اول قسمت

دیث، (   َح� ( ) حاکیازرفتارو ) یا ع صودیگرمعصومین اصطالحیدرفرهنگاسالمیوعلومدینیناظربهسخنانمنقولاززبانپیامبر . نقشیمحوریدربرداشتشریعتتوسطفقیهانودرشکل‌گیریجوانب تاریخاسالم، درطییکونیمهزارۀ; حدیثدرکنارقرآن، سلوکایشان

. و ارزیابیاعتبارآنها ضبطاحادیثمعصومین، بودهاست وموضوعشماربسیاریازتألیفاتومجموعه‌ها کرده، مختلفازفرهنگاسالمیایفا. شکل‌گیریطیفیازعلومدینیرافراهمآوردهکهعلومحدیثنامگرفتهاست کوششبرایفهمآنهادرطولتاریخزمینۀ;

و توجهقرارگرفته، دربومهایمختلفجهاناسالمدربوتۀ; کنونتاریخپرفرازونشیبیداشته، ازعصرمعصومانتا حدیثدرطیسده‌هایمتمادی، . حدیثبهتنها فاصلهگرفتنازعصرحضورمعصوم، وجودآنکهبا نقشتمامیمذاهبوفرقونیزاصنافگوناگونعالماندرآنمؤثربودهاستبا

نگرانیهایی وجودآسیبهاییازجعلوتحریفوبدفهمیموجبآنگردیدهاستتا اما طریقبرایدستیابیبهگفتاروکردارپیشوایاندینمبدلشده،. همازجانبحدیثبرایدین‌پژوهانپدیدآید

1: بنیادی. مفاهیم1-1: حدیث. Zواژۀ;شناخت  . » « » است » جدید بهمعنای ] کهدرلغتعربیاصال حدث حدیثصفتمشبهه‌ایاستساخته‌شدهازمادۀ; واژۀ;

» بهمعناینویوتازگیاستونظیرهایآندرزبانهایسامیشمالحاشیه‌ای » نظیرهایآنریشه‌ایمشترکمیانزبانهایسامی، با حدث مادۀ;گزنیوس، ) وجنوبحاشیه‌ایچونسباییوگعزیدیدهمی‌شود عبریوآرامی، شمالمرکزیچوناوگاریتی، برون، 294چوناکدیوآشوری، ؛

لسالو، 143 . 226-225؛ کاربردداشتهاستبایددانست( ومعنایاینحدازاشتراکآناستکههزارانسالقبلازاسالماینمادهبدینمعنا. امروزدرزبانعربیحفظکردهاست کاربردخودراتا حدیثبهمعنایجدید، کهواژۀ;

/ ( : طgه ] مثال درقرآنکریمدیدهمی‌شود یکیبهمعنایداستانوحکایتکهبارها عربیحدیثبهدومعنایدیگرنیزدرعربیکاربردداشتهاست واژۀ;20 /9/ ذاریات /51/24؛ اعراف( ) ] مثال دارد /7/185ودیگربهمعنایسخنکهبازکاربردهایمتعدد لقمان ازمعنایاولدرباب(. 31/6؛

/ بقره ) ] فعلنیزساختهشدهوبارهادرقرآنآمدهاستمثال / 2/76تفعیل، زلزله (.99/4؛

فرانسوی بهکیفیتساختمعنایحدیثیاریرساند؛واژۀ; بررسیگونه‌شناختیمی‌تواند یک بهمعناینو nouvelleبیرونازفضایسامی، ( ) لیتره،) بعدتربهمعنایداستانکوتاهکاربردیافته کهدردوره‌ایپسینبهمعنایخبرودردورۀ; .III/759صفتمؤنث مسیراست( ،واضح‌کنندۀ;

کرواتی صربیـ انگلیسی novمشابهاینمسیربرایواژۀ; وبخشیازاینانتقالدرواژۀ; ( newsنیزطیشده، همرخدادهاست ) صفتجمعگروییچ، 399اسکیت،) سغدی(. ‘466؛ قریب، ) zntانتقالازمعنایخبربهداستانهمدرواژۀ; انتقالازمعنایداستانبه(. 92نمونهدارد

: ( Zچونگ،ذیل آلتایینک‌ اورالـ نیز keleسخنهمدردوواژۀ; ،jatsz )وهمدرtell>tale ( ،اسکیت وواژۀ;( 627انگلیسیدیدهمی‌شود/ )sageآلمانی فایفر دیگرآنباشد گفتهوداستانهممی‌تواندنمونۀ; انتقالمستقیمازمعنایآگاهیوخبربه(. 1156، 1بهدومعنایسخن

میرزابکوا،- ) aïtسخنرانیزمی‌تواندرفعلقزاقی (.13مشاهدهکرد

صدهاسالپیشاز عربیکهن، می‌تواننتیجهگرفتکهدربرهه‌ایمتقدمازدورۀ; براساسآنچهدرریشه‌شناسیوگونه‌شناسیساختواژهدیدهشد، ) ( ) ( > سپسدربرهه‌ای ساختهشده، معنایحدیثخبر خبرازمعنایباستانیحدیثنو، صورت‌بندینو مشترکسامیبا ازریشۀ; نزولقرآن‌کریم،

) ( ) ( ) ( یاساختمعنایاول ساختهشده، وحدیثسخن بهطورموازیدومعنایحدیثداستان ازمعنایحدیثخبر ] یامستقیما متأخرازهماندوره، ) ( . ) ( و معنایحدیثداستان عربیقرآنیدو مسلمدر قدر انتقالبرایساختآنبودهاست ومرحلۀ; پیشیداشته قدریبرحدیثسخن

. ) یکتواندرعرضهمبهکاررفتهاستآن‌گاهکهدرعصرصحابهوتابعیناصطالححدیثبهمعنایموردنظردرعلومحدیث،) با حدیثسخن ) ( ) بودوآن‌گاه ) سخن ناظربهمعنایحدیث صراارادهمی‌کردند، آن‌گاهکهصحابهوتابعینازحدیثگفتارپیامبر یا درحالشکلگرفتنبود، . ) ( ) ( ] ازنظرفنیبرایصحابهوتابعینکامال تجمیعایندومعنا ارادهمی‌شد داستان بیشترازآنمعنایحدیث صبود، کهمقصودشانافعالپیامبر

داستان ) + زمینه‌سازیکتماسمعناییورسیدنبهیکمعنایجامعبهصورتحدیث دوبارمعنایی، واژه‌ایبا همراهیاینتجمیعبا اما موجهبود،. ) گشت( ) حدیث بهتعبیردیگرحدیث یا سخن

1-2: هگاده   سنتشفاهیدردینیهودیومسیحی. sادهیا جست‌وجوکردکهازنظر 2پیشینه‌اینزدیکبهحدیثدرسنتیهودرامی‌تواندراگیاسترو، ) .I/11لغویبهمعنایحکایتوداستاناست تلمودراتشکیلمی‌دهد(. اگادهدرعرضهالخهیکیازدوبخشاصلیازسنتربانییا

اگادهمی‌تواندشاملهرموضوعیجزمباحثحقوقیباشد برخالفهالخهکهشاملمباحثحقوقیواخالقیدانستهمی‌شود، درسنتتلمودی،

. 201استراک،) بیشترجنبۀ; ( حدیث، بهتعبیردیگرهمسنگیاگادهبا حدیثاسالمیمقایسهشود با واینمجموعتلموداستکهمی‌تواند بب‌‌. است تعالیم محتوای از برآمده حدیث، با تلمود همسنگی و واژه ریشه‌شناسی

. رابطهمیانتلمودوتوراتاستبرخالففرقه‌ایمانندقرائیم باورآناندربارۀ; ازیهودیتمتمایزمی‌کند، آنچهیهودیتربانیراازدیگرخوانشها ] اساسادرکنارتوراتمکتوبکهبه‌عنوانکتاب ربانیانمعتقدبودندکهدوگونهتوراتوجوددارد؛ کهبرمحوریتتوراتبهعنوانکتابآسمانیتأکیدداشت، » نزولتورات » وخداوندهم‌زمانبا بازمی‌گردد آننیزبهطورسینا داشتندکهسابقۀ; اعتقاد توراتشفاهی آنانبهیک آسمانیشناختهمی‌شود،

( ) نوسنر، ) نازلکرد ع توراتشفاهیراهمبرحضرتموسى هاناسیدر  .(.ff 2کتبی، ازهمینروستکهمتناصلیتلمودکهتوسطربییهودایاسترو، ) 3اوایلسدۀ; زوجومکرراست مشناهکهدرلغتبهمعنایمثنى، مشناهنامگرفت؛واژۀ; الهاماز( II/857متدوینیافت، با ] ،ظاهرا

کتابو زوجیقابلقیاسبا ودرفرهنگیهودیربانی، توراتکتبیبهعنوانناماینمجموعهانتخابشده، زوجیتوهمزادانگاریتوراتشفاهیبا. سنتنزدمسلمانانراتشکیلدادهاست

قاعده درتلمودبرخالفحدیثاسالمی، موردتوجهقرارداد؛ بایدتفاوتهایمهمیراکهمیانتلمودیهودیوحدیثاسالمیوجوددارد، اینحال، با . ) تلمودازدوسطح ) خداوندنیستوکلیتمضامینبرآمدهازوحیتلقیمی‌شود یا ع حضرتموسى برانتسابمستقیمسخنبهپیامبریخاص،

. در حالآنکهچنینسطح‌بندیدرحدیثاسالمیمصداقندارد تشکیلشدهاست، شرحمتناصلیــ ــ وگمارا متناصلیمختصرــ ــ مشناهحدیث برخلاف تلمود اینکه و باشد میان در اسناد سلسله نام به چیزی اسلامی حدیث مانند آانکه بدون می‌شود، برده نام سخن قائلان از تنها تلمود

. وجوددوروایتبابلیواورشلیمیازآناست تنوعموجوددرآن، مجموعه‌ایاستتدوینیافتهبراساسموضوعاتوتنها اسالمی،

حدیثاسالمیقرار آن‌گاهکهدرمواجههبا انسداشته‌اند، یهود فرهنگ با یا دانستکهخاورشناسانمتقدمکهیهودیبودند بههررویباید . اسناددرحدیثاسالمیرا ازجملهبایدبههورویتساشارهکردکهشیوۀ; تلمودرویمی‌آوردند ازجهاتمختلفبههمسان‌گیریحدیثبا می‌گرفتند،

البتهاواشارهداردکهبهرغمبرخی وامکانمایهگرفتناینروشازیهودرامطرحساختهاست؛ برخیشیوه‌هایروایییهودیانمقایسهکرده، باص ) ازسوییهودیانتقلیدشدهاست حرکتهایتکمیلینزدمسلمانانبهاندازه‌ایبودهکهبعدها درریشه، گلدسیهرنیزدرمقام(. 47-44شباهتها

وضعیتتلمودبراینباوررفتهکهاحادیثمدتیطوالنیپسازوفاتپیامبر چنینهمسان‌گیریوقیاسبا با برآوردارزشتاریخیاحادیثاسالمی،( ) ساختهشدهوپسازآنبهآنحضرتنسبتدادهشده‌اند) ایننیازها، بهسببنیازهایپیشآمدهودرراستایرفع بههر.(. I/41 ffص،

حدیثاسالمیفاصله‌ایبسیارازتلمودداردوقیاسمع‌الفارقمی‌تواندزمینۀ; درخطوطکلی، وجودبرخیمشابهتها توجهداشتکهبا باید روی،. سوءتفاهمهاییباشد

برخالفباورمسلمانانبهاینکهانجیلکتابیآسمانیهمچون بازجست؛ حدیثرا درفرهنگمسیحیدشواراستکهبتوانپدیده‌ایقابلقیاسبااینناموجودداردکهنوشته‌هاییبشری کهشماریکتاببا نامانجیل، نزدخودمسیحیاننهیککتابنازلشدهبا توراتوقرآنکریماست،

) بهقلم ) اما هستند، ع ازجملهاناجیلچهارگانهدارایمضمونوحیانیناظربهگفتاروکردارحضرتمسیح نزدمسیحیانانجیلها، انگاشتهمی‌شوند؛ . ازمنظر نقادانکتابمقدسبپردازیم، بدونآنکهبهدیدگاههایبدبینانۀ; قدیسانینوشتهشده‌اندکهآنگفتاروکرداربرایایشانروایتشدهاست

) شاگردو ) درحالیکهلوقا بودند، ع ازصاحباناناجیلچهارگانهخودحواریومصاحبحضرتمسیح متىویوحنا تنها یکمؤمنمسیحی،دائرةالمعارف )» ... « وپولس درباورایده‌آلیکمسیحی(. IX/353, XIII/855، 1مصاحبپولسبودومرقسشاگردومصاحببارنابا

چیزیجزنقلوحکایتاقوالواحوالپیامبراز اصیل‌ترینبخشکتبمقدسعهدجدیدمحسوبمی‌شوند، اناجیلچهارگانهکهدرمقایسه، معتقد،. نیستند او حواریان شاگردان و حواریان سوی

درآنزبانازدوبخش یونانیوحاملمعنایمژدهوبشارتاست، Zاینواژهکهاصلآناوانگلیون نام‌گذاریانجیلبهایننامنیزحاملپیامیاست؛ » « » انجیلچنیننامیدهمی‌شودهمازآن‌روکهخبریازخداونداستکهحامل» بهمعنایخبرتشکیلشدهاست؛ آنگلیون و بهمعنایخوب، Zو ا

(   آنحضرت وهمازآن‌روکهخبریاستازگفتاروکردارآنحضرتکهازسویحواریانوشاگردانشانبرایپسینیاننقلشده ) است، ع مسیح. » « » بهطریقاولىچنیناست. » نامه‌هایرسوالن و اعمالرسوالن یعنی استدرخصوصدیگرکتبعهدجدید،

