1

فصل اول

:تعریف و مفهوم خط مشی عمومی

الزم در جامعه را و راهنما، اقدامات وصالح در کشور وضع شده اند و بعنوان یک الگو هستند که بوسیله مراجع ذياصولی

.رهبري می کنند

:ابطه استراتژي و خط مشی عمومیر

هاي سازمان را بیان می کنـد و بایـد در رياستراتژي الگوي تصمیمات در یک سازمان است که اهداف، مقاصد و جهت گی

خط . می شود دراز مدت و جامع باشند در حالی که خط مشی هاي عمومی، جامعه را در بر می گیرد و روابط حکومت و ملت را شامل

.هستند Policyمشی و سیاست هر دو ترجمه لغت

: نقشهاي اصلی خط مشی عمومی

وط و مسیرهاي کلـی فعالیتهـا و اقـدامات یعنی خط و جامعهراهنماي عملی بودن در بخش هاي عمومی )1

.موردنظر در جامعه را معین و مشخص می سازد

موجب هماهنگی و همسویی عملیات و اقدامات سازمانها با یکدیگر می شود و جلوي دوباره هماهنگ کنندگی)2

ضـرورت . (در کشور را بـا هـم هماهنـگ مـی سـازد مشابهو مرتبطکاري و اتالف وقت و منابع را می گیرد و فعالیتهاي

)عهمشارکت کلیه دستگاههاي دولتی در مدیریت توس

دادن بخشی از آنهاست، مثل فعالیتهاي است که سازمانهاي مختلف هرکدام عهده دار انجام فعالیتهاي مرتبط) الف

.وزارت علوم و وزارت بهداشت در زمینه علوم پزشکی

می پذیرد، مثل عملیات ایجـاد فعالیتهاي یکسانی است که بوسیله سازمانهاي مختلف انجام بهفعالیتهاي مشا) ب

.یک واحد صنعتی توسط وزارت صنایع، وزارت فرهنگ و وزارت کار

جامعه که براساس معیارهایی منافع عامه یعنی منافع افراد و آحاد تأمین کننده و تضمین کننده منافع عامه )3

.مانند امنیت و آزادي و بهداشت و آموزش .اکثریت، نظام پارلمانی و مانند آن تعیین می شود مانند قانون

به کمک خط مشی ها میتوان برنامه ها را محک زد و ارزیابی و کنترل برنامه ها و اقدامات بخش عمومی )4

.آنها را در بوته آزمون قرارداد

زیرا خط مشی هاي عمومی از ارزشـهاي مـورد ر جامعهروشن ساختن روح قوانین و مقررات حاکم ب )5

.هاي جامعه را طراحی می کنندقبول جامعه نشأت گرفته و خطوط کلی اقدامات و برنامه

2

:ویژگیهاي خط مشی عمومی

A( مشی عمومیپایداري خط اي طراحی و وضع شود که از انعطاف کافی برخوردار خط مشی عمومی باید به گونه

.ه، پویایی الزم را حفظ کند و زمان نسبتأ درازي، قابلیت کاربرد و استفاده داشته باشدبود

B(نگريآینده )کوشد به آینده نظر دارد و می خط مشی عمومی) بینیگري یا واقعآینده

.هاي اساسی جامعه را معین کندگیريبا توجه به واقعیتهاي موجود، خطوط کلی و جهت

C(هدفداري شی عمومی، موضوعی اتفاقی یا تصادفی نیسـت و رسـوم و آداب و عـادات خط م

.گردددهد بلکه بطور ارادي و از روي قصد و نیت قبلی، تنظیم و وضع میاجتماعی، محتواي آن را تشکیل نمی

D(عمومیت خط مشی خاص یک فرد یا گروه خاص نیست و کل جامعه را تحت پوشش قرار می-

.گرددو براي کل جامعه وضع میدهند و جنبه عام دارد

E(گستردگی هاي عمومی جزئی و خاص نیستند و گسترده و فراگیرند و حیطۀ نسبتأ وسـیعی را خط مشی

.گیرنددر بر می

F(نمایانگريگیـرد، فرهنـگ هاي نظام و سیستمی است که در آن شـکل مـی خط مشی عمومی، متجلی کننده ویژگی

.اي از آنهاستهمه در خط مشی عمومی نمود دارند و خط مشی عمومی مظهر و نشانه... و وارزشها، ایدئولوژي و جهانبینی

:هاي عمومی انواع خط مشی

بندي بر اساس قواي سه گانهتقسیم

.گردندلس وضع میهاي تقنینی که بوسیله قوه مقننه و مجخط مشی)الف

.گردندیم میهاي اجرایی که بوسیله قوه مجریه وضع و تنظخط مشی )ب

.گردندهاي قضایی که بوسیله قوه قضاییه وضع میخط مشی) ج

.ترند و بر دو نوع دیگر نیز اشراف دارندهاي تقنینی کلیخط مشی

بندي دیگر با روالی مشابه، سه نوع خط مشی عمومی یا سیاست را مطرح کرده استطبقه

گیرد و خطاب و تکالیفی که از اعتقادات مشروع مردم سرچشمه میها و حقوق از امر و نهی سیاست تشریعی) الف

.آنها به کل جامعه است

ها و حدود بدین ترتیب امر و نهیدهد تا را مورد تجزیه و تحلیل قرار میاصول مقرر سیاسی سیاست تحلیلی) ب

. هریک کامأل روشن گردد

تشـریعی و سیاسـت کنندگان جامعه، برمبناي سیاست هایی هستند که ادارههدف سیاست تدبیري و اجرایی) ج

.کننداندیشند و سازماندهی میتحلیلی، براي جهت بخشیدن به اوضاع کشور و مردم به آن می

هابندي دیگر خط مشیطبقه

.شونداند و بوسیله مراجع قانونگذار تهیه و تدوین و تصویب میخط مشی سیاسی و تقنینی کلی )الف

.هاي گروه اول شکل گرفته و جنبه عملی و کاربردي داردط مشی اداري و اجرایی در راستاي خط مشیخ ) ب

.ویلسون مطرح شدتوسط که باشد بندي یادآور بحث قدیمی جدایی سیاست از اداره میاین طبقه

3

بندي دیگر بر اساس پیچیدگی و سادگیطبقه

.هاي عمومی تکراري و ساده در زمینه امور عادي جامعه استل خط مشیخط مشی عمومی عادي که شام) الف

.گیردتر است و انشعابات چندي را در بر میتر و پیچیدهخط مشی عمومی تاکتیکی که گسترده) ب

اساسـی انداز زمانی طوالنی است و مسائل اصلی و بات بسیاري دارد و داراي چشمخط مشی عمومی اساسی که انشعا) ج

.شودجامعه را شامل می

بندي دیگر خط مشی عمومیطبقه

.مانند نحوه انتخاب نمایندگان و سایر ابواب قانون اساسی :خط مشی عمومی قانونی ـ سیاسی) الف

.مانند جلوگیري از تبلیغات نادرست :خط مشی عمومی انضباطی و بازدارنده) ب

.ع مزیتی در جامعه است، مانند پرداخت یارانه به کشاورزانهدفشان توزی :خط مشی عمومی توزیعی) ج

.، مانند مالیات تصاعدي بر درآمدهدفشان توزیع مجدد مزیتی در جامعه است :خط مشی عمومی توزیع مجدد) د

نظران علوم سیاسیعمومی از نظر صاحببندي دیگر خط مشی طبقه

معیارها، الگوها و رهنمودهایی است که خط مشی عمومی بایـد از آنهـا ها،فرضحاوي پیش :هاي فراگیرخط مشی) الف

باشـد و در در یک جامعه خاص مـی ... ها، شرایط اقتصادي، سیاسی وها، ارزشتبعیت کند و آیینه تمام نمایی از ایدئولوژي

:واقع نوعی ابر خط مشی هستند و ویژگیهاي اصلی این خط مشی عبارتند از

تقالل و آزادي، حفظ تمامی اراضی کشور، توسعه اقتصاديمانند اس =ي کلی و فراگیر هادارا بودن هدف.

مانند حساسیتهاي سیاسی، بحرانی بودن اوضاع اجتماعی= گذاري عمومی تعیین اولویت زمانی خط مشی.

عـی کند که هر خط مشی به چه سازمانی و مراجخط مشی فراگیر مشخص می= تعیین حد و مرز خط مشی عمومی

.مرتبط است

کند تا میزان معقول ریسـک را در خـط گیرندگان کمک میاین خصوصیت به تصمیم= پذیري تعیین میزان ریسک-

.د نظر خود دریابندهاي مورمشی

گیرنـدگان درمـی مشی فراگیر تصمیمدر این جزء از خط= تعیین حدود جزئی یا کلی بودن تغییرات در خط مشی-

نظر از سه جنبه میزان وسعت، عمق تغییرات و زمان آنهـا بایـد در چـه هاي موردمشیر خطیابند که میزان تغییر د

.حدي باشد

مشی تعیین میزان جامع یا محدود بودن خط=

مشی گرایش به تعادل یا جهش در خط =

هاي مشیفرضهایی که در مورد آینده طراحی شده و خطپیشدر اینجا باید = فرضهاي مربوط به آینده طراحی پیش

.گردندعمومی که باید از آنها تبعیت کنند، مشخص می

هـاي رفتـاري و سـایر هاي مـدیریت، تئـوري هاي سیاسی، تئورينظریه= ها مشیایجاد بنیادهاي نظري براي خط

. هاي عمومی را شکل دهندمشیتوانند اساس نظري خطهاي مربوط میتئوري

نات تعیین میزان دستیابی به منابع و امکا =

ها و ابزارهاي مورد نیاز خط مشی تعیین انواع شیوه

4

-گذاري هستند و به تصمیمهاي خط مشیهاي راهنما، اصول و پایهدر واقع خط مشی :هاي هادي یا راهنما خط مشی) ب

نی و تکنیکی و سـایر گذاري از نظر امکانات فدر این نوع خط مشی، نحوه خط مشی. دهدگیرندگان اطالعات کافی ارائه می

.شودعوامل مؤثر نیز بررسی و تشریح می

هاي حاکم بر جامعه و نظام سیاسی کشور را شـناخت و هاي راهنما یا هادي، باید ابتدا ارزشمشیبراي طراحی و تنظیم خط

نموده و محـدودیتها و هاي آنها را معین کرد سپس امکانات و منابع و ظرفیتهاي واقعی موجود در جامعه را شناسایی اولویت

هـا اسـتوار هاي راهنما را بر نتایج حاصل از این بررسـی مشیهاي خطسپس پایهمسائل و مشکالت جامعه را در نظر گرفت

.نمود

شود، خط مشی فراگیر مورد نظر است که نسـبت بـه سـایر خـط گذاري صحبت میهاي، خط مشیمشی که از خطهنگامی

.و فراگیرتر دارد ترهاي عمومی جنبه کلیمشی

.کندهاي کلی اقدامات و فعالیتهاي بخش عمومی را بیان میگیريخطوط اصلی و جهت :خط مشی عمومی ) ج

مشیبندي دیگر خططبقه

.اند و به صراحت اعالم شدهمدون و مکتوبی :خط مشی صریح ) الف

توان بـه هایی که معمول و متداول است میرویه مکتوب و مدون نیستند بلکه از نحوه عمل و :خط مشی تلویحی ) ب

.برد وجود آنها پی

5

فصل دوم

:گذاري عمومیمشیفرآیند عقالیی خط

هایی که دارنـد، کوشـش آنهـا در جهـت نظر از اختالفات و تفاوت یکی از ویژگیهاي مشترك بین جوامع و کشورها صرف

گیري یا خط مشی گذاري عمـومی بـه بدون شک در این امر، تصمیم. انات و منابع موجودشان باشداستفادة صحیح و منطقی از امک

گرایی را بکـار هاي خود بیشتر تعقلو خط مشی گذاريها گیريامروزه دولتها در جریان تصمیم شیوة عقالیی کاربرد فراوانی دارد و

.داکثر استفاده را ببرندبندند تا از این طریق بتوانند از منابع محدود خود حمی

مردم و جامعه از مراجع هاي عمومی بیشتر بدان علت است که هاي عقالیی در تعیین خط مشیضرورت بکارگیري شیوه

برداري قرار دهند و انتظار دارند دستگاه دولت، و منابع و امکانات را به درستی مورد بهرهحکومتی انتظار دارند که منطقی عمل کنند

هاي علمـی بینیریزي و پیشها زمانی که بر اساس برنامهبرگزینند و سازمانها را براي رسیدن به اهداف نهایی جامعه ن شیوهبهتری

گیري و تعیین خط مشـی عمـومی بـه طریـق عقالیـی، موانـع و البته در راه تصمیم. گرایی تأکید دارندعمل کنند در واقع بر تعقل

گردد بلکـه همیشـه خـط ها ترین راهتواند مانع از دستیابی به بهترین و مطلوبود این تنگناها نمیمحدودیتهایی وجود دارد اما وج

.شوند که با اصول علمی و منطقی سازگار باشندهایی انتخاب میمشی

)گانه اصلی و عمدهمراحل پنج: (گذاريمراحل فرآیند عقالیی خط مشی

تشخیص و تبیین مشکل عمومی :مرحله اول شکل عمومی را میتوان یـک نیـاز، یـک م

کمبود، یک محدودیت یا یک نا رضایتی محسوس در جامعه دانست که قابل تشخیص و احساس است و راه حلی بـراي

نکـاتی در . داشـته باشـد ومشکل عمومی تنها بریک فرد خاص تأثیر نگذارد و باید جنبه عمومی. شودآن جستجو می

: مورد مشکل عمومی عبارتند از

A(نماید مانند مشکل مسکنمشکل عمومی از دیدگاههاي مختلف، بصورتهاي گوناگون جلوه می.

B(باشند که بر یکدیگر تأثیر مداوم دارندهاي به هم پیوسته و وابسته به هم میمشکالت عمومی بصورت مجموعه .

.مانند تحصیالت عالی

C(م تطبیق و همسویی آن با اوضاع جدیـد هاي موجود و عدمشکل عمومی ممکن است ناشی از نارسایی خط مشی

.باشد

D( باشدمی... مشکل عمومی داراي ابعاد سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و فنی، اقتصادي، اقلیمی و.

E(مشکل عمومی باید به صورت یک نیاز جمعی مطرح شده و عمل و اقدامی را طلب کند.

مهم

6

تنظیم شقوق ممکن یا بدیلها :مرحله دوم ا استراتژیهاي جایگزین عبـارت از شقوق ممکن ی

گـذاري، هـدف تجزیـه و مشیتوانند راه حل مشکل باشند و در فرآیند عقالیی خطاقدامات و عملیاتی هستند که می

-مشیدر این مرحله خط. تحلیل سیستمی، یافتن کلیه شقوق ممکن و انتخاب بهترین شق، از میان شقوق ممکن است

. و تبیین سیستم، راههاي ممکن را احصا نموده و فهرست کاملی از آنها تهیـه کنـد ف کوشد تا پس از توصیگذاري می

براي یافتن شقوق ممکن باید عوامل شکل دهنده و بوجود آورنده مشکل را شناخت و روابط بین آنها را کشف کرد و در

هایی دسـت یافـت، مثـل راه حلتوان به و اصالح آن، می اي که مشکل را بوجود آوردهاین حالت با تغییر در مجموعه

.آوري نظرات کارشناسان اقتصادي و کشاورزي در زمینه تضمین بهاي محصوالت کشاورزيجمع

هاي بدست آمده یا شقوق ممکنمشیبینی نتایج خطپیش: مرحله سوم دراین مرحله

تواند کمی یـا و این معیار می .گیردها صورت میگذار براي سنجش خط مشیمشیبرگزیدن معیار و شاخص توسط خط

و نتایج نتایج حاصل از شقوق مختلف پرداخت بینیکیفی یا ترکیبی از هر دو باشد و پس از انتخاب معیار باید به پیش

گذار به علت پیچیدگی سنجشـهاي کیفـی و حاصل از هریک را معین ساخت و خطر این مرحله آن است که خط مشی

هاي خود را متوجه نتایج زودرس و کمی نماید و یک خط آنها را نادیده گرفته و ارزیابیسنجش نتایج آتی، ممکن است

.تواند هم نتایج مثبت و هم نتایج منفی داشته باشدمشی می

خط مشی مطلوب و قانونی ساختن آنانتخاب : مرحله چهارم پس ازآنکهنتایج حاصل

ان از طریق مقایسه، بهترین راه را انتخاب و به عنوان خط مشی مطلـوب تواز هر راه حل مورد ارزیابی قرار گرفت، می

ارائه نمود و پس از مقایسه و انتخاب، خط مشی عمومی موردنظر، باید مشروعیت یافته، به تأیید یا تصویب مرجـع یـا

.مقام معینی در جامعه برسد

اجرا و ارزیابی خط مشی عمومی در عمل: مرحله پنجم پس از آنکه خط مشی جنبه قانونی

.و رسمی پیدا کرد باید در اجرا نیز مورد ارزیابی قرار گیرد و نقاط قوت و ضعف آن در عمل نیز شناخته شود

3

شود اما به دلیل آنکه ارزیابی قبل گیرد و بر اساس آن خط مشی انتخاب میدر مرحله سوم، ارزیابی قبل از عمل انجام می

سازد نیز مورد ارزیابی مجدد قرارگیرد و ی احتمال توأم است باید زمانی که خط مشی بطور واقعی نتایجی را حاصل میاز عمل با نوع

براي خط مشی گذار اطمینان حاصل شود که خط مشی تا چه حد قادر است مشکالت موردنظر را رفع کند ولی مرحله ارزیابی پس از

دهد زیرا در ارزیابی نحـوه گذاري را مورد ارزیابی قرار میمشیخطخط مشی بلکه فرآیند اجرا داراي اهمیت بسیاري است و نه تنها

گیرنـد و هـدف بینی نتایج، همه مورد سنجش قرار میتشخیص مشکل، روش تعیین شقوق ممکن، چگونگی انتخاب شاخص و پیش

.ومی استاصلی در ارزیابی بعد از اجرا تعیین میزان مؤثر بودن خط مشی در رفع مشکل عم

سئواالتی که براي آگاهی از نتیجه عملی خط مشی در جامعه و اثربخشی آن در حل مشکل

:شود عبارتند ازمطرح می

مشی تصویب شده، عمأل تا چه حدي مشکالت را تخفیف داده است؟خط )1

ها چه تأثیراتی بر جاي گذارده است؟خط مشی مصوب در این زمینه بر سایر خط مشی)2

حد از خط مشی مصوب آگاهی و اطالع دارند؟ مردم تا چه)3

باشد؟در مورد خط مشی مصوب چه نظري دارند و توزیع این نظرات چگونه میمردم )4

خط مشی مصوب از جهت ارزش در جامعه تا چه حد مقبولیت یافته است؟)5

خط مشی مصوب در عمل چقدر نظر موافق متخصصان و کارشناسان را جلب کرده است؟)6

ها و چه نتایجی را به دنبال داشته است؟ه هزینهاین خط مشی چ)7

7

:گذاريسازي در فرآیند عقالیی خط مشیمدل

منظور از مدل یا الگو تصویري است که از واقعیتها و روابط موجود گرفته شده و نشانگر متغیرهاي موجود، نحوه ارتباط آنها و

هـا و شـناخت متغیرهـاي حـل بینی نتایج راهو اجزاي آن و پیشمدل براي شناخت مسائل . نتایج حاصل از کنش و واکنش آنهاست

براي مدلسازي ابتـدا بایـد متغیرهـاي موجـود در مسـأله مـوردنظر را .موجود و رابطه بین آنها و ارزیابی شقوق مؤثر و مفید است

دنبال الگویی رفـت کـه بتوانـد ایـن شناسایی و سپس باید اثرگذاري این متغیرها بر هم و رابطه آنها با یکدیگر را بدست آورد و به

توان به دو دسته قابل کنترل و غیر قابل کنترل متغیرها و رابطه آنها را به درستی نشان دهد و متغیرهاي موجود در یک تصمیم را می

بسـیاري هسـتند ها داراي انواعمدل. تقسیم نمود و پس از شناخت متغیرها و تعییین نوع آنها باید ارتباط بین آنها را مشخص کرد

هاي ریاضی، که هرکدام از اینها به اقسام دیگري نیـز و مدل) سه بعدي(هاي تجسمی هاي ترسیمی، مدلهاي کالمی، مدلمانند مدل

و . شوندهاي علت و معلولی تقسیم میهاي قیاسی و مدلهاي تشریحی، مدلهاي کالمی به مدلبه عنوان مثال مدل. شوندتقسیم می

مانند (کالمی. دهدگویاي واقعیت نیست وسیستم اصلی را به درستی نشان نمیدر مدلسازي این است که مدل همواره مشکل اصلی

مدل مطلـوب ). مانند پژوهش عملیاتی(ریاضی -)مانند ماکت(بعدي تجسمی یا سه -)مانند کروکی کشیدن(ترسیمی -)آدرس دادن

پدیده موردنظر باشد، اگرچه درست همانند واقعیت مفصل و پیچیده نیست ولی مدلی است که آیینه تمام نماي اجزاي عمده و اصلی

.باشدگر میگذار و تحلیلاي ساده و مناسب در اختیار خط مشیبا نشان دادن روابط اصلی اجزا و آثار آنها، وسیله

و موقعیت و گذاري مشیطگیري مدل مناسب و بهینه براي اتخاذ تصمیم به نوع مشکل، هدف خگذاري و تصمیمدر خط مشی

.شرایط موجود بستگی دارد و در کمترین زمان و باالترین دقت و هزینه کم به نتیجه برسد

:گذاريمشیگیري در فرآیند عقالیی خطهاي تصمیمها و مدلانواع روش

:عبارتند از گیرند، کههاي گوناگونی مورداستفاده قرار میو مدل هاتکنیکگذاري مشیدر فرآیند عقالیی خط

گذار بـا اطمینـان کامـل و براسـاس اطالعـات که خط مشیزمانی گذاري در شرایط اطمینان کاملخط مشی.1

مشـی و از نظر تعیین خـط . داند که نتایج حاصل از هر شق ممکن چیست و در چه شرایطی اتفاق خواهد افتادموجود، می

گیري با سادگی و دقت بسـیار زیـادي در چنین حالتی کار تصمیم. کامل قرار داردانتخاب بهترین راه، در شرایط اطمینان

هاي به عنوان مثال وزارت دارایی و امور اقتصادي به منظور افزایش میزان وصولی، تجدید نظر در سیاست. قابل انجام است

.هاي مالیاتی را در برنامه کار خود قرار داده استمالی و خط مشی

اقل میزان افزایش وصولی در سالحد شقوق ممکن

2،000،000،000 )الف(خط مشی مالیاتی

2،400،000،000 )ب( " " "

1،800،000،000 )ج( " " "

داراي بهترین نتیجه است و باید آن را برگزید و در اینجا ) ب(شود که خط مشی مالیاتی از ارقام مندرج در جدول نتیجه می

ها انتخاب نموده است، افزایش میزان وصولی است و بهترین حلگیري و سنجش راه معیار تصمیمگذار بعنوان یاري را که خط مشیمع

، اما ممکن است مسائل دیگـري در جامعـه وجـود )یعنی بزرگتزین عدد( خط مشی آن است که میزان وصول را به حداکثر برساند

ها از نظر انتقال فشار مالیاتی به مثالً اثر هریک از خط مشی. ر صحیحی براي انتخاب نخواهد بودباشد که افزایش وصولی، معیا داشته

مصرف کنندگان و ایجاد گرانی

8

میزان افزایش وصولی شقوق ممکن کنندگاندرصد انتقال به مصرف

بصورت گرانی اجناس میزان انتقال وگرانی اجناس

200،000،000 %10 2،000،000،000 )الف(خط مشی مالیاتی

480،000،000 %20 2،400،000،000 )ب( " " "

180،000،000 %10 1،800،000،000 )ج( " " "

دهـد گذار ترجیح میپذیري طبقات کم درآمد، خط مشیحاال با توجه به اطالعات جدید و حساسیت گرانی در جامعه و ضربه

ترین خط مشی شناخته شده بود، بعنوان بهترین خـط را که در مثال قبل بعنوان ضعیف ن خط مشییعنی هما) ج(خط مشی مالیاتی

).یعنی کوچکترین عدد(گذاردمشی انتخاب کند چون از جهت انتقال فشار و گرانی، کمترین اثر را می

طمینـان کامـل از نتـایج گیرنده با اگذار یا تصمیمهرگاه خط مشی آمیزخط مشی گذاري در شرایط مخاطره.2

حاصل از هر خط مشی مطلع نباشد ولی احتمال وقوع آنها را بداند تحت شرایط ریسک و یا مخاطره به تعیین خـط مشـی

انتخاب یک خط مشی از چهار خط مشی آموزشی روستایی براي اجرا در مناطق روستایی کشـور در : مثال. پرداخته است

وزارت آموزش و پرورش

شرایط محیطی

مختلف شقوق بازدهی در رشد زیاد جمعیت بازدهی در رشد متوسط جمعیت بازدهی در رشد کم جمعیت

900 800 300 )الف(خط مشی

1100 600 200 )ب( " "

600 500 400 )ج( " "

800 700 600 )د( " "

0.5 0.3 0.2 احتمال وقوع

نامند، و شود که آن را شرایط محیطی میگیرنده با موقعیتهاي مختلفی روبرو میمیمدر خط مشی گذاري مخاطره آمیز تص

دهنـد و بـه گذاري را تحت تأثیر قرار مـی شرایط محیطی موقعیتهاي مختلفی هستند که نتایج حاصل از شقوق ممکن در خط مشی

آن تأثیر ز شرایط محیطی رادر میزان بازدهی ناشی از احتمال وقوع هریک ا ن شانس وقوع آنها را برآورد نمود،تواکمک احتماالت می

.شودنامیده می» ارزش مورد انتظار« نتیجه حاصل . داد

:گذاري در شرایط ریسک عبارتند ازروش خط مشی

انتخاب یک شق از میان شقوق ممکن) 1

تعیین تمامی نتایج حاصل از شق مذکور در شرایط مختلف محیطی ) 2

نتایج در احتمال وقوع موقعیت محیطی آنضرب هریک از ) 3

جمع کردن نتایج حاصل از مرحله سوم) 4

گرددبراي بقیه شقوق ممکن به همین شکل تکرار می 4تا 1مراحل ) 5

.بهترین خط مشی شقی است که باالترین ارزش موردانتظار را دارد) 6

9

انند سود و درآمد جنبه بازدهی مثبت داشته باشد ولی اگـر ارزش البته ارزش مورد انتظار باال زمانی مالك انتخاب است که م

.مورد انتظار هزینه یا ضرر باشد باید کمترین ارزش موردانتظار بعنوان بهترین خط مشی انتخاب شود

شرایط

محیطی

شقوق مختلف

بازدهی در احتمال رشد

کم جمعیت

بازدهی در احتمال رشد

متوسط جمعیت

ازدهی در احتمال رشد ب

زیاد جمعیت ارزش مورد انتظار

60+240+450=0.5900750=0.3800450=240 0.2300=60 )الف(خط مشی

40+180+550=0.51100770=0.3600550=0.2200180=40 )ب( " "

80+150+300=0.5600530=0.3500300=0.2400150=80 )ج( " "

120+210+400=0.5800730=0.3700400=0.2600210=120 )د( " "

بینی شده باالترین باتوجه به احتماالت پیش) ب(هاي موردانتظار در خط مشی شود ارزشهمانگونه که در جدول مشاهده می

.خط مشی است ، بهترینهادرمیان سایرخط مشی) ب(قدرت جذب را به خود اختصاص داده است و بر این اساس خط مشی

افتد که خط مشی گذار در هیچ یک از شـرایط بسیار اتفاق می گذاري در شرایط عدم اطمینانخط مشی.3

گذاري در چنین حالتی شود و خط مشیقبل قرار ندارد و اصطالحاً در شرایط عدم اطمینان، مجبور به تعیین خط مشی می

توانـد از سـه شـیوه گذار در شرایط عدم اطمینان میخط مشی. بسیار مشکل است و دقت و سهولت در آن ممکن نیست

:استفاده کند

در این شیوه بهترین نتیجه از بین بهترین نتایج شـقوق ممکـن در شـریاط محیطـی :شیوه انتخاب حداکثر حداکثرها ) الف

.کندبینانه بهترین نتیجه را انتخاب میگذار خوشخط مشی. شودموردنظر، انتخاب می

هاي ممکن، بدترین نتیجه حلشود که براي راه در این شیوه با بدبینی این طور فرض می:ها ه انتخاب حداکثر حداقلشیو) ب

.نمایندها انتخاب میدر شرایط محیطی موردنظر حاصل خواهد شد، آنگاه بهترین را از میان بدترین

هیچگونه احتمالی براي وقوع نتایج، در شرایط محیطی در این شیوه با فرض اینکه:شیوه انتخاب با فرض احتمال یکسان ) ج

-شود و براساس ارزش موردانتظار خط مشی تعیین میموردنظر در دست نباشد، احتمال براي شرایط مختلف یکسان فرض می

بهترین و بدترین نتایج در شقوق مختلف : مثال. گردد

شرایطمحیطی

شقوق مختلف

بازدهی در رشد زیاد جمعیت بازدهی در رشد متوسط جمعیت ازدهی در رشد کم جمعیتب

)الف(خط مشی

800

)ب( " "

600

)ج( " "

500

)د( " "

