“Мал аж ахуй дахь бодлогын ялгавартай хандлага”

““Мал аж ахуй дахь бодлогын Мал аж ахуй дахь бодлогын ялгавартай хандлага”ялгавартай хандлага”

Судлаач Б.Батбуян

Ñудалгааны зорилго:

ММал аж ахуйн ал аж ахуйн їїйлдвэрлэлийг жинхэнэ йлдвэрлэлийг жинхэнэ бизнес утгаар хбизнес утгаар хєєгжгжїїїїлэх чиглэлийг лэх чиглэлийг баримтлахын хамт мал аж ахуйн баримтлахын хамт мал аж ахуйн салбарын цаашдын хсалбарын цаашдын хєєгжилд чиглэсэн гжилд чиглэсэн ттєєрийн бодлогын хувилбарыг рийн бодлогын хувилбарыг дэвшдэвшїїїїлэхэд оршинолэхэд оршино......

Судалгааны Судалгааны аргаарга,, явцявц

• Мàëчäûã ñàíàìñàðã¿é, õýýðèéí ñóäàëãààíû ìàðøðóòûí äàãóó çàìä òààðàëäñàí áàéäëààð ñîíãîñоí

• Хºäººãèéí íèéãìèéí á¿õ äàâõàðãûã á¿ðýí òºëººëæ чàäàõóéö ìýäýýëýë àâàõ ¿¿äíýýñ àìüæèðãààíû ò¿âøèíã õàðãàëçàí ñîíãîæ àñóóëãàíä õàìðóóëñàí

• “Îðîëöóóëàí ¿íýëýõ àðãà” PRA (Participatory Rapid Appraisal)-ûã ºðãºí àøèãëàсан

Ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí íóòãèéí ерөнхий Ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí íóòãèéí ерөнхий тоймтойм

YaruuBuren

Erdene

Delgerkhaan

27993

21709

Малын бүтэц (2003)

Ìàëûí òîî

14448 11092

Á¿ðýí Äýëãýðõààí Ýðäýíý ßðóó 3-ð áàã 2-ð áàã 5-ð áàã 9-ð áàã

- Òýìýý - Àäóó - ¯õýð - Õîíü - ßìàà

Ìàë ªðõèéí òîî Ìàëчèí ºðõ Ìàëûí òîî Ìàëûí òîî

10 õ¿ðòýë 29897 101634(43%)

161391 2270951(9.1%)11-30 39341 792175

31-50 32396 1317385

51-100 52871 52871(22.4%)

3910304 3910304(15.7%)

101-200 47393 47393(20.1%)

6713837 6713937(27.0%)

201-500 29669 29669(12.6%)

8594438 8594438(34.5%)

501-999 3870 4643(1.9%)

2454803 3399104(13.7%)1000-1499 684 777030

1500 –1999 61 102668

2001 äýýш 28 64603

Á¿ãä 236210 236210 24888634 24888634

Ìàë÷èí ºðõèéí á¿ëýãëýë (2003 îí )

