό απόσπασμα της διασυμμαχικής κατοχής της τότε Τουρκικής πρωτεύουσας όπου είχαν σχηματίσει την επιτροπή «Εθνικής Αμύνης» με στόχο να πειστεί ο αρχιστράτηγος Παπούλας και οι αξιωματικοί να κηρύξουν αυτόνομη την κατεχόμενη περιοχή της Μικρασίας. Η σχετική πολιτική φιλολογία των Φιλελευθέρων γύρω στο θέμα καθώς και στα άρθρα των φιλικών τους εφημερίδων, που εκδίδονταν στην Κωνσταντινούπολη, ρίχνονταν στη γραμμή του μετώπου από τουρκικά αεροπλάνα, γεγονός που είχε σα συνέπεια να διαθρώνεται το ηθικό των ελλη­

23

νικών εκστρατευτικών μονάδων το οποίο, άλλωστε, δεν ήταν περίφημο.

3. ΣΟΒΙΕΤΙΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΜΕΣΟΛΑΒΗΣΗΣ

Και ενώ η κρίση της μικρασιατικής επι­χείρησης πλησίαζε στο μοιραίο τέρμα της, η Σοβιετική Ένωση έστειλε στην Αθήνα μυστικό απεσταλμένο της για να συναντήσει τον τότε γραμματέα του Κομμουνιστικού Κόμματος Γιάννη Κορδάτο και μέσο αυτού να προτείνει στην ελληνική κυβέρνηση τη μεσολάβηση της ΕΣΣΔ στην ελληνοτουρ­κική διένεξη. Η πρόταση του απεσταλμένου της ΕΣΣΔ ήταν να υπογράφει ανακωχή, με αντάλλαγμα την αυτονομία της Σμύρνης και της γύρω περιοχής της, που κατοικούνταν από συμπαγή ελληνικό πληθυσμό. Να πώς διηγείται ο αείμνηστος Γιάννης Κορδάτος στον 13ο τόμο της Ιστορίας του της Ελλάδας το γεγονός (σ. 566 κ.ε.):

«Στις κρίσιμες αυτές μέρες που περνούσε η Ελλάδα, ήρθε από τη Μόσχα ένας απεσταλμένος της Τρίτης Διεθνούς και του υπουργείου Εξωτερικών και Στρα­τιωτικών. Είχε διαβατήριο σουηδικό. Έμεινε στο ξενοδοχείο «Ή θη» στην αρχή και ύστερα στο «Πάγγειο». Είχε κατηγορηματική εντολή να συναν­τήσει τον γραμματέα του Σοσιαλεργατικού Κόμ­ματος (Κομμουνιστικού) και μόνον αυτόν. Γραμμα- τέας τότε ήταν ο συντάχτης τούτης της ιστορίας, γιατί ο Ν. Δημητράτος είχε παραιτηθεί ή πιο σωστά παραμεριστεί.Η πρώτη συνάντησή του με το Ρώσο απεσταλμένο έγινε στους «Αέρηδες», στο τέρμα της οδού Αιόλου.

24

Η δεύτερη στην Ακρόπολη και η τρίτη στην Κηφι­σιά.Ο σοβιετικός απεσταλμένος, αφού μου έδειξε τα διαπιστευτήριά του, που είχαν την υπογραφή του Ζ η νό θ ιεφ καθώς και των Τ ρότσ κυ και Τσ ι- τσ έρ ιν , μου ανακοίνωσε τα εξής: «Η ΕΣΣΔ είναι πρόθυμη να βοηθήσει την Ελλάδα να βγει από το αδιέξοδο της μικρασιατικής εκστρατείας. Πρώτα θα παύσει να ενισχύει υλικώς και ηθικώς τον Κεμάλ και δεύτερον θα ασκήσει όλη την επιρροή της να αυτονομηθεί μια παραλιακή ζώνη της Μικρασίας, όπου κατοικούν πολλοί χριστιανοί. Για να εξασφα­λιστεί η αυτονομία της περιοχής αυτής θα σταλεί διεθνής στρατός από Ελβετούς, Σουηδούς και Νορ­βηγούς, από χώρες δηλαδή που δεν πήραν μέρος στον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο.Για να υποστηρίξει την άποψη αυτή η ΕΣΣΔ ζητεί σαν αντάλλαγμα την αναγνώρισή της, έστω και ντε φάκτο».Ομολογώ πως η πρόταση αυτή, μου έκανε κατά­πληξη. Ρώτησα να μάθω από ποιες αιτίες έγινε η στροφή αυτή. Και πήρα την εξής απάντηση:«Το κίνημα του Κεμάλ είναι απελευθερωτικό και σαν τέτοιο το υποστηρίξαμε όσο μπορούσαμε. Δεν έχουμε όμως καμιά εγγύηση αν ύστερα από την ολο­κληρωτική επικράτησή του, οι παλιές αντιδρα­στικές δυνάμεις στην Τουρκία (μπέηδες και πασά­δες) δεν πάρουν αυτοί τα ηνία της εξουσίας. Έχουμε το παράδειγμα της νεοτουρκικής επανά­στασης του 1908. Αλλιώτικα ξεκίνησαν οι Νεό- τουρκοι και αλλιώτικα πολιτεύτηκαν. Κατάντησαν τελευταία λακέδες του γερμανικού ιμπεριαλισμού και μιλιταρισμού. Ο Κεμάλ έχει γόητρο για την ώρα, αλλά οι στρατηγοί και πολιτικοί που τον υπο­στηρίζουν - έξω από λίγες εξαιρέσεις - είναι αντι­δραστικοί. Ήδη έχουμε όχι ενδείξεις αλλά αποδεί­ξεις, ότι έχουν μυστικές επαφές με τους Γάλλους

25

κεφαλαιοκράτες και ιμπεριαλιστές και αύριο μεθαύριο, αν νικήσουν και διώξουν τους Έλληνες από την Μικρά Ασία και Θράκη, η Τουρκία με τον Κεμάλ ή χωρίς τον Κεμάλ θα προσανατολιστεί προς την Δύση.»Η αστική τάξη της Τουρκίας είναι αδύναμη να συνεχίσει μόνη της την αναδιοργάνωση της χώρας της. Θα κάνει μεταρρυθμίσεις, αλλά δεν θα μπορεί να σταθεί στα πόδια της, αν δεν πάρει δάνεια από την Γαλλία ή Αγγλία, και, όπως ξέρετε, τα δάνεια υποδουλώνουν τις χώρες που τα παίρνουν. Γι’ αυτό θέλουμε να μείνουμε οι Έλληνες στη Μικρασία, όχι από κούφιο αισθηματισμό, αλλά από ρεαλι­στική αντίληψη για το αύριο και μεθαύριο. Οι μειο­νότητες στην Τουρκία στάθηκαν από την μια μεριά η τροχοπέδη στον ολοκληρωτικό εξισλαμισμό της Βαλκανικής και Ανατολής και από την άλλη έγιναν η πηγή που τροφοδότησε τα εθνικά απελευθερωτικά κινήματα των λαών της Βαλκανικής από το 1770 ως τα χθες».Πώς μπορούσε όμως νάρθει σε επαφή ο σοβιετικός απεσταλμένος με την κυβέρνηση; Αυτό ήταν το άλυτο πρόβλημα. Δηλώθηκε σ’ αυτόν πως το Σοσια- λεργατικό (Κομμουνιστικό) Κόμμα είναι μικρό και δεν παίζει ενεργητικό ρόλο στην πολιτική ζωή της χώρας. Συνεπώς ο γραμματέας του δεν έχει το ανά­λογο κύρος για να διαπραγματευτεί μυστικά ένα τόσο λεπτό και σπουδαίο ζήτημα.Ο σοβιετικός όμως απεσταλμένος επέμενε και δέχθηκε να αρχίσει η επαφή με τον αρχηγό της αντιπολίτευσης Στράτο. Ύστερα από την επιμονή του, αναγκάστηκα να ζητήσω ακρόαση από το Στράτο. Με πολλές επιφυλάξεις και προεισαγωγές, για το ποιος ήταν ο σκοπός της επίσκεψής μου, μπήκα στο θέμα.Ο Στράτος με άκουσε με μεγάλη προσοχή: «Είμαι σύμφωνος, μου είπε. Αυτές τις μέρες θα έχουμε

κυβερνητική μεταβολή και αν πετύχει ο αρχιστρά­τηγος Παπούλας, τότε όλα θα πάνε καλά. Αν σχη­ματίσω κυβέρνηση θα σας ειδοποιήσω αφού μελε­τήσω τους φακέλους του υπουργείου των Εξωτε­ρικών και ιδώ ότι δεν υπάρχει ανυπέρβλητον εμπό- διον από τους Άγγλους και Γάλλους, θα σας ειδο­ποιήσω να με φέρετε εις επαφήν με τον Ρώσον απε- σταλμένον. Κρίνω όμως καλόν· αν σας είναι εύκολον να κάνετε βολιδοσκόπησιν εις τον Αντώ­νιον Καρτάλην, τον συμπολίτην σας. Ίσως εκμαι- εύσετε τας διαθέσεις της κυβερνήσεως».Και την τελευταία στιγμή, όταν τον αποχαιρε­τούσα, σφίγγοντας το χέρι μου και κοιτάζοντάς με κατάματα, πρόσθεσε: «Έχω εμπιστοσύνη ότι τα όσα σας είπα για τον Παπούλα και τον Γούναρη, θα μείνουν αναμεταξύ μας. Προσέξατε όμως κατά την έξοδον, οι γουναρικοί σπιούνοι παρακολουθούν την οικίαν μου και τας κινήσεις μου. Προσοχή και στο καλό».Την άλλη μέρα επισκέφτηκα τον Α ντ. Κ αρτάλη στο ξενοδοχείο της «Αγγλίας» όπου έμεινε. Ήταν υπουργός και από τους παράγοντες μάλιστα του γουναρισμού.Όταν του έκανα νύξεις για τη μεσολάβηση της Σοβιετικής Ρωσίας (χωρίς να του πω πως ήταν εδώ απεσταλμένος των Σοβιέτ) με έβρισε και με έδιωξε: «Παλιόπαιδο, από πότε έγινες πολιτικός αρχηγός ώστε να τολμάς να συζητάς για τόσα σπουδαία ζητήματα; Άιντε να χαθείς! Αν δεν ήσουν παιδί του Κωστή (ο Κωστής ήταν ο πατέρας μου), που τον ξέρω πολύ καλά και έχω κοιμηθεί το 1900 στο σπίτι σας, στη Ζαγορά, θα σε παρέδιδα στο Γάσπαρη (το διευθυντή της αστυνομίας) να σου βάλει με το βούρ­δουλα μυαλό. Ακούς εκεί, να τολμάς να λες πως οι Μπολσεβίκοι, οι άθεοι, οι καταδρομείς και λυμεώνες της Μεγάλης Ρωσίας,1 μπορούν να μεσο­λαβήσουν και να μας βγάλουν από το αδιέξοδο της

27

μικρασιατικής εκστρατείας! Αυτοί, βρε, είναι νηστικοί και πεινούν. Ήρθεν η ώρα τους, σε 5-6 μήνες θα τους λιντζάρει ο ρωσικός λαός!... Από τα λόγια αυτά του Καρτάλη καταλαβαίνει ο καθένας πόση μούχλα είχαν στο κεφάλι τους οι συνεργάτες του Γούναρη».

4. ΣΚΑΝΔΑΛΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΑΣΤΑΘΕΙΑ.Η ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ΠΡΟ ΤΩΝ ΠΥΛΩΝ

Και ενώ η μικρασιατική καταστροφή κρε­μόταν πάνω από την Ελλάδα, ο πολιτικός και κοινωνικός χώρος άρχισε να συγκλονίζεται από αλλεπάλληλες αποκαλύψεις οικονο­μικών σκανδάλων και καταχρήσεων σε βάρος του δημοσίου πλούτου. Η μικρασιατική εκστρατεία υπήρξε πεδίο αχρείων επιχειρή­σεων διαφόρων κερδοσκόπων, οι οποίοι εθη- σαύριζαν από τους ιδρώτες του λαού, με τη συνεργασία των κρατικών παραγόντων. Η οικονομική χρεωκοπία έκρουσε τη θύρα της Ελλάδας, οπότε ως σανίδα σωτηρίας της καταρρέουσας οικονομίας ο υπουργός των Οικονομικών Πέτρος Πρωτοπαπαδάκης επε- νόησε το απλοϊκό, αλλά και αυτόχρημα ληστρικό σύστημα, να θάλει χέρι το κράτος απ’ ευθείας στα θυλάκια των πολιτών: Το χαρτονόμισμα ψαλλιδίστηκε κατά το ένα τέ­ταρτο και έτσι έχασε τα 25% της αξίας του. Το ένα τέταρτο που αφαιρέθηκε κατετέθη στο δημόσιο ταμείο και ο ελληνικός λαός βρέ­θηκε αιφνιδιαστικά στερημένος από ένα μεγάλο μέρος του κατά κεφαλήν εισοδήματός

28

του, το οποίο περιήλθε στο κράτος.Ο γενικός κλονισμός που επήλθε στον κρα­

τικό μηχανισμό και την οικονομία, ήταν φυσικό να έχει δυσμενείς επιπτώσεις στη βασιλική κυβέρνηση Γούναρη, την οποία είχε αναδείξει το εκλογικό σώμα πανηγυρικά στην εξουσία κατά τις εκλογές του 1920, σε πολιτικό αντιπερισπασμό κατά του Βενιζέ- λου, κύριου, κατά την αντίληψή τους, υπεύ­θυνου της τυχοδιωκτικής μικρασιατικής επι­χείρησης, η οποία όμως συνεχιζόταν τώρα με μεγαλύτερη σφοδρότητα από τους αντιπά­λους του Βενιζέλου, πρώην αποφασιστικούς αρνητές της εκστρατείας. Ο Αγγλικός παρά­γοντας, ο οποίος είχε κατορθώσει να επανα- κτήσει τις θέσεις του στον ελληνικό χώρο μετά τον A ' Παγκόσμιο πόλεμο, συνέχιζε να υπαγορεύει τις θελήσεις του προς όλες τις πολιτικές κατευθύνσεις του ελληνικού κατε­στημένου.

Και ενώ το στέμμα και πολλοί παράγοντες του αντιβενιζελισμού είχαν συνειδητο­ποιήσει ότι η κυβέρνηση Γούναρη ήταν φορέας συμφορών για τον τόπο, δεν τολ­μούσαν να την απομακρύνουν επειδή διέθετε ισχυρό μηχανισμό και αριθμητική υπεροχή στη βουλή. Ωστόσο πολλοί παράγοντες τότε από την παράταξη των αντιβενιζελικών είχαν κινηθεί για την απομάκρυνση του Γούναρη. Η σπουδαιότερη κίνηση ήταν των Ν. Στράτου και του αρχιστρατήγου Αν. Παπούλα, η οποία είχε ως στόχο την ανα­

29

τροπή της εξουσίας Γούναρη. Η κίνηση εκείνη απέτυχε και είχε ως συνέπεια την αντι­κατάσταση του αρχιστρατήγου Παπούλα με τον Χατζηανέστη, ενώ ο Ν. Στράτος, ο οποίος έλαβε το χρίσμα του πρωθυπουργού για μια ε­βδομάδα (3-11 Μαΐου 1922), αντικαταστάθηκε στην εξουσία από τον Πέτρο Πρωτοπαπαδάκη για να παραδοθεί και πάλι η πρωθυπουργία στο Δημήτριο Γούναρη και να προκριθεί, μέσα σε εκείνο το στρατιωτικό και πολιτικό χάος που είχε ανοίξει η απειλή της μικρασια­τικής καταστροφής η λύση της υπηρεσιακής κυβέρνησης υπό τον Ν. Τριανταφυλλάκο.

Στο μεταξύ ο Μουσταφά Κεμάλ, εκμεταλ­λευόμενος επιδέξια την κατάσταση εξέλεξε ως πιο κατάλληλη στιγμή της αντεπίθεσής του τον Αύγουστο του 1922. Με ένα αξιόλογο στρατιωτικό χτύπημα δημιούργησε το ρήγμα του Αφιόν Καραχισάρ στο ασταθές ελληνικό μέτωπο και οι δυνάμεις του, ξεκούραστες και ορμητικές, έχοντας την πλήρη συμπαρά­σταση των ενόπλων Τούρκων αγροτών των μικρασιατικών υψιπέδων, άρχισαν να προε­λαύνουν προς δυσμάς, σαρώνοντας τις ελλη­νικές δυνάμεις, οι οποίες ήταν ταλαιπωρη­μένες από τις μακρές πορείες και κυρίως στε­ρούνταν τροφίμων και πολεμοφοδίων, αφού η μακρά γραμμή ανεφοδιασμού των βρι­σκόταν μόνιμα εκτεθειμένη στα πλήγματα του εχθρού.

Πνεύμα εξ άλλου έντονης δυσαρέσκειας που έφτανε τα όρια του στασιαστικού, επι­

30

κρατούσε στις ελληνικές δυνάμεις του μετώ­που. Οι αξιωματικοί είχαν μήνες ολόκληρους να πληρωθούν, ενώ ο στρατός υποσιτιζόταν κατά τρόπο αξιοθρήνητο. Το Μάιο του 1922 ο αρχιστράτηγος Παπούλας πληροφορεί εμπιστευτικά την κυβέρνηση ότι η στρατιά είχε χρέη υπέρ τις 120.000.000 δραχμές. Ανα- σκοπώντας ο Γιάννης Κουχτσόγλου τα προη- γηθέντα της Μικρασιατικής καταστροφής γράφει (ενθ. αν. σελ. 470 κ.ε.):

«Η μεγάλη ευθύνη της καταστάσεως του στρατεύ­ματος από απόψεως εφοδιασμού, ανήκει, βέβαια, εις την κυβέρνησιν. Ό ,τι βαρύνει, όμως, την στρατιάν, είναι η παράλειψις να οχυρώσει τα πέριξ της Σμύρ­νης. Διότι και τον καιρόν είχε και την μελέτην ετοίμην εύρεν. Από των τελευταίων μαχών του Σεπτεμβρίου 1921 μέχρι του Μαΐου 1922, ημπο- ρούσε να εκτελεσθή η οχύρωσις της Σμύρνης κατά μήκος των Φωκών, προς το Σίπυλον, το Νύμφαιον και την Έφεσον. Έτσι η Σμύρνη θα περιεφράσ- σετο κατά τρόπον απρόσβλητον, τουλάχιστον διά μερικούς μήνας. Το υλικόν της οχυρώσεως ήταν άφθονον και κοντά εις τάς βάσεις της στρατιάς, η δε μεταφορά βαρέων πυροβόλων εύκολος από τας δημοσίας οδούς του Νυμφαίου. Μήπως το ίδιον δεν έκαμαν οι Τούρκοι εις την Άγκυραν και απέ- κρουσαν την απόπειραν ελληνικής εισβολής; Διότι, επί τέλους, ποιαν άλλην εργασίαν είχαν οι επιτε- λάρχαι και οι επιτελείς της στρατιάς από του Σεπτεμβρίου 1921 μέχρι του Μαΐου 1922; Εκ της όλης καταστάσεως - πολιτικής, διπλωματικής, στρατιωτικής - καθίστατο φανερόν, ότι η Σμύρνη, αργά ή γρήγορα, θα εγίνετο στόχος του εχθρού. Αφού η Ελλάς δεν κατόρθωσε να εξουδετερώσει τας εχθρικός δυνάμεις, ώφειλε να δημιουργήσει

31

εντεύθεν του μετώπου βάσεις αμύνης οχυρωμένος. Δυστυχώς, καθ’ όλον αυτό το χρονικόν διάστημα (Σεπτέμβριος 1921 - Μάιος 1922) δεν ετοποθετήθη ούτε μία γραμμή συρματοπλέγματος και δεν ηνοίχθη ούτε μια τάφρος. Εχρειάζετο, όπως εκ των υστέρων διετύπωσεν ο στρατηγός Β. Δούσμανης, που παρ’ ολίγον να αναλάθη την διοίκησιν της στρατιάς, ενότης στρατηγικής αντιλήψεως και σύμ- πτυξις του μετώπου. Αντί της Νικομηδείας-Μαιάν- δρου, το μέτωπον έπρεπε να περιορισθεί μεταξύ Πανόρμου και Μαιάνδρου. Έτσι θα εγκαταλείπετο το Εσκή-Σεχήρ, η Κιουτάχεια, το Αφιόν-Καρα- χισάρ και θα οχυρώνετο το Ουσάκ με τρία παράλ­ληλα φυσικά στηρίγματα. Θα εξοικονομούντο, επί πλέον, δυνάμεις και το μέτωπον θα ευρίσκετο πλη- σιέστερα προς τας συγκοινωνίας με την Σμύρνην, ώστε να εφοδιάζεται άνετα ο στρατός. Η νέα γραμμή, ενώ θα ήτο ευνοϊκή διά τον ελληνικόν στρατόν, θα απεμάκρυνεν, αντιθέτως, τον τουρκικόν από τας βάσεις και τας συγκοινωνίας του και θα τον ηνάγκαζε να διαχειμάση εις τα μικρασιατικά ορο­πέδια.Διά την θέσιν του εχθρού, γενικώς, επικρατούσεν η γνώμη ότι δεν ήτο εις κατάστασιν να επιτεθή. Αι πληροφορίαι περί του εχθρού ελαμβάνοντο από αιχμαλώτους, αυτομόλους και Τούρκους χωρικούς, οι οποίοι, ως επί το πλείστον, από σκοπού προσήρ- χοντο εις τας στρατιωτικός αρχάς, διά να μεταδί­δουν ψευδείς ειδήσεις προς εξαπάτησιν των επιτε­λείων. Η στρατιά δεν είχε τοιαύτην οργάνωσιν, ώστε να γνωρίζει την πραγματικήν κατάστασιν του εχθρού. Εθασίζετο κατά μέγα μέρος, εις τας πληρο­φορίας του μετώπου και της αποστολής της Κων­σταντινουπόλεως. Αλλ’ ο εχθρός είχεν αποκλείσει αυστηρώς τας γραμμάς του, και το μόνον γνωστόν έργον του ήτο ο διαρκής εφοδιασμός εκ των ευρω­παϊκών αγορών διά των λιμένων της Ατταλείας και

32

της Αλεξανδρέττας. Η Ελληνική στρατιωτική και πολιτική διοίκησις είχον επαναπαυθεί, η μεν εις το σχέδιον της συμπτύξεως του μετώπου, η δε εις την δημιουργίαν αυτονομίας της Μικράς Ασίας, την οποίαν εμελέτα η κυβέρνησις μετά του υπάτου αρμοστού Στεργιάδου. Και ενώ ο ύπατος αρμοστής επανηγύριζε διά την αυτονομίαν, διά τας εξαπατη- τικάς δηλώσεις του Άγγλου υπουργού και διεσπά- θιζε το χρήμα του δημοσίου προς δημιουργίαν ασκόπων διατυπώσεων, ο στρατός εξακολουθούσε στερούμενος των πάντων.Μεγίστην επιτυχίαν του τουρκικού στρατού απετέ- λεσεν η απόκρυψις των επιθετικών προετοιμασιών του. Αι κινήσεις του εγένοντο μόνον νύκτα. Την ημέραν τα στρατεύματα ανεπαύοντο. Εκτός τούτων, και το ηθικόν του τουρκικού στρατού είχεν αναπτε­ρωθεί, με την διαρκή προπαγάνδαν περί ανακτή- σεως της Μ. Ασίας περί τερματισμού του πολέμου και διανομής των περιουσιών των χριστιανών, ενώ αντιθέτως ο ελληνικός στρατός ήκουε από παντού να γίνεται λόγος μόνον περί προσεχούς εγκαταλεί- ψεως της Μ. Ασίας. Ολόκληρος η ογκώδης συγκέν- τρωσις και μετακίνησις του εχθρού έγινεν αορίστως γνωστή ολίγας ημέρας προ της εχθρικής επιθέσεως. Η μεταφορά του πυροβολικού και του βαρέος ακόμη, προς σημεία δύσβατα, είχε παραμείνει κατά το πλείστον άγνωστος. Τα αναγνωριστικά αερο­πλάνα μας είχαν σημειώσει μερικάς εχθρικάς κινή­σεις, αλλ’ όχι μεγάλης εκτάσεως. Την νύκτα της 12ης προς την 13ην Αυγούστου, ο Κεμάλ, με τον γενικόν επιτελάρχην Φεθζή πασά, τον Ισμέτ, διοι­κητήν ολοκλήρου του μετώπου, και τον Νουρεντίν, διοικητήν της 1ης στρατιάς, εγκαθίστανται εις Κοτζά-Τεπέ, όπου ήτο το παρατηρητήριον της 1ης στρατιάς, οπόθεν διά γυμνού οφθαλμού ημπο- ρούσαν να παρακολουθούν τας επιχειρήσεις. Αντι­θέτους ο αρχηγός της ελληνικής στρατιάς Χατζανέ-

33

στης ευρίσκετο εις την Σμύρνην, οι δε δύο διοι- κηταί του Α ' και Β' Σώματος εξηρτώντο κεχωρι- σμένως από την στρατιάν, διότι τα συγκροτήματα είχον καταργηθή τον Ιούνιον και από εκεί όφειλαν να λαμθάνουν διαταγάς. Η αντίθεσις αυτή αποτελεί μοναδικόν και τραγικόν φαινόμενον εις την ιστο­ρίαν των πολέμων διότι ο ελληνικός στρατός κατε- δικάζετο, εις τας πρώτας επιθέσεις του εχθρού, να διοικήται από απόστασιν 600 χιλιομέτρων! Ο τουρ­κικός στρατός ανήρχετο, την ημέραν της επιθέσεως εις 21 μεραρχίας πεζικού και 5 ιππικού, δυνάμεως περίπου 120 χιλιάδων ανδρών. Η μεγαλυτέρα συγ- κέντρωσις του εχθρού έγινε επί της γραμμής νοτίως του Εσκή Σεχήρ και νοτιοδυτικώς του Αφιόν- Καραχισάρ, μήκους 140 χιλιομέτρων. Τας τελευ­ταίας νύκτας της επιθέσεως εξετέλεσαν διαφόρους μυστικός πορείας προς συμπύκνωσιν της 1ης και 2ας στρατιάς, ούτως ώστε ολόκληρος ο όγκος της επιθέσεως να επιπέση κατά του Αφιόν-Καραχισάρ και κατά της παρατάξεως των δύο ελληνικών Σωμάτων. Όλη η προσπάθεια του τουρκικού στρα­τηγείου εθασίζετο εις τον αιφνιδιασμόν της ελλη­νικής παρατάξεως διά να επέλθη αμέσως η ανα­τροπή της αμυντικής γραμμής, της οποίας η μη οχύρωσις ήτο γνωστή, όπως επίσης ήσαν γνωστά και τα κενά μεταξύ των διαφόρων μεραρχιών.Κατά την κρίσιμον και μεγάλην αυτήν ώραν, ενώ ο Κεμάλ ευρίσκετο μέσα εις το κέντρον των επιχει­ρήσεων και ερρύθμιζε, με τους επιτελάρχας και σωματάρχας του, και τας ελαχίστας κινήσεις της επιθέσεως, ο στρατηγός Τρικούπης, διοικητής του μετώπου Αφιόν-Καραχισάρ, ηναγκάζετο να απευ­θύνεται προς την στρατιάν Σμύρνης και να ζητή εκείθεν οδηγίας παρά του Χατζανέστη όπως δια- τάξη και τον ενισχύσει το Β' Σώμα στρατού. Έτσι αι ώραι παρήρχοντο εις συζητήσεις και συνεννοή­σεις μεταξύ αυτού και του αρχιστρατήγου, ενώ οι

Τούρκοι, όλοι από κοινού ενεργούντες κατέφερον ισχυρά κτυπήματα εναντίον της ελληνικής παρα- τάξεως. Κατά το διάστημα αυτό ο Χατζανέστης ηγνόει την πραγματικήν κατάστασιν του μετώπου και αισιοδοξούσε με την ιδέαν της αντεπιθέσεως του Β' Σώματος στρατού προς Τσάι, μολονότι η στρατιά του Νουρεντίν από την πρώτην και δευ- τέραν ημέραν είχε διασπάσει το ελληνικόν μέτω­πον. Η υπάτη αρμοστεία ήτο, επίσης, απληροφό­ρητος περί της πραγματικής καταστάσεως του μετώπου. Τας ημέρας εκείνος (18η Αυγούστου) κατέπλευσαν εις Σμύρνην οι υπουργοί Θεοτόκης και Στρατός, που τότε μόνον επληροφορήθησαν ότι ο αιφνιδιασμός του εχθρού επέφερε πραγματικήν συμφοράν. Ο αρχηγός του στρατού παρέμενεν αδρανής απέναντι του μεγάλου ολέθρου και δεν διέταξε την αποστολήν εις το μέτωπον ούτε των ελαχίστων ενισχύσεων, περιορίζετο μόνον εις το να υπογράφει τα δελτία της στρατιωτικής καταστά­σεως. Την τελευταίαν στιγμήν ο ύπατος αρμοστής Στεργιάδης εμερίμνησε μόνον διά την διάσωσιν των δημοσίων υπαλλήλων. Αδιαφορούσε διά την τύχην των ελληνικών πληθυσμών».

5. Η ΚΑΤΑΡΡΕΥΣΗ ΤΟΥ ΜΕΤΩΠΟΥ

Την αντεπίθεση των τουρκικών δυνάμεων που άρχισε στις 26 Αυγούστου 1922 διηύθυνε προσωπικά ο Κεμάλ. Άρχισε με το ρήγμα στην περιοχή του Αφιόν Καραχισάρ από το οποίο διοχετεύθηκε ο κύριος όγκος των τουρ­κικών δυνάμεων με κατεύθυνση προς τη Σμύρνη. Ελληνικό σχέδιο άμυνας δεν υπήρχε και όπως σημειώνει ο Έλληνας αξιωματικός Σιμιτόπουλος (Απομνημονεύματα Μικρασια­

35

τικής εκστρατείας, σελ. 50) «η βλακεία του επιτελείου στρατού μας ήτο χαρακτηριστικω- τάτη»!