700

بدترین نتایج بهترین نتایج

٩٠٠

١١٠٠

۶٠٠

٨٠٠

٣٠٠

٢٠٠

۴٠٠

۶٠٠

10

فد

هه

بل

نین

زامی

ه

عسو

تی

عتصن

منحنی نیل

به دو هدف

) د(، و خط مشـی 600) ج(، خط مشی1100) ب(هزار، خط مشی 900 )الف(باتوجه به جدول باال بهترین نتیجه براي خط مشی

.گزیندرا برمی) ب(گذار بخواهد براساس شیوه انتخاب حداکثرِ حداکثرها عمل نماید، خط مشی باشد که اگر خط مشیهزار می 800

باشـد می 600) د(و براي خط مشی 400) ج(، خط مشی200) ب(، خط مشی300) الف(همچنین بدترین نتیجه براي خط مشی

باالخره اگرشیوه انتخاب با فرض احتمال یکسان اساس . گرددانتخاب می) د(ها، خط مشی که باتوجه به شیوه انتخاب حداکثر حداقل

.هاست و باید آنرا برگزیندبیشتر از خط مشی) د(انتخاب قرار گیرد، ارزش مورد انتظار خط مشی

عمومی با عواملی مواجه شدیم کـه حصـول یکـی موجـب محرومیـت از هايهرگاه در انتخاب مدل مطلوبیت.4

.یابیمدیگري بود، با بکار بستن این مدل به حد مطلوب یا بهینه دست می

نمودار زیر مسأله توسعه صنعتی جامعه و موضوع جلوگیري از آلودگی محیط زیست مطرح اسـت و رابطـه ایـن دو در

.شودموجب محدودیت در دیگري می اي است که پیشرفت در یکیهدف به گونه

تفاوتی منحنی بی

میزان نیل به هدف بهداشت محیط زیست

تفـاوتی اي با دوهدف و دیگري منحنـی بـی در نمودار فوق دو منحنی وجود دارد یکی منحنی روابط متقارن یا مبادله

ت مختلف موردنظر دولت در مورد دو هدف مذکور، باتوجه به منابع و دهنده ترکیبامنحنی اول نشان. نسبت به اهداف مذکور

دهد هرچه میزان حصول به هدف توسعه صنعتی بیشتر، میزان محرومیت از باشد و این منحنی نشان میامکانات موجود می

داشت منجر خواهد صنعتی به حداکثر محرومیت از بهگردد و دستیابی به حداکثر توسعه تر میبهداشت محیط زیست افزون

.شد و بالعکس

نقطـه . گر ترکیبات مختلف مورد قبول دو ارزش از دیدگاه جامعـه اسـت تفاوتی است که نشاندوم منحنی بیمنحنی

تماس این دومنحنی نقطه بهینه یا مطلوب است که هم از نظر جامعه و هم از نظر منابع موجود، مطلوبیت الزم را داراسـت و

.ممکن است بر هدف متقابل اثر مثبت یا منفی بگذاردالبته حصول یک هدف

ها و مزایـاي ناشـی از کـاربرد بینی که ضمن آن هزینهریزي و پیشعبارتست از فرآیند برنامه ارزیابی تکنولوژي. 5

ده و هاي فرهنگی، اجتماعی، اقتصادي، سیاسی، فنی، فیزیکی داخلی و خارجی، سنجیتکنولوژي خاصی در جامعه در زمینه

.شودمیزان مطلوبیت آن معین می

نقطه بهینه

11

هاي خط مشیهدف

)مزایاي مستقیم تکنولوژي(

بینی نشده از نتایج منفی پیش

تکنولوژي

)مزایاي غیرمستقیم(

بینی نشده از نتایج مثبت پیش

تکنولوژي

)مزایاي غیرمستقیم(

هاي خط مشیهزینه

)تکنولوژي هاي مستقیمهزینه(

هزینه کل

کل مزایاي حاصل

ها و مزایاي حاصل از تکنولوژياجزاي هزینه

آثار محیط سایر اثرات فرهنگی اثرات اقتصادي اثرات محیط اثرات سایر سازمانها اثرات اجتماعی اثرات محیط

درون سازمان فیزیکی و جغرافیایی سیاسی

»عمومیمدل ارزیابی تکنولوژي در مدیریت بخش «

گیرد واین تکنیک به نتایج آتـی و در یک مرحله انجام میدراین تکنیک، تعیین خط مشی، درخت اخذ تصمیم.6

گذار را به مراحل بعد از انتخاب و نتـایج ناشـی از خـط مشـی کند بلکه توجه خط مشیاي نمیهاي بعدي اشارهخط مشی

هـایی کـه هریـک دهد، خط مشیهاي مرتبط به هم را میخط مشیانتخابی جلب کرده و به وي امکان وضع یک سلسله

گـذار مجموعـه گیرند درنیل به اهداف خط مشیمکمل دیگري خواهند بود و باتوجه به شرایط و اوضاع و احوال شکل می

هـا ه حلگذاري با استفاده از درخت تصمیم، مسأله و موضوع موردنظر و رادر تکنیک خط مشی. آورندمؤثري را بوجود می

هاي مرتبط به هم، بصورت یـک مشیشود و یک سلسله خطونتایج حاصل از آنها، طی مراحل متوالی، تجزیه و تحلیل می

.آیدمجموعه بدست می

:مراحل اصلی در تکنیک درخت اخذ تصمیم به قرار زیر است

A( ترسیم درخت اخذ تصمیم

هاي ممکنمشخص کردن تمامی خط مشی) الف

ن وقایع و نتایج احتمالی حاصل از هر خط مشی مشخص کرد) ب

.دهنده توالی تصمیمات و نتایج حاصل از آنها باشدترسیم نموداري درخت مانند که نشان) ج

B (برآورد و محاسبه احتماالت

12

هابرآورد احتمال وقوع نتایج هریک از انتخاب) الف

یک معیار مناسبها، براساس برآورد پیامد نتایج هریک از خط مشی) ب

C (ارزیابی و انتخاب

.ارزش موردانتظار نتایجی که احتمال وقوع دارنداحتساب ) الف

.تري دارداي که ارزش موردانتظار قابل قبولانتخاب نتیجه) ب

:مثالی از یک درخت تصمیم

خیر بله لهخیر ب

بله خیر

محل درد

آپاندیس تب سکته سرفه

باکتري ویروسی تب هیچکدام

آنفلونزا سرماخوردگی

13

گیري مقطع اول تصمیم نتایج حاصل گیري مقطع دومتصمیم نتایج حاصل

هاتصمیم

نتایج

درخت اخذ تصمیم

هشت سالهدوره زمانی

14

که اطالعات و آمـار در مـورد پدیـده جدیـدي گذاري هنگامیدر خط مشی گیري مقطعیمدل تصمیم.7

شـودو ستفاده میزمان ااز مدل مقطعی با اجزاي هم گذار ملزم به اتخاذ تصمیم در آن زمینه باشدمشیموجود نباشد و خط

آوري اطالعات گذار در گرو اجراي بخشی از عملیات و جمعاي موارد به علت نو بودن موضوع موردنظر کار خط مشیدر پاره

اند که یک دوره یـا مقطعـی از عملیـات، گیري مقطعی نام نهادهگیري را از آنرو تصمیمحاصل از آن است، این نوع تصمیم

کـه گیري مقطعی در شرایطی تصمیم. پذیردخاب براساس نتایج حاصل از این اجرا، صورت میشود و انتضمن آن اجرا می

توان اطالعاتی را هایی از برنامه میهاي جدید عدم اطمینان زیاد است و تنها از طریق اجراي قسمتدر مراحل اولیه برنامه

گونه الگوي قبلی براي آنهـا هاي جدیدي که هیچرنامهها و بدر پروژه. باشدگیري بدست آورد، بسیار مفید میبراي تصمیم

هاي اولیـه شـقوق مختلـف ضـمن دادن زمان قسمتاجراي هم. تواند کابرد مؤثري داشته باشدوجود ندارد، این مدل می

-گیرنده در واقع به اخذ تصمیمی کلی مـی گیري مقطعی، تصمیمشود و درتصمیمجویی زمانی نیز میصرفهاطالعات، باعث

.کندهایی از عملیات میولی اجراي قطعی و کامل آن را موکول به حصول اطالعات از طریق اجراي قسمت. پردازد

شود، ضمن آنکه قبل از پرداختن به تعیـین در این مدل، اصول کلی شیوه عقالیی دنبال می مدل مطلوب .8

شود و بر نقش ارزشها تأکیـد بسـیار ي توصیه میگذارخط مشی، طراحی نظامی فراگیر براي تعیین خطوط کلی خط مشی

گرددو سپس اقدام به تعیـین گذاري طی مراحلی معین میبه عبارتی دیگر در این مدل ابتدا نظام کلی خط مشی. شودمی

گیرند و به کمک بازخورد، اصالحات الزم درهاي انتخابی مورد ارزیابی قرار میکنند و در مراحل آخر خط مشخط مشی می

.آنها بر هم تأکید فراوان شده است نقش ارزشها و اولویت در این مدل بر. آیدآنها به عمل می

:مراحل مختلف مدل مطلوب عبارتنداز

:شامل گذاريطراحی نظام خط مشی) الف

A(بندي آنها براساس اولویت و اهمیتشناخت ارزشها و درجه گـذاري بایـد ارزشـهاي خط مشی در طراحینظام

.اکم بر جامعه را شناخت و اولویت و درجه اهمیت هریک معین گرددح

B(شناخت واقعیتهایی که در جامعه جریان دارد گذاري اگاهی از واقعیات موجـود در تنظیم الگوي خط مشی

ـ هایی واقعتوان به وضع خط مشیدر جامعه بسیار ضروري است زیرا تنها از این طریق است که می ا بینانه و منطبـق ب

.واقعیات اقدام کرد

C(هاي کلی جامعهشناخت مشکالت، مسائل و محدودیت

D(مطالعه و آگاهی از امکانات و منابع در دسترس و قابل استفاده در جامعه

E(گذاري موجودارزیابی نظام خط مشی

F(گذاري به واحدهاي مربوطواگذاري خط مشی

G(گذاريگذاري یا طراحی نظام خط مشیتعیین رویه کلی خط مشی

تعیین خط مشی عمومی) ب

A( هاتعیین اهداف اجرایی و ارزشهاي مورد نظر و مؤثر در خط مشی

B( هاي ممکنتعیین مجموعه از خط مشی

C( هاي هر خط مشیبینی منافع و هزینهپیش

D( هاي ممکنها و منافع خط مشیمقایسه هزینه

E( دهدن نتیجه را در شرایط موجود بدست میارزیابی و تعیین خط مشی مطلوب که بهتری.

15

اجرا و ارزیابی خط مشی عمومی) ج

A ( ایجاد محیط مناسب و مساعد براي اجراي خط مشی مصوب

B ( اجراي خط مشی

C( ارزیابی خط مشی در عمل

بازخورد و اصالح خط مشی عمومی) د

A ( دریافت نتایج اجراي خط مشی از طریق بازخورد

B ( اصالح و تجدید نظر در خط مشی در صورت لزوم

هـاي ها و تکنیـک گذاري که مدلفرآیند عقالیی خط مشیدر گذاريفرآیند عقالیی تعدیل شده خط مشی. 9

گذارها خط مشی. چندي از آن مورد بررسی قرار گرفت، فرضیاتی اساس کار بود که در دنیاي واقعیات همواره مصداق ندارد

هاي کمی، تمامی متغیرهاي موجود در مسائل را کنند و با استفاده از روشآوري قادرند کلیه اطالعات مورد نیاز خود را جمع

آوري کلیـه اطالعـات در زمینـه جمـع . ها انجام دهنـد حل ها را نسبت به راهبینیمورد سنجش قرار داده و بهترین پیش

گـذاري عقالیی خط مشـی بینی نتایج حاصل از آنها به سبکی که در فرآیندپیشهاي موجود و مشکالت اجتماعی، راه حل

البتـه .شود غیر قابل تحمل اسـت گذاران خارج است و هزینه و زمانی که صرف آنها میگردد، از توان خط مشیعنوان می

ا با فرصتهاي محدود و تـوان آوري شده براي اخذ تصمیم در فرآیند عقالیی، خود مسأله ساز است زیراطالعات انبوه جمع

گذران، استفاده از اطالعات گسترده و متنوع در دنیاي پر از تغییر و تحول امروز به همان اندازه مشـکل خط مشیمتعارف

: گذاري عبارتنـد از هاي فرآیند عقالیی خط مشینارسایی. آفرین است که عدم وجود اطالعات می تواند مسئله ساز باشد

هاي گذاري، بکارگیري ابزار کمی، به دنبال کلیه اطالعات و راه حلو غیر قابل انعطاف با موضوع خط مشیبرخورد ماشینی

.ها و منابع موجودهاي این رویه در برابر امکانات، تواناییموجود، رفتن و فراموش کردن پیچیدگی

گـذاري وه جـامع عقالیـی خـط مشـی براساس شی خط مشی گذاري به شیوه تغییرات جزئی و تدریجی. 10

گیرندگان براي انتخاب اصلح باید تمامی موارد مقصور در زمینه موضوع تصمیم و نتایج و اثرات آنها را احصا نمایند و تصمیم

، اغلب به جاي آنکه تمامی موارد گذاراناما در عمل، خط مشی. از طریق ارزیابی نتایج مذکور، بهترین راه را برگزینندسپس

گیرند و با اي دارد را در نظر میممکن را در نظر بگیرند و نتایج همه آنها را باهم مقایسه کنند، چند راه در گذشته که سابقه

-گیري تغییرات وسیعی صـورت نمـی در این روش در حیطه تصمیم. کننداندك تغییراتی در آنها تصمیمی جدید اتخاذ می

گذار در شرایطی مجبوراست براي گاهی خط مشی. شته فقط اندك تفاوتی داردگیرد، بلکه خط مشی جدید با تصمیمات نو

گیري موارد معدودي را در نظر بگیرد و شقوق بسیاري مدل از حیطه نظر خود کنار نهد و در این دایره محـدود بـا تصمیم

هاي آنها را با توجـه بـه زشهاي مختلف و ارهدفگذار عمأل خط مشی. توجه به آنچه در گذشته رخ داده، اخذ تصمیم کند

سـنجد و دهد نسبت به هم مـی گیرد و آنها را ضمن مقایسه محدودي که انجام میآنچه در گذشته موجود بوده در نظر می

گیرد و ارزشهاي بسیاري را از عرصـه بررسـی او در انتخاب، یک یا دو ارزش را بیشتر در نظر نمی. کندیکی را انتخاب می

.توجه به دقت و اطالعات و منابعی که در اختیار دارد، اخذ تصمیم کندتا بتواند با نهد خود کنار می

ها احصا شود و سپس نتایج و ارزش هر کدام را معین کنند و در نهایت آنها را با هم سنجیده و این شیوه که ابتدا تمامی هدف

گیري جدید به گذار براي تصمیمست و به این علت خط مشیگیرنده غیرعملی و بسیار مشکل اگردد، براي تصمیمبهترین راه انتخاب

16

کند و این روش اخذ تصمیم به علـت ایجـاد تغییـرات هاي محدود و تغییرات جزئی در تصمیمات گرفته شده قبلی اکتفا میمقایسه

دن و میـزان مخـاطره عملی بـو . گیري از طریق تغییرات جزئی یا مدل تغییرات جزئی مشهور استجزئی و تدریجی، به مدل تصمیم

است و امکان ارزیابی و اصالح تصمیمات نیز ساده است زیرا تصمیمات اتخاذ شـده بتـدریج و گیري در این مدل بسیار اندك تصمیم

شود و تصمیم بعدي با تغییري که اگراشکالی در آنها مشاهده شد عمل اصالح به سرعت انجام می شوند ومرحله به مرحله ارزیابی می

به علت اشکاالت عملی در از فرآیند عقالیی، چندان استقبالی از آن نشد؛ بـه دلیـل . کند دیگر آن اشکال را نخواهد داشتیپیدا م

گیر بودن و نیاز به احاطه علمی و تخصصی فـراوان داشـتن، در حالیکـه مـدل طلبیدن اطالعات وامکانات بسیار، هزینه ساز و وقت

:انتقادات وارد بر مدل تغییرات جزئی عبارتند از . د و مقرون به صرفه استتغییرات جزئی تکنیکی کاربردي، مفی

تـوان بـراي آنهـا گیرندگان با شرایط متغیر و متحولی روبرو هستند که صرفاً با تغییرات جزئی نمیدر وضع حاضر، تصمیم)1

.گیري کردتصمیم

سابقه را از کند و امکان اتخاذ تصمیمات نو و بییف میگیرندگان تضعو ابداع را در تصمیماستفاده از این مدل روح خالقیت )2

.بردبین می

.شونددر این مدل، تصور شقوق ممکن جدید میسر نیست و همه تصمیمات در شکلهاي قبلی خالصه می)3

مقایسه ارکان اصلی دو شیوه عقالیی و تغییرات جزئی

مراحل شیوه تغییرات جزئی مراحل شیوه عقالیی

تشخیص مشکل

هاحل اي کلیه راهاحص

هاانتخاب معیار و ارزیابی کلیه راه حل

انتخاب بهترین راه حل بصورت خط مشی جدید

اجرا و بازخورد

تشخیص مشکل

ي مشکل درگذشتههاحل راهجستجو براي

ي موجودهاراه حلانجام دادن تغییرات جدید

خط مشی جدیدرائه ا

اجرا و بازخورد

گذاران در اغلب موارد به جاي آنکه به دنبال یافتن بهترین راه دنیاي واقعیات خط مشیدر بخشمدل رضایت. 11

باشند یافتن بهترین راه و دستیابی بخش میحل و کاملترین شق از بین شقوق مختلف باشند در جستجوي راه حلی رضایت

گیرنـد یم گیرندگان شقوق چندي در نظر مـی تصم. شودکمتر میسر میآل است که در عمل به بیشترین نتیجه، امري ایده

دهند و زیرا در نظر گرفتن کلیه شقوق ممکن نبوده و مشکل است، سپس نتایج موردانتظار هریک را مورد سنجش قرار می

پردازنـد و گزینند و دیگر به سایر طرق نمیبخش رسیدند، آن را به عنوان راه مطلوب برمیبه محض آنکه به راهی رضایت

رود تا به راه حل رضایت بخـش هاي دیگر میحل کند و به دنبال راهتر است رد میبخش پایینی را که از حد رضایتنتایج

.شودمدل باتوجه به امکانات و تواناییهاي موجود تعیین میبخش در این برسد و حد رضایت

ها نیسـت بلکـه کوشـش در جهـت بهتریندر این مدل برخالف شیوه عقالیی یافتن ـ ابداعی مدل اکتشافی. 12

-بخش تالش میدر این مدل از طریق سعی و خطا و حدس و گمان براي رسیدن به راه حل رضایت. سازي جزئی استبهینه

استنباط استقراري است و به ویژگیهاي انسانی حل مسـأله همچـون ) اکتشافی ـ ابداعی (هاي ابتکاريشود و مبناي روش

.گرددم و یادگیري برمیخالقیت، بصیرت، الها

17

فصل سوم

:گذاري، فرآیند سیاسی و مبتنی بر قدرتخط مشی

اي از اي دارد؛ این فرآیند مجموعهگذاري عمومی، فرآیند اصلی است و نقش تعیین کنندهفرآیند سیاسی در خط مشی

وشند تا از طریق نفوذ بر دیگران به اهداف کقدرت نفوذ در جامعه است که در آن بازیگران بسیاري با اهداف و مقاصد گوناگون می

.معینی دست یابند

سیاست . پذیر نیستنداهدافی است که به تنهایی تحقق هاي مختلف براي نیل بهها و توانمنديفرآیند سیاسی بسیج تالش

گذاري واز اینرو خط مشی باشدبعنوان علم و هنر هدایت و تحت نفوذ در آوردن عملکردها در جامعه با مسأله قدرت در ارتباط می

بدین ترتیب . باشدگیرنده و نحوه ارتباط آنان با یکدیگر و برتري یا کهتري آنها نسبت به هم میتابع سیاست یا قدرت مقامات تصمیم

یک خط مشی خوب آن است که بازیگران صحنه سیاست و صاحبان قدرت در مورد آن به توافق رسیده باشند بدون آنکه تضمینی

.ترین طریق رسیدن به مقصود و هدف استداشته باشد که تصمیم مذکور بهترین و منطقی وجود

:گذاريقدرت و نقش آن در فرآیند سیاسی خط مشی

به رفتار )ب(تأثیر و نفوذ کند بطوریکه فرد ) ب(سازد تا بر فرد را قارد می) الف(شود که فرد قدرت به توانایی اطالق می

شود که قدرت توانایی ایجاد تغییر در رفتار بدین ترتیب مالحظه می. زندغیاب عامل قدرت به آن دست نمی خاصی دست بزند که در

دیگران و نفوذ در آنان است، البته باید دز نظر داشت که مفهوم قدرت با مفهوم اختیار ارتباط دارد اما این دو مفهوم یکی نیست،

. اختیار حق قانونی فرد براي نفوذ بر دیگران است. و اختیار، نوعی قدرت قانونی استبدین ترتیب که قدرت جنبه عام و کلی داشته

از نقطه نظر خط . سازدگیرد و موجبات تغییر آن را فراهم میشکل میبنابراین قدرت نوعی خاص از یک رابطه است که بین افراد

هاي دادن به تصمیمات و نهایتاً تأثیر در وضع خط مشیها، جهت گیريگذاري، اعمال قدرت به معناي نفوذ برنحوه تصمیممشی

.عمومی است

:منابع قدرت

:در مورد منابع قدرت نظرات مختلفی ابراز گردیده است که عبارتند از

:منابع قدرت فرد ممکن است ناشی از عوامل ذیل باشد)1

A.مقام و مرتبت سازمانی کـه فـرد قدرت ناشی از مقام و مرتبت سازمانی بدین معناست

. گذاري نقش داشته باشد و اعمـال نظـر نمایـد تواند در آن جایگاه در خط مشیباشد که میداراي مقام و منصبی می

.باشداي از قدرت ناشی از مقام میقدرت مقامات بلند پایه اداري که ناشی از اختیارات پستی آنان باشد نمونه

B.تخصص و آگاهی فنی باشد داراي دانی در زمینه خاص میفردي که داراي تخصص و کار

اي و گذاري از جهت تخصصـی تـأثیر و نفـوذ نمایـد ماننـد مـدیران حرفـه تواند در خط مشیگردد و میقدرت می

.کارشناسان

18

C.اجبار یا ترغیب این قدرت با سایر قدرتها متفاوت است زیرا اطاعـت در آن بـر اسـاس

قدرت ناشی . نفوذ در جامعههاي ذيشود مانند گروهیري زور و اجبار حاصل میدلخواه و داوطلبانه نیست بلکه با بکارگ

.آیداز اجبار و ترغیب بوسیله اعمال فشار یا ترغیب و پاداش بوجود می

:سه منشأ براي قدرت ذکر گردیده است وِبر از دیدگاه)2

A.قدرت ناشی از صفات ذاتی فرد و موهبت الهی و ایـن قـدرت مانند الهام، اعجاز، نبـوغ

.ناشی از خصوصیات فردي است و جنبه شخصی دارد

B.ها در جامعهقدرت ناشی از آداب و رسوم و سنت این قدرت جنبه اجتمـاعی دارد و

.بر این پایه استوار است که نظام اجتماعی مقدس و قابل احترام است

C.قدرت ناشی از قوانین و مقررات ر این حالت قـوانین و همان قدرت ناشی از مقام است، د

د و تا زمانی که فرد در آن مقام باشد و قانون مجـاز ندهمقررات در مقام سازمان خاصی به فرد اجازه اعمال قدرت می

.بداند صاحب قدرت است و پس از آن قدرتی نخواهد داشت

:بندي دیگر منابع قدرت در پنج دسته عبارتند ازطبقه)3

A.هاها و سنتقدرت ناشی از ارزش

B.قدرت ناشی از خصوصیات فردي

C.قدرت ناشی از تخصص و آگاهی

D.قدرت پاداش

E.قدرت تنبیه

:بندي قدرت عبارتند ازیکی دیگر از تقسیم)4

A(قدرت اجبار شوداز طریق بکارگیري تهدید و تنبیه و ارعاب اعمال می.

B(قدرت تسلط یابداز طریق نفوذ و امر و نهی بر دیگران تحقق می.

C(رغیبقدرت ت گرددمی از طریق تبلیغات و تشویق افراد اعمال.

:گذارينفوذ در خط مشیهاي ذينقش صاحبان قدرت و گروه

.پردازیمدر این زمینه نظریات مختلفی مطرح شده که به ذکر آنها می

ـ این شیوه با مدل شیوه ماوراي عقالیی مبتنی بر قدرت فردي) الف امالً متفـاوت اسـت و راه و هاي فرآیند عقالیی ک

گیري و خط رسم از پیش تعیین شده و مشخصی ندارد و بیان علمی دقیقی براي آن در دست نیست ولی به عنوان یک شیوه تصمیم

گیرنـده صـورت گیري براساس شهود، اشراق، نبوغ فردي و دریافتهاي ذهنی تصمیمدر این شیوه، تصمیم. گذاري مطرح استمشی

نمونه بارز این شیوه درمیـان رهبـران، . گرددگیري فرآیند عقالیی طی شود، تصمیم اتخاذ میون اینکه مراحل تصمیمگیرد و بدمی

.شودزمامداران، سرداران، و مدیران سازمانها یافت می

وم یا طبقه در این نظریه جامعه به طبقه نخبگان، طبقه متوسط و طبقه س نظریه نخبگان قدرتمند یا طبقات با نفوذ) ب

گذار که همان طبقه نخبگان است از قدرت باالیی برخـوردار اسـت و ایـن طبقـه سیاست وطبقه متنفذ. ضعفا تقسیم گردیده است

انـد و در هایمعینی متولد شـده باشند، آنان غالباً در خانوادهتعدادشان نسبت به کل جامعه بسیار معدود و از طبقات باالي جامعه می

19

باشند و با یکدیگر وجوه ها و مجامع مهمی میاند و عضو انجمنمهم و کلیدي را اشغال کرده اند و مشاغلخوانده مدارس خاصی درس

از نظر تعداد زیادند و افراد گوناگونی را که با یکدیگر وجوه مشترك زیادي هم طبقه متوسط. مشترك بسیار و روابط نزدیکی دارند

باشد و از نظردرآمد بخش میانی جامعه ها، مشاغل و تجربیات این طبقه با یکدیگر متفاوت میفها، هدگیرد و ارزشندارند، در برمی

این از دیدگاه. درا هستنداي را عهدهتعدادشان زیاد است، درآمد پایینی دارند و اغلب مشاغل ساده طبقه سوم.دهندرا تشکیل می

پذیرد و سایر طبقات نقش چندانی ندارند و بر اسـاس ایـن بگان انجام میگذاري در جامعه بوسیله طبقه با نفوذ نخنظریه، خط مشی

شـود و ها بوسیله گروه نخست وضـع مـی گردد و خط مشیها تقسیم مینظریه، جامعه بطور کلی به دو گروه قدرتمندان و بی قدرت

دهنـده دارنـد و از قـدرت معه نقش جهـت گروه قدرتمندان در ساختار جا. شوندیابد و گروه دوم نیز پذیراي آنها میمشروعیت می

در ایـن . ها تقسیم شده استدر جاي دیگر بصورت مدل نخبگان و توده. کنندپاداش و ارعاب، براي تحکیم مواضع خود استفاده می

انـد و کمهاي مردم حاهاي پیرو، نخبگان سیاسی بر تودهطبقه کلی وجود دارد یکی نخبگان حاکم و دیگر توده مدل در هر جامعه دو

.شودها تحمیل میهاي عمومی از سوي آنان وضع و به تودهخط مشی

گذاريها در خط مشیارتباط بین نخبگان و توده

خط مشی عمومی

بندي مشخصی براي طبقات اجتمـاعی ارائـه نشـده اسـت و یـک طبقـه بـر دراین نظریه، طبقه نظریه جامعه مرکب) ج

گـذاري عمـومی هاي موجود، در خط مشـی اي است که در آن تمامی طبقات و گروهجامعه مرکب، جامعه. داردسایرطبقات رجحان ن

.بر طبقه دیگر سلطه ندارداي مؤثرند و از این نظر هیچ طبقه

هاي مختلف در جامعه با یکدیگر در مدل گروهی، طبقات و گروه. مدل گروهی نیز تعبیر دیگري از نظریه جامعه مرکب است

.نفوذهاي ذيگیرد مانند گروهشود شکل میها وارد میگذاري در اثر فشارها و نیروهایی که از سوي این گروهمشیدر تعاملند و خط

:نفوذ هاي ذيگروه

کنند و از نفوذ و قدرت مسـلطی در شود که هدف و مقصود مشترك را دنبال میهایی اطالق مینفوذ به گروههاي ذيگروه

دهند، مـثالً مکـن اسـت هدفشـان نفوذ در جوامع مختلف وظایف متفاوتی را انجام میهاي ذيگروه. باشندبرخوردار می یک زمینه

ها متفاوت است، شیوه نفوذ این گروه. را، در اختیار اعضایشان قرار دهندتخصصی باشد و اطالعات فنی و تخصصی

رتایجاد ارتباط با مقامات باالي سازمانها و صاحبان قد)1

هاي گروهی و تبلیغات رسانه)2

.)گردندتاکتیکی است براي تحقق اهدافی که در سایه اتحاد و اتفاق بین چند گروه امکان پذیر می(ائتالف )3