Ìàë àæ àõóéí ñàëáàðûí ºíººãèéí áàéäàë

Ìàë÷äûí àìüæèðãààíû ò¿âøíèé ººð÷ëºëò

0%

50%

100%

1990 1994 1998 2000 2003

rich medium poor very poor

Öººí ìàëòàé, ÿäóó ìàëчèí ºðõèéí òîî æèëýýñ æèëä ºñºõ õàíäëàãàòàé áàéíà

Ìàë àæ àõóéí ñàëáàðûí ºíººãèéí Ìàë àæ àõóéí ñàëáàðûí ºíººãèéí áàéäàëáàéäàë

Үзүүлэлт Дундаж үзүүлэлт

1986-1990 1991-1995 1996-2000 2001-2002

Бүгд 81 79 73 58

Ботго 40 36 27 30

Унага 62 60 60 42

Тугал 68 72 71 52

Хурга 85 77 78 64

Ишиг 80 76 71 54

Îíû ýõíèé 100 ýõýýñ áîéæóóëñàí òºëèéí òîî


¯ç¿¿ëýëò1986-

19901991-

19951996-

20002001-

2002

Б¿ãä 751.9 973 1256.3 3838.2

Òýìýý 25.7 16.6 9.2 23.1

Àäóó 64.3 76.7 134.3 331.6

Үõýð 79.5 132.9 85.7 607.4

Õîíü 438.7 579.1 649 1581.1

ßìàà 143.6 167.7 427.4 1295

Том малын зүй бус хорогдол

Ìàë àæ àõóéí ñàëáàðûí ºíººãèéí Ìàë àæ àõóéí ñàëáàðûí ºíººãèéí áàéäàëáàéäàë

Малтай өрх

Малчин өрх Тавиул малтай иргэд

Баян

Дунд

Ядуу

Нэн

ядуу

Хагас боловсруулсан бүтээгдэхүүн

Мал аж ахуйн гаралтай түүхий эд

Ноолуур;Мах (үхэр, хонь);Ноос;хялгасАрьс шир;

Сүү, сүүн бүтээгдхүүн;Эсгий;Мах, махан бүтээгдхүүн

ЗАХ

ЗЭЭ

Л

Ìàë àæ àõóéí áèçíåñèéí õýëáýð¿¿ä


мàë àæ àõóéí бизнесийн òàëààðõè òºðèéí áîäëîãо

ДҮГНЭЛТ

“Ноолуур”, “Ноос” “Цагаан хувьсгал” õºòºëáºð

“Ìàëûí ýð¿¿ë ìýíäèéí õºòºëáºð”

“Газрын хууль”“Усны үндэсний хөтөлбөр”“Хîðøооны хууль” “Хот айл, мянгат малчдыг

дэмжих “Тºðèéí áîäëîго нь: • мал аж ахуйн бизнесийг эрхлэх нөхцөл, болоìæèéã ÿìàð

íýã õýìæýýãýýð б¿ðä¿¿ëýõ îðîëäëîãî õèéæ байíа • уламжлалт аргад түшиглэн эрхлэн õºòë¿¿ëýõ áîäëîãî

áàðèìòàëсан• төрийн бодлого нь нийт “малчдад” гэсэн ерөнхий

хаягаар хаяглагдсан• ядуурлыг бууруулах арга хэмжээний хүрээнд

хэрэгжүүлæ áàéíа • ºðñºëäººíèéã ñààðóóëàõ áàéäàë áèé áîëãîõîä õ¿ðãýæ áàéíà

“Ìàëàà áàðñàí, çàëõóó ìàëчèä íü òºðººñ òóñëàìæ àâч áàéõàä õîîë íîéðîî õàñàí, ìàëàà çóäàíä ¿õ¿¿ëýõã¿é ãýæ òýìöñýíд íü òóñëàìæ õ¿ðдýгã¿é ”

мал аж ахуйн бизнесийг хөгжүүлэх арга зам-малчид

мàë àæ àõóéí бизнесийн òàëààðõè òºðèéí áîäëîãо

ДҮГНЭЛТ

• түүхий эдийн үнэд зохицуулалт хийж, хяналт тавьж, нөлөөлºõ

• мал аж ахуйн үзэсгэлэн, дуудлага худалдаа зохион байгуулàх

• агент худалдааг сэргээх • дэд бүтцийн хөгжилд түлхүү анхаарах

Мал аж ахуйн бизнес эрхлэхýä нөлөөлж буй хүчин зүйлс

• Мал аж ахуйн гаралтай түүхий эдийг ашигтайгаар борлуулж чадахгүй байгаа;

• Ñайн үүлдрийн, чàíàðòàé òàâààðëàã малтай бîëæ чàäààã¿é;

• Áàãà õ¿¿òýé, óðò õóãàöààíû çээл олдäîãгүй;

• Мал аж ахуйн áèçíåñèéã äýìæñýí хөрөнгө оруулаëò õèéãääýãгүй;

• Ìàë àæ àõóéí òåõíîëîãèéí òàëààð ìýäëýãòýé áîëîâч çàõ çýýëèéí õàðèëöààíû áèçíåñèéí òàëààðõè ìýäëýã äóòìàã ;

• Õîðøèõ íü çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çäýã áîëîâч õýíòýé, õýðõýí ÿàæ õîðøèõîî ìýäýõã¿é áàéãàà;

• Бэлчээрийг буруу ашигласны улмаас малдаа тарга хүч авахуулж чадахгүй байãàа.