درفرهنگعهدجدیدوجودنداشتوآنچهبیندوجلدعهدجدیدیافتمی‌شد، براینپایهچیزیمعادلآنچهربانیانیهودتوراتکتبیمی‌دانستند، . کهمضمونآن حدیثباوردارند آنچهمسلماناندربارۀ; مانند بیشترازجنستوراتشفاهیربانیانوپدیده‌اینزدیکبهحدیثنزدمسلمانانبود

. سخنانیکهازشخص حتىدربارۀ; کلاناجیلوکتبعهدجدیدداشتهودارند باوریکهمسیحیانخوددربارۀ; وحیانیاستولفظآنانسانی؛ ) زیرامفروضآناستکهآنپیامبربهزبانآرامیسخنمی‌گفتواناجیل ) راهیافتهاست؛ نقلبهمعنا درمتونعهدجدیدنقلمی‌شود، ع مسیح

. چهارگانهبهزبانیونانیتألیفشده‌اند

1-3: علم. و خبر اثر، با آن رابطۀ و مفهومدیگروجودداشتکهتنهبهتنۀ; 3درسده‌هاینخستهجری   َحدیث

. : بهفهم معناییآنها روشنشدندایرۀ; درآندورهازتاریخ، توجهبهپیچیدگیکاربردها با خبروعلم اثر، مفهومحدیثمی‌زدکهعبارتبوداز. چیستیحدیثیاریمی‌رساند

به‌طورخاصبرایاشارهبههرردیبه‌کارمی‌رفتکهازشریعتوتعالیمدین   اثر: ست، اینواژهکهازنظرلغویبهمعنایبازماندهوردپا ) آن ) اتباع تابعینآنانیا آنحضرت، صباشدوخواهبهطورغیرمستقیمدربازگشتبهصحابۀ; کالمیازپیامبر ] خواهمستقیما برجایماندهباشد،

. نخستهجریاثربهاینمعنا، دراواخرسدۀ; بازتابیافتهباشد شهرمنتسببهآنحضرتــ برجایماندهدرمدینةالرسولــ تابعینوحتىسیرۀ;د ) افتادهمیانتابعانبودودرکالمیازابن‌سیرین درمسیر( » 729ق/ 110اصطالحیجا آن‌گاهکهپیرواثراست، تا کهفرد دیدهمی‌شد م

دارمی،« ) : نک‌ ، ... 66/ 1است شرح اللکایی، نخستسدۀ;(. 1/87؛ / 2درنیمۀ; همینطرزفکربهنحویساخت‌یافته‌تردرکالمی 8ق م،د ) /144ازابن‌شبرمه : » 761ق ) اگرراهبرمنواضح دستیابی‌اشبرحکمشرعیمی‌گفت فقیهصاحب‌رأیکوفهدیدهمی‌شودکهدربارۀ;شیوۀ; م

: ( » ) ( ) دارمی، ) نک‌ خوددارینمی‌کنم ازدادنحکم رابیابم، s1/83شودواثررد : قسوکیع، ازآن‌(. 88/ 3؛ نشان‌ بررسینمونه‌هایتاریخی‌،دردهه‌هایمیانیسدۀ; شاخص‌ 2داردکه‌ اصطالحیکه‌ سنت‌گرا، مکتب‌ با آن‌ شدن‌ درعصرشکوفاییمکتباصحابرأیومقابل‌ درست‌ ق‌،

( » ابن‌‌سعد،» پیشینیان‌ « ) : 386/ 2علم‌ « » کشی‌،( » همانجا؛ استنک‌ بوده‌ اثـر اصطالح‌ به‌‌کارمی‌رفتـه‌، رأی‌ ودربرابـر خطیب‌، 156بوده‌ ؛ ... ، (.7، 6شرف

ناماآلثارتألیفکردندکهگامیدر کتابهاییبا قاضیابویوسفومحمدبنحسنشیبانیدوشاگرداصلیابوحنیفه، ازابن‌شبرمه، یکنسلبعد ( ) اآلثار، ) ابویوسف، ] مثال ص حدیثپیامبر درایننوشته‌ها موضوعفقهیبود؛ با شیبانی، 8، 1جهتتدویناثرها درکنارفتاوی( 5، 1/1؛

همان، ) ابویوسف، ] مثال شیبانی، 2، 1صحابه همان،( ) 14، 1/10؛ ابویوسف، ] مثال شیبانی، 4، 3وفتاویتابعین دیدهمی‌شود،( 11، 1/2؛ » « » « . شکل اصحاباثر بهعنوان اصحابارأیت گروهیکهدرتقابلبا وجودداشتهباشد بدوناینکههیچبرنامه‌ایبرایجداسازیوتفکیکآنها

د، ) : ه‌ نک‌ ناماصحابحدیثبهخودگرفتند انتقالمحوریتازاثربهحدیث، درنسلهایبعدیبا (.9/114گرفتند،

( » ... « ) ابوداوود، ) منکم تسمعونویسمع مطلع صبا حدیثیازپیامبر برپایۀ; تا اسحاقبنراهویهکوشید درمیاناصحابحدیثخراسان،مسند، 3/321سنن، بنحنبل، احمد همان،( ) : 1/321؛ خطیب، نک‌ وبرایآنضوابطیتنظیمکند اندازه‌ایاعادهکند تا اهمیتآثاررا

تألیفمعرفةالسننواآلثارازسویابوبکربیهقیشد(. 38 چندقرندرخراسانهمچنانباقیبودوزمینۀ; حاشیه‌ایتا اینفکربه‌عنوانیکاندیشۀ;.) : مآخذ) نک‌

/ نمل: ) ] اصیلعربیاستمثال وجوداینکهازحیثواژگانییکواژۀ; اصطالحخبربایدگفتبا شواهدنشانمی‌دهدکهمعنای( 27/7خبردربارۀ; ، . 2به 1اصطالحیآندرفضایمناظراتبین‌االدیانیدردهه‌هایانتقالازسدۀ; وبرگردان 1قشکلگرفتهاستمفهومهلنیـمسیحیپارادوسیس

لیدل، ) 2التینیآنترادیتیو اطمینانکند انتقالیکهبرایتصدیق‌کنندهایجاد اشارهبهسنتیاستباطریقۀ; هارناک، 1309، شواهد(. II/93؛د، ) : ه‌ نک‌ متونمنطقیوفلسفییونانیاتفاقافتاده نخستدرجریانترجمۀ; /16حاکیازآناستکهانتخابمعادلعربیتواتربرایاینمعنا

وبه‌عنوانمفهومیمشترکبین( 269 به 3، دینیمسلمانان، برایاثباتمدعیاتتاریخیـ ودرمقاماحتجاج یهودیتومسیحیت، دیناسالم،د، ) ازاواسطسدۀ;(. 16/270خصوصاثباترسولومعجزاتاودرمناظراتعصراولبسیارکارآمدبودهاسته‌ اهمیتیافتناسناد با 2اما

به‌کارگرفتهشد 8ق/ به‌عنوانتعبیریازیکحدیثپراسناد تواترازمعنایبین‌االدیانیخودبهمعنایخاص‌تراسالمیانتقالیافتوبه‌تدریج م، . .) در) محصولیجانبیداشتوآنحدیثیبودکهبهچنینحدیازکثرتمستنداتنرسیدهباشد شکل‌گیریچنینمعناییبرایتواتر، همانجا

« ) :2اواسطسدۀ; نک‌ » خبـرجاءمجیءالحجة تعبیـر درمقامشمارشادلـهبـرایاستنبـاطفقهی، ازمتکلمانوبنیان‌گذارمعتزله، واصلبنعطا ق،درمقاماعتذارو( 234قاضی‌عبدالجبار، قاطعخصومتنباشد، برایخبریبه‌کاربردکهاگردرمقاماحتجاجوحجتآوردنبرایمخالف، را

( » ابن‌قبه، » جایگزینساختند را عذر خبرقاطع بهزودیتعبیر پیرواناوچوننظام، همازاینرو، عذراست؛ قاطع حجتآوردنبرایشارع،120.)

توسطیک یعنیحدیثیکهتنها محورنهادنفرداجالیحدیثغیرمتواتر، گامیفضاشکنبودکهبا اندکتأخیریبرداشتهشد، گامبعدیکهبا . اینمفهومبراینسلپایانیسدۀ; مفهومخبرواحدراشکلدادوبهحجیتآنقائلشد افتادهبودوشافعی 2راوینقلشدهباشد، مفهومیجا ق،

ص ) بهمباحثینظریدرپیرامونآنپرداخت مفهوممنفردخبر، (. 401، 390درکتابالرسالة، ساختهشدنمفهومخبرواحد، با درواقع، جم‌‌ ، / بهزبان برداشتنهمینگامبودکهخبردرمعنایجدیدخود، بهمعادلیبرایحدیثمبدلشدوبا ] دیگربهمعنایپارادوسیسترادیتیونبودوعمال

. اظهارداشتکهازسدۀ; باید اصولیمربوطبهحدیثسخنمی‌گویند، 2فقیهانراهیافت مباحثکالمیـ زمانیکهدرحیطۀ; فقها قتاکنون، ) : ( » زمانیکهسخندربارۀ;پیکرۀ; » سراسراثر، نک‌ چنان‌کهدرکتاباختالفالحدیثشافعیدیدهمی‌شود اما است، خبر اصطالحغالبنزدآنان

. ایندوگانگیرسوبتاریخیدوفرایندیاستکهاین اصطالحبهکاررفتهنزدفقیهانحدیثاست ومتنآندرمیاناست، شاملاسناد حدیث، . همچنانرسوب لغتهمدرتعریفیکهازخبرارائهکرده‌اند، علمدرایهو دربرخیمنابع برایدانشفقهبهارمغانآوردهاست را دواصطالح

ابن‌جماعه، ) : [نک‌ مثال ابوهالل، 30خاستگاهمنطقیآندیدهمی‌شود (.41-40؛

عالمانبهبررسیرابطهبین الحدیث، مصطلح درحیطۀ; پایگیریبحثها و 3با بی‌آنکهبهاینپیشینه‌ها اثرپرداختند، خبرو حدیث، اصطالح . اثرمی‌نامیدند وموقوفرا خبر، مرفوعازآنرا بردوبخشمی‌کردند، حدیثرا علمایخراسان، گاهمانند فرایندهایتاریختوجهیداشتهباشند

... (، تدریب ( 1/184سیوطی، ( ) ( به‌طوراعمهرسخنیروایتشدهاز( خبررا ، ع صومعصومین سخنروایت‌شدهازپیامبر حدیثرا ؛انصاری، ) عام‌ترشمردند واثرراازهردوآنها الرعایة، 85پیشینیان، شهیدثانی، هر( 49؛ اصطالح 3وگاهبرایفارغشدنازاینتشتتاقوال،

قاسمی، ) صالح، 61راباهممعادلانگاشتند (.11-10؛

» ولی: » حدیثهم‌پوشیداشتهباشد، با کهبتواند بهمعناییبهکاربردهنمی‌شد علم درسده‌هایمیانی نهنزدعالمانحدیثونهفقها علمنخستهجریوبهطورمحدوددرسدۀ; حدیث 2نمونه‌هایپرشماریازکاربرداینواژهدرسدۀ; امروز ما آانچه برای می‌دهد، نشان که دارد وجود ق

. علمبودهاستمجموعه‌ایازتعبیراتازصحابهوتابعینوجودداردکه نخستینواژه‌ایکهبهذهنیکفرددرآندورهمتبادرمی‌شده،واژۀ; می‌نامیم، ( » « » اسحاق، » ورفتنعلمبهمعنایرفتنحامالنعلمدانستهشدهاست آنابرازنگرانیشده، برداشتهشدن و رفتنعلم ؛329/ 1درآناز

( ) 90، 58/ 1دارمی، صحیح،( ) بخاری، صنیزنقلشدهاست حتىچنینمضامینیازشخصپیامبر ترمذی، 1/43؛ باید(. 5/31؛ بهاینها ( » دارمی، » تأکیدشدهاست کتابت بستنعلمبا بر ، ... 138- 1/137اقوالیازصحابهوتابعینرااضافهکردکهدرآنها المستدرک حاکم، ؛

1/187 -188 ( » دارمی،( » آفتعلمفراموشیاست اینمضمونکه با افزود تابعینرا اقوالیازصحابهو همچنینباید ؛158، 1/117؛ ... ، المدخل « ) 315بیهقی، دارمی،(. » هماشارهبهنوشتنحدیثاست کتابتعلم آنعلمیکه( 132-131، 1/122اخبارمربوطبه ؛

( » همو، » مندرسشدنآنبیمداشتودعوتبهنوشتنشکرد همو،( )1/137خلیفهعمربنعبدالعزیزاز وکسانیچونزهریبداناقدامکردند1/122.)