ها و رفع مشکالتاجتماعات و تظاهرات عمومی در بیان درخواست)4

نظمی براي جلب توجه افکار عمومیآمیز، اعتصابات و ایجاد بیهاي خشونتروش)5

نخبگان

توده مردم

20

:نفوذهاي ذيانواع گروه

:نفوذ وجو دارد که عبارتند از هاي ذيهاي مختلفی در مورد گروهتقسیم بند

.هاي سیاسیها و گروهگذارد مانند انجمنکند و بر قواي بخش عمومی تأثیر میاختصاصاً در قلمرو سیاست عمل می: محض ) 1گروه

.باشداز فعالیتهاي آن میفشار سیاسی فقط بخشی : نسبی) 2 اول

خصوصی) 1گروه

عمومی) 2دوم

.کنندشوند که در درون کشور فعالیت میبه گروههاي ملی اطالق می: داخلی ) 1گروه

یا گذارند کنند و تأثیر میآنهایی هستند که در یک کشور خارجی براوضاع و احوال داخلی کشور نفوذ می: خارجی ) 2سوم

.نمایندالمللی در کشور اعمال نفوذ میبصورت یک سازمان بین

.کننددر پی گردآوري اعضاي بیشتري هستند، زیرا نیروي اصلی خود را از عامل تعداد اخذ می: عوام ) 1گروه

.و خواص است اند و خطاب آنان به سرشناسان اجتماعیدر پی کمیت نیستند بلکه به دنبال کیفیت: خواص ) 2چهارم

.هاي خبري از زمره آنان هستندها و سازماندفاتر فنی و روزنامه: صاحبان فن و متخصصان ) 1گروه

پنجم

)گیرينتیجه: ( گذاري عمومیقدرت، سیاست و خط مشی

-گذاري تأثیر مـی هاي گوناگون وجود دارد و از مجاري مختلف بر فرآیند خط مشیبه صورتقدرت و نفوذ در بافت جامعه،

ها، اعمـال نفـوذ یابی و انتخاب، صاحبان قدرت بر تعیین خط مشیگذاري تا مراحل راه حلاز همان مرحله آغازین خط مشی. گذارد

باشند و نتیجه نوعی معامله بـین صـاحبان قـدرت و هاي قدرت در جامعه میها در واقع حاصل تعامل نفوذ قطبخط مشی. کنندمی

اي از فرآیندها با توان صرفاً در قالب یک فرآیند خاص و واحد بیان کرد، بلکه مجموعهگذاري را نمیخط مشی. است هاي مختلفگروه

گذاري خط مشی .هاي عمومی عمالً زاییده آن فرآیندها هستندآورند که خط مشیاي را بوجود میهم آمیخته شده، فرآیند پیچیده

.باشدنصیب نیست، از قدرت و سیاست هم به دور نمیبی هاي خردمندانهعمومی ضمن آنکه از روش

21

چهارمفصل

:گذاري فرآیندي سازمانیخط مشی

هاي ارتباطات بین هاي عمومی در سازمانهاي کوچک و بزرگ بخش عمومی، در مراتب سازمانی، در شبکهخط مشی

نهادها و سازمانهاي عمومی . کنندو موجودیت پیدا میگیرند سازمانی و تحت نفوذ قوانین و مقررات و ضوابط سازمانی شکل می

اي که به عهده آنان محول شده، موجود درجامعه با اتکابه وظایف و مأموریتهاي قانونی و تخصصی، استقالل نسبی و اهداف ویژه

گذاري عمومی را یهاي شیوه عقالیی سر باز زده و خط مشدهند که از قبول تسلط سیاسی صرف و آرمان جوییفرآیندي شکل می

هاي سازمانی رسمی و عمومی، از طریق مقررات و ضوابط و نحوة عهدر چنین حالتی مجمو. آوردبصورت جریانی سازمانی در می

هاي سازند و در وضع خط مشیهاي معینی مقید میگذاران در قالبارتباطات خاصی که بین آنها برقرار است، رفتار خط مشی

.گذاري عمومی تأکید بر نهادهاي قانونی موجود در جامعه استدر فرآیند سازمانی خط مشی. کنندرا ایفا میاي عمومی، نقش عمده

: اي مدل گردونه

گذاران اصلی است و تأثیر عواملی چون نظرات و دراین مدل تأکید بر نقش قوة مجریه و مدیران آن بعنوان خط مشی

گذاري عنوان نفوذ و سایر سازمانها در خط مشیهاي ذيمقننه، قوه قضائیه، مردم، گروهسیاستهاي کلی کادر رهبري در جامعه، قوه

کند که در محور آن اي مجسم میگذاري را بصورت گردونهاطالق لفظ گردونه به این مدل بخاطر آن است که خط مشی. گردیده است

.ندمدیران قوه مجریه و در پیرامونش عوامل مؤثري که ذکر شد، قرار دار

22

:مدل جدید سازمانی

:اندهاي عمومی به چهار دسته تقسیم شدهدر این مدل خط مشی

کنند و هدف دولت در این نوع خط مشـی جهـت دادن بـه مستقیماً منافع افراد خاص را تأمین می خط مشی توزیعی) الف

هاي خاص است مانند پرداخت یارانه به کشاورزانعملکرد افراد و گروه

معطوف به یک فرد یا گروه خاص نیست و عملکرد آن کل نظام موجود در جامعه را تحـت خط مشی قانونی ـ سیاسی ) ب

.هاي سیاسی و قانونی استدهد و هدف جهت دادن به عملکرد نظام در زمینهتأثیر قرار می

کنترل عملکرد فرد یا گروه خاصی، منافع خط مشی بازدارنده و انضباطی جنبه فردي دارد و دولت با خط مشی بازدارنده) ج

.وي واحدهاي استاندارد مواد غذاییکند مانند اعمال کنترل از سجمع را تأمین می

-گذار میفرد خاصی مد نظر نیست و کل نظام و عملکردهاي آن مورد توجه واحدهاي خط مشی خط مشی توزیع مجدد) د

.باشد

.نوع احتمال بعید و قریب از نظر اعمال فشار از سوي دولت براي اجرا وجود دارد در هریک از این چهار دسته خط مشی، دو

جهت دادن به عملکرد نظام جهت دادن به عملکرد فرد

احتمال اعمال فشار

از سوي دولت

بعیــــــد هاي توزیعی خط مشی

مانند پرداخت یارانه به کشاورزان

هاي سیاسی خط مشی

انمانند انتخاب نمایندگ

قـــــریب هاي بازدارنده و انضباطیخط مشی

مانند جلوگیري از تبلیغات دروغ

هاي توزیع مجددخط مشی

مانند مالیاتهاي تصاعدي

هاي دولتی و احتمال و هاي عمومی مؤثرند و همچنین اهداف سازماندر این مدل همه مراجعی که در وضع انواع خط مشی

.سوي دولت نیز مشخص گردیده است فشار و مجازات ازامکان اعمال

:انواع بروکراسیها

گیري و اند که هریک با توجه به نحوة شکلگروه تقسیم شده 5بندي به هاي بزرگ بوروکراتیک در یک تقسیمسازمان

:گذارندگذاري عمومی تأثیر میایجادشان در خط مشی

این سازمانها . باشنداند و ابزار قدرت حاکمان جامعه میههایی که بوسیله قدرت حاکم شکل گرفتبوروکراسی گروه اول)1

.کنندها نظرات آنان را تأمین میباشند و در وضع خط مشیبطور کامل در اختیار قدرت حاکم می

هایشـان هایی که تحت انقیاد قدرت نظامی هستند و بوسـیله نظامیـان اداره هـدف بوروکراسی گروه دوم)2

-هاي عمومی بویژه در زمانی که حکومت بوسیله نظامیـان اداره مـی ها در وضع خط مشیوکراسیشود و این بورتعیین می

.شود تأثیر بسزایی دارند

ت ها بوسیله قدرت تخصصی و قانونی خود و تحباشند، این بروکراسیهاي حاکم میبوروکراسی گروه سوم)3

گذارند و عمـالً بـه اتخـاذ تصـمیمات اداري و گذاري اثر مییاي که دارند در خط مشلواي قوانین و مقررات و اهداف ویژه

.پردازندسیاسی براي کل جامعه می

23

هـاي گیـري هاي نماینده هستند، از طریق نظام پارلمانی و قوه مقننه در تصـمیم بوروکراسی هارمچگروه )4

گیري آنان از سوي همه مـوکالن و مانتخاب نمایندگان و تصمی. گذارندگذاري عمومی مستقیماً اثر میسیاسی و خط مشی

.انجامدهاي عمومی به ایجاد چنین بوروکراسی میمردم در زمینه خط مشی

-هاي حزبی هستند که اغلب ناشی از به قدرت رسیدن یک حـزب در کشـور مـی بوروکراسی گروه پنجم)5

هاي عمومی را بـه وذ در جامعه خط مشیاي قدرتمند و با نفهاي حزبی به رهبري چهرهدر چنین حالتی بوروکراسی .باشند

.کنندزیر سلطه خود کشیده و در تعیین آنها نقش اصلی را ایفا می

: گذاري عمومیقانون اساسی و خط مشی

هاي عمومی و ساختارهاي رسمی در هر کشوري براساس قانون اساسی که مشـخص کننـده خطـوط کلـی و نحـوه سازمان

د، الگو کنکنند و حدود قدرت و اختیارات قواي مختلف و سازمانهاي مرتبط به آنها را معین مییفه میباشد، انجام وظعملکرد آنها می

بودن قانون اساسی بدین علت است که قانون اساسی برعقاید و ارزشهاي پایدار جامعه استوار بوده و مـنعکس کننـده اعتقـادت و

گـذاري و نقش هر یک از سازمانها و میزان دخالتشان را در خط مشـی دهدهاي حکومت را تشکیل مینظراتی است که اساس و پایه

: پردازیمدر اینجا براساس اصول مندرج در قانون اساسی به ترسیم خطوط کلی ساختار نظام حکومتی می. کندعمومی معین می

اد دیرینه ملت ایران نسبت بـه نظام جمهوري اسالمی ایران مطابق اصل یکم قانون اساسی براساس اعتق حاکمیت الهی) الف

حکومت حق و عدل قرآن ایجاد گردیده است و حاکمیت خاص خداوند است خصوصیات و ویژگیهاي این نظام در اصل دوم اینگونـه

: توصیف شده که جمهوري اسالمی نظامی است که برپایه ایمان به

A( خداي یکتا و اختصاص حاکمیت و تشریع به او

B(آن در بیان قوانین وحی الهی و نقش بنیادي

C( معاد و نقش سازنده آن

D( عدل خدا در خلقت و تشریع

E(امامت و رهبري مستمر

F( کرامت و ارزش واالي انسان و آزادي

:هاي زیر بکار گیردهمه امکانات خود را در زمینهتحقق حاکمیت الهی در جامعه اي دولت جمهوري اسالمی ایران موظف است بر

I.شد فضایل اخالقی براساس ایمان و تقوي و مبارزه با فسادایجاد محیط مساعد براي ر

II.هاها با استفاده صحیح از مطبوعات و رسانهباالبردن سطح آگاهیهاي عمومی در همه زمینه

III. آموزش و پرورش و تربیت بدنی رایگان براي همه و در تمام سطوح

IV. مشارکت عامه مردم در تعیین سرنوشت سیاسی، اقتصادي، اجتماعی و...

V.توسعه و تحکیم برادري اسالمی و تعاون عمومی بین همه مردم

VI.تنظیم سیاست خارجی کشور براساس معیارهاي اسالمی

حاکمیت الهی در نظام جمهوري اسالمی ایران، حق مالکیت ملت در فصل پنجم قـانون اساسـی با پذیرش حاکمیت ملت) ب

کند، و در اصل پنجاه و هفتم، قـواي حـاکم در ر به آراي عمومی اشاره میاصل ششم در مورد نحوه اداره امور کشو. بیان شده است

اعمال قوه مقننه از طریق مجلس شوراي اسالمی اشت که از نمایندگان منتخب مـردم تشـکیل . اندجمهوري اسالمی برشمرده شده

24

توانـد مجلـس شـوراي اسـالمی نمـی . گـردد شود و مصوبات آن پس از طی مراحلی براي اجرا به قوه مجریه و قضائیه ابالغ میمی

تشخیص این امر بر عهـده شـوراي . وضع کند که با اصول و احکام مذهب رسمی کشور یا قانون اساسی مغایرت داشته باشدقوانینی

:شودشوراي نگهبان با ترکیب زیر تشکیل می. استنگهبان

A(اب آنها با مقام رهبري استشش نفر از فقهاي عادل و آگاه به مقتضیات زمان و مسائل روز که انتخ.

B(شوندشش نفر حقوقدان مسلمان که بوسیله رئیس قوه قضائیه به مجلس معرفی می.

کلیه مصوبات مجلس شوراي اسالمی باید به شوراي نگهبان فرستاده شود و شوراي نگهبان موظف است آن را حداکثر ظرف

و چنانچه آن را مغایر ببیند بـراي . م و قانون اساسی مورد بررسی قرار دهدروز از تاریخ وصول از نظر انطباق با موازین اسال 10مدت

بـا تشخیص عدم مغایرت مصوبات مجلس با احکـام اسـالم . تجدید نظر به مجلس بازگرداند در غیر اینصورت مصوبه قابل اجراست

تفسـیر . اعضاي شوراي نگهبـان اسـت اکثریت فقهاي شوراي نگهبان و تشخیص عدم تعارض آنها با قانون اساسی برعهده اکثریت

قبل از انجام اصالحات در قانون اساسـی در مـواردي . شودآنان انجام میقانون اساسی به عهده شوراي نگهبان است که با تصویب

حت نظـام آید براي غلبه بر اینگونه مشکالت، مجمع تشخیص مصـل اختالف بین مجلس شوراي اسالمی و شوراي نگهبان بوجود می

ساختار حکومتی و مجموعه سازمانهاي عمومی و ارتباطات بین . شودشود و این مجمع به دستور مقام رهبري تشکیل میتشکیل می

.توان فرآیندي سازمانی به شمار آوردگذاري را میرو خط مشیهاي عمومی است و از اینآنها شکل دهنده خط مشی

:گذاري سازمانیویژگیهاي خط مشی

: کند باشد که آن را از سایر فرآیندها متمایز میهاي خاص میگذاري داراي ویژگییند سازمانی خط مشیفرآ

سازمانها به علت عـدم :هاي به غایت عقالیی است مسأله محدودیت و ناتوانی سازمانها در اتخاذ خط مشی - 1

ز نظر نیروي انسانی و تخصصی قادر بـه داشـتن وجود امکانات بی حد و حصر چه از نظر زمانی، چه از نظر اعتباري و چه ا

-در چنین شرایطی سازمانها به نـوعی تصـمیم . کندکلیه اطالعات نیستند و فرضبه اطالعات کامل در مورد آنها صدق نمی

-کنند سازمانها در عمل به آیندهبخش که بتواند پاسخگوي نیازها باشد، بسنده میگیري و اتخاذ خط مشی در حد رضایت

-به اطمینانی نسبی اکتفـا مـی نگرند، اطمینان کامل را در نظر ندارند بلکه آنها زمان حاضر را مد نظر دارند، دور نمیهاي

در دنیاي واقعی، هدف به حداکثر رساندن، . گیرندهاي خود متغیرهاي معدود و موجود را به کار میکنندو در تجزیه وتحلیل

به دلیل محـدودیتهاي یادشـده . کنندهد و سازمانها عمالً این هدف را دنبال میدمندي میجاي خود را به افزایش رضایت

. بیشتر گرایش به سوي تغییرات جزئی و تدریجی است تا تغییرات جهشی و یکباره

-گیرند و از ریسک کـردن مـی ترین راه را در نظر میترین و عملیسازمانها در هر تصمیمی، کم خطرترین، ساده-2

کـاري و روحیـه محافظـه . کوشند تصمیمات قبلی را با اندك تغییري پذیرفته و ادامـه دهنـد این جهت میو به پرهیزند

پذیرنـد کنند و تنها تغییري را میدارد و در مقابل تغییرات عمده مقاومت میکاري از تصمیمات قاطعانه بازشان میمحتاط

.دهدکه کارشان را کم و مخاطراتشان را کاهش می

سازمانها همواره یک هدف را در پیش روي ندارند بلکه انجام دادن اهداف مختلفی :تضاد است یم در شرایط اتخاذ تصم- 3

در چنـین . شود به اخذ تصمیمی متضاد مجبـور گردنـد اند که گاهی در مقابل هم قرار گرفته، موجب میرا به عهده گرفته

کوشـد آنـرا زند و مـی ه است به اتخاذ تصمیمی دست میشرایطی سازمان تحت تأثیر عوامل مختلفی که آن را احاطه کرد

.توجیه نماید

25

-پذیرند و بـه آنهـا خـوي مـی هاي خاصی را میها و برنامهها، شیوهها به علت ثبات و قدمت خود روشسازمان-4

-تحجـر مـی بطوریکه آمادگی و توان مقابله با شرایط متغیر و متحول خارجی را به تدریج از کف داده و دچار نوعی گیرند

.گردند

کـه بیشـتر تـابع نماینـد تبعیت مـی بینی و کنترل سازمانهاي عمومی از نظر ارتباطی نیز از الگویی غیرقابل پیش- 5

.هاي مدیران و روابط فی مابین آنها با یکدیگر استسلیقه

.باشدهایشان میخودشیفتگی سازمانهاي عمومی در تحقق اهداف و مأموریت- 6

کند به نفوذ اعمال تکا به قوانین و مصوباتی که برپا دارندة آنهاست و بقاي آنها را تضمین میسازمانهاي بزرگ با ا-7

و قبل از آنکه به منافع دیگران و جامعه بیندیشند به . زنندهاي عمومی بر وفق مراد خود دست مینظر در تعیین خط مشی

.کنند و نگران تحقق آن هستندمنافع خود فکر می

گیرنـد، تخصصی سازمانهاي بزرگ هنگامیکه در رابطه با مقوله اجتماعی و سیاسـی قـرار مـی واحدهاي فنی و-8

کنند که با اهداف کشور و مصالح جامعه هم راستا و سازگار گرایش غالب در آنها، اثبات وجود خود است و اینگونه ابراز می

.باشدنمی

-ی و اصول حاکم بر نظام حکومتی فرآیندي را در خط مشـی هایی که برشمردیم مجموعه سازمانهاي عمومباتوجه به ویژگی

اند، در این فرآیند ارتباطات سـازمانی تواناییهـاي گذاري عمومی نام نهادهدهند که آن را فرآیند خط مشیگذاري عمومی شکل می

ي حکومتی، هرکدام نقش مؤثري در قوا هاي قانونی و جایگاه و رابطههاي اطالعاتی حق انتخابفنی و تخصصی، اقتدار قانونی، خزانه

. کنندتعیین خط مشی عمومی ایفا می

: خط مشی گذاري عمومی در شرایط مبهم و بی نظم

هاست باید فرآیندي را در پیش بگیریم که بتواند در این شرایط ها و نایقینیها، آشوبناکیدر دوران حاضر که عصر دگرگونی

-در دهه. گشاستمومی آشفته یا به اصطالح مدل سطل زباله در این موقعیتها کارساز و راهگذاري عفرآیند خط مشی. اثربخش باشد

گیري عمومی نیز به سوي هاي تصمیمشود مدلهاي زندگی انسانی مشاهده مینظمی و آشوب و تالطم، در همۀ جنبهبیهاي اخیر که

-بی«گیري این مدل را براي سازمانهاي امروزي که تعبیري اي تصمیمبرخی از علم. اندنظمی گرایش پیدا کردهبیهاي آشوب و نظریه

ثبـاتی تواند پاسخی مؤثر در برابر پیچیدگی، ابهام و بیدانند زیرا این مدل میشوند مناسب میقلمداد می» یافتههاي سازماننظمی

.پیرامون ما باشد

:حاصل تالقی اتفاقی چهار جریان مدل آشفته

کند؛ گذاري عمومی به سه شکل بروز میابهام در سیاست

اي گیرندگان غالباً روشن و مشخص نیستند و در هالههاي تصمیماولویت هاستاولین ابهام در تعیین صریح و روشن اولویت

نامسـجم و گیـري عمـومی نامشـخص، شوند و در آغاز تصمیمها غالباً پس از اتخاذ تصمیم مشخص میاولویت. انداز ابهام فرو رفته

.متغیرند

26

گیرندگان و مدیران آگاهی و شناخت خود را در این زمینه از طریق آزمون تصمیم دومین ابهام در روابط علت و معلولی است

.توانند علت اصلی را مشخص کنندگاه با اطمینان نمیآورند و هیچخطا بدست میو

آنـان باتوجـه بـه گیري اسـت اعضاي دخیل در فرآیند تصمیمسومین ابهام ناشی از شرایط و توانایی و نحوه مشارکت

بینی این امر که چه بنابراین پیش. شوندپیوندند و از آن جدا میگیري میعالیق، نیروها و زمانی که در اختیار دارند به جرگۀ تصمیم

.گیري مشارکت دارند بسیار دشوار استکسانی واقعاً در تصمیم

، متفاوت با آنچه تـاکنون متـداول بـوده اسـت، گیريشود که راه و روش جدیدي براي تصمیمجب میها موتمامی این ابهام

.تواند پاسخ مناسبی به این معضل و شرایط مرتبط با آن باشدگیري عمومی میمدل آشفته تصمیم. جستجو شود

ترکیب آنها از راه مدل آشفته توصـیف و ها که تلفیق و این جریان. شود مدل آشفته از تالقی اتفاقی چهار جریان حاصل می

: شوند عبارتند از تبیین می

.کنند هایی که تصمیمی را ایجاب می فرصتهاي انتخاب و موقعیت)1

.دارندپاسخهایی که به حل مسائل ومشکالت نظر )2

گیـري ار نظر و تصمیمهاي زمانی متراکم و آگاهی محدود خود نسبت به مسائل اظه گیرنده که با برنامه اعضا و افراد تصمیم)3

.کنند می

هاي افراد در درون و بیرون سازمان که به نحوي با تصمیم و نتایج حاصل از آن مرتبط و مشکالت وعالیق و گرایشمسائل )4

.هستند

شـویم کـه هدفشـان حـل شود که در آن با انتخابهایی مواجـه مـی نظم می فرآیندي آشفته و بیگیري ترتیب تصمیم بدین

خواهنـد در بخش و تسکسن دهنده هستند و می هاي آرام اد شده است، صاحبان مشکل هم در این میان در پی راه حلایجمشکالت

گیرندگان، تصویري این مجموعه ناهماهنگ و ناموزون از مسائل و شرایط و تصمیم. هاي زمانی کوتاه تصمیماتی را اتخاذ کنند محدوده

.ن مدل آشفته قابل تشریح استدهد که تحت عنوا گیري بدست می از تصمیم

هاي عمومی زمان و بخت به شـدت گیري دارد و در تصمیم گیري توجه خود را اقبال و تصادف معطوف می مدل آشفته تصمیم

هایشـان گیرندگان در این مدل حالتی گیج و حیـران دارنـد، اولویـت نظم دارند و تصمیم مؤثر است و تصمیمات حالتی آشفته و بی

دانند به دنبال چه هستند و نظرشـان دائمـاً تغییـر اي ندارند و به درستی نمی شده یر و دگرگونی است، اهداف تعریفدستخوش تغی

.بینی نشده است هاي عقالیی نیست و نتیجه اتفاقات و حوادث پیش تصمیمات حاصلِ تحلیل. کند می

: مدل آشفته و تحقیقات تجربی

دیگر بـا سازي، برخی ته انجام گرفته است که برخی از آنها با استفاده از شیوه شبیهتحقیقات چندي با استفاده از مدل آشف

.اي از طریق تحلیل محتوایی بوده است گیري از روش موردپژوهی و گروهی نیز با استفاده از مطالعات میدانی و باالخره دسته بهره

گیري افـزایش یابـد، نشان دادند که هرچه مدت تصمیمگیري تحقیقات دیگر از جهت کوتاه و بلندي افق زمانی براي تصمیم

در . شود میزان تطبیق کمتر است گیري کوتاه می کند و برعکس هرچه زمان تصمیم گیري با مدل آشفته بیشترتطبیق می نحوه تصمیم

طـوالنی حیطـه موضـوعی هاي زمـانی در دامنه. کردند ها از مدل سیاسی و عقالیی تبعیت می گیري تر، تصمیم هاي زمانی کوتاه افق

هـاي مطـرح شـده افـزایش شدند و تعداد راه حـل گیري زیاد می شدند، تعداد و تنوع افراد دخیل در تصمیم تصمیمات گسترده می

.گیري را توصیف کند تواند چگونگی تصمیم یافتند، در چنین وضعیتی مدل آشفته به خوبی می می

27

:تحقیقات تطبیقی در زمینه مدل آشفته

هاي متداول انجام گرفته است که ضمن اثبات اعتبار مدل از ه تحقیقات تطبیقی در زمینه مدل آشفته و سایر مدلیک سلسل

.اند هاي متداول در مواردي صحت مذکور را به تردید افکنده اند که مدل نظر تشریحی، نشان داده

ن یافته در تصمیمات مربـوط بـه فعالیـت هاي سازما نظمی ست آوردند که نشان دهنده بیشواهدي بدناسولویتراي مثالب

شواهدي مبنی بر صحت مدل آشفته بدست آورد، اما دریافـت کـه مشـارکت در پین فیلدتطبیقی دیگريدر تحقیق . چاپکتاب بود

گیري بوده اسـت ها اتفافی و تصادفی و موقت نبوده بلکه تابع موقعیت شغلی افراد، مواضع سیاسی آنها و سطح تصمیمگیريتصمیم

. کرد ومدل آشفته درباره آن مصـداق نداشـت بینی تبعیت میگیري از نظم و روال قابل پیشبدین ترتیب مشارکت اعضا در تصمیم

بیشترین انتقاد را نسبت به این مدل داشت وي درتحقیقی به این نتیجه رسید که مدل آشـفته در سـطح ماگ جوکامطالعه تطبیقی

.تطبیق است اما اگر در سطح کالن به مسأله نگاه کنیم مدل آشفته مصداق ندارد گیري قابلخرد و فردي با نحوه تصمیم

:هامقایسه اجمالی مدل آشفته با سایر مدل

مدل سیاسی و مبتنی بر قدرت مدل عقالیی و تعدیل شده)C .G(مدل آشفته موضوع

سازمان هاي نظمیاي از بیمجموعه

سازمان یافته

د که در مجموعه از ابزار و افرا

جهت نیل به اهداف مشخص

کنندمی فعالیت

ها میان اي از ائتالفمجموعه

افرادي که داراي اهداف و منافع

ندهستمختلف

نحوه

مشارکت در

تصمیم

پذیري، متغیر و سیال و انعطاف

موقت

براساس نیازهاي فنی و منطقی

تصمیم براساس قدرت و منافع افراد

چندگانه و متعارض منطقی، عقالیی، پایدار مبهم و متغیر اهداف تصمیم

فرآیند

انتخاب

تصادفی و حاصل تالقی مسائل،

ها و مشکالت، راه حل

هاي اتفاقی اعضاي مشارکت

گیرندهتصمیم

براساس طی مراحل منطقی و

عقالیی براي رسیدن به هدف

هاي غالب و براساس قدرت گروه

گیري به سوي منافع آنهاجهت

محور توجه و

تأیید

گیري هایی بدون جهتتالش

اي شخص براي حل مسأله

نشده و مبهم تعریف

حل مسأله و مشکالت متعارض کردن حل و فصل تعارض و نزدیک

اهداف متعارض

گیرندهتصمیمزده در بازیگر مبهوت و حیرت

آشفتگی بازیگر قدرتمند بازیگر خردمند و منطقی

28

فصل پنجم

:گذاري عمومییها در خط مشنقش ارزش

کنند و بررسی گذاران ایفا میخط مشیگیري اي در نحوه تصمیماي نقش اساسی و جهت دهندههاي نافذ در هر جامعهارزش

هـایی هـاي اجتمـاعی و فرهنگـی ارزش اصوالًً ارزش. هاي مذکور کار ناقص استگذاري بدون التفات به ارزشفرآیندهاي خط مشی

اي شکل گرفته و مورد قبول و پـذیرش اکثریـت افـراد آن جامعـه بینی موجود در هر جامعهدات و جهانهستند که بر اساس اعتقا

:ها شده است که عبارتند از هاي مختلفی از ارزشبنديتقسیم. هستند

مانند ارزشهاي مذهبی اساسی و بنیاديهاي ارزش-

مانند آداب و رسوم متداول کاربردي و فرعیهاي ارزش-

-شناسی، اقتصادي و علمی طبقههاي مذهبی، اجتماعی، سیاسی، اخالقی، زیباییها به ارزشبندي دیگر ارزشیمدریک تقس

.شوندها مؤثر واقع میها بر رفتار و عملکرد انسانها اثر گذارده، در جهت دادن به خط مشیدر هرحال ارزش. اندبندي شده

پـذیرد و گذاري با سهولت انجام مـی حاکمیت داشته باشدخط مشی هاي یکسانیگذاري، ارزشهرگاه در مجموعه خط مشی

. گذاري دستخوش مشکالت و موانـع بسـیار گـردد شود، مسأله خط مشیزمانی که تضاد ارزش بین اجزاي یک مجموعه موجب می

هـا در طـول ارزش. کنندیکنند، اخذ مهاي خود را از مذهب، خانواده، اجتماع، فرهنگ و محیطی که در آن زندگی میانسانها ارزش

.یابندزندگی شکل گرفته، تغییر و تحول می

مشورت

همـانطور کـه در تعریـف . مشورت عبارت است از تالش براي آشکار ساختن امر خوبیکه پنهان بوده و عرضه آن به دیگران

در جستجوي خیر پنهان کوشـید، درمرحله نخست باید . شود سه مرحلۀ یافت، استخراج و عرضه در مشورت وجود داردمالحظه می

کشف و ظهور خیر و زدودن عوامل اخفا از چهرة آن اقدام کرد و در آخرین مرحله باید خیر و نیکی و صالح را درمرحله دوم باید در

.به دیگران عرضه نمود

کار گـردد و بدسـت درتعریف دیگر، مشورت عبارت است از مفاوضه و مبادله در کالم تا در سایه آن کالم و اندیشه حق آش

.آید

-باتوجه به احکام شور و شورا در اسالم و با عنایت به شواهد و مصادیق کار شورایی در متون و منابع شرع مبین چنین برمی

:آید که شورا از نظر اسالم بردو قسم است

ضا بـه میان اع شورایی است که با مطرح کردن مسائل و موضوعات مطرح شده در شوراي مفوض) الف

.نمایدپردازد وسپس نظر واحدي را اتخاذ میمی شور و مشورت

که قدرت و قوه اجرا به او تفویض نشده و با مطرح کـردن مسـائل و شورایی است شوراي غیر مفوض) ب

ه مقام پردازد و نظر واحدي را اتخاذ نموده و بصورت پیشنهادي بموضوعات مطرح شده در میان اعضا به شور و مشورت می

.نمایداجرایی اعالم می

29

گیرنده، ملزم بـه عمـل کـردن بـه آورد و حتی اگر در ظاهر مقام تصمیمرا بوجود می مشارکتیگیري مشورت نوعی تصمیم

هـاي خصوصیات و ویژگـی . دهدها تغییر میپیشنهاد و نظر مشاوران نباشد زیرا مشورت میزان نقش مؤثر اطالعات را در خط مشی

:از دیگاه اسالم عبارت است از ) ورتمش(طرف شور

عقل و خرد داشته باشد.