Нөлөөлж áóé хүчин зүйл Эрдэнэ сумын 5-р баг

Бүрэн сумын

3-ð баг

Дэлгэрхаан ñóìûí 2-ð

áàã

Яруу ñóìûí 1-ð áàã

зах зээлийн байршил + * + *

малын түүхий эдийн үнэ ханш

+* * +

малын тоо толгой + + * + *

бэлчээрèéí менежментийн асуудал

+ * + * +*

худаг усíû асуудал * + * + *

Øóóä íºëººëæ áóé õ¿÷èí ç¿éëñ:

Тайлбар:+ ìàë÷äûí òîäîðõîéëîëò* ñóì, áàãèéí çàõèðãààíû àëáàí òóøààëòíóóäын òîäîðõîéëîëò

Нөлөөлж áóé хүчин зүйл

Эрдэнэ сумын 5-р баг


3-ð баг


áàã


мал эмнэлгийн үйл÷илгээ

+ *

хөрөнгө оруулалт * + * +

зээл + * +* + * +*

зах зээлийн боловсрол мэдлэг, мэдээлэл

+* + * + * +

өвс/тэжээл бэлтгэх асуудал

+ + * * *

Øóóä áóñ íºëººëæ áóé õ¿÷èí ç¿éëñ:

Улаанбаатар хотоос алслагдсан зай (км)

80 км 201 км 230 км 1000 км

Орлогын төрөл Эрдэнэ сумын 5-р баг


3-ð баг


áàã


Мал, махны борлуулалтын орлого

32.2% 48.6% 49.1% 52.2%

Сүү, сүүн бүтээгдэхүүний орлого

35.9% 8.4% 7.6% 3.4%

Ноос, ноолуурын орлого

17.1% 21.3% 22.7% 27.2%

Арьñ ширний орлого

4.6% 8.1% 9.9% 16.1%

Бусал зүйл (ногоо, тэтгэвэр, ан, тавиóл

ìàëмалласны хөлс, г.м)

10.1% 13.6% 10.7% 1.1%

100% 100% 100% 100%

Сонгож авсан дóíäàæ àìüäðàëтай малчин өрхийн орлого, түүний бүтэц (нэг жилд)

Тайлбар: баг тус бүрт сонгож авсан 6-8 өрхийн орлогын дундаж үзүүлэлтийг үзүүлсэн.

Ìàë àæ àõóéí áèçíåñò ãàçàðç¿éí áàéðøèë íºëººëºõ íü

Ìàë àæ àõóéí áèçíåñò çýýëèéí àñóóäàë íºëººëºõ íü:• Зýýë íü áîãèíî õóãàöààòàé (6-12 ñàðûí),ºíäºð õ¿¿òýé

(сàðûí 2-3 õóâèéí õ¿¿)

Ìàë àæ àõóéí áèçíåñò àæ àõóéí õýëáýð íü íºëººëºõ íü:• Дàí ãàíö өрхийн түвшинд бизнес эрхлэх• Хот айлын хүрээнд нэгдэн хөдөлмөрºº хоршиж,

бизнес эрхлэх• Ìàë÷äûí àëáàí áóñ õýñýã á¿ëýã, õîðøîî áàéãóóëæ áèçíåñ

ýðõëýõ

Амьжиргааны түвшин, хөрөнгө чинээний ялгаагаар бэлчээрийг ашиглаж, эзэмшиж

байна.