» ترجیحمی‌شمردند » پاسخندادنرا ، علمینزدایشاننبود کهدرآنمورد درروایاتتابعینآمدهاستآنهنگامیکهازآنانچیزیمی‌پرسیدندابنابیعاصم، 1/16مسلم،) د(. ) 374؛ /114عطاءبنابیرباح ( 732ق تابعیبزرگمکهعلمرابهمعنایاثربه‌کارمی‌بردوآنرانقطۀ; م

ابن‌سعد، ) کهعلمیکمیراثنقلیبودکهبایدسینهبهسینهانتقالمی‌یافت،(. 2/386مقابلرأیمی‌نهاد نشانمی‌دهد مجموعاینکاربردها. هرکسبهریازآنرادراختیارداشتوبرایجلوگیریازنابودشدنآنبامرگحامالننوشتنبه‌عنوانیکراهحلمطرحمی‌شد

د ) وقتیشخصینزدابن‌محیریز علمراقرآنکریممی‌دانستند؛ Zبودندکسانیکهاینفهمازعلمراانکارداشتندواصل گفتنیاستدرهمانزمان،« 718ق/ 99 « » « ) باید وتنها علمقرآناست یادآورگشتکه ابن‌محیریزمتعرضشده، رااظهارداشت، رفتنعلم ازتابعانمکهنگرانیخوداز م

( » دارمی، » نگرانبود رفتنفقه می‌دانیمکهاینداستانمشهورکتابتحدیثاستکهبهتألیفنخستینمجموعه‌هاینیمه‌مدون(. 1/63ازابن‌سعد، ) کتانی، 2/387حدیثیازسویابوبکربنحزموزهریمنجرشدهاست (.4-3؛

الفقه »2درکاربردیمربوطبهاواسطسدۀ; سنتمنقولاسالمیبودوتأمالتواجتهاداتپیرامونآن علمناظربهآثاریا الفقهاالکبر، قدرمقدمۀ; » ... «( » « » ، الفقه معرفیمی‌گشت الفقهفیالدین درحالیکهبهموازاتآنتأمالتعقایدیبهعنوان شمردهمی‌شد، بههرروی(. 5فیالعلم

. علمخوددچارتحولمعناییشدهوکاربردعصرصحابهوتابعانبه‌کلیمنسوخگردیدهاست درسده‌هایبعد،

1-4: حدیثواصالتمأخذ. بهموضوعحدیثوکیفیتانتقالآن   اسناد وجودعواملیچندموجبشدهبودتا نخستهجری، درطیسدۀ; . بومگرا نوعیرویۀ; نخستهجری، می‌دانیمکهدرطیسدۀ; بدونآنکهبخواهیمازعللسخنآوریم، دوره‌هایقبلنگریستهشود به‌گونه‌ایمتفاوتبا

. ) حتىدرپیامیکهازسویعمر ) صرادربومخودبجویند سننپیامبر درمراکزفرهنگیجهاناسالموجودداشتکهموجبمی‌شدعالمانهربوم،/ 100بنعبدالعزیزدرحدودسال دارمی، ) 718ق اینرویهموردتأییدقرارگرفت خطاببهعالمانسرزمینهایمختلفصادرشد، (.159/ 1م،

جنبه‌ایازاینرویهبودوبخشمهمیازآنرااستنباطسنتنبویازخاللسیرۀ; تنها تکیهبرمرویاتیکهازصحابهوتابعینهربوموجودداشت، » « » یاد » بالغات مورداشارهبودوازآنبه بلغنا تعابیریچون با منبعیکهاندکیبعد مسلمانانوتوافقعالماندرهربومتشکیلمی‌داد؛ جاریۀ;

د، ) : ه‌ نک‌ رسالة(. ) » ...446-8/445می‌شد مالک، اهلمدینهرابهیکسندشرعیمبدلساختهبود همینتفکربودکهبرایمدنیاناجماع »،64-65.)

اواخرسدۀ; اواسطسدهاینگرایشدیده 2قوی‌تریننموداینبومگراییدرمدینهبودکهتا دربومهاییمانندمکهوکوفهتا قهمبه‌قوتدوامداشت؛. نخستهجریهماینرویکردبهچالشکشیدهشدهبود حتىدراواخرسدۀ; می‌شدودربومبصرهکههرگزیکسنتبومیدرآنپاینگرفتهبود،

پیشازهربومدیگریدربصرهآغازشدوبهزودی جاریوجست‌وجودرپیرویه‌ایجایگزینبرایدستیابیبهسنت، بی‌دلیلنیستکهنقدرویۀ;. موردحمایتقرارگرفت مانندخراسانومصرکهموقعیتیمشابهداشتند، توسطعالمانیدربومهایحاشیه‌ایجهاناسالم،

د ) ابن‌سیرین ( 110شخصیتکلیدیدرآغازایننقد بایدیکشخصیتاستثناییونه رقیباوحسنبصریرا اما عالمبزرگبصرهاست، ق .) وبا ) : پرسیدهنمی‌شد ابن‌سیریندرآموزه‌اییادآورمی‌شودکهپیش‌ترازاسانید حسنبصری د، ه‌ نک‌ برآمده‌ایازمقتضیاتمحیطبصرهشمرد

مسلم، ) : نک‌ برساختهاحساسشدهاست Zترمذی، 1/15ظهورفتنه‌گراننیازبهذکراسانیدبهعنوانابزاریبازدارندهازرواجاحادیث (.5/740؛ : ( » ) ( « : دارمی، نک‌ ببینددینشراازکهمی‌گیرد پسمردباید دینیاست، یعنیحدیث اینعلم مسلم، 1/124همودربیانیدیگرمی‌گفت ؛

1/14 ... ، تقدمة ابنابیحاتم، « 211؛ حتىبهمدینههمسرایتکردودرنقدیکهزهرینسبت(. » آورده‌اید ازکجا گفتمان یکنسلبعد، ... ( ، معرفة حاکم، آندیدهمی‌شد ، ... 6بهاسحاقبنابیفروهامویداشت،نمونۀ; حلیة ابونعیم، (.3/365؛

) ( : ازچهطریقیوباچهسندیآنآموزهرا صاست؟وشما پیامبر کدامآموزۀ; مبنایسخنشما مطرحمی‌کرد ] اینگفتماندوپرسشاساسیرادائما ) وواکنش ) کسیازصحابهوتابعینمنتسبگردد صیا بهشخصپیامبر ] دریافتکرده‌اید؟واکنشنسبتبهپرسشاولآنبودکهآموزهمشخصا

. ) معینگردد ) دیگریواسطه‌ها صیا پیامبر آموزه، نسبتبهپرسشدومآنبودکهبرایاتصالفردمدعیبهمرجعاولیۀ;

بهترینشاهدآناستکهازخود ازافرادیصورتمی‌گرفتکهاعتباریفروترداشتند؛ ] اینمطالبهصرفا درآغاز، ابن‌سیریناقوالینقلمی‌شدکه  گویا ) صنقلمی‌شدودیگرمعاصراناوازتابعانبزرگنیزچنین ) ازپیامبر مستندبهحدیثینبودوبه‌تکرارنیزازاواحادیثیدیدهمی‌شدکهبدوناسناد

... : ( ، الکفایة خطیب، نک‌ د، 403بودند نیزه‌ اینباوروجودنداشتکهدر‌(. 709/ 8؛ چنان‌کهزهریبهصراحتیادآورشدهاست، ] ضمنا » همچنانموضوعیتداردودرطیفی » مردم‌ اجتماع‌ یادآورمی‌شودکه ویضمناشارهبهایننکته، هرمسئله‌ایبتوانبهدنبالحدیثواسنادبود؛

صنعانی، ) : فقیهشـامــ( 1/332ازمسائلهمانمبنایرسیدنبهسنتاستنک‌ توسطکسانیچـوناوزاعیــ مدتیپسازاوهنوزاینمبنا وتا ... : ( ، الرد ابویوسف‌، جم‌‌ (.17، 5دنبـالمی‌شـدهاستنک‌ ،

) اواخرسدۀ; ) دواممحدودآنتا اما صوصحابهبهشدترویبهکاستینهاد، ازپیامبر نقلبی‌اسناد تدریجیگفتمانیادشده، هنوز 2باغلبۀ; ق،الموطأ، ) : [نک‌ مثال شیبانی،( ) : 1/300نزدعالمانیازاصحابحدیثچونمالک [نک‌ مثال و( 4-1/3وهمنزداصحابرأیچونابوحنیفه

همو، ) ] . 1/10شاگردششیبانیمثال درپایانسدۀ;( « 2دیدهمی‌شد او » قطعییافت؛ غلبۀ; آورده‌اید ازکجا اهتمامشافعیبودکهگفتمان با ق،بالغاتواجماعمردمیکبوممانند بهشدتازاهمیتآثارموقوفبرصحابهوتابعانکاست، کاشفمستقیمازسنتنبویشمرد، حدیثراتنها

.) اما ) : سنتنزداودرحدیثخالصهمی‌شد، سراسراثر الرسالة، نک‌ سنترامضیقکرد مدینهراازحجیتساقطشمردودریکجملهدایرۀ; . ایندرخور درنسبتمیانسنتوکتاب، حدیثبهباورویازجایگاهیواالترازآنچهپیشینیانمی‌اندیشیدنددردستیابیبهشریعتبرخورداربود

را نمی‌دانستومخصصهایواردشدهدرحدیث‌ تمسک‌ قابل‌ تخصیصهایوارددرسنت‌ رادرمقابل‌ کریم‌ ظاهریقرآن‌ توجهبودکهشافعیعموم‌همان، ) : نک‌ می‌شمرد‌ کتاب‌ عام‌ ازعبارت‌ خـاص‌ محدودترازپیش ( 56دلیلبرارادۀ; ظواهرکتاب‌ برآمدنجایگاهحدیث، با وبدینترتیب، بب‌‌

( . نک‌ عاموخاصناسخومنسوخقرآنراتبیینوآنراتفسیرمی‌کند اما شافعیتأکیدداشتحدیثهرگزباقرآنمخالفتنمی‌کند، موردتمسکبودمعرفة،: (.118/ 1بیهقی،

تضییقدایرۀ; امادربارۀ;رابطۀ; شافعیداشتند، وجودتفاوتهاییکهدردیدگاهفقهی‌شانبا با بنحنبل، عالمانمتأخراصحابحدیثهمچوناحمدبلکهدراینراهگامهایفراتربرداشتندوفراهم‌آوریمسندهایبزرگازسویکسانیچوناحمدواسحاقبنراهویه، اوهمراهبودند، با نهتنها سنت،

. احمدبنحنبلیادآورمی‌شدکهحدیثضعیفازنظراوبرقیاسمقدم آنانرادرکاستنازکارکردقیاسوافزودنبراهمیتحدیثیاریمی‌رساندعبدالله، ) .438است درمحوریتدادنبهحدیثدرفقهخودفراترمی‌رفت( وبدینترتیب،

در. 2 :3َحدیث اسالمی نخست سدۀ

2-1: تابعین. اتباع تا آغاز از َحدیث2-1-1: َحدیث. به کلی (   رویکرد صمردمبهنقل ) چندینحدیثوجودداردکهدرآناززبانخودپیامبر حدیثی، درمنابع

« : بلغواعنی وازدروغبستنبرایشانبرحذرداشتهشده‌اندکهازمهم‌ترینآنهامی‌توانبهایناحادیثاشارهکرد احادیثآنحضرتترغیبگردیده، ( » صحیح،... ترمذی، 3/1275بخاری، ) 5/40؛ » ... « همو،( نضراللهامرأ ابن‌ماجه، 5/34، «1/85؛ ... « )gمنکذبعلی ،

همان،) مسلم، 1/434بخاری، حلیة،( » ... « ) 1/10؛ ابونعیم، gمنحفظعلیامتی شرف، 189/ 4، خطیب، جاءکمعنی( » 19؛ ما وعیاشی، ... « ) ( 1/82یوافقالقرآن ( ) صبهایشاندروغهاییبستهشدهبودکهایشانرا(. ) آمدهکهدرعهدرسول ع درکالمیازامامعلی

( البالغة،خطبۀ; نهج ازدروغبستنبیمدهد .210واداشتتا درعملموردمشخصیازجعلیاتدرعصرحضرتگزارشنشدهاست( اما ، ) وسعیدرضبط ) صنسبتبهگفتاروکردارآنحضرتمراقبتداشته، قابلانتظاراستکهاصحابپیامبر ] کامال فارغازاحادیثیادشده، . عبادتنموده، معاشرتکرده، آنانسخنگفته، با خودزیسته، آنحضرتبهعنوانیکانساندرمیانجامعۀ; خاطراتآنحضرتنمودهباشند

/ مائده ) بهنحواکملانجامدادهاست پیامبریبهمخاطبانانتقالمی‌داده، بهعنوانوظیفۀ; باید وبهاشکالگوناگونآنچهرا (.5/67جنگیده، / ( ) احزاب ) پیامبرانوالبتهآخرینایشانمعرفیشدهاست به‌عنوانیکیازسلسلۀ; وبارها صبارها واینآموزه( 33/40درقرآنکریمپیامبراسالم

. یارانحضرتبرآمدهازمحیطی هشیاریکافیبرایاصحابدرضبطسنتآنحضرترافراهمآورد درهمانعصرحیاتحضرت، کافیبودتابهخصوصصاحباندودینیهودیومسیحیآشناییداشتندوتوجهداشتندکهوظیفهدارندتعالیماینپیامبرجدیدرا اهلکتاب، با ] بودندکهاجماال ) ( . روز صتا به‌خصوصباورآنانبهاینکهدیگرپیامبرینخواهدآمدوحراممحمد بهسانتعالیمپیامبرانگذشتهبراینسلهایبعدیمحفوظدارند

مسند، ) احمدبنحنبل، بزار، 8/ 6قیامتحراماست پایانآنبردوش( 6/50؛ آنشدکهرسالتسنگینیرابرایتمامیتاریخبشریتتا ،زمینۀ;. خوداحساسکنند

) مستندمهاجرانبرایتصدیخالفتنه ) درماجرایسقیفهومکالماتمضبوطیکهازآنمحفلبرجایماندهاست، ص، درهمانروزوفاتپیامبر : ( » « ) کلینی، ) [نک‌ مثال االئمةمنقریشبودهاست مضمون صبا کهحدیثیازپیامبر ابن‌عساکر، 8/343آیاتیازقرآن، واین( 30/286؛

