Д О Н Р О В Ы Н Н А М Д А Г

/ 1 9 1 1 - 1 9 8 4 /М Х У З 3 А А Н Г И

Б А Г ТА А Г Ү Й С Е М Е Н А РА Н Х Ц Э Ц Э Г

Д ОЛ Ж И Н С Ү Р Э НУ РА Н Ц Э Ц Э Г

М А Р И Я Х А Н Д А А М А А

Монголын реалист уран сайхны соёлын ахмад зүтгэлтэн зохиолч Намдаг 1911 онд Сайн ноён хан аймгийн Хошууч баатар бэйлийн хошуу, одоогийн Завхан аймгийн Алдархаан сумын Хөх хошуу гэдэг газар малчин ард Донровын гэрт төрж, Сайн ноён хан аймгийн Агь-Үйзэн вангийн хошуу, одоогийн Өвөрхангай аймгийн Тарагт сумын нутагт өсчээ. Д.Намдагийн балчир нас монголын түүхийн их эргэлтийн үед өнгөрчээ.

1926-1929 оны хооронд Герман улсад суралцсан. 1964 онд Горькийн нэрэмжит Утга зохиолын дээд сургуулийн дэргэдэх дээд курсыг төгсчээ.

1939 оноос уран бүтээлээ эхэлсэн. Монголын нийгмийн дэвшлийг эрин цагийн өндөрлөгөөс эргэн харж , түүний түүхэн эх сурвалж болсон хөдөлмөрчин түмний тэмцлийг үзүүлэх явдал нь Д.Намдагийн уран бүтээлийн гоо зүйн үндсэн зарчим юм. Энэ бол “Цаг төрийн үймээн” романы үзэл санааны чиглэл, сэдвийн үндэслэл, өгүүлэгдэхүүний үндэс мөн. Д.Намдаг бол амьдралын их сургуулиас төрсөн урлагийн их авьяастан юм. Тэр улс нийгмийн дэвшил, хүн ардын шинэ бүтээн байгуулалтын гүн дунд байж, амьдралын мэдлэг, иргэний ухаан сууж, уран бүтээлчийн хувьд өсч, сэдэж санаачлах, үүсгэж бүтээх цэнэг авч, жинхэнэ зохиолчийн хувь зохиолыг хүртсэн хүн юм.

Уран бүтээлээс товч дурдвал:

Үрэгдсэнийг хүлээгч Хөгшин чоно ульсан нь Цаг төрийн үймээн Саруулхан шөнө Тогос хээр Шөнийн бороо Учиртай гурван толгой – жүжиг болгосон

тухай түүх гэх мэт.

Àìüäðàëûí çàìä àíõíû çàìä

“Ç¿¿í-Õàðàà íýãýí áàÿí ï¿¿ñýýñ:

Õ¿ðýë –Ìýðãýæëèéí íàéìàà÷èí

Äîðæ – Ç¿ãýýð ë äàãàí ÿâàà íýãýí

Äàíçàí – àìüäðàëàà äýýøë¿¿ëýõ ãýæ æèí òýýõýýð ÿâíà

Áîãäûí õ¿ðýýÝíý ãóðàâ ÿâñààð “Áîãäûí õ¿ðýý” îðíî. Ýíä ñààäõààð øèéäýí Õ¿ðýë, Äàíçàí õî¸ð

Äýí÷èíãàëàá, Æàíðàéñàã õî¸ðò ìºðãºõººð òîõèðîëöîíî.

ßâàõ çàìäàà íýãýí ¿õýõ ãýæ áóé ÿäóó õ¿íèéã õàðàí ºðºâäºíº. ªðºâäñºí ÷ ºãºõ ç¿éëã¿é

Ãàìèí öýðýã, àðä èðãýä ã¿éí ä¿ðâýíý.

ªíººõ ýð àìüä

úë𺺠õ¿í

Íàìñðàé õ¿í ýì÷èëíý

Ñàíààã¿é þì ñàíàâ

ªâºð Ìîíãîëûí ýðõ ÷ºëººíèé òºëºº òýìöýã÷èä ãàìèíãóóäàä ÿëàãäààä

Îðîñ ðóó çóãòààä òýíäýýñýý Àð Ìîíãîëä èðýõýýð Õèàãòàä èðñíèéã

ãàìèíãóóä áàðèàä ÿâæ áàéãààã õàðíà.