Μέσα σε λίγες μέρες ο ελληνικός στρατός διαλύθηκε. Ιδού η εικόνα που δίνει ο ιστο­ρικός Νίκος Ψυρούκης στο βιβλίο του «Η μικρασιατική καταστροφή» σελ. 183:

«Η διάλυση του ελληνικού στρατού μέσα σε λίγες μέρες ήταν η λογική συνέπεια μιας κουραστικής περιπέτειας τριών και πάνω χρόνων, περιπετείας που όλοι ήξεραν πολύ καλά ότι δεν είχε σχέση με τα πραγματικά εθνικά συμφέροντα των Ελλήνων. «Βλάκες» οι ανώτεροι αξιωματικοί, «δειλοί» οι κατώτεροι, «βλάσφημοι και πανικόβλητοι» οι στρατιώτες, όλες αυτές οι ιδιότητες ανήκουν στους μισθοφορικούς στρατούς και όχι στους πατριωτι­κούς. Πραγματική τραγωδία για τον ελληνικό στρατό που οι ηρωικές πατριωτικές του παραδόσεις τον είχαν αναδείξει στους εθνικαπελευθερωτικούς πολέμους σε πραγματικά αξιοθαύμαστο. Η μικρα­σιατική πείρα έρχεται ν’ αποδείξει ότι οι μεγάλες μαχητικές πατριωτικές παραδόσεις, δεν μπορούν ν’ αξιοποιηθούν σε πολέμους που γίνονται για λογα­ριασμό ξένων και σε βάρος άλλων χωρών.Η άτακτη υποχώρηση του ελληνικού στρατού στο μικρασιατικό μέτωπο, δημιούργησε πρωτοφανή πανικό και στους κυβερνητικούς κύκλους της Αθή­νας. Ο στρατηγός Ν. Τ ρ ικ ο ύ π η ςδ εν πρόλαβε να αναλάθει τα νέα του καθήκοντα γιατί πιάστηκε αιχ­μάλωτος μαζί με όλη του την φάλαγγα που συμπερι- λάμθανε δύο στρατηγούς διοικητές Σωμάτων στρα­τού, ένα μέραρχο, 190 αξιωματικούς και 4.500 οπλί­τες.Στις 9 του Σεπτέμβρη ο κεμαλικός στρατός έμπαινε στη Σμύρνη. Σε όλη τη Μικρά Ασία διαδραματι-

36

ζόνταν σκηνές φρίκης. Ο ελληνισμός καταστρέ­φονταν, ο ελληνικός στρατός πανικόβλητος υποχω­ρούσε από παντού. Η κυβέρνηση Πρωτοπαπαδάκη αναγκάστηκε να παραιτηθεί και ύστερα από μεγάλες προσπάθειες της Αυλής, έγινε δυνατό να σχηματιστεί νέα κυβέρνηση μ’ επικεφαλής τον Ν. Τριανταφυλλάκο (10.9.1922). Στο μεταξύ η δεξιά κατατρομοκρατημένη προσπάθησε να βρει εξιλα­στήρια θύματα για την καταστρεπτική πολιτική της. Στις 9 του Σεπτέμβρη ο φρούραρχος Αθηνών αποφάσιζε να εκτελέσει τους ηγέτες του Σοσιαλι­στικού Εργατικού Κόμματος (Κομμουνιστικού) που ήταν δεσμώτες. Ήταν μια εκδήλωση αχαρακτήρι­στου θράσους, που πάντα εκδηλώνεται την ώρα της κρίσης των μεγάλων ενόχων της ιστορίας. Οι ηγέτες αυτοί ήταν τελείως αθώοι. Η πολιτική τους επιρροή δεν ήταν τότε αποφασιστική, ύστερα απ’ την αρχή τάχθηκαν ενάντια στον μικρασιατικό πόλεμο και επανειλημμένα είχαν ζητήσει την έγκαιρη κατάπαυσή του. Η πολιτική τους είχε απή­χηση στο λαό, γι’ αυτό και ο I. Μεταξάς που κινή- θηκε για να σώσει την δεξιά, θέλησε αντί του φυσικού θανάτου να επιβάλλει τον πολιτικό θάνατο στην ηγεσία της νεαρής αριστερός».

Για την επίσκεψη του Μεταξά στις φυλα­κές, στις 13 Σεπτεμβρίου 1922 και τις προτά­σεις του στον κρατούμενο στις φυλακές Συγ- γρού γραμματέα του ΚΚΕ μας δίνει χαρακτη­ριστικές λεπτομέρειες ο ίδιος ο Γιάννης Κορ- δάτος στον 13ο τόμο της ιστορίας του, σελ. 579-580:

«Στις 13 Σ/βρη το πρωί ο διευθυντής της εφημερίδας «Αθηναϊκή» Ό μ η ρ ο ς Ε υ ελπ ίδ η ς , ήρθε στη φυλακή και με ζήτησε. Ειδοποιήθηκα από ένα φύλακα και κατέβηκα στο διευθυντήριο. Ύστερα

37

από τους τυπικούς χαιρετισμούς, ο Ευελπίδης μου είπε πως η κατάσταση στο μέτωπο είναι απελπι­στική. Η συμφορά είναι μεγάλη και ότι ο βασιλιάς Κωνσταντίνος κάλεσε την περασμένη νύκτα (12 Σ/ θρη) το Μεταξά στο Τατόι και τον παρακάλεσε ν’ αναλάβει το σχηματισμό νέας κυβέρνησης, γιατί οργανώνεται από το στρατό και το ναυτικό, που έχει συγκεντρωθεί στη Χίο, με αρχηγό τον Πλαστήρα, επαναστατικό, αντιδυναστικό κίνημα. Ο Μεταξάς δέχτηκε με την προϋπόθεση να πάρουν μέρος στη νέα κυβέρνηση και οι κομμουνιστές, γιατί μόνο αυτοί μπορούν να αντιμετωπίσουν τον Πλαστήρα, επειδή μόνο σ’ αυτούς θα υπακούσουν οι στρατιώ­τες. Λοιπόν, πρόσθεσε, έρχομαι εκ μέρους του Μεταξά και σε παρακαλώ να δεχθείς. Σας δίδει δυο υπουργεία. Πάντως το ένα θα είναι το υπουργείο των Εσωτερικών, γιατί πρέπει υπεύθυνα να αντιμε­τωπίσετε τον Πλαστήρα.Απάντησα αμέσως ότι «δεν δέχομαι, όχι μόνον γιατί είναι ζήτημα αρχής για μας να μην πάρουμε μέρος σε καμιά αστική κυβέρνηση, αλλά και αν δεν υπήρχε αυτό το βασικό κώλυμα, πάλι δεν θα δεχό­μουνα, γιατί με το Μεταξά δεν μπορεί να γίνει καμιά συνεργασία κι αυτό που μας ζητεί, αποβλέπει στο να σώσουμε τη δυναστεία. Εμείς όμως είμαστε κάτι παραπάνω από δημοκρατικοί».Ο Ευελπίδης έφυγε, τονίζοντας:«Συνεννοήσου και με τους άλλους συντρόφους σου επάνω και το μεσημέρι θάρθω να πάρω απάντηση». Όταν ανέβηκα στο κελλί, όλοι συμφώνησαν πως εγκρίνουν την απάντησή μου. Αλλά επειδή η πρό­ταση αυτή δημιουργούσε ευθύνες, παρακάλεσα να συνταχτεί πραχτικό. Συντάχθηκε και υπογράφτηκε από όλους.Το μεσημέρι, ή πιο σωστά στη μία η ώρα, ήρθε πάλι ο Ευελπίδης στις φυλακές Συγγρού. Αυτή τη φορά ήταν μαζί του και ο Μεταξάς. Ανταλλάξαμε χαιρε­

38

τισμό και ο Μεταξάς συνοφρυωμένος και περίλυπος μου είπε: «Κύριε, εις την Μικράν Ασίαν έχει συντε- λεσθεί καταστροφή πρωτοφανής εις τα χρονικά της ελληνικής ιστορίας. Επικαλούμαι τον πατριωτι­σμόν σας και σας προτείνω να λάβετε μέρος εις την κυθέρνησιν που ενδεχομένως θα σχηματίσω εάν ευδοκήσει η Α.Μ. ο βασιλεύς Κωνσταντίνος. Αντι- λαμθάνεσθε ότι εάν επικρατήσουν οι πλάστη ρικοί, δεν θα μείνει τίποτε όρθιον εις τον τόπον αυτόν. Πρώτους που θα πλήξουν και θα εξοντώσουν οι θενιζελικοί, θα είστε υμείς. Ο Βενιζέλος που θα εκτοπίση αμέσως τον Πλαστή ραν θα είναι αμείλι­κτος εναντίον υμών, διότι είναι όργανον του αγγλο- γαλλικού συνασπισμού. Μη λησμονείτε ότι αυτός έστειλε σώμα στρατού εις την Ουκρανίαν διά να ενι- σχύση τους τσαρικούς και εξοντώση τους ομοϊ- δεάτας υμών. Σκεφθήτε καλά τας ώρας που διέρ­χεται η Ελλάς και μη λησμονήτε ότι υπάρχουν ιστορικοί στιγμαί που αν δεν αντιληφθεί κανείς την σημασίαν των, διαπράττει λάθη ανεπανόρθωτα. Βλέπω ότι είσθε νέος. Σας περιτριγυρίζει η τύχη. Αρπάξατέ την και μην την αφήσετε να φύγει...» Απάντησα στο Μεταξά τα εξής περίπου:«Στρατηγέ μου, ευχαριστώ πολύ διά την τιμήν που μου εκάματε. Αναγνωρίζω ότι αι στιγμαί που διέρ­χεται η χώρα μας είναι κρίσιμες. Αλλά και ως άτομον και ως γραμματεύς του Σοσιαλεργατικού Κόμματος πιστεύω ότι ο ρόλος μας δεν είναι να σώσωμεν τον θρόνον και το αστικόν καθεστώς. Ασφαλώς θα επακολουθήσουν διωγμοί κατά του κόμματός μας. Τα αριστερά κόμματα εις όλον τον κόσμον αντιμετωπίζουν διωγμούς. Εξάλλου εδηλώ- σαμεν εις τον κ. Ευελπίδην ότι δεν δυνάμεθα να λάθωμεν μέρος εις την κυθέρνησιν σας, διότι μας το απαγορεύουν αι αρχαί μας. Η απόφασίς μας είναι οριστική». (Βλ. και Δαφνή: «Η Ελλάς μεταξύ δύο πολέμων» σ. 156).

39

Ο Μεταξάς στενοχωρημένος και ψυχρά με αποχαι- ρέτησε λέγοντας:«Λυπούμαι πολύ, διότι αποκρούσατε την προσφερ- θείσαν συνεργασίαν. Εύχομαι να μη μετανοήσετε δι’ αυτό».Ύστερα στάθηκε λίγο και πρόσθεσε: «Σας παρα­καλώ πολύ να μην κοινολογηθή η συνάντησίς μας αυτή. Έχω τον λόγον της τιμής σας ότι θα κρατηθή μυστική;» «Μάλιστα, στρατηγέ μου». «Ή το άκρως εμπιστευτικής φύσεως και εμπιστεύομαι εις τον λόγον της τιμής σας ότι θα μείνη μυστική». «Στρα­τηγέ μου, να είσθε απολύτως ήσυχος». «Χαίρετε», ήτο η τελευταία του λέξη.Ύστερα από την άρνησή μας ο Μεταξάς «κατέθεσε την εντολήν».Τα γεγονότα που μεσολάβησαν έδειξαν πως τίποτα πια δεν μπορούσε να σταματήσει την άνοδο στην εξουσία των θενιζελικών.Διαθέτανε στην κρατική μηχανή και στο στρατό και στόλο πολλά στελέχη. Η ήττα του στρατού, οι κεμαλικές σφαγές, η άτιμη διαγωγή των αξιωμα­τικών του αγγλικού, γαλλικού και ιταλικού στόλου που ήταν στο λιμάνι της Σμύρνης, η πυρκαϊά της μεγάλης πρωτεύουσας της Ιωνίας και οι χιλιάδες σκοτωμένοι και πληγωμένοι, όλα αυτά συντελέσανε στο να πάρει την εξουσία το θενιζελικό κόμμα».

Η ανάθεση της εντολής για το σχηματισμό κυβέρνησης «εθνικής σωτηρίας» στον I. Μεταξά, έναν άνθρωπο με διαθλημένο πολι­τικό παρελθόν, ο οποίος ηθέλησε να παγι- δεύσει στις ευθύνες και την Αριστερά που μόλις εμφανιζόταν στο πολιτικό προσκήνιο και εγκαινίαζε το καθεστώς του διωγμού της, δείχνει πόσο το κατεστημένο προσπαθούσε να διατηρήσει τις θέσεις του ενώ το παν γύρω

40

κατέρρεε. Διδακτικό για την περιφρόνηση που αισθανόταν στο πρόσωπο του Μεταξά και ο ίδιος ο πολιτικός κόσμος που τον εξέ­θρεψε είναι το άρθρο του Γεωργίου Βλάχου στην «Καθημερινή» όταν ο Μεταξάς τορπίλ- λιζε τη Μικρασιατική εκστρατεία. Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην «Καθημερινή» της 25 Αυγούστου 1922 και αναδημοσιεύθηκε στις 27 Νοεμβρίου 1934 στην εφημερίδα «Πατρίς» της Αθήνας. Γράφει ο Γεώργιος Βλάχος:

«Ένας κύριος εισέρχεται εις την Σχολήν των ευελ- πίδων, τρέφεται εκεί και εκπαιδεύεται, όπως όλοι οι μαθηταί, δι’ εξόδων σχεδόν του Κράτους. Γίνεται ανθυπολοχαγός, φορεί γαλόνια, του κάμουν σχή­ματα οι στρατιώται, παραμερίζουν οι πολίται όταν περνά, είναι αξιωματικός, παίρνει μισθόν. Προάγε- ται. Σήμερον λοχαγός, αύριον ταγματάρχης, μεθαύριον συνταγματάρχης, έπειτα αντιστράτηγος. Και τα έτη αυτά πληρώνεται, είναι σεβαστός, είναι σπουδαίος. Το Κράτος εις το οποίον εστοίχισε τόσα, γυρίζει τον βλέπει, τον καμαρώνει:- Ιδού ένας κύριος, τον οποίον ανέθρεψα, εμεγά- λωσα, ετίμησα, επλήρωσα, διά να τον έχω την στιγμήν της ανάγκης. Οιασδήποτε ανάγκης· αυτής την οποίαν κρίνω εγώ και υπέρ ης θα θυσιασθή ασυ­ζητητί αυτός. Διότι θυσιάζονται άλλοι: χωρικοί, εργάται, άνθρωποι του γραφείου, πολίται και πολίται μηδεμίαν πραγματικήν έχοντες προς εμέ υποχρέωσιν, όταν εγώ το ζητήσω.Αυτά σκέπτεται το Κράτος. Και η στιγμή έρχεται: Μία εκστρατεία και το Κράτος καλεί δεξιά και αρι­στερά τους Έλληνας· παιδιά δεκαοκτώ ετών, αφή­νουν τα θρανία, άνθρωποι οικογενειάρχαι κλείνουν το σπίτι, το μαγαζί, ζώνονται τις παλάσκες, τον γυλιόν, τα φυσέκια, αποχαιρετούν άλλοι με ενθου­

41

σιασμόν, άλλοι με δάκρυα και στενοχώριαν, και τρέχουν εκεί που τους στέλλει το Κράτος. Πού πηγαίνουν; Δεν ερωτούν! Τι θα γίνει, δεν ξεύρουν. Εμπρός παιδιά! Και πηγαίνουν εμπρός. Σκοτωθήτε παιδιά! Και σκοτώνονται. Και όλοι είναι παιδιά; Ό χι. Είναι και άνθρωποι προ πολλού καταθα- λόντες θαρύν τον φόρον των θυσιών προς την πατρίδα, άνθρωποι κουρασθέντες από τα πολεμικά, άνθρωποι ξένοι και προς της νίκης τα αγαθά και προς της δόξης τα κέρδη. Εν τούτοις πηγαίνουν. Διότι έτσι είναι, διότι έτσι γίνεται. Διότι ο πολίτης δεν παζαρεύει με την Πατρίδα.Τότε έρχεται και η σειρά του κ. Αντιστράτηγου:- Περάστε, κ. Αντιστράτηγε. Σας χρειαζόμεθα. Αρχηγόν του στρατού. Αρχηγόν του Επιτελείου, αυτό ή εκείνο..., λέγει πνιγμένον από την ανάγκην το Κράτος.- Δεν πάω, λέγει ο κ. Αντιστράτηγος.- Διατί;- Διότι η εκστρατεία αυτή δεν μου αρέσει. Διότι θα αποθή ολεθρία, διότι τα πράγματα θα πάνε έτσι κι έτσι...Και ο κ. Αντιστράτηγος προμαντεύει την κατα­στροφήν. Και το Κράτος; Το Κράτος το οποίον εφήρμοσε τον νόμον περί ληστείας διά να συλλάθει τους ανυποτάκτους της υπαίθρου της χώρας, το οποίον εφάνη αμείλικτον όταν κανείς τσοπάνης, πατήρ τεσσάρων ή πέντε τέκνων, δεν προσήλθεν εν καιρώ, κουνεί το κεφάλι του, μετρά τα έξοδα και τους μισθούς που επλήρωσε, καμαρώνει τα γαλόνια και τους βαθμούς και τον αφήνει και φεύγει.Τότε εις την έξοδον τον συλλαμβάνει ένας δημοσιο­γράφος - ο δημοσιογράφος είναι εν ζωή και γράφει αυτήν την στιγμήν - και του λέγει:- Κύριε Αντιστράτηγε, κάτι εκρυφάκουσα από την πόρτα: Θεωρείτε την εκστρατείαν καταστρεπτικήν; Έτσι την νομίζω και εγώ. Έρχεσθε σεις με το

42

κύρος σας και εγώ με την πένναν μου, να το ειπούμε εις τον κόσμον; Διότι είναι φοθερόν, να ξέρετε ότι θα επέλθη μία καταστροφή και ούτε να πηγαίνετε να την καταστήσετε ίσως μικροτέραν, ούτε να επι- χειρήτε να την σταματήσετε, εκ φόβου ότι θα χάσετε αγαθά της προφητείας.Αλλ’ ο κ. Αντιστράτηγος θεωρεί τούτο καταστρε- πτικόν. Και σιωπά και πηγαίνει εις το Φάληρον και κλειδώνεται και περιμένει. Τι περιμένει. Περιμένει ως κόραξ την καταστροφήν, τον θάνατον, από τον οποίον πρόκειται να τραφή η φιλοδοξία του. Κάτω εις τα πεδία των μαχών γίνονται λάθη. Ο Αντιστρά­τηγος τα γνωρίζει και σιωπά. Γίνονται επιχειρήσεις μέλλουσαι να φέρουν την προφητευθείσαν κατα­στροφήν. Ο κ. Αντιστράτηγος τας γνωρίζει και σιωπά.Και όταν η καταστροφή επήλθε, όταν κλαίουν όλα γύρω του όταν ο οίκος της Ελλάδος επληρώθη από τραυματίας, νεκρούς, πρόσφυγας, δυστυχίαν, ο κ. Αντιστράτηγος φορεί το φράκο του και της κτυπά την θύραν.- Τι θέλετε;- Είμαι ο κ. Αντιστράτηγος. Θέλω να γίνω πρωθυ­πουργός. Έχω τα χαρτιά μου εν τάξει: «Τα έχω ειπεί».Αλλ’ η Ελλάς έχει εργασίαν, μαζεύει τα τέκνα της. Αν δεν είχε, θα έπαιρνε την σκούπαν και θα του έλεγε εκεί, εις την οδόν:- Φύγε, απ’ εδώ. Άνθρωπε μ ικρέ, που περίμενες να κατασκευάσης πρωθυπουργικόν φράκον από τα ράκη. Φυγ’ απ’ εδώ, ανυ πό τακ τε στρατιώ τατω ν αναγκών μου, αυτόκλητε κηδεμών της ατυχίας μου, τέκνον άχρηστον, άνθρωπε μηδέν. Αυτά θα έλεγε εις τον Αντιστράτηγον κ. Μεταξάν δακρύουσα η Ελλάς, αν έστρεφε ποτέ προς τον κ. Μεταξάν η Ελλάς τα βλέμματα».

43

6. Η ΣΜΥΡΝΗ ΣΤΙΣ ΦΛΟΓΕΣ.ΤΟ ΞΕΡΙΖΩΜΑ

Και ενώ το μέτωπο είχε πλέον οριστικά καταρρεύσει και οι ελληνικές στρατιωτικές μονάδες επιβιβάζονταν πανικόβλητες στα πλοία για να καταφύγουν στη Χίο, τη Μυτι­λήνη και τον Πειραιά, οι Τουρκικές δυνά­μεις, προελαύνοντας συνεχώς, είχαν εκτραπεί σε φοβερές βαναυσότητες κατά του ελλη­νικού στοιχείου, το οποίο, εντελώς απροστά­τευτο, συνέρρεε προς την Σμύρνη, εγκατα- λείποντας τα πάντα, με την ελπίδα να σωθεί η ζωή των ανθρώπων και μόνο. Την τουρκική βαρβαρότητα συναγωνιζόταν η αναλγησία των ξένων, οι οποίοι δεν δέχονταν να παρα- λάθουν στα πλοία τους τους πανικόβλητους πρόσφυγες. Και όταν οι Τούρκοι κατέλαβαν τη Σμύρνη και την παρέδωσαν στις φλόγες, σημειώθηκαν τρομερές σφαγές αμάχων, ενώ μεγάλος αριθμός νέων Ελλήνων κατοίκων της Σμύρνης και της γύρω περιοχής έπεφταν στην αιχμαλωσία και στάλθηκαν στα στρα­τόπεδα εργασίας του εσωτερικού της Μικρα- σίας, τα περιβόητα «Αμελέ Ταμπουρού» όπου και εξοντώθηκαν από την πείνα και τις επιδη­μίες.

Πρέπει να σημειωθεί, ωστόσο, η προσπά­θεια που έκανε η νεαρή Σοβιετική Ένωση για να επιτύχει ένα συμβιβασμό ανάμεσα στους αντιπάλους, πριν η όλη υπόθεση λάβει τη μορφή της τραγωδίας στην οποίαν κατέ­

44

ληξε. Γράφει ο Νίκος Ψυρρούκης (ενθ. αν. σ. 185):

Στις 24 του Σεπτέμβρη 1922 ο σοβιετικός υπουργός των εξωτερικών, γύρεψε όπως συγκληθεί αμέσως διεθνής διάσκεψη με την συμμετοχή της Σοβιετικής Ρωσίας, της Αγγλίας, της Γαλλίας, της Ιταλίας, της Ελλάδας, της Τουρκίας, της Γιουγκοσλαβίας, της Βουλγαρίας, της Ρουμανίας και της Αιγύπτου. Σκοπός της διάσκεψης θα ήταν να ρυθμιστούν τα οξύτατα προβλήματα που δημιουργήθηκαν στην Εγγύς Ανατολή και στην περιοχή των Στενών με βάση τα συμφέροντα των λαών της περιοχής. Η σοβιετική πρόταση απόβλεπε στο να εμποδίσει τις ιμπεριαλιστικές δυνάμεις να εκμεταλλευθούν το χάος που δημιουργήθηκε προς όφελός τους. Η πρόταση γινόταν πριν από την ανακωχή στα Μου- δαν ιά και την κατάληψη από τους Άγγλους της Μουσούλης. Είναι φανερό ότι μια τέτοια διεθνής διάσκεψη θα διευκόλυνε κατά πολύ την ελληνική θέση. Η κεμαλική Τουρκία θα είχε ανάγκη της ελληνικής υποστήριξης για να μην χάσει την Μου­σούλη και η Ελλάδα την τουρκική διαλακτικότητα για να ρυθμίσει, όσο πιο καλά μπορούσε, το πρό­βλημα των Ελλήνων της Μικράς Ασίας και της Θράκης. Αυτό που έγινε στην Λωζάνη με την συμ­φωνία Βενιζέλου - Ινονού, τον Σεπτέμβρη του 1922, θα μπορούσε να είχε γίνει με καλύτερα αποτελέ­σματα και για τις δυο πλευρές. Η σοβιετική όμως πρόταση συνάντησε την κατηγορηματική άρνηση της Αντάντ και τα πράγματα τράβηξαν τον δρόμο που οι αποικιακές δυνάμεις επιθυμούσαν».

Η καταστροφή της Σμύρνης είχε προηγου­μένως τον αντίχτυπό της και στην ηγεσία του Κ.ΚΕ, στο οποίο οι ένοχοι προσπαθούσαν να φορτώσουν ένα μέρος της ευθύνης. Πριν

45

καλέσουν την ηγεσία του να τη συμμεριστεί, είχαν σκεφθεί στις 10 Σεπτεμβρίου 1922 να εκτελέσουν τους φυλακισμένους ηγέτες της, που ήταν οι: Γ. Γραμματέας Γιάννης Κορδά- τος, I. Πετσόπουλος, Ευαγγέλου, Παπανικο- λάου, Αριστοτέλης Σίδερης, Γ. Γεωργιάδης, Αγγελής και Στράγγας. Ιδού πώς διηγείται το περιστατικό ο Γ. Κορδάτος. (Ιστορία, 13ος τόμος σ. 578):

«'Οταν μαθεύτηκε η αλήθεια για την κατάσταση του μετώπου, τα εργατικά σωματεία άρχισαν με ψηφίσματα να διαμαρτύρονται για την εγκληματική πολιτική της κυβέρνησης Γούναρη-Στράτου. Επίσης και η αρθρογραφία του «Ριζοσπάστη» ήταν η μόνη που απηχούσε τον πόνο και την αγανάχτηση του εργαζόμενου λαού για όσα έγιναν και γίνονταν. Στις 27 Αυγούστου δημοσιεύτηκε στο «Ριζοσπά­στη» ολοσέλιδη προκήρυξη του Σοσιαλεργατικού (Κομμουνιστικού) Κόμματος και της· Γενικής Συνο­μοσπονδίας των Εργατών, που στιγμάτιζε τους υπεύθυνους για την καταστροφή.Ύστερα από την πυρκαϊά της Σμύρνης, ο Κωνσταν- τινόπουλος, ο στρατιωτικός διοικητής της Αθήνας, που σύχναζε στα γραφεία της «Καθημερινής», απο­φάσισε να εκτελέσει τους οκτώ κομμουνιστές, που ήταν στις φυλακές Συγγρού. 'Εστειλε κάμποσους μπράβους τη νύχτα της 10 Σεπτέμβρη και ζήτησαν από το διευθυντή των φυλακών να παραδώσει τους 8 κομμουνιστές, γιατί τάχα είχαν εντολή του εισαγγε­λέα. Στο αναμεταξύ κάποιος μυημένος τηλεφώνησε από την Εισαγγελία να παραδοθούν οι κομμουνι­στές.Φυσικά δεν είχαν καμιά τέτοια εντολή, αλλά ήθελαν - όπως μαθεύτηκε αργότερα - να τους πάρουν και να τους εκτελέσουν στη ρεματιά του Ιλισ-

46

σού. Θα σκηνοθετούντανε μια δήθεν «εξέγερση του λαού, ο οποίος εξαγριωμένος για την... προδοσία των κομμουνιστών θα τους λιντσάριζε!»Ο ανθυπολοχαγός όμως Κ ώ στας Β αλίδης, που ήταν ο επικεφαλής του στρατιωτικού αποσπά- σματος που φύλαγε τις φυλακές, ξύπνησε και ζήτησε έγγραφη διαταγή και όχι τηλεφωνική. Έγινε μεγάλη φασαρία και από τις φωνές οι Μανιάτες κατάδικοι (ήταν παραπάνω από 20-25), ντύθηκαν και με τις μαχαίρες που είχαν αναστά­τωσαν τη φυλακή, όταν έμαθαν πως ήθελαν να πάρουν τους κομμουνιστές.Η απόπειρα των μπράβων του Κωνσταντινόπουλου δεν πέτυχε. Αλλά το πρωί ο διευθυντής της φυλακής απομόνωσε το κελί μας. Ως τότε κατεβαίναμε κάτω στην αυλή. Έρχονταν οι οικογένειές μας και οι φίλοι μας και μας έβλεπαν κάθε μέρα και είχαμε πολλές ελευθερίες. Αλλά από την ημέρα εκείνη είμασταν σε αυστηρή απομόνωση και δεν επιτρά- πηκε να έρθουν να μας ιδούν οι δικοί μας και ούτε επιτράπηκε ν’ αγοράσουμε εφημερίδες. Μόνο ο Α π ό σ το λ ο ς Κ ο υ ρ τίδη ς τα κατάφερε και επικοι­νώνησε μαζί μου για 3-4 λεπτά, πληροφορώντας με πως «η κατάσταση είναι κρίσιμη και ότι κινδυνεύει η ζωή μας, αλλά πάρθηκαν, είπε, τα μέτρα που έπρεπε και να είμαστε ήσυχοι. Μου είπε ακόμα ότι από αξιωματικό της αεροπορίας που ήρθε στην Αθήνα, έμαθε «πως η υποχώρηση μεταθλήθηκε σε φυγή, ότι οι Τούρκοι σφάζουν και καίνε στη Θράκη· υπάρχει η πληροφορία πως οι φαντάροι στασίασαν. Ξύλωσαν τα γαλόνια πολλών αξιωματικών, έδειραν το στρατηγό Βλαχόπουλο και είναι έτοιμοι να τα κάνουν γυαλιά καρφιά».