. نشانازنقشکلیدیحدیثازهمانآغازدارد

خلفاینخستین ) /40-11دردورۀ; ( 660-632ق نسبتبه اینگروهازصحابیانبارها عصرفعالیتکبارصحابههمراهبود، با ] کهعمال م . ) ابوموسىاشعریدرنقلحدیثازخلیفهعمرتذکردریافت ) صوآسیبهاینقلابرازنگرانیکرده‌اند احادیثپیامبر مشکالتناشیازنقلبی‌رویۀ;

الموطأ، ) مالک، سخنانینسبتدادهشود نگرانیکلیازآنداردکهبهرسولخدا اما ؛2/964کردوعمرتصریحکردکهاورامتهمنمی‌کند،سنن، شدتعملبهسببزیاده‌رویدرروایتاز(. 4/347ابوداوود، بودواورابا موضعخلیفهنسبتبهابوهریرهتند برخالفاینموضع‌گیری،

( ) ابوزرعه، ) صتوبیخکرد «1/544پیامبر قالرسول‌الله(. » تصریحبه ــسالتاسالناچارمی‌شدکهبا ــشیخآندیار گفته‌انددرکوفهابنمسعودابن‌خالد، ) لرزهبراندامشمی‌افتاد المعجمالکبیر، 549حدیثیبازگویدوآن‌گاهکهچنینمی‌کرد، طبرانی، وجودمبالغه‌ای(. 124، 9/122؛ با

احمدبنحنبل، ) : [نک‌ مثال احتیاطاودراینبارهرانشانمی‌دهد میزاناحادیثمنقولازابنمسعود، بب‌‌ (.1/374کهدرایننقلوجوددارد، : ( ) همان، ) [نک‌ مثال صحدیثآورده‌اند وعماریاسرنیزبسیاراندکازپیامبر مقداد -319/ 4برخیازپیشگامانصحابهمانندسلمانفارسی،

بزار، 321 (.506-461، 54-6/35؛

[) ( ] « » « ) حقو ) ص ازاحادیثپیامبر دردستمردم یادآورشدکه احادیثبدعت‌آمیز نیزدرخطبه‌ایدرواکنشنسبتبهرواج ع امامعلی ) ( » صرا وسپسناقالنحدیثپیامبر ( 4باطلوراستودروغاست ( : صدروغمی‌بندند، منافقانیکهعامدانهبرپیامبر گروهدانستهاست

) ( ) صشنیده‌اند، ) کسانیکهامرونهییازپیامبر آنرابهدرستیحفظنکردهودچاروهمشده‌اند، اما صشنیده‌اند، کسانیکهسخنیازپیامبرنهجالبالغة، ) امانتحدیثآنحضرتراحفظنمودهوبهدیگرانانتقالداده‌اند وچهارمکسانیکهبا ولیناسخآنراازآنحضرتدرنیافته‌اند،

همانجا(.

اویسقرنیدرخواستهرم ازنقلحدیثاجتنابداشتند؛ برخیاززاهدانمحتاطچوناویسقرنیدراثرنگرانیازافتادنبهخطا، درهمینسالها، ) درکنکردهاستوازحدیثآنحضرتهماناندازهبهرهدارد ) ] صراشخصا بنحیانبرایحدیثگفتنرااجابتنکردویادآورشدرسولخدا

المستدرک، ) حاکم، داشتند ، ... 459/ 3کهجوان‌ترها کرامات اللکایی، حلیة، 114؛ ابونعیم، ( 2/85؛ نیزآمده(. ) ع درکالمیازامامباقربرقی، ) روایتکند بهترازآناستکهآنچهنسبتبهآناحاطهندارد، ترککند، آننیست، استکهشخصاگرخبریراکهخودروایت‌کنندۀ;

کلینی، 215 (.1/50؛

. کسانیازصحابهکهبهعنوان بیشترینشانمی‌دادند صغارصحابهشرایطتغییرکردوصحابهنسبتبهنقلوثبتحدیثاحساسوظیفۀ; دردورۀ;دارمی، ) : انسبنمالکوعبداللهبنعباسنک‌ عبداللهبنعمرو، بهترتیبابوهریره، جوامع ...1/130پرحدیث‌ترینهاشناختهمی‌شوند، ابنحزم، ؛

،275-276 . ازصحابهبهمکتوبکردنحدیثرویآورده‌اندنامۀ;( همهبهایننسلجوان‌ترتعلقداشتندودرهمیندورهاستکهجوان‌ترها ، ) صدرابتدایسدۀ; ) .2عمربنعبدالعزیزبهعلمایحجازبرایتدوینحدیثپیامبر کهشتاب‌دهندهبهآنبود روندکتابتحدیث، نهآغازکنندۀ; ق،

اولسدۀ; / 2نیمۀ; بخشیازنگرانیراجعبهجعلبودکه 8ق دوره‌ایبحرانیبرایحدیثاستونگرانیازدوجانباحساسمی‌شدهاست؛ م،درهمین ) : بخشجعل، اینمشکلبیشازپیشمطرحبودهاستنک‌ به‌سبباقداموسیعبرخیبهجعلاحادیث، نخست، به‌خصوصازاواخرسدۀ;

عنواناصحابحدیثکهنگاهحرفه‌ایآنانمی‌توانستقداستنقلحدیثراخدشه‌دار( ودیگرحرفه‌ایشدنحدیثوشکل‌گیریگروهیبا مقاله. کندوآسیبهاییرانیزبرحدیثواردآورد

... ( ، تقیید خطیب، احادیثهمبهمحدثانعراقیانتقادداشت نسبتبهنقلبی‌ضابطۀ; بلکهدرهمین( 108درمدینهابنشهابزهرینه‌تنها ، معرفة، ) حاکم، رویکردحرفه‌ایاصحاب( 765ق/148درکوفهسلیماناعمشد(. ) 6بارهبهبرخیمحدثانمتساهلحجازیاعتراضمی‌کرد م

( المعارف، ابن‌قتیبه، گرفت بهنقدیتند ... 490حدیثرا ، تاریخ خطیب، وازحدیثگفتندرزمانیکهکسیازآنانحضور( 9/11؛شرف، ) همو، اجتنابمی‌کرد ، ... 131داشتند، سیر ذهبی، ؛ بهسببآنکهازمسیر(. 234-6/233بب‌ اعمشوهمفکراناو، البتهازآنسو،

معرفة، ) بیهقی، بودندوبهآنانوپیشینیانشانچونقتادهنسبتتدلیسدرسنددادهمی‌شد ازسویآنانموردنقد اصحابحدیثفاصلهداشتند،1/152 ) ( ) حتىنزدکسانیکه(. ) صدیدهمی‌شود، نیزبهکراتنگرانیازاحادیثمجعولومحرفمنتسببهپیامبر ع دراحادیثامامصادق

کلینی، ) عیاشی، 65-1/64متهمبهدروغنیستند (.1/83؛

نخستسدۀ; درحدیثبودکهبهطور 2درنیمۀ; موضوعلفظومعنا یکیازموضوعاتیکهبهشدتمحافلدینیرادرگیرخودساختهبود، ق،وپذیرشآن درعصرنخستین، واغلببهاجتناب‌ناپذیربودننقلبهمعنا امامیهوهمدرمحافلعامهمحلبحثبوده، مشترکهمدرمحضرائمۀ;

. منجرشدهاسترهیافتکلیآناستکهنقلبهمعنایرخ‌دادهدرنسلهایصحابهوتابعینبهعنوانواقعیتیگریزناپذیروشیوه‌ایتأییدشدهازسوی : ( ) کلینی، ) نک‌ بپرهیزند نقلبهمعنا وازادامۀ;شیوۀ; بهنسلهایبعدیتوصیهشودکهدرحفظالفاظبکوشند اما صقبولیابد، ؛1/51پیامبر

همان، (.135-1/134بیهقی،

) تقیدیبهضبطعین ) ] درکخودازآنآموزهرامنتقلمی‌کردندوغالبا ص، پیامبر واقعیتتاریخیآناستکهصحابهوتابعانبههنگامانتقالآموزۀ; . بر گواهیقاطع ولیالفاظیمتنوعدارند، درعملنیزوجودانبوهیازاحادیثمنقولازصحابهکهناظربهواقعه‌ایواحدهستند، الفاظنداشتند

. برایضبطعینالفاظ کهسلفبرخالفعالمانپسیناصحابحدیث، ایننشانمی‌دهد تابعیناست معمولبودناینشیوهنزدصحابهو . » اینهماناستکهدرحدیثینبویگفته » آنمی‌دانستند Zفقه بهتعبیردیگر یا حضرت، خودراحملمفهومآموزۀ; موضوعیتقائلنبودندووظیفۀ;

( » « : ابن‌سعد، ] مثال کسانیکهحاملفقهبرایکسانیفقیه‌ترازخودباشند بسیارند ترمذی، 376، 2/373شدهاست ؛ ؛34-5/33،جم‌صحیح، بهفقهای(. 1/270ابن‌حبان، حضرتشناختهمی‌شدند، نیزازهمین‌جاستکهآنگروهازصحابهکهبهداشتندرکعمیق‌تریازآموزۀ;

... ( ، مشاهیر همو، خلیلی، 12، 10صحابهشهرتیافتند ؛ درمقامتعارضنقلاینانبردیگرصحابهمرجح( 1/182،جم‌ ودرنسلهایبعد،التمهید، ) ابنعبدالبر، (.22/46، 15/146شمردهمی‌شد

2-1-2: کتابتحدیثبودکهدر   اهتمامبهضبطوکتابتحدیثدرمحافلعامه. اختالفدربارۀ; حدیث، یکیازمناقشاتکهندرحیطۀ; . ) موازین ) درحدیثیکهبرپایۀ; صنیزتوصیه‌هایمتناقضینقلمی‌شد موافقانومخالفانیداشتوبه‌تبعدراین‌بارهازشخصپیامبر صحابه، دورۀ;

) باید ) صازکتابتسخنانشنهیکردومتذکرشدکهاگرکسیچیزینوشتهاست، پیامبر ازسندصحیحیبرخورداراست، انتقادیاهلسنت،دارمی، ) مسلم، 1/130آنرامحوکند ( 2298/ 4؛ صبرایکتابتسخنانشاجازهخواستندواجازهداده(. ) درحدیثیدیگرجمعیازپیامبر

) ( .) صمضامینیچون ) متعددندوازپیامبر اما ایندرجهازاعتبارنگریستهنشده‌اند، درمقابلنیزاحادیثیوجودداشتکهبا همانجا دارمی، نشد ( » « المستدرک، حاکم، کتابت بستنعلمبا ابن‌خالد، 188- 1/187ترغیببه ) 365؛ » « المعجمالکبیر،( طبرانی، حرج وال اکتبوا ،

ابن‌شاهین، 4/276 « ) 470؛ ترمذی،( » استعنبیمینک المعجماالوسط، 39/ 5و طبرانی، . 169/ 3؛ نقلشدهاستوجودتعارضدرنقل( ) وازقدیموجدیدکوششهاییبرایپاسخگوییوتوجیهمسئلهوجودداشته ) صدراینبارههموارهموردنقدمخالفاناصحابحدیثبوده، ازپیامبر

... ( ، تأویل ابن‌قتیبه، ] صالح، 287استمثال بب‌‌ (.14؛

سوزانید گفتهمی‌شدابوبکراحادیثیراکهنوشتهوجمع‌آوریکردهبود، کتابحدیثدارند؛ درخصوصشیخینطیفیازروایاتسخنازمخالفتبا ... (، تذکرة ) 1/5ذهبی، تقیید،( خطیب، اینعملمنصرفشد مشورتصحابهاز با اما مکتوبسازد، عمرمی‌خواستسننرا ؛50،

... ، جامع روایاتکم‌شهرت‌تریدرتجویزکتابتهمآمدهاستکههمچونتعارضپیشیندرنقلازپیامبر(. 1/64ابن‌عبدالبر، البتهازهردوخلیفه، : ( ) همان،) خطیب، نک‌ درروایاتمنقولازعمرسببنگرانیخلیفهچنینعنوانمی‌شدکهمباداسننمکتوببه(. 88- 87صرانشانمی‌دهد

) نگرانی‌ایکه ) ، همانجا دراینامتنیزتکرارگردد اتفاقافتاد، یهود بهحاشیهرودوآنچهدربارۀ; کهکتابخدا اندازه‌ایموردتوجهقرارگیرند،

همان، ) : نک‌ ابوسعیدخدریوابوموسى( 57ابن‌علیهبهجمعیازصحابههمنسبتدادهاست ودربرخیروایاتازصحابهچونابن‌مسعود،دارمی، ) ] مثال همان، 135، 134، 1/133اشعریتأییدآندیدهمی‌شود خطیب، بب‌‌ (.36؛

افزون دیدگاهمخالفهموجودداشت؛ اما بهدیده‌ایمثبتنگریستهنمی‌شد، شایدبتواندرمجموعگفتکهدرنسلکبارصحابهنوشتنحدیث، ) : ( ) کسیچونسعدبنعبادهدرصحیفه‌ای ) ازصحابیانمدنیآننسل، ، سطوربعد نک‌ ایشان، دربارۀ; ع برشخصیتیاستثناییچونامامعلی

( ) مسند، ) احمدبنحنبل، صراگردآوردهبود ترمذی، 5/285شماریازاحادیثوسننپیامبر گلدسیهر، : 3/627؛ نیزنک‌ (.I/11؛