Сумын төв

Нөөц нутаг

Тарчиг бэлчээртэй нутаг

Газарзүйн зохистой нутаг

Бэлчээр сайтай нутаг

худа

• áýëчýýð íóòãèéã æèëèéí 4 óëèðàëä õóâààæ ýäýëáýðëýí àøèãëàõ óëàìæëàëò çàí çàíøèë àëäàãäñàí

• íýã õýñýã íь áóóöàà ñýëãýõ òºäèé ë æèëèéí äºðâºí óëèðëûã íýã ãàçàðò ºíãºð¿¿ëæ áàéíà

Áэлчээрèéí менежмент ìàë аж ахуйн бèçíåñт нөлөөлөх нь

Яруу сумын малын тоо толгой, бүтцийн өөрчлөлт (1991-2003)

Á¿õ ìàë

145768 132228 124757 107280

81611

58983

- Òýìýý - Àäóó - ¯õýð - Õîíü - ßìàà

1991 1993 1995 1998 2000 2003 Он

Ìàëûí òîî òîëãîé, òºðºë ìàë àæ àõóéí áèçíåñò íºëººëºõ íü

Нэг ºðõèéí аж ахуйд оногдох малын тоо цөөрсөн нь аж

ахуйã ашигтайгаар эрхлэх боломжèéã буурóóëсан.


1999 2000 2001 2002 2003

50 õ¿ðòý

ë

127 262 266 287 327

51-100 50 107 107 98 93

101-200 285 239 239 243 229

201-500 244 148 148 145 138

501-999 39 23 23 9 9

1000-1499

4 2 1 2 -

895 895 901 901 873

Á¿ðýí ñóìûí ìàëûí á¿ëýãëýë ºðõèéí òîî

Бүрэн Эрдэнэ Яруу

0-50 22.9 20.4 28.7

51-100 74.7 72.2 68.1.

101-200 143.1 143.6 145.8

201-500 273.2 281.7 299

501-999 627 658 625.2

1000-1600

- - 1600

Нэг өрхөд ноогдох дундаж бодит малын тоо


Сумын захирг

аа**

БагийнЗасагдарга

Чинээлэгмалчид

Дундàæ

Малчид

Ядуумалчид

Нэнядуу малчи

д

Єðõèéí ìалын тоо толгойг өсгөх

+ +

Õºäºëìºð õîðøèëòûí õýëáýð –ìàëчäûí á¿ëýã \Хоршоо байгуулах

+ +

Хөрөнгө\Зээл + + + + +

Бэлчээр ашиглалтыг сайжруулах

+ + +

Зах зээлийн мэдлэг боловсрол

+ + + + +

Нийгмийн асуудлыг шийдвэрлэх

+

Мал мал аж ахуйн бизнесийг шийдвэрлэх арга зам*

Тайлбар: **Оролцогсдûн олонхèéн сонгосон хариултыг тэмдэглэсэн болно *зарим суманд засаг даргааñ ярилцлагà авах боломжгүй áàéñíààñ тухайí сумын засаг даргын орлогч, тамгын газрын даргатай уулзсан.

мал аж ахуйн бизнест нөлөөлж буй хүчин зүйлс

малын тоо толгой, төрөл

Дүгнэлт

бэлчээрèéí менежмен

т

çýýë аж ахуйн хэлбэр

бîëîâñðîë, ìýäëýã

““Мал аж ахуй дахь бодлогын ялгавартай Мал аж ахуй дахь бодлогын ялгавартай хандлага: дундчуудыг илүү дэмжих замаар хандлага: дундчуудыг илүү дэмжих замаар

мал аж ахуйн бизнест чанарын ахиц гаргах нь”мал аж ахуйн бизнест чанарын ахиц гаргах нь”