با ایمان و باتقوا باشدفردي.

با تجربه باشد.

ناصح و خیرخواه باشد.

صادق و آگاه باشد.

ترسو و جبان نباشد.

حریص به مال و طماع نباشد.

خالصانه اظهار نظرکند و در مطالبی که اطالع ندارد دخالت نکند.

:گیري گروهیاي تصمیمهمحدودیت

.بر هستندکند و اصطالحاً زمانهاي مشورتی و گروهی از نظر زمانی، وقت بیشتري را طلب میگیريتصمیم.1

گیري است، اگر آنان با هدف حل مشکل به اظهار نظر نپردازند و صرفاً بر نظر خویش کنندگان در گروه تصمیمهدف شرکت.2

گردد و منتهی به نتیجه مطلـوب گیري در عمل دچار مشکالت زیادي میجاد و تصمیمپافشاریو اصرار ورزند، تشتت آرا ای

.نخواهد شد

افراد گروه تحت تأثیر فشار گروهی ممکن است نظراتی ارائه دهند که نظر واقعی خودشان :فشار گروهی و اثرات آن.3

تصمیمات و نظرات افراد و اعضاي گروه مؤثر هاي مختلفی برمحرك. نیست و بر اثر فشار گروه به آنان تحمیل گردیده است

هاي اختصاصی که آید و محركهاي عمومی که با پذیرش عضویت در گروه، براي همه اعضا بوجود میمحرك. شودواقع می

.شوداز طریق حمایت یا عدم حمایت از یک فرد در گروه ایجاد می

عضاي گروه به عنوان رفـع تکلیـف در شـورا شـرکت در چنین حالتی ا :اداري شدن شورا و حضور مکانیکی اعضا.4

گیري جمعی بطـور قابـل کنند و این امر از اثر بخشی تصمیمکوشند با برخوردي اداري، مسائل را طرح و بررسی کرده، می

همچنین اگر اعضاي شورا، منافع فردي خود را بر منافع جمع ترجیح دهند و مصالح عامـه را نادیـده . کاهداي میمالحظه

.انگارند و نظرات صائبی ابراز نکنند، بازدهی شورا کاهش خواهد یافت

:گیريسمینار تصمیم

گیري بطور گروهی و با استفاده از نظرجویی و مشورت ابـداع شـده گذاري و تصمیمهایی که براي خط مشییکی از تکنیک

و کارشناسان امر، دانش و آگاهی خود را به منظـور دهد تا یک گروه از متخصصان این تکنیک امکان می. گیري استسمینار تصمیم

اي مطلوب دست انتخاب یک خط مشی مطلوب در شرایط پیچیده بکار گیرند و از طریق بحث و گفتگوي تخصصی در جمع به نتیجه

قابل طرح با تبدیل مشکل به مفاهیمی که در جمع متخصصانهاي اصالحی بطریق علمی است که هدف سمینار یافتن راه حل. یابند

-هاي ممکن را مطرح ساخته، آنها را تجزیه و تحلیل و ارزیابی میخط مشی شود، پس از طرح مشکل اعضاي سمینارباشد میسر می

دارنـد و بـا ها و نظرات خود را در بهترین راه حل که همان خط مشی مطلوب است اعـالم مـی کنند سرانجام اعضاي سمینار توصیه

.گرددظرات، خط مشی اصلح معین میگیري از مجموعه ننتیجه

30

:گیري مشورتی هاي ابداع شده غلبه بر مشکل فشار گروهی در جلسات تصمیمروش

روش گروه اسمی یا گروه کاغذي؛ )1

آیند و ابتدا نظر و مجرب باشند در جلسه گرد هم می در این روش اعضاي گروهی که در موضوع مورد تصمیم، صاحب

کار حق سخن گفتن در این روش اعضاي جلسه در آغاز. کنند به آن اخذ تصمیم شود، مطرح می اي را که باید راجع مسأله

بندي آوري شده، طبقه پس از آن نظرات جمع. با یکدیگر را ندارند و باید مستقالً نظرات خود را بصورت کتبی اعالم دارند

مشخص باشد نظرات مذکور متعلق به چه کسانی و از گیرد، بدون آنکه گردد و در تابلویی در معرض دید همگان قرار می می

پردازند و در این مرحله اعضا به بحث و گفتگو و نقد و بررسی نظرات اعالم شده می. سوي چه اعضایی عنوان شده است

مورد هاي ارائه شده به قدر کافی پس از آنکه مورد تصمیم و راه حل. دهند نقاط قوت و ضعف آنها را مورد مداقه قرار می

بینند گیري پرداخته، خط مشی خاصی را که مصلحت می بحث و بررسی قرار گرفت، اعضاي جلسه با رأي کتبی به تصمیم

.کنند انتخاب می

روش دلفی؛ )2

بندي کرده و نظرات را طبقهشوند، سپس اي جویا می کنند و نظرات آنها را طی پرسشنامه در این روش گروهی را انتخاب می

اعضاي گروه . شود فرستند و در صورت لزوم سئواالت توضیحی نیز در مورد نظرات طرح می عضاي گروه میبراي تمامی ا

هند، بدین ترتیب راه حلی که امتیاز بیشتري را به نظرات ابراز شده را مورد بررسی و ارزیابی قرار داده، به آنها امتیاز می

شناسند و برخورد رویارویی با این روش افراد لزوماً یکدیگر را نمیدر . شود دست آورده، به عنوان تصمیم اصلح انتخاب می

.هم ندارند

: توکل

توکل در لغت به معناي جمع کردن عزم بر فعل، با اطمینان قلبی به خداي تعالی و افکندن تن درعبودیت و تعلق قلب به

.ربوبیت است

:گیري عبارتند از اثرات توکل بر تصمیم

گیري از ترس و بیم حفظ کند و پناه فرد مسلمان در مقابل تهدیدات و ارعابهاست و افرادي که در تصمیم توکل دل انسانها را

توکل . شوند، در چنین حالتی به مدد توکل ضعف را از خود دور کرده و با عزمی استوار پیش خواهد رفت و ترس میدچار ضعف اراده

ضعف و زبونی و ذلت از او دور گردد و عاملی براي انگیزش و اراده فرد با ایمان است شود که اي از ایمان فرد باعث می به عنوان نشانه

.شود که خداوند اهل ایمان را یاري کند و از ضاللت و گمراهی نجاتشان بخشد و موجب می

31

فصل ششم

:گذاري عمومی مشکالت و تنگناهاي خط مشی

سزودر ه نگري و گرایش به نتیج عدم تمایل به آینده)1

گیرندگان به اخذ اغلب تصمیم. هاي دور است نگري و عدم توجه به آینده یکی از مشکالت عمده در خط مشی گذاري کوتاه

آمیز نمایند و به آینده دور نظر دوختن و ابهامات و احتماالت مخاطره تصمیماتی گرایش دارند که نیازهاي زودرسرا ارضا می

بیشتر ها، رو بعضی از واضعان خط مشی گذاران مأنوس نیست از این دسته از خط مشیرو داشتن با ذهن این آنها را در پیش

به ارضاي نیازهاي روز و انتظارات و توقعات فعلی و جاري جامعه توجه نشان داده و پاسخگویی به آنها را هدف اصلی خـود

.پندارند می

گیري نگري و یک بعدي شدن در تصمیم جزئی )2

اي ناقص بصورت خط مشی ها غفلت ورزند، نتیجه و از سایر جنبه به یک جنبه از مسأله توجه کنندگذاران هرگاه خط مشی

هاي مختلـف مـؤثر بـر گیریها عدم توجه به محیط در تصمیم. شود که امکان توفیق آن بسیار اندك خواهد بود حاصل می

هاي حاصل از نقطـه نظـر هـر د تا خط مشیشو موجب می... موضع تصمیم از قبیل فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، قانونی و

.پذیر گردیده و دراجرا دچار مشکل گردد محیطی، آسیب

گیري هایی اطالعاتی در تصمیمرساییان)3

گیرنـدگان را در اخـذ مهمترین مشکل در این زمینه عدم وجود یک پایگاه متمرکز و معتبر اطالعاتی اسـت کـه تصـمیم

توان اطمینـان اند و نسبت به صحت آنها نمیوجود، اغلب ناقص و مربوط به گذشتهاطالعات م. تصمیمات صحیح یاري دهد

.داشت

گیرندگان است، زیرا رسانی به تصمیمسلسله مراتب بیش از حد اغلب سازمانهاي بزرگ دولتی مشکل دیگري در راه اطالع

-دار مییادي شده و صحت آن خدشهاطالعات باید سلسله مراتب طویلی را طی کند و دراین جریان دستخوش تغییرات ز

گیرد گیرنده قرار مینهایی که در اختیار تصمیم بر اطالعات انتقالی اعمال نموده و نتیجه گردد وممکن است هر مرتبه نظري

ضمناً هیچ مرجعی براي کنترل اطالعات دریافتی و اطمینان یـافتن از صـحت و . ممکن است اطالع صحیح و دقیقی نباشد

.وجو نداردسقم آنها

.بخشدسلسله مراتب بیش از حد، از سرعت انتقال اطالعات کاسته و از این طریق نارسایی اطالعاتی را شدت می

تأکید بر آمـار و اطالعـات . مشکل دیگر اتکاي صرف بر اطالعات و گزارشات رسمی و غفلت از دریافت نظرات مردم است

-گیریها بخاطر سهولت کار، تصمیمآید و اغلب اوقات در تصمیممار میگذشته نیز از مشکالت اطالعاتی در خط مشی به ش

.انگارندنمایند و گذشته را اساس معتبر براي تصمیمات آینده میگیرندگان صرفاً به آمار و اطالعات گذشته اتکا می

هاي ساده رفتنانگاري و به دنبال راه حلگرایش به ساده)4

ترین جنبـه آن کـه ممکـن اسـت گذاران به سادهآید خط مشیر جامعه بوجود میدرچنین حاالتی زمانی که به مشکل د

.پردازنددوزند و در رفع آن به وضع قانون و ضابطه میاي ظاهري باشد، چشم میعارضه

هایی سـاده و و در پی راه حل شودانگاري به جاي دریافت اصل مشکل، به مشکالت ظاهري و عارضی پرداخته میدر ساده

شود و پس از مدتی مشکل از جاي دیگري هایی به حل اصلی مشکل منجر نمیبراي حل آنها هستیم و چنین راه حل سریع

.کندگردد و خودنمایی میپدیدار می

32

کوشـند از یابند راه حلی ساده را برگزیده و مـی هاي اساسی را دشوار مییابی به راه حلگذاران زمانی که دستخط مشی

.ایت عامه را در مورد آن مشکل جلب نمایندطریق تبلیغات رض

گیري و اتکاي بیش از حد بر تجربیات فردياعمال نظر شخصی در تصمیم)5

، بـراي گیري بپردازند، در ذهن خود انتخاب مورد نظر را انجام دادهگیرندگان قبل از آنکه به تصمیمدر برخی موارد تصمیم

باشد و سایر حقایق و شواهدي را که آورند که در جهت تأیید آن تصمیم میمی تأیید و توجیه نظر خویش به اطالعاتی روي

گیري گیري جنبه صوري پیدا کرده و مراحل تصمیمدر چنین حالتی تصمیم .انگارندباشد نادیده میبر خالف تمایل آنها می

است گیري ظر شخصی در تصمیماتکاي بیش ازحد ب تجربیات شخصی جنبه دیگري از اعمال ن .شودبه درستی رعایت نمی

گیرنـده آمده از سـوي تصـمیم هاي بدستها، نظر شخصی و قضاوت فردي و تعصب بر صحت تجربهگیريو در این تصمیم

.ها شده و به نظرات و آراي دیگران توجهی نشودگیريشود قضاوت فردي مالك اصلی تصمیمموجب می

گردد، تصمیماتی کـه فاقـد احوالی سبب اتخاذ تصمیمات یک بعدي میگیرندگان در چنین خودکامگی و خودرأیی تصمیم

.باشندصفت جامعیت هستند و بازتاب نظرات فردي می

گذاري عمومیها و فقدان بازخورد فرآیند خط مشیعدم تمایل به اجراي آزمایشی خط مشی)6

یکـه اگـر تصـمیمات مـدتی بصـورت در حال. گردد که غیرقابل جبران اسـت ضرر و زیانهایی میاین مشکل گاهی موجب

گیري بر اساس یک سلسله تصمیم. توانستیم به موقع از زیانهاي مذکور جلوگیري نماییمگردید شاید میآزمایشی اجرا می

هاي مذکور و برآوردهاي انجام شده صد در صد تحقق بینیپذیرد و چه بسا در عمل پیشها و اطالعات انجام میبینیپیش

.نیابند

این الزم است تصمیمات گرفته شده مدتی به بوته آزمون نهاده شوند و پس از حصول اطمینان نسبی، نسبت به قطعی بنابر

.شدن آنها اعالم نظر نمود

گیرندگان ها وجود ندارد، اغلب اوقات تصمیم گذاري عمومی عالوه بر اینکه مرحله اجراي آزمایشی خط مشی در خط مشی

مکانیسم بازخورد از طریق برگشت اطالعـات در . کنند هاي مصوبه استفاده نمی صالح خط مشیاز مکانیسم بازخورد براي ا

دهد تا نقاط قوت و ضعف تصمیمات خود را دریابند و نسبت به گذاران امکان می در حال اجرا، به خط مشی مورد خط مشی

.اصالحات الزم اقدام به موقع انجام دهند

گیري عدم تمایل به تصمیم)7

گیري در رأس هرم سازمانی انجام گیرد و از غناي آن به نحو چشـمگیري شود تصمیم باعث می گیري تمایل به تصمیمعدم

گیرندگان، عدم وجود فضاي حمایتی براي تصمیم: علل بسیاري درایجاد این مسأله دخالت دارد که عبارتند از. کاسته شود

گیرندگان، نارسایی فنی و تخصصی و عدم همکاري بین مراجع علمی هاي تصمیم رابطه نامتعادل بین اختیارات و مسئولیت

.گیرندگان و فنی با تصمیم

ها اتخاذ شود و مقامات عالی و رهبران سازمانشود تا در سلسله مراتب دولت همه تصمیمات بوسیله این مشکل باعث می

.نکنندهاي عمومی ایفا گیري اي در تصمیم تر نقش عمده هاي میانی و پایین رده

گیـري کاري و رعایت کلیه جوانب کار براي پرهیز از مخاطرات، زمانی که بصورت افراط درآید یکی از موانع تصمیم محافظه

گیرندگان با و اتکا به مواد قانون، منتظر اطالعات ماندن و نظر سایر واحدها را پرسیدن، راههایی است که تصمیم. گردد می

.اي نگردند گونه مخاطره آورند تا دچار هیچ را به عمل می استفاده از آن حداکثر احتیاط

33

ها انعطاف ناپذیر بودن تصمیم)8

آنان محیط اجراي خط مشی . گیرندگان نسبت به محیط و مجریان است انعطاف ناپذیر بودن تصمیمات زاییده تفکر تصمیم

.ابت و بدون انعطاف براي آن تصمیم گرفتتوان بطور ث و تصمیمات گرفته شده، محیطی ثابت و بدون تغییر است و می

انعطـاف ناپـذیر بـودن . انعطـاف مـؤثر اسـت از سوي دیگر روح بی اعتمادي به مجریان نیز در اتخاذ تصمیمات غیرقابل

شود و بـه دهد و در شرایط دگرگونی محیط، امکان اجراي آنها کم می ها، اثربخشی آنها را کاهش می تصمیمات و خط مشی

.گردند ور خارج میتدریج از د

هاي صوري و ظاهري وضع خط مشی)9

شوند که صرفاً جنبه تبلیغاتی و ظاهري دارند و براي جلب و حمایت مردم طراحی هایی وضع می در برخی موارد خط مشی

ه، از آغاز مشخص است که قرار نیست تصمیمات مذکور اجرا گردد و مردم نیز پس از مدتی از این امر مطلـع شـد . اند شده

چنـین خـط هم. کنند ها نیز با دیدي منفی برخورد می گردند و به سایر خط مشی اعتماد می گذاران بی نسبت به خط مشی

انـد مشـکل بـی اعتمـادي را اي ارزیابی نشـده بینانه پیاده کردن آنها اغراق شده و به طور واقع هایی که در امکانات مشی

ها پایگاه مردمـی و اجتمـاعی خـود را از شود خط مشی گذاري باعث می مشی تداوم این عارضه در خط. نمایند تشدید می

.تفاوت با آنها برخورد نماید دست دهند و جامعه با دیدي منفی یا بی

گذاري عدم آگاهی عامه مردم و احساس بی نقشی آنان در خط مشی)10

هایی براي مشکالت آنان ارائـه باشند و راه حلها، نیازها و انتظارات عامه مردم هاي عمومی باید بازتاب خواسته خط مشی

به این در صورتیکه مردم . ها باید از نظرات و خواستهاي مردم نشأت گیرند و به نیازهاي آنان پاسخ دهند خط مشی. نمایند

هاي عمومی نبینند، خط مشی گـذاري یکـی از حق خود آگاهی نداشته باشند و لزومی به مشارکت و اظهار نظر در تصمیم

.دهد منابع اصلی خود را از دست می

.شود به نظرات آنان بها داده نشود و در صورت اظهار نظر نیز مفید فایده واقع نگردد ناآکاهی و جهالت مردم باعث می

34

محیط : عوامل مؤثر فرهنگی ، اجتماعی، اقتصادي، اقلیمی، فنی، سیاسی و ...

:ها ستانده

قوانین

هاي خاص نشانه

...خدمات و

ها جریان تغییر خواسته

به خط مشی براي

حل مشکالت

: داده ها

تقاضا براي حل مشکالت

ها حمایت

....ها و عدم حمایت

فصل هفتم

):ها ها و ترکیب فرآیند تلفیق(گذاري الگوي اقتضایی خط مشی

گرایی پرهیز کرد و به دنبال الگوهایی بود که ها، باید از مطلق ري و پرهیز از جزءنگرينگ ها و گرایش به کل در عصر سیستم

.پذیري کافی، به نیازهاي ما پاسخی مناسب و درخور بدهند در مقابل شرایط متغیر امروز بتوانند از طریق تلفیق و ترکیب و با انعطاف

یندها باید در نظر گرفته شـود اي که در تمامی این فرآ تهباشند و نک هاي عمومی حاصل فرآیندهاي مختلفی می خط مشی

هـاي گونـاگون فرهنگـی، اجتمـاعی، گذاري بصورت یک سیستم باز تحت تأثیر محیط خط مشی. هاي مختلف بر آنهاست اثر محیط

هـاي محیطـی و گذاري در قالب سیستم، حاصـل داده خط مشی. باشد اقتصادي، سیاسی، فنی، اقلیمی و سازمانی پیرامون خود می

مانند شکل زیر مدل سیستمی خط مشـی . دهد هایی بصورت خط مشی براساس مشکالت دریافتی ارائه می حل جریانی است که راه

.دهد عمومی را نشان می

- رسیم که سیستم موفق براي خط مشیهاي مختلف به این نتیجه میبا اثرپذیر بودن سیستم خط مشی عمومی از محیط

الگوي اقتضایی یا ایجابی پاسخی مناسب براي . گذاري سیستمی است که قدرت انعطاف و تطبیق با محیط را در حد الزم دارا باشد

.این مسأله است

:الگوي اقتضایی

گذاري بـه عنـوان تنهـا این الگو برگرفته از نگرش سیستمی است که ما را از اتکا به یک روش و شیوه خاص در خط مشی

بـا اسـتفاده از . دانـد دارد و شرایط و موقعیت را عامل تعیین کننده در انتخاب شیوه مطلوب مـی اسب و مطلوب بر حذر میروش من

تـرین روش را ها و الگوهاي موجود بهتـرین و مناسـب از کلیه شیوهگیري یابند تا با بهرهگذاران امکان میالگوي اقتضایی خط مشی

کند و از جدایی بین ها و شرایط واقعی ایجاد میالگوي اقتضایی پلی بین نظریه. بپردازند خط مشی برگزینند و به کمک آن به انتخاب

.کاهدنظر و عمل می

-اي میالگوي اقتضایی در هر جامعه و فرهنگ در هر شرایط و موقعیتی پاسخگو و کارساز است زیرا شیوه مناسب را شیوه

هریـک از . آن جامعه خاص، سـازگاري داشـته باشـد ... نی، اقتصادي، اداري و سازمانی و داند که با شرایط فرهنگی، سیاسی و قانو

گذار باید با توجه بـه اثـرات ایـن گذارد که خط مشیها باتوجه به موضوع خط مشی در انتخاب الگو و شیوه مناسب تأثیر میمحیط

. عوامل به انتخاب شیوه مناسب اقدام کند

35

گذاريیند خط مشیهاي مؤثر بر فرآمحیط

هاي مؤثر، آثـار ها، شیوه ترکیبی و تلفیقی است یا آنکه با در نظرگرفتن اولویت محیطبهترین شیوه در مقابل اثرات محیط

با ضریب کمتري محاسبه گردد تا در نتیجه به انتخاب یک شـیوه اقـدام ها یک محیط اساس کار قرار داده شود و اثرات سایر محیط

.شود

گذاري باشـد اي خاص براي ایک سلسله مسائل و موضوعات، بهترین شیوه خط مشیي اقتضایی ممکن است شیوهدر الگو

گذاري دراین الگو هر بخشی از جامعه در امر خط مشی. ولی در همان جامعه براي مسائل و موضوعات دیگر لزوماً بهترین شیوه نباشد

گذاري در گردد و در هر مقطعی یک فرآیند خاص براي خط مشیاص وارد عمل میاي خگذاري با استفاده ازشیوهیا نفوذ برخط مشی

.کنندهاي عمومی در جامعه کار میاي از فرآیندها به همراه هم براي تعیین خط مشیحال عمل نیست بلکه مجموعه

بلکه فرآیندهاي مختلـف گیرد؛ مناط اعتبار قرار نمیگذاري نکته اساسی این است که تنها یک فرآیند معین در خط مشی

.شونددر شرایط گوناگون مورد استفاده واقع می

36

گذاري حاصل فرآیندهاي مختلفشکل ـ خط مشی

:جامعه

-رهبران سیاسی، اقتصادي، اجتماعی، گروه

نفوذ و عامه مردم هاي ذي

به شکل جامعه

دهند پاسخ می

اي را مسأله

کنند مطرح می

:سیستم حکومتی

قواي مختلف حکومت و سازمانهاي مربوط

.نمایند مسأله را دریافت می

:وضع خط مشی

تشخیص و تحریر مسأله .1

ها و نتایج آنها تجزیه و تحلیل راه حل.2

اتخاذ تصمیم در مورد خط مشی مطلوب.3

اجراي خط مشی .4

ارزیابی خط مشی و بازخور

:مدل اقماري

یا اقمـار را ایفـا گذاري در موارد مختلف مراجع و سازمانهاي متفاوتی نقش محور و عوامل مؤثر یدر مدل اقماري خط مش

گذاري، یک فرآیند معین و یک سازمان یا مرجع خاص بطور مطلق و همیشـگی در کـار براساس الگوي اقتضایی خط مشی. کنند می

گوناگون فرآیندهاي متفاوت بوسیله مراجع مختلف بکار گرفته باشد بلکه در شرایط و موقعیتهاي گذاري عمومی دخیل نمی خط مشی

باشتد مدلی هاي سنتی که بسیار مکانیکی و غیرقابل انعطاف می گذاري بر خالف مدل چنین برخوردي با موضوع خط مشی. شوند می

. و قابلیت انعطـاف کـافی را داراسـت باشد مند می دهد که واقعیات محیط را در نظر داشته، از فراگیري نسبتاً خوبی بهره را ارائه می

در این مورد محور اصلی و مرکز است و هاي عمومی بوسیله قوه مقننه وضع گردد و دراین صورت مجلس ممکن است اغلب خط مشی

.کنند نفوذي یا اقماري را نسبت به آن مرکز ایفا می نقش عواملسایر مراجع

فرآیند مبتنی بر قدرت

فرآیند سازمانی

فرآیند عقالیی

37

گذاري مدل اقماري خط مشی

:مدل چند بعدي

هاي منخصص و کارشناس امر، هاي جامعه از سوي مراجع مذهبی و سنتی و فرهنگ حاکم، دانش و فن از سوي گروه رزشا

نفوذ، قوانین و مقررات از طرف سازمانها و مراجع هاي ذي فشار و قدرت از طرف صاحبان قدرت، حمایت و عدم حمایت از سوي گروه

عمومی فرآینـدي گذاري بدین ترتیب فرآیند خط مشی. دهند گذاري عمومی شکل می فرآیند خط مشیگردند و به قانونی اعمال می

گـذاري عمـومی و عوامـل نمودار زیر مدل چند بعدي خط مشی. پیچیده و چند بعدي است که عوامل متعددي در آن دخیل هستند

.دهد مؤثر بر آن را نشان می

ر تفکیک شده و جدا نیستند و به نوبۀ خود بر یکـدیگر تـأثیر گذاري از یکدیگ عوامل مؤثر بر فرآیند چند بعدي خط مشی

هاي متفاوت، با وزن و هاي مختلف و در زمان گذاري در جوامع و فرهنگ عوامل مؤثر بر خط مشی. پذیرند گذارند و از هم تأثیر می می

هاي عمـومی جریان تعیین خط مشی شود و دراین مدل بر خالف مدل اقتضایی عامه مردم مستقیماً در هاي مختلفی ظاهر می قدرت

.دهد گذاري عمومی و عوامل مؤثر بر آن را نشان می نمودار صفحه بعد مدل چند بعدي خط مشی. نقشی ندارند

38

: مدل بررسی تلفیقی

ه در شـیو . بخش به عمـل آیـد دراین مدل کوشش شده تا تلفیقی بین شیوه عقالیی و مدل تغییرات جزئی و مدل رضایت

هاست در حالیکـه در مـدل تغییـرات ترین راه حلعقالیی هدف از بررسی تمام موارد و جزئیات آنها، دستیابی به بهترین و مطلوب

بخـش هاي پیشین در حد رضایتگیرند و به انجام دادن تغییراتی در تصمیمجزئی یا رضایت بخش کلیه موارد مورد بررسی قرار نمی

-آوریشان هزینهآید که تمامی آنها مورد نیاز نیست و جمع، اطالعات بسیاري بدست میدر شیوه عقالییترتیب بدین. شودبسنده می

بخش بسیاري اطالعات اصلی که ممکن است مفید باشد نادیده گرفته گیر است و بالعکس درمدل تغییرات جزیی و رضایتساز و وقت

.هاي آنها و استفاده از نقاط قوتشان داردمدل بررسی تلفیقی به منظور کم کردن نارسایی. شوندمی

کوشد بدون آنکه وارد جزئیات و نکات تفصیلی شود در ابتدا یک نظر کلی بر تمام موارد بیندازد تا مدل بررسی تلفیقی می

وسطح مـورد مطالعـه ها در ددر این مدل پدیده. زا را پیدا کند و به شیوه عقالیی آنها را دقیقاً و به تفصیل بررسی نمایدنقاط مشکل

دهد و دیگري با دید مقطعی که گیرند، یکی بررسی آنها با پوشش وسیع که در سطح گسترده کلیات را مورد مطالعه قرار میقرار می

هـاي شود، هرکدام از این دو سطح بررسی نقایص و نارسـایی در آن یک قسمت و مقطعی از پدیده بطور دقیق و تفصیلی مطالعه می