ازجملهمهم‌ترینعواملبرایاین فضایغالبتأییدنوشتنبود؛ کتابتحدیث، وجودمخالفتهاییبا تناسببهعکسبودوبا درنسلصغارصحابه، . برخی والبتهدورشدننسبیازعصرنبویاشارهکرد وغلبهیافتنفرهنگکتابت، می‌توانبهآشناییبافرهنگهایمختلفدراثرفتوح، تحولفکری،

: الصادقة الصحیفة به عاصمشهور به عمرو بن عبدالله صحیفۀ; از عبارت‌اند آنها مهم‌ترین که آوردند فراهم حدیث از صحیفه‌هایی جوان صحابیان ازتأویل، 5/542، 3/32، 2/140ترمذی،) ابنقتیبه، ) GAS, I/85؛ 78؛ صحیح،( بخاری، عبداللهبناوفی ،(3/1042،صحیفۀ;

ترمذی، ) سمرةبنجندب المستدرک، 3/590صحیفۀ; حاکم، ، ... 4/140؛ تهذیب ابنحجر، جابربن( 4/173، 3/116؛ وصحیفۀ;معمر، ) ، ... 183عبدالله لتاریخ بخاری، حمایتازنوشتنبرفضایمتأخرصحابهدراخبارمربوطبهکتابتحدیثهم (. 6/450؛ غلبۀ; جم‌‌ ،

( دارمی، ودرشمارمدافعانآنکسیچونابن‌عباسوحتىشخصیتسنت‌گراییچونابن‌عمرهمجایدارد می‌شود ؛139- 1/136تأییدهمان، : 91خطیب، قس ، توانایینوشتن(. 43-42بب‌ یـا ازنـوشتنپرهیزداشتند، باوجودکثرتنقلحدیث، برخیچونابوهریره، درهمینحال،

دارمی، ) : نک‌ صحیح، 1/136نداشتند بخاری، (.1/54؛

( » دارمی، » رادوستنمی‌داشتند کتابتعلم وهنگامیکهازآنان( 132-131، 1/122درعصرتابعینسخنازآناستکهبرخیازایشان ( » مسلم، » پاسخندادنراترجیحمی‌دادند ، علمینزدایشاننبود ابنابیعاصم، 1/16چیزیمی‌پرسیدندکهدرآنمورد مجموعاین(. 374؛

هرکسبهریازآنرادراختیارداشتوبرایجلوگیریاز نشانمی‌دهدکهعلمیکمیراثنقلیبودکهبایدسینهبهسینهانتقالمی‌یافت، کاربردهاهمان، ) : خطیب، نک‌ برایاختالفتابعاندراینباره، نیز 45نابودشدنآنبامرگحامالننوشتنبهعنوانیکراهحلمطرحمی‌شد ، بب‌‌ 99بب‌

.)

آنچه »100درحدودسال وقتبهعالمانمدینهچونابوبکربنحزموابنشهابزهریدستورینوشتمبنیبراینکه عمربنعبدالعزیزخلیفۀ; ق، ( » ) دارمی، ) زیرامنترسدارمعلممندرسشودواهلآنبروند بنویسید، صهست، ازحدیثرسول‌الله از(. » 1/137نزدشما ما زهریمی‌گفت

( » [ همو، [ رابداناجبارکرد ما خلیفه آنکهسلطان تا (.1/122نوشتنعلمکراهتداشتیم،

. عبداللهبناوفیتصریح بهعنوانبخشیازمیراثحدیثیدرکنارسنتشفاهیرواجداشتدربارۀ;صحیفۀ; صحیفه‌هایصحابه، دردونسلتابعین،همان، ) بخاری، ازاوفراگرفتند سمرهتوسطحسنبصریتدریسمی‌شد(. 3/1042شدهاستکهجماعتیآنرانزدعبداللهقرائتکرده، صحیفۀ;

تفسیر،) ابن‌مدینی، 6/87طبری، همانجا؛ حاکم، ) :53؛ نک‌( وحتىکسیچونابن‌سیرینکهرویخوشیبـهمتونحدیثینشاننمی‌داد« ) 133، 1/130دارمی، االستیعاب،( » ابن‌عبدالبر، یافتمی‌شود علمکثیر سمره اقرارداشتکهدرصحیفۀ; برایاستفاداتدیگر 2/653، ؛

... : ، الجرح ابنابیحاتم، نک‌ ، ... 276(/1)4تابعانازآن، السنن بیهقی، ازتابعینمکهتدریس(. 9/356؛ جابرتوسطمجاهد صحیفۀ;ابن‌سعد، ) التاریخ،( ) 5/466می‌شدهاست بخاری، آنازبزرگانتابعیچونشعبیازکوفه همان،( )6/450وتأییداتیدربارۀ; قتادهازبصره ،

حلیة، 186، 7/134 ابونعیم، المراسیل،( ) 2/334؛ ابنابیحاتم، ازواسط طلحةبننافع بن( ) 100، احمد بنمسیبازمدینه سعید ، ... ، العلل فاکهی،( ) 3/470حنبل، .2/386ووهببنمنبهازیمن بهدسترسیدهاست(

تابعینهنوزبقایاییازاین زماناتباع بلکهتا تابعینکسانیبودندکهنقلازکتابراموجبوهندرضبطحدیثمی‌شمردند، دردورۀ; البتهنه‌تنها ( . د ازمحدثانبصره ازجملهبایدبهسلیمانبنطرخانتیمی، /143طرزفکردیدهمی‌شد ( 760ق اشارهکردکهیادآورشدهاستبسیاریاز م

ابن‌سعد، ) داشت ولیاوازاینکارابا جابررااخذکردند، گفتهمی‌شوداوزاعیفقیهشامهمنوشتنحدیثرامکروه(. 7/252همدرسانشصحیفۀ;دارمی، ) (.132، 1/130می‌داشت

احادیث بر مشتمل اشج صحیفۀ به می‌توان آان نمونه‌های از یافت؛ ادامه تابعین دورۀ در احادیث تدوین به اقدام صحابه، مکتوب میراث انتقال بر افزون : ( ) نک‌ ) براینسخخطیموجوددراستانبولوقاهره، ع پیشاز( ) GAS, I/85امامعلی سلیمانبنقیسیشکری ( 80،صحیفۀ; مشتملبر ق

ترمذی، ) / 3/603احادیثجابربنعبدالله دمشق،( ) بیروت چ همامبنمنبهازابوهریره /1407،صحیفۀ; ( 1987ق خراشبن وصحیفۀ; م. GAS, I/86عبداللهازانسبنمالک ) دراوایلسدۀ;( اما ونسخه‌هایپرشماریپدیدآمدکهاز 2اشارهکرد قاینروندرویبهافزونینهاد

دارمی، ) ابن‌شهابزهریبهعنواننخستینپاسخبهدستورعمربنعبدالعزیزاشارهکرد همان، 1/122مصادیقمفقودآنبایدبهنسخۀ; ابونعیم، ؛بریدبنعبدالله( 3/363 ایوبسختیانی، ابوالعشراءدارمی، زبیربنعلیهمدانی، آننسخه‌هایحدیثینبیطبنشریط، وازنمونه‌هایبرجایماندۀ;

حمیدطویلوعبیداللهبنعمرعدویرامی‌تواننامبرد ) ابوزهو، GAS, I/85اشعری، بب‌‌ (.63؛

عباسیپویاییبیشتریدراینخصوصدیدهمی‌شدودرنسلفعالدرربعدومسدۀ; ابنابیذئب 2دردورۀ; مشاهیریچونابنجریجفقیهمکه، ق،موضوعسننکردند وسفیانثوریفقیهکوفهاقدامبهتألیفکتبگسترده‌تریبا وسعیدبنابیعروبهوشعبةبنحجاجعالمانبصره، فقیهمدینه،

: ( ابن‌ندیم، نک‌ باید(. GAS, I/166-170؛ 281کههمتحولیکمیوهمسبکیدرکتابتحدیثبود وسننها، بهاینصحیفه‌هاآناننوشتهشده‌اندودرشمارنخستینتألیفاتدرحدیثبـه‌شمار ازسویتابعینواتباع تفسیریراافزودکهبهموازاتآنها مجموعه‌هایحدیثیـ

سهم ) : » ... « پاکتچی، نک‌ بخش 1می‌آیند د، 1، نیزه‌ (.695-15/693؛

2-1-3: (   اهتمامبهضبطوکتابتحدیثدرمحافلشیعه. ( آغازمی‌شودوچنان‌کهگفتهمی‌شدآن کتابتحدیثبرایشیعهازامامعلیع ( صفار، نگذارده‌ نانوشته‌ نکته‌ایرا هیچ‌ ) 168حضرت، همو،( ] مثال متضمنسننمکتوبساختهبود‌ ونسخه‌هاییمتعدد ابن‌بابویه‌، 182، ؛

... ، (« 1/106علل‌ ( « ) در(. ) که‌ است‌ ع علی کتاب‌ کتابیمشهوربه‌ است‌، یافته‌ انتساب‌ ع‌ علی امام‌ به‌ ازنوشته‌هاییکه‌ نمونه‌ مهم‌ترین‌ )( . درصدی با داشته‌، تداول‌ ائمهع‌ درمیان‌ که‌ کتاب‌ این‌ است‌ برجایمانده‌ روایاتیپراکنده‌ درقالب‌ گزارشهایبسیارازآنیادمی‌شودوقطعاتش‌

: ( کلینی، نک‌ ] مثال است‌‌ فقهیبوده‌ موضوعات‌ دربردارندۀ; تعیین‌ ... 505، 175، 9/ 3غیرقابل‌ ، تهذیب‌ طوسی، ؛ جم‌ ،6/343، 10/146 : ( » « ) ( )( کلینی،(. نک‌ داشتهاست رجوع‌ علی کتاب‌ به به‌‌طورمعمول‌ ع‌ زین‌العابدین امام‌ که‌ آمده‌ ع‌ صادق امام‌ درروایتیاز[صفار،(. ) 8/163 مثال کلینی، 182، 165حکایاتیازدسترسیغیرائمهنیزبهاینمتنوجوددارد د، : 219/ 6؛ ه‌ نک‌ برایتوضیحبیشتر، ؛

) ( ) ( » « .) بهمیراث‌بریعلم متنیاستکهدرتاریخمتقدمامامیهبه‌عنواننماد ، ع صوبهقلمامامعلی کتابیبهامالیپیامبر جامعه کتابعلی( » « ) ( ) نک ) یکیدانستهشدهاست کتابعلی وگاهبا وبارهادرکتبامامیهواهلسنتازآنسخنآمده، شناختهشده، ع صنزدائمه پیامبر

د، : (.356-355/ 17ه‌

» « » که » بوده‌ آن‌ با متنیهماهنگ‌ یا علی، کتاب‌ بخشیاز اشارهکردکهیا الفرائض کتاب‌ «  دیگربایدبه تفصیل‌ » درآنبه‌ علی، کتاب‌ اجمال : » کلینی، ) » نک‌ علی، کتـاب‌ از برایموردمنقول‌ ] مثال است‌ : 1،حاشیۀ; 7/77گراییده‌ » الفرائضعلیص‌ » کتاب متن‌ با تطبیق‌ قابل‌ ،214،

همو، ) 2اینمتندرسدۀ;(. 16-15سطر بودهاست وابنفضال‌ عبدالرحمان‌ بن‌ یونس‌ زراره، دراختیارکسانیچون‌ (.330، 94، 7/81ق‌

( » « » نجاشی، » ابجر بن‌ عبدالله‌ کتاب‌ راویان‌ مناسبت‌ به‌ گاه‌ استکه‌ الدیات‌ کتاب‌ « )217متندیگر همو،( » ناصح‌ بن‌ ظریف‌ دیات‌ یاالفهرست‌، 209 طوسی، کلینی،( ) 112؛ اثردرضمنکتباربعهآمدهاست آن‌ کامل‌ شدهاستومتن‌ -342، 342-7/330همخوانده‌، ...  ؛343 الیحضر من‌ تهذیب‌، 92-75/ 4ابن‌بابویه‌، طوسی، ص‌ 308- 295/ 10؛ الستةعشر، نیزچضمناالصول‌ (.148- 134؛

) و ) درآمده‌ کتابت‌ به‌ حضرت‌ آن‌ توسطیکیازاصحاب‌ که‌ است‌ دیات‌ درباب‌ ع‌ علی مجموعه‌ایازفتاوایامام‌ ایناثر‌ متن، براساسمقدمۀ;کلینی، ) : نک‌ شود برایکارگزارانشفرستاده‌ آن‌ نسخ‌ بودتا شده‌ همان، 7/330دستورداده‌ نیزابن‌بابویه‌، همان‌، 75/ 4؛ طوسی، (.295/ 10؛

») ( « می‌شود، دیده‌ متن‌ این‌ روایت‌ آغاز در مقدمه‌ایکه‌ براساس‌ اخالقیاست‌، دارایمضمونیفقهیـ که‌ ص مناهیالنبی عنوان‌ متنیبا ) ( ) بودهورواجمحدودینزدامامیه ) استکهبهروایتفردیبهنامشعیببنواقد ع‌ علی امام‌ قلم‌ وبه‌ ص‌ اکرم رسول‌ مجموعه‌ایازامالئات‌

: همان، ) ابن‌بابویه‌، آن متن‌ االمالی، 18- 4/3داشتهاست‌ ،509 -518 » ... « : ، مشیخة همو، سند اشاره‌(. 532؛ بایدافزودمسعودینیزبه‌( ) ( ) ( ) است‌ ) یادکرده‌ ع‌ بیت اهل‌ میراث‌ به‌‌عنوان‌ ص‌ اکرم وامالءرسول‌ ع‌ خطامام‌‌علی ، : ... 4/86ازصحیفه‌ایبه‌ مقاتل ابوالفرج، نیزنک‌ ؛