Áàãøèéí àéëäâàð

Áàëäàíöýðýí Íàìñðàéä õè÷ýýë çààõàà áîëèîä óäñàí áèëýý.

Íîì çààõã¿é áàéãàà ó÷ðàà õýëíý

Ç¿ðõíèé öîõèëò ººð÷ëºãäºâ

Áàëäàíöýðýí Æàìüÿàí ã¿íèéä î÷èõîîð øèéäíý.

Æàìüÿàíû ãýðò Ñ¿õ èðíý.

Ñ¿õèéã ãàðàìãàé áààòàð áîëîõûã Áàëäàíöýðýí òàíèíà.

Íýãýí ýìýãòýé …

Àÿíû èõ çàìä

Òóóë ãîëûã ãàòëàí óðàãøèëíà.

Æàí÷õ¿¿ ìàðãààø õ¿ðíý ãýæ Õ¿ðýë õýëíý.

Æàí÷õ¿¿ õîò

Äàíçàí Æàí÷õ¿¿ã ñîíæèíî.

Áóóõ ï¿¿ñò èðëýý

Èõ äàíæààä

Äàíæààäàä óóëçóóëàõààð õ¿í èðíý.

Äàíæààäûí íàéìàà ìóó áàéãàà òàëààð

Ìîíãîë ãàìèíãèéí áàéäëûã Õ¿ðýë õýëíý

Äàíæààä ìýäýýæ ãàìèí

Ãàìèíã õýëýõ òóñìàà äàíæààäûí óóð õ¿ðýí í¿¿ðýíä íü èëõýí áîëñîíã Õ¿ðýë ñ¿¿ëä

àíçààðíà. Òýð ÿðèàíààñ ãàðàõûã áîäíî.

Õàëãààò õàíü

Ãàìèí-Ø¿ Ñþéæèí

Âàí Õàéòîà

Àéìøèã

Íàíæààäûí èõ áóõèìäàë íàìäëàà

Áîäëîãîøèðíî.

Íóóö ÿâóóëãà

Æèí÷äýä 130 ÿí÷ààíûã ºãºëã¿é óäààíà

Ãàìèíãóóä æèí÷äèéã äýýðýìäýí îëçîëíî.

Óðüä ºìíº ¿çýãäýýã¿é þì

Æèí÷èä òàâèãäàõ áîäëîîñîî òàòãàëçàíà

Õýë ñóð÷ ýõýëñýí íü

Òàâèãäàõ áîëîâ óó ãýæ áîäíî.

Õ¿ðýë ýíý á¿õýí õýë ìýäýõã¿éãýýñ áîëæ áàéíà ãýæ ººðñäèé㺺 áóðóóòãàíà.

Ê¿àé-õóðäàí

Øåí ê¿-àëíà õàðààë

ꏎ - ֏

Àéìøèãò äàéí

Îëîí ã¿âýý äàâæ õîë çàì òóóëñíû ýöýñò õ¿ì¿¿ñèéã àëæ áàéãààã õàðíà.

Áîäóóøòàé õýðýã

Áàëäàíöýðýí Ñ¿õòýé óóëçàõààð áîëäîã.

Óóëçñàí ÷ õ¿í òýäíèéã àíçààðààä áàéõààð íü íóóöààð ÿðèíà

Îðîñ áèäýíä òóñàëíà.

Àéë ãýð áîëîõ èõ ýðìýëçëýë

ªíººõ ýìýãòýéã áîäñîîð ….

Èðýõ ãàçðûã íü õàðñààð …

Á¿ëãýì

ªíººõ ýìýãòýéãýýð õ¿ðã¿¿ëíý.