7. ΚΡΙΣΕΙΣ ΚΑΙ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Η Μικρασιατική εκστρατεία και η μικρα­

47

σιατική καταστροφή υπήρξαν αποκλειστικά έργα των ξένων. Η εκστρατεία άρχισε με την προώθηση των ελληνικών δυνάμεων, υπό τύπο χωροφυλακής των Άγγλων για την περιφρούρηση των πετρελαίων της περιοχής Μουσούλης, τα οποία είχαν περιέλθει στα χέρια των Άγγλων. Και όταν οι Βρεταννοί απέκτησαν την βεβαιότητα ότι δεν προδια- γραφόταν κανένας κίνδυνος για τα συμφέ- ροντά τους άφησαν στην τύχη του το ελλη­νικό εκστρατευτικό σώμα επιδιώκοντας έτσι τη στρατιωτική συντριβή της Ελλάδας, ενώ η ελληνοτουρκική περιπλοκή έλυνε τα χέρια των Άγγλων να καταλάβουν στρατιωτικά τη Μουσούλη τον Οκτώβριο του 1922 με έγχρωμα αποικιακά τους στρατεύματα.

Την Αγγλική στάση μιμήθηκαν και οι Γάλλοι καθώς και οι Ιταλοί. Οι πρώτοι έχοντας παγιωμένα αποικιοκρατικά συμφέ­ροντα στην περιοχή της Συρίας και του Λιβάνου επεδίωκαν μια ισορροπία στην περιοχή που θα διαταρασσόταν από την παρουσία της Ελλάδας στη Μικρά Ασία. Παρόμοια συμφέροντα είχαν και οι Ιταλοί, οι οποίοι ήδη απ’ το 1911 είχαν εγκατασταθεί στα Δωδεκάνησα, επιδιώκονας να επεκτεί­νουν την κυριαρχία τους ή τουλάχιστον την επιρροή τους στην απέναντι Μικρασιατική ακτή.

Ο Γιάννης Κουχτσόγλου (Ιστορία, σ. 472 κ.ε.) κρίνοντας τα γεγονότα και επισημαί- νοντας τα αίτια της Μικρασιατικής κατα~

48

στροφής γράφει χαρακτηριστικά:

«Η κατάρρευσις του μετώπου είναι έργον της απο- συνθέσεως που προηγήθη εις το στράτευμα. Ο Σαγ- γάριος και αι κακουχίαι, η παροχή σάπιων τροφί­μων, η παράτασις του πολέμου, η ηττοπάθεια των διοικούντων και του τύπου, απετέλεσαν τον μεγα- λύτερον σάρακα της καταρρεύσεως του μετώπου. Και ήρκεσεν ένα ισχυρόν κτύπημα του εχθρού, με τετραπλασίας δυνάμεις, επί του νοτίου μετώπου, διά να εκδηλωθούν τα αποτελέσματα της αποσυνθέ- σεως. Οι Έλληνες στρατιώται τόσον τραγικά ειρω- νεύοντο τους ανωτέρους των διά την εγκατάλειψιν, ώστε εις διάφορα σημεία, απ’ όπου διήρχοντο οι μέραρχοι, ετοποθέτουν σάπιες ρέγγες εις ένδειξιν διαμαρτυρίας. Και μετά το ρήγμα του μετώπου, όμως, ο αρχηγός του στρατού παρέμεινεν εις Σμύρ­νην, εκτός όχι μόνον θολής και βοής τηλεβόλου, αλλά μακράν των συγκοινωνιών και του ασυρμάτου ακόμη, διότι από απόστασιν 600 χιλιομ., λόγω των επελθουσών βλαβών, η συνεννόησις κατέστη δύσκολος. Η κυβέρνησις, πάλιν, ηρκέσθη να απο- στείλη εις την Σμύρνην τους υπουργούς Στράτον και Θεοτόκην, που ενίσχυσαν το αίσθημα της αδρα- νείας και της εγκαταλείψεως. Αντί μέτρων αμύνης εις την Σμύρνην, απεφάσισαν την εκκένωσιν και την σφαγήν. Ο ύπατος αρμοστής Στεργιάδης εκλείσθη τότε εις το γραφείον του τακτοποιών αγω- νιωδώς τα περιουσιακά του ζητήματα. Μετά την αιχμαλωσίαν του Τρικούπη όλα ανετράπησαν. Ήτο δυνατόν, εν τούτοις, να παραταθή, ολίγον η κατά- στασις, να γίνη πρόχειρος ανασυγκρότησις των στρατιωτικών δυνάμεων, να μεταφερθή το Γ ' Σώμα στρατού από την Θράκην εις την Σμύρνην, αφού διατηρούσε τας περισσοτέρας δυνάμεις και το πυρο- θολικόν του, και να εκκενωθεί η Σμύρνη με όλον τον πλούτον των κατοίκων της. Διά να επέλθη

49

κάποια αντίδρασις εις το ηθικόν του διασωθέντος στρατεύματος, έπρεπε γρήγορα ο αρχιστράτηγος, ο ύπατος αρμοστής, οι μητροπολίται και οι ιερείς της Σμύρνης, να μεταθούν εις το εσωτερικόν της γραμμής Κασαμπά, προς την Φιλαδέλφειαν, και εκεί, με επικεφαλής τον βασιλέα, να καταβάλουν κάθε προσπάθειαν όπως συγκροτήσουν την υποχώ- ρησιν. Αντί των προσπαθειών αυτών, αι διαταγαί προς αναχώρησιν των δημοσίων υπαλλήλων, η πλήρης εγκατάλειψις του μετώπου, η σπασμωδι- κότης των ιθυνόντων ολοκλήρωσαν την ήτταν και την απόγνωσιν. Κατά μίαν στατιστικήν του 1919 ο ελληνικός πλούτος εις την Μ. Ασίαν και τον Πόντον ανήρχετο εις 310 εκατομμ. αγγλικών λιρών, αλλ’ ασήμαντον ποσοστόν τούτου μετεφέρθη εις Ελλάδα μετά την μικρασιατικήν καταστροφήν. Κατά τελευταίους δε υπολογισμούς, οι πρόσφυγες ανήλθον εις 350 χιλ. οικογενείας, δηλ. εις 1.400.850 άτομα.Και τώρα ας εξετάσωμεν και τον ρόλον του συμμα­χικού παράγοντος εις την μικρασιατικήν καταστρο­φήν.Η πρωτοβουλία όπως η Ελλάς αναλάθη την κατοχήν της Σμύρνης και των ακτών της Ιωνίας ανήκε, συγκεκριμένως, εις τον πρόεδρον Ουίλσων. Αλλ’ η κατά το 1920 εκλογική νίκη του ρεπουμπλι- κανικού κόμματος και η άνοδός του εις την αρχήν είχεν ως αποτέλεσμα να αθετηθούν όλαι αι υπο­χρεώσεις της κυθερνήσεως Ουίλσων. Το Κογ- κρέσον απεφάσισε τότε να επανέλθη εις την πολι- τικήν της μονώσεως και απεκήρυξε την κηδεμονίαν του προτεκτοράτου της Αρμενίας. Μετά την απο- μάκρυνσιν, λοιπόν του Ουίλσων, μοναδικός υπο- στηρικτής της Ελλάδος, επί ελάχιστον χρονικόν διάστημα, απέμεινεν ο Λόυδ Τζωρτζ. Συνεπώς εφόσον η Γαλλία και η Ιταλία εμάχοντο την Ελλάδα υπέρ της Τουρκίας και η στάσις της

50

Αγγλίας κατέστη μειονεκτική, η Μ. Ασία θα εγκα- ταλείπετο οπωσδήποτε υπό διαφορετικός, όμως, συνθήκας.Εν πάση περιπτώσει, τελευταίως ήρχισε να αμφι- σβητήται η εντιμότης του Λόυδ Τζωρτζ εις την εθνκήν εκείνην τραγωδίαν. Υπεστήριξε, πράγματι, την Ελλάδα ο τότε Άγγλος πρωθυπουργός; Ή ενε- φανίσθη μόνον ως υποστηρίζων την ελληνικήν υπόθεσιν, καθόσον ήτο εκτεθειμένος από τας μεγα- λοστόμους υποσχέσεις που τόσον αφειδώς είχε δώσει εις τον Ελ. Βενιζέλον, όταν κατέθαλεν απε­γνωσμένος προσπαθείας διά να προσεταιρισθή τον ελληνικόν παράγοντα κατά τας κρίσιμους ημέρας των μαχών εις το μέτωπον της Μακεδονίας; Το Φόρεϊν Όφφις κρατεί, ακόμη, επιμελώς όγκους πολυτίμων εγγράφων, που όταν κάποτε δοθούν εις την δημοσιότητα θα ρίψουν, ίσως πλήρες φως εις το μυστήριον του αγγλικού διπλωματικού ρόλου κατά την περίοδον 1918-1922.* Και ενώ οι Σύμμαχοι είχαν καλέσει τους Έλληνας να επωμισθούν την κατοχήν της Μ. Ασίας, οι Γάλλοι πρώτοι τους εγκατέλειψαν κατόπιν της εμπορικής συμθάσεως Φραγκλέν Μπουγιόν και Κεμάλ (1921). Επί πλέον, ενίσχυαν συστηματικώς διά πολεμοφοδίων τους Τούρκους, διέθεταν δι’ αυτούς στρατιωτικούς συμ­βούλους κλπ. Ως προς τους Ιταλούς, αυτοί βοη- θούντες στρατιωτικώς τους Τούρκους απέθλεπαν εις εξασθένησιν τόσον του Κεμάλ όσον και των Ελλή­νων. Παραλλήλως οι Άγγλοι, υπό το πρόσχημα της αποστρατεύσεως, είχαν μειώσει εις το ελάχι- στον τον ανεφοδιασμόν του ελληνικού στρατού, έως ότου τον διέκοψαν εντελώς. Οι Τούρκοι, εν τω μεταξύ, ενώ προσεποιούντο ότι διαπραγματεύονται με τους Έλληνας, αναδιοργανούντο εντατικώς και έβλεπον με ανακούφισιν τους Άγγλους να αδιαφο­ρούν διά την δεινήν θέσιν των Ελλήνων. Πρέπει να σημειωθεί ότι η Αγγλία (που τα πολεμικά της

51

σκάφη περιεπόλουν εις τον Βόσπορον, εις την Προ­ποντίδα και εις τα στενά των Δαρδανελλίων) δεν υπέγραψε συνθήκην ειρήνης με την Τουρκίαν, και επομένως ευρίσκετο εν εμπολέμω καταστάσει με αυτήν. Πλήν όταν ο στρατηγός Χάριγκτον, ανώ­τατος διοικητής των στρατιωτικών δυνάμεων εις τα Δαρδανέλλια, προειδοποίησε τον Κεμάλ να μην πλησιάση εκεί πέραν των 15 μιλίων, διότι εν εναντία περιπτώσει οι Βρεταννοί θα επετίθεντο, δις ηγνόησε σχετικήν διαταγήν της κυθερνήσεώς του όπου δράση κατά των Τούρκων χωρίς να τιμωρηθή ποτέ διά την ανυπακοήν του. Η ελληνική κυθέρνη- σις, δι’ επανειλημμένων εκκλήσεών της προς τον πρωθυπουργόν εθεθαίωνε κατά τον πλέον κατηγο- ρηματικόν τρόπον, ότι η σωστική επέμθασίς του θα είναι άμεσος, αλλ’ η σφαγή της Σμύρνης (κατά την οποίαν παρεθιάσθησαν στοιχειώδεις κανόνες του Διεθνούς Δικαίου) έγιναν ανενοχλήτως (οι Άγγλοι την παρηκολούθησαν ως ψυχροί θεαταί), ο ελλη­νικός στρατός κατεστράφη και οι Τούρκοι έφθασαν 11 μίλια πλησίων των Δαρδανελλίων. Τι συνέβη; Πρόκειται, ασφαλώς περί του τρομεροτέρου εμπαιγμού της Αγγλίας προς την Ελλάδα. Αργότε- ρον, εις την Λωζάννην, όπου υπεγράφη η συνθήκη που ετερμάτισε και νομικώς τον πόλεμον εκείνον, οι Βρεταννοί αντιπρόσωποι επανειλημμένως υπενθύ­μισαν εις τον αρχηγόν της τουρκικής αντιπροσω­πείας Ισμέτ πασάν, ότι η Τουρκία δεν θα ήτο εις θέσιν να διαπραγματευθή ως νικήτρια, εάν ο αγγλικός στρατός δεν είχεν αδρανήσει τον Αύγου­στον, Σεπτέμβριον και Οκτώβριον του 1922 δηλ. αν δεν είχεν επιτρέψει την καταστροφήν, δήωσιν και αιματοχυσίαν της Σμύρνης. Ο υπουργός των Εξωτε­ρικών της Αγγλίας και ηγέτης της θρεταννικής αντιπροσωπείας εν Λωζάννη λόρδος Κώρζον εκυ- ριάρχει της διασκέψεως. Εν τέλει δε επέτυχεν όχι μόνον να κερδίση τας κυριωτέρας του προσπαθείας,

52

αλλά - πρό παντός - κατώρθωσε να αποκατα- στήση τας φιλικάς σχέσεις μετά της Τουρκίας και της χώρας του. Η Αγγλία και πάλιν προσήγγιζε την Τουρκίαν και ενδιεφέρετο διά την εις βάρος της Ελλάδος ακεραιότητά της, επειδή, εν τω μεταξύ, είχεν υπογραφή τουρκο-ρωσική συνθήκη (Μάρτιος 1921)».

Και ο Κουχτσόγλου κλείνει το κεφάλαιο των κρίσεων για τις ευθύνες των Ελλήνων πολιτικών και των ξένων ιμπεριαλιστών με την εξής δραματική υποσημείωση:

«Οι Σύμμαχοι και ιδιαιτέρως οι Άγγλοι, επέδειξαν, κατά τας τραγικάς εκείνας στιγμάς, ανήκουστον αναισθησίαν. Τα πληρώματα των εν Σμύρνη ναυλο- χούντων πολεμικών των απέκοπτον τας χείρας και έθραυον τας κεφαλάς των δυστυχών εκείνων Ελλή­νων, που ενόμισαν ότι ημπορούσαν, αποφεύγοντες την τουρκικήν μάχαιραν, να εύρουν και άσυλον και προσωρινήν φιλοξενίαν εις τα πολεμικά σκάφη. Έστρεψαν, μάλιστα, και τους προβολείς των πλοίων των επί της προκυμαίας της Σμύρνης, διά να απολαύσουν το μακάθριον και ανατριχιαστικόν θέαμα της ομαδικής σφαγής των Ελλήνων. Και όμως θα ήρκουν τότε ελάχιστοι κανονιοβολισμοί των αγγλικών πλοίων, διά να σωθή, τουλάχιστον η πόλις και διά να προληφθούν αι σφαγαί και τα μαρ­τύρια του πληθυσμού της, ως και του εις αυτήν καταφύγοντος ελληνικού μικρασιατικού πληθυ­σμού. Αφ’ ετέρου οι Γάλλοι, εις τα Μουδανιά, έρριψαν ζεματιστό νερό εις όσους απεπειράθησαν να ανέβουν επί των πλοίων των! Τέλος ο Αμερι­κανός πρόξενος εν Σμύρνη, όταν επήγε τότε εις γεύμα όπου ήτο προσκεκλημένος και ο Γάλλος πρόξενος, τον ήκουσε να δικαιολογή με απερίγρα- πτον κυνισμόν την επιθράδυνσιν της αφίξεώς του: η

53

λέμβος που τον έφερεν από το γαλλικόν πλοίον, προσέκρουσεν εις πτώματα Ελληνίδων γυναικών που έπλεον εις την παραλίαν! (Π. Καρολίδου συμ­πλήρωμα εις την «Ιστορίαν του Ελληνικού Έθνους» Κ. Παπαρρηγοπούλου, έκδ. Ελευθερου- δάκη, σελ. 328)».

54

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ

Ο ΣΤΡΑΤΟΣ ΣΤΗΝ ΕΞΟΥΣΙΑ

1. Η ΚΑΤΑΛΥΣΗ ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΙΚΟΥ ΘΕΣΜΟΥ

Τα τμήματα του ελληνικού στρατού μετά την ήττα και την άτακτη υποχώρηση συγκεν­τρώθηκαν στην χερσόνησο της Μικρασια­τικής Ερυθραίας και από κει, υπό την προσ­τασία των τηλεβόλων των πολεμικών του ελληνικού στόλου, ο οποίος παρέπλεε συνεχώς τις μικρασιατικές ακτές, διαπεραιώ- θηκαν, κατά τον κύριο όγκο τους, στη Χίο και Μυτιλήνη. Πρέπει να σημειωθεί ότι μέσα στο χάος που επικρατούσε, ο μόνος που είχε κατορθώσει να μεθοδεύσει την υποχώρηση των τμημάτων του ήταν ο συνταγματάρχης Νικόλαος Πλαστήρας.

Το μέγεθος της καταστροφής, καθώς και ενοχή του πολιτικού κόσμου στην καταβα­ράθρωση της Ελλάδας είχε εντυπωσιάσει ισχυρά το στρατό και ιδιαίτερα τους αξιωμα­τικούς, οι οποίοι άρχισαν να βλέπουν όσα δεν τους επέτρεπε να ιδούν στο παρελθόν η στρα-

55

τοκρατική τους νοοτροπία και η πολιτική τύφλωση που καλλιεργούνταν στα μυαλά τους από όσους είχαν συμφέρον να διατηρούν το σώμα των αξιωματικών σε επίπεδο πραιτω- ριανών. Οι αξιωματικοί της Μικρασίας είχαν πλέον συνειδητοποιήσει τον καταστροφικό ρόλο του στέμματος στη δημόσια ζωή της χώρας και είχαν πειστεί ότι τα βασιλικά ανά­κτορα ήταν η φωλεά κάθε αντεθνικής συνω­μοσίας και προδοσίας.

Στα νησιά, λοιπόν, του Βορειανατολικού Αιγαίου, όπου είχε καταφύγει διωκόμενο το σύνολο σχεδόν των δυνάμεων του μικρασια­τικού εκστρατευτικού σώματος που απέφυγε την αιχμαλωσία, προετοιμάστηκε η λεγόμενη «επανάσταση του 1922». Την πρωτοβουλία ανέλαβε επιτροπή αξιωματικών υπό τους συν­ταγματάρχες Νικόλαο Πλαστήρα και Στυ­λιανό Γόνατά στην οποία προστέθηκαν αργότερα, ως εκπρόσωποι του πολεμικού ναυτικού, οι Δ. Φωκάς αντιπλοίαρχος και ο διοικητής του στόλου πλοίαρχος Αλεξ. Χατζηκυριάκος. Γραμματέας της Επαναστα­τικής Επιτροπής τοποθετήθηκε ο ταγμα­τάρχης Ευριπίδης Μπακιρτζής, ο κατόπι απότακτος του 1935, και πρώτος πρόεδρος της Προσωρινής Επιτροπής Εθνικής Απελευ­θέρωσης κατά την Γερμανοϊταλική κατοχή που σχηματίστηκε το 1944 στα ελεύθερα ελληνικά βουνά.

Οι συσκέψεις της Επαναστατικής Επι­τροπής και η λήψη των σχετικών αποφάσεων

56

έγιναν στη Μυτιλήνη στο διήμερο 11-12 Σεπτεμβρίου 1922. Οργανώθηκαν εν συνεχεία συσκέψεις των μελών της Επαναστατικής Επιτροπής με τη συμμετοχή των σωματαρχών και αποφασίστηκε να πλεύσει ο στόλος στον Πειραιά προστατεύοντας τα μεταγωγικά που θα μετέφεραν το στρατό και κατόπι να βαδί­σουν τα στρατιωτικά τμήματα προς την Αθήνα και, αφού την καταλάβουν, να εκθρο­νίσουν το βασιλιά Κωνσταντίνο. Και, συλ- λαμβάνοντας τους κατά την κρίση του στρατού υπεύθυνους της Μικρασιατικής καταστροφής, να τους τιμωρήσουν σκληρά.

Οι αποφάσεις της Επαναστατικής Επι­τροπής και των εκπροσώπων του στρατού διατυπώθηκαν σε προκήρυξη, την οποία υπέ­γραψε ο συνταγματάρχης Στυλιανός Γονα- τάς, που ρίχτηκε με αεροπλάνο πάνω από την ελληνική πρωτεύουσα. Έλεγε η προκήρυξη εκείνη:

«Ελληνικόν Λαόν.Πρόεδρον Εθνοσυνελεύσεως, Βασιλέα, Διάδοχον, Πρόεδρον Κυβερνήσεως.Ο εν Μυτιλήνη και Χίω στρατός και στόλος μοι ανέθεσαν αυθορμήτως την ηγεσίαν αυτών, όπως διατυπώσω επ’ ονόματί των τας κάτωθι αξιώσεις,, εν τη απολύτω πεποιθήσει ότι εις ταύτας είναι σύμ­φωνος και ο λοιπός στρατός και στόλος και ιδία ολόκληρος ο ελληνικός λαός, πλήν ίσως αση- μάντου μειοψηφίας ουχί εξ ευγενών ελατηρίων αντιφρονούσης.Η σωτηρία της Πατρίδος και μόνη επιβάλλει τας αξιώσεις μας.

57

1) Παραίτησις του Βασιλέως χάριν της πατρίδος υπέρ του Διαδόχου.2) Άμεσος διάλυσις της Εθνοσυνελεύσεως.3) Σχηματισμός κυθερνήσεως αχρόου και εμπνευ- ούσης εμπιστοσύνης εις την Αντάντ διά την ταχί- στην και αμερόληπτον ενέργειαν εκλογών Εθνοσυ­νελεύσεως και την διαχείρισιν των εξωτερικών ζητημάτων μέχρις ου ο λαός αποφασίση τελικώς διά των εκλογών περί της τύχης του.4) Άμεσος ενίσχυσις του Θρακικού μετώπου.Ας επικρατήση και παρ’ υμίν ο αγνός πατριωτισμός προς αποσόθησιν αλληλοσπαραγμού και ταχυτέραν έναρξιν του έργου της εθνικής παλινορθώσεως, δι ης θα ανασταλεί η πλήρης καταστροφή προς ην φερόμεθα και θα επιτευχθή η σωτηρία της πατρί­δος.

Μυτιλήνη 11 Σεπτεμβρίου 1922.Σ. ΓΟΝΑΤΑΣ

Συνταγματάρχης

Μετά το τελεσίγραφο εκείνο, το οποίο έγινε γνωστό σε όλο τον ελληνικό λαό, ο στόλος, συνοδεύοντας έμφορτα στρατού μεταγωγικά πλοία εγκατέλειψε το Βόρειο Αιγαίο και έπλευσε στο Λαύριο. Τα γεγονότα από δω και πέρα έλαθαν ραγδαία τροπή: Η Επαναστατική Επιτροπή απαίτησε την άμεση αποχώρηση του Βασιλιά από το θρόνο και την φυγή του στο εξωτερικό. Στο μεταξύ ο Θ. Πάγκαλος άρχισε να ενεργεί σαν εκπρό­σωπος της Επαναστατικής Επιτροπής στην Αθήνα και πριν ακόμη φθάσει ο στρατός στην Αττική, σχημάτισε μια ομάδα υπό την προεδρία του από τους Α. Μαζαράκη και Μελετόπουλο, ανώτατους απόστρατους αξιω­

58

ματικούς και τον Αλέξανδρο Σβώλο, ως εκπρόσωπο του δημοσιοϋπαλληλικού κόσμου.

Με εντολή της Επαναστατικής Επιτροπής διορίστηκε φρούραρχος Αθηνών ο συνταγμα­τάρχης του ιππικού Σκανδάλης, ο οποίος πήρε και την εντολή να προβεΐ σε συλλήψεις των υπευθύνων της ήττας, πολιτικών και στρατιωτικών. Συνελήφθησαν αμέσως οι Δημήτριος Γούναρης, πρωθυπουργός, Νικό­λαος Στράτος, Πέτρος Πρωτοπαπαδάκης, Μιχαήλ Γούδας, Ξενοφών Στρατηγός, μέλη της κυβέρνησης Γούναρη, ο στρατηγός Κων- σταντινόπουλος κ.ά. Ο βασιλιάς Κωνσταντί­νος, βλέποντας πως δεν υπήρχε καμιά ελπίδα να διατηρήσει το θρόνο του, παραιτήθηκε στις 14 Σεπτεμβρίου και την ίδια μέρα έφευγε για την Ιταλία, ενώ στο θρόνο ανέβαινε ο γιος του Γεώργιος ο Β '. Ταυτόχρονα με την ανα­χώρηση του Βασιλιά Κωνσταντίνου, ο στρατός άρχισε ν’ αποβιβάζεται σε διάφορα σημεία της Αττικής, και τον Πειραιά. Η ανα­τροπή του κοτζαμπασισμού ήταν πλέον γεγονός για την Ελλάδα, αλλά χρειάστηκε να ποτιστεί με το αίμα των τέκνων του ελλη­νικού λαού στη Μικρασία και να πληρωθεί με τον ξερριζωμό 1.500.000 Ελλήνων από τις εστίες τους δημιουργώντας στην τραυματι­σμένη Ελλάδα το μεγαλύτερο πρόβλημα της κοινωνικής και οικονομικής ιστορίας της. Ωστόσο, παρά τη δυσμένεια των συνθηκών και παρά το γεγονός ότι η Ελλάδα ελάχιστα

59

θοηθήθηκε στην αποκατάσταση των προσ­φύγων από τις διεθνείς οργανώσεις, κατόρ­θωσε να τους απορροφήσει και να τους απο- καταστήσει γεωργικά, κυρίως στις βόρειες περιοχές της. Η αποκατάσταση των προσ­φύγων ενέχει στοιχεία εθνικής εποποιίας που πρέπει κάποτε να μελετηθούν, όπως επίσης πρέπει να μελετηθεί και η αναμφισβήτητη παραγωγική συμβολή των προσφυγικών μαζών, οι οποίες έδωσαν ώθηση στην ελλη­νική οικονομία και εισήγαγαν την προηγ­μένη αγροτική μεθοδολογία και τεχνολογία στην Ελλάδα.

2. ΚΥΒΕΡΝΗΣΗ ΚΡΟΚΙΔΑ

Η Επαναστατική Επιτροπή ανέθεσε την ευθύνη της ενάσκησης της πολιτικής εξου­σίας σε κυβέρνηση υπό την προεδρία του Σωτηρίου Κροκιδά, στην οποία συμμετείχαν ο Ν. Πολίτης ως υπουργός των Εξωτερικών, ο Ε. Κανελλόπουλος ως υπουργός Εθνικής Οικονομίας, ο Α. Χαραλάμπους των Στρατιω­τικών, ο αρεοπαγίτης Φ. Βασιλείου ως υπουργός Δικαιοσύνης, ο γιατρός Απ. Δοξιάδης ως υπουργός Περιθάλψεως, ο I. Σιώτης της Παιδείας, ο Αλ. Διομήδης των Οικονομικών, ο Γ. Εμπειρικός του Επισιτι­σμού. Το υπουργείον Εσωτερικών κράτησε προσωπικά ο πρωθυπουργός.

Η νέα κυβέρνηση ήταν φερέφωνο της Επα­ναστατικής Επιτροπής στους κόλπους της

60

οποίας συγκρούονταν ήδη διάφορες τάσεις και ιδεολογικά ρεύματα, από το υπερσυντη­ρητικό υπό το Στυλιανό Γονατά, το κεντρώο που απηχούσε τις απόψεις των Βενιζελικών υπό τον Πλαστήρα με κύριο πολιτικό και ιδεολογικό σύμβουλό του τον Γεώργιο Παπανδρέου, και το ρεύμα που τραβούσε προς τα Αριστερά, με κύριους εκπροσώπους τους Μπακιρτζή, Ψαρρό, Αθηνέλη, Κοντε- κάκη, Φλούλη κ.ά. οι οποίοι επέμεναν ότι τότε θα πήγαινε μπροστά η λεγομένη «Επα­νάσταση του 22» αν οι φορείς της υιοθε­τούσαν τα αιτήματα της εργατικής τάξης. Με την επιμονή αυτών των τελευταίων αποφυλα­κίστηκε στις 22 Σεπτεμβρίου 1922 η φυλακι­σμένη στου Συγγρού ηγεσία του ΚΚΕ, η οποία είχε κινητοποιήσει ήδη τους οπαδούς της και το δημοσιογραφικό όργανο του κόμ­ματος «Ριζοσπάστης» στον αγώνα της απο­στράτευσης, της γενικής αμνηστίας και της αποζημίωσης των θυμάτων πολέμου. Το ΚΚΕ πρόβαλε επίσης έντονα τα προγραμματικά αιτήματα του κόμματος για εκλογές με ανα­λογική, αποκατάσταση των συνταγματικών ελευθεριών, κατάργηση της λογοκρισίας, αποφυλάκιση των αγωνιστών κρατουμένων. Επίσης το ΚΚΕ απαιτούσε προσέγγιση της εξωτερικής πολιτικής της Ελλάδας προς την ΕΣΣΔ, με κύριο αίτημα τη μεσολάβησή της για το κλείσιμο μιας έντιμης ειρήνης με την Τουρκία.

Στο μεταξύ και πριν αγκυροβολήσει στο

61

Φάληρο το θωρηκτό «Λήμνος» που συνό- δευσε τα μεταγωγικά του στρατού, ο Θεό­δωρος Πάγκαλος προσπάθησε να εγκατα- στήσει στην Αθήνα εξουσία υπό την προσω­πική του επιρροή, εξαπολύοντας ένα κύμα διωγμών εναντίον των αντιπάλων του. Τις ενέργειες του Παγκάλου αποδοκίμασαν οι επικεφαλείς της Επαναστατικής Επιτροπής και επίσης ο φρούραρχος Αθηνών με τις παρακάτω ανακοινώσεις τους:

«Αριθ. 55/3 Ανακοινωθέν Χθες, και προ της εισόδου του επαναστατικού στρατού εις Αθήνας, αξιωματικοί τινες και υπάλλη­λοι, μη διατελούντες εν ενεργεία κατέλαβον εν τη πρωτευούση Αρχάς τινας προς εξασφάλισιν της τάξεως, εκδώσαντες και προκηρύξεις, ως Προσω­ρινή Επαναστατική Επιτροπή. Δηλούμεν ότι διά τας ενεργείας των ταύτας δεν εξουσιοδοτήθηκαν παρά της Επαναστατικής Επιτροπής, ήτις θα εγκα- ταστήση τας νέας Αρχάς συμφώνως προς το πνεύμα της πρώτης προκηρύξεώς της.