Ìàë àæ àõóéí áèçíåñèéã æèíõýíý óòãààð íü ýðõëýõ ìàë, õ¿ч õºðºíãºòýé

Á¿ðýí ñóìûí 3-р багийн ìàëòàé ºðõèéí ìàëûí òîîíû á¿ëýãëýëò

11749

9590

3735

1887 1032

0 – 50 51 – 100 101- 200 201 – 500 501 - 713Ìàëûí á¿ëýãëýëò

Òýìýý - Àäóó - ¯õýð - Õîíü - ßìàà

Ìàëûí òîî

Дундчуудыг дэмжих бодлогын Дундчуудыг дэмжих бодлогын давуу талдавуу тал

Áàÿí Äóíäчóóä

ßäóó Íýí ÿäóó Á¿ãä

1 ªâºëæººòýé ìàë÷èí ºðõ

8 12 11 5 36

2 Àéëûí ºâºëæººí äýýð áóóæ ºâºëæäºã ìàë÷èí ºðõ

1 6 13 6 26

3 ªºðèéí ºâºëæººã¿é îòîðîîð ºâºëæäºã ìàë÷èí ºðõ

0 4 1 0 5

4 Ìàëàà àéëä ¿ëäýýãýýä ñóìûí òºâ îðæ ºâºëæäºã ìàë÷èí ºðõ

0 4 14 2 20

9 26 39 13 87

Яруу сумын 1-р багийн малчдын өвөлжөө эзэмшилт

чинээлэг (баян, дундчууд) малчид өвөлжөөíèé хангамж сайтай, ихэнх тохиолдолд тэд ººðèéí өвөлжөөтэй

Дундчуудыг дэмжих бодлогын Дундчуудыг дэмжих бодлогын давуу талдавуу тал

Дундчууд гэж хэн бэ?Дундчууд гэж хэн бэ? Дóíä÷óóä ãýãäýõ ìàë÷äûí ìàëûí òîî òîëãîé õàðèëöàí àäèëã¿é áàéäàã

Эрдэнэ сумын 5-р баг

Яруу сумын 1-р баг

Чинээлэг 209-805 270-1600

Дундчууд 86-213 123-286

Ядуу 24-56 17-108

Нэн Ядуу 2-29 12-60

• ºðõèéí òýðã¿¿ëýãчèéí àæèë õýðýãч áàéäàë, бîëîâñðîë, àìüäðàõ àðãà óõààí, мàë àæ àõóé ýðõëýõ òóðøëàãà

Ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëèéã ÿâóóëàõ ãîë õ¿ч áîëîõ äóíäчóóäûã äýìæèõ

бодлогын хувилбарууд

• 1-р хувилбар нь мал аж ахуй үйлдвэрлэлийн үндсэн хэрэгсэл болох áýë÷ýýð, худаг усны асуудлыг цогцолбор байдлаар шийдвэрлэх зарчмыг баримтлан дундчуудыг дэмжих хувилбар

• 2-р хувилбар нь мал аж ахуйн

үйлдвэрлэлийн гол хүч болох дундчууд тухайн нутагт нэн зохистой таваарлаг малыг түлхүү эрхлэхийг дэмжсэн бодлого

1-р 1-р хувилбархувилбарГазар ашиглалтын талаар баримтлах бодлогыг зохицуулах

Бэлчээрийг жинхэнэ үйлдвэрлэл эрхлэх малчдад урт хугацаагаар эзэмшүүлж, ашиглах эзэнтэй болгох- эрх зүйн орчинг бүрдүүлэх

Бэлчээр ашиглалтыг сайжруулах

Бэлчээрийг зөв зохистой ашиглан малдаа тарга хүч авхуулах 4 улиралын бүс нутгийг тодорхойлон, нөөц нутгийг тогтоон дундчуудад эзэмшүүлэх

Худаг усны нөөцийг сайжруулах

Сэргээсэн худгуудыг дундчуудад хариуцуулан, (худгийг ашиглах, засварлах зардлыг өөрсдөө гаргах) эзэмшүүлэх

11-р хувилбар-р хувилбарÁîäëîãûí äàâóó òàë• Ñанхүүжилт шаардагдахгүй • Монгол орны байгаль экологийн нөхцөлд

зохицсон уламжлалт аж ахуйг дэмжсэн• Ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëèéã èæ á¿ðýí öîãö

áàéäëààð õàíäàõ

Бодлогын сул тал • Малчдын хүрээ харьцангуй бага болон

дундчуудыг илүү дэмжсэн• Зарим хууль тогтоолтой зөрчилдөх (Газрын

хууль, Усны үндэсний хөтөлбөр) • Хэрэгжүүлэх цаг хугацаа шаардагдсан

22-р хувилбар-р хувилбар

Тухайн нутагт нэн зохистой малыг түлхүү эрхлэх замаар аж ахуйгаас олох орлогын хэмжээг нэмэгдүүлэх