39

شـود و در بررسـی مقطعـی نیـز هاي ناشی از بررسی مقطعی دیده نمـی در بررسی وسیع و گسترده، نارسایی. پوشاندیدیگري را م

.یابدهاي گسترده که مستلزم صرف نیرو، وقت و منابع بسیاري است تقلیل و تخفیف میآلی بررسیمالحظات ایده

افراطـی شـیوه هـاي گرایـی داند و از آرمانگذشته نمیهاي گذار صرفاً خود را تسلیم تصمیمدر روش تلفیقی، خط مشی

هایی از چامعه مورد بررسی را به یک شیوه و پذیري و قدرت تطبیق، بخشگزیند که با انعطافکند و راهی را برمیعقالیی نیز حذر می

.آوردکند و از این تلفیق و ترکیب بهترین نتیجه را بدست میبخش دیگر را به شیوه دیگري مطالعه می

.سازدکند و در شرایط دیگري رها میاي اقتضایی است که همۀ آن خصایص را در شرایط معین کسب میروش تلفیقی شیوه

:ها ها ـ دریچهمدل جریان

شود؛ گذاري از سه جریان نام برده میدر این مدل برخورد به شیوه اقتضایی است و در خط مشی

: جریان مسائل و مشکالت) الف

شـود و از گردد، مسائل و مشکالت مطـرح مـی گذاري به مسائل و معضالت جامعه معطوف میدر این جریان نظر خط مشی

شود مسائل و مشکالت مذکور تعریف شـود و حـدود و گردند و سعی میگذار محسوس و معلوم میمجاري گوناگون براي خط مشی

افتـد یـا آنکـه هایی براي آن میشکل و ارزیابی آن به فکر یافتن راه حلگذار پس از شناخت مخط مشی. شودشعور آنها معین می

.گذارند ات به تدریج از اذهان دور شود و فراموش گرددمسأله را به حال خود وا می

: جریان سیاسی) ب

می تنظیم و گذاران باید براي آنها راه حل بیابند بوسیله مقامات دولتی و رسطی این جریان فهرست مسائلی که خط مشی

مقامات عالی کشور، رهبران جامعـه، نماینـدگان . این جریان شامل تعادل بین نیروهاي مختلف موجود در جامعه است. تدوین گردد

شوند اغلـب گیري این جریان مؤثرند و کسانی که در این جریان مؤثر واقع مینفوذ همه در شکلهاي ذيمجلس، عامه مردم و گروه

.شناخته شده هستندبراي افراد جامعه

:جریان خط مشی) ج

اي، نقش عمـده اي در هاي حرفهشود و محققان، اهل فن، متخصصان و گروههاي مختلفی تنظیم میدر این جریان راه حل

بازیگران این جریان براي. دهندهاي منطقی و علمی تشکیل میرا استداللدر این جریان اساس کار . کنندایفا می جریان خط مشی

ها، خصوصیات و نقاط قوت حل این جریان پس از تعیین راه. کنندهمگان آشنا و مشخص نبوده و بطور غیر علنی نقش خود را ایفا می

.سازدحل را مشخص میو ضعف هر راه

ر گرفته حل مشکل مورد نظر از طریق اتخاذ تصمیم در نظ اي براي راهکنند دریچهزمانی که این سه جریان با هم تالقی می

ها براي شود که مشکل بصورت جدي خودنمایی کرده، از نظر سیاسی مطرح شود و راه حلشود و دریچه حل مشکل زمانی باز میمی

خـط شود و پـس از آن گیري عمومی مهیا میپیوستگی و تالقی و برخورد است که لوازم تصمیمآن ارائه گردد و در این مرحلۀ بهم

. آیـد گذارند و از تالقی آنها خط مشی بدست مـی گانه برهم تأثیرمیهاي سهبدین ترتیب جریان. شودمیمشی شکل گرفته و ظاهر

دهد که در آن هم سیاست، هم تعقل و منطـق و اي نشان میگذاري را بصورت فزایندهها، خط مشیها ـ دریچه بطورکلی مدل جریان

برخـورد گذاري را در ایـن مـدل حاصـل خط مشی. اندفیق و ترکیب شدههم پیوندهاي سازمانی مطرح هستند و همه با یکدیگر تل

40

پـذیري بـه شود و بـا انعطـاف هاي موجود به اشکال مختلف ظاهر میاند که باتوجه به شرایط و موقعیتهاي مختلفی دانستهجریان

.گرددانتخاب خط مشی منتهی می

گذاري عمـومی را بصـورت قی و سیستماتیک است که خط مشیپذیر، تلفیها، مدلی جامع، انعطافها ـ دریچه مدل جریان

دهـد تـا عوامـل و گذاري در این مدل به ما امکان میچند سطحی بودن فرآیند خط مشی. فرآیندي چند سطحی تبیین نموده است

.دنبال کنیمهایی را که در وضع خط مشی مؤثرند به سادگی بررسی کرده، اثرات هریک را بطور مجزا و به همراه هم جریان

:گذاري عمومی هاي خط مشیشبکه

اي و میان تعداد گیري عمومی در فرآیندي شبکهگذاري عمومی بر این اصل استوار است که تصمیماي خط مشیمدل شبکه

.پذیردباشند، صورت میز قدرت، اطالعات و منابع مینسبتاً زیادي از بازیگران مختلف که هریک داراي میزان معینی ا

اي هستند که در مورد مسـائل و اي در این مفهوم الگوهاي نسبتاً ثابتی از روابط بین بازیگران به هم وابستهساختار شبکه

.گیرندمشکالت به همراه هم تصمیم می

شود که منابع متفـاوتی را در راجع مختلف اطالق میاي از روابط بین نهادها و مگذاري عمومی به مجموعهشبکه خط مشی

.کنندباشند، اتخاذ تصمیم میاختیار دارند و با اتکا به آنها در جهت حل یک مشکل عمومی که همه در آن ذینفع می

فراموش شدن مشکل و پذیرش آن

اتخاذ خط مشی

دریچه حل مشکل

: جریان مشکل

شناخت مشکل و طرح مسأله

عمومی

انطباق و تالقی (

)سه جریان

وقف ارائه گزینه هاي حل مشکلت : جریان خط مشی

هاي حل مشکل ارائه گزینه

: جریان سیاسی

فشار نهادهاي مختلف و افکار عمومی

تفاوتی کاهش فشار سیاسی و بی

41

ـ هاي بوروکراسی دولتی نظیر چشمتوان کاستیاي میبا اتخاذ رویکرد شبکه اف و اندازهاي محدود، کمبود منابع، عدم انعط

مخل هاي اجتماعی و عوارض جانبی دانش محدود و کهنه و نیز نقایص نظام بازار مانند ناتوانی در ارائه خدمات عمومی، ایجاد نابرابري

.ها را مرتفع ساخترا جبران نموده و این نارسایی

:مدیریت مسائل عمومی

گذرد آگاهی مسائل و مشکالتی که در جامعه می ها و کل ساختار بخش عمومی ازاز طریق مدیریت مسائل عمومی سازمان

هاي مناسبی را براي آنها تنظیم کند و پاسخآوري میهر سازمانی در ارتباط با هدف و مأموریت خود، مسائل مربوط را جمع. یابندمی

.نمایدمی

طور جامع نسبت به مسائل کوشد آگاهی و دید خود را باي است که یک سازمان ضمن آن میمدیریت مسائل عمومی برنامه

.هاي عمومی افزایش دهدعمومی افزایش و از این طریق میزان اثربخشی خود را در فرآیند تنظیم خط مشی

شود تا سازمان محیط خود را بهتر بشناسد و به مسائل پیرامون خود اهمیـت بیشـتري مدیریت مسائل عمومی موجب می

.مومی کوششی براي شناخت مسائل و اداره آنهاستآگاهی از مشکالت در مدیریت مسائل ع. بدهد

:تواند مفید باشدگذاري میرعایت موارد زیر در شناخت محیط براي انتخاب شیوه مناسب خط مشی

هاي حاکم در جامعه و تعیین اولویت آنها شناخت ارزش)1

ها و منابع موجود در جامعه شناخت امکانات و ظرفیت)2

و تعیین شدت و اهمیت آنها شناخت مسائل و مشکالت جامعه )3

شناخت ساختارهاي سازمانی رسمی و غیر رسمی موجو در جامعه )4

42

کتاب

گذاريفرآیند خط مشی

عمومی

43

فصل اول

:گذاريماهیت مسائل و مشکالت عمومی خط مشی

گذاري بکار و با مضامینی متفاوت درمتون علمی مربوط به خط مشیبطور کلی » مسأله یا مشکل عمومی«اصطالح و مفاهیم

شود ممکن است براي فرد دیگر موجبات رفاه و آسایش را فراهم واقعیت این است که آنچه براي یک فرد مشکل تلقی می. رفته است

شـوند و بـراي تفکیـک ضمناً تمامی مسائل و مشکالت، عمومی نیستند و همه مشکالت عمومی نیز بصورت مسائل ظاهر نمـی .کند

توان به نقش مردم در ارتباط با مشکالت و مسائل عمومی توجه کرد زیـرا معمـوالً در مواجهـه بـا می مشکالت عمومی و خصوصی،

کننـد در حالیکـه حـل مشـکالت مشکالت عمومی گروهی از شهروندان به سازماندهی نیروها و اقدام براي حل مشکل مبادرت می

مام به شناسایی مسأله یا مشکل گاهی بصـورت ذهنـی، گـاهی اهت. غیرعمومی از پشتیبانی و حمایت کافی مردم برخوردار نیستند

به هنگام شناسایی عینی مشکالت، درسنجش و بررسی پیامدها، رویدادها و . کندبصورت عینی و گاهی نیز به هر دو صورت بروز می

بر چگونگی بررسـی و شود در حالیکه در شناسایی مشکالت بصورت ذهنی و نظريمسائل اجتماعی از معیارهاي علمی استفاده می

.تفسیر مسائل تأثیر اساسی دارند

: گذاري عمومیفرآیند خط مشی

گذاري شامل مراحل زیر است؛ فرآیند خط مشی

مرحله شناخت، درك و بیان مسأله یا مشکل)1

ها و اجتماعـات یها و رخدادها، سخنرانها، گزارشتوان به تأثیر مطالعات، تحقیقات و بررسیازمیان این گروه از عوامل می

کنند و به دنبال آن ضرورت پیگیري و اقدام از سوي اشاره کرد که به نحوي از انحاء نیازها کمبودهاي شهروندان را بیان می

.شودسازمانهاي عمومی احساس می

مرحله ارجاع و طرح مسأله در سازمانها و مؤسسات عمومی)2

شـود تـا بـراي یـافتن راه حـل و ع آن به سازمانهاي عمومی اقدام مـی بعد از شناخت و درك مسأله، براي بررسی و ارجا

.ها و انتظارات عمومی، عملیات و اقدامات اجرایی خود را شروع نمایندجوابگویی به خواست

گیري، تهیه و تدوین خط مشی عمومیمرحله شکل)3

هاي مذکور درمرحله قبل موضوع یا مکانیزم ها ودر این مرحله نیاز به رفع مشکل احساس شده و با توسط به یکی از اهرم

در این مقطع سازمان مزبور در ارتباط با اهداف و رسالت سازمان عمومی مشکل . شودبه سازمانهاي عمومی ارجاع داده می

ي هاي مطلوب برایابی به راه حلکند و حاصل این فعالیتها، سعی کارکنان، سازمان در دسترا بررسی و تجزیه و تحلیل می

. رفع مشکل است

عمومیمرحله قانونی کردن و مشروعیت بخشیدن به خط مشی)4

.شودبعد از انتخاب راه حل مطلوب در جهت قانونی کردن آن تالش می

مرحله ابالغ و اجراي خط مشی عمومی)5

مرحله ارزیابی خط مشی عمومی اجرا شده)6

44

فصل دوم

:گذاري عمومیهاي خط مشیمدل

مدل، بازسازي و تلخیصی از واقعیـت اسـت کـه بـا در برداشـتن . یی انتزاعی از دنیاي واقعیات هستندهاها برداشتمدل

:هاي مدل عبارتند ازویژگی. کندهاي اصلی آن، شناخت ما از واقعیت مورد نظر را تسهیل میویژگی

.ساده و خالصه بوده و قدرت نظم دهندگی داشته باشد)1

.ده مورد نظر باشدهاي اصلی و مهم پدیگویاي جنبه)2

.باید با واقعیتها هماهنگی و تطابق داشته باشد)3

.ها را یاري دهداثر بخش و مفید باشد و در کاربردها، اهل حرفه)4

.ها کمک کندبه تسهیل امر تحقیقات و بررسی)5

.ها کارساز و مؤثر باشددر تبیین و تشریح پدیده)6

:ها عبارتند ازمدلفواید کاربردهاي این . ربرد بیشتري دارندهاي مفهومی، کاگذاري عمومی، مدلدر حوزه خط مشی

A(کنند؛هاي ما را در مورد خط مشی و سایر مسائل اجتماعی، بطور ساده و روشن بیان میاندیشه

B(هاي مهم مشکالت خط مشیشناسایی جنبه

C(سازند گر میهاي اصلی مسائل و مشکالت، ما را قادر به ایجاد ارتباط با یکدی ژگی با تأکید بر وی.

D(ها در جهتی روشن هدایت شود دهد که تالش تشخیص مسائل مهم از غیرمهم، این توانایی را می.

E(دهیم بینی پیامدهاي آن پیشنهادهایی ارائه شود که براي خط مشی عمومی و پیش شرایطی فراهم می.

:یک بازده نهاییخط مشی به مثابه : مدل نهادي

هاي سیاسی برمؤسسات دولتی نظیر قواي اند؛ بطورکلی فعالیت ی مطالعات علوم سیاسی بودهسازمانهاي دولتی کانون اصل

از لحاظ قانونی خط مشی عمومی بوسیله این نهادهـا . ها متمرکز است گانۀ مقننه، مجریه و قضائیه، سازمانهاي محلی و شهرداري سه

.لتی داراي چند ویژگی استاتخاذ خط مشی بوسیله نهادهاي دو. شود تعیین، اجرا و اعمال می

.بخشد دولت به خط مشی مشروعیت می) الف

تشکیالت دولتی . شود هاي عمومی که از سوي دولت براي اجرا در سطح جامعه ابالغ و اعمال می گستردگی و فراگیري خط مشی) ب

.کنند ها استفاده می از الگوهاي سازمان یافته رفتار افراد و گروه

45

:گذاري به مثابه فعالیتی سیاسی مشی خط: مدل فرآیندي

گذاران، رؤسـاي جمهـور و دیگـر نفع، قانون هاي ذي هاي انتخاب کنندگان، گروه علوم سیاسی ـ رفتاري به بررسی فعالیت

هـا یـا فرآینـدهاي فعالیت«یکی از اهداف اصلی این بررسی، مشخص کردن الگوهاي قابل شناسایی . فعاالن سیاست پرداخته است

. بوده است» یسیاس

هاي سیاسی گذاري در قالب فعالیت مراحل خط مشی

ها مجموعه فعالیت مراحل خط مشی گذاري

هاي پیشنهادي شناسایی مشکالت تدوین خط مشی.1کار براي بحث تنظیم برنامه - اعالم نیازها براي اقدام دولت

عمومی توسعه و بسط پیشنهادهاي برنامه حل مشکل

انتخاب یک پیشنهاد ها تدوین راه حل. 2

جلب پشتیبانی سیاسی براي خط مشی ها خط مشی) مشروعیت بخشیدن(قانونی کردن . 3

ها اجراي خط مشی.4هاي ساالري دیوان -اجراي آن بصورت یک قانون سازماندهی

تأمین منابع مالی یا ارائه خدمات ـ وضع مالیات

ها ارزیابی خط مشی.5هاي دولت ـ رش بازده نتایج برنامهبررسی برنامه ـ گزا

پیشنهاد تغییرات و اصالحات

:ها خط مشی به مثابه حاصل تعادل و تعامل بین گروه: مدل گروهی

افـرادي کـه . گذاري گروهی بر این فرض است که تعامل بین گروهها، عامل اصلی تعیین خط مشی اسـت نظریه خط مشی

.بند، خواستار برآورده شدن نیازهاي خود از طریق دولت هستندیا بطور رسمی و یا غیر رسمی تشکل می

کسـب منـافع مـذکور نقش افراد زمانی مؤثر خواهد بود که فقط به منزله بخشی از یک گروه یا به مثابه نماینده آن، براي

هاي ذیل حل گروهی را به شیوهکند، نظام سیاسی اختالفات گروه به منزله یک حلقه ارتباطی بین افراد و دولت عمل می. اقدام کنند

.کند و فصل می

ایجاد نظم و ضابطه در تعامل گروهی )1

ها ایجاد مصالحه و موازنه میان منافع گروه)2

هاي عمومی گیري خط مشی ها به جریان شکل تسري مصالحه و سازش گروه)3

ها ها و مصالحه نامه محقق ساختن و اجراي توافق)4

توازن مبارزات گروهی است و نقطه تعادل از طریق تغییرات گرایش خـط مشـی خط مشی عمومی همیشه حاصل تعادل و

.شود نفع داده می هاي ذي بسوي منافع برخی از گروه

46

:گذاري گروهی و تغییر خط مشی نمودار مدل خط مشی

خط مشی موردنظر گروه ب خطی مشی مورد نظر

ز افزایش قدرتپس ا گروه الف

. دار را بر اسـاس تعامـل گروهـی بیـان کننـد گذاري گروهی مایلند که همه فعالیتهاي سیاسی جهتطرفداران خط مشی

این نیروها با ارائه معیارهایی مشخص، . ها، ائتالفی را بوجود آورندکنند که از اکثریت گروهنیروهاي فعال در عرصه سیاست تالش می

هایی باید در ائتالف حاکم شرکت داشته باشند و هر اندازه که تعداد گروه براي انتخاب یک مسئول بیشتر گروه کنند که چهمعین می

کنـد و مختلف، به ایجاد تعادل و توازن کمک مـی هاي عضویت افراد در گروه. تر خواهد بودباشد مسائل مورد عالقه، آن گروه متنوع

ها، بـه تعادل حاصل از تعامل گروه. هاي حاکم و پذیرفته شده را نداشته باشدز ارزششود که هیچ گروهی فرصت تخطّی اموجب می

.شودهاي رقیب ارزیابی میکند و قدرت هر گروه درمقایسه با قدرت گروهها در سیستم نیز کمک میتعادل و توازن موقعیت گروه

:» حداکثر دستاورد اجتماعی«خط مشی به مثابه : مدل عقالیی

هایی ها باید خط مشیاي است که نتیجه آن کسب حداکثر دستاورد اجتماعی است بنابراین دولتعقالیی شیوه خط مشی

تعریف در این . هاي اجراي آن به باالترین حد برسدرا انتخاب کنند که نسبت منافع اجتماعی آن را براي جامعه، در مقایسه با هزینه

: زشود که عبارتند ادو نکته مهم مالحظه می

.شود که هزینه اجراي آن از منافع حاصل از اجراي آن بیشتر نباشدهر خط مشی فقط در صورتی پذیرفته می)1

هـا، اي را انتخاب کنند که در مقایسـه بـا هزینـه هاي پیشنهادي، گزینهگیرندگان باید از میان خط مشیتصمیم)2

.بیشترین منافع را در بر داشته باشد

گذاران باید؛قالیی، خط مشیبراي انتخاب یک خط مشی ع

A(هاي ارزشی جامعه و اهمیت آنها واقف بر همه اولویت

B(هاي موجود خط مشیآشنا بودن با همه گزینه

ب الف

افزایش نفوذ گروه ب و

تغییر خط مشی به سود

بنفوذ گروه الفنفوذ گروه

نقطه تعادل

جدید

نقطه

تعادل

47

وقتی که مقدار

هزینه از منفعت

بیشتر باشد

C(بینی همه پیامدهاي ممکن براي هر گزینه خط مشیپیش

D(هامحاسبه منفعت به هزینه براي همه گزینه

E( انتخاب کاراترین گزینه به عنوان خط مشی مطلوب

بینی درست پیامدهاي آنها ها، توانایی پیشهاي خط مشیگذاري عقالیی دستیابی به اطالعات درباره گزینهط مشیالزمه خ

گیري اسـت کـه تصمیمگذاري عقالیی باالخره نیازمند یک سیستم خط مشی. و قدرت محاسبه دقیق هزینه نسبت به منفعت است

.تسهیل کند گیري خط مشیخردگرایی را در شکل

Y )منافع(

X )هاهزینه( A B C D

:ادراك در فرآیند عقالیی: مدل احساس

:در مدل عقالیی براي تعریف مسأله باید دو مرحله را از هم متمایز نمود که عبارتند از

یابند، اگر در این هاي بیرونی مشکل را در میها و رویهاران عارضهگذدر این مرحله خط مشی حساس مشکل)1

.گیري اقدام نماییمتصمیمی سطحی و موقتی اتخاذ شده و تصمیم عقالیی نیستمرحله به تصمیم

ادراك مشکل)2

:گذاري عقالییموانع خط مشی

هـاي ه باشد به جز منـافع افـراد و گـروه آن توافق کلی وجود داشتمعموالً هیچ منفعت اجتماعی وجود ندارد که در مورد )1

.معدود

هاي ناسازگارعدم بررسی منافع و هزینه)2

هايمنحنی مجموعهزینه

اجتماعی

a نقطه سر به سر

b

منحنی

هايارزشمجموع

اجتماعی

48

گذاران براي اتخاذ تصمیمات بر مبناي اهداف اجتماعی عدم وجود انگیزه در خط مشی)3

.ی ندارنداي براي افزایش نفع خالص اجتماعگذاران جز اینکه به رفع نیازها براي پیشرفت امور بپردازند انگیزهخط مشی)4

اند بدلیل هاي قبلی، مورد قبول واقع نشدهگیريهایی که در جریان تصمیمگذاران از بازبینی گزینهباز نگهداشتن خط مشی)5

.هاي کنونیها و خط مشیهاي عظیم در مورد برنامهگذاريسرمایه

هاي قابـل جریان شناسایی همه خط مشیدر ) ها آوري دادهاز جمله هزینه جمع( آوري اطالعات شمار براي جمعموانع بی)6

گزینش و پیامدهاي آن

هاي احتمالی و منافعبینی در علوم رفتاري و اجتماعی و زیستی و فیزیکی در درك هزینهعدم توانایی پیش)7

هايترین فنون تحلیلی بدلیل دخالت ارزشها و منافع به کمک پیشرفتهعدم وجود قدرت کافی براي محاسبه دقیق هزینه)8

مختلف سیاسی، اقتصادي، فرهنگی

بینی بدلیل عدم قطعیت در مورد هاي قبلی براي کاهش احتمالی پیامدهاي ایذائی و غیرقابل پیشمتکی بودن به خط مشی)9

هاي مختلف خط مشینتایج گزینه

می در گـذاري عمـو گیري بدلیل ماهیت تقسیمِ کار و تخصصی شدن خط مشیمشکل نمودن هماهنگی در فرآیند تصمیم)10

هاي بزرگدیوان ساالري

:گذاري بعنوان انتخابی عقالیی در شرایط رقابتیخط مشی: نظریه بازي

اي شرایط رقابتی بـه گونـه . پردازدمی) گروه(این نظریه به بررسی تصمیمات عقالیی در محیطی رقابتی بین دو یا چند نفر

-در این نظریه، بهترین پیامد رابه عملکـرد تصـمیم . طرف دیگر است است که بازده هر گزینه براي یک طرف مرتبط به نتایج گزینه

.سازدگیرنده مقابل وابسته می

پردازند که با هم ارتباط خیلی نزدیکـی هایی به انتخاب میگیران در مورد گزینهدرتئوريِ بازي نظر بر این است که تصمیم

نند که نه تنها بیانگر عالیق و توانایی خودشان بلکه انتظارات و عملکرد گذاران باید به نحوي رفتار خود را تعدیل کدارند و خط مشی

.یک بازیگر ممکن است یک شخص، گروه یا دولت باشد. اشخاص دیگر باشد

دهد که اگر افراد کامالً عقالیی تصمیم این تئوري نشان می. گذاري استنظریه بازي یک الگوي ذهنی و استقرائی خط مشی

.آمیز به چه صورت موضع خواهند گرفتهاي رقابتبگیرند، در وضعیت

)بازیگر الف(

تغییر مسیر ادامه مسیر

بازیگر ب 2نتیجه 1 نتیجه گزینه اول

4نتیجه 3 نتیجه گزینه دوم

گیري عقالیی است که در آن براي رسیدن به استراتژي اشاره به تصمیم. اصل اساسی نظریه بازي وجود یک استراتژي است

پردازان بـازي بـراي تبیـین شود، نظریهزده بهینه حتی بعد از در نظرگرفتن تمامی حرکات احتمالی طرف مقابل اقداماتی طرح میبا

براي حمایت یک بازیکن در برابر بهترین بـازي » کم ـ زیاد «طرح استراتژي . برندرا بکار می» کم ـ زیاد «استراتژي عقالیی اصطالح

.طرف مقابل است

:خط مشی بعنوان بازده سیستم: تمیمدل سیس

49

هابازداده فراگرد هاداده

هااقدام

هاتصمیم

هاخط مشی

خرده سیستم

سیاسی

انتظارات

نیازها

منابع

هاحمایت

بازخور

سیستم سیاسـی . شود که در داخل تشکیالت و محدوده سیستم نباشد ولیبا آن مرتبط باشدمحیط به وضعیتی اطالق می

ه ادبـازد . دهـد هاي مختلـف اختصـاص مـی اي از ساختارها و فرآیندهاي مرتبط است که منابع جامعه را با اقتدار به بخشمجموعه

-مدل سیستمی خط مشـی . شوندپدیدار می ع تخصیص یافته بصورت تصمیمات و اقداماتی است که بصورت خط مشیسیستم، مناب

.گذاري بصورت زیر است

محیط محیط

محیط محیط

اي لب سیستم به مجموعهکند، نظریه خط مشی در قاعمومی را به مثابه بازده سیستم بیان میها، خط مشینظریه سیستم

از نهادها و فعالیتهاي قابل شناسایی اشاره دارد که نیازها را به تصمیمات معتبري که نیازمند پشتیبانی تمامی قشرهاي جامعه باشـد

.نمایدتبدیل می

کنند، ی میگذاري را پشتیبانها نتیجۀ تصمیمات مراجع خط مشیگیرد که افراد یا گروهحمایت از سیستم زمانی صورت می

.دهندپردازند و خود را با خط مشی وفق مینمایند، مالیات خود را میاز قانون تبعیت می

پردازد،هاي ذیل میسیستم خود را از طریق مبادرت به فعالیت

هاي رضایت بخشارائه بازداده)1

اتکا به نیروي درونی خود)2

استفاده از قدرت اقتدار)3

: بخش مدل رضایت

-هاي روانی، اجتمـاعی تصـمیم گیري از جنبه رفتاري مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت و بر جنبهمدل، تصمیم در ارائه این

هایی را هاي حداکثر و حداقل، بدیلگیرندگان بجاي جستجوي راه حلدر این مدل تصمیم. اي شده استگیري در سازمان تأکید ویژه

.سازدبخش محقق میر حد رضایتگیرنده را دانتخاب خواهند کرد که اهداف تصمیم

:ها بر اساس موارد زیربخش جستجویی است براي گزینهفرضیات اصلی مدل رضایت

.گیردبخشیِ خواسته صورت میآنها بر مبناي درجه رضایتها بر مبناي عملکردهاي گذشته بوده و ارزیابی جستجوي بدیل)1

50

هاي جدید مطابق سطوح مختلف یابد و بدیلوي مدیر ادامه میزمانی که معلوم شد هیچ بدیلی ارضا کننده نیست، جستج)2

.شوندهاي جدید ارزیابی میبخشی و خواستهرضایت

از محاسن . بخش است نه کیفیت بهینهیابی به کیفیت رضایتبخش، تالش نهایی دستگذاري به روش رضایتدر خط مشی

. کندبینانه برخورد میتماعی، سازمان نسبت به مسائل و مشکالت، واقعگیري این است که براساس نظریه روانی ـ اجاین مدل تصمیم

بخش معین شود که سئوال کنیم براساس چه ضوابطی سطح رضایتگیري زمانی روشن مینارسایی عمده این روش تصمیم

شـود کـه وم رو به رو نمـی هاي شناخته شده و معلگیري با بدیلانسان همیشه در تصمیم. کندرا مشخص میشود و چه کسی آنمی

اطالعی کامل از هـدفی کـه مطلـوب با مقاصد ناسازگار و با بیها مشخص باشد و براي فزونی بخشیدن به اهداف ارزشمند نتایج آن

-هاي عقلی در جستجوي جایگزین ساختن تصمیمشوند نیز مواجه است و باتوجه به محدودیتاوست و یا مانع از شناخت محیط می

آید که از نقاط ضعف روش جایگزین کردن، مدیر در این روش براي جستجوي شقوق دیگر و تالش بخش بر میه یا رضایتگیري بهین

.کنندآوردن به نوآوري و خالقیت نیاز شدیدي احساس نمیدر ابداع، روي

:هاي گذشتهخط مشی بعنوان اعمال تغییرات در فعالیت: مدل جزئی ـ تدریجی

.شودتداوم فعالیتهاي گذشته دولت با اعمال تغییراتی جزئی نام برده میاز این مدل بعنوان

هاي خط مشی گذاران را از شناسایی تمامی گزینههاي زمان، اطالعات مورد نیاز و هزینه، در این مدل خط مشیمحدودیت