Εκ της Επαναστατικής Επιτροπής Συνταγματάρχαι: Γ ονα τά ς, Π λασ τήρας,

Αντιπλοίαρχος Φωκάς».

Επίσης και ο νέος φρούραρχος αντ/ρχης Μαυροσκότης έβγαλε κι αυτός προκήρυξη δηλώνοντας τα εξής:

«Επειδή παρετηρήθη, ότι αναρμόδιοι ενήργησαν συλλήψεις ατόμων και κατ’ οίκον ερεύνας, χωρίς ούτε δικαίωμα, ούτε διαταγήν προς τούτο να έχωσι καθίσταται γνωστόν τοις πάσιν ότι θέλει ποινικώς διωχθεί πας τις, ενεργών αναρμοδίως σύλληψιν ή κατ’ οίκον έρευναν, συλλαμθανόμενος αμέσως».

62

3. ΔΙΚΗ ΚΑΙ ΚΑΤΑΔΙΚΗ ΤΩΝ ΥΠΕΥΘΥΝΩΝ

Η αρχική απόφαση της Επαναστατικής Επιτροπής ήταν να προχωρήσει αμέσως και να τιμωρήσει παραδειγματικά τους υπεύθυ­νους της Μικρασιατικής συμφοράς. Ωστόσο υπήρξαν πάρα πολλοί ανασταλτικοί παρά­γοντες, τόσο από τον πολιτικό κόσμο του εσωτερικού όσο και από το εξωτερικό, που εργάζονταν για την αναβολή μιας κεραυνο- θόλου δίκης και την παραπομπή των ενόχων σε τακτικά δικαστήρια, αφού θα έμεναν προ­φυλακισμένοι μέχρι να ψηφιστεί από την Εθνοσυνέλευση το μελλοντικό σύνταγμα της χώρας. Την άποψη αυτή δέχθηκε και η Επα­ναστατική Επιτροπή, υποχωρώντας στις ποι­κίλες πιέσεις, και τη διατύπωσε σε απόφασή της στις 15 Σεπτεμβρίου 1922.

Όπως ήταν φυσικό, οι ριζοσπαστικοί κύκλοι θεώρησαν την απόφαση σαν εγκατά­λειψη των βασικών αρχών της Επαναστα­τικής Επιτροπής. Ο Αλέξ. Παπαναστασίου, ο Π. Αραθαντινός και ο Γ. Βραχηνός επισκέ- φθηκαν τον φερόμενο ως αρχηγό της «Επα­νάστασης», Νικόλαο Πλαστήρα, ο οποίος τους πληροφόρησε ότι υπήρχε έντονο διά­βημα των ξένων και ιδιαίτερα των Γάλλων, υπέρ των υποδίκων πολιτικών.

Μπροστά στη λαϊκή πίεση η Επαναστα­τική Επιτροπή υποχρεώθηκε να δηλώσει ότι «η Επανάστασις θεωρεί εχθρούς της πατρίδος όλους ανεξαιρέτως τους πρωτοστασήσαντας

63

παράγοντας του Κωνσταντινισμού και επιβε- βλημένην την παραδειγματικήν τιμωρίαν των». Έτσι στις 5 Οκτωβρίου 1922 δημο­σιευόταν απόφαση της Επαναστατικής Επι­τροπής που συνιστούσε ανακριτική επιτροπή στην οποία παραπέμπονταν οι ένοχοι της μικρασιατικής καταστροφής, επειδή «εκρί- νετο αναγκαία και επείγουσα η διακρίβωσις των υπευθύνων της Εθνικής Συμφοράς, στρα­τιωτικών και μη και η ταχίστη τιμωρία αυτών».

Στην επίσπευση της δίκης συνέτειναν οι αλλεπάλληλες λαϊκές κινητοποιήσεις, αλλά και οι κινήσεις του Θ. Παγκάλου, ο οποίος σχεδίαζε να καταλάβει προσωπικά την εξουσία εκμεταλλευόμενος τις διαθέσεις των μαζών για ριζοσπαστικές λύσεις. Απάντηση σ’ αυτές τις παρασκηνιακές κινήσεις του Παγκάλου είναι και το από 5 Οκτωβρίου 1922 διάγγελμα τη Επαναστατικής Επιτροπής προς τον ελληνικό λαό, στο οποίο διακηρύσ­σονται οι βασικές αρχές της «Επαναστά- σεως». Οι ιστορικοί που έζησαν τα γεγονότα της εποχής και ιδιαίτερα ο αείμνηστος Γιάννης Κορδάτος, πιστεύουν ότι τα σημαν­τικότερα από τα έγγραφα της Επιτροπής συν­τάσσονταν από τον Γεώργιο Παπανδρέου. Την εικασία αυτή επιβεβαίωσε παλαιότερα προς τον γράφοντα ο δικηγόρος πολιτικός σύμβουλος της ΠΕΕΑ κατά την κατοχή, και τέως βουλευτής Χίου της ΕΔΑ Κώστας Δεσποτόπουλος, ο οποίος βρισκόταν τότε

64

κοντά στην Επαναστατική Επιτροπή. Ιδού το διάγγελμα της 5 Οκτωβρίου:

«Η Επαναστατική Επιτροπή έχουσα την αντίληψιν έχει επιτευχθή πλήρης σαφήνεια ως προς τον πολι- τικόν χαρακτήρρα και τους σκοπούς της Επανα- στάσεως, θεωρεί επιθεθλημένον όπως προβή, εις τας ακολούθους δηλώσεις:Η Επανάστασις έχει ταχθεί υπεράνω των κομμάτων. Αυτό σημαίνει ότι η Επανάστασις ούτε κομματίζε­ται, ούτε φατριάζει. Και θα τη ρήση μέχρι των εκλο­γών, κατά τας οποίας θα εκφρασθή ελευθέρως η κυρίαρχος θέλησις του ελληνικού λαού και δικαιο­σύνην, και ευνομίαν, και τάξιν. Αλλά δεν σημαίνει ότι η Επανάστασις δεν' ακολουθεί ορισμένην εθνικήν πολιτικήν, αφού η ύπαρξις της Επαναστά- σεως αποτελεί πολιτικήν. Και η πολιτική της εθνικής σωτηρίας, την οποίαν διέγραψεν η Επανά- στασις, δεν συνίστατο μόνον εις εξαναγκασμόν της παραιτήσεως του Κωνσταντίνου, αλλά - χωρίς βεβαίως να θίγη τας βάσεις του πολιτεύματος - και εις την κατάλυσιν ολοκλήρου του κωνσταντινικού- αυλικού, πολιτικού και στρατιωτικού - συγκρο­τήματος, το οποίον έταξε τον Βασιλέα υπεράνω της Πατρίδος, κατέλυσε τας λαϊκάς ελευθερίας και τοιου­τοτρόπως επροκάλεσε την μεγάλην εθνικήν συμφο­ράν.Επίσης η πολιτική της Επαναστάσεως συνίσταται εις την προσπάθειαν προς πλήρη ανασύνδεσιν των συμμαχικών σχέσεων της Ελλάδος, προς τας Μεγάλας Δυνάμεις, επειδή πιστεύει ότι μόνον τοι­ουτοτρόπως είναι δυνατή η εθνική σωτηρία. Συνεπώς, η Επανάστασις ευρίσκεται αντιμέτωπος και θεωρεί εχθρούς της Πατρίδος όλους ανεξαι­ρέτως τους πρωτοστατήσαντας παράγοντας του κωνσταντινισμού, εις τους οποίους οφείλεται. η διάρρηξις των συμμαχιών, η μεγάλη τραγωδία του Γ ένους.

65

Τέλος η πολιτική της εθνικής σωτηρίας συνίσταται εις την προσπάθειαν προς έξαρσιν του εθνικού φρο­νήματος και συναδέλφωσιν. Αλλ’ η συναδέλφωσις θα ήτο αρχή ανήθικος αν επρόκειτο να σημάνη λήθην ή μετάθεσιν των τρομερών ευθυνών, σύγ- χυσιν των αθώων και ενόχων.Η Επανάστασις αποβλέπει εις την συναδέλφωσιν του πλανηθέντος λαού, ο οποίος υπέστη υπό των αναξίων αρχόντων τας σκληρός θυσίας αίματος, χρήματος και τιμής. Αλλά θεωρεί επιθεθλημένην την παραδειγματικήν ποινικήν τιμωρίαν των «εχθρών της πατρίδος», εις τους οποίους οφείλεται η κατάρρευσις του Μικρασιατικού Μετώπου, καθώς και η διεθνής καταδίκη της Θράκης - η οποία δυστυχώς είχε προηγηθή της Επαναστάσεως- καθώς και τον οριστικόν, ηθικόν και πολιτικόν θάνατον των πρωτουργών της καταστροφής... Συνεπώς είναι κοινή απαίτησις ο πάνδημος στιγμα- τισμός των μεγάλων ενόχων.Γονατάς, Πλαστήρας, Σακελλαρόπουλος, Χατζηκυ- ριάκος, Φωκάς».

Η ανακοίνωση αυτή, την οποία ο Κορ- δάτος κρίνει ως δήλωση υποτελείας προς τους Αγγλογάλλους, δεν μπόρεσε να κατευ­νάσει τις λαϊκές μάζες, ούτε να αναστείλει το αίτημα της δίωξης των υπευθύνων. Έτσι, το πρώτο δεκαήμερο Οκτωβρίου, άρχισε η ανά­κριση εναντίον των κρατουμένων υπευθύνων από ανακριτική επιτροπή υπό την προεδρία του Θ. Παγκάλου και μέλη τους συνταγμα­τάρχες I. Καλογερά και Χρ. Λούφα και στις 24 του ίδιου μήνα βγήκε το πόρισμα της Επι­τροπής με το οποίο παραπέμπονταν στο Έ κ τ α κ τ ο Σ τρ α το δ ικ ε ίο για να δικα­

66

στούν οι Δημήτριος Γούναρης, Νικόλαος Στρατός, Πέτρος Πρωτοπαπαδάκης, Νικό­λαος Θεοτόκης, Γεώργιος Μπαλτατζής, Ξενοφών Στρατηγός, Μιχαήλ Γούδας και ο αντιστράτηγος Χατζηανέστης, τελευταίος διοικητής των Δυνάμεων Μικράς Ασίας με κατηγορία την έσχατη προδοσία. Σύμφωνα με το διάταγμα της παραπομπής τους δεν χωρούσε κανένα ένδικο μέσο στην απόφαση του Εκτάκτου Στρατοδικείου, η οποία και θα έπρεπε να εκτελεστεί μόνο κατόπι διαταγής της Επαναστατικής Επιτροπής.

4. ΤΟ ΠΑΡΑΠΕΜΠΤΙΚΟ ΒΟΥΛΕΥΜΑ

Το κατηγορητήριο, βάσει του οποίου οι Εξ παραπέμφθηκαν ενώπιον του εκτάκτου στρα­τοδικείου, έχει το χαρακτήρα επαναστατικού εγγράφου. Δεν είναι έργο δικαστικού καλά­μου, αλλά σαφώς πολιτικού. Κατά πληρο­φορία του παλαιού αγωνιστή της δημοκρα­τίας δικηγόρου Κώστα Δεσποτόπουλου, πολιτικού συμβούλου της ΠΕΕΑ κατά την κατοχή και κατόπι βουλευτή Χίου της ΕΔΑ, το κατηγορητήριο συνέταξε ο Γεώργιος Παπανδρέου. Την πληροφορία ο Κ. Δεσπο- τόπουλος την είχε από τους κύκλους της Επα­ναστατικής Επιτροπής, στα γραφεία της οποίας είχε εγκατασταθεί και εκείνος, νεαρός τότε δικηγόρος και οπαδός της επαναστα­τικής κίνησης. Μεταφέρω εδώ ολόκληρο το κείμενο, όπως δημοσιεύθηκε τότε στον τύπο,

67

γιατί πρόκειται περί ιστορικού ντοκουμέν­του:

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ΣΥΝΤΟΜΟΣ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΕΣ

Ίνα κατανοηθή εν όλη αυτής τη ευρύτητι η παρούσα υπόθεσις και καταστή δυνατόν να καταμε- ρισθώσιν αι ποικίλαι ευθύναι των κατηγορουμένων αναλόγως της δράσεως εκάστου, παρίσταται ανάγκη συντόμου ιστορικής ανασκοπήσεως των λαθόντων χώραν εν Ελλάδι κατά την τελευταίαν από της εκρήξεως του ευρωπαϊκού πολέμου πολι- τικήν περίοδον.Άμα τη εκρήξει του μεγάλου πολέμου ως ήτο φυσικόν εδημιουργήθησαν εις πάντα τα κράτη, μικρά ή μεγάλα, δύο αντίθετα ρεύματα αναλόγως των συμπαθειών και των προβλέψεων επί της τελικής εκθάσεως της τρομεράς συρράξεως, ήτις συνεκλόνισε την οικονομικήν και πολιτικήν ζωήν των ευρωπαϊκών κρατών.Εν Ελλάδι κατά τους πρώτους μήνας του πολέμου, ισχυροί δεσμοί αίματος και ευγνωμοσύνη και αρχαίαι φυλετικαί συμπάθειαι έφερον εν παμψηφία σχεδόν την λαϊκήν ψυχήν προς το μέρος των Δυνά­μεων της Συνεννοήσεως. Ο Ελληνικός λαός δεν ήτο δυνατόν να λησμονήση το Ναυαρίνον και τον Μαι- ζώνα, ούτε τας εκατόμβας των γενναίων τέκνων της Γαλλίας και της Αγγλίας των πεσόντων κατά τον υπέρ της ανεξαρτησίας ημών αγώνα. Αλλ’ εκτός των ιστορικών και αισθηματικών λόγων, σοθαρώ- τατα επίσης συμφέροντα κατηύθυνον το πολιτικόν ένστικτον του νοήμονος ελληνικού λαού προς τον συνασπισμόν των Δυτικών Δυνάμεων.Πάντες άλλως τε οι διαπρεπείς πολιτικοί άνδρες της Ελλάδος διείδον ότι η μικρά και ναυτική Ελλάς έδει

68

πάντοτε να ευρίσκεται παρά το πλευρόν της θαλασ- σοκράτειρας Αλθιόνος.Κατά την έκρηξιν του πολέμου εκυθέρνα την χώραν το μέγα πολιτικόν κόμμα όπερ κατείχε την αρχήν από εποχής της Στρατιωτικής επαναστάσεως του 1909 και δι’ ου εγένοντο αι δύο ένδοξοι εκστρατείαι του 1912 και 1913. Τω 1915 ο επί κεφαλής αυτού ισχυρός πολιτικός ανήρ, κρίνων ότι τα ποικίλα και ζωτικά συμφέροντα της Ελλάδος δεν επέτρεπον αυτή να παραμείνη διαρκώς ουδετέρα απεφάσισεν εν δοθείση ευκαιρία να εξέλθη της ουδετερότητος όπως τασσόμενος εις το πλευρόν των φυσικών μεγάλων Συμμάχων και της Σερθίας, προς ήν η Ελλάς συνεδέετο διά συμμαχίας, διεκδικήση τα εθνικά ημών δίκαια.Αλλ’ εν τη αποφάσει ταύτη ο τότε Πρωθυπουργός, ευρέθη αντιμέτωπος του Βασιλέως Κωνσταντίνου. Ο Βασιλεύς εκείνος, τον οποίον ταπεινωμένον υπό της Επαναστάσεως και φέροντα επί των ώμων του την καταισχύνην της ήττης του 97 επανέφερεν εις το στράτευμα και εκάλυψεν ο Βενιζέλος με την αίγλην και την δόξαν διά της αρχηγείας των ενδόξων Βαλκανικών εκστρατειών, εξήλθεν αίφνης διά πρώτην φοράν των Συνταγματικών επιφυλάξεων και ωρθώθη αποφασιστικός έναντι των αποφάσεων του Πρωθυπουργού του, απολαύοντος πλήρους της εμπιστοσύνης της Λαϊκής αντιπροσωπείας. Επηκο- λούθησε διάλυσις της Βουλής και νέαι εκλογαί, αίτινες όμως επανέφερον εις την Αρχήν με μεγάλην πλειοψηφίαν τον αυτόν διαφωνήσαντα πολιτικόν Αρχηγόν.Ολίγον χρόνον μετά ταύτα η απειλητική επιστρά- τευσις της Βουλγαρίας κατά της Συμμάχου Σερθίας προυκάλεσε την άμεσον γενικήν επιστράτευσιν της Ελλάδος, ήτις δεν ηδύνατο να μείνει απλούς θεατής της επιθέσεως κατά της Συμμάχου Σερθίας, ης η συντριβή θα εξέθετεν εις άμεσον κίνδυνον τα ζωτι­

69

κότατα εν τη Βαλκανική εθνικά συμφέροντα.Ο ανεύθυνος παράγων παρά την προηγηθείσαν λαϊκήν ετυμηγορίαν, διαφωνεί και πάλιν και εξα­ναγκάζει εις νέαν παραίτησιν την Κυθέρνησιν εκείνην. Η Σερβία πληγείσα εκ των νώτων συντρί­βεται και συν αυτή κατασπιλούται η τιμή της Ελλάδος, ανάνδρως εγκαταλιπούσης την Σύμμαχον αυτής. Επωφελούμενοι των γεγονότων συσπει- ρούνται περί τον Βασιλέα πάντες οι καταλυθέντες υπό της Επαναστάσεως παλαιοί πολιτικοί, οίτινες, μη δυνάμενοι να αντιμετωπίσωσι τον γίγαντα αντί­παλον αυτών, υψούσιν ως κομματικόν των λάθαρον τον απολυταρχικόν Ηγεμόνα, όστις αδυνατεί να διίδη το θάραθρον προς ο φέρουσιν αυτόν και την πατρίδα.Τα έκφυλα μορμολύκεια, άτινα περιστοιχούσι συνήθως τους θρόνους, συμμαχούσι μετά των ηγετών της καταλυθείσης φαυλοκρατίας, ενώ εκ παραλλήλου η ισχυρά υπό τον περίφημον θαρώνον Σεγκ γερμανική προπαγάνδα δρα ενεργητικώς υπό την προστασίαν αυτής της Βασιλίσσης. Το άφθονον χρήμα, τα επιτήδεια κομματικά στελέχη και η αυλική προστασία ευοδούσι το έργον και ολίγον κατ’ ολίγον αναφαίνονται Γερμανόφιλοι τάσεις εις μεγάλην μερίδα του ευπίστου ελληνικού λαού.Ο απολυταρχισμός κατακτά την χώραν. Βασιλεύς δε και αυλικαί Κυβερνήσεις ποδοπατούν το πολί­τευμα, δημιουργούντες αληθή δικτατορίαν και επα- νάστασιν. Συνεπεία της τοιαύτης καταστάσεως, ο Βενιζέλος αποφασίζει αντεπανάστασιν υπέρ των λαϊκών ελευθεριών και εκρήγνυται το κίνημα του 1916, όπερ μόλις προφθάνει να σώση τότε και αυτήν την Θεσσαλονίκην, διατρέξασαν τον έσχατον κίν­δυνον. Η επανάστασις εκείνη δημιουργεί εκλεκτόν στράτευμα 80.000 ανδρών, το οποίον ταχθέν εις το πλευρόν των Συμμάχων μάχεται εν Μακεδονία κατά

70

των προαιωνίων εχθρών, ενώ το αυλικόν πολιτικόν συγκρότημα των Αθηνών δημιουργεί τα νοεμβριανά αίσχη και φονεύει δι’ ελληνικών σφαιρών τους αδελφούς των φιλελλήνων του Πέτα και του Ναυα- ρίνου. Οι Σύμμαχοι, προασπίζοντες τα ύψιστα αυτών συμφέροντα, αναγκάζονται να λάθωσιν αυστηρά μέτρα κατά του κράτους των Αθηνών και η επανάστασις υπερισχύουσα ενώνει το Κράτος τον Ιούνιον του 1917, εκθρονιζομένου του Κωνσταντί­νου. Ηνωμένη πλέον η Ελλάς τάσσεται πανστρατιά εις το πλευρόν των εν Μακεδονία Συμμάχων και συμβάλλει κατά μέγα μέρος εις την διάρρηξιν του Βαλκανικού μετώπου των Κεντρικών Δυνάμεων και την συντριβήν των Βουλγάρων.Άμεσον αποτέλεσμα της δράσεως ταύτης ήτο τότε η απελευθέρωσις της Ανατολικής Μακεδονίας, την οποίαν προδοτικώς είχε παραδώσει εις την θουλγα- ρικήν θηριωδίαν η γνωστή αυλικογερμανική κλίκα του Γενικού Επιτελείου, ης κύριος πυρήν ήσαν οι Δούσμανης, I. Μεταξάς, Στρατηγός και λοιποί άλλοι συνεργάται του Γερμανικού στρατιωτικού ακολούθου Φαλκενχάουζεν.Η νικήτρια ομάς των μεγάλων Συμμάχων, αμεί- θουσα την αφοσίωσιν και συνδρομήν ημών εις τον σκληρόν αγώνα, ανταπέδωσε πολλαπλασίως ταύ- την. Ούτω αι εθνικαί διεκδικήσεις ικανοποιήθησαν μέχρις ορίου, το οποίον και η μάλλον αισιόδοξος φαντασία ηδυνάτει να φθάσει πρότερον.Αι αποφάσεις του Ανωτέρου Συμβουλίου των Συμ­μάχων της 13ης Ιανουαρίου 1920 και αι συνθήκαι του Νεϊγύ και των Σεβρών εδημιούργησαν την Μεγίστην Ελλάδα του 1920, την πλουσίαν και ισχυράν και ένδοξον Ελλάδα, ην εκληρονόμησαν οι κατηγορούμενοι την Ιην Νοεμβρίου του έτους εκείνου.Η ούτω εκδηλωθείσα υπερβολική προς την Ελλάδα εύνοια ωφείλετο βεβαίως εις τας θυσίας και την

71

δράσιν του Εθνικού Στρατού, αλλ’ ωφείλετο επίσης και εις την ευμενή συμπάθειαν των ισχυρών προς το καθεστώς εκείνο, όπερ μετά πείσματος και πεποι- θήσεως και παλαίον προς τας εσωτερικός αντιδρά­σεις της φιλογερμανικής ομάδος ωδήγησε το Έθνος εις το πλευρόν αυτών και δη εν στιγμαίς σοθαράς κρίσεως και κινδύνων του όλου ανταν- τικού αγώνος.Υπό τας συνθήκας ταύτας ευκόλως ήτο δυνατόν να συμπεράνη πας μη συνεσκοτισμένας έχων τας φρέ- νας, τι έμελλε να συμβή μετά την ανατροπήν της Κυβερνήσεως Βενιζέλου και την επαναφοράν εις την αρχήν Βασιλέως και Κυβερνητών, των οποίων αι πράξεις και ενέργειαι είχον τοιαύτην δημιουρ­γήσει εχθρότητα των ισχυρών Συμμάχων μας. Η διακοίνωσις της 20ης Νοεμβρίου απαντά ευγλώττως εις την ανωτέρω υπόθεσιν.Και όμως καίτοι οι κατηγορούμενοι δεν ήτο δυνατόν να αγνοώσιν, ό,τι και ο κοινότερος ιδιώτης θα διέβλεπε, μετεχειρίσθησαν παν μέτρον θεμιτόν ή αθέμιτον, όπως παραπλανήσωσι τον λαόν και επι- τύχωσι το αποτέλεσμα των εκλογών της 1ης Νοεμ­βρίου. Βοηθούμενοι παρά της δημαγωγικής των ικανότητος και μερίδος διαφθαρέντος τύπου εδηλη- τηρίασαν διά του ψεύδους και της συκοφαντίας την ψυχήν του λαού, όστις παρασυρθείς παρ’ αυτών εγένετο ο ακούσιος μητραλοίας της Μεγίστης Ελλάδος.Από του σημείου τούτου άρχεται το θεμελιώδες, το πρώτον αδίκημα της δευτέρας εγκληματικής περιόδου των κατηγορουμένων, όπερ μετά πλείστων και ποικίλων άλλων, συνεχώς επί ολόκληρον διε­τίαν διαπραττομένων, αποτελεί το μέγα έγκλημα το οποίον ωδήγησε την Πατρίδα εις την καταστροφήν και την καταισχύνην.

72

ΕΝΟΧΗ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΙ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ

Ως εν τη εισαγωγή της παρούσης εκθέσεως ανα- φέρθη, ο Κωνσταντίνος από του 1916 εγένετο η κομματική σημαία, περί την οποίαν συνεκεντρώ- θησαν ου μόνον ο παλαιοκομματισμός και το γερ- μανόπληκτον Γεν. Επιτελείον αλλά και παν άλλο στοιχείον, όπερ αποτελεί την αντίθετην προς την πολιτικήν του Βενιζέλου, ήτις εχαρακτηρίσθη ως φιλοπόλεμος.Το αντιπολεμικόν σάλπισμα ήρχισε σημαινόμενον εις πάσαν γωνίαν της Ελλάδος, ευρίσκον γόνιμον έδαφος καλλιεργείας παρά τω λαώ εις τον οποίον, καταπεπονημένον ήδη εκ των εκστρατειών 1912 και 1913, επεθλήθη προμελετημένως η άσκοπος κατα- τυράννησις της επιστρατεύσεως του 1915.Μόνον η έκτοτε εκδηλωθείσα εγκληματική πώρωσις των κατηγορουμένων είναι δυνατόν να εξηγήση την αδικαιολόγητον παράτασιν της επι- στρατεύσεως εκείνης. Βασιλεύς και Αυλικοί, Κυβερνήσεις θοηθούμεναι ενεργώς και παρά της προστατευομένης των γερμανικής προπαγάνδας ειργάσθησαν ανενδότως προς δημιουργίαν, του αντιπολεμικού φρονήματος και της εχθρότητος προς τας Δυτικάς Δυνάμεις.Ψεύδη, συκοφαντίαι, φανταστικοί περιγραφαί της γερμανικής ισχύος, το παν ετέθη εν χρήσει, όπως κάμψωσι την ελληνικήν ψυχήν και ματαιώσωσιν ούτω τα προσπαθείας εκείνων, οίτινες ηγωνίζοντο κατά τω Γερμανοβουλγάρων εν Μακεδονία.Αι σατανικοί αύται ενέργειαι κατά των αντεπανα- στατών με τας τεθείσας μεθόδους δράσεως παρά του γερμανικού Επιτελείου χρησιμοποιούντος τυφλώς τους εν Ελλάδι πράκτορας, μεταξύ των οποίων τον

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ A'

73

πρωτεύοντα ρόλον έπαιζεν ο I. Μεταξάς - ως ίδρυσις συμμοριών, ίνα πλήξωσιν εκ των νώτων τους Συμμάχους να θέσωσιν εκποδών τους επί κεφαλής των εν Ελλάδι προσώπων, άτινα εχθρικώς έδρων προς τούτους. Αλλά το μόλυσμα υπήρχεν ήδη βαθέως εις τον οργανισμόν του κράτους εμπε- ποτισμένον.Όταν ούτω το κράτος ηνωμένον ηθέλησε να κινηθή τω 1917, διάφορα στασιαστικά κινήματα εσημειώ- θησαν εν τω Στρατεύματι ένεκα της δηλητηριάσεως της λαϊκής ψυχής εκ της εξακολουθούσης αντιδρά- σεως των κομματικών στελεχών του Αυλικού πλέον κόμματος.Προ της αναποτρέπτου ανάγκης ευρεθείσα η τότε κυβέρνησις υπεχρεώθη να λάθη αυστηρά μέτρα προς καταστολήν του κακού, τούτο δε έδωκεν αφορμήν εις την δημιουργίαν του περιφήμου κηρύγματος της τυραννίας.Ο Βασιλεύς Κωνσταντίνος δεν ήτο πλέον ο ανεύ­θυνος παράγων, αλλ’ ο υπεύθυνος αρχηγός της εχθρικής προς τους Συμμάχους μερίδος.Η δράσις του εν τη εξορία, τα επεισόδια του Γκέρ- λιτς και η αποστολή των κατασκόπων αξιωματικών διά γερμανικών υποβρυχίων ηδραίωσεν έτι μάλλον παρά τοις Συμμάχοις την γνώμην ταύτην, ως ρητώς διετυπώθη εν τη απειλητική των διακοινώσει της 20 Νοεμβρίου 1920.Ταύτα υπήρξαν τα αποτελέσματα της πολιτικής δράσεως του Βασιλέως κατά την μέχρι της 1ης Νοεμβρίου περίοδον. Κατώρθωσεν ούτος αφ’ ενός μεν να δηλητηριάση την λαϊκήν ψυχήν και να εμφυσήση εν αυτή το αντιπολεμικόν φρόνημα, ενώ εξ άλλου έπειθε τους νικητάς του μεγάλου πολέμου ότι ευρίσκεται επί κεφαλής της εχθρικής προς αυτούς μερίδας του ελληνικού λαού, την οποίαν ανύπαρκτον εν αρχή κατώρθωσαν, αυτός το φαύλον αυλικόν περιβάλλον του και οι κατηγορούμενοι πολιτικοί να δημιουργήσουν εν Ελλάδι.