22-р хувилбар-р хувилбар1) бэлтгэл ажил• Бэлчээрийн мал аж ахуй эрхлэх зохистой нутаг,

хадлангийн талбайг баталгаажуулж өгөх • Урт хугацааны хөнгөлөлттэй зээл олгох • Нутгийн нэн зохистой малыг сонгон төрөлжсөн

суурьтай болгох 2 ) үйлдвэрлэлийн үндсэн ажлаа явуулж эхлэх• Хашаалсан өрхийн эзэмшилт талбайгаас өвс хадаж

авах • Мал аж ахуйн үйлдвэрлэлд технологийн дэвшил

гаргах, мал аж ахуйг хөтлөх одоогийн системийг шинэчлэх

• Мал аж ахуйн нийт бүтээгдэхүүний өсөлт нь малын тооны өсөлттэй давхцах зүй тогтол хэвээрээ хадгалагдах болно.

22-р хувилбар-р хувилбар

3) үйл ажиллагаагаа өргөжүүлэх

• Мал аж ахуйн төрөлжсөн салбараас олох ашгийн хэмжээ нийт ашгийн ихэнх хувийг эзэлж эхлэх болно.

• Үндсэн зээлээ төлж эхлэх, улмаар барагдуулах

• Өөрийн зах зээлтэй болох үүднээс мал аж ахуйн гаралтай бүтээгдэхүүнээ боловсруулах, борлуулах сүлжээ, цэгийг сумын төв болон эдийн засгийн ач холбогдолтой зам дагуу байгуулах.

• ¯éëäâýðëýëèéã íýìýãä¿¿ëýõ ¿¿äíýýñ õºäºëìºðèéí íàðèéí õóâààðèéã íýâòð¿¿ëýõ

22-р хувилбар-р хувилбарÁîäëîãûí äàâóó òàë • харьцангуй бага санхүүжилт шаардагдах • олгосон зээл буцааж төлөгдөх магадлал өндөр• хөрөнгө оруулалтын баггүй хэсгийн дундчууд

өөрсдөө гаргана • ìал аж ахуйн үйлдвэрлэлийн хөгжилд түлхэц болíо • æижиг аж ахуйтнуудыг мал аж ахуйн бизнест

татан оролцуулах арга замыг бий болгоно.

Бодлогын сул тал • Хамрагдах малчдын хүрээ харьцангуй бага буюу

дундчуудыг илүү дэмжсэн• Хэрэгжүүлэх цаг хугацаа шаардагдсан

Энэхүү бодлогын хүрээнд:o Ìàëчèí ºðõºä íýí øààðäëàãàòàé áàéãàà óðò

õóãàöààíû áàãà õ¿¿òýé çýýë îëãîõ çýðýã áàíê ñàíõ¿¿, зах çýýëòýé õîëáîîòîé ìàë àæ àõóéí áèçíåñèéí õàðèëöààã ýðõ ç¿éí óÿí õàòàí áîäëîãîîð äýìæèõýä òºð, çàñãààñ àíõààðч õýðýãæ¿¿ëýõ.

o Ìàë ìàëëàãààíû àðãà àæèëëàãààíû óëàìæëàë, øèíýчëýë, çàõ çýýëèéí õàíäëàãààð àìüäðàõ арга óõààíä (ìàë àæ àõóé áèçíåñèéã) ñóðãàõ ñóðãàëòûã ìàëчäûí äóíä аж ахуйн эрхлэх боломж чинээгээр нь ялгавартай хандан яâóóëàõ.

o Уламжилж ирсэн байршилтанд дүн шинжилгээ хийж, нэн зохистой салбарыг зөв тодорхойлж хөгжүүлэх хэтийн чиглэлийг баримтлах.

Ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëèéã ÿâóóëàõ ãîë Ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëèéã ÿâóóëàõ ãîë õ¿õ¿чч

áîëîõáîëîõ äóíääóíäччóóäûã äýìæèõ бодлогын óóäûã äýìæèõ бодлогын хувилбархувилбаруудууд

Documents

“Мал аж ахуй дахь бодлогын ялгавартай хандлага”