گذاري اجتماعی روشـن و محاسـبات فهاي سیاسی نیز مانع فراهم شدن زمینه الزم براي هدمحدودیت. داردو پیامدهاي آن باز می

کند و گذاري را آشکار میمشیمدل جزئی ـ تدریجی ماهیت غیرعملی و اجرایی مدل جامع عقالیی خط . دقیق هزینه و منفعت است

.دهدگیري را ارائه میتري از تصمیمکارانهروش محافظه

گیـري ها، تصمیمات گذشته بعنوان مبناي تصـمیم ها، خط مشیشود زیرا برنامهنگر محسوب نمیاین مدل یک مدل پیش

گیرند و با افزایش و کاهش در آنها به تصـمیمات جدیـد هاي جاري و گذشته مالك عمل قرار میبرنامه. شودجدید در نظر گرفته می

.رسندمی

براي بررسی و مطالعـه گذاران به این شیوه این است که آنها وقت، اطالعات و منابع مالی الزم را رغبتی خط مشیعلت بی)1

.هاي خط مشی موجود، در دسترس ندارندتمامی گزینه

-هاي قبلی را مـی هاي کامالً جدید یا متفاوت، مشروعیت خط مشیگذاران بدلیل عدم قطعیت پیامد خط مشیخط مشی)2

.پذیرند

ه تغییرات عمده و اساسی را هاي موجود بعمل آمده باشد که هرگونهاي کالنی در خصوص برنامهگذاريممکن است سرمایه)3

.در مورد آنها غیرممکن نماید

در بودجه است رسیدن به توافق زمانی که مسائل مورد بحث تنها افزایش و کاهش . رسداز لحاظ سیاسی مناسب بنظر نمی)4

را شـدت ها و تصمیمات اختالف و تعارضگیرد، در وضعیتی که تغییرات در برنامهگذاري به آسانی صورت میدر خط مشی

.اي داردمدل جزئی ـ تدریجی در کاهش تعارض، برقراري ثبات و حفظ سیستم سیاسی نقش سازنده. بخشدمی

51

:ترکیب دو مدل: مدل بررسی تلفیقی

مدل تلفیقی . گذاري اتخاذ شدریجی در خط مشیهاي مدل عقالیی و جزئی ـ تد تها و محدودیاین مدل در قبال نارسایی

که پدیده و مفاهیم را در تصمیمات عالی و استراتژیک با مسائل سطوح پایین و تدریجی کـه بـراي سـطوح بـاالتر اي ترکیبی شیوه

. گیرينماید و همچنین شامل مقرراتی است براي تخصیص منابع در میان سطوح تصمیمشود، تلفیق میتدارك دیده می

حال راهبـرد مدل عقالیی در جستجوي آن است ولی در عین هایی است کهها و گزینهشیوه تلفیقی کمتر به دنبال راه حل

شیوه بررسـی تلفیقـی در . کندگیرنده فراهم میتري را نسبت به شیوه جزیی ـ تدریجی براي تصمیم بهتر و زمینه خالقیت مناسب

.زییتعمق و بررسی مسائل به دو نوع عدسی تشبیه شده است، یکی عدسی وسیع و باز و دیگري عدسی محدود و ج

زا پیـدا شود و سپس وقتی در این بررسی نقطه مشـکل در مدل تلفیقی ابتدا مسأله بطور گسترده ولی سطحی بررسی می

.گیردشد، آن نقطه بطور دقیق مورد برسی تفصیلی قرار می

الگوهاي نحوه اتخاذ خط مشی براساس. این مدل بررسی تلفیقی، ترکیبی از دو مدل تغییرات تدریجی و مدل عقالیی است

گذار عقالیی ممکن است بطور منفرد و با اتکا به خود تصمیمی یک خط مشی. پذیردگذاري بطور متفاوت انجام میمختلف خط مشی

در عوض همتاي جزیی ـ تدریجی او سعی در حفظ موقعیت کنونی و موجود دارد زیرا به فرصتهاي اساسی براي ایجاد . را اتخاذ نماید

.مند نیستتغییرات عمده عالقه

گذاري هاي ابتکاري ـ سازنده دارد و این شیوه خط مشیمدل تلفیقی در بهترین حالت بیشترین سازگاري را با دیدگاه

. کندتوانایی و استعداد انسان را براي سازگاري با شرایط متغیر و در حال تحول حتی تغییرات عمده، مساعد تلقی می

:هایی است ه این الگو شامل عناصر و مؤلفهدهد کمطالعه شیوه تلفیقی نشان می

هاي ها با توجه به رویدادها در زماننماید که هدف آن مطالعه مسائل و دیدگاهاین شیوه نوعی فرآیند بررسی را معرفی می- 1

دهد هاي آینده خط مشی را براي توسعه فعالیتها نشان میگیريجهتمتفاوتی است که

ریزي مفصل و برنامهگزینش نظر دارد تا روشن سازد کدام یک از مسائل اساسی براي مطالعه، عنصر دوم به رویه انتخاب و -2

.شمارد، انتخاب شودجزیی که استفاده از منابع محدود سازمان را مجاز می

هاي فرعی و جزیی مسائل بطور تدریجی اسـت کـه بـا توجـه بـه ریزي مفصل زیر مجموعهاین شیوه شامل بررسی برنامه- 3

.شودگذاري عمومی، تجزیه و تحلیل میهاي مورد نظر راهکارهاي مختلف براي حل و فصل مسائل خط مشیمتغیر

:مدل انتخاب عمومی

تـوان تقسـیم و توزیـع شودکه کاالها و خدمات عمومی کمیاب را در جامعه چگونه میدر این رویکرد این هدف دنبال می

دهد که این انسان چگونه در مورد مصرف و تولید کاالها و گیرنده، توضیح میک تصمیماین مدل با برداشتی از انسان بعنوان ی. نمود

جه بـا امکانـات و گیرنده مواتصمیم. دهدگیري، انتخاب خود را انجام میخدمات عمومی، تحت قوانین و ساختارهاي مختلف تصمیم

پردازد گیري به اتخاذ تصمیم میهاي تصمیممختلف شیوه شود و با در نظر داشتن مزایاي نسبی حاصل از انواعهاي خاصی میفرصت

طراحان این الگو معتقدند که ارائـه .پردازدگیري میو در چنین شرایطی با قصد و نیت در پی حصول نتایج مورد نظر خود به تصمیم

.پذیر استخدمات و تولید کاالهاي عمومی در قالب دو تصمیم جداگانه انجام

52

ومی باید آن خدمات را ارائه داده یا کاالها را تولید نمایند؟هاي عمآیا سازمان)1

چگونه این خدمات و کاالها باید ارائه و تأمین شود؟)2

:در مدل انتخاب عمومی باید مسائل زیر را مورد مالحظه قرار داد

A(کم اهمیت تلقی کردن نقش کارکنان عمومی

کند و به نظـر آنهـا خواسـته کاکنـان ی نقش مثبتی را منظور نمیهاي عمومتئوري انتخاب عمومی براي کارکنان سازمان

ها از تخصص خود براي افزایش هزینه، حقوق ماهانـه و هاي اجرایی و افزایش بودجه است و بوروکراتعمومی در جهت رشد دستگاه

.کنندترفیعات خود استفاده می

B(مشکل مساوات و برابري

هـاي عمـومی کـارایی ست که سیستم بازار براي ارائه خدمات و تولید کاال از سـازمان فرض مدل انتخاب عمومی بر این ا

توانند به مناطقی که توجـه و رضـایت بیشتري دارد و چنانچه شهروندان از نحوه ارائه خدمات یک منطقه رضایت نداشته باشند می

.کند نقل مکان نمایندآنان را جلب می

C( خدمات یا تولید کاالهامسأله تعیین بخش سوم و قرارداد

عرضـه شـده هاي دولتـی به مسئوالن سازمان 1980سازي بعنوان مکانیزم خط مشی عمومی در دهه پدیده مهم خصوصی

: سازيپردازان مدل انتخاب عمومی خصوصیاست و به عقیده نظریه

.هددکنند، کاهش میساالري را که نفع شخصی خود عمل میبازده منفی دیوان) الف

. بخشدهاي تجاري و گرایش به بازرگانی را در محدوده سازمانهاي عمومی رونق میفعالیت) ب

.سازدتر میهاي ارائه دهنده خدمات یا تولیدکنندگان گستردهرقابت را براي عقد قراردادها در میان طرف) ج

هـا در ی به منظور افزایش کـارایی ایـن سـازمان هاي عمومدار اجراي برنامهبخش خصوصی را بعنوان مجري و عهده ) د

.دهدفرآیند عملیات شرکت می

:نظمشرایط مبهم و بی درگیري تصمیم: مدل آشفته

گیري در دنیاي العملی بود در مقابل مدل عقالیی و سیاسی، که فاقد قابلیت کافی براي تصمیماین مدل عکس

.ثبات و پر از ابهام امروز استپیچیده بی

این . شوند که فاقد وضوح و شفافیت هستندیافته محسوب میهاي سازماننظمی، بی.G.Cها در مدل مانساز

:کند که عبارتند ازابهام به سه صورت جلوه می

اي از ابهام قرار دارند و گیرندگان غالباً روشن و مشخص نیستند و در هالههاي تصمیماولویت :هاستمشکل اولویت.1

گیري نامشخص، نامنسجم و متغیر ها در آغاز تصمیماولویت. گردنداتخاذ تصمیم مشخص می حتی گاهی بعد از

.هستند

گیرندگان آگاهی و شناخت خود را در این زمینه بوسیله اعضاي سازمان و تصمیم: ابهام در روابط علت و معلولی است.2

.کنند که علت اصلی کدام استتوانند با اطمینان اظهار آورند و هیچگاه نمیآزمون و خطا بدست می

آنان با توجه به عالیق، نیروها و زمانی که در اختیار دارند : گیري استابهام ناشی از اعضاي دخیل در فرآیند تصمیم.3

.شوندپیوندند یا از آن جدا میگیري میبه جرگه تصمیم

53

:شوداز تالقی تصادفی و اتفاقی چهار جریان حاصل می GCمدل

A(کنندگرفتن تصمیمی را ایجاب میهایی که اب و موقعیتفرصتهاي انتخ.

B(پردازدهایی که به حل مسائل و مشکالت میپاسخ.

C(هاي زمانی متراکم توجه محدودي به مسأله دارندگیرنده که با برنامهاعضا و افراد تصمیم.

D(هستند مسائل و مشکالت افراد درون و بیرون سازمان که به نحوي با تصمیم مرتبط.

گیري، زمان و بخت و اقبـال شـدیداً مـؤثر دارد و در تصمیمتوجه خود را به شانس و تصادف معطوف می) آشفته(GCدل م

نظم دارند و فاقد آغاز و انجام دقیق و مشخص تصمیمات به شیوه عقالیی و سیاسی هستند بوده و تصمیمات خود حالتی آشفته و بی

اي هایشان دستخوش تغییر و دگرگونی است، اهداف تعریف شـده و حیران دارند، اولویتگیج گیرندگان در این مدل حالتی و تصمیم

کند، تصمیمات، حاصـل تجزیـه و دانند به دنبال چه هستند و نظرشان دائماً تغییر میگیرندگان به درستی نمیوجود ندارد و تصمیم

.اندبینی نشدهتحلیل عقالیی نبوده و نتیجه اتفاقات و حوادث پیش

:تصمیم به مثابه برآیند جریانات تصادفی

هاي انتخاب اسـت ها و فرصتبر این پایه که تصمیمات، حاصل برخورد اتفاقی افراد، مسائل، راه حل GCمحور اصلی مدل

ي در تحقیقات دیگـر . بخوبی نشان داده شده است GCگیري با مدل األجل در تصمیمها مسأله ضربدر برخی موردپژوهی. قراردارد

شود در حالیکه بیشتر میGCگیري به تبعیت از مدل تر شود گرایش تصمیمگیري افزوننشان داده شده که هرچه دوره زمانی تصمیم

گیـري اساساً وقتی زمـان تصـمیم . گیرندگیري محدود است مدل عقالیی و مدل سیاسی بیشتر مورد استفاده قرار میوقتی تصمیم

گیـري تر شده، تعداد اعضا مرتبط با تصمیم افزایش یافته و افراد گوناگونی در تصـمیم صمیم گستردهشود، حیطه و دامنه تاضافه می

.شوندتر میها متنوعحلکنند و تعداد راه شرکت می

:گیري اجتماعی مستقیم و غیرمستقیممدل تصمیم

هاي فـردي بـراي جوابگـویی بـه تگیري اجتماعی مسأله اساسی این است که ترتیب اولویدر بررسی فرآیندهاي تصمیم

هایی از فرآیند رأي دادن، نحوه کار بازار، نمونه مثال. هاي اجتماعی تغییر یابدشرایط مشخص معیارها و ضوابط بصورت ترتیب اولویت

-، روشگیريهاي رأيتحت شرایط مختلف، عملیات و اقدامات زیادي از قبیل مذاکره گروهی، فرآیند. گیري اجتماعی هستندتصمیم

گیـري فرآینـد تصـمیم . گیـرد گیري اجتماعی صورت میهاي غیرفردي براي تجزیه و تحلیل تصمیمها و انتخابهاي اداري، اولویت

. اجتماعی به اجتماع دو یا بیشتر شهروندان جامعه گویند

:هاي اجتماعی عبارتند ازگیريبندي فرآیند تصمیمدو نوع طبقه

A(کننددر آن شهروندان مستقیماً انتخاب خود را بصورت همگانی و جمعی مشخص می: دان فرآیند انتخاب مستقیم شهرون .

روي ورقـه رأي و زدن اسم نامزدهاي مـورد عالقـه خـود این فرآیند شامل رأي دادن است که درآن شهروندان با عالمت

ـ . کنندهاي مهم خود را مشخص میگیري، انتخابهاي رأيانداختن آن به صندوق اب مهـم افـراد در رونـد مـذاکره، انتخ

. گیـرد ها، فرآیند انتخاب شهروندان و تبعیت آنها از ضوابط براي تعیین نتیجه مباحثات صورت میتشکیل ائتالف و کمیته

.صورت دیگري از انتخاب مستقیم شهروندان است) رفراندوم(پرسی همه

54

B(گیري غیرمستقیم فرآیند تصمیم)فرآیند یک نماینده یا گروهی از نمایندگان با در نظرگرفتن در این ) : توسط نمایندگان

گیـري نمایندگی سیاسی فرآیند تصـمیم . گیري از طرف آنان هستندها و عقاید مشخص شهروندان مجاز به تصمیماولویت

.شودشهروندان بوسیله وکالي قوه مقننه اعمال می

:پردازدط با موکالن خود به اقدامات زیر میگذار در ارتباگذاري غیرمستقیم، خط مشیدر خط مشی

انتخاب موضوعات مناسب براي نظرخواهی)1

گزینش افرادي براي تشریح و تبیین سؤاالت مطرح شده)2

هاي مورد نظر براي حل مشکالت و مسائلانتخاب سؤاالت دیگر درباره راه حل)3

هابندي اولویتتعیین ضوابط براي جمع)4

آنها آوري اطالعات الزم دربارهکالت و جمعمشخص کردن ضوابط انتخاب، مش)5

C( فرآیند انتخاب ترکیبی)این نوع انتخاب شـامل فرآینـد انتخابـات ): مرکب از کاربرد هر دو روش مستقیم و غیرمستقیم

در . است اییتصمیمات سیاسی و اجر ها و مراجعه به آراي عمومی و شرکت در برخیپرسیمستقیم نمایندگان مجلس، همه

یند انتخاب مستقیم شهروندان و غیرمستقیم بوسیله نمایندگان گیري اجتماعی ترکیبی از فرآع اکثر فرآیندهاي تصمیمواق

.است که به آن فرآیند ترکیبی گویند

:هاي دیگرگذاري عمومی از دیدگاهمدل خط مشی

مدل بحران، مدل تدریجی ـ جزیی و انجام داده، از چهار مدل تحت عناوین مدل عقالیی، جونگبندي دیگري که در طبقه

ها با دو بعد اصلی، این مدل. مدل اجتماعی یاد شده است

ارزشهاي افراد مرتبط به موضوع خط مشی)1

تمایل در جهت حل مسأله و تغییر )2

آنها هايگذار به افراد دیگر و نحوه گنجانیدن ارزشها، خط مشیدر بعد درك ارزش. اندبندي شدهکه در جدول ذیل طبقه

از عملیات فعال یا انفعالی را درقبال حل اي گذار مجموعهدهد و در بعد دوم خط مشیدر اهداف و استراتژیهاي خط مشی اهمیت می

. گیردمسائل و تغییر آنها در نظر می

هاي دیگراندرك و توجه به ارزش

نحوه حل مسأله

و ایجاد تغییر کم بسیار زیاد

مدل عقالیی مدل اجتماعی فعال

مدل بحران مدل تدریجی ـ جزیی انفعالی

»مقایسه الگوهاي چهارگانه«

55

:مدل بحران

در . هاي دولتی بخاطر کمبود منابع و افزایش فشار در جهت ارائه خدمات با بحران روبرو هسـتند اکنون بسیاري از سازمان

گذاري ان این شیوه خط مشیمدیر. شودهاي سازمانی توجه زیادي معطوف نمیو آموزشرجوع این مدل به مشارکت کارمندان، ارباب

کننـد و بـه دلیـل هاي جاري سازمان تأکید میبا اعمال قدرت و اختیارات رسمی و سازمانی خود بر اهمیت ضوابط، تنظیمات و رویه

-گیري براي خـط مشـی چون موقعیت تصمیم. دارندگیري نفع، افراد معدودي صالحیت تصمیمهاي ذيعدم توجه به مشارکت طرف

-گیرند، مدیران شیوه بحران تالش میگذاران ناشناخته نیست و مشکالت بطور اساسی و در بلندمدت مورد تجزیه و تحلیل قرار نمی

رانی بصورتی هاي بحگذاران در موقعیتالعمل نشان دهند و چون خط مشیهاي بحرانی بصورت فوري عکسکنند که فقط به موقعیت

ممکن است مشکلی که بطور موقتی برطرف شده در آینده نزدیک به شکل دیگـر و دهندالعمل نشان میمدت عکسمقطعی و کوتاه

.ظاهر شود بصورت حادتري

:مدل اجتماعی

-جنبه گیري را با توجه بههاي عقالیی و جزیی ـ تدریجی، چارچوب کلی تصمیم گذاري با تلفیق مدلاین الگوي خط مشی

گذار شیوه اجتماعی بر این است که بـا تلفیـق فرآینـدها، تالش یک خط مشی. دهدهاي علم و هنر و متغیرهاي اجتماعی ارائه می

ها، نظریه و عمل مدیریت را در استنباط از مشکالت گسترش داده و ها، اعتقادات و رفتارها به همراه نظام ارزشی دیگر شیوهشاخص

گذاري اجتماعی است و این امر از طریق فعـل و انفعـاالت توسعه فرآیند حل مسأله و تغییر، اساس خط مشیبهسازي و . غنی سازد

رجوع و شهروندانی که دست به گریبان مسائل عمـومی اربابهاي اجتماعی، اي میان مدیران، خبرگان، گروهاجتماعی، ارتباط شبکه

.یابدهستند تحقق می

است و بر درك نظریات مختلف، دانش اجتماعی و فنی، ایجاد و تقویت مسئولیت مشترك در این مدل موضوع اصلی تأکید

مبتنی بر این فرض است که شرکت کنندگان در این شیوه با تمهید وسایل الزم براي توسعه و اجراي اهـداف و مقاصـد خـط مشـی

.کنندفعالیت می

مدل

محور مقایسه الگوي اجتماعی جزییـالگوي تدریجی الییالگوي عق الگوي بحران

عوامل متعدد عوامل با نفوذ خبرگان مدیران/ساالراندیوان طراح

کوتاه و بلندمدت مدتکوتاه بلندمدت فوري اهداف

مسئولیت مشترك توافق سیاسی دانش فنی اختیار رسمی منابع قدرت

هنري و علمی هنري علمی ـ نه علمی نه هنري دیدگاه

هاي خود را که شامل ایجاد فرآیندهاي ثانوي هاي فردي و سازمانی، پویائیگذاري اجتماعی با تلفیق ارزششیوه خط مشی

.آوردو طراحی خط مشی عمومی جدید باشد بوجود می

56

گیرد رار میدر فرآیندهاي ابداع، خالقیت و نوآوري، تکامل و ارزیابی، مستقیماً در اختیار مدیر ق گذارياین مدل خط مشی

.هاي سازمان را در جهت کارایی و اثربخشی بیشتر تنظیم و سازماندهی کندتا بتواند هرچه بهتر فعالیت

:هاي عمومیهاي مورد استفاده در تجزیه و تحلیل خط مشینحوه ارزیابی مدل

:ها به قرار زیر استبعضی از ضوابط کلی براي ارزیابی فواید این مدل

تواند زندگی واقعی اجتماعی را بصورتی منظم و ساده مطمئناً به قدرت آن بستگی دارد که تا چه اندازه میکاربرد یک مدل )1

.تر در مورد آن فکر کنیمدرآورد تا ما قادر باشیم روشن

این مدل باید نظر ما را از شرایط نامناسـب بـه دالیـل . هاي واقعی و مهم خط مشی عمومی را بشناسدیک مدل باید جنبه)2

.خط مشی عمومی معطوف کند» مهم«و پیامدهاي » واقعی«

کننده مسایل غیرواقعی نیز باشد و همچنین باید مشخص. یک مدل باید با واقعیت همساز بوده و آینه تجربیات واقعی باشد)3

.و به ما قدرت تمیز واقعی از غیرواقعی را بدهد

مـورد یـک مفهـوم وجـود ر بین افراد اختالف نظر فراوانی در یک مدل باید در بردارنده مفاهیم روشن و معینی باشد و اگ)4

.شودداشته باشد ناگزیر از کاربرد آن در ارتباطات کاسته می

.یک مدل باید راهنماي تحقیق و تفحص در زمینه خط مشی عمومی باشد)5

یدادهاي دنیاي واقعـی فرضیاتی که با رو. هایی درباره علل و پیامدهاي خط مشی عمومی باشدیک مدل باید حاوي فرضیه)6

.قابل بررسی و امتحان باشند

57

فصل سوم

:گذارمسأله یابی و چگونگی انعکاس مشکالت به مراجع خط مشی

:اقدامات الزم براي ارجاع مسائل به مسئوالن دولتی

هـاي برداشـت ند احتماالً کنآید، آن دسته از افرادي که آن را احساس و ادراك میاي در جامعه بوجود میزمانی که مسأله

ها از مسائل عمومی چنان متفاوت است که مشکل بتوان باور کرد افـراد گاهی اوقات برداشت. متفاوتی از آنچه که اتفاق افتاده دارند

هاي متفـاوتی دیـده ها و طبقات مختلف جامعه به گونهمشکل به چشم گروه. افراد از موضوع واحدي چنین احساس را داشته باشند

.شودمی

:نکاتی که در مورد درك مسائل و مشکالت قابل توجه است عبارتند از

نظر عامه مردم در مقابل نظر متخصصان)1

هاي آنهاي مسأله از نظر نتایج و هزینهمقایسه راه حل)2

مسائل و مشکالت به درستی و وضوح تعریف نشده و مشخص نیستند)3

.کنند و بالعکسگذاران آنها را احساس و درك نمیشود که خط مشیمیگاهی اوقات مسائل و مشکالتی براي مردم مطرح )4

.کنندگان مطرح ساختتوان بدون توجه به تمایل و گرایش تعریفاي را نمیهیچ مسأله)5

گـذاري شود و مسائل عمومی گاهی از دایـره خـط مشـی مسائل خاص یک گروه گاهی به عنوان مسأله عمومی مطرح می)6

.عمومی خارج است

. شوندانات و رویدادها به طرق مختلف و افراد متفاوت در جامعه تعبیر و تفسیر میجری)7

.از یک رویداد واحد ممکن است مشکالت زیادي ناشی شود)8

.تمامی افراد نسبت به خط مشی گذاران بصورت یکسان دسترسی ندارند)9

.یابند مشکالت و نیازها بطور مستمر و مداوم تعریف و بازبینی می شود و تغییر می)10

.خط مشی هاي زیادي بدون اینکه کامالً روشن بیان شوند ایجاد می شود )11

.م هستندأتمامی خط مشی ها با یک نوع ذهنیت و پیشداوري تو)12

:تعریف، شناسایی مسأله و یا مشکل

رآیند خط درك و احساس مسأله یا مشکل در ف. گیردمشکل عبارت است از مانعی که بر سر راه رسیدن به اهداف قرار می

نحوه انعکاس مشکل به سازمان، مطالعه و بررسـی عمیـق گذاري عمومی حائز اهمیت است، زیرا این موضوع با نقش مسئوالن مشی

البتـه بسـیاري از مسـائل و . هاي مرتبط، تخصیص منابع و امکانات بطور نزدیک بستگی داردها و گزینهمسأله، ارتباط آن با راه حل

.شوندهاي بخش عمومی احساس و تعریف مییا گروه ممکن است بوسیله سازمانمشکالت براي یک شخص

:تشکل یا سازماندهی

تواند یک شخص محقق می. در بحث از مشکالت عمومی لزوم تشکل یا سازماندهی امکانات و نیروها از موارد اساسی است

-رد قبول و رسمی آنها را که بر بقا و نفوذ گروه اثـر مـی هاي مودرجه همبستگی گروهی، تداوم انتظارات، تقسیم کار داخلی و ارزش

58

شوند بسـتگی دارد، نحـوه نگـرش بـه شکل ویژه ساختار در ابتدا به مسائلی که اعضا بر محور آن متشکل می. گذارد مطالعه نماید

.مشکالت، منابع گروه، رهبري آن و مبانی عقیدتی و ارزش آنها نیز مؤثر هستند

شوند که الزاماً بطور منظم نسـبت ي از مردم به هنگام بروز مشکلی عمومی چنان تحت تأثیر واقع میاعدهدیوئیبه عقیده

.یابنددهند و به این سبب بصورت گروه تشکل میپیامدهاي آن حساسیت نشان میبه

: نمایندگی

ندگی انعکاس مسائلی است که نمای. یکی از اصول چشمگیر در بیان مسائل و مشکالت جامعه، نمایندگی افراد جامعه است

به عبارت دیگر نمایندگی، حلقه رابطی بین مردم، مشکالت . گیردبه نیابت از افراد دیگر براي اقدام در جهت رفع مشکالت صورت می

را بر در این خصوص مسائلی نظیر اعتقادات و باورهاي شخصیِ نماینده و کسانیکه او نمایندگی آنان. هاي عمومی استآنها و سازمان

شود، حدود و شدت و ضعف نمایندگی و تأثیر آنها عهده دارد، تأثیر وقایع و اینکه چگونه این قبیل مسائل به عنوان مشکل بیان می

.حائز اهمیت استگذاري بر فرآیند خط مشی

:هاي عمومیشرایط انعکاس مسائل و مشکالت به سازمان

هاي طـرح مسـأله را در شوند و امکان اینکه تمامی راهي دولتی مطرح میهامسائل و مشکالت به انحاء مختلف در سازمان

هاي دولتی برشمرد وجود ندارد به هر صورت آنچه که عملی است ارائه فهرستی از عوامل است براي کاوش و تجزیه و تحلیل سازمان

عواملِ طرح مسائل و مشکالت عمومی شامل کند، این گیرنده عمومی را به خود جلب میاینکه چرا و چگونه یک مشکل نظرِ تصمیم

:موارد زیر است

گستره و محدوده مشکل

شناخت و درك مسأله

بیان مسأله شامل : مشکل ) الف

شدت و قوت مسأله

گستره

ساختار شامل : سازماندهی گروهی) ب

رهبري

نمایندگی

همدردي شامل : ابیدسترسی و دستی) ج

حمایت و پشتیبانی

ساختار

شامل : فرآیند خط مشی) د

نمایندگی

59

-تجزیه و تحلیل این عوامل با جوابگویی به سئواالت فوق پژوهشگر را در شناسایی مشکل و مسأله عمومی و نحوه چاره

.دهدجویی و اقدام در قبال آن یاري می

:گذارير براي خط مشیهاي تنظیم دستورکانظریه

-و اولیه سازمان بخش مشکالت عمومی وظیفه اصلی حل مسائل نیاز به مشاکت عامه مردم دارد زیرا برطرف کردن رضایت

-نظریـه . گذاري باید انتظار داشت که مردم در حد باالیی مشـارکت کننـد بنابراین در تهیه دستورکار خط مشی. هاي عمومی است

ها و قشرهاي قانونی در جامعـه اند زیرا محدود کردن مشارکت گروهها را مجاز ندانستهساختن مشارکت گروهپردازان زیادي محدود

هـا بـه قانونی و مشروع بودن گروه. گیري و ابراز تمایالت خاص در برنامه عملیات مسائل و مشکالت عمومی خواهد بودموجب جهت

نفوذ مـورد قدرت براي عمل کردن و عمل نکردن به نفع گروه ذي. ول جامعه باشندمعناي این است که آنها از دیدگاه ضوابط مورد قب

.گیرداستفاده قرار می

کـه . کننـد ها در مجموعه سیستم اجتماعی اشاره مـی داوريپردازان دیگري به برانگیختن تمایالت، تعصبات و پیشنظریه

ها کوشند تا نظریات و اهداف خود را تحقق بخشند و این تمایالت و گرایشها مینفوذ با استفاده از این تمایالت و ارزشهاي ذيگروه