Η ΕΥΘΥΝΗ ΤΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΔΙΑ ΤΗΝ ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗΝ

ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΑΝ

Αλλ’ εκτός της πολιτικής ευθύνης δια την εθνικήν συμφοράν, θαρυτάτην φέρει ο Βασιλεύς εκείνος και διά την στρατιωτικήν του δράσιν κατά την Μικρα- σιατικήν εκστρατείαν.Άμα τη κηρύξει της συμπληρωματικής επιστρα- τεύσεως διά τας επιχειρήσεις του θέρους του 1921, ευρέως διετυμπανίσθη υπό της Κυβερνήσεως και του τύπου ότι ο Βασιλεύς θα ετίθετο επικεφαλής Στρατού, όπως τον οδηγήση εις την δόξαν πραγμα­τικού πολέμου και ουχί «αναιμάκτου ψευδοπολέ­μου» ως εκείνους ους επεχείρει ο Βενιζέλος.Η σημασία του γεγονότος ήτο μεγίστη και εύλογος η εκ τούτου συγκίνησις της δημοσίας γνώμης διότι μόνον μωροί και αμαθείς παραγνωρίζουν την σημα­σίαν του Αρχηγού εν πολέμω. Επί του τεχνικού τούτου σημείου επιτραπείτω η κάτωθι παρέκβασις. Οι άριστοι των πολεμικών λαών ήσαν οι Καρχηδό- νιοι υπό τον Αννίβαν, οι Μακεδόνες υπό τον Αλέ­ξανδρον, οι Πρώσσοι υπό τον Φρειδερίκον.Έλεγεν ο Ναπολέων και τούτο αποτελεί μεγάλη ν αλήθειαν και ακλόνητον, διά μέσου των αιώνων, στρατηγικόν αξίωμα:«Η αξία του Στρατού είναι ο καθρέπτης της αξίας του Αρχηγού».«Στρατός άνευ καλού Αρχηγού είναι σώμα άνευ ψυχής».Είναι όμως αναγκαίον ο αρχηγός να υφίσταται τας στερήσεις των στρατιωτών και να υπενθυμίζη διά της στάσεως και του παραδείγματός του εις αυτούς ανά πάσαν κρίσιμον στιγμήν ότι αυτός ως εκείνοι είναι έτοιμος να αποθάνη ή να νικήση.Ο περίφημος όρκος των Στρατιωτών «ου καται- σχυνώ όπλα τα ιερά», δεν αφεώρα μόνον τους

75

οπλίτας αλλά και τους Βασιλείς, όπως τόσον ενδόξως απέδειξεν ο Λεωνίδας εν Θερμοπύλαις.Ο Κύρος, ο Γουσταύος Αδόλφος, απέδειξαν ότι οι δαφνοστεφείς Στρατηλάται Βασιλείς πίπτουσιν επί του πεδίου της μάχης αλλά δεν φεύγουσιν ηττημένοι. Άνευ φόβου και πάθους και με την Λυδίαν της Δικαιοσύνης λίθον ανά χείρας είμεθα υποχρεωμένοι να ερευνήσωμεν και εκθέσωμεν την δράσιν του Βασι- λέως Κωνσταντίνου, περί της στρατιωτικής αξίας του οποίου εντελώς πεπλανημέναι γνώμαι επεκρά- τησαν.Ο Βασιλεύς Κωνσταντίνος ουδέποτε υπήρξεν στρα­τιώτης, πολλώ δε μάλλον αρχηγός, κεκοσμημένος διά των εξαιρετικών προσόντων, άτινα ανωτέρω αναφέρονται.Την 31η Μαΐου ο Βασιλεύς αναχωρήσας μετά του Γενικού Επιτελείου εις Σμύρνην εγκαθίσταται εις Κορδελιό, όθεν εκδίδει το γνωστόν διάγγελμα προς το στράτευμα:

«Στρατιώται,Η φωνή της Πατρίδος με εκάλεσε και πάλιν επί κεφαλής υμών κ.λ.π.

Κορδελιό 31 Μαΐου 1921ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Β.»

Εν τω από 29 Σεπτεμβρίου 1922 υπομνήματι του τότε αρχηγού Γεν. Επιτελείου στρατηγού Δού- σμανη αναφέρεται αυτολεξεί (σελ. 3 υπομ. Δού- σμανη προς Επαναστατικήν Επιτροπήν) «την 29ην Μαΐου ανεχώρησα μετά του Αρχιστρατήγου Βασι- λέως εις Σμύρνην, όπου εγκατέστησα και το Γενικόν Επιτελείον του Στρατού».Ο υποστράτηγος Ξ. Στρατηγός ισχυρίζεται εν τη απολογία του ότι ως άτομον κατέκρινε την ανάθεσιν της Αρχηγίας του Στρατού εις τον τέως Βασιλέα. Μετά τας πρώτας επιτυχείς επιχειρήσεις και την κατάληψιντου Εσκή Σεχήρ,ο Βασιλεύς και το Επι-

76

τελείον μετατίθεται εις την τελευταίαν τοιαύτην πόλιν, ένθα οργανούται η προς Άγκυραν προέλα- σις.Ο πρώην Αρχηγός της Στρατιάς Μ. Ασίας Αντι­στράτηγος Παπούλας θεθαιοί ρητώς εν τη κατα­θέσει του ότι ο Βασιλεύς «ανελάμθανεν υπεύθυνον ανάμιξιν εν τη καθόλου διευθύνσει των επιχειρή­σεων» καθιστάμενος συνυπεύθυνος μετά του Αρχηγού του Γεν. Επιτελείου Δούσμανη (κατάθεσις Παπούλα σελίς 4 και 5).Εν τω πολεμικώ τούτω συμθουλίω υπό την προε­δρίαν του Βασιλέως απεφασίσθη η προς Άγκυραν προέλασις, ήτις εθεωρήθη απλούς περίπατος, εφ’ όσον διά του περιφήμου ανακοινωθέντος της 10ης Ιουλίου γνωστοποιείται ότι «ο εχθρός κατεστράφη, απολέσας τα τρία τέταρτα της δυνάμεώς του και το πλείστον του πυροβολικού του».Παρά το ανωτέρω ανακοινωθέν, ο ελληνικός στρατός εξορμήσας προς την καρδίαν του εχθρού προσκρούει εις ισχυράν αντίστασιν επί του Σαγγα- ρίου, ένθα σφοδρά συνάπτεται και πολυήμεροςμάχη·Η αλήθεια ήτις, ως θα ίδωμεν, συστηματικώς καλύ­πτεται υπό των κυβερνώντων, παρέχεται διαδοχικώς και κατά μικράς σταγόνας εις το κοινόν, όπερ εν μέσω του εξάλλου ενθουσιασμού του υφίσταται το τραγικώτατον των ψυχικών αιφνιδιασμών, όταν ανακοινούται η υποχώρησις και αι τρομεραί απώ- λειαι. Αλλά πού ευρίσκετο λοιπόν ο Δαφνοστεφής Βασιλικός Αρχηγός και ποια ήτο η παρέμβασίς του κατά τας κρίσιμους στιγμάς της σκληρής πάλης του στρατού του επί του Σαγγαρίου;Βασιλεύς λατρευθείς όσον ουδείς υπό του λαού του, Βασιλεύς τον οποίον ο πλανηθείς λαός επανέφερεν επί του θρόνου υφιστάμενος τας μεγίστας των θυσιών αίματος και χρήματος συνεπεία του σφάλ­ματός του τούτου, Βασιλεύς φέρων το όνομα του

77

θρυλικού Παλαιολόγου τι ώφειλε να πράξη τας στιγμάς εκείνας του κινδύνου, αν ίχνη και μόνον ανδρικής αξιοπρεπείας και στρατιωτικής τιμής ευρίσκοντο εν τη ψυχή του;Την απάντησιν εις το ερώτημα δίδει ο Βασιλεύς των Αθηναίων Κόδρος, όστις εθυσίασε την ζωήν του χάριν της Πατρίδος και ουχί την Πατρίδα διά τον θρόνον του. Την απάντησιν δίδουν επίσης ο Μέγας Αλέξανδρος εις Γαυγάμηλα, ο Ναπολέων εις την γέφυραν της Αρκόλλης, ο Γουσταύος Αδόλφος εις Λούντζεν και τόσοι άλλοι προαναφερθέντες στρα- τηλάται Βασιλείς. Κατά την μάχην της Γραθελότης (10 Αυγούστου 1870), ήτις έκρινε την τύχην της γαλλικής Στρατιάς του Μπαζέν, ο Γουλιέλμος ο A ' απαράμιλλον έθετο παράδειγμα, περί ου η κατω­τέρω θαυμασία περικοπή του Montaigne:«Τα ν ΐΐκα ι VI Σώματα Στρατού τρέπονται εις φυγήν εν αταξία επί της οδού της Γραθελότης. Ο πανικός και η αποσύνθεσις επίκειται. Ο γηραιός Βασιλεύς έφιππος από της στιγμής του πρώτου κανονιοβολισμού καλπάζει προ αυτών, ομιλεί, εξορκίζει, ενθαρρύνει.Οι στρατιώται απαντώσι με ενθουσιώδεις ζητω- κραυγάς εις τους λόγους του Βασιλέως, αναστρέ- φονται και ρίπτονται ορμητικώς κατά των εχθρικών χαρακωμάτων. Η καρδιά του Βασιλέως και αι καρ- διαί των στρατιωτών πάλλουν με τον νέον ρυθμόν και συγκλονίζονται υπό του ιδίου πάθους την στιγμήν εκείνην...»Και η ήττα μετετράπη εις νίκην περιφανή.Ο Γουλιέλμος ο Α ' ενίκησε τον Μπαζέν, όστις μόλις την 7ην της εσπέρας εξήλθεν του Μετζ διά να μεταθή παρά τη εφεδρεία και ρυθμίση τα της υπο- χωρήσεως.Και ο Γ ουλιέλμος δεν ήτο διοικητής λόχου ή τάγ­ματος. Ή το ανώτατος Αρχηγός απασών των γερμα­νικών δυνάμεων.

Εν αντιθέσει προς ταύτα με την καρδίαν εσφιγμένην εκ του πόνου και της αιδούς εμάνθανε τότε πας γνή­σιος Έλλην ότι ο Αρχιστράτηγος Βασιλεύς, δίδων πρώτος το παράδειγμα, ΕΤΡΕΠΕΤΟ ΔΕΙΛΟΣ ΚΑΙ ΚΑΤΗΣΧΥΜΕΝΟΣ ΕΙΣ ΦΥΓΗΝ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΘΑΛΑΣ­ΣΑΝ, ΜΟΛΙΣ ΩΣ Η ΤΥΧΗ ΤΗΣ ΜΑΧΗΣ ΕΦΑΝΗ ΔΥΣΜΕΝΗΣ ΠΡΟΣ ΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΟΠΛΑ.Ατυχείς τραυματίαι ερρίφθησαν εις τον δρόμον εις Εσκή-Σεχήρ, όπως προηγηθή ο συρμός, δι’ ου έφευγε προς τα Μουδανιά αυτός τε και το πανικό- θλητον Αυλικόν Επιτελείον του.Ευτελής αυλικός θεράπων ο υπουργός των Στρατιω­τικών Ν. Θεοτόκης περί ενός ασχολείται: Ικετεύει τηλεγραφικώς, όπως ληφθή πάσα φροντίς, ίνα εν Αθήναις σκηνοθετηθή υποδοχή εις τον φυγάδα Βασιλέα και παρασταθή μια αποτυχούσα μυριόνε­κρος εκστρατεία ως θριαμβευτική Νίκη.

(Ό ρα σχετικόν τηλεγράφημα Θεοτόκη αριθ. 15889/10/9/21.Τηλεγραφική συνομιλία προσωπάρχου Μακρυ- κώστα μετά του υπουργού Στρατιωτικών Θεοτόκη 12/9/21, καιΤο υπ’ αριθ. 15749/2/9/21 τηλεγράφημα) δΓ ου ο Πρωθυπουργός Γούναρης τηλεγραφεί:«Παρακαλώ τηλεγραφήσατε εις στρατηγόν Παπούλαν, όπως μη εκδώση ανοικτόν ανακοινωθέν περί της όπισθεν του Σαγγαρίου υποχωρήσεως, αλλά ν’ αποστείλη τούτο κρυπτογραφικώς, ίνα προ- θώμεν αναλόγως της εδώ καταστάσεως».ΤΕΘΕΙΣ ΕΠΙ ΚΕΦΑΛΗΣ ΤΟΥ ΣΤΡΑΤΟΥ ΟΤΑΝ ΟΥΤΟΣ ΗΥΤΥΧΕΙ, ΔΕΝ ΠΑΡΕΜΕΙΝΕΝ ΟΥΤΕ ΕΙΣ ΤΗΝ ΟΥΡΑΝ ΑΥΤΟΥ ΚΑΤΑ ΤΑΣ ΩΡΑΣ ΤΟΥ ΚΙΝ­ΔΥΝΟΥ.Τον ανωτέρω χαρακτηρισμόν θέτει αυτός ο αλαζών εχθρός διά τελευταίου ανακοινωθέντος του, δημο- σιευθέντος εις πλείστας γαλλικάς εφημερίδας μετά την καταστροφήν:

79

«Συνελάθομεν, λέγει, το κεμαλικόν ανακοινωθέν, πάντας σχεδόν τους στρατηγούς πλείστους ανωτέ- ρους αξιωματικούς και χιλιάδας αιχμαλώτους. Θα συνελαμθάνομεν δε και αυτόν τον Αρχηγόν των Ελλήνων Βασιλέα Κωνσταντίνον, εάν δεν είχεν ούτος την συνήθειαν να τίθεται επί κεφαλής του στρατού του εν τη νίκη, τρεπόμενος εις φυγήν κατά τας αποτυχίας».Κατάπληξιν δε εμποιεί το γεγονός, ότι προς την αντίληψιν ταύτην του κεμαλικού ανακοινωθέντος συμφωνεί κατά γράμμα το παρά του Ν. Στράτου εν τη απολογία του (σελ. 22) αποκαλυπτόμενον ότι «...ο στρατηγός Παπούλας μάλιστα μοι προσέθη- κεν, ότι αν υπάρχη αποτυχία θα αναλάβη την ευθύ­νην. Αν σημειωθεί εμφανής επιτυχία, θα ειδο- ποιήση αμέσως τον Βασιλέα να έλθη εις την γραμ­μήν, όπως αναλάθη αυτός τας αγαθάς συνεπείας της νίκης».Και ούτω εις τα μαύρα νερά του Σαγγαρίου, ένθα επνίγησαν τα ωραιότερα εθνικά όνειρα, επέπρωτο να ταφή επίσης η ειδωλολατρία και το ομαδικόν παραλήρημα του λαού περί του Δαφνοστεφούς Βασιλέως, το οποίον τόσον ακριβά επλήρωσεν ολόκληρος ο Ελληνισμός.Ο μοιραίος ποταμός μαζί με τας εκατόμθας των αδίκως θυσιασθέντων παιδιών του πρέπει να υπενθυ­μίζει εσαεί εις τον ελληνικόν λαόν «Γιατί δεν πήραμε την Πόλι και την Αγιά Σόφιά».Καίτοι εξάγεται, κατά ταύτα, ότι ο τέως Βασιλεύς Κωνσταντίνος είναι εις εκ των κυρίων ενόχων της επελθούσης εθνικής συμφοράς διά της πολιτικής του δράσεως και ένοχος εγκαταλείψεως θέσεως και φυγής ενώπιον του εχθρού, ως Αρχηγός του Στρα­τού, δεν προτείνω ουχ ήττον την επί τούτοις εις δίκην παραπομπήν αυτού διότι θεωρείται, κατά συν- ταγματικόν πλάσμα, ανεύθυνος, τας δε ευθύνας και τούτου πρέπει να φέρωσιν οι κατηγορούμενοι

υπουργοί, οι οποίοι ανέθεσαν εις τοιούτον ανεύ- θυνον την τύχην του στρατού και των υψίστων εθνικών δικαίων.

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Β

ΕΝΟΧΗ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΩΣ ΜΕΛΩΝ ΤΩΝ ΚΥΒΕΡΝΗΣΕΩΝ ΑΠΟ 1ης Ν/ΒΡΙΟΥ

ΜΕΧΡΙ ΤΗΣ ΗΜΕΡΑΣ ΤΗΣ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗΣ

Εις τους κατηγορουμένους απηγγέλθη το κάτωθι κατηγορητήριον:«Κατηγορείσθε ότι από της 1ης Νοεμβρίου 1920 και εφεξής μέχρι της 26ης Αυγούστου 1922 συναπο- φασίσαντες μετά των συνυπουργών υμών περί πρά- ξεως εσχάτης προδοσίας, εκουσίως και εκ προθέ- σεως υπεστη ρίξατε την εισβολήν ξένων στρατευ­μάτων, ήτοι του τουρκικού εθνικιστικού στρατού, εις την επικράτειαν του Βασιλείου, τουτέστιν εις την υπό της Ελλάδος κατεχομένην και διά της Συν­θήκης των Σεβρών κατακεκυρωμένην χώραν της Μ. Ασίας παραδόσαντες άμα εις τον αυτόν εχθρόν πόλεις, φρούρια, μέγα μέρος του Στρατού και μεγί­στης αξίας υλικόν πολέμου κ.λ.π. διά των επομένων μέσων.

ΤΟ ΠΡΩΤΟΝ ΕΓΚΛΗΜΑ ΕΠΕΡΡΙΥΑΝ ΤΗΝ ΕΥΘΥΝΗΝ ΕΙΣ ΤΟΝ ΛΑΟΝ

1) Διότι εν γνώσει της από 20ής Νοεμβρίου διακοι- νώσεως Γαλλίας, Αγγλίας και Ιταλίας προς τον ελληνικόν λαόν, ήτις κατηγορηματικώς εδήλου την έκπτωσιν ημών εκ της μετά των ειρημένων Δυνά­μεων συμμαχίας και των εκ ταύτης συνεπειών, προέθητε εις διενέργειαν δημοψηφίσματος διά του από 12 Νοεμβρίου Ν. Διατάγματος, ούτινος επε- διώξατε τ^ν κύρωσιν διά του από 26 Ιανουαρίου

81

1921 ψηφίσματος της Συνελεύσεως, ης είχατε την πλειοψηφίαν, προς επαναφοράν του τέως Βασιλέως, εκθέσαντες ούτω την Ελλάδα, θεωρηθείσαν συνέ­νοχον των εχθρικών πράξεων του Κωνσταντίνου προς τας Δυνάμεις, εις τας συνεπείας της ως άνω διακοινώσεως, αποκρύψαντες άμα την παρ’ ημών προς τας ειρημένας Δυνάμεις δοθείσαν απάντησιν, εν η δολίως επεζητήθη η επαύξησις τής εις τον ελληνικόν λαόν αποδοθείσης ευθύνης, διά της ανα­κριβούς θεθαιώσεως ότι τα 99% τούτου εψήφισαν υπέρ της επαναφοράς του τέως Βασιλέως, και ήτις απάντησις παρέμεινεν άγνωστος μέχρι της παρά της Ανακριτικής Επιτροπής ανακαλύψεως του σχετικού εγγράφου.

ΤΟ ΔΕΥΤΕΡΟΝ ΕΓΚΛΗΜΑ

2) Διότι ενώ διά της από 13 Ιανουαρίου 1920 απο- φάσεως των Συμμαχικών επεδικάσθη εις την Ελλάδα η Β. Ήπειρος με τα συμφωνηθέντα σύνορα μεταξύ Ελλάδος και Ιταλίας διά της συμφωνίας Βενιζέλου Τιττόνι της 16 Ιουλίου 1919 και ενώ η Δωδεκάνησος διά της αυτής συμφωνίας είχε παρα- χωρηθή εις την Ελλάδα, υμείς δεν προέθητε εις την λήψιν των αναγκαίων μέτρων διά την προσάρτησιν των ελληνικωτάτων τούτων χωρών εις το Κράτος, εξυπηρετήσαντος ούτω τα συμφέροντα ξένης Δυνάμεως, διότι απησχολείσθε εν τω μεταξύ εις την ενέργειαν του ολεθρίου Δημοψηφίσματος.

ΤΟ ΤΡΙΤΟΝ ΕΓΚΛΗΜΑ

3) Διότι παρεγνωρίσατε την από 25 Νοεμβρίου1920 διακοίνωσιν των αυτών ως άνω Δυνάμεων περί οικονομικού της Ελλάδος αποκλεισμού εις περί- πτωσιν επαναφοράς του Κωνσταντίνου επί του θρόνου της Ελλάδος στερήσαντος ούτω την Πατρίδα ημών συναλλάγματος 33 εκατομμυρίων

82

δολλαρίων, 5 εκατομμυρίων αγγλικών λιρών και 566 εκατομμυρίων φράγκων, αφήσαντες το παρά της Εθνικής Τραπέζης εκδοθέν χαρτονόμισμα ακά­λυπτον, το Δημόσιον χρεώστην των αντιστοίχων ποσών των εκδοθέντων χαρτονομισμάτων, δημιουρ- γήσαντες ούτω την πτώσιν και εξευτελισμόν του ελληνικού χαρτονομίσματος, στερήσαντες την Ελλάδα της δυνατότητος προς δόσιν εγγυήσεων διά την σύναψιν εξωτερικού δανείου, ματαιώσαντες την διά της από 28 Φεθρουαρίου 1918 συμφωνίας μεταξύ Ελλάδος, Αγγλίας και Γ αλλίας περί παροχής τη πρώτη υλικού επί πιστώσει, παροχήν τοιούτου, ως και των ωφελειών του άρθρου 2 της αυτής συμφωνίας, δημιουργήσαντες τελικώς' διά πάντων τούτων και άλλων συνεπειών την οικονο­μική ν καταστροφήν της Πατρίδος ημών. Την δια- κοίνωσιν δε ταύτην φόθω απεκρύψατε από τον ελληνικόν λαόν, διά κυβερνητικών ανακοινώσεων, παρανόμως λειτουργούσης λογοκρισίας και αυθαι­ρέτων ενεργειών δικαστικών οργάνων.

ΤΟ ΤΕΤΑΡΤΟΝ ΕΓΚΛΗΜΑ

4) Ό τι ετοποθετήσατε επί κεφαλής ανωτέρων και κατωτέρων μονάδων απειροπόλεμα και άχρηστα στελέχη και απεμακρύνατε του στρατεύματος ικανά και εμπειροπόλεμα και ετοποθετήσατε εις το στρά­τευμα αυτομόλους προς τον εχθρόν εις βάρος του στρατού και της Πατρίδος.

ΠΕΜΠΤΟΝ ΕΓΚΛΗΜΑ

5) Διότι καίτοι κατέστησαν παγκοίνως γνωσταί αι δηλώσεις των πρωθυπουργών Αγγλίας και Γ αλλίας προς υμάς και δι’.υμών αυτών προς πάντας τους συγ­κατηγορουμένους ως και του προέδρου της επί των Εξωτερικών κοινοβουλευτικής Επιτροπής της Γαλ­λίας Λέιγκ ότι η Ελλάς δεν δύναται να τύχη ουδε-

83

μιας υποστηρίξεως εφ’ όσον ευρίσκεται εις τον Θρόνον ο Β. Κωνσταντίνος, ούτε εις τον Βασιλέα υπεδείξατε να παραιτηθή, ούτε εν μη παραδοχή της υποδείξεως παρητήθητε, αποκρύψαντες από τον ελληνικόν λαόν πάντοτε την αλήθειαν, ην συστη­ματικούς διά των εν τη Συνελεύσει αγορεύσεων σας, δι’ ανακοινώσεων κυβερνητικών, διά των οργάνων του κυβερνητικού Τύπου και διά παρανόμως λει- τουργούσης Λογοκρισίας κατωρθώσατε ν’ αποκρύ­πτετε εν γνώσει του αδυνάτου της διεθνούς αναγνω- ρίσεως του καθεστώτος και απεπνίξατε πάσαν απο- καλυπτικήν φωνήν περί των λόγων της εκπτώσεως ημών εκ των Συμμαχιών και του οικονομικού απο­κλεισμού μέχρι της ημέρας της καταστροφής.

ΕΚΤΟΝ ΕΓΚΛΗΜΑ

6) Διότι εκ Λονδίνου διετάχθησαν αι πολεμικοί επιχειρήσεις του Μαρτίου 1921 προς Άγκυραν, πριν αποδώση τα αποτελέσματά της ή κηρυχθείσα επιστράτευσις, προκληθείσης ούτω παρ’ υμών της πρώτης ήττης του ελληνικού στρατού, ήτις έσχε σημαντικά αποτελέσματα επί της εν γένει καταστά- σεως.

ΕΒΔΟΜΟΝ ΕΓΚΛΗΜΑ

7) Διότι παρά την γνώμην του αρμοδίου διοικητού της Στρατιάς, όστις δεν ενέκρινε την συνέχισιν της εκστρατείας προς Άγκυραν μετά την κατάληψιν του Δορυλαίου, ελάθατε μετά του τέως Βασιλέως την απόφασιν της εκστρατείας ταύτης και επροκα- λέσατε ούτω τον ηθικόν κλονισμόν και την απώ­λειαν θασίμου και σοθαράς ελπίδος στρατιωτικής ημών επιβολής επί του αντιπάλου.

84

8) Διότι ανεθέσατε την αρχηγίαν του Στρατού εις τον ανεύθυνον τέως βασιλέα.

ΕΝΑΤΟΝ ΕΓΚΛΗΜΑ

9) Διότι εψηφίσθησαν υπό τας εμπνεύσεις υμών από της Εθνοσυνελεύσεως, ης είχατε την πλειοψη- φίαν, νόμοι αμοιβής στασιατών κατά της Πατρίδος, αυτομόλων εις τον εχθρόν, λιποτακτών, διασπαθί- σεως του δημοσίου πλούτου δι’ αποζημιώσεως Βου­λευτών της Βουλής του Δεκεμβρίου 1915 και δήθεν παθόντων προσώπων κ.λ.π. εν παραγνωρίσει της οικονομικής εξαντλήσεως, εις ην υπεθάλλετε την χώραν και εν πληρεστάτη γνώσει ότι ο Στρατός έπασχεν ελλείψει χρημάτων, ως εξ επισήμων εμφαίνεται εκθέσεων, στερούμενος μισθοδοσίας, τροφής και ιματισμού, εις τρόπον ώστε η οικονο­μική αύτη εξάντλησις και η διπλωματική απομό- νωσις η αποκλείουσα την εκμετάλλευσιν πάσης επι­τυχίας και η ατέρμων παράτασις να προκαλέσουν αναποδράστως την κατάρρευσιν του Μετώπου και επομένως την καταστροφήν της χώρας.

ΔΕΚΛΤΟΝ ΕΓΚΛΗΜΑ

10) Διότι καίτοι παμψηφεί υπό της Εθνοσυνελέυ- σεως εψηφίσθη έσχατον όριον των εθνικών ημών διεκδικήσεων η Συνθήκη των Σεβρών, εν τούτοις ανετέθη διά της ελληνικής αντιπροσωπείας αποτε- λουμένης εκ των κατηγορουμένων Γούναρη και Μπαλτατζή εν λευκώ η μεσολάθησις προς λύσιν των ζητημάτων τούτων εις ξένας Δυνάμεις, ενώ προηγουμένως ούτε κατ’ αρχήν εγένοντο δεκταί παρ’ υμών αι προτάσεις των Δυνάμεων του Ιουνίου του 1921, δι’ ων εσώζετο τουλάχιστον ολόκληρος η Θράκη και επετυγχάνετο η αυτονομία της Μ. Ασίας με διατήρησιν του ελληνικού στρατού εν Σμύρνη.

ΟΓΔΟΟΝ ΕΓΚΛΗΜΑ

85

11) Διότι εν Κυβερνήσει συνασπισμού μετά του Ν. Στράτου προέθητε εις τον διορισμόν του αντιστρα- τήγου Γ. Χατζηανέστη ως Αρχιστρατήγου, γνω­στού εις πάντας και εις υμάς ως ανισορρόπου και διαλυτικού στοιχείου.

ΔΩΔΕΚΑΤΟΝ ΕΓΚΛΗΜΑ

12) Διότι απεσπάσατε εις Θράκην Δυνάμεις εκ Μ. Ασίας προς παιδαριώδη σκοπόν, συντελέσαντες ούτως εις την μείωσιν της μαχητικότητος του στρατού της Μ. Ασίας, δόντες την ευκαιρίαν εις τον εχθρόν να εκδηλώση την τελευταίαν επίθεσίν του, εξ ης επήλθεν ο επίλογος της εθνικής καταστρο­φής, ην διά των προαναφερθέντων λόγων παρε- σκευάσατε.

ΔΕΚΑΤΟΝ ΤΡΙΤΟΝ ΕΓΚΛΗΜΑ

13) Διότι διά της συμθάσεως, ην υπεγράψατε μετά του αγγλικού Θησαυροφυλακίου, παρητήθητε εις βάρος της χώρας ημών των πιστώσεων, δΓ ας είχον ανειλημμένος οι Σύμμαχοι υποχρεώσεις.

ΔΕΚΑΤΟΝ ΤΕΤΑΡΤΟΝ ΕΓΚΛΗΜΑ

14) Διότι ηνέχθητε να σχηματισθή παρακυθέρ- νησις υπό τον πρίγκηπα Νικόλαον, Γ. Στρέιτ, Β. Δούσμανην, Κ. Κωνσταντινόπουλον, Τσόντον κλπ., ήτις διά δολοφονιών, απειλών, επιθέσεων κατ’ αόπλων πολιτών ενέσπειρε την τρομοκρατίαν προς διατήρησιν της αρχής χωρίς να υπάρχη ουδεμία αμφιβολία περί του ολέθρου προς ον έθαινεν η χώρα.

ΕΝΔΕΚΑΤΟΝ ΕΓΚΛΗΜΑ

86

15) Διότι παρημποδίσατε να ηγηθή της διπλωμα­τικής αντιπροσωπείας ο τότε πρωθυπουργός Δ. Ράλλης και ως αντιπρόσωπος των αλυτρώτων Ελλήνων ο Ε. Βενιζέλος εις το κατά Φεβρουάριον1921 Συνέδριον του Λονδίνου.