142» « ) ( ) صحفی(. ) رابه‌عنوانفردی ع برخیچونعبداللهبنحسنمثنىامامصادق موجبشدهبودتا بهاینمتوننوشته، ع ارجاعاتائمهکلینی، ) : نک‌ فخرونشاناصالتنبود درحالیکهاینویژگیازنظرخودآنحضرتجزمایۀ; علل، 8/364موردنقدقراردهد، نیزابن‌بابویه، /1؛

89.) . از )( است‌ خودگرفته‌ به‌ تدوین‌ صورت‌ ع‌ علی امام‌ برخیازاصحاب‌ دست‌ به‌ منابع‌، گزارش‌ به‌ کردکه‌ برخیازآثاریاشاره‌ بایدبه‌ درگامپسین،

عبیداللهبنابیرافعوبرادرشعلیهمهبهمکتوبساختناحادیثپرداختندوآثاریپدیدآوردند یارانآنحضرتکسانیچونسلیمبنقیسهاللی،انطباقکاملمتن( GAS, I/86؛ 8- 4نجاشی،) توجهبهاینکهدربارۀ; با کتابسلیمبنقیسبرجایماندهاست؛ کهامروزازآنمیانتنها

) موضوعکتابروایاتیدربابامامتواختالفاتمیانشیعهو ) : سلیمبنقیس، د، ه‌ گفت‌وگوهاییدرمیاناستنک‌ متناصلیسلیم، موجودبا

. بهکتابتو بننباتهوزیدبنوهبجهنی، درهمیندورهدیگرانیازاصحابآنحضرتچوناصبغ عامهدرخصوصوقایعصدراسالماست : ( ) نجاشی، ) نک‌ مبادرتکردند ع ونامه‌هایامامعلی الفهرست، 8گردآوریخطبه‌ها طوسی، (.97؛

) ( سجادیهاستکهدربردارندۀ; ،صحیفۀ; ع اخالقیمنتسببهائمه متن‌ هجریازیک‌ نخست‌ دراواخرسدۀ; اشاره‌ نمونه‌هایقابل‌ ازمحدود . ) وجوداختالفیدرتحریرهایمختلف ) استودرطیتاریخیکیازمتداول‌ترینکتبنزدامامیهبودهاستبا ع امامزین‌العابدین مجموعه‌ایازادعیۀ; .) متندیگررسالةالحقوقمنتسببهآنحضرت ) : سجادیه د،صحیفۀ; ه‌ نک‌ اصلیآنازتنوعطرقوضبطدقیقیبـرخـورداراست صحیفه،بدنۀ;

الیحضر، ) : من‌ بابویه‌، ابن‌ نک‌ رساله‌، متن‌ پرداختهاست ودیگرحقوق‌ الناس‌ حقوق‌ تفصیلیحقوق‌الله‌، نیز 626-618/ 2استکهبهشناخت‌ ؛ : حلیة، ابونعیم، ،(138/ 3نک‌

( ) د ) ع امامصادق /148شخصیتدیگرازائمهکهبهداشتنآثارمکتوبشهرتدارد، . 765ق ) استاصلاینامرکهآنحضرتآثارنوشته م . بایدبهشماریاز درشمارمعتبرتریننوشته‌ها، آثارمنسوببهویازحیثاعتبارشرایطیبسیارمتفاوتدارند اما دورازانتظارنیست، ] اصال باشد،

. متضمن المفضل، ازدیگرآثارمنتسببهآنحضرتنیزمی‌توانبهتوحید رساله‌هایکوتاهاشارهکردکهدرالبه‌الیمتونحدیثبرجایمانده‌اند ) الشریعة، ) بهروایتابوعبدالرحمانسلمیومصباح ع تفسیرامامصادق متضمنمناظره‌ایدرهمانباب، االهلیلجة، مجالسیدرخداشناسی،

د، ) : ه‌ نک‌ برایتفصیل، (.219- 218/ 18رساله‌ایدراحادیثاخالقیاشارهکرد

نخستسدۀ; کهدربردارندۀ; 2درنیمۀ; ــ قرارگرفتوحدیثامامیه شکل‌گیریمکتبجعفریسنتحدیثیمتقدمانامامیهتحت‌الشعاع با ق، ) نبودوهمبهدلیلنگرانیهایی ) ع ــهمبهدلیلبرداشتهاییکهازآناحادیثمی‌شدوموردتأییدصادقین حجموسیعیازاحادیثنبویوعلویبود

) کاستیگرفتواحادیثایندوامامبرمعصومانپیشیناکثریت ) ع درتناسببهاحادیثصادقین وجودداشت، آنها کهازجعلوتحریفدربارۀ;درکتب‌. مسلم‌ محمدبن‌ پرشمارشخصیتهاییچون‌ جابرجعفیومرویات‌ محدودکسانیچون‌ مرویات‌ میان‌ مقایسه‌ یافتدرحدداشته‌هایکنونی، )( گروه‌ ومرویات‌ می‌داده‌، تشکیل‌ ع‌ باقروصادق‌ ازامامان‌ منقول‌ مواضع‌ عمده‌ اخیررا گروه‌ مرویات‌ که‌ می‌دهد خوبینشان‌ به‌ امامیه‌، اربعۀ;

. ) بودهاست ) ع‌ علی نقلازامام‌ بیشتربه‌ نخست‌،

د ) یزیدجعفی درپایه‌ایازاهمیت( 746ق/128ازامامیانمتقدمجابربن‌ به‌عنوانیکامامیمؤثردرفضایاهلسنت، کوفه‌ ازتابعان‌برجستۀ; م‌ : ( » ترمذی، » نک‌ باقیمی‌ماندند بی‌حدیث‌ اهل‌کوفه‌ اگرجابرجعفینبود، وکیع به‌سببتشیعشبرخیچون( 5/741بودکهبهگفتۀ; هرچند ؛

ابن‌سعد، ) در(. 6/345واقدیاورادرحدیثضعیفمی‌شمردند بهروایاتیپراکنده‌ باید امامیه، ازجابردرمنابع ازمحدوداحادیثباقی‌مانده‌اردبیلی، ) : نک‌ اشارهکرد ودیات‌ عتق‌ مکاسب‌، نکاح‌، نماز، اربعهدرموضوع‌ نجاشی،‌ : 146-1/144کتب‌ نک‌ برایآثاراو، طوسی، 129؛ ؛

« 70همان، مشیخة، » نیزابن‌بابویه‌، (.424؛

د ) ثمالی /150شخصیتدیگرابوحمزۀ; ( )( 767ق رادریافته ع‌ باقروصادق‌ زین‌العابدین‌، امامان‌ صحبت‌ که‌ است‌ نامدارکوفه‌ بازازتابعان‌ م،رجال‌،) ،( ) ... 160، 110، 84طوسی، میزان‌ ذهبی، داشته ازشماریصحابهوتابعینعامهاستماع در( 1/363، ومؤلفآثاریمتعدد ،

( ) نجاشی، ) است ع الفهرست، 116-115حدیثمعصومین طوسی، همچنینویدررواجبرخیمتونمنتسببهامامزین‌العابدین(. 67-66؛ ( ) نجاشی‌،) چونرسالةالحقوق‌ کلینی،( ) 116ع همان، 17-8/14والزهد نیزطوسی، برایاحادیثاودر( ) 67؛ نقشمحوریداشتهاست

اردبیلی، : نک‌ اربعه، (.138- 135/ 1کتب‌

مهم‌ترینمتنحدیثیتألیف‌شدهدراوایلسدۀ; مجموعه‌ایازاحادیثبهروایتزیدبنعلیمق‌ ) 2درمحافلزیدیه، پیشوای( 740ق/ 122ق، مپساز ) د واسطی /145زیدیهاستکهتوسطشاگردشابوخالد ( 762ق حدیثیبرایزیدیان مدونگردیدهودرطولتاریخمستندترینمنبع م

) ( . صوامام متضمنمجموعه‌ایازاحادیثازپیامبر وگاهالمجموعالفقهیشناختهشده، ناممسندزید، ایناثرکهگاهبا محسوبمی‌شدهاست ( ) چبیروت، ) استوبیشترمضمونفقهیدارد ع (. 1966علی بایدبهمجموعه‌هایدیگریازاحادیثاشارهکردکهگردآوریآنها افزونبرآن، م

د، ) : ه‌ (.428- 5/427بهابوخالدمنتسببودهودرقرنهایمتقدمنزدشیعیانزیدیوهمامامیرواجداشتهاستنک‌

نک‌ )( ) : است‌ شده‌ داده‌ وجزآننشان‌ درواتیکان‌ اللهنیزگزارششدهکهنسخیازآن‌ رسالةفیحقوق‌ عنوان‌ با ع‌ علی زیدبن‌ به‌ نوشته‌ایمنتسب‌GAS, I/559. ) باشد( ) ع کهشایدروایتیازرسالةالحقوقپدرشامامزین‌العابدین

اولسدۀ; ) ( ) 2همچنینبایدازابوالجارودزیادبنمنذرنیمۀ; همان، طوسی، بنیان‌گذارجارودیهوصاحبدوکتاباصلوتفسیر یادکرد( 98ق،

( ) ابن‌غضائری، ) داشت بودونزدامامیهبیشاززیدیهرواج ع بنبشیربنیحیىمقرینیزفرد(. 61کهعمدهروایاتشبرگرفتهازامامباقر صباح ( ) همو، ) بود ع .119دیگرازشاگردانزیدیامامانباقروصادق کهبه‌عنوانراویشناختهمی‌شد(

2-2: َحدیث. آغازین تدوین2-2-1: عامه. محافل در َحدیث دومسدۀ;   تدوین خودنماییمحدثانبهمعرفیاحادیثیکهبرایمخاطبان 2درنیمۀ; ق،

حدیث اصحاب منتقدان اعتراض مورد گرایش، این از ناشی خطر و می‌شد محسوب حدیث اصحاب محافل در تفاخر نوعی مایۀ نبود، أانوس م و آاشناقاضی. بنماید؛ را خود تواناییواحاطۀ;ویژۀ; برایاینکهمحدثیبتواند گاهمسئلهدرحدجست‌وجوبهدنبالاحادیثغریبوناشناختهبود، بود

... ( ، الجامع خطیب، بهدروغخواهدافتاد سمعانی، 159/ 2ابویوسفمعتقدبودهرکسبهدنبالجست‌وجویاحادیثغریبباشد، و( 58؛ ، د ) / 203حسینجعفی ( 818ق ( ) آسایشبهشترا جویایحدیثباشد، وخودنمایی عالمکوفیبرآنبودآنکسکهبرایحدیثگفتن م

شرف، ) خطیب، (.22نخواهدیافت

آن آفتدیگریبرایاصحابحدیثبودکهنمونۀ; راازطریقنسخه‌ایبهدستآوردهبود، روایتکردناحادیثیکهروایتخودشخصنبودوآنهاد ) / 200نزدابوالبختریوهببنوهب ( ) : 816ق ابن‌عدی، نک‌ دیدهمی‌شود « 7/2527م شهرت(. » صحفی گروهاخیردرهمانزمانبه

ابواحمد، ) : نک‌ نیست وگفتهمی‌شدکهگرفتنحدیثازصحفیروا التمهید، 32یافتند ابنعبدالبر، گاهدراظهارنظرهایرجالی،(. 1/46؛العلل، ) : احمدبنحنبل، [نک‌ مثال نقصدرشخصیترواییاوبود ابنابی‌حاتم، 1/364صرفصحفیشمردنکسیمانندخالسبنعمرو، ؛

عقیلی، 402(/2)1الجرح، تأویل، ) : 2دراواخرسدۀ;(. 28/ 2؛ ابن‌قتیبه، [نک‌ مثال متکلماننیزنقدهایتندینسبتبهمحدثانداشته‌اند ق،3.)