Гурав дахь уулзалт

Мөнгөний асуудал

Мөнгөний эрэл

Хүндэт эмгэн

Утас хатгалт

Тэр өдрийн баяр

Бүтэх эсэхийн шинж тэмдэг

Олзот өдрүүд

Шинийн гурван өлзий муутай өдөр

Зориг бадралт

Шинийн дөрвөн хар өдөр Тэр шөнийн харанхуйдШинийн зургаан насанд өлзий өдөр

Цаг төрийн үймээнЕс бусын өдөр Гамингийн догширсон ньГамингийн шорон Ашгүй нэг завшаан Эцсийн зориглол

Шинэ найз Цэргээс оргосон залуугийн нэр Пүү жин гэгч байлаа. Өчигдөрхөн оргон зайлахаар шийдсэн боловч идэх хүнс сайн бэлдсэн байв. Пүү жин бол мэргэн бууддаг. Замдаа туулай буудан алж, махыг нь чанаж иднэ. Данзан , Пүү жин хоёр ийнхүү хөгжөөнтэй яваадаа тэд даваа гүвээ хэд хичнээнийг ардаа орхисноо эс мэдэв.

Жанчхүү дээр Данзан, Пүү жин хоёр цааш явж байтал галт тэрэгний чимээ гарав. Тэгтэл Пүү жин: - Одоо бидний салах цаг боллоо. “Чи энэ хотоос яаран гар! Эс тэгвэл баригдаж магад” гэв. Данзангийн сэтгэл тун аягүй болов. Нөхөртөө ямар нэг сайхан үг хэлэхийг эрэлхийлэн доош ширтээд гүн чандааныхаа замаар сайн яваарай гэж хэлэхийг шийдэн толгой дээш татвал Пүү жин алга болсон байв.

Чөтгөр шулмас хоёр Данзан цааш баруун тийш явав. Данзан Данжаадынд очив. Данжаад: Чи хэн бэ? Данжаад: Жин тээж ирсэн 3н монголын нэг байна гэдэг. Данжаад худал хэлснийг нь мэдэв. Ийнхүү Данжаадтай хүүрнэлдэв. Майхуар Данжаад хоёрыг янаг амрагийн холбоотой болохыг Данзан мэдэж ой гутав.

Өшөө хорслын үргэлжлэл Данжаад үзэсгэлэнт дагиныхаа элэгнээс тогой татан өндийж: - энэ Монголыг байшинд оруулж цоожлоод маргааш Зо Чимингийнхэнд хүргэж өг гэв. Данзанг нэг ыайшин руу хийн цоожлов. Данзан өвөртөө гараа хийтэл бөөрөнхий хатуу юм тэмтрэгдэв. Гайхаад үзтэл Пүү жин дээл хувцас авч өгөхийн оронд өвөрт нь хийсэн 10гаруй янчаан байв. - тэгээд цаасан бүрээст цонхыг хага цохин, баадантай юмаа баглаж аваад цонхоор үсрэн гарав.\сартай шөнө\

-алсын бараа үзэгдэхийн сацуу аялах зам сэтгэлд дурайж, зориг дээр зориг , чадал дээр чадал нэмэх ажээ.

Үнэнч найз Жанчхүүгийн давааг даваад , хүйтэн жавар сэнгэнэж байлаа. Гэлээ ч Данзан баяртай. Нэг тэмээ хэвтэж байхыг хараад над шиг зовсон амьтан гэж бодоод очин, газрыг ажихад нэг хүний мөр тойрч алхсан хэлбэртэй гарсан байлаа. - доржийг энд ирээд үенгэдүүлэн хаясныг мэдэв.

Ядуус ядуудаа Нэгэн тосгоны байшингаас 10н настай хүү гарч ирээд Гөөгөө гэж дуудан, гэртээ орж 2дүүгээ дагуулан ирснээ “биш байна” гэв. Ийнхүү эндүүрснийг лав сайн ёр болов уу? гэж дотроо тааварлав.

Буурыг авчрах замдаа ...Тосгоноос гараад хэдхэн алхам явтал аяны их зам дайралдаж аж. Тэндээс Данзан зүүнийг чиглэн явлаа. Буурын тэнхээ улам доройтсон боловч замаа барин гарч, ирж яваа ажээ. Данзан түүнийг дороо хүлээв. Данзан буураа тосон авч толгойд нь ногт зангидаж аваад тосгоны зүг явав.