ΔΙΑΤΤ ΔΕΝ ΔΙΚΑΖΕΤΑΙ ΑΠΟ ΕΙΔΙΚΟΝ ΔΙΚΑΣΊΉΡΙΟΝ

Πριν όμως εισέλθωμεν εις την ανάλυσιν της ευθύνης ενός εκάστου τούτων δέον να σημειωθή ότι: Ο Γούναρης, αρχόμενος της απολογίας του, ενί- σταται κατά της αρμοδιότητος της υποβαλούσης αυτόν εις ανάκρισιν επιτροπής, προτιμών να δώση λόγον προς την Εθνικήν Αντιπροσωπείαν και περαιτέρω εις το ειδικόν περί ευθύνης υπουργών δικαστήριον κατά τας σχετικάς συνταγματικός δια­τάξεις.Ίνα κριθή όθεν συνεπής προς τας περί του δήθεν σεβασμού του Συντάγματος επαγγελίας του δέον να εννοηθή ως επιθυμών να κριθή παρά της διαλυ- θείσης συνελεύσεως των συνεργατών του, παρά της συνελεύσεως, ης τα μέλη κατά μέγα μέρος είναι συνυπεύθυνα της εθνικής συμφοράς, παρ’ εκείνων άνευ της εγκληματικής των οποίων ανοχής και συμ- πράξεως θα ήτο αδύνατον να φέρη εις πέρας το σχε- διασθέν ανοσιούργημα της διατηρήσεως επί του Θρόνου του Κωνσταντίνου, επί προφανεί συντριβή της Πατρίδος, παρ’ εκείνων οίτινες απέπνιξαν πάσαν φωνήν, τολμήσασαν, έστω και πόρρωθεν, να θίξη την αλήθειαν, παρ’ εκείνων οίτινες και μόνον διότι ετόλμησαν, οι Θράκες πληρεξούσιοι, να υπο- δείξωσι την ανάγκην της επανόδου εις τας συμμα- χίας, εξεδίωκον αυτούς τους αντιπροσώπους προσ- φιλεστάτου τμήματος της ελληνικής πατρίδος εκ της αιθούσης του Κοινοβουλίου, παρ’ εκείνων

ΔΕΚΑΤΟΝ ΠΕΜΠΤΟΝ ΕΓΚΛΗΜΑ

87

οίτινες οργιωδώς διεσπάθισαν τον δημόσιον πλούτον και εψήφισαν αναθηματικός στήλας εις τους λιποτάκτας και αυτομόλους.Λησμονεί όμως, ότι την τοιαύτην αντιπροσωπείαν, την κατά τοιούτον τρόπον προδόσασαν την Πατρίδα και την προς αυτήν εντολήν του λαού, το έθνος σύσσωμο ν διά του Στρατού και του στόλου την απεκήρυξε, διέλυσε και εξεδίωξεν υπό τας αράς των μυριάδων θυμάτων της.Λησμονεί ότι οι εγκληματίαι ουδέποτε δίδουσι λόγον ενώπιον τών εις το έγκλημα συνεργατών των. Λησμονεί, ότι η κατισχύσασα Επανάστασις, ην σύμπας ο Ελληνισμός περιπτύσσεται σήμερον, εκπροσωπεί την θέλησιν του Έθνους και ενώπιον αυτού τούτου του Έθνους καλείται σήμερον να δώση λόγον εκείνων, ων κατ’ αυτού κατειργάσατο. Ίρως στρεψοδικών ισχυρισθή, ότι επιζητεί να δώση λόγον ενώπιον της βραδύτερον εκλεχθησο- μένης αντιπροσωπείας, ίνα εάν τούτο ελάμθανε χώραν, προτείνη, νέαν ένστασιν ενώπιον αυτής ότι η αντιπροσωπεία εκείνη, εκλεγείσα επί τη βάσει επαναστατικής εκλογικής προκηρύξεως, δεν είναι η νόμιμος και ούτω καθεξής, ίνα επιτύχη τοιουτο­τρόπως ασυδοσίαν, εφ’ ης πάντοτε ίσως ήλπιζεν όταν τας κατηγορουμένας διέπραττε πράξεις. Αλλ’ όχι! Το Έθνος, ορθούμενον αιμοσταγές, κρεουγη- μένον, αλλ’ αδυσώπητον ενώπιόν του, ζητεί παρ’ αυτού και των συνεργατών του δικαιοσύνην διά την προδοσίαν και τιμωρίαν διά το έγκλημα. Και εν ονόματι του Έθνους την δικαιοσύνην ταύτην η Επανάστασις θα την αποδώση.

Ο ΠΑΠΟΥΛΑΣ ΤΟΥΣ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΖΕΙΕΓΚΛΗΜΑΤΙΑΣ ΚΑΤΑ ΤΗΣ ΠΑΤΡΙΔΟΣ

Κατόπιν των όσων αναφέρονται εν τω προηγουμένω κεφαλαία» και τη εισαγωγή της παρούσης άμα τη

μετά τας εκλογάς της 1ης Νοεμβρίου ανόδω εις την αρχήν των αποτελούντων το εχθρικόν προς τους συμμάχους πολιτικόν συγκρότημα, σφόδρα εξεδη- λώθη η εξέγερσις της κοινής γνώμης παρ’ αυτοίς, αι δε Σύμμαχοι Κυβερνήσεις έσπευσαν να κοινοποιή- σωσι προς την Κυθέρνησιν την από 20 Νοεμβρίου γνωστήν συμμαχικήν διακοίνωσιν.Η διακοίνωσις αύτη, ρητή, σαφής και απερίφρα­στος, προλέγει καθαρώς προς την ελληνικήν Κυθέρνησιν και τον ελληνικόν λαόν τον μέλλοντα κίνδυνον θανάτου του Ελληνισμού, εν η περιπτώσει ο Κωνσταντίνος επανήρχετο επί του Θρόνου. Χαρακτηρίζει ως Ddloyal (είναι η πλησιεστέρα απόδοσις της γαλλικής λέξεως sang foi) την εναν­τίον των στάσιν του κατά τον πόλεμον και διατυ­πώνει σαφώς την απειλήν της μελλούσης μονώσεως της Ελλάδος.Ο πρώην Αρχηγός της Στρατιάς αντιστράτηγος Παπούλας δηλών ότι ΠΡΩΤΗΝ ΦΟΡΑΝ ΛΑΜΒΑΝΕΙ ΓΝΩΣΙΝ ΤΗΣ ΔΙΑΚΟΙΝΩΣΕΩΣ ΑΥΤΗΣ βέβαιοί εν τη καταθέσει του, ότι ουδέποτε θα ανελάμθανε την αρχηγίαν του στρατού εν γνώσει της υπάρξεως τοι- αύτης διακοινώσεως, όπως μη συνεργασθή εις την καταστροφήν της Πατρίδος. Χαρακτηρίζει ως ΕΓΚΛΗΜΑ ΚΑΤΑ ΤΗΣ ΠΑΤΡΙΔΟΣ την στάσιν της Κυθερνήσεως ως και παντός Έλληνος, όστις δεν θα υπεδείκνυεν εις τον λαόν και τον Βασιλέα τον τρο- μερόν κίνδυνον τον επικρεμάμενον κατά της Ελλάδος διά της διακοινώσεως εκείνης. (Κατάθ. Στρατ. Παπούλα σελ. 9-10) αναφέρει: «Αλλ’ η επά­νοδος του Βασιλέως Κωνσταντίνου έσχε καταστρε­πτικά διά τα συμφέροντά σας αποτελέσματα. Τον θεωρούμεν εχθρόν της Γ αλλίας αφού έχομεν ενδεί­ξεις κλπ.» και κατωτέρω: « 'Οταν ο κ. Γούναρης με επεσκέφθη εν τω γραφείω τούτω εδήλωσα απερι- φράστως προς αυτόν ότι η Ελλάς δεν πρέπει να υπο- λογίζη εις υποστήριξιν της Γαλλίας, εφ’ όσον ο

89

Βασιλεύς Κωνσταντίνος μένει επί του Θρόνου... κλπ.».Το υπ’ αριθ. 11 (πρεσθευτού Μεταξά) αποδεικνύει ότι παρά τα περίφημα αγγλικά συμφέροντα η Φιλε- λευθέρα Αγγλία αδυνατεί να επιτρέψη, όπως πατήση το έδαφός της Βασιλικός πους ελληνικός. Το υπ’ αριθ. 12 (Τηλ/φημα Αρχιστρατήγου Παπούλα προς Κυβέρνησιν) ζητεί πληροφορίας περί αφίξεως Βασιλέως Κωνσταντίνου εις Σμύρνην εκ μέρους Άγγλου προξένου, όπως «ειδοποιηθή ούτος εγκαίρως, ίνα μη έλθη στόλος, καθόσον άλλως θα ευρίσκετο εις ανάγκην στόλος αναχώ­ρηση άμα αφίξει Βασιλέως, όπερ δυσάρεστον».Το υπ’ αριθ. 18 (τηλεγράφημα Δενδραμή προς το υπουργείον Εξωτερικών): «Ευρωπαϊκός τύπος δημο­σιεύει καθημερινώς άρθρα υβριστικά κατά Ελλάδος και Κυβερνητών... και ζητεί αναχώρησιν Βασιλέως κλπ.».Το υπ’ αριθ. 25 (τηλεγραφική αναφορά υπουργού Θεοτόκη προς Γούναρην με συνομιλίαν Γάλλου Πρέσβεως): Εις παράπονα Θεοτόκη διά κακήν υπο­δοχήν εις Παρισίους των Γούναρη και Μπαλταζή, ο Γάλλος Πρέσθυς απαντά: «Ο κ. Γούναρης δέον να η προητιμασμένος εις τοιαύτην τινά δεξίωσιν και να μη αναμένη καλυτέραν ταύτης».

ΟΥΔΕΝ ΑΝΤΙΤΑΣΣΟΥΝ ΕΙΣ ΤΑΣ ΔΙΑΚΟΙΝΩΣΕΙΣ

1) Χωρίς να δύνανται να προσκομίσωσιν ουδέ την ελαχίστην απόδειξιν περί ατονίας της φοθςράς δια- κοινώσεως, ης τουναντίον η ύπαρξις και το κύρος κραταιούνται έτι μάλλον δι’ αναμφισβήτων επι­σήμων εγγράφων και αποδείξεων, προσποιούνται τον ηλίθιον τον αφελή αναμασώντες συνεχώς τας αυτάς τετριμμένας δικαιολογίας, συνοψιζομένας εις το ότι η στάσις των Συμμάχων οφείλεται δήθεν εις τα συμφέροντα αυτών, ως εάν τα συμφέροντα ταύτα

90

να μη υπήρχον προ της εις την αρχήν ανόδου του Κωνσταντινικού καθεστώτος, χωρίς να υποδει- κνύωσι τουλάχιστον και τους λόγους, ων ένεκεν εξηναγκάσθησαν μόναι των τρεις Μ. Δυνάμεις να υπογράψωσι συνθήκην, ως η των Σεβρών, αντίθε­τον, ως ισχυρίζονται, προς τα συμφέροντά των. Αμέσως ούτω ο Γούναρης φαίνεται ισχυριζόμενος ότι αι Μ. Δυνάμεις εψεύδοντο προς τον ελληνικόν Λαόν όταν εκήρυσσαν εν επισήμω αυτών διακοι- νώσει ότι η Ελλάς θα θεωρηθή συμμεριζομένη τας εχθρικός πράξεις του Κωνσταντίνου και θα εκπέση των συμμαχιών, αν επαναφέρη αυτόν εις τον Θρό­νον, και τούτο καθ’ ην στιγμήν έχει προ αυτού ολο­κλήρους τας επακολουθησάσας συνεπείας της ως ψευδούς χαρακτηριζομένης Διάκοινώσεως. Αληθώς χρειάζεται δύναμις χαρακτήρος ίνα ο κοινός εγκλη­ματίας προ των αναντιρρήτων αποδείξεων ομολο- γήση την ενοχήν του. Κατά τούτο ας επιτραπή εις την ανάκρισιν να φρονή ότι ο Γούναρης υπολείπε­ται.Αδύνατον να δικαιολογήσωσιν επίσης την από- κρυψιν της απαντήσεώς των εις την Νόταν των Δυνάμεων, αποδίδοντες ταύτην εις τυχαίαν παρα­δρομήν!! ενώ είναι κατάδηλος η πρόθεσίς των. ΟΠΩΣ ΑΠΟΚΡΥΒΗ Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΑΝΑΔΡΙΑ ΔΙ ΗΣ ΜΕΤΑΘΕΤΟΥΣΙΝ ΕΙΣ ΤΟΥΣ ΩΜΟΥΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗ­ΝΙΚΟΥ ΛΑΟΥ ΑΠΑΣΑΝ ΤΗΝ ΕΥΘΥΝΗΝ ΤΗΣ ΕΠΑ­ΝΑΦΟΡΑΣ ΤΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΔΙΑ ΤΟΥ ΣΚΗ- ΝΟΘΕΤΗΘΕΝΤΟΣ κατά τον πασίγνωστον τρόπον ΔΗΜΟΨΗΦΙΣΜΑΤΟΣ των 98%.2) Εντελώς αβάσιμοι και αστήρικτοι είναι αι δικαιολογίαι των κατηγορουμένων σχετικώς με το ζήτημα της Β. Ηπείρου και των Δωδεκανήσων. Ηγνόουν, λέγουν, την ύπαρξιν των συμφωνιών, ενώ δΓ επανειλημμένων υποδείξεων και εθνικών ζητη­μάτων, διά την απώλειαν των οποίων γνωρίζει ολό­κληρος ο Ελληνισμός ποιοι ήσρν οι υπαίτιοι (όρα κατάθεσιν Ρέντη σελίς 1).

91

Με την Ελλάδα του Κωνσταντίνου δεν ήτο πλέον δυνατή η επικύρωσις της συνθήκης των’ Σεβρών κατά τας ρητάς δηλώσεις των αρχηγών των Συμ­μάχων Κρατών. Πολλώ δε μάλλον ητόνησαν αι λοιπαί ιδιαίτεροι συμφωνίαι και αποφάσεις του Ανωτάτου Συμβουλίου. Εκ των εν τη δικογραφία επισήμων εγγράφων τελείως ότι ουδέν ηδύναντο τότε να ενεργήσωσιν επί του διπλωματικού πεδίου κατόπιν της στάσεως αυτών εν τω ζητήματι του Κωνσταντίνου. Ισχυριζόμενοι ότι δεν ηδύναντο να διαθέσωσι τας αναγκαιούσας στρατιωτικός δυνά­μεις διά την κατάληψιν της Βορείου Ηπείρου, όπερ κατά την ομολογίαν των ηδύνατο να γίνη, ανομολο- γούσι το έγκλημα της απωλείας της ελληνικωτάτης περιφερείας. Δεν ηδυνάμεθα, λέγουν, να δημιουρ- γήσωμεν και αλθανικόν μέτωπον, εφ’ όσον είμεθα εμπεπλεγμένοι εις τον μικρασιατικόν αγώνα. Επε- στράτευσαν 300.000 στρατού διά να επιδοθώσι ΧΑΡΙΝ ΔΥΝΑΣΤΙΚΏΝ ΣΚΟΠΩΝ εις τας αιματηράς περιπετείας εν Ιωνία και δεν ηδύναντο να διαθέ- σωσιν ολίγα τάγματα διά να καταλάβουν την ατυχή Ήπειρον.3) Ακλόνητος παραμένει η κατηγορία και επί της παραγνωρίσεως της οικονομικής διακοινώσεως των Δυνάμεων της 25 Νοεμβρίου.Η σαφής και κατηγορηματική διατύπωσις της δια- κοινώσεως ταύτης ουδεμίαν άφηνεν αμφιβολίαν ότι η Ελλάς θα εγκαταλείπετο και θα απεκλε^ετο οικο- νομικώς. Ουδείς αμφέβαλλε περί αυτού πλήν των κατηγορουμένων. Επί του γεγονότος τούτου, εκτός των επισήμων εγγράφων (τηλεγράφημα Γούναρη εκ Λονδίνου κλπ.) και της ομοφώνου συμφωνίας πάντων των εξετασθέντων μαρτύρων, χαρακτηρι­στική είναι η κατάθεσις του στρατηγού Παπούλα, λέγοντος ότι «Οι παραγνωρίσαντες τας διακοινώ- σεις αυτάς διέπραξαν έγκλημα εσχάτης προδοσίας κατά της Πατρίδος».

92

4) Διά την εγκληματικήν οργάνωσιν του Στρατού περιττεύει πάσα μακρά ανάπτυξις, εφόσον οι τυχόν παραπεμπόμενοι κατηγορούμενοι θα δικασθώσιν υπό δικαστών στρατιωτικών, οίτινες υπέρ πάντα άλλον γνωρίζουσιν οποία υπήρξεν η εγκληματική δράσις των κατηγορουμένων επί του σημείου τού­του. Ανώτατοι και ανώτεροι αξιωματικοί γνωστοί επί ανικανότητι εκ του παρελθόντος ετοποθέτησαν διοικηταί ανωτέρων μονάδων του Στρατού με μόνα εφόδια την κατά τας εκλογάς ορμητικότητα και φανατισμόν (όρα κατάθεσιν στρατηγού Μαζαράκη σελίς 3 και 5). Ανώτατος Αξιωματικός ζήσας εντός των Αυλικών Μαγειρείων, ουδέποτε διοικήσας τμήμα εν ειρήνη η εν πολέμω διακριθείς μόνον εν τη κατά των Συμμάχων εχθρότητά του, αποτυχών κατά τας επιχειρήσεις της Κοθαλίτσας, εξέπεσε της διοικήσεως σταλείς εις το εσωτερικόν. Παρουσια- σθείς ενταύθα ενώπιον του Βασιλέως Κωνσταντίνου επαρασημοφορήθη και απεστάλη εκ νέου εις το Μέτωπον διά να οδηγήση και άλλα τέκνα του λαού εις την σφαγήν (όρα τηλ/φημα Αρχ. Πυροβολικού Ταθουλάρη προς Γούναρην υπ. αριθ. 24). Παραθιάζουσαι αι Κυβερνήσεις εκείναι και τας θεμελιωδεστέρας ηθικάς αρχάς, εντάσσουσιν εις το Στράτευμα και προάγουσιν αξιωματικούς αυτομο- λήσαντας αισχρώς προς τον εχθρόν ως τους Καρα- γιάννην, Καΐπην κλπ.Πληθύς αξιωματικών αποταχθέντων εκ του Στρατού δι’ αποφάσεων ανακριτικών Συμβουλίων και Στρα­τοδικείων επί εγκαταλείψει θέσεως και δειλία ενώ­πιον του εχθρού εθεωρήθησαν ως παθόντες εν τω υπέρ επικρατήσεως του αυλικού συγκροτήματος αγώνι και επανήλθον εις το Στράτευμα λαθόντες βαθμούς, παράσημα και αποζημιώσεις. Διακηρύσ- σοντες την πολιτικήν της λόγχης απεσυνέθεσαν εξ

ΠΩΣ ΑΠΟΣΥΝΕΘΕΣΑΝ ΤΟΝ ΣΤΡΑΤΟΝ

93

άλλου το στράτευμα δηλητηριάζοντες την ψυχήν αυτού, ήτις είναι τα στελέχη του. Τυφλοί υπό του κομματικού πάθους απεμάκρυναν εκ του Στρατού εκατοντάδας αρίστων και εμπειροπολέμων στελε­χών, άτινα διέσπειραν εν εξορία εις πάντα τα σημεία της Ελλάδος, και απειργάσαντο ούτω την εξασθένησιν του Στρατού ήτις υπέρ παν άλλο αίτιον ωδήγησαν εις τας αποτυχίας και την καταστροφήν. (Ό ρα κατάθ. Φ. Νέγρη, σελ. 1).5) Επί του αντιστοίχου Κεφαλαίου της κατηγορίας του αφορώντος την εγκληματικήν αυτών εμμονήν εν τη τηρηθείσι εν αρχή στάσει των, όσον αφορά τον Βασιλέα, εκτός των αξιοπιστοτάτων μαρτύρων αποδεικνύει την ενοχήν των κατηγορουμένων ή εν τη δικογραφία σωρεία των επισήμων εγγράφων, ων πλείστα ευρέθησαν εν αυτώ τω γραφείω του Γού­ναρη. (Τηλεγράφημα του Γούναρη περί δηλώσεων Άγγλου και Γάλλου Πρωθυπουργού εν Κάνναις υπ’ αριθ. 17, συνέντευξις Λόυδ Τζωρτζ - Πατριάρχου, αριθ. 16). Σαφής είναι η επί του σημείου τούτου κατάθεσις του Φ. Νέγρη (σελίς 2). « Ένεκα της προ­σωπολατρείας, περί ης ωμίλησα, λέγει ο λευκός ούτος πολιτευόμενος, και εκ του φόβου των επι­στράτων οι Κυθερνώντες πάντοτε προσεπάθουν να παρουσιάζουν την κατάστασιν αν όχι ευνοϊκήν του­λάχιστον όχι οποία ήτο αληθώς. Ιδίως δεν ηθέ- λησαν ποτέ να παρουσιάσουν την δυσμένειαν των Συμμάχων οία ήτο, επενεγκούσα επί τέλους τας καταστροφάς». Από τας ολίγας ταύτας λέξεις του εντίμου μάρτυρος συνεπάγεται η αλήθεια πλήρης.Η απόκρυψις της αληθείας, η παραπλάνησις του λαού, αυτή ήτο η πολιτική των κατηγορουμένων. Το ψεύδος και η απάτη τους διέθρεψε και τους συνε­τή ρησεν επί διετίαν, όπως οδηγήσωσι τον τόπον εις τον όλεθρον. Διά του ψεύδους και της απάτης προσ­παθούσα και την υστάτην ταύτην στιγμήν να απο- κρούσωσι τον κεραυνόν, όστις απειλεί τας κεφαλάς

των ένεκα της οργής του εξαπατηθέντος και κατα- προδοθέντος λαού.

Η ΕΥΘΥΝΗ ΤΩΝ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΤΟΥ ΜΑΡΤΙΟΥ

6) Εκ των καταθέσεων του Αρχηγού της Στρατιάς στρατηγού Παπούλα και του Επιτελάρχου Πάλλη και των εν τη δικογραφία εγγράφων εξάγεται αναν- τιρρήτως ότι η διαταγή διά την ακατανόητον επι- χείρησιν του Μαρτίου 1921 εξεδόθη τηλεγραφικώς εκ Λονδίνου και πριν ή φθάσωσιν εις την ζώνην των επιχειρήσεως αι εκ της επιστρατεύσεως προελ- θούσα ενισχύσεις.Έπρεπε πάση θυσία να ριφθή εν πολεμικόν πυρο­τέχνημα με τον αυτόν πάντοτε σκοπόν όστις συνί- στατο εις την δημιουργίαν εντυπώσεως και αίγλης διά την περίφημον αναγνώρισιν του κωνσταντι- νικού καθεστώτος. Ανεξαρτήτως της ευθύνης και τινων στρατιωτικών παραγόντων διά το πολεμικόν εκείνο ανοσιούργημα την πρωτίστην και θαρυτάτην τοιαύτην επ’ αυτού φέρουσιν οι Κυβερνώντες την χώραν κατηγορούμενοι· είναι αναμφισβήτητον, ότι η κυρία αιτία των μετά ταύτα ατυχιών και κατα­στροφών εν Ιωνία ήτο η παράφρων αληθώς επιχεί- ρησις αύτη του Μαρτίου του 1922.

ΥΠΕΥΘΥΝΟΙ THE ΗΤΤΗΕ ΤΟΥ ΕΑΓΓΑΡΙΟΥ

7-8) Περί της ενοχής των κατηγορουμένων εν τω ζητήματι της αναθέσεως της Αρχηγίας του Στρατού εις τον ανεύθυνον παράγοντα και των εκ ταύτης αποτελεσμάτων αρκούσι τα εκτεθέντα εν τω Α ' Κεφ. σχετικώς με την στρατιωτικήν δράσιν του Κωνσταντίνου. Επί του σημείου τούτου οι κατηγο­ρούμενοι ισχυρίζονται, ότι και άλλοτε κατά τας εκστρατείας του 1912 συνέβη το αυτό. Ανεξαρτήτως της αρχής, ότι προηγουμένη παράθασις δεν δημιουργεί δικαίωμα, ανάγκη να υπομνησθή, ότι αι

95

περιστάσεις και αι συνθήκαι ήσαν τότε πολύ διάφο­ροι. Ο διορισθείς τότε το πρώτον ως Αρχηγός του στρατού Διάδοχος του Θρόνου έφερεν επί των ώμων του την ηθική ν μείωσιν της καταισχύνης του 1917, ην εδημιούργησε πολιτικός της αυτής με τους κατη­γορουμένους διανοητικότητος, σχετικώς με τας ευθύνας των κυθερνώντων προς ρύθμισιν και κατεύθυνσιν των λαϊκών ρευμάτων και εξάψεων. Ο τεταπεινωμένος θασιλόπαις και είτα Βασιλεύς εκείνος δεν ήτο ο αγέρωχος και απολυταρχικός μονάρχης του 1921. Η ισχυροτάτη και απολύτου κύρους Κυθέρνησις εκράτει τότε τον Αρχηγόν του Στρατού εκ του ωτίου και καθώριζεν εκείνη και ουχί αυτός τους σκοπούς του πολέμου. Αντιθέτως τω 1921, ως εξάγεται εξ επισήμων εγγράφων και μαρτυ­ριών, και διά δευτερεύοντα έτι ζητήματα ουδέν απε- φασίζετο άνευ της εγκρίσεως του μονάρχου (κατά- θεσις Στρατηγού Μαζαράκη σελ. 10).Εκ των αναφορών του Αρχηγού της Στρατιάς και της ενόρκου καταθέσεως αυτού εξάγεται αναμφι- σθητήτως, ότι την ευθύνην διά την προς Άγκυραν προέλασιν του Ιουνίου φέρουσιν υπέρ παντα άλλον ο προεδρεύσας του εν Κιουταχεία σχετικού Πολε­μικού Συμβουλίου Αρχιστράτηγος Βασιλεύς και οι συμπαραστάντες εκ των κατηγορουμένων Γούνα- ρης, Θεοτόκης, Στρατηγός κ.λ.π.

ΕΝΩ Ο ΣΤΡΑΤΟΣ ΕΠΕΙΝΟΥΣΕ ΑΥΤΟΙ ΕΠΑΙΡΝΑΝ ΑΠΟΖΗΜΙΩΣΕΙΣ

9) Ακέραια παραμένει η ευθύνη των κατηγορου­μένων και εν τω ζητήματι του αντιστοίχου κεφα­λαίου του κατηγορητηρίου. Κατά παράβασιν παντός ηθικού γραπτού και αγράφου νόμου, ψηφί­ζονται παρά της Εθνοσυνελεύσεως υπό τας εμπνεύ­σεις της πλειοψηφίας, ην εκπροσωπεί πάντοτε ο Γούναρης, νόμοι ανατρέποντες άρδην τους πόλους

96

του άξονος περί τον οποίον στρέφεται πάσα πρόοδος και επιτυχία. Η αρχή της αμοιβής της αρετής και του κολασμού της κακίας στρεθλούται και η συνείδησις παντός εντίμου ανθρώπου εξεγεί- ρεται εις το άσεμνον θέαμα της ψηφίσεως νόμων ευεργετούντων και ικανοποιούντων λιποτάκτας αυτομόλους και δήθεν παθόντας ιδιώτας και πολι- τευομένους. Πάντες οι κατά το παρελθόν δράσαντες προς δημιουργίαν της προς τους Συμμάχους εχθρό- τητος αμείβονται πλουσίως και αναλόγως της δρά- σεως αυτών ήτις ως προερρέθη ωδήγησε την χώραν εις τον όλεθρον. Πολιτευόμενοι, δημοσιογράφοι και στρατιωτικοί αμείβονται πλουσίως εκ του Δημοσίου Ταμείου. Ο δημόσιος πλούτος διασπαθί- ζεται εις αποζημιώσεις εν ω χρόνω αγωνιώδεις εκκλήσεις των αρχηγών του στρατού παριστώσι την οικτράν θέσιν αυτού ένεκεν ελλείψεως των μέσων της συντηρήσεώς του. Αι αναφοραί της Στρατιάς και αι καταθέσεις των αρχηγών της Επιμε­λητείας Βενετσανοπούλου και Λιδωρίκη ανατρέ- πουσιν άρδην τας επί του σημείου τούτου δικαιολο­γίας των κατηγορουμένων και δη του Γούναρη δια- τεινομένου ότι δήθεν αφθόνως ο στρατός εφοδιά- ζετο. Αφηρέθησαν διά της πρωτοφανούς μεθόδου του ψαλιδίσματος εκ των θυλακίων του λαού αι οικονομίαι του, όπως διασπαρώσι με τας δύο χείρας προς τους απλήστους στυλοβάτας της Αυλικής Απολυταρχίας.

ΕΚΡΑΤΟΥΝΤΟ ΑΠΟ TOYL ΠΟΔΑΣ ΤΟΥ ΘΡΟΝΟΥ

10) Η ενοχή των κατηγορουμένων σχετικώς με το θέμα της 10ης παραγράφου δεν έχει ανάγκην επίσης ιδιαιτέρας υποστηρίξεως. Ολόκληρος ο Ελληνι­σμός ενθυμείται τας περιφήμους περί αυτοτελείας αγορεύσεις και δηλώσεις των Κυβερνώντων ως και την απόφασιν της Εθνοσυνελεύσεως «περί καθορι­

97

σμού της συνθήκης των Σεβρών ως του εσχάτου ορίου των εθνικών ημών διεκδικήσεων. Μετά την αποτυχίαν εν τούτοις των ασκόπων πολεμικών λεονταρισμών της Μ. Ασίας οι Πατέρες του ψεύ­δους και της απάτης διεκήρυττον ότι το ζήτημα δεν δύναται να λυθή στρατιωτικώς, αλλά διεθνώς και διά την επιδίωξιν της τοιαύτης διεθνούς λύσεως ανεχώρει εις Ευρώπην η υπό τους Γούναρην και Μπαλτατζήν αντιπροσωπεία.Αφού απέρριψαν τας προτάσεις του Ιουνίου 1921, δι’ ων εσώζετο η Θράκη και επετυγχάνετο η αυτο­νομία της Μ. Ασίας, αφού ανέλαθεν την γνωστήν προς Άγκυραν αιματηράν περιπέτειαν, έλαθον ανά χείρας μετά την πολεμικήν αποτυχίαν τον δίσκον της επαιτείας, ίνα αναθέσωσιν εν λευκώ τας τύχας της Ελλάδος εις χείρας εκείνων, την αγρίαν εχθρό­τητα των οποίων έπραξαν το παν όπως αυξήσωσι διά παντός μέσου κατά την παρελθούσαν πολεμικήν περίοδον.Διακηρύσσοντες και τότε ανυπάρκτους νίκας και θριάμβους, απέκρυψαν, ως πάντοτε, την αλήθειαν από τον ατυχή λαόν, ον διεθουκόλουν δι’ υποσχέ­σεων και ελπίδων «περί προσεχεστάτων λαμπρών λύσεων των Εθνικών ζητημάτων. Ουδέ στιγμήν εσκέφθησαν να είπωσι την αλήθειαν, διότι η αλή­θεια θα παρέσυρε τον Κωνσταντίνον, όστις ήτο το κομματικόν αυτών θάθρον, άνευ του οποίου δεν ήτο δυνατόν να υπάρξωσιν. Επροτίμησαν να κρατηθώσι στερεώς διά του ψεύδους από τους πόδας του Θρόνου αδιαφορούντες αν ούτω έσυρον προς την άβυσσον συν εαυτοίς ου μόνον τον Θρόνον αλλά και τα ύψιστα συμφέροντα και την τιμήν της χώρας.