ازمیانۀ;سدۀ; بغداد یافتن‌ / 3مرکزیت‌ تأثیرخودرابر 9ق اسالمیبودوبه‌طبع مختلف‌ زمینه‌ایبرایپای‌گیریمکاتبنوینوغیربومیدرعلوم‌ م‌،بسیاریازمحدثاندیگربومها بغدادبهمرکزیبرایتجمیعمیراثحدیثیبومهایمختلفمبدلشدوفضایفرهنگیآن، حدیثنیزگذاشت؛ حوزۀ;

. بومیدربغداد فقدانیکسابقۀ; بی‌طرفبرایتبادلحدیثوتجمیعآنفارغازتعصبهایبومی  رابهآنشهرآورد هماینشهررابهیکمنطقۀ;( . شافعیدرآنشهر حضور‌ ودورۀ; مساعدشد حدیث‌ ازحیثمبانینظریهمبرایاصحاب‌ ظهورشافعی‌، با /199- 195مبدلمی‌کرد ق

811-815 . حدیث‌ ( واصحاب‌ اثرمتقدم‌ اصحاب‌ دریکجملهمی‌توانگفتاوپلیمیان‌ بود حدیث‌ اصحاب‌ عطفمهمیدرتاریخ‌ ،نقطۀ; م‌.) بخشهایپیشین ) : نک‌ سنتبهحدیثبهمعنیاخصبود متأخربودومهم‌تریندستاوردشتضییقدایرۀ;

نخستسدۀ; درنیمۀ; د ) 9ق/ 3درفضایمحدثانبغداد بنحنبل احمد / 241م، ( 855ق شاخصرویکردمتأخر محدثنامداربغداد م، » ورخهمنداده » واردنشده، اثر پرداختنبهمسائلیبودکهدر یا گریزازتدوینحدیثوگریزازتقدیر، اصحابحدیثبودکهگرایشیشدیدبه‌

د،. ) : ه‌ نک‌ مختارازمیانآراءآنانبود قول‌ معنایگزینش‌ به‌ تابعین‌، اقتدایشبه‌ می‌شمردو‌ مقدم‌ رابررأیوقیاس‌ صحابه‌ اوقول‌ -728/ 6بودندروی‌آوردویبهضبطومکتوبساختنحدیثرویکردحداکثریبودکهحاصلآندر(. 730 برخالفسخت‌گیریاودرپرهیزازتقدیروتدوین، اما

محتوایی اوبا .28‘000افزونبر  کتابمسند کتابیکهبهسبکمسانیدبه‌کلیفاقدهرنوعترتیبموضوعیاست حدیثقابلمشاهدهاست؛بلکهبهطورپراکندهدرآثارشونیزپرسشوپاسخهای کیفیتانتقالحدیثبودکهنهمدون، بهدنبالتنظیممجموعه‌ایازقواعددربارۀ; احمد

. درضبطالفاظو ودرسامان‌دهیبهعملکردمحدثانپسازخودمؤثربودهاستحساسیتهایمکتبیکهاوتأسیسکرد، شاگردانشبازتابیافته، » « » رابهکار » قالالنبی درنقلحدیثیتعبیر قالرسول‌الله اسانیدبهاندازه‌ایبودکهگاهشاگردانشدراینبارهازاومی‌پرسیدندآیامی‌توانبهجای

الکفایة، ) خطیب، (.244برد؟

همهمحدثاندرسدۀ; اینسوی‌گیریدربارۀ; . ) 3اما د راهویه‌ بن‌ اسحاق‌ یاروهمدرسخراسانیاحمدبنحنبل، /238قصادقنبود با ( 852ق م‌تألیف‌ نبودوگرایشاوبهتدوینزمینۀ; مخالف‌ تدوین‌ با احمد، برخالف‌ بغدادگذراند‌، وجودآنکهبخشمهمیازتحصیلشرادرمحیطحدیث‌گرایان‌

ابن‌ندیم‌، ) : نک‌ درفقهرواییبود‌ کتابیمدون‌ عنوان‌ به‌ السنن‌، نیزابن‌رجب‌، 286کتاب‌ حدیثوستیزبا(. 81؛ به‌ مستقیم‌ تأکیدبررجوع‌ اما ... : ( ، مسائل‌ ابوداوود، نک‌ واحمدبنحنبلبود اسحاق‌ ویژگیمشترکبینتعالیم‌ حدیثــ بزرگاصحاب‌ ؛277تقلیدازفقیهانــحتىفقیهان‌

همان‌، د(. ) 74ابن‌قتیبه‌، /227همشهریاوسعیدبنمنصورمروزی ( 842ق نیزدراندیشهبهاونزدیکاستوحاصلکوششویکتاب مچهند، ) برجایماندهاست (.1982السنن، م

سنت اصحاباثرومتقدماناصحابحدیثبودندوتضییقشافعیدردایرۀ; بهایندوجریانبایدگروهدیگریازاصحابحدیثراافزودکهادامۀ; ( . د سالم‌ بن‌ شاخص‌ترینچهرهابوعبیدقاسم‌ ازآنمیان، قاطعفرضنکردهبودند یا نپذیرفته، / 224را و ( 838ق عالمخراسانیساکنبغداد م‌

... : ( ، الناسخ « ) 28ثغورشامبودکهبهتعلقمکتبی‌اشاشارهداشتنک‌ ازصحابه‌( » صالحان‌ فتوای وسنت‌، پسازکتاب‌ به‌سانمتقدمان، و‌ ( ) االموال، راحجتیمعتبرمی‌شمرد « 439وتابعان‌ حدیث(. » اصحاب نزد فتوایی شهرت با را شافعی اجماع‌ مبنا، این نظری توجیه راستای در او

: ( » د، » ه‌ نک‌ به‌‌کارگرفت‌ رادرنقداخباروتراجیح‌ فتوایی شهرت‌ وحتى ساخت‌ برخیازعالمانمعاصرویمانند(. 705- 5/704جایگزین‌د ) / 235ابوبکربنابیشیبه ( 849ق اوجتدوین‌گراییخودرادرالمصنفنشان گرایششیعیوپایبندبهسنتمتقدمانبود، کهمحدثیبا مچبمبئی‌، ) (.1400دادهاست ق

اخیرسدۀ; زمینه‌ساز 3درنیمۀ; ] ولیدوجریاناحمدواسحاقعمال به‌نظرنمی‌رسدجریاناخیرحضورچشمگیریدرمحافلمحدثانداشتهباشد، ق، : ابوامیهطرسوسی، کسانیمانندیعقوببنشیبه، وبا سبکمسندنویسیکهشاخصآناحمدبنحنبلبود، تدویندوسبکازکتبحدیثیبودند

زمینه‌سازتألیفآثاریازنوعسننوصحیحاز وسبکمدون‌نویسیاسحاق، ابویعلىموصلیوابوبکررویانیادامهیافت؛ ابوبکربزار، بقیبنمخلد،ترمذیونساییبود ) ابوداوود، ابنماجه، مسلم، بخاری، درتاریخحدیثاهلسنتبه GAS, I/114 .)6سویکسانیچوندارمی، اثراخیر،

حازمی، ) چنینتألیفیراازشخصاسحاقگرفتهبود یعنیبخاریاندیشۀ; ومی‌دانیمکهآغازگرصحیح‌نویسی، عنوانصحاحستهشناختهشده‌اند66 ... ، تهذیب نووی، اصولیدرنقدحدیثرا(. 74(/1)1؛ بی‌تردیدتالشاسحاقدرخراسانودستاوردهایشاگرداناوچونبخاری،شالودۀ;

. [مدوننگردید مستقال ایناصولهرگزتوسطرجالآنمکتب، اما ریختکهحاصلآنصحاحستهبود،

اخیرسدۀ; میاندوگرایشاحمدواسحاقازآغازخصمانهنبودودرنیمۀ; ازهمین 3فاصله‌ها همگراییبیشتریروبه‌روبودند؛ ایندومکتببا ق،درمحتوای ابوداوودسجستانیمی‌توانگفتکهدرعینگرایشبهمکتباسحاقدرسبکتألیف، مانند برخیافراد روستکهبهخصوصدربارۀ;

د، ) : ه‌ نک‌ پذیرفتهاست ونساییهمبهاندازه‌ایتحتتأثیرمذهبشافعیاستکهناماورادر( 449/ 5اثرشتأثیربسیاریازمکتباحمد[سبکی، ) مثال کتانی، : 3/14طبقاتاصحاباوآورده‌اند نک‌ نیزبرایتفاسیرحدیثی، (.79- 76؛

2-2-2: (   تدوینحدیثدرمحافلامامیه. اهل ) بهاقتضایاینکهدرمکالماتبینمذاهب، شاید ع امامانکاظمورضا شواهدنشانمی‌دهد ) وهمینموضوع ) ارائهکنند صرا اسانیدمتصلخودبهپیامبر تا بیشترکوششداشتند سنتازجایگاهحدیثنبوینزدامامیهپرسشمی‌کردند،

نمودیازجاذبهاستقبالیاستکهمحدثاننیشابورچوناسحاقبن محفلآنانبرایاصحابحدیثعامهنیزپرجاذبهباشد؛ موجبشدهبودتا : ( ) التوحید، ) ابنبابویه، نک‌ داشتندوحدیثسلسلةالذهبراازایشانشنیدند ع اربلی، 25راهویهازامامرضا (.3/101؛

) صنیزدرشمارسبکهایحدیثیسدۀ; ) تألیفمسندهاییمشتملبرروایاتایندوامامازپدرانشانازپیامبر .2درهمینراستا قجایگرفتهاست ) ( ) ابوعمرانموسیبن ) شناختهشدهوگردآوردۀ; ع آناستکهبهناممسندموسیبنجعفر ع مهم‌تریننمونهازچنیننسخه‌هاییازامامکاظم

بیروت، ) چ ( 1389ابراهیممروزیشاگردآنحضرتاست مشتملبراحادیثنبویاستکه(. ) ع کتابیبهنقلازامامکاظم دیگر، نمونۀ; قنجاشی، ) اسماعیلبنموسىتدوینشده یعنیابن( 26توسطپسرآنحضرت، بهنامیکیازراویانپسین، ودرکتاب‌شناسیحدیثامامیه،

( ) قم، ) چ بهالجعفریاتشهرتیافتهاست کتابتکرارمی‌شود، کهنامشدراسانید ع بهنامامامصادق (.1413اشعثبهاالشعثیاتیا ق ) نیزوجودداردکهبهروایتکسانیچوناحمدبنعامرطائیوداوودبنسلیمانغازیدردستاستونام ) ع نسخه‌هایمشابهیازامامرضا

: ( ) ( ) چقم، ) غازی، مآخذ؛نسخۀ; نک‌ طائی، براینسخۀ; شناختهمی‌شود ع یامسندالرضا ع نک 1418صحیفةالرضا برایمعرفیتحریرها، ق؛ ) ( : ، ع صحیفةالرضا کهدرمیانزیدیهواهلسنتنیز (. 13مقدمۀ; اینسبکازآثارحدیثینه‌تنهادرمیانامامیه، بهگواهیاسانیدواجازات، بب‌‌

. رواجیگستردهداشته‌اند

: ازآندستاستمسائلعلیبنجعفر بهدنبالگردآوریاقوالآندوامامبوده‌اند؛ همچنینبایدبهآثاریاشارهکردکهمؤلفانآنها درآننیمسده، ( ) چقم، ) است ع ( 1409کهمشتملبرپرسشوپاسخهایمؤلفازبرادرشامامموسىکاظم ( ) کهدر ع نسخه‌ایدرتفسیرازامامکاظم ق،

، ) ... 6سدۀ; مناقب ( 3/107قازمنابعابنشهرآشوببودهاست ( مشتملبرمضامینبهداشتیوطبی ( ، ع الرسالةالذهبیةیاطبالرضا ، جم‌‌ ، چمشهد، ) ( 1406کهخطاببهمأمونخلیفهنوشتهشدهاست ( ) کهازحیثاعتبارموقعیتهایمتفاوتی ع مجموعه‌ایازرساله‌هایامامرضا ق؛

... : ( ، عیون ابنبابویه، الحباءوالشرطمتن شاملرسالۀ; : 157-2/152دارند، یعقوبی، قطعه ابنبابویه،( ) 2/451؛ رسالةفیمحضالشرائع ، ابنشعبه، 126-2/120همان، : 423-415؛ فرات،( ) متن (.104-103ورسالهبهعبداللهبنجندب

ازاواسطسدۀ; بخشبزرگیازمتونحدیثیمرجعاستکهدرفرهنگ 2فارغازآنچهگفتهشد، تدوینهمهیا بعد،دورۀ; قتاسالهایانتقالبهسدۀ; . اصلهایچهارصدگانهشهرتیافتهاستاینمفهومدرجمله‌ایازشیخمفیدبازتابیافتهاستمبنیبراینکهعالمانامامیه شیعهبهاصولاربعمائةیا

) ( ) ع ) امامحسنعسکری تا ع ، ) ... 400اززمانامیرالمؤمنین معالم ابنشهرآشوب، تألیفکرده‌اند درحالی‌که( 3کتابمسمىبهاصلرا ؛

( ) المعتبر، ) محقق، ] مثال تلقیکرده‌اند ع شاگردانامامصادق هرچهباشدبخشمهمیازاین(. 1/26برخیهمگیاصولچهارصدگانهرانوشتۀ;اخیرسدۀ; درنیمۀ; حجمعظیمیازاحادیثدرفضایامامیهمدون 2اصولازسویشاگردانآنحضرتنوشتهشدهوموجبگردیدهاستتا ق،

) اینموج. ) میراثحدیثیپیشینانجامدادند، وپاالیشوسیعیکهامامیهدربارۀ; ع گفتنیاستباشکل‌گیریمکتبجعفریتوسطامامصادق گرددماندگاریازخود چنینخاطرۀ; نوعیباززاییحدیثنزدامامیهبودوازهمینروستکهاصولاربعمائة، تألیفاصولتوسطاصحابآنحضرت،

. دومسدۀ; خراسانیبه‌جدبهضبطاخبارمتقدمان 2برجاینهادهاستدرنیمۀ; کمتراصولییافتمی‌شدندکهمانندکتابسالمبنابیعمرۀ; ق،متن ) : ... ، االصول نک‌ ثمالیوحتىاخبارابنعباساهتمامورزند : 12چونجابربنیزیدوابوحمزۀ; قسمتن ،5.)