.گیري عبارت است از عقیم شدن تصمیمی که الزم و ضروري استعدم تصمیم. گیري شودتواند موجب عدم تصمیممی

:گذاري عبارتند ازهاي تنظیم و تعیین دستورکار خط مشیبرخی از شیوه

ریزي عملیات دارد برنامهدر این شیوه سازمان عمومی ابتدا نقش نسبتاً فعالی در تنظیم و تدوین : بگذارید که اتفاق بیفتد )1

گردد تا تمامی قشرهاي جامعه نتوانند بطور مسـاوي در رسد اما عمل به آن موجب میو در حالیکه اصلی جالب به نظر می

.گذاري شرکت کنندتدوین دستورکار و خط مشی

هاي عمومی مردم را در بیان و توضیح مسـائل و مشـکالت دراین حالت سازمان: تنظیم دستورکار ترغیب به مشارکت در )2

نمایند و در این مرحلـه تـالش گذاري ترغیب میکنند و آنان را به مشارکت در تنظیم دستورکار براي خط مشیکمک می

و گروهی را برگروه دیگر برتـري و تفـوق شود که تمامی قشرهاي جامعه بطور یکسان به منابع دسترسی داشته باشندمی

.نباشد

گذاري نقش در این مقطع سازمان عمومی در بیان مسأله و هدف: گذاري فعال شدن دولت در تنظیم دستورکار و خط مشی)3

هـاي گذاران منتظر نخواهند بود که سیستم عمل نماید، بلکه آنها در محـدوده فعالیـت خط مشی. گیردفعالی را بعهده می

-به هرحـال خـط مشـی . کنندگذاري جهت عملیات آن را تعیین میمسأله و اولویت هاي بیانسازمان براي ایجاد مکانیزم

گذاران منفعل نخواهند ماند تا نیازها از طرف عامه مردم عنوان شوند بلکه آنها بطـور مـنظم وقـایع جامعـه و اجتمـاع را

اشکال ایـن روش ایـن اسـت کـه .ظیم و تدوین دستورکار خواهند کردبازبینی کرده و براي اقدامات عمومی شروع به تن

.کندفشارهاي زیادي را بر دوش سازمانهاي عمومی تحمیل می

:گذاريانواع دستورکار براي خط مشی

اي از عملیات که مفهوم فرآیند خط مشی را نباید بصورت منفک و انتزاعی بررسی کرد و باید آن را بصورت مجموعه

:عبارتند از الدر و کُب انواع دستورکارهاي. با یکدیگر پیوند دارند تلقی کردهمواره

شامل تمام مسائلی است که بوسیله اعضاي جامعه درك و احساس شده و شایسته است نظر مردم را : دستورکار سیستمی .1

.براي مشارکت و دخالت در آن موضوع در محدوده اختیارات دولتی جلب نماید

60

به مثابه یک رشته از اقدامات و تصمیماتی است که واجـد اهمیـت بـوده و بایـد بوسـیله مسـئوالن : ار بنیادي دستور ک.2

:سازمانهاي عمومی در سطح عالی اتخاذ شود و شامل

.مواردي که الزم است تحقیق و بررسی فعال براي آنها صورت گیرد: دستورکار تبیین مسأله یا مشکل ) الف

براي مسائلی است که به مرحله پیشنهاد رسیده و مشکل بیان شـده و راه حـل بـراي آن در : شنهاديدستورکار پی ) ب

.نظر گرفته شده است

.پیشنهادهایی که مورد حمایت فعال و جدي هستند: دستورکار مذاکره ) ج

.گیرندمواردي که بطور مداوم مورد بررسی قرار می: دستورکار مداوم و مستمر ) د

:گذاريراهبردهاي تنظیم دستورکار خط مشی

هاي عمومی براي تعیین راهبردهاي گروه بایـد بـه سـازمان و امکـان براي ارجاع و انعکاس مسائل و مشکالت در سازمان

.گیرنده اشاره کرددسترسی به مقامات تصمیم

هایش را در انعکاس مسائل بـه تمام توانایی گیرنده را دارد،گروه سازمان یافته منظم که امکان دسترسی به مقامات تصمیم)1

هاي ارتبـاطی ها و راهیگانگی اهداف و تماسریزي استراتژیک این گروه بواسطه گیرد و برنامههاي عمومی بکار میسازمان

.ساده شده است مانند سازمان نظام پزشکی

هـاي خـود را بـر این گروه احتماالً فعالیت. نداردگیرنده را یافته منظم که امکان دسترسی به مقامات تصمیمسازمان گروه)2

.کندگیرندگان متمرکز میامتیازات سازمانی خود جهت دستیابی به تصمیم

ها ها از امتیازات دسترسی به سازماناند ولی داراي امکانات دسترسی هستند، این گروههایی که بخوبی سازمان نیافتهگروه)3

ریزي استراتژیک در مـورد خـود در این وضعیت باید برنامه. دي از آن را بطور مؤثر ندارندمنبرخوردارند ولی توانایی بهره

.گروه انجام شود و سازماندهی آن تقویت گردد مانند کشاورزان

ها بـر ایـن باورندکـه تنظـیم و این گروه. اند و امکان انتقال نظریات خود را نیز ندارندهایی که بخوبی سازمان نیافتهگروه)4

مانند بسیاري . پذیر خواهد بودهاي مختلف امکاندوین برنامه عملیات از طریق بحث و دامن زدن به گفتگوها بوسیله گروهت

.ـ اقتصادي جامعه پذیر اجتماعیهاي آسیباز گروه

:هاي مقدماتی خط مشی عمومیتهیه و تدوین طرح

است و معنی آن این است که نسخه واحدي را بصـورت یـک گیري، تنظیم یا فرموله کردن مأخوذ از فرمول تدوین و شکل

این مسأله . ه و ارائه دادندطرح، برنامه یا روش، براي برطرف کردن بعضی از نیازها یا اقدام در مورد یک مسأله یا مشکل، طراحی کرد

ین نشده اسـت و اینکـه ایـن هاي ابتدایی توسعه خط مشی است که در آن مقطع هنوز هیچ روشی براي حل مسأله تعیآغاز فعالیت

کنند و طبعاً چه افرادي از راه حـل پیشـنهادي مسـتفیض توان بخوبی دنبال کرد، چه کسانی در آن شرکت میفرآیند را چگونه می

.کندخواهند شد نسبت به نوع مسأله یا مشکل فرق می

: رتند از نکاتی چند براي راهنمایی در تجزیه و تحلیل، تهیه و تدوین خط مشی عمومی عبا

.نیازي نیست که تدوین خط مشی عمومی به گروهی از افراد محدود باشد- 1

.مرحله تدوین ممکن است بدون روشن شدن مسأله بطور کامل پیگیري شود-2

.الزامی در تهیه و تدوین خط مشی توسط نهادهاي خاص بطور همزمان وجود ندارد- 3

.مقطع زمانی طوالنی انجام گیردتهیه و تدوین خط مشی و بازنگري آن ممکن است در یک - 4

61

.براي کسانیکه نظریاتشان در مراحل اول تامین نشود، غالباً مکانیزم هایی براي تجدید نظر وجود دارد-5

.فرآیند مزبور به خودي خود هرگز بصورت بی طرفانه شکل نمی گیرد- 6

نها و موسساتی که خدمات مختلـف قوه مجریه، اعضاي مجلس، قوه مقننه، سازمادر تصمیم گیري و خط مشی گذاري ملی

.شرکت می کنند.... ، و )موسسات خصوصی(عمومی را ارائه می دهند

:محدودیت هاي تنظیم و تدوین خط مشی عمومی

گذار می تواند یکی از مشکالت در تنظیم خط مشی هاي عمومی، تمرکز بیش از سازمانها و مراجع تصمیم گیرنده و سیاست- 1

.باشد

.ي مرتبط به یک خط مشی واحد از یکدیگر استجدایی سازمانها-2

.ساختارهاي وظیفه اي در ساختار کالن دولت موجد این مشکل است- 3

.جابه جایی مدیران سازمانهاي مرتبط با امر خط مشی گذاري- 4

.هرگاه سازمانها بیشتر ، فرد محور باشند تا سازمان محور این مشکل وجود دارد-5

:ي خط مشی انواع شکل گیري و تنظیم پیشنهاد

A-یک فرآیند ثابت و اساساً بدون تغییر و تدوین مجدد پیشـنهادي مشـابه در یـک ← شکل گیري و تدوین عادي

.زمینه مشخص می باشد که بصورت تصمیمات برنامه ریزي شده در سازمانهاي عمومی اتخاذ می شود

B-ذشته، براي حل مشـکالت جدیـد راه فرآیندي است که ضمن آن با توجه به پیشنهادهاي گ ← تهیه و تدوین قیاسی

.حل پیدا می شود

C-فرآیندي را که همراه با خالقیت، ابداع و نوآوري بوده و قبالً نمونه اي از آن وجـود ← شکل گیري و تدوین خالق

.جدیدي در قبال آن هستندداشته است و مسئوالن خواهان موضع گیري

. در قوه مجریه است (PPBS)از روش طراحی برنامه و بودجه بندي یک توصیه مفید در تنظیم پیشنهاد خط مشی استفاده

براي کاهش میزان عدم قطعیت، جلوگیري از اتالف منابع و جهت گیري نادرست در خط مشی گذاري از طریـق PPBSبطور خالصه

.تجزیه و تحلیل منظم عناصر اصلی فرآیند طراحی شده است

:سازد که ما را قادر می PPBSبکار بردن این روش

.اهداف ملی خود را با دقت و بطور مستمر شناسایی کنیم) الف

.ضروري ترین اهدافی را که در اولویت قرار دارند، انتخاب کنیم) ب

.براي دستیابی به اهداف، موثرترین و کم هزینه ترین ابزار را جستجو کنیم) ج

.آگاهی از هزینه هاي سال آینده و حتی چندین سال آتی) د

بررسی و تجزیه و تحلیل عملکرد برنامه هاي خود براي اطمینان از اینکه فعالیت ها ارزش هزینه کـردن بودجـه هنگفـت را )ه

.دارند

62

فصل چهارم

:قانونی شدن خط مشی عمومی

:در هر نظام حکومتی، حداقل دو شکل از قانونی شدن مورد بحث قرار می گیرد که عبارتند از

اینجا موضوعی که مطرح می شود این است که چه کسانی فرآیندهاي اصلی سیاسـی را کـه شـامل در :مرحله پذیرش )1

امـر پـذیرش مسـأله .پذیرش پیشنهادهاي مشخصی براي حل مشکالت عمومی است، مورد تائید و تصویب قرار می دهند

توافق، تعهد و مسـئولیت و این موضوع مسائلی نظیر قدرت و اختیار،. محوري و اصلی علت وجودي یک نهاد سیاسی است

.پذیرش به شرایط زیادي بستگی دارد. طیف وسیعی از روابط دولت با مردم و مشکالت آنان را در بر می گیرد

.فرآیندها و مراحل مشخصی که در آن برنامه هاي سازمانهاي عمومی به تصویب می رسند، مورد نظر است :قانونی کردن )2

:معیارهاي پذیرش عبارتند از

A.براي سرپیچی از تعهدات ممکن است دالیل موجهی داشته باشیم ولی با وجود این معلـوم نیسـت در ← عهدت

چنین مواردي موجودیت قانونی آن سازمان عمومی را زیر سوال ببریم، بنابراین ممکن است براي سهولت کار از قانون

.اطاعت نکنید

B.ومی اسـت و بـر دو نـوع حمایـت اي سازمانهاي عماز اقدامات فعالیت ه ← حمایت و پشتیبانی شهروندان

که با قانونی »از نظریات و رفتارهاي مساعد، منبعث از بازده و اقداماتی است که جوابگوي نیازهاي آنهاست «مشخص

.کردن همبستگی دارد

افراد در قبول یـا حاکی از عدم تمایل در ابراز عالقه به رفتار و نیت مساعدي است که به «حمایت پراکنده و ناپیوسته

.»تحمل نتیجه اي که با آن موافق نیستند یا آثار آن را در تعارض با خواسته هاي خود می بینند، کمک می کند

پذیرش در جامعه را می توان نظم داد و یا با ضوابط و مقررات مشخص می توان به روشنی میـزان پـذیرش را انـدازه

.انونی کردن وجود داردگیري کرد و یک رابطه پویا بین پذیرش و ق

بطور کلی پذیرش داراي نسبت و رابطه پویایی با هر نظام حکومتی است و مراجع و سازمانهایی را مد نظر دارد که کار

.قانونمند ساختن خط مشی ها را بعهده دارند

:فرآیند قانونی کردن

قانونی کردن . شخص درباره خط مشی استمرحله دوم قانونی ساختن و مشروعیت بخشیدن تائید و تصویب پیشنهادهاي م

.عبارت است سازگاري با اصول شناخته شده بر پایه ضوابط مورد قبول است

زمانی که گروهی از مسئوالن تصمیم گیري، سعی در قانونی کردن و مشروعیت بخشیدن دارند، ابزار و وسـایل الزم بـراي

ندهاي قانونی کردن به تحقق یک معیار ویژه قانونی بودن متکی نیست و ایجاد فرآی. انتخاب موضوع مورد نظر را فراهم می کنند

.مسئوالن باید بطوري که از فعالیتها و عملکرد خود شناخت و آگاهی دارند در راستاي آن به فعالیت بپردازند

در حـالی در اکثر مواقع فرآیند اصلی قانونی کردن، تحقق ائتالت و همبستگی اکثریت اعضاي تصمیم گیرنده است و

اصلی قانونی کردن است، در کنار آن چند فرآیند وابسـته و فرعـی وجـود از فرآیند که تحقق آراء اکثریت در مورد یک برنامه

63

بعضـی از سـازمانها و دوایـر، اختیار ضابطه و استانداردگذاري موسسات خاص دولتی، فرآیندهاي پیچیده بستن قرار داد . دارد

اي بسیاري از سازمانهاي دیوان ساالري، حتی در روش ارائه و تائید برنامه هاي پژوهشی و آموزشی، اختیارات و صالحیت برنامه

.خط مشی و برنامه هاستنشانگر فرآیندهاي وابسته به روند قانونی کردن

کردن خط مشی مشارکت دارند؟ چه کسانی در فرآیند قانونی

مهم سازمان است در ساختار کالن دولت به قوه مقننه مربوط مـی قانونی کردن پیشنهادهاي خط مشی که از فعالیت هاي

بصورت عقالنی تصور می شود که تصمیمات اکثریت نمایندگان راجع به مشکالت عمومی نشانگر نظر اکثریـت آزاد و نظریـات . شود

ها و خط مشی ها قرار دارند، مگر بدین ترتیب نمایندگان قوه مقننه در محور اصلی قانونی کردن برنامه . مردم در همان موضوع باشد

به مثابـه یطور کلی قانونی کردن را. ، بصورت عقالیی و منطقی مورد پذیرش واقع شوداینکه شیوه هاي متفاوت و دیگر قانونی کردن

، تعریف می نمایندو فرآینـد اصـلی و مردمـی بـراي ایـن امـر »همسویی و سازگاري با اصول شناخته شده و یا ضوابط قابل قبول«

، اعضاي قوه مقننـه نقـش اصـلی را ایفـا مـی کننـد ولـی در امر قانونی کردن. برخورداري از آراء اکثریت نمایندگان مجلس است

برخورداري از نظریات و آراء اکثریت ممکن است از طریق تالشها بوروکراتها و مدیران اداري، اعضـاي گروههـاي وابسـته بـه قـوه

در این رهگذار باید توجـه خاصـی . امات و مسئوالن سازمانهاي محلی و استانی و غیره تحقق یابدقانونگذار، گروه هاي ذي نفوذ، مق

.دارد، معطوف نمودنسبت به اقدامات و نقشی که رئیس جمهور در قانونی کردن برنامه

:برخورداري از اکثریت آراء در قوه قانونگذاري

:ننه یا قانونگذار باید بر دو مسأله تاکید داشت که عبارتند از براي درك و شناخت بیشتر فرآیند قانونی کردن قوه مق

فرآیند قانونگذاري در مجلس)1

.روش تجزیه و تحلیل اصلی ما الگوي نهادي نیست)2

قانونگذاران تنها به عنوان عامالن قانونی کردن به فعالیت مشغول نیستند، بلکه نقش هاي دیگر خط مشی را نیز اجرا مـی

.هاي ذي نفع خط مشی در سازمانهاي دیگر نیز در فرآیند قانونی کردن مشارکت دارند کنند و اینکه طرف

در ابتداي امر تشخیص بین تهیه و تدوین و قانونی کردن خط مشی کار ساده اي نیست؛ زیرا مرحله شکل گیري، تنظیم و

.می شودتهیه و تدوین خط مشی ضرورتاً به پایان نرسیده استکه فرآیند قانونی کردن شروع

قوه قانونگذار بر مکانیزم ها بازخورد متعددي که هر کدام اصالح کننده و مکمل دیگري باشد متکی خواهـد بـود و بعلـت

.محدودیت هاي اجرایی کنونی تحقق اکثریت آراء در تمامی امور میسر نیست

:مجلس

. ري نیاز داردبراي رأي گیري و تصویب یک برنامه یا خط مشی بنیادي و کالن به مراحل دیگ

کمیته هاي فرعی )1

کمیسیون مربوطه )2

کمیته مربوط به آئین نامه ها و مقررات داخلی مجلس )3

رأي گیري در مورد مقررات )4

رأي گیري در کمیسیون مربوطه )5

بحث و بررسی تمامی نمایندگان )6

رأي گیري مجلس به طور دسته جمعی )7

انون پیشنهادي رأي گیري در صورت مخالفت با بندها و مواردي از ق)8

تائید نهایی شوراي نگهبان )9

ابالغ مصوبات به دستگاه مربوطه ) 11 رأي و اظهارنظر مجمع تشخیص مصلحت نظام )10

64

نیاز داردو شکل گیري اکثریـت یک الیحه یا طرح به برخورداري از اکثریت آرا از سوي کمیته ها و کمیسیون هاي مختلف

نی از حمایت و پشتیبانی قشرهایی از جامعه برخوردار باشدو ممکن اسـت بـراي بهـره منـدي از آراء ممکن است، در هر مقطع زما

و مشروعیت بخشیدن به خط مشی ها در مرحله تجزیه و تحلیل قانونی کردن . اکثریت آرا به استراتژي هاي مختلفی نیازمند باشیم

ر جلسات اخذ اکثریت آرا حضور ندارند، اما تاثیر قابل تـوجهی بـر در قوه قانونگذار باید نظریات و مالحظات افراد و گروههایی که د

یک موقعیت ایده آل زمانی شکل خواهد گرفت که نظر اکثریـت بطـور واقعـی . ایجاد اکثریت آرا دارند، توجه الزم را مبذول داشت

.ن باشدمتوجه موضوع و مسأله باشد و به گونه اي مصمم و جدي خواستار انجام شدن اقدامی در مورد آ

بطـور خالصـه . مورد رضایت اکثریت شهروندان باشد، بـرآورده سـازد مشارکت قانونگذار بدنبال آن است تا آنچه کهدر

جوابگویی به نیازهاي شهروندان فراهم می کنـد کردن و مشروعیت بخشیدن به برنامه و خط مشی مبناي قابل قبولی را براي قانونی

.کالت را حل نمی کندولی تصویب قوانین بخودي خود مش

مسأله دیگر در فرآیند قانونی کردن خط مشی این است که طرح پیشنهادي براي دستیابی به راه حل و برطـرف سـاختن

.مشکالت عمومی قابل تغییر و اصالح است

65

فصل پنجم

:اجراي خط مشی عمومی

) :اصطالحی جدید براي یک فعالیت دیرینه: (اجراء

:کرده اند که عبارتند از تعریف از اجرا وققان و نظریه پردازان دمح

.تعامل بین هدف گذاري و اعمال و اقداماتی که در جهت حصول به آنها طرح ریزي شده است )1

.قدرت و توانایی در ایجاد پیوندهاي متوالی در زنجیره روابط عالی بصورتی که نتایج مطلوب بدست آیند) 2

:کسانی در اجراي برنامه و خط مشی مشارکت دارند چه

:تاکید قرار داد که عبارتند از در این خصوص باید دو نکته را مورد

.در کنار مسئوالن اداري، افراد دیگري نظیر قانونگذاران، قضات و دیگر شهروندان ممکن است، مشارکت داشته باشند)1

.خط مشی به وظایف و فعالیت هاي دیگري مشغولند افراد و مسئوالن اداري بجز اجراي برنامه یا)2

قضات ممکن است بطور مستقیم در وظایف اداري مشارکت داشته باشند، مثالً پیگیـري مراحـل ورشکسـتگی،

.تصویب و تائید تقاضاي گذرنامه و دعاوي دستگیري متهمان

ر اجرا و عمل به خط مشی عمومی اسـت ها ارائه تمهیدات و ابزا، اولین رسالت دادگاهساموئل کریسالو به عقیده

انحاء مختلـف در اجـراي خـط نیز ممکن است به) خصوصی(گروههاي غیر عمومی . که بوسیله قانونگذاران وضع می شود

مشی مشارکت داشته باشند، همچنین در بخش ها و مناصب اداري نمایندگانی وجود دارند کـه از منـافع و موقعیـت آنهـا

.حمایت می کنند

:ها و خط مشیبوروکراسی در اجراي برنامهنقش

آید بطوریکه آثار پژوهش دانشـمندان بوروکراسی نهاد اول و کانون دولت جدید به حساب می فردریک براساس نظریات

.شودها و نهایتاً بوروکراسی شروع میهاي اجرایی، قانونگذاري، دادگاههاي اساسی با سازماندهد تجزیه و تحلیلنشان می

داند و به زعم وي بوروکراسی عنوان ابزاري براي انجام وظایف و حل مشکالت موردنیاز دولت جدید میبوروکراسی را به برو

هاي غیرمعمولی و اسـتثنایی رهبري کاریزماتیک ناظر بر فعالیتها و نهادهاي جامعه است در حالیکه نشانگر زندگی روزمره سازمان

.العاده استافراد خارق

: شود کهاي وجود دارد که عموماً بوسیله قوانین و مقررات اداري تنظیم میعین و مسائل مشخص رسمیاصول م

فعالیتهاي منظم و ضروري در راستاي اهداف ساختاري که بصورت بوروتراتیک بعنوان وظایف رسـمی بـه طـرق مشـخص .1

.شوندتوزیع می

ار الزم یکنواخت است و قدرت بوسیله قوانین و مقررات اعمال براي اجراي این وظایف و دستورات، توزیع مسئولیت و اختی.2

.شودمی

.شودبراي اجراي منظم و مداوم این وظایف و قوانین، عملیاتی تعیین می.3

66

ها، تداوم، صـالحیت، وحـدت، بورورکراسی برتري فنی و تکنیکی با دقت، سرعت، عدم ابهام، آگاهی از عملیات و پرونده

و بعنوان یک ابزار براي اجتماعی کردن رابطه قدرت و . کندآل ارائه میهاي مواد و پرسنلی را درشکل ایدهپیروي جدي، کاهش هزینه

.اعمال آن در برقراري نظم و کنترل مورد استفاده قرار گرفته است

:سازمان بوروکراسی کشور

هـا و هـاي مسـتقل، شـرکت ، سـازمان ها، ادارات کـل ها اعم از وزارتخانهبوروکراسی عمومی شامل انواع مختلف سازمان

ها و وظایفی در جهت ارائه خدمات و تولید کاالهاي مورد نیـاز مؤسسات عمومی وابسته به دولت است که هر کدام از آنها مسئولیت

.باشندجامعه می

ع شود، موفقیـت هایی که توان یا آمادگی به انجام رساندن آن را نداشته باشند ارجازمانی که اجراي خط مشی به سازمان

چنانچه اداره یا سازمان مرتبطی با خط مشی . شود و بالعکسهاي عمومی حاصل نمیها و خط مشیدر تصویب و تأیید قوانین، مصوبه

گذاري بوده و ممکن است بـه ایجـاد یـک زمینه جدیدي از خط مشیبا خط مشی وجود نداشته باشد، خط مشی وضع شده احتماالً

.شود تشکیالت نوین منتهی

:ها و مفهوم آنتفسیر قوانین و مصوبه

قبـل از . گذارنـد ها الیحه و طرح پیشنهادي را جهت تصویب به بحث و بررسی مـی گذاران دهدر هر دوره از مجلس، قانون

هـاي حـل هاي ذیربط، تجزیه و تحلیل و بررسی دقیق همراه با پیشنهادها و راه مذاکرات موافق و مخالف توسط واحدها و کمیسیون

ممکن است بررسی مسأله موردنظر مستلزم تدوین گزارشات مفصل حدود هـزاران صـفحه و صـرف سـاعتها . شودمختلف ارائه می

بعد از طی مراحل قانونی قوانین مصوبه و ابالغ آنها مرحله تفسیر و اجراي آنهـا نقـش . در خصوص مسائل مطرح شده باشدمباحثه

نفـع در هاي ذيسیر قوانین و مقررات تا آنجا که مدیران اجرایی و سیاسی، بوروکراتها و دیگر طرفبنابراین فرآیند تف. اساسی دارد

فرآیندهاي خـط مشـی . یابندتوسعه مییابند هاي قانونی منطبق با واقعیات زندگی معنی و مفهوم میکنند و مصوبهآن مشارکت می

م قوه مقننه توأم باشد زیرا بعضی از نهادهاي عمـومی ممکـن اسـت از ممکن است در مرحله اجرا با عدم دخالت یا دخالت خیلی ک

گـذاري از آن چنان از اختیارات برخوردار باشند که سازمان اداري خود در فرآیند خط مشـی لحاظ قضایی، قانونگذاري و اجرایی آن

شود که البته اولویت بیشتري براي تفسیر ممکن است از تفسیر قوانین و مقررات به عنوان اختیار و آزادي عمل یاد. برخوردار است

.تر استاي تخصصیقائل هستیم زیرا اختیار و آزادي عمل واژه

.شودمربوط می» عدم اتخاذ تصمیم و یا تصمیمات بدون ساختار «و به داشتن قدرت

:کاربرد قوانین و اجراي آنها

و بطور مشخص شرایط ها، ساس استانداردها، ضوابط برنامهاستفاده کاربرد قوانین یک فرآیند پویاست که در آن مجریان برا

مثالً ضوابط سازمان حفاظت محیط زیسـت . نمایندها اقدام میها و خط مشیهاي زندگی واقعی براي اجراي قوانین، مصوبهو وضعیت

.استانداردهاي کیفیت هوا را مشخص کرده است

:ارتباط دولت با سازمانهاي محلی

ها مشارکت و ها و فرمانداريهاي محلی اعم از استانداريها با سازمانهاي عمومی، وزارتخانهاختن برنامهدر اجرا و عملی س

هـا از منـاطق مختلـف ها مستلزم یک سیستم اجرایی متشکل از نیروي انسانی تمامی سـازمان اجراي انواع برنامه. همکاري دارند

نفوذ، برخورداري از منابع مالی و هاي فشار و ذيوارهو گروهها ات، توجه به گروهعواملی نظیر حدود و اختیار. جغرافیایی کشور است

.ها در اجراي قوانین و مقررات دخالت مستقیم دارندها و خط مشیگیري برنامهجهت

67

تند نماید، عبارمواردي که ضرورت پشتیبانی و حمایت مسئوالن سازمانهاي مرکزي از مؤسسات محلی را روشن و تأکید می

:از

ها استقبال از نوآوري در خط مشی و برنامه.1

اطمینان از پیامدهاي سریع، روشن و ملموس .2

هاي معتبرتسریع در ایجاد سازمان.3

اندتشویق به مشارکت کسانیکه قبالً همکاري نداشته.4

هاي گروهیتوسعه و حفظ رابطه و تماس نزدیک با ارباب رجوع، رسانه.5

ه شهروندان و اهالی منطقه از طرح و برنامه در دست اجراهاي گستردجلب و جذب حمایت.6

بینی پیامدها، اتخاذ تدابیر الزم براي پیشگیري از بازدهی نامطلوب و تحقیق اهدافقدرت پیش.7

68

فصل ششم

:ارزیابی خط مشی عمومی

و نتایج حاصل از آن کـه بوسـیله بینی شده براي خط مشی ارزیابی خط مشی عمومی عبارت است از مقایسه اهداف پیش

:گیردگیرد و به دو صورت مورد استفاده قرار میمراجع دولتی یا غیردولتی صورت می

به دنبال ابـزاري هسـتیم کـه در اینجا ما هاي عمومی مطرح است اول اینکه بعنوان یک فعالیت و وظیفه سازمان.1

.دهنددر مورد پیشرفت کار را انجام میوت هاي عمومی بدان وسیله، بازبینی، نظارت و قضاسازمان

شـود هاي مشخص تلقی مـی ها و خط مشیدوم اینکه بعنوان یک تالش جدي براي قضاوت در مورد اعتبار و ماهیت برنامه.2

ها بررسـی و هاي منظمی هستیم که بوسیله آنها برنامه، تصمیمات خط مشیما به دنبال شناسایی روشدر اینجا

.وندشارزیابی می

:هاي مشخص است که عبارتند ازارزیابی شامل یک رشته از فعالیت

A(گـذاري قابـل اول اینکه تعیین کنیم چه چیزي باید مورد ارزیابی قرار گیرد و تشخیص هدف ارزیابی در فرآیند خط مشی

.توجه است

B(تا اطالعات کیفی قرار آوري اطالعات راجع به ارزیابی در یک طیف اگیري براي جمعمعیارها و ضوابط اندازه ز اطالعات کمی

.گیرند

C(مورد نظر یک توان به آن دسترسی داشت بصورتی که از اثربخشی برنامه یا خط مشی تجزیه و تحلیل اطالعات است که می

.بندي معتبر ارائه کندجمع

:انگیزه و معیار براي ارزیابی

چـه کسـی، چـه چیـزي، کـی و «همیـت برنامـه را در قبـال هاي جدي و قابل تـوجهی هسـتند کـه ا ها و تالشارزیابی

هـاي متفـاوتی بـراي اجـراي آنهـا بکـار هـا ابعـاد گونـاگونی داشـته و روش اگرچه ارزیابی خـط مشـی . دهندنشان می» چگونه

کـه تـوان گفـت اي از مـوارد مـی در پـاره . ها مورد قبـول همگـان اسـت رود اما ضرورت انجام جهت بهبود و اثربخشی برنامهمی

هـاي خـود هـا و خـط مشـی هـاي اجرایـی، برنامـه گیرد بدین ترتیب سـازمان هاي سازمان صورت میارزیابی براي توجیه فعالیت

یکـی از . برنـد یا در توجیه آنچـه کـه بـراي آن مشـغولند از ارزیـابی محققـان خـارج از سـازمان بهـره مـی کنندرا ارزیابی می

شـود و قبـل از آنکـه شـخص محاسـن یـک گیـري آن مربـوط مـی هاي انـدازه و شاخص موارد اصلی در ارزیابی به تعیین ضوابط

.کار ایجاد شودبرنامه را قضاوت کند باید مبنایی براي این

ها تأثیرات اساسی و کلیدي را بر ارزیابی آنها خواهد گذاشت در این خصوص ها و خط مشیمشخصات نارسا و مبهم برنامه

.دقیق بوجود آورندموانعی را براي انجام ارزیابی مشکالت به دو گونه ممکن است

.اول اینکه اهداف خط مشی بخوبی بیان نشده باشد.1

.دوم اینکه تالش ارزیابان براي تیین اهداف، محدود و کم باشد.2

69

هاي عمومی اسـت و در هاي سازمانبنابراین داشتن ضوابط و معیارهاي مشخص و دقیق از ارکان اساسی ارزیابی خط مشی

.ها مشخص شده باشدگیري و ارزیابی خط مشیین مورد باید نحوه قضاوت، تصمیما

:هاسنجش و تجزیه و تحلیل خط مشی

هاي مختلف و متفاوتی براي ارزیابی وجود دارد، بعضی از این تفاوتها به دلیل وجود تمـایز بـین فرآینـدهاي مـداوم روش

.هاي مختلف استو خط مشی هاتر براي بررسی پروژههاي منظمارزیابی و تالش

گانه، هیأتهـاي قواي سههاي مختلف هاي اساسی و گوناگون را از دیدگاهها، مشکل است که رویهاز لحاظ تعریف این روش

هاي مختلف نهاد ریاست جمهوري و قوه مقننه بطور قطع مورد تجزیه و تحلیـل قـرار داده و ریزي و کمیسیوننظارت، مسائل بودجه

.توان تحت عنوان یک علم در حال رشد و توسعه صحبت کردهاي تحقیقی میتر ارزیابیهاي منظمه از رویهدیگر اینک

:هاي اساسی ارزیابیرویه

شـوند هاي معدودي براي بازبینی انتخـاب مـی گیري غیرمنظم که درآن خط مشینظارت و ارزیابی باید بعنوان یک روش نمونه

:زیر است هاي نظارتی باید از عهده اجراي آن برآیند مواردها و کمیسیونارزیابی کمیته آنچه مسئوالن. مدنظر قرار گیرد

هاي عمومی از نظر تعیین عوامل اقتصادي و کارا بودن آن در تمام سطوح هاي سازمانمطالعه عملیات و فعالیت.1

.اندگانه وضع شدهي سهارزیابی تأثیرات قوانین و مقررات که براي تجدید ساختار و سازماندهی مجدد قوا.2

.هاي عمومی و غیرعمومیمطالعه و بررسی روابط بین سازمان.3

هـاي ارزیـابی، کنتـرل بیرونـی ها یا کمیسیونگیري و استفاده از کمیتهقوه مقننه و یا قضائیه براي بهرهفلسفه وجودي نظارت

.هاي عمومی و اجرایی استسازمان

:اي ارزیابی به شرح ذیل استهشرایط بهینه و مطلوب براي کمیسیون

A.گزارشی کامل که حاوي اطالعات مستند و اصلی مربوط به مسأله باشد.