Гэрийн эзэн Данзан ядуу тариачин Лю Лийгийнд \50гаруй настай\ очиж, амар эрээд, тэмээгээ энэ айлд өгөх гэж буйгаа хэлдэг. Гэрийн эзэн хүний юмыг зүгээр авах гэж үү?гээд санаа зовдог. Тэгээд “манайд хэд амраад яв” гэдэг. Данзан үгүй би нэг хоноод явъя гэдэг. Гэрийн эзэн “Хүү чи томоогүй байна, нутаг чинь хол, тэгээд ч өвлийн хүйтэнд хөлдөнө шүү дээ, Манай тосгоны урдуур явсан зам байна, үүгээр жилийн жилд жинчид үргэлж явдаг юм” гэв.

Данзан айлд хэд хонохоор болов.

Амьд явахын хувь заяа Жанчхүү ороод буцсан аяны тэмээ хөллөсөн хүмүүс явж байв. Энэ дунд тэмээний хоёр бөхийг түшин унтаж яваа нэг хүн харагдана. Энэ бол Дорж . Доржийн амийг аварсан Жумбаан даамалтай, Пэлжээ дагуултай, Вандан хөтөчтэй 50тэмээ хөллөсөн улс байна.

Амьд явахын хувь заяа Жанчхүү ороод буцсан аяны тэмээ хөллөсөн хүмүүс явж байв. Энэ дунд тэмээний хоёр бөхийг түшин унтаж яваа нэг хүн харагдана. Энэ бол Дорж . Доржийн амийг аварсан Жумбаан даамалтай, Пэлжээ дагуултай, Вандан хөтөчтэй 50тэмээ хөллөсөн улс байна.

Хүнд эрүү шүүлтБалданцэрэнг дахин байцаана. Тэр юу ч мэдэхгүй гэж зүтгэнэ. Дарамтална. Түүний дээл хувцасыг тайлан зодов.Балданцэрэн хариулт өгөхгүй өшгүүлнэ.Байцаалт дуусч хоёр хүнээр дажлуулан шоронд ирснээ үл мэднэ.

Өнгөрсөн баатрын ард үлдэгсэд Шоронд 4буутай хүн орж ирээд, чиний гарах цаг болсон гэж өвөр монгол аялгаар хэлдэг.

Балданцэрэн гэрийн зүг явав. Гэрийн янадангаас утаа гарсанд Балданцэрэн балмагдав. Гэртээ ортол нэгэн хүн сууж байв. - энэ хэнийх гэдэг айл вэ? - Балданцэрэнгийнх - Би Балданцэрэн байна гэдэг. - Та надад тус болж байсан. Би гэрийг тань сахиж байна гэв.

Хөл үймээний цуурай

Дорж хамт тэмээ хөллөж яваа хүмүүсээс салах болов. Тэднээс салан, нэг айлд хоноглов.

4 хоноод явах замд оров. Хоёрдугаар бүлэг төгсөв.

Гуравдугаар бүлэг

Хүн хүний тавилан хөдөлмөр

Данзан өнөө айлдаа анх ирж хоносныхоо өглөө, тосгоны

урдах замаар хала аянчин заавал явна гэж батад итгэн

эртхэн босож гадаа гаран, тэр зүг ширтэн ажив.

Данзан баишингаас арван гурав дахин өнөөдрийнхөө

ширтэлтэд урам нь хугарч мохсонгүй маргааш мөн л ширтэв.

Мөн л таг чиг. Люу Лий Данзанг Да Лооеэгийнд ажил олж

өгөв.

Ажлын хөлс

Да Лооеэгийн ажиллахад өдөр дунд нэг хоол идэхээр зогсохгүй оройн нар

жарган пингийн дотор харанхуй болон ажил зогсоход хоёр дахь хоол иднэ. Энэ

хоёр хоолны хэмжээ маш их. ёстой гэдэс мэдэн идэхээр арвин арвин ирдгийг

Данзан ихэд олзуурхана.

....Үнэхээр ч Да Лоое Данзанг ихэд талархах мэт өглөө бүр ажлын ид явц

дундуур пингийн үүдэнд ирж, сийрсэн үүдийг хагас нөмрөн зогсож баахан

ажиглана.