ΤΟ ΕΓΚΛΗΜΑ ΤΟΥ ΔΙΟΡΙΣΜΟΥ ΤΟΥ ΧΑΤΖΗΑΝΕΣΤΗ

11-12) Ο διορισμός του αντιστρατήγου Χατζηα- νέστη ως Αρχηγού της Στρατιάς Μ. Ασίας και το

98

εξωτερικόν σχέδιον της εκστρατείας κατά της Κων­σταντινουπόλεως απετέλεσεν το εμπύρευμα διά του οποίου οι κατηγορούμενοι ανέπλεξαν την τοσούτον μεθοδικώς και προμελετημένως προετοιμασθείσαν επί διετίαν την ελληνική ν εν Μ. Ασία καταστρο­φήν.Ηγνόουν, λέγουσιν απολογούμενοι οι Κυθερνήται του συνασπισμού Γούναρη-Στράτου, τας ιδιότητας του Χατζηανέστη. Τον εθεώρουν αστέρα περίλαμ- προν εν τω στρατιωτικοί) στερεώματι της Ελλάδος. Ηγνόουν, λέγουσιν οι Κυθερνήται της χώρας τας ιδιότητας του κυθερνώντος Αρχιστρατήγου, ενώ πάντες οι μάρτυρες στρατιωτικοί και ιδιώται ομο- φώνως καταθέτουσιν ότι έχαιρε φήμην ανδρός «δια- λυτικού και ανισορρόπου».Ο εκ των κατηγορουμένων Γούναρης, υπουργός των Στρατιωτικών άλλωστε δεν ήτο δυνατόν ν’ αγνοεί την δι’ επαναστάσεως αποχώρησιν εκ της Διοική- σεως της Μεραρχίας εν Δράμα του εν λόγω Αρχι­στρατήγου Μαζαράκη σελίς 14-15).Οι Σωματάρχαι και οι ανώτεροι αξιωματικοί του Επιτελείου της Στρατιάς, εν οις ο υπαρχηγός αυτής συνταγματάρχης Σαρηγιάννης υπέδειξαν δι’ εντόνων διαμαρτυριών προς την Κυθέρνησιν τους κινδύνους της αναθέσεως της Αρχηγίας εις τον Χατζηανέστην (κατάθεσις Σαρηγιάννη), αλλ’ ουδέν ηδύνατο να μεταθάλη τας αποφάσεις των κατηγο­ρουμένων, εφ’ όσον ο Χατζηανέστης ήτο και ο επι­τελάρχης της εν Λουκέρνη κινήσεως των «συντρό­φων» ως αποκαλεί τους συνωμότας εν τρυφερωτάτη επιστολή του ο Κωνσταντίνος προς τον Γόύναρην (όρα επιστολήν του Κωνσταντίνου). Και εν τω σημείω τούτω το αυλικογουναροστρατικόν πλέον συγκρότημα δεν διστάζει να παραθλέψη τα ύψιστα συμφέροντα του στρατού, όποος ικανοποιήση τας φιλοδοξίας και την υστερικήν εγωπάθειαν ενός οπαδού. Επί τη θάσει τοιούτων στοιχείων και τη

99

εισηγήσει των περί τον Βασιλέα αυλικών μηδαμινο- τήτων εκρίνοντο οι σωματάρχαι και συνεπώς αι τύχαι του στρατού και της Πατρίδος. «Άναξ ουτι­δανός ουτιδανών ηδύναντο ν’ ανάση», ως έλεγεν ο Όμηρος.Διά τον διορισμόν Χατζηανέστη συνεπώς ολό­κληρον την ευθύνην φέρουσιν ο τέως Βασιλεύς και οι κατηγορούμενοι υπουργοί. Ο στρατός του, οι αξιωματικοί του ήσαν τσιφλίκι του. Βοηθούμενος και παρά των ταπεινών συνεργατών του κατηγορου­μένων ώθησαν τα παιδιά του κόσμου εις σφαγήν. «Ο μεν καλός αρχηγός οδηγεί τους άνδρας εις την δόξαν ο δε κακός εις το σφαγείον» ως έλεγεν ο Ναπολέων. Ήξιζον άρα γε αι κεφαλαί τόσων χιλιάδων και το ολοκαύτωμα της Σμύρνης, όσον η φιλοδοξία του Χατζηανέστη, το πείσμα του Κων­σταντίνου και η κομματική πόρωσις των κατηγο­ρουμένων Υπουργών; Την επ’ αυτώ απάντησιν μόνον το Στρατοδικείον δύναται να δώσει.

ΤΟ ΕΓΧΕΙΡΗΜΑ ΚΑΤΑ ΤΗΣ ΚΩΝΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ

Η σύλληψις της επιχειρήσεως κατά της Κωνσταντι­νουπόλεως εάν δεν είναι σκότιον έγκλημα, είναι ασφαλώς αποτέλεσμα διανοητικής παρακρούσεως. Ποιος ο λόγος της μεταφοράς δυνάμεων εκ Μ. Ασίας εις Θράκην, εφόσον ουδεμία ένδειξις υπήρχεν ότι θα επέτρεπον οι Σύμμαχοι τοιαύτην τινά ενέργειαν; Αφού ουδεμία εγένετο σχετική διπλωματική προηγουμένως προσπάθεια; Αφού τέλος διά ρητών ανακοινώσεών των οι Αρμοσταί επανειλημμένως εδήλωσαν ότι επ’ ουδενί λόγω θα επέτρεπον την παραθίασιν της ουδετέρας ζώνης και συνεπώς οιανδήποτε κατά της Κωνσταντινουπό­λεως απόπειραν;Λέγουν ότι δεν εξησθένισαν το μέτωπον της Μ.

100

Ασίας ενώ ο διοικητής του Γ ' Σώματος υποστρά­τηγος Σουμίλας βεθαιοί ότι μόνον εκ του υπ’ αυτόν Σώματος ελήφθησαν επτά τάγματα και δύο πυροβο- λαρχίαι και ότι είδε ν’ αναχωρούν εκ Μουδανιών εις Θράκην και άλλαι μονάδες των άλλων Σωμάτων Στρατού, την δύναμιν των οποίων υπολογίζει ο υπαρχηγός του Επιτελείου Σαρηγιάννης εις 25 χιλιάδας ανδρών. (Κατάθεσις Σουμίλα).Αλλ’ ασχέτως προς την δύναμιν, ήτις αφηρέθη εκ του Μετώπου της Μικράς Ασίας, είναι αναμφι- σθήτητον ότι η περίεργος όσον και ακατανόητος εκείνη επιχείρησις υπήρξε το τελευταίον πλήγμα, όπερ επέφερεν την κατάρρευσιν. Ουδεμία χωρεί αμφιβολία, ως βεθαιούται και παρά πάντων των μαρτύρων, ότι η επί του Μικρασιατικού Μετώπου εχθρική επίθεσις εξεδηλώθη ένεκα της ρηθείσης μεταφοράς στρατού εις Θράκην. Ο καλώς πληροφο- ρημένος αντίπαλος ήτο φυσικόν να επωφεληθή της αφαιρέσεως δυνάμεων εκ του κυρίου Μετώπου, όπως επιτεθή κατ’ αυτού. Η κατά της Κωνσταντι­νουπόλεως άλλως τε τοσούτον πομπωδώς διαφημι- σθείσα απειλή θα είχε δημιουγήσει ερεθισμόν παρά τω φανατικώ αντιπάλω, όστις εξωθήθη ούτω εις την επίθεσιν, την οποίαν δεν φαίνεται πιθανόν να είχεν αποφασίσει μέχρι της στιγμής εκείνης λόγω του ακαταλλήλου της εποχής.

Η ΠΑΡΑΓΓΗΣΙΣ ΕΚ ΤΩΝ ΠΙΣΤΩΣΕΩΝ

13) Ως προς το αντίστοιχον κεφάλαιον το κατηγο- ρητήριον παραμένει άθικτον, καθόσον αυτός ο εκ των κατηγορουμένων Γούναρης δεν αρνείται την παραίτησιν εκ των πιστώσεων, δικαιολογούμενος αθασίμως ότι έπραξε τούτο, όπως κατορθώση σύναψιν δανείου όπερ ουδέποτε εγένετο ούτε ήτο δυνατόν να γίνη εφόσον υφίστατο ακλόνητος η οικονομική νότα και η εχθρότης των Συμμάχων κατά του κωνσταντινικού καθεστώτος.

101

Η ΠΑΡΑΚΥΒΈΡΝΗΣΉ Η ΟΠΟΙΑ ΕΔΟΛΟΦΟΝΗΣΕ ΤΟΝ ΚΑΒΑΦΑΚΗΝ

14) Αγνοούν, λέγουσιν ο Γούναρης και οι λοιποί συγκατηγορούμενοι, την ύπαρξιν της τρομοκρα­τικής παρακυθερνήσεως, χωρίς να δύναται ν’ αμφι­σβητήσουν και τα αποτελέσματα αυτής. ΚΑΙ ΟΜΩΣ ΕΙΝΑΙ ΠΑΣΙΓΝΩΣΤΟΝ ΟΤΙ ΚΑΘ’ ΗΝ ΗΜΕΡΑΝ ΑΠΕΒΙΒΑΖΕΤΟ ΕΙΣ ΤΟ ΦΑΛΗΡΟΝ Ο ΓΟΥΝΑΡΗΣ ΕΠΙΠΤΕ ΝΕΚΡΟΣ ΥΠΟ ΤΑΣ ΣΦΑΙΡΑΣ ΤΩΝ ΑΓΝΩ­ΣΤΩΝ ΔΟΛΟΦΟΝΩΝ Ο ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ ΤΟΥ «ΕΛΕΥ­ΘΕΡΟΥ ΤΥΠΟΥ» ΚΑΒΑΦΑΚΗΣ. Οι άγνωστοι δολο­φόνοι του Φατσέα, του Κουντουριώτη και άλλων Φιλελευθέρων δεν έπιπτον βεβαίως από τον Άρην. Εάν ο Γούναρης και οι λοιποί συνυπουργοί του ηθέλησαν να αγνοήσουν τους δολοφόνους και τους τρομοκράτας ηθικούς αυτουργούς, ολόκληρος ο κόσμος γνωρίζει ότι υπό την ανοχήν, αν μη την αιγίδα της Κυθερνήσεως ΕΔΡΑ ΕΝ ΑΘΗΝΑΙΣ ΤΡΟ­ΜΟΚΡΑΤΙΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΙΣ ΕΧΟΥΣΑ ΕΠΙ ΚΕΦΑΛΗΣ ΑΥΤΟΝ ΤΟΝ ΤΟΤΕ ΑΔΕΛΦΟΝ ΤΟΥ ΤΟΤΕ ΒΑΣΙ- ΛΕΩΣ ΝΙΚΟΛΑΟΝ και διαθέτουσα πολλαπλά όργανα εντός και αυτών των υπηρεσιών της δημο­σίας ασφαλείας και τάξεως. (Κατάθεσις κ. Φ. Νέγρη σελίς 2-3).Η ούτω δημιουργηθείσα τρομοκρατική ατμό­σφαιρα, συνταράξασα την δημοσίαν συνείδησιν και τάξιν, συνέτεινε μεγάλως εις ην κατάπτωσιν του φρονήματος εν τω εσωτερικώ της χώρας. Το δημιουργηθέν ούτω πνεύμα της αναρχίας και της ανομίας επέφερε την αύξησιν των λιποτακτών και ανυποτάκτων. Και τα αποτελέσματα της ηθικής καταπτώσεως του εξωτερικού έσχον σοθαρόν αντί­κτυπον επί του ηθικού του μαχομένου στρατού.

ΠΩΣ ΑΝΕΤΡΑΠΗ Ο ΑΕΙΜΝΗΣΤΟΣ ΡΑΛΛΗΣ

15) Αι καταθέσεις των αξιόπιστων μαρτύρων Γ. Ράλλη (σελίς 1 και 2) και Κ. Ρέντη αποδεικνύουσι

102

πλήρως το βάσιμον της τελευταίας του κατηγορη­τηρίου παραγράφου. Ως ήτο άλλως τε παγκοίνως γνωστόν ο τότε πρωθυπουργός Δ. Ράλλης δεν παρη- τήθη διά λόγους υγείας, ως ισχυρίζεται ο κατηγο­ρούμενος Γούναρης, αλλ’ ανετράπη υπ’ αυτού δι’ επιτηδείου ελιγμού εν τω ζητήματι όπερ εδημιούρ- γησεν η επιστολή του Βενιζέλου και τω της αντι­προσωπείας εν Λονδίνω εις ην επέμεινε να μετάσχη ο Γούναρης, καίτοι ήτο γνωστή εις αυτόν η αντιπά­θεια και η εχθρότης ην ενέπνεε τον άτομόν του εις τους Συμμάχους.Ισχυρίζεται ανακριθώς ο Γούναρης ότι ουδείς ποτε τω υπέδειξε την αντιπροσωπείαν του Βενιζέλου δια- ψευδόμενος και παρ’ αυτής της εκθέσεως Καυταν- τζόγλου ευρεθείσης εις τα ιδιαίτερα έγγραφά του. Παρά τας απροκαλύπτους βεβαιώσεις των Πρε­σβευτών και τας λοιπάς αυθεντικός πληροφορίας περί ζημίας ήν θα επέφερεν εις τα εθνικά ζητήματα η εν Ευρώπη παρουσία του, επέμενεν ανενδότως ούτος να αντιπροσωπεύση την Ελλάδα. Εφρόνει φαίνεται ότι η ευγλωττία και τα δημαγωγικά του εφόδια τα οποία τοσαύτην είχον επιτυχίαν εν τη εσωτερική καταναλώσει θα είχον ανάλογον τοι- αύτην και εν τη εξωτερική αγορά. Ατυχώς τας δαπάνας των τοιούτων πειραματισμών του τας επλήρωσεν η χώρα διά της μεγαλυτέρας των συμφο­ρών.

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ιον

ΕΙΔΙΚΗ ΕΝΟΧΗ Ν. ΣΤΡΑΤΟΥ

Ο Ν. Στράτος εκτός της ενοχής του μετά των συγκα­τηγορουμένων υπουργών διά την εθνικήν κατα­στροφήν και δι’ ους λόγους εν τοις σχετικοίς κεφα- λαίοις της εκθέσεως αναφέρεται επαυξάνει την ενοχήν αυτού διά της εν γένει στάσεώς του.

103

1) Διότι ενώ εξήσκησε πολεμικήν κατά της κυθερ- νήσεως Γούναρη δημοσίως και ενυπογράφως καθ’ ην α) εθεώρει αποτυχούσαν διπλωματικώς την Κυθέρνησιν κατά την εν Λονδίνο Συνδιάσκεψιν τον Μάρτιον του 1921, θ) εθεώρει κακώς επιχειρη- θείσαν την επίθεσιν του Μαρτίου του 1921, γ) εθεώρει αποτυχούσαν εις το ζήτημα των οφειλι- μένων εις την Εθνικήν Τράπεζαν συμμαχικών πιστώσεων, ως ανεπαρκώς μεριμνήσασαν παρά της διπλωματικής ημών αντιπροσωπείας και αδρανώς διαχειρισθείσαν διπλωματικώς τα εθνικά ζητήματα και ενώ αι πλείσται των προβλέψεων αυτού επηλή- θευσαν, επείσθη δε ότι η Κυθέρνησις Γούναρη δεν ηδύνατο να εξυπηρετήση τα συμφέροντα της χώρας ούτε εσωτερικώς ούτε εξωτερικώς εδέχθη να σχημα- τίση Κυθέρνησιν μετά του παρ’ αυτού κατηγορου­μένου Δ. Γούναρη.2) Προθάς ευθύς εις επίσημον ανακοίνωσιν, ότι πλήρως επήλθε συμφωνία περί της τηρητέας εξωτε­ρικής πολιτικής, της οικονομικής και εσωτερικής τοιαύτης της χώρας, απέδειξεν, ότι συμμερίζεται την στάσιν των συγκατηγορουμένων υπουργών, εκδηλωθεισών μάλιστα των συνεπειών των διακοι- νώσεων των Μ. Δυνάμεων διά των δηλώσεων, περί ων τόσος γίνεται λόγος εν τη εκθέσει ταύτη ανω­τέρω, αναμφισθητήτως, δύναται να θεωρηθεί πρω- τουργός του εγκλήματος της υποταγής των υψίστων συμφερόντων της χώρας εις το ατομικόν του συμ­φέρον, όπερ εσυμθολίζετο διά της πάση θυσία συγ- κρατήσεως επί του θρόνου του τέως βασιλέως Κων­σταντίνου, υπό τας πτέρυγας του οποίου και μόνον ήτο δυνατόν να νέμηται αλληλοδιαδόχως την αρχήν μετά των συγκατηρουμένων υπουργών.3) Διότι ενώ εμάχετο ο Στρατός υποχωρών εν Μ. Ασία και τα συντεταγμένα τμήματα αυτού ευρί- σκοντο πέραν της Μαγνησίας εξέδωκε μετά του υπουργού των Στρατιωτικών Θεοτόκη την από 21ης

104

Αυγούστου διαταγήν περί αποστρατεύσεως ηλικιών και πανικόβλητος προ της οργής του δεινοπαθή- σαντος Στρατού προέβη εις την κατά πρωτοφανή τρόπον απόλυσιν των ανδρών διά των γνωστών εντύπων φύλλων αδείας και διότι επί πλέον κατήλθεν αυτοπροσώπως εις Πειραιά διά την δια­νομήν εις τους άνδρι:ς των περιφήμων φύλλων και ηδιαφόρησεν ούτω και κατά την υστάτην εκείνην ώραν περί των ολέθριων συνεπειών, ας είχεν επί της μαχητικότητος και συνοχής του Στρατού τοιαύτη διαλυτική ενέργεια, αποθλέψας μόνον εις την σωτη­ρίαν των εγκληματικών κεφαλών αυτού και των συνενόχων του και εκ του επικρεμαμένου κινδύνου της εξεγέρσεως του καταπροδοθέντος Στρατού.

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 2ον

ΙΔΙΑΙΤΕΡΑ ΕΝΟΧΗ ΘΕΟΤΟΚΗ ΩΣ ΥΠΟΥΡΓΟΥ ΤΩΝ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΩΝ

Εκτός των ως άνω Β' Κεφαλαία» πράξεων, εις ας εισί συνυπεύθυνοι πάντες οι αποτελέσαντες τας Κυβερ­νήσεις από 1ης Νοεμβρίου μέχρι της καταστροφής υπουργοί, ο υπουργός των Στρατιωτικών Θεοτόκης αποδεικνύεται ένοχος και των εξής αδικημάτων:1) Μετεσχηματίσθη επί πλέον εις τυφλόν όργανον της Αυλής και ιδία του Πρίγκηπος Νικολάου και θεωρήσας εαυτόν επίσης ανεύθυνον και υπό την επήρειαν Αξιωματικών του Επιτελείου ενήργει μεροληπτικώς προμήθειας. Διά των τοιούτων ενερ­γειών του και της κατά το δοκούν μεταβολής του τρόπου των προμηθειών εζημίωσε το Δημόσιον περί τα εξήκοντα εκατομμύρια δραχμών. Έτερα ογδοή- κοντα εκατομμύρια δραχμών εζημιώθη το Δημό­σιον, διότι ο αυτός κατηγορούμενος Θεοτόκης ηνέ- χθη, αν μη συνήργησεν, αυθαίρετον ενέργειαν του

105

υπουργού των Οικονομικών Πρωτοπαπαδάκη (όρα κατάθεσιν αρχηγού Επιμελητείας συνταγματάρχου Λιδωρίκη).2) Εγκατέλιπεν εγκληματικώς ανυποστήρικτους τους αρχηγούς των υπηρεσιών, οίτινες διεξήγον απεγνωσμένον αγώνα όπως εφοδιάζωσι το Στρά­τευμα, του οποίου η κατάστασις ήτο απελπιστική υπό άποψιν εφοδιασμού και διατροφής (κατάθεσις Συνταγματάρχου Επιμελητείας Βενετσανοπούλου). Εγένετο επίσης πρόξενος της σφαγής τόσων χιλιάδων ατυχών αδελφών μας εν Σμύρνη, τους οποίους εθεθαίωσε περί της ασφαλείας της πόλεως, καθ’ ην στιγμήν ουδεμία υπήρχεν ελπίς και η κατάληψις αυτής ήτο ασφαλώς επικειμένη εντός ολίγων ημερών.3) Αντί να λάθη μέτρα τέλος εναντίον των φυγάδων αυτός ο εκπροσωπών την ανωτάτην του Στρατού Διοίκησιν εξέδωκε την υπ’ αριθμόν 64735 Διαταγήν, δι’ ης απέστειλεν εις τας εστίας των υπό τον τύπον αδείας πάντας τους φυγάδας εκείνους διά τους οποίους η μόνη φροντίς υπήρξεν η λήψις μέτρων μη διέλθωσιν εξ Αθηνών και διαταράξωσι την ησυ­χίαν του Θρόνου, ήτις ήτο δι’ αυτόν η κυρία και μόνη μέριμνα.

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 3ον

ΙΔΙΑΙΤΕΡΑ ΕΝΟΧΗ ΤΟΥ Ξ. ΣΤΡΑΤΗΓΟΥ

Ο εκ των κατηγορουμένων Ξ. Στρατηγός ενέχεται επί πλέον ιδιαιτέρως ότι:1) Ως εμφαίνεται εξ επισήμων εγγράφων και κατα­θέσεων (αναφορά αριθ. 63/26/7/21 αντιστρατήγου Παπούλα διαταγαί Θεοτόκη και Γούναρη ως υπουργών Στρατιωτικών προτάσεις και σκέψεις του ιδίου και κατάθεσις συνταγματάρχου Σαρηγιάννη)

106

απετέλει ούτος τον επίσημον Στρατιωτικόν Σύμβου­λον και αντιπρόσωπον της Αυλής παρά τη Στρατιά και είχε την πλέον θαρύνουσαν γνώμην επί της λήψεως των αποφάσεων διά τας επιχειρήσεις ως π.χ. εν τη περιπτώσει της αποφάσεως διά την προς Άγκυραν εκστρατείαν.2) Διά των γνωστών περιφήμων εκθέσεων αυτού ο πολιτικοστρατιωτικός κατηγορούμενος ανειλι- κρινώς διαστρέφων τα γεγονότα διεκήρυσσε προς τον λαόν ανυπάρκτους νίκας και επιτυχίας και επί- τευξιν δήθεν των αντικειμενικών σκοπών των επι­χειρήσεων (Μάρτιος και Αύγουστος του 1921) ενώ ως αποδεικνύεται εκ των εν τη δικογραφία εγγράφων και αυτός και η Κυθέρνησις εγνώριζον την πλήρη αποτυχίαν αυτών.Ο κατηγορούμενος ούτος αποδεικνύεται ότι ήτο το κύριον όργανον προς απόκρυψιν της αληθείας από τον ελληνικόν λαόν με την δολίαν προαίρεσιν να αποφύγωσιν εξέγερσιν αυτού κατά των υπαιτίων και του Κωνσταντίνου.Η δράσις του και εν τω σημείω τούτω υπήρξεν ανταξία του προγράμματος του Αυλικού Συγκροτή­ματος, ούτινος ήτο περισπούδαστον μέλος.

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Γ­

Η ΕΝΟΧΗ ΧΑΤΖΗΑΝΕΣΤΗ. ΥΠΑΙΤΙΟΣ ΤΗΣ ΚΑΤΑΡΡΕΥΣΕΩΣ

ΤΟΥ ΜΕΤΩΠΟΥ

Εκ των εν τη δικογραφία διαταγών και μαρτυρικών καταθέσεων, αποδεικνύεται πλήρως η ενοχή του Αντιστρατήγου Διοικητού της Στρατιάς Μ. Ασίας Χατζηανέστη, διότι:1) Συνέστησε και επραγματοποίησε την αποστολήν των δυνάμεων Μ. Ασίας εις Θράκην, μειώσας ούτω

107

κατά είκοσι πέντε (25) περίπου χιλιάδες την δύ- ναμιν του εν τω Μικρασιατικοί) Μετώπω Στρατού, (κατάθεσις Σαρηγιάννη, Πάσσαρη, Σουμίλα).Τας αποσπαθείσας ταύτας δυνάμεις, εάν ορθώς εξε- τίμα την κατάστασιν κατά την επιθεώρησίν του, ηδύνατο να τας χρησιμοποίηση, προς συγκρότησιν Στρατηγικής εφεδρείας, διά της οποίας θα ηδύνατο εν καιρώ ου μόνον να εξουδετερώση εχθρικήν επί- θεσιν εκδηλουμένην, αλλά και να πλήξη τον αντί­παλον νικηφόρως διά λελογισμένης διαθέσεως και διοικήσεως ταύτης εν τω Νοτίω Συγκροτήματι.Και αναμφισθητήτως, εάν κρίνη τις την ενοχήν, καθ’ ην εγένετο η εχθρική επίθεσις, άγεται εις το ασφαλές συμπέρασμα, ότι η ως άνω απόσπασις σημαντικών δυνάμεων εις Θράκην και η επακολου- θήσασα ταύτην εξασθένισις του Μετώπου, επροκά- λεσε την επίθεσιν του Κεμάλ. Άνευ της ευκαιρίας ταύτης, ήτις παρεσχέθη εις τον εχθρόν είναι αμφί­βολον, εάν ούτος θα απετόλμα να διακυθεύση την τύχην των όπλων κατά το τρέχον έτος.2) Αποδεχθείς τας προθέσεις της Κυθερνήσεως περί συμπτύξεως του Μικρασιατικού μετώπου, εγέ­νετο αφορμή, διά της προώρου κοινοποιήσεως τούτων μέχρι και αυτών των στρατιωτών, να ενστα- λαχθή εις τας ψυχάς των στρατιωτών η πεποίθησις επί το άσκοπον και της ελάχιστης έτι θυσίας προς διατήρησιν εδαφών, των οποίων από ημέρας εις ημέρας επέκειτο η εγκατάλειψις κατόπιν αποφά- σεως του επισήμου Κράτους.3) Διαλύσας τα υπάρχοντα Συγκροτήματα Στρατιάς και υπαγαγών υπό τας αμέσους διαταγάς του τας εν τω Μετώπω μονάδας, δεν προέθη ως ώφειλεν εις την έκδοσιν οδηγιών προς τας Στρατιάς περί της τηρητέας παρά των διαφόρων Μονάδων στάσεως εν περιπτώσει εχθρικής επιθέσεως. Η παρ’ αυτού κατάργησις μιας πλήρως συγκεκροτημένης εργα­σίας περί διοικήσεως και δράσεως των Μονάδων,

108

χωρίς ν’ αντικατασταθή η εργασία αυτή δΓ άλλης νεωτέρας, εν συνδυασμώ με την αχαρακτήριστον στάσιν της εν την Σμύρνη παραμονής του κατά την εξέλιξιν της επιθέσεως, κατέστησαν την μεν επέμ- θασιν αυτού αδύνατον, την δε δράσιν του Ν. Συγ­κροτήματος προβληματικήν.Ούτως ενώ από της 8ης Αυγούστου πανταχόθεν καταφθάνουν εις το Στρατηγείον της Στρατιάς πλη- ροφορίαι περί εχθρικών συγκεντρώσεων και παρα- σκευαζομένης επιθέσεως και συγκεκριμένος αι υπ’ αριθ. 6970/2459/2/5/822, 7384/2110/3/12/8/22, 3217/3- 10/8/22 και 9218/501/2-11/8/22 (21 ωρ.) αναφοραί του Α ' Σ. Στρατού δεν άφινον καμμίαν αμφιβολίαν ου μόνον περί της παρασκευαζομένης επιθέσεως, αλλά και περί του τομέως, εναντίον του οποίου θα κατηυ- θύνετο αύτη, ο Αρχιστράτηγος Χατζηανέστης απο­λογούμενος ισχυρίζεται ότι ουδεμίαν είχεν ανησυ­χίαν και χαρακτηριστικώτερον του ισχυρισμού του τούτου είναι το γεγονός ότι την 13ην Αυγούστου ητοιμάζετο ν’ αναχωρήσει εις Αθήνας, ενώ ήτο εν γνώσει της επικειμένης εχθρικής επιθέσεως, τοσούτον μάλλον εφ’ όσον την 11/8/22 και ώραν 16.15' υπέγραψε και εκοινοποίησε την υπ’ αριθ. 2190/5468 διαταγήν του, δι’ ης γνωστοποιεί εις τας διαφόρους μονάδας τας συγκεντρώσεις του εχθρού, εγκρίνει την αίτησιν του στρατηγού Τρικούπη περί ενισχύσεώς του υπό μικτού αποσπάσματος της ΥΙΙ μεραρχίας.Αλλ’ ίσως ήντλησε την επανάπαυσιν διά να σκεφθή το εις Αθήνας ταξείδιόν του εκ της τελευταίας παραγράφου της ως άνω διαταγής του, δι’ ης εντέλ- λεται όπως «εν περιπτώσει εκδηλώσεως εχθρικής επιθέσεως εν τινι τομεί τα εις άπαντας τους λοιπούς τομείς Στρατεύματα δεν θα αδρανήσωσιν, αλλά θα αναλάθωσι σφοδράν επίθεσιν σύμφωνον πάντοτε προς τα προτέρας οδηγίας της Στρατιάς και τας γενομένας επί του θέματος τούτου μελέτας και ανα­