B. تعهد اعضاي کمیسیون ارزیابی که در خدمات عمومی به انجام مشاغل کلیدي مشغولند نسبت توصیه و پیشنهادات ارائـه

.شده

C.گردنداز انجام ارزیابی به سازمان اصلی خود بر می بعنوان حامی و مبلغان تصمیم عمل کردن کارمندان کمیسیون که بعد.

D.هاي عمومی را در زمینه مسائل موردنظر پشتیبانی کندگذاري سازمانهاي خط مشیگزارش که اولویت.

:هاي غیردولتیارزیابی برنامه یا خط مشی بوسیله سازمان

، افراد، پژوهشـگران و هاي گروهیه مطبوعات، رسانههاي عمومی بوسیلترین ارزیابی از خط مشی عمومی خارج از سازمانمهم

. هاسـت شناخت مشکالت عمومی و ارزیابی خط مشی عمومی از وظایف اصلی و مستمر رسـانه . آیدهاي غیردولتی به عمل میگروه

هاي موجود ط مشیهاي عمومی، مجالت علمی ـ پژوهشی زیادي خ هاي سازماناز فعالیتعالوه بر ارزیابی روزانه و مداوم مطبوعات

. سازدو گاهی اوقات اخبار مربوط به سازمان ارزیابی گسترده را مطرح می. دهندهاي عمومی را مورد نقد و بررسی قرار میدر سازمان

هاي مختلف آلودگی محیط زیست، مشکالت شهر و روستا و مسـائل آمـوزش و پـرورش و هاي متفاوت صدا و سیما در زمینهبرنامه

.گذاردگذاري اثر میها بوده و بطور گسترده بر روند خط مشیاي از مباحث رسانهتنها شمه... می و بهداشت عمو

70

-گذاري و عملکرد سـازمان به نوبۀ خود بر روند خط مشی... ، نویسندگان و پردازاناشخاص و افراد مختلف نظیر محققان، نظریه

.گذارندهاي عمومی اثر می

خصوصی در امر ارزیابی ممکن است به نتایج نامطلوبی منجر گردد که پیوستگی و هاي عمومی و ترکیب سازمان

بایـد اذعـان داشـت کـه ایـن امـر در یـک جامعـه آزادمـنش و مشـارکتی ر عـین حـال اما د. سازدانسجام ارزیابی را مختل می

.باشند ها مشارکت داشتهامري ضروري است، زیرا مردم باید در ارزیابی

:منظم یا سیستماتیک برنامه یا خط مشی ارزیابی

باید از راهکارهاي مؤثر خالق استفاده کنـیم تـا ارزیـابی هانظران اتفاق نظر دارند که براي بهبود اثربخشی ارزیابیصاحب

نـد خـط آوري و تجزیه و تحلیل اطالعات و کاربرد آنهـا در فرآی گیري براي جمعبطور منظم و جامع صورت گیرد و مسئوالن تصمیم

گذار هاي علمی، روش تحقیق و ارزیابی به مسئوالن خط مشیتکنیکگذاري نهایت استفاده را ببرند، که در این روند استفاده از مشی

.کندبطور قابل توجهی کمک می

انـه گانـد و مراحـل شـش نظران بین ارزیابی محققانه و ارزیابیِ بعنوان یک فرآیند کلی، تفکیک و تمایز قائل شدهصاحب

:ارزیابی محققانه عبارتند از

.شناسایی اهدافی که باید ارزیابی شوند.1

.هاي ارزیابی حل و فصل شودتجزیه و تحلیل مشکالتی که باید بوسیله فعالیت.2

ها و عملیاتو استاندارد کردن فعالیت توصیف.3

.گیري درجه و سطحی که تغییر و تحوالت باید صورت گیردسنجش و اندازه.4

که آیا تغییرات مشاهده شده ناشی از عوامل موردنظر هستند یا عوامل دیگرتعیین این.5

نظرارائه شواهدي مبنی بر استمرار مورد .6

. شود اهداف به روشنی تعیین نشوند و انجام شدن ارزیابی محققانه غیرممکن گرددنارسایی در بیان مسأله موجب می

:هاي مطالعات ارزیابی عبارتند ازطرح. ارزیابی محققانه باید بصورت واقعی به اجرا درآید

A(هاسـت کـه در آن هاي پژوهشی براي ارزیابی برنامه و خط مشـی طرح تجربی از جمله طرح

مورد انتخـاب، آید البته از جامعه آماري هاي منظمی براي انتخاب یک گروه مورد آزمایش و گروه کنترل به عمل میتالش

گیرد و تفـاوت شوند و بعد معیارهاي مربوط به ارزیابی هر متغیر مورد نظر قرار میها بصورت تصادفی انتخاب میاین گروه

شود که آثار آن بیشتر بر گـروه تجربـی، مشـاهده بین نتایج مختلف محاسبه شده و خط مشی در صورتی موفق تلقی می

.شده باشد

B(امـل یـا هـا و تـأثیر عو دومین طرح، طرح شبه تجربی است که بررسی دقیق آثار خط مشی

هاي زمانی و اسـتفاده از هاي مورد استفاده شامل تجزیه و تحلیل سريروش. سازدمتغیرهاي خارجی را کنترل و خنثی می

هاي منظم تحقیق کنـار گذاشـته تواند بدون اینکه روشاز محاسن استفاده از این روش، پژوهشگر می. گروه کنترل است

.براي بررسی آثار برنامه یا خط مشی استفاده کندنعطاف بیشتري دارند هایی که اشوند از ابزار ممکن و مکانیزم

C( سومین طرح، طرح غیرآزمایشی است که شامل مطالعه و تجزیه و تحلیل قبل و بعد از اجراي

. باشداي میخط مشی، مطالعه افراد قبل و بعد از اجراي خط مشی، مطالعه افراد بعد از اجراي خط مشی و یک گروه مقایسه

.رسدستفاده از چنین طرحی براي انجام مطالعات معتبرتر ضروري به نظر میا

71

هاي دیگر هاي مختلف، تجزیه و تحلیل هزینه ـ منفعت، فنون و روش در زمینه ها و خط مشیارزیابی منطقی، تکرار برنامه

.هاستها و خط مشیارزیابی برنامه

:چرخه ارزیابی خط مشی

-گیرد و هدف ارزیابی، قضاوت در مورد خط مشیقالب یک فرآیند، چندین فعالیت را در برمیارزیابی خط مشی عمومی در

هـا و اند تا آنکه مشخص شود آیـا خـط مشـی هایی است که براي پاسخگویی به مشکالت عمومی طراحی و تدوین شدهها و برنامه

گذاران بوده است برسد، و اگـر نتیجـه ه که ادعاي خط مشیها مبتنی بر آنها توانسته است به تمامی مقاصد از قبل تعیین شدبرنامه

ها در اجرا بررسی شوند و در راستاي نیل به اهداف مورد نظر، تغییرات و اصالحات منفی است علل و عوامل عدم موفقیت خط مشی

.الزم انجام پذیرد

: اشکال مختلف بازده مشخص ارزیابی عبارتند از

.چنان ادامه یابدبینی شده پیشرفت کرده و اجراي آن باید همها مطابق اهداف پیشنامهدهنده آن است که برنشان) الف

ایـن مشـکالت موجـب عـدم . مشی کمبودهایی وجود داشته خط ممکن است ارزیابی نشان دهد که در اجراي در حالت بعدي ) ب

.ها گردیده استبرنامه

گذاران باید در آن تجدیـدنظر کـرده و شـکل دهد و خط مشیا نشان میدر این حالت خط مشی از جهت محتوي، مشکالتی ر ) ج

.جدید را بصورت قانونی درآورند

دهنده آن باشد که مشکل به درستی شناسایی نشده و باید تعریـف مجـددي از آن بـه ها ممکن است نشانارزیابی خط مشی ) د

.ارائه گردند اي تنظیم وهاي تازهعمل آید و براساس تعریف جدید راه حل

.گذاران بوجود آیداي براي خط مشیدر این حالت ممکن است ارزیابی، مسأله جدیدي را مطرح سازد و دستورکار تازه ) ه

»نمودار چرخه ارزیابی خط مشی«

تشخیص و تعریف مشکل

تنظیم راه حل

قانونی ساختن

اجرا ارزیابی

ادامه اجرا

اصالح شیوه اجرا

اصالح خط مشی

تعریف مجدد مشکل

مسأله جدید یکیافتن

72

:خاتمه برنامه بعنوان بخش نهایی فرآیند

ینجا باید تشخیص داده شود که آیا مسائلی که خط مشی براي جوابگویی به آنها طراحی شده براي شهروندان، سازمان در ا

هـاي آن بـه و جامعه بطورکلی حل شده است؟ زمانیکه چرخه خط مشی در یک زمینه شکل گرفت و توسعه یافـت توقـف فعالیـت

اند باید متوقف نمود کـه یادي را که مجریان برنامه یا خط مشی تقبل کردههاي زسادگی میسر نخواهد بود زیرا تعهدات و مسئولیت

مسـتقل بیـان شـده دادن برنامه یا خط مشی با توجه به ابعاد و آثار آن خود بعنوان فرآیند اگرچه مرحله خاتمه. کار دشواري است

د تا وضعیت موجود حفظ گردد که این پدیده به زوال و دارنها ها و برنامهمدخل در خط مشی سعی در ادامه فعالیتاست، اما افراد ذي

تر شوند، کمتر ممکن است راه نیستی و تر و کهنسالهرچه ادارات و دوایر قدیمی. نیستی سازمان در چرخه زندگی تشبیه شده است

ات مؤسسه، اهداف اساسی مرگ را در چرخه حیات خود در پیش گیرند و این بدان خاطر است که مسئوالن سازمان در بقا و ادامه حی

.دهندگیري آن را تغییر میو جهت

73

»گذاري از مرحله شناخت مسأله تا اختتام برنامهفرآیند خط مشی«نمودار

ستانده یا بازده هافعالیت سیستم

)1(

ناخت مسأله یا مشکل

رویداد

ـ تعریف و کل هاي دولتی ــ درك و احساس مشمرحله ارجاع مشکل به سازمان

بیان مسأله ـ

بندي ـ سازمان و توسعه ساختار ـتجمع و گروه

نمایندگی بودن و معرف بودن ـ

تعیین برنامه کار ـ

)ها و راهبردهانظریه(

مشکل

نیازها و خواستها

برنامه فعالیت

بیان مسأله ) 1

پیشنهاد ) 2

مذاکره) 3

فعالیت ادامه) 4

)2(

گیري و تنظیم کل

برنامه یا خط مشی

گیري یک طرح، روش ـ الزام مرحله عمل و اقدام در سازمان دولتی ـ تنظیم و شکل

براي عمل راجع به یک مسأله یا مشکل

پیشنهاد

)3(

شروعیت برنامه و

کردن خط مشیقانونی

قانونی و تصویب کردن ـ تخصیص اعتبار و منابع مالی خط مشی

A ( تدوین و تنظیم برنامهB (کردنتصویب و قانونی

برنامه

)4(

جراي برنامه و

خط مشی

:هاي دولتی در قبال مشکل یا مسأله مرحله فعالیت سازمان

A (ها و واحدهاي اداريسازماندهی، ایجاد روش

B ( تفسیر و توضیح قدرت و اختیارات به صورتهاي عملی و قابل قبول

C ( کاربرد )کنترل و نظارتهاشرایط عادي خدمات، پرداخت ،

ساختار الزم براي اجرا

مقررات و ضوابط کاري

بستگی به نوع خط مشی و برنامه

.متفاوت است

)5(

رزیابی خط مشی

ارزیابی ـ قضاوت در مورد اعتبار برنامه به عنوان یک فعالیت کارکرده

هادر تمامی سیستم

A( هاي خط مشیبعنوان یک فعالیت منظم براي

مشخص

B( سنجش

C( تجزیه و تحلیل

D(پیشنهادها

هاي حمایت خط مشی، تعدیل تدریجی، تغییر برنامه، تعریف مجدد مشاهده چرخه

یا پی بردن به مشکالت

.ها متفاوت استبراساس یافته

"

)6(

ختتام برنامه یا

مشی

مرحله حل و فصل مسأله یا ایجاد تحول

تحوالت مؤثر در مشکالت عمومی

)تعدیل سازمان(اختتام

74

:اي ارزیابیعناصر مؤلفه

:هاي اساسی در ارزیابی منظم خط مشی عبارتند ازمؤلفه

.اهدافی که باید به آنها دست یافت)1

هاي موردنظرها یا بدیلگزینه)2

هاروابط به اهداف و گزینه)3

ص اعتبار بهترین انتخاب ها، ترکیب نیروها یا تخصییک از گزینهبندي اولیه از اینکه کدامجمع)4

.است

.ایج به کمک تجزیه و تحلیل حساسیتبر نت ؟؟؟؟؟؟؟ رویدادهادر مشخص کردن تغییر )5

:شناسی ارزیابیمشکالت روش

گذاران قرار شناسی که در ارزیابی خط مشی و آثار آن ممکن است موانعی پیش روي خط مشیپنج مشکل اصلی روش

:دهد عبارتند از

در مورد اهداف مختلف عاد چندگانهاب)1

اطالعات مورد نیازي که در اختیار ارزیاب نیست)2

سازدشمار که تعیین آثار هر یک را دشوار میهاي بیگزینه)3

هاي مختلف و گاه معارضمحدودیت)4

رغم ماهیت پیچیده و چند منظوره آنهاگیري علینیاز به سادگی در ارائه نتیجه)5

75

فصل هفتم

:نفوذ و نقش آنها در خط مشی عمومی هاي ذيگروه

هاي مختلف ویژگی اساسی هر جامعه است که در شکل یک جمع سازمان یافته تجلی یافتـه و از منـابع قشـر وجود گروه

ترتیب هر موضوعی از جامعه بوسیله گروه مشخصـی فرد در ارتباط با دیگران معنی و مفهوم دارد و بدین . کندمخصوص حمایت می

رشـد فزاینـده و . باشندها از لحاظ شکل و اندازه متفاوت هستند و همه آنها در یک زمینه واحد مشغول نمیشود و گروهمعرفی می

.منفی و ناپسند جلوه کندهاي فشار بصورت نفوذ یا در بعضی موارد گروههاي ذيها موجب شده که عنوان گروهتعدد گروه

گـذاري عمـومی که هدف اصلی آن معطوف به اثرگذاري بر فرآیند خط مشـی شودنفوذ به گروهی اطالق میهاي ذيگروه

.باشد و در این راه منافع و اهداف خود را مد نظر داشته باشد

: نفوذ عبارتند از هاي ذيانواع گروه

بین دو نوع گروه تمییز قائل شد، نظران معتقدند که بایدبعضی صاحب) الف

بخشی، عضویت براساس عملکرد یک نقش ویـژه هايدر گروه هاي بخشیگروه)1

.هاي بخشی حافظ منافع اعضاي خود هستندگروه. چیان یا کارگران صنعت خودرواقتصادي است، مانند گروه معدن

ها بواسطه برخـوردار بـودن از انسجام این گروه هاي ترویجی یا ارتقاییگروه)2

.رفتار مشترك استخصوصیات و

:گر معتقد است که عبارتند ازبندي دینوع طبقه به یک مارچ) ب

ها به حفظ منافع و ترقی اقتصادي اعضـاي خـود این گروه هاي قدرتمند اقتصاديگروه)1

.مشغولند

داشت مالی براي اعضـاي خـود از تغییـرات ها بجاي چشماین گروه هاي اعتقاديگروه)2

.کنندقانونگذاري و اداري حمایت می

بـا شناسـایی وتنو . هشت نوع گروه فشار را که شامل سه گروه بخش و پنج گروه ترویجی شناسایی کرده است یلتسو

بندي قابل توجهی را ارائـه کـرده کـه در طبقههاي ترویجی یا بخشی برمبناي درجه تخصص سیاسی چهارنوع گروه فشار بین گروه

:جدول ذیل نشان داده شده است

میزان سیاسی بودن

قوي ضعیف

نحوه عضویت )هااتحادیه(هاي نمایندگیگروه )ايهاي حرفهانجمن(هاي عملیاتی گروه محدود

)طرفداران محیط زیست(هاي تبلیغیگروه )هاي علمی و آموزشیانجمن(هاي ترویجی گروه بار

76

.پردازیمواقعی آنها مینفوذ و انواع آنها به شرح نحوه عملکرد هاي ذيهاي گروهبا بیان نقش، ویژگی

-اندیشمندان معتقدند که گروه. کنندهاي گوناگون و به اشکال مختلفی اعمال نفوذ مینفوذ با استفاده از شیوههاي ذيگروه

ـ کنند و به دلیل اینکه گروهقوه مجریه، قوه مققنه، و آراء عمومی استفاده می: نفوذ براي اعمال نفوذ از سه مجراي اصلیهاي ذي اي ه

هاي تبلیغی و تدریجی مجبورند نیازهـاي زنند، اما گروهبخشی داراي منابع کافی هستند با اتکا به آن منابع دست به اعمال نفوذ می

.خود را با بسیج شهروندان و تجهیز آراء در مجلس برآورده سازند

:نفوذهاي ذيهاي مثبت گروهنقش

با مطرح شدن انتظارات شهروندان نوعی گرایش به حل مسأله پیدا شـده و تبیین نیازها و انتظارات شهروندان.1

نفوذ با برخورداري از عضـویت تعـداد بسـیاري از شـهروندان، تبـادل هاي ذيشود، گروهعزم ملی براي حل آن جزم می

هـاي گروه. دارندرزانی میهاي الزم را اهاي سیاسی آگاهیکنند و به شهروندان در زمینهاطالعات را در جامعه تسهیل می

.کنند که کدامیک از رهبران جوابگوي عالئق شهروندان بوده و شایسته حمایت عمومی استنفوذ روشن میذي

دربـاره آنهـا نفوذ با پیگیري موضوعات مختلف و کـاوش هاي ذيگروه گذاريتدوین دستور کار براي خط مشی.2

هاي خود براي دولـت و خـط توانند با برنامهدهند و میو ادراك آنها مدد می گذار را در احساس مشکالتمراجع خط مشی

.گذاران از آنها اطالع ندارندگذاران دستورکارهایی فراهم آورند که در برگیرنده مسائلی از جامعه باشد که خط مشیمشی

انند نقش نظارتی و کنترلـی داشـته تونفوذ در جامعه میهاي ذيگروه نفوذهاي ذيقدرت نظارت و کنترل گروه.3

کنند که براي روشن شـدن اذهـان و نظـارت ها گاهی در راه رسیدن به اهداف خود مسائلی را مطرح میباشند و این گروه

.ئل بسیار سودمند است و مؤثر استعمومی بر مسا

نفوذ هاي ذيتی تحلیل کنند گروهها نتوانند مسائل عمومی را به درسزمانی که بوروکراسی تحلیل مسائل عمومی.4

تر شدن مسائل اجتماعی و سرعت تغییرات در جامعه با پیچیده. توانند در این زمینه نقش مؤثري داشته باشنداي میحرفه

.تر کامالً چشمگیر استتر و اتخاذ تصمیمات صحیحنفوذ در بررسی دقیقهاي ذياین نقش گروه

:نفوذهاي ذيمنابع نفوذ گروه

-نفوذ در این راه قبل از آنکه اهداف خود را مطرح سازند به اهداف مقامات خط مشیهاي ذيگروه غیب و امتناعتر.1

قدرت علمی و تخصص . نمایندهاي خود ترغیب میگذاري مطابق خواستهگذار پرداخته و از این طریق آنان را به خط مشی

-مثالً اتحادیه. گذاري استی از منابع مهم آنها براي نفوذ بر فرآیند خط مشینفوذ بعنوان یک اقدام اقناعی یکهاي ذيگروه

اي که خواهان قرارداد جدید است نه با عنوان کردن سود بیشتر بلکه با عنوان حفظ توانایی صنعتی براي دفاع ملی مطرح

.کندمی

کوشند تا با د را دقیقاً شناسایی کرده و میدر این حالت آنان قوانین و مقررات و ضوابط موجو نفوذ از طریق مقررات.2

.استفاده از محمل قوانین موجود به اهداف خود دست یابند

77

را به اتخاذ تصـمیمی گیرنده گیري و کنترل آراء، مقامات تصمیمنفوذ با جهتهاي ذيگروه نفوذ از طریق کنترل آرا.3

کننـد حـائز اهمیـت قدرت خود را از تعداد اعضایشان کسب میهایی که این مسأله در مورد گروه. کنندخاص هدایت می

. بیشتري است

هاي درگیر که بنیه مـالی قـوي دارنـد اي و گروهنفوذ حرفههاي ذيگروه نفوذ بوسیله پشتیبانی از مبارزه انتخاباتی.4

نفوذ هاي ذيگروهآراء به ثمر نرسد، هاي انتخاباتی نامزدها را متقبل شوند و زمانی که نفوذ از طریق کنترل توانند هزینهمی

.کننداز این روش استفاده می

توانند ارکـان نفـوذ خـود را اسـتحکام نفوذ با انتخاب رهبران نخبه میهاي ذي گروه نفوذ از طریق رهبران نخبه.5

ا افرادي را که بجاي اعمال نفوذ طیف وسیعی از افراد شامل اشخاصی که نفوذ زیادي داشته تهاي ذيرهبران گروه. بخشند

.گیردکنند در بر مینفوذ فقط فعالیتی خاص را دنبال می

:نفوذهاي ذيمشکالت ناشی از گروه

بـا دسترسـی بـه شود که آنها ناشی می نفوذ از آنجاهاي ذينابرابري بوسیله گروه نابرابري و تبعیض سیاسی.1

-کنند، امتیازاتی خارج از روال بدست مـی ود موقعیتی خاص کسب میسیاستمداران و اعمال نفوذ از طرق مختلف براي خ

-نفوذ به یک اندازه در فرآیندهاي خط مشیهاي ذيگروه. شوندعدالتی سیاسی در جامعه میآورند و موجب نابرابري و بی

3.کنند و از این جهت نیز بین آنها برابري وجود نداردگذاري نفوذ نمی

نفوذ منافع خاص خود را به عنوان منـافع جمعـی هاي ذيگروه افع گروهی خاصتبعیت منافع عمومی از من.2

ها تنها هدف خود را مدنظر دارنـد و ایـن این گروه. کوشند تا بعنوان جمع به منافع خاص خود دست یابندجلوه داده و می

.کندمحدوداندیشی آنهاست که ایجاد مشکل می

ها با نزدیک بودن به منابع قدرت یا با استفاده از سـایر سـاز و این گروه نفوذهاي ذيگروه (VETO)قدرت وتو .3

این قدرت با . توانند با اعمال نظر خود از سیاست جلوگیري کرده و آن را کان لم یکن بسازندکارهاي ایجاد قدرت گاهی می

.داشته و قابل پذیرش نیست نظام آزادمنش و جایی که نظریات عامه مردم از اهمیت و ارزش برخوردار است منافات

:نفوذهاي ذيقدرت و اثربخشی گروه

:نفوذ تابع سه عامل زیر استهاي ذياثربخشی گروه

هاي اعضاي این دو عامل تحت تأثیر تالش احساس مسئولیت و تعهد اعضاء نسبت به اهداف گروه.1

.هاي آنان استیگروه و طرز تلق همبستگی و انسجام سازمانی در گروه.2

.ها و جایگاه بستگی داردبه نوع فعالیت موقعیت استراتژیک گروه و نزدیکی به منابع قدرت.3

. هرقدر اعضاي گروه نسبت به هدف گروه احساس تعهد بیشتري داشته باشند، گروه از قدرت بیشتري برخوردار خواهد بود

اگر سـازمانی منـابعی نظیـر انـرژي، . کندز به افزایش قدرت گروه کمک میچنین همبستگی افراد با هم و انسجام در سازمان نیهم

.قوي برخوردار خواهد بودامکانات مالی، اطالعاتی را که مورد نیاز جامعه است در اختیار داشته باشد از موقعیت راهبردي

.کنندت و ایراد سخنرانی استفاده مینفوذ براي ایجاد قدرت از تدابیري مثل راهپیمایی، تظاهرات، انتشار مقاالهاي ذيگروه

78

: گذاريهاي مشارکت عامه در خط مشیراه

گیري و اتخاذ خط مشی عمومی از گذشته مورد توجه علما و اندیشمندان مدیریت بـوده و مشارکت عامه مردم در تصمیم

است هرگاه شهروندان با مشارکت جـذب است معتقدسلزنیک. هاي انسجام اجتماعی معرفی شده استهمواره بعنوان یکی از شیوه

.گیرنددولتی قرار میهاي دولتی شوند از حالت تهدیدي خارج شده و بصورت یک فرصت در کنار مدیران سازمان

هاي عمومی به نوعی دموکراتیزه شدن بنیادي منجـر گذاريهاي دولتی و مسأله خط مشیمشارکت عامه مردم در سازمان

. سـازد تفاوتی نسبت به دولت خارج ساخته و آنها را متعهد به سرنوشـت خـود در جامعـه مـی از حالت بی گردد و شهروندان رامی

.ساالري در مدیریت دولتی متکی به گسترده ساختن ایده مشارکت عامه مردم استدموکراسی و مردم