...урьд өмнө Да Лоое энэ пинд хоёр сайхан илжгээ үзэн сэтгэл баясахаар орж

ирдэг байсан бол одоо зөвхөн Данзанг ... Ийм хүнийг үүрд эзэмших болбол

юутай сайхан бэ?

Тээрэмд зүтгүүлж байхаас гадна амь бие, эд хогшлоо сэтгэл бардам

хамгаалуулах бус уу? Гэдэг бодлыг цаг ямагт өвөрлөн шунахайрна.

Люу Лий учир явдлаа амнаасаа арай хийн гаргаж хэлэхэд Люу Син Хай

нойрмоглосон нүдээ өөд таталгүй хажуу тийш эргэн бичгийн ширээнд сууж зузаан

гэгчийн данс дэвтэр аван сөхөж хуудас шүүрдэв.

... Агшин зуурын дотор Люу Син Хай тооцоо бодон дуусаж

-Дэн зай мий арван таван жин гэв.

Люу Лий –Ай гэж санаа алдан Синсан аа сүүлийн үед бид хоёул ажилласан шүү дээ

гэхэд Да Лооеэ

Хорин таван жинг өг гэж нялуунаар уянгалуулах нь ёстой л нэг их юмны эзэн хүний

зарлиг буух шиг.

... Хятад оронд алгын чинээ газартай боловч цагаан сарын шинийн хоёронд

тариачин бүхнээрээ ийнхүү шгазрын бурхан Түүднеэд заавал мөргөдөг байх бөгөөд

ор тас газаргүй бол, их баяныд зөвхөн хоол гэдэс тэжээх төдий зарагдах болсон

тариачин ч гэсэн эс мөргөвөл идэх хоол олдохгүй болно гэж айн мөргөдөг байжээ.

Эх орны дуудлага

 

Дангзан хаалганы өмнөхөнтэй эргэн зогсов. Авгай өмнө нь ирж

нүүрийн ширтэв. Зүрх ээжиндээ түг түг лугшиж нүднэд нь нулимс

хуралдаж ирэв. За энэ яахав гэж тун аяархан шивнэн өгүүлэхэд

нь Данзан эргэв. Сайхан с этгэлт хятадынхаас гараад элдвийг

бодон явтал цас мөсөөр хучигдсан өргөн цагаан замаар том хар

юм нүүгэлтэн айсуй. Энэ нь сайтар бэхэлсэн бурантагаа тас хивж

орхиод Данзангийн хойноос жолоогүй дагасан хар буур нь

байлаа.

Хүрээ

Үхрийн эвэр сүүл хуга хөлдөөсөн мичин жилийн өвлийн сүүл сар шувтарч тахиа жилийн шинийн

нэгэн, цагаан сар гарахдаа цас оруулж шуурга шууруулжээ.

Тэр дундуур барон Унгер өөрийн орос цагаан хааны хэдэн зуун цэргийг монгол орноос даычлагдсан

татагдсан хоёр мянга шахам цэрэгтэй хамтруулан хүрээн дэх Гаминруу довтолж, хоёр хоног

байлдаад, цагаан сарын шинийн нэгний өглөөний ид хүйтэн үүрийн жавраар уриа хашхиран

дайралт хийж, хүрээг эзэллээ.

...Тэр өдөр өнгөрсөөр гурав хонож байхад Дорж хүрээнээ орж ирсэн аж.

...хүрээний захад ирэхэд рүн амьтан эл хуль, гудамжны булан тохойд цагираглан хэвтээ нохой ч

“одоо намайг алаад орхих вий ” Хүрээ гэсэн шиг газартаа шигдэн гөлөглөн ширтэнэ.

...Хүрээ даяар чив чимээгүй,% гудамж болгон эл хуль. Булан тохойд орж, дэмий мунгинахад

хүрэхээс болгоомжлон өмнөө тулгарах гудамж болгоныг нарийвчлан ажиглана. Дүүжлжгдсэн хүн ,

эмгэнийг дүүжилсэн байв. Хүзүүнд нь шинэ боловч хоёр өрөөсөн гутал зүүсэн байх бөгөөд учрыг

Дорж ойлгосонгүй.

... Өмнөөс нь ариун цэвэр агаар сэнгэнэн угтлаа. Ард хүрээ хоцорч байгаагийн хувьд аюул бүхнээс

мултарч гарсан шиг санагдана.