یعنی مصنفاتــ اینکهشیخطوسیاصولرادرتقابلبا می‌توانبراساسقراینسخنگفت؛ اینکهاصولازنظرتألیفچهسبکیداشتند، دربارۀ;الفهرست، ) قرارداده ــ نک‌( ) :25کتبباب‌بندیشده چضمناالصولالستةعشر، برجایماندهاست نمونهازاصولکهبرایما وچند ،

آقابزرگ،( ) : نیزنک‌ ترتیبوموضوع‌بندیواغلبکوتاهبوده‌اند فاقد نوشته‌هاییدرراستایضبطحدیث، ] کهاینمتونصرفا نشانمی‌دهد مآخذد، 2/134 ه‌ نوشتهشدهتوسطاصحابامام(. 220-218/ 9؛ Zشماربسیاریازمتونحدیثی دردوفهرستامامیازشیخطوسیونجاشی،

) اخیرسدۀ; ) ودیگرعالمانجعفریدرنیمۀ; ع وجودآنکهبسیاریازاینآثارامروزهبهطورمستقیمدراختیارنیستند، 2صادق قمعرفیشده‌اندوبا . دراینمیانبه‌خصوصباید درکتباربعهودیگرمنابعحدیثامامیمضبوطگشتهاست ] حجمعظیمیازمضامینآنهاعمال تنرامورد 18اما

: ( کشی، نک‌ امامیهمحسوبشده‌اند ومعتبرترینراویاننزد شناختهمی‌شوند کهدرسنتامامیهبه‌عنواناصحاباجماع قرارداد ،238تأکیدیونسبن(. 556، 375 عبداللهبنبکیر، بنمسلم، محمد ابوبصیراسدی، رجالاثرگذاریچونزرارةبناعین، درمیانآنانناممشاهیرو

. ذکرند ابنابیعمیرواحمدبنمحمدبزنطیشایستۀ; صفوانبنیحیى، عبدالرحمان،

) عبدالملک ) زیدنرسی، عاصمبنحمیدحناط، چنداصلمربوطبهزیدزراد، تنها ، ع ازمیانانبوهیازاصولنوشته‌شدهتوسطاصحابامامصادقمتنهای ) چضمناالصول، عبداللهبنیحیىکاهلی حسینبنعثمانعامری، خالدسندی، مثنیبنولیدحناط، ،4، 3، 1بنحکیمخثعمی،

متنهای( ) 11، 10، 9، 8، 7 همان، برجایماندهوبراساس( 16، 15وبخشیازاصلهایعالءبنرزینودرستابیمنصورواسطی( . همان، عصفریواصلجعفربنمحمدبنشریح بهاصلعباد یکنسلتأخرباید با بهچاپرسیدهاست نسخه‌ایکهبهوجادهباقیمانده،

متنهای( ) 5، 2متنهای . 13، 6ودرنسلپسینبهاصلمحمدبنمثنىحضرمیوبخشبازماندهازنوادرعلیبناسباطهمان، به( اشارهکرد ) ومستطرفاتالسرائرابن ) : سراسرکتاب نک‌ حمیری درقرباالسناد گزیده، افزودکهبهطورکاملیا بایدشماردیگریازاصولمتقدمرا اینها

. 549/ 3ادریس ) ازنوشته‌هایحدیثیویژهدرسالهایانتقالازسدۀ; ( درجشده‌اند بایدبهمجموعه‌ایموضوعیدرفقهاشاره 3بهسدۀ; 2بب‌‌ ق،ابنندیم، ) نجاشی، 278کردکهتوسطصفوانابنیحیىگردآمدهبود همان، 197؛ طوسی، وازنخستینمجموعه‌هایمدونمحسوب( 110؛

می‌شد.

( 260ازاوایلسدهتا ( ) بوده ) ع هادیوحسنعسکری طیشدهکهمشتملبرامامتامامانجواد، ع حضورائمه آخرینبخشازدورۀ; ق،بهشخصاین. : 3است بهروایتعبدالعظیم نسخه‌ایمشتملبراحادیث، مواردیازرسائلوکتبمنتسبشدهاستکهعبارت‌انداز امامتنها

( ) عیون، ) ابنبابویه، ع (55-1/53حسنیازامامجواد ع( ) رسالةفیالردعلىاهلالجبروالتفویضکهگفتهمی‌شودازسویامامهادی ، : ( ابنشعبه، متن : 475-458خطاببهاهلاهوازنوشتهشدهاست طبرسی، قطعه جوابمسائلیحییبناکثمازآن( 257-2/251؛ ،

ابنشعبه، ) االختصاص، 481-476حضرت : 96-91؛ ( ) کشی،( ) متن بهاسحاقبناسماعیلنیشابوری ع امامحسنعسکری -575،نامۀ;ابنشعبه، 580 : 486-484؛ مناقب،( ) ابنشهرآشوب، قطعه گفتنیاستکتابیبا(. 4/424وکتابفیالحاللوالحرامازآنحضرت

) امالیآنحضرتوکتابتدوشاگرد ) درطیسده‌هایمتمادیدرمیانامامیهرواجداشتهکهبراساسمقدمه، ع عنوانتفسیرامامحسنعسکری ... ( ، التفسیر د،( ) : 10-9استرابادیایشانبودهاست ه‌ نک‌ امامحققانتردیدهایمختلفیرادرصحتاینانتسابرواداشته‌اند ،15/742-

743.)

. درشمار پیشآغازشدهبود همانقوتیاستکهدرسدۀ; تألیفاصولومصنفاتبا بخشاصلینوشته‌هایحدیثیامامیهدرآننیمسده،ادامۀ;اعمازنوشته‌هایبی‌ترتیبو مؤلفانبسیاریرامی‌شناسیمکهبهتألیفکتبکوتاهحدیثی، تاریخی، اصحابامامانوعالمانمذهبدرایندورۀ;

ومعرفیآثارشاندرسراسرالفهرستطوسیورجالنجاشینقشبستهاستکهدرآنمیانچهره‌هاییبسمتنوع مرتب‌شدهدستزدندکهنامآنها ( : د بنابیعمیرازدی محمد /217دیدهمی‌شوند ( 832ق کهافزونبر اما 94م درآبگرفتگیآسیبدید، اثرتألیفکردکهبسیاریازآنها

د، ) ه‌ عنوانالنوادرعرضهنمود د( ) 2/687چکیده‌ایازآثارشرابا احمدبنمحمدبزنطی /221؛ ( 836ق ازارکانجریانقطعیهدرمنازعات م ( ) د، ) ه‌ ازبنیان‌گذارانهردوسبکدرحدیثامامیبود والنوادر، تألیفآثاریچونالجامع کهبا ع ؛(12/97امامیپسازوفاتامامکاظم

د ) / 224حسنبنمحبوبسراد ( 839ق ابتکاریمهمدرطبقه‌بندیشیوخرواییومرویات کهدرمیانآثارششاخص‌ترینآنکتابالمشیخة، مد، ) د( ) 586-4/585آنانبودهاسته‌ حسنبنعلیبنفضال ( 224؛ محافلاصلیامامی فطحیهکهارتباطینزدیکبا عالمیازفرقۀ; ق،

نجاشی، ) : نک‌ تألیفمجموعه‌ایمشتملبر( 36-34داشتونقشیمؤثردرحدیثامامیبرجاینهاد حسینبنسعیداهوازیکهبا کتاب 30؛

: ( ) د،) ه‌ نک‌ حدیثیمبوsبنزدامامیهبود محوری‌ترینمجموعۀ; زمانتألیفکافی، متنیراپدیدآوردکهتا درمباحثفقهوعقایدوتفسیر، مبحث، ( ) نجاشی، وسبکاوتوسطشاگردشعلیبنمهزیاراهوازیدوامیافت محمدبنخالدبرقیمحدثقمکهمجموعه‌ای( 253حسینبنسعید ؛

ابن‌ندیم، ) : نک‌ ابراهیمبنهاشمازشاگردانیونسبنعبدالرحمانکهازکوفهبهقممهاجرت( 277-276حدیثیمشهوربهمحاسنرابنیادنهاد ؛نجاشی، ) ( 16کردوبهعنواننخستینمروجحدیثکوفیاندرقمشناختهمی‌شد بهروایتنواده‌اش( ) ع امیرالمؤمنین وازآثارشکتابقضایا

( ) قم، ) بهچاپرسیدهاست ع عنوانعجائباحکامامیرالمؤمنین بنعلیبنابراهیمبرجایماندهوبا ( 1419محمد فضلبنشاذان ق؛د ) / 260نیشابوری ( 874ق شخصیتیمتکلموبرآمدهازمکتبهشامبنحکمکهمحوریدرحدیثامامیخراسانبودوبخشمهمیاز م،

د، ) : 180آثار ه‌ اومضمونیحدیثیداشتنک‌ (.4/52گانۀ;

اخیرسدۀ; وقایعیمانندرخدادغیبتدر 3جریانهایعلمیوتألیفیمربوطبهنیمۀ; اما قبلپایگرفتهبود؛ آناستکهدرنیم‌سدۀ; کمابیشادامۀ; ق،260/ موغلبهیافتنفضایاصحابحدیثبرمحافلامامیوبهحاشیهرفتنمتکلمانازجملهمواردیاستکههمنیازبهضبطوتدوین 874ق

. کسانیکهانتظارمی‌رود موجبشدهاستتا اینجهت‌گیریها محدثانبود هم‌چنینفعالیتهاییمقتضایغلبۀ; افزونمی‌ساختو احادیثرااهتماماصلیخودرابرضبط وجودحفظمبانیآنمکتب، با به‌ویژهمکتبهشامبنحکمدرخراسانوقمباشند، رویکردمتکلمان، ادامه‌دهندۀ;

. عالمبزرگسمرقندوبنیان‌گذارمدرسه‌ایامامیدرماوراءالنهر ازآنجملهمی‌توانبهمحمدبنمسعودعیاشی، احادیثونهتألیفاتنظرینهاده‌اند .) دیگربایدازعلیبن ) : مآخذ نک‌ مضمونرواییبودوازآنمیاننیمیازتفسیراوستکهبرجایماندهاست اثربا اشارهکردکهمؤلفدهها

درخصوصارج‌گذاریبرهشامبنحکموشاگردشیونسبنعبدالرحمانکهبا تعلیمکوفیپدرشابراهیمبود، ابراهیمقمییادکردکهتعلیماوادامۀ;نجاشی، ) رواییغالببودودرتحریرآشفته‌ایکهازکتابالتفسیراو( 260، 177عالمانسنت‌گرایقمدرگیریداشت برخوداونیزوجهۀ; اما ،

چنجف، ) قابلمشاهدهاست ] اینوجههکامال (. 1387-1386برجایمانده، حجمانبوهیازمضامیندرکافیکلینیراروایاتاوتشکیل ق‌. است داده

دپساز ) بایدبهجریانیدرقماشارهکردکهشاخصآندریکنسلاحمدبنمحمدبنعیسىاشعری مقابل، / 280درنقطۀ; ( 893ق ودر مد ) ( 299یا 301نسلبعدسعدبنعبداللهاشعری ( ) واز همانجاها نجاشی، هوادارانمکتبهشامدرستیزبودند اینانازیکسوبا است؛ ق‌

ضوابطالزمدراعتبارسنجیحدیثرالحاظنمی‌کردندومروجاحادیثضعیفدرمحافل محدثانیبرخاستندکهازنظرآنان، بهستیزبا سویدیگر، . صیرفی احمدمحدثانیچوناحمدبنمحمدبرقیوابوسمینۀ; موجبشدتا داشتنچنینرویکردیوبرخوردارازاقتداراجتماعیدرقم، امامیهبودند

ابنغضائری، ) نجاشی، 94، 39راازقماخراجکند ازمحصوالتخوداینجناحبایدبهنوادراحمدبنمحمدبنعیسىاشعریمتعلق(. 32؛ ( قم، چ بخشیازآنباقیاست نوادرنویسیاشارهکردکهاکنونتنها ( 1408بهسبک نامبردکه را عبدالله‌ بن‌ وکتابالرحمةازسعد قهمو، ) الفهرست‌، 177مجموعه‌ایموضوعیازاحادیثمحدودبهمباحثعبادیازفقهاست طوسی، در( 101؛ اساسیابن‌بابویه‌ وازمتون‌

نک‌ ) : است‌ بوده‌ الفقیه‌ الیحضره‌ من‌ د(. ) 4-1/3تدوین‌ صفارقمی حسن‌ / 290محمدبن‌ ( 903ق‌ نیزازدیگرپیوستگاناینجناحاست مهمان‌، ) : طوسی، نجاشی، 170کهازمیانآثارمتعددشنک‌ ( 354؛ کهمجموعه‌ای( ) : مآخذ نک‌ الکبرىبرجایمانده بصائرالدرجات‌ تنها ،

. بزرگاز احادیثدرفروعمبحثامامتاست

بن شاخص‌ترینفردازایندستاحمد بهوسعتمشربدرارجنهادنبهحدیثبازشناخت؛ آنانرا کهباید محدثانیهستند درموضعیسوم،فقه، بهعنوانیکجامعحدیثیدرموضوعاتمتنوععقاید، تألیفکتابالمحاسن، محمدبرقیاستکهبههمینسببازقماخراجشدوناماوبا

د، ) بخشیازآنبرجایماندهاسته‌ بزرگیکهتنها (. 11/742اخالقولطایفماندگارشدهاست،مجموعۀ; ازهمین : مآخذ نک‌ برایچاپ، ؛همان، ) ابنبابویه، یحیىاشعری بن‌ احمد بن‌ محمد نجاشی، 1/3جناحمی‌توانبهاثرمهمدیگرنوادرالحکمة،نوشتۀ; اشارهکردکه( 349؛

همان، ) : طوسی، نک‌ است‌‌ بوده‌ جامع‌ سبک‌ : 171برخالفنامشکتابیبه‌ قسابن‌ندیم، به‌عنوانطریقه‌ایوسطیمیانجناحاحمدبن(. 277؛پساز ) د داردازعبداللهبنجعفرحمیری بنعیسىومکتبهشامنیزجا ( 290محمد را شودکهسعیداشتحرمتهردوجناح یاد ق

نجاشی، ) ( 220محفوظدارد ( » شاخصقمیانشناخته( » چهرۀ; وجه بهروزگارخودبهعنوانشیخو وشایدهمینمیانداریاوموجبشدهبودتاهمو، ) همو،(. ) 219شود او همان، 220-219ازمیانآثارمتعدد طوسی، ( 128؛ کهخود( ) : مآخذ نک‌ قرباالسنادویبرجایمانده تنها ،

. ) است ) ع بهائمه سندها کوتاه‌ترینسلسلۀ; بازماندهازسبکیاستکهمقیدبهارائۀ; تنهانمونۀ;

.... ادامهدارد