109

γνωρίσεις». Θα ήρκει όμως η ανωτέρω περικοπή της διαταγής ταύτης διά να κρίνωμεν εις τίνα οι υπεύθυνοι Κυβερνήται είχον εμπιστευθή τας τύχας και την τιμήν του Στρατού. Διέτασσε να συμμορφω- θώσι προς ανυπάρκτους οδηγίας της Στρατιάς, εφόσον αύτη καταργήσασα τας προτέρας οδηγίας περί δράσεως εν περιπτώσει εχθρικής επιθέσεως, δεν εξέδωκε νεωτέρας τοιαύτας, ούτε επανέφερεν εν ισχύι διά της ρηθείσης διαταγής του τας καταργη- θείσας οδηγίας της προτέρας διοικήσεως.Και ενώ την πρωίαν της 13ης Αυγούστου τω ανηγ- γέλθη η εχθρική επίθεσις, αντί να σπεύση προς τα εμπρός, ένθα έδει να ευρίσκετο το θραδύτερον την 12ην Αυγούστου, παρέλειψε το επιτακτικόν τούτο καθήκον του. Και ενώ όλοι ανέμενον να ίδωσι τον αρχηγόν του Στρατού επί κεφαλής τούτου μαχό- μενον και εμψυχούντα τους πάντας και ανέμενον τούτο κατά μείζονα λόγον από τον αρχιστράτηγον Χατζηανέστην, όστις διά της καταργήσεως των συγκροτημάτων και της υπαγωγής των Μονάδων υπό τας αμέσους διαταγάς του εξεδήλωσε πλέον ή σαφώς την ενδιάθετον επιθυμίαν της απ’ ευθείας υπ’ αυτού διοικήσεως του Στρατού επί του πεδίου της τιμής, ούτος, επιλήσμων της ιεράς ταύτης υπο- χρεώσεως, παρέμενεν εν Σμύρνη, ασχολούμενος περί μικρά και ανάξια δι ένα αρχηγόν στρατού δοκι- μαζομένου τόσον σκληρώς. Και αναμφιβόλως θα ήτο αλλοία η έκθασις των επιχειρήσεων εάν μόνος του ευρίσκετο εν μέσω του μαχομένου στρατού και απεκόμιζε την πραγματικήν αντίληψιν της κατα- στάσεως ην ηδυνήθη να μορφώση και ένας λοχαγός Επιτελής (κατάθεσις λοχαγού Κανελλοπούλου). Και ούτω μη έχων άμεσον και πραγματικήν αντί­ληψιν της καταστάσεως εκδίδει διαταγάς επί τη θάσει στοιχείων άτινα έχουσιν άρδην μεταθληθή όταν αι εκδιδόμεναι διαταγαί φθάνουν εις τον προς ον όρον προς εκτέλεσιν. Και η υπ’ αριθ. 22000/3

110

διαταγή αντεπιθέσεως, εκδοθείσα την 19ην ώρ. και 30' της 13/8/22 έμεινεν ανεκτέλεστος, διότι δεν ήτο δυνατόν να εκτελεσθή όταν έφθασεν εις τας διατασ- σομένας μονάδας του Μετώπου.Και ενώ η τακτική κατάστασις επέβαλε την ενί- σχυσιν του Α ' Σ. Στρατού διά μονάδων του Β' Σώματος καιι ζητεί επιμόνως τούτο ο στρατηγός Τρικούπης, ο διοικητής του Β' Σώματος στρατηγός Διγενής, συνεπεία της ως άνω διαταγής περί αντεπι­θέσεως του Χατζηανέστη, αρνείται να ενισχύσει το A ' Σώμα. Και ενώ αι δραματικοί αύται σκηναί εν τω Μετώπω εξελίσσονται εις τραγωδίαν, ο αρχιστρά- τηγος, η άμεσος του οποίου επέμθασις θα έσωζε την κατάστασιν, παραμένει εν Σμύρνη. Και τούτο ενώ την 14/8/22 τω αναγγέλλεται η διάσπασις του Μετώπου. Και λιποτακτών από την γραμμήν του καθήκοντος και της τιμής, περιστοιχισμένος από Επιτελείον άνευ πείρας, αρμονίας και συνοχής υφί- σταται αδιάφορος την μοιραίαν εξέλιξιν των γεγο­νότων. Και αντί διά της προσωπικής του επεμθά- σεως ν’ αναζωπυρώση το καταπεσόν ηθικόν του στρατού του, διά της εγκληματικής αδιαφορίας του ενισχύει την παράλυσιν και την αποσύνθεσιν του στρατού. (Καταθέσεις στρατηγών Σουμίλα, Φράγ­κου, ταγματαρχών Σκυλακάκη, Τσαπάρα).Είναι βεβαίως και άλλοι, είναι πολλοί οι υπεύθυνοι της τοιαύτης καταρρεύσεως του μικρασιατικού Μετώπου. Έκαστος διοικητής μονάδος φέρει ακε- ραίαν την ευθύνην διά την αποσύνθεσιν του υπ’ αυτόν τμήματος. Αλλ’ η ευθύνη του αρχιστρατήγου, όστις ουδέν έπραξεν όπως προλάβη την τραγωδίαν του Αυγούστου αλλ’ απεναντίας συνετέλεσεν εις την ψυχικήν αποσύνθεσιν και την διάλυσιν του εμπιστευθέντος αυτώ στρατού, η ευθύνη λέγω, του αρχιστρατήγου Χατζηανέστη είναι κολοσσιαία. Και ως να μη ήρκει το γεγονός ότι διά της αποσπά- σεως σημαντικών δυνάμεων εκ του Μικρασιατικού

111

Μετώπου επροκάλεσε την εχθρικήν επίθεσιν, διά της καθόλου δε εμφανίσεώς του ως Αρχιστρατήγου αποσυνέθεσε και διέλυσε τον ελληνικόν στρατόν, παραδώσας χιλιάδας επί τούτου εις την αιχμαλω­σίαν και την καταισχύνην, αλλ’ επεξέτεινε την κακοποιόν αυτού επίδρασιν και εις τον ατυχή Ελλη­νισμόν της Μ. Ασίας. Διότι εις Επιτροπήν Ελλήνων της Σμύρνης, ήτις παρουσιασθείσα ενώπιόν του εζήτησε επισήμως να πληροφορηθή επί πόσον καιρόν θα ήτο ασφαλής η Σμύρνη, όλως επιπολαίως και εντελώς ξένος προς την τραγικήν πραγματικό­τητα, διεθεθαίωσεν ότι ηδύνατο να κρατήση την Σμύρνην όχι επί 5-10 ημέρας μόνον, αλλά και επί πέντε μήνας ολοκλήρους. Και συνεπεία της επι­σήμου ταύτης διαθεθαιώσεως οι δυστυχείς Σμυρ- ναίοι ανέστειλαν το προς εγκατάλειψιν της Σμύρνης ρεύμα. Και μετά 3 μόνον ημέρας από της διαθεθαιώσεως του Αρχιστρατήγου κατελαμθάνετο η Σμύρνη από τον Κεμάλ και πολλαί χιλιάδες Μικρασιατών, αίτινες θα ηδύνατο να είχον φύγει εύρον τον μαρτυρικώτερον θάνατον, εξ υπαιτιό- τητος του κακή μοίρα Έλληνος Αρχιστρατήγου.

ΔΙΚΗ ΚΑΙ ΚΑΤΑΔΙΚΗ ΣΕ ΘΑΝΑΤΟ ΤΩΝ ΥΠΕΥΘΥΝΩΝ

Το έκτακτο στρατοδικείο υπό την Προε­δρία του υποστρατήγου Αλεξάνδρου Οθω- ναίου και μέλη τους συνταγματάρχες Φλω- ριά, Χαθΐνη, Παναγιωτόπουλο, Μανέττα, στρατιωτικό δικαστικό σύμβουλο Τσερούλη, πλοίαρχο Γιαννικώστα αντιπλοίαρχο Φραγ- κόπουλο, Ταγματάρχες Γραβθάνη, Βαμθα- κόπουλο και λοχαγό Κατσαράκη, συνήλθε στην αίθουσα της Παλαιάς Βουλής στις 31

112

Οκτωβρίου 1922. Επαναστατικοί Επίτροποι διορίσθηκαν οι Ν. Ζουρίδης, Α. Γεωργιάδης (εισαγγελέας Αρείου Πάγου) και ο συνταγμα­τάρχης Νεόκοσμος Γρηγοριάδης.

Η δίκη έγινε υπό καθεστώς ανεκτό ως προς τις συνθήκες διεξαγωγής της και οι κατηγο­ρούμενοι είχαν την ελευθερία να υπερασπι­στούν τον εαυτό τους επαρκώς. Οι καταθέσεις των μαρτύρων κατηγορίας ήταν συντριπτικές και ιδιαίτερα του αρχιστρατήγου του Μικρα­σιατικού Μετώπου Αναστασίου Παπούλα. Για τη μαρτυρία του εκείνη το αναθιωμένο αργότερα κοτζαμπάσικο κατεστημένο τον εκδικήθηκε μετά δεκατρία χρόνια στέλ- νοντάς τον στο εκτελεστικό απόσπασμα ως υπεύθυνο του στρατιωτικού κινήματος της 1ης Μαρτίου 1935.

Η δίκη κράτησε δεκαέξη ημέρες και τα ξημερώματα της 15 Νοεμβρίου βγήκε η από­φαση, με την οποία καταδικάζονταν σε θάνατο οι Γούναρης, Στράτος, Πρωτοπαπα­δάκης, Θεοτόκης, Μπαλτατζής, και Χατζηα- νέστης ενώ οι Στρατηγός και Γούδας καταδι­κάστηκαν σε ισόβια.

Η θανατική καταδική των Εξ δημιούργησε στο εσωτερικό ένα κλίμα αντιθέσεων που ωστόσο δεν υπήρχε ευχέρεια να εκδηλωθούν, λόγω του στρατοκρατικού κλίματος. Γεγονός είναι ότι η Επαναστατική Επιτροπή βρέθηκε σε δύσκολη θέση και λόγω των πιέσεων των νέων αξιωματικών να προχωρήσει στις εκτε­λέσεις, αλλά και λόγω των αντιθέτων πιέ­

113

σεων, ιδίως από το εξωτερικό, να μη τις πραγ­ματώσει. Χαρακτηριστικό είναι το τηλεγρά­φημα του Βενιζέλου από τη Λωζάννη με ημε­ρομηνία 15 Νοεμβρίου 1922, το οποίο έφθασε στην Αθήνα λίγες στιγμές μετά την εκτέλεση που πραγματοποιήθηκε την ίδια μέρα στις 11.30' το πρωί στο Γουδί.

«Λωζάνη, 15 Νοεμβρίου 1922. Επαναστατικήν Επιτροπήν. Αθήνας. Σήμερον (δηλαδή την ώρα που οι καταδικασθέντες οδηγούνταν προς εκτέλεση) ο Λόρδος Κώρζον βαθύτατα συγκεκινημένος με πλη­σίασε και μοι επέδειξε τηλεγράφημα αγγέλον την απόφασιν του Στρατοδικείου δι’ ης καταδικάζονται εις θάνατον οι κατηγορούμενοι. Μοι ετόνισεν την φρικαλέαν εντύπωσιν, η οποία θα εδημιουργείτο όχι μόνον μεταξύ των κυβερνητικών κύκλων εν Αγγλία, αν υπεύθυνοι υπουργοί της χώρας, οίτινες κατά τρόπον έκδηλον είχον υπέρ αυτών την υπο- στήριξιν της κοινή γνώμης ότε ανέλαθον την αρχήν, εξετελούντο. Και προσέθηκεν ότι αν πραγ- ματοποιηθή η εκτέλεσις η θρεταννική κυθέρνησις θα προθή εις ανάκλησιν του πρεσβευτού της. Καί- τοι,’ όπως γνωρίζετε, μετά προσοχής αποφεύγω να επέμθω εις τας εσωτερικός υποθέσεις της χώρας, θεωρώ καθήκον μου να σας βεβαιώσω ότι η εντύ- πωσις θα είναι πράγματι ως την παριστά ο Λόρδος Κώρζον και να επισύρω την προσοχήν σας επί του γεγονότος ότι η θέσις μου ενταύθα θα καταστή δυσχερής.

ΕΛ. ΒΕΝΙΖΕΛΟΣ».

Γύρω από την προσπάθεια ματαίωσης των εκτελέσεων υπάρχει μια απέραντη πολιτική φιλολογία την οποία συνοψίζει ο Γρ. Δαφ- νής:

114

«Ο πρόεδρος του Ελβετικού Ερυθρού Σταυρού Άντορ κατόπιν υποδείξεως του διπλωματικού σώματος των Αθηνών, εζήτησεν από τον εις Λωζάννην ευρισκόμενον Ελευθ. Βενιζέλον να παρέμθη και ματαιώση τας εκτελέσεις. Ανάλογον παράκλησιν του υπέθαλε και ο Ιταλός αντιπρό­σωπος εις την διάσκεψιν της Λωζάννης. Η αγγλική κυθέρνησις προέθη εις επανειλημμένα διαβήματα. Αλλ’ εις τας διακοινώσεις του Άγγλου πρεσθευτού εδόθη η απάντησις, την 12ην Νοεμβρίου, ότι αι συστάσεις του απετέλουν παρέμβασιν εις τας εσωτε­ρικός υποθέσεις της Ελλάδος και ότι «η παραδειγ­ματική τιμωρία των κατηγορουμένων αποτελεί ρητήν απαίτησιν της κοινής γνώμης». Την πάρα- μονήν της εκδόσεως της αποφάσεως, ο Άγγλος πρεσβευτής επεσκέφθη τον προσωρινώς αναλα- θόντα την διεύθυνσιν του υπουργείου των Εξωτε­ρικών κ. Κ. Ρέντη και του εδήλωσεν ότι η αγγλική κυθέρνησις θα έφθανε μέχρι διακοπής των διπλω­ματικών σχέσεων. Ο υπουργός των Εξωτερικών της Μ. Βρεταννίας Λόρδος Κώρζον, μετά την έκδοσιν της αποφάσεως, πιέζει τον Βενιζέλον να παρέμθη, αλλά το τηλεγράφημα του Έλληνος πολιτικού φθάνει μετά την εκτέλεσιν.Η επέμθασις των Μεγάλων Δυνάμεων δεν είχε και δεν η μπορούσε να έχη ευεργετικά αποτελέσματα. Οι αδιάλλακτοι της Επαναστάσεως εγνώριζον ότι οι Σύμμαχοι δεν ημπορούσαν να εγκαταλείψουν την Ελλάδα και ότι αι απειλαί των απετέλουν μπλόφαν. Και αν γίνη η διακοπή των διπλωματικών σχέσεων με την Αγγλίαν «Θα είναι προσωρινή και προς το θεαθήναι», εσκέπτοντο. Εις την άποψίν των αυτήν ενισχύθησαν και από την άρνησιν της Βρεταννικής Κυθερνήσεως να δεχθή την πρότασιν Ρέντη. Ούτος ευθύς ως ανέλαθε την διεύθυνσιν του υπουργείου Εξωτερικών, υπέθαλε το εξής σχέδιον: «Οι κατηγο­ρούμενοι θα κατεδικάζοντο εις ισόβιον υπερο­ρίαν...».

115

Μήπως ο Βασιλεύς ημπορούσε να σώση τους πολι­τικούς και τον αρχηστράτηγον; Ο Γεώργιος εστε- ρείτο κάθε δυνάμεως. Ο αντιβενιζελικός κόσμος, εις τον οποίον θα ανεζήτει στήριγμα, ήτο πολιτικώς ανύπαρκτος. Αυτός ο I. Μεταξάς, που μετά την καταστροφήν επεζήτησε να αρχηγεύση του αντιθε- νιζελισμού, εις επιστολήν που απηύθυνε προς τον πρωθυπουργόν Κροκιδάν την 1η Νοεμβρίου 1922, εζήτει απλώς να δοθή εις τους κατηγορουμένους το δικαίωμα της εφέσεως ενώπιον της Εθνοσυνελεύ- σεως και να ανασταλή η εκτέλεσις της αποφάσεως μέχρι της συγκλήσεως της Εθνοσυνελεύσεως. Ετόνιζεν, όμως εις την επιστολήν του, ότι υπήρξεν αντίθετος προς την ασκηθείσαν Μικρασιατικήν πολιτικήν, «πολύ δε περισσότερον αντίθετος προς τον τρόπον, καθ’ ον αύτη εφηρμόσθη κατά την τελευταίαν διετίαν», ότι δεν είναι «ομόφρων» προς τους κατηγορουμένους και ότι «ουδείς δισταγμός δύναται να χωρέση ότι πρέπει να αναζητηθούν, δι’ όσον ένεστι ευρείας ερεύνης και να τιμωρηθούν οι υπεύθυνοι της εθνικής συμφοράς». Εμμέσως, δηλαδή, ανεγνώριζεν την ενοχή των κατηγορου­μένων και την ανάγκη τιμωρίας των.

Ο Βασιλεύς, ίσως, είχεν ένα μέσον εκβιασμού της Επαναστάσεως. Την παραίτησίν του. Ο Πιπινέλης, που εζησε κοντά εις τον Γεώργιον επί εξ ολόκληρα χρόνια, γράφει εις το θιθλίον του «Γεώργιος Β'»: «Εν απελπισία ευρικόμενος (ο Βασιλεύς) διατάσσει να ετοιμασθούν αι αποσκευαί του. Ο Αρχηγός των Ελευθεροφρόνων I. Μεταξάς, ο μόνος απομένων τότε ελεύθερος αρχηγός της αντιπολιτεύσεως, του διεμήνυσεν όμως ότι καθήκον του ήτο να μείνει εις την θέσιν του και να μη αφήση τον τόπον εις το χάος. Το ίδιον του διεμήνυσε και ο Άγγλος πρε­σβευτής. Κλεισμέννος εις το Ανάκτορόν του, παρα- κολουθών ώραν προς ώραν το φρικιαστικόν δράμα,

116

απευθύνων απεγνωσμένος εκκλήσεις παντού όπου ηδύνατο να τύχη προσοχής, ο Βασιλεύς Γεώργιος έμελλε με σφιγμένην την καρδιάν να ακούση ο ίδιος την ομοβροντίαν η οποία έδωκε τέρμα εις την ζωή των επιφανών εκείνων ανδρών» (Δαφνή: «Η Ελλάς μεταξύ δύο πολέμων», σ. 17-18).

Οι σφαίρες του εκτελεστικού αποσπά- σματος που ρίχτηκαν στο Γουδί το πρωί της 15 Νοεμβρίου 1922 και ξάπλωσαν νεκρούς έξη από τους φορείς του πνεύματος της ξενο­κρατίας και του κοτζαμπασισμού δεν αποτέ- λεσαν και την κάθαρση του νεοελληνικού δράματος. Η ευθύνη δεν κατανεμόταν απο­κλειστικά στα έξη εκείνα τραγικά πρόσωπα, αλλά σε ένα ολόκληρο καθεστώς που είχε τις ρίζες του στο παλάτι των Γλυκσθούργων και τους περιβόλους των κυβερνήσεων των ξένων ιμπεριαλιστών. Η αιματοχυσία εκείνη, άσκοπη και χωρίς επιπτώσεις κάποιας κάθαρ­σης, είχε ως αποτέλεσμα να αναζωπυρωθεί ο παλαιός Διχασμός του λαού και να ανοιχθούν κατάστιχα πολιτικών αντεκδικήσεων στο χώρο του αντιβενιζελισμού και του θενιζελι- σμού που ταλάνισαν τη χώρα, με διαφορετική κάθε φορά μορφή και κίνητρα, ως τον πόλεμο του 1940-41, την κατοχή τα μεταπελευθερω- τικά χρόνια του εμφυλίου πολέμου και της δικτατορίας των συνταγματαρχών.

Ο ιστορικός δεν πρέπει ν’ αφήσει απαρα­τήρητο και ασχολίαστο το γεγονός ότι μια φυσιογνωμία σαν του Δημητρίου Γούναρη που κατέθηκε στον πολιτικό στίβο στις αρχές

117

του αιώνα μας με αξιώσεις αναγεννητή της πολιτικής μας ζωής, από τις γραμμές της ομάδας των «Ιαπώνων», εφοδιασμένος με αξιόλογη κοινωνιολογική μόρφωση και ενδιαφέροντες πολιτικούς σχεδιασμούς, ετε- λείωνε τη ζωή του στο εκτελεστικό απόσπα- σμα, σαν αρχηγός του αντιδραστικού νεοελ­ληνικού κοτζαμπασισμού, με τη σφραγίδα του προδότη της πατρίδας του. Ήταν το απο­τέλεσμα της αλλοτρίωσης της πολιτικής του προσωπικότητας στα κελεύσματα των ξένων και των πολιτικών συμβιβασμών, που τον οδήγησαν τελικά στον βιολογικό του αφανι- σμό, άρρωστο από τύφο, τυλιγμένο σε μια στρατιωτική κουβέρτα στο πεδίο των εκτελέ­σεων του Γουδί. Σήμερα για την ιστορική κρίση, η κατηγορία της ενσυνείδητης προδο­σίας δεν μπορεί - όπως άλλωστε παραδέ­χθηκαν και εκείνοι που τους εδίκασαν - να ευσταθήσει. Η ευθύνη όμως για την αλόγιστη ανάμιξη των ξένων ιμπεριαλιστών στα εσωτε­ρικά της χώρας και η ρυμούλκηση των ελλη­νικών κυβερνήσεων προς την κατεύθυνση των συμφερόντων τους παραμένει ακέραια.

5. ΔΙΑΣΚΕΨΗ ΣΤΑ ΜΟΥΔΑΝΙΑ.Η ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΗΣ ΛΩΖΑΝΗΣ

Στις 20 Σεπτεμβρίου 1922 συνεκλήθη στα Μουδανιά της Μ. Ασίας διάσκεψη για την ανακωχή ανάμεσα στην Ελλάδα και την Τουρκία. Τις Ελληνικές επαφές με τους Συμ­

118

μάχους είχε αναλάθει ο Ελευθέριος Βενιζέ- λος, ο οποίος είχε ενημερώσει την Επαναστα­τική Επιτροπή ότι η καταστροφή στη Μ. Ασία θα είχε επιπτώσεις επί των εδαφικών αξιώσεων της Ελλάδας, ιδιαίτερα των μικρα­σιατικών εδαφών και της Ανατολικής Θρά­κης. Υπό το πνεύμα αυτό συνήλθε η διά­σκεψη στα Μουδανιά. Την Αγγλία αντιπρο­σώπευσε ο στρατηγός Χάρριγκτον, την Γαλλία ο στρατηγός Σαρπώ, την Ιταλία ο στρατηγός Μομπέλι, ενώ την Ελλάδα εκπρο­σώπησαν ο υποστράτηγος Κ. Μαζαράκης και ο συνταγματάρχης Πτολεμαίος Σαρηγιάννης. Την Τουρκία εκπροσώπευσε ο Ισμέτ πασάς Ινονού, ο οποίος έθεσεν ως όρον έναρξης των συζητήσεων την άμεση εκκένωση της Ανατ. Θράκης από τον ελληνικό στρατό. Την τουρ­κική πρόταση υποστήριξαν και οι τρεις ξένοι εκπρόσωποι και κατόπιν τούτου επιδόθηκε στην ελληνικήν αντιπροσωπεία το σχέδιο ανακωχής.

Σύμφωνα με τις προδιαγραφές του σχεδίου, ο ελληνικός στρατός θα εκκένωνε την Α. Θράκη σε 15 μέρες το πολύ και θα αποχω­ρούσε εντεύθεν του ποταμού Έβρου, στα σημερινά ελληνοτουρκικά σύνορα. Το τρί­γωνο Καραγάτς θα παραδίνονταν στους συμ­μάχους. Η διοίκηση των εδαφών που θα εκκένωναν οι ελληνικές δυνάμεις θα παραχω- ρούνταν στους συμμάχους, οι οποίοι θα την παρέδιδαν αυθημερόν στους Τούρκους. Η όλη διαδικασία έπρεπε να περατωθεί μέσα σ’

119

ένα μήνα το πολύ. Οι Τουρκικές αρχές θα συνοδεύονταν από τμήματα χωροφυλακής, ενώ τη γενική εποπτεία για την τάξη θα ανε- λάμθαναν επτά τάγματα συμμαχικού στρα­τού.

Η Ελλάδα δεν δέχτηκε αρχικά τους όρους της ανακωχής, αλλά εξαναγκάστηκε τέλος να τους δεχτεί. Στις 2 Οκτωβρίου 1922 άρχισε η εκκένωση της Ανατ. Θράκης από τον ελλη­νικό στρατό, ο οποίος αποσύρθη εντεύθεν του ποταμού Έβρου.

Στις 8/21 Νοεμβρίου 1922 συνήλθε στη μεγάλη αίθουσα του Πανεπιστημίου της πόλης, η συνδιάσκεψη της Λωζάνης για την υπογραφή της συνθήκης ειρήνης. Την Ελλάδα αντιπροσώπευσε ο Ελευθέριος Βενι- ζέλος. Την Τουρκία εκπροσώπησε ο Ισμέτ Ινονού, τη Γαλλία ο Πρωθυπουργός της Πουανκαρέ, την Αγγλία ο λόρδος Κώρζον και την Ιταλία ο Μουσολίνι.

Επειδή επρόκειτο να συζητηθεί και το καθεστώς των Στενών των Δαρδανελλίων, στη συνδιάσκεψη κλήθηκαν επίσης η Σοβιε­τική Ένωση, η Σουηδία, η Νορβηγία, η Ιαπωνία, η Ολλανδία και το Βέλγιο. Οι Ηνω­μένες Πολιτείες της Αμερικής αντιπροσω­πεύτηκαν με ένα απλό παρατηρητή.

Η συνδιάσκεψη της Λωζάνης κράτησε περίπου εννέα μήνες κατά τη διάρκεια δε των συζητήσεων η Επαναστατική Επιτροπή βρήκε την ευκαιρία να αναθέσει στον Πάγ­καλο την αναδιοργάνωση του στρατού στη

120

Δυτική Θράκη, πράγμα το οποίο επετεύχθη και ο ελληνικός στρατός, αναδιοργανωμένος και εξοπλισμένος, απετέλεσε στοιχείο πίεσης επί του αντιπάλου και των υποστηρικτών του.

Προκειμένου να συναινέσει στην υπο­γραφή της ειρήνης ο Κεμάλ, πέραν των εδα­φικών αξιώσεων, ζήτησε πολεμική αποζη­μίωση πολλών εκατομμυρίων χρυσών δραχ­μών, την αποπομπή από τα τουρκικά εδάφη των 250.000 Ελλήνων (100.000 Ελλήνες ήταν εγκατεστημένοι στην Πόλη τότε) που είχαν παραμείνει στην Τουρκία μετά την κατα­στροφή, την αποπομπή του Οικουμενικού Πατριαρχείου από την Κωνσταντινούπολη καθώς και την παράδοση του ελληνικού στό­λου. Παράλληλα ο Κεμάλ ζητούσε από μεν τους Άγγλους να του επιστρέψουν την περιοχή Μουσούλης, από δε τους Γ άλλους το σαντζάκι (νομό) Αλεξανδρέττας.

Μετά πολλές και εργώδεις συζητήσεις και ύστερα από προσωπικές επαφές του Βενι- ζέλου με τον Ισμέτ Ινονού υπογράφηκε στη Λωζάνη στις 30 Ιανουαρίου 1923 η σύμβαση ανταλλαγής των Ελληνοτουρκικών πληθυ­σμών. Από την ανταλλαγή εξαιρέθηκαν οι Έλληνες της Πόλης καθώς και οι Τούρκοι της Δυτικής Θράκης, οι οποίοι και σήμερα αποτελούν τη μόνη αναγνωρισμένη μειονό­τητα μέσα στα όρια του ελληνικού κράτους. Επίσης έγινε δεκτή εκ μέρους της Ελλάδας η παραχώρηση στην Τουρκία των νήσων Ίμ ­βρου και Τενέδου, επειδή κρίθηκε ότι δια­

121

σφάλιζαν την είσοδο των Δαρδανελλίων. Η Τουρκία, ωστόσο, επέμενε στο αίτημά της περί αποζημιώσεως και αρνήθηκε να δεχθεί πρόταση για αμοιβαία παραίτηση Ελλάδας και Τουρκίας από κάθε αποζημίωση. Επίσης η Τουρκία αρνήθηκε να παραπεμφθεί το αίτημά της περί επιστροφής της περιοχής της Μουσούλης (που κατείχαν οι Άγγλοι) στην Κοινωνία των Εθνών και δέχτηκε μόνο την έναρξη απ’ ευθείας διαπραγματεύσεων ανάμεσα στα δυο ενδιαφερόμενα μέρη.

Τέλος και μετά πολλές και εργώδεις συζη­τήσεις η Τουρκία δέχτηκε να μη καταβάλει η Ελλάδα πολεμική αποζημίωση και να της επιστραφούν τα πλοία που είχαν κατασχεθεί στην Πόλη. Η Ελλάδα συμφώνησε, σε αντάλ­λαγμα, να παραχωρηθεί στην Τουρκία το τρίγωνο του Έβρου (Κάραγατς) και στις 24 Ιουλίου 1923 υπογράφηκε στην αίθουσα τελετών του Πανεπιστημίου της Λωζάνης η ελληνοτουρκική συμφωνία και εν συνεχεία η συνθήκη της Λωζάνης. Αποτελέστηκε από 143 άρθρα, πέντε προσαρτημένες ειδικές συμ­βάσεις, τέσσερις δηλώσεις, έξη πρωτόκολλα, μια συμφωνία καθώς και διάφορα επεξηγημα­τικά έγγραφα.

Έτσι η τραγωδία της Μικράς Ασίας, που ποτίστηκε με ποταμούς ελληνικών αιμάτων, έλαβε τέλος, αφού σημαδεύτηκε και με τους τάφους Έξη Ελλήνων πολιτικών, που κρί- θηκαν ως εξιλαστήρια θύματα του ανόσιου παιχνιδιού της ξενοκρατίας στη ράχη της Ελλάδας.122