Уул нутагтаа ирсэн хүн

...Дорж гэртээ очингуутаа:

-за сайн байцгаана уу? Тэднийгээ огт танихгүй байхад

гэр рүүгээ оров. Тэд араас нь орж ирэн Доржиыг танин

дуу алдацгаав.

Эцэг Гэлэг за тэгээд сайн явж ирэв үү гэхэд

-за яахав даа. Ердөө амь бие хоёр л тээж ирлээ гэж

хариулав. Энэ даруй цөм дуу хураан чив чимээгүй болов.

Хөөрхийдсөн хүмүүс

...дорж Хүрэлийн гэр орон, мөн уулын нөгөө талын аманд байгааг сонсоод

гэртээ хоносныхоо маргааш тэднийд очихоор мордов. Зам зуураа Хүрэлийн

өнгөрснийг ямар аргаар яаж мэдэгдэхийг элдэвлэн бодовч ер олигтой арга

олдсонгүй гадаа нь ирээд дуу чимээ гаргуулахгүй гэж амаа хамхин

боолгуулсан нохдыг нь элэг барин мориноос бууж гэрт оров. Тав зургаан

нялх багачуд тулга тойрон чихцэлдсэний хажууд эхнэр Должин сууж

байжээ. Должин Хүрэл хаана байна вэ? гэж үүдрүү харав.

Дорж: Та одоо тэр хүнийыг битгий сурагла даа доош харав. Энэ даруй

хөөрхий эхнэрийн нүдэнд нулимс бүрхэж царай нь үнсэн саарал болов.

Доржийг хоёр дахь зүйл хүлээж байгаа билээ. Энэ бол Данзангийнд очих

явдал байв.

Талд шуурга

Дорж Данзангийн эхийг оршуулаад эгчийн гаднаа аваачин буулгажээ.

... Нэг өдөдогшин ширүүн хүмүүс албан бариа барьж яваа гэнээ’’ гэж

газар сайгүй шуугив.

Гэтэл гэнэт ноход хуцан буу дуугарсан бөгөөд тэр дорхиноо хай гарцгаа

хүн байна уу? Хүн байна уу? Гэж хашгирах сонсогдон буу бас дахин

дуугарав. Гэлэгийнд байгаа бүгдээрээ цочин гарав. Барон унгерийн үс

сахалдаа дарагдсан нэг орос нэг орос офицер хоёр монгол цэрэгтэй

ирсэн байв.амар мэнд мэдэхийн оронд тэд их цэрэгт хоол хүнс хэрэгтэй

үхэр мал чинь хаана байна гэж хашхирав. Гэлэг цочин сандарч хорин тавт

шиг үсэрч мордов. Орой Гэлэг зөвхөн бяруу шүдлэн л тууварлан ирэв.

Бас дахин хэсэг хүмүүс ирж мөн Боран унгерийнхан байв. Их цэрэгт

агт морьд хэрэгтэй байна адуу чинь хаана байна гэж хашхирахад

Дорж адууныхаа зүв давхив. Ийнхүү нэг хэрэг өнгөрөн хэд хоносны

дараа дахин Боран унгер ирж их цэрэгт өмсөх хувц хунах хэрэгтэй бас

бусад зүйл байна гээд байсан бүгдийн хуурайлж аваад зайлав.

... бүх хотоороо юм хумаа эмхлэн нүүхээр үдшийн харгуйгаар гэр

орноо ачаалав. Ийнхүү ядан явтал хөндлөнгөөс хоёр морьтой хүн,

өнгө хатуурсан цас пиржигнүүлэн товоргон гарч ирэв. Гэвч тэд

нутгийнхаа бароныхан идэр залуусыг цэрэгт баривчлан яваагаас

зужгтаан явагсад байв. Энэ муухай мэдээг Гэлэгийнхэн сонсоод

дүрвэн зугтаж амснаа олзуурхан баярлав.

Үл унтрах үзэл санаа

...Балданцэрэн доош ширтэн бодол болов. Сэтгэлд улс орон ард

түмний сирээдүйн хувь заяаны асуудлууд багтаж ядан эргэлдэнэ. Эцэст

нь дүүрсэн хэрэг гэж зоригжино.

Ардын намын хэрэг юу болж байна гэхэд: Сүхбаатар, Бодоо, Данзан

нар цаанаасаа хойд хил дээр ирээд гартаа аваагүй зэвсгийн

тусламжинд итгэн нутгийн хүмүүсийг цуглуулж байгаа сурагтай.

Дайсны хөл

... хар буурны нурууны овон товон яс доороос нухан бөгс холховч маш

дулаан. Замд даарсан эсгий туургатнууд зан заншилаар маш сайн учир

явдлаа цухуйлагамагц эмгэд ахай нар эвий хөөрхий гэж дуу алдан

өрөвдөж, замд хэрэглэх хоол хүнс хувц хунар нэмэрлэнэ.

Уулын нөмөр

Нэг үдэш Гэлэгийн ханхай оромын гадаа хүн ирж нохой хороо гэх шиг болоход цөм цочин

бие биеэ харав.

Гэтэл Гэлэг түрүүчийн хүнийг таних байжээ. Хээ энэ чинь гүнтэн байХ НЬ ЮУ ВЭ?

Балданцэрэн Аравгай хоёр улаан оросруу явах замдаа Гэлэгийнхээс унаа мориныхоо хчийг

сэлбэж аваад мордов.

Энэ нутгийн залуусыг цэрэгт дуудаж байхад Дорж тийшээ явахад аюултай гэдгийг мэдэж

байсан хэдийч явна гэсэн Гэлэг инээмсэглэн зөв гэлээ. Гэтэл Доржийн найз Самбуу хамт

явна гэв. Гэхэд Должиг гуай Дорж минь чи Цэрэндоржийг аваад яв гэхэд Дорж хариу эс

дуугарсанд, чи эцгийн дагаж гараад ганцаараа ирж байснаа бод, эсвэл одоо хүүгийн

дагуулж яваад бас үрэгдүүлж орхивол эхий нь царайг яаж харна гэж зовино уу? Үгүй Дорж

минь наад хүүгээ Бароныханд алдсанаас тэр ардын намынхан гэдэг чинь алдсан нь дээр

байна гэж нүднийхээ нулимсыг дуслуулан байж өгүүлэв.

ХИЛИЙН ЦААНА Энэ хэсэгт Балданцэрэн, Аравгай хоёр Хиагт руу

Паламын захидал, мэдээг Сүхбаатарт хүргэхээр явдаг. Тэд ойр

орчмын газрыг сайн мэдэх тул шөнө хил нэвтэрч, өглөө зүүн

хойноос орж ирэв. Санаснаас тэр хоёр замд өлзийтэй сайн явж,

унаа морьдоо ч эцээж зүдрээлгүй, гамин, бароныхонтой ч

дайралдсангүй. Тэднийг нэг буриад хүн тосч авдаг бөгөөд

Сүхбаатартай уулзуулна. Сүхбаатарын гоолиг бие нүдэнд нь

тусан, хээнцэр хүрэл царай хүрмэн цутгамал шиг санагдана.

Инээх, баярлах хоёр эндээс эхэллээ.

Ардын журамт цэрэгт элсэгсэд /Дорж, Самбуу, Цэрэндорж гурвын явдал /

...Хаврын нэгэн сайхан өдөр байжээ. Өвөр Хиагтаас баруун

урагш барагцаалбал өртөө гарангийн тэртээ 3 явган хүн нэг бол их

голын бургас даган, эсвэл нарсан ой дамжин гүйлдэнэ. Эд бол Дорж,

Самбуу, Цэрэндорж гурав. Тэр гурав өвгөн дархантай танилцаж,

түүний хамтаар ардын журамт цэргийг зорив. Тэд гэрээс гар зүүн зүг

чиглэв...

Өвгөн дархны хууч ... За залуус аа, хээрийн замд хууч хөөрч явбал зугаатай болоод газар

дөхөх нь хурдан байдаг гээд өвгөн амьдралдаа өнгөрүүлсэнээсээ ярьж

гарлаа.

- Ум базар ваань минь ээ, эрт урьд би залуудаа Галдан тайж гэгчтэй

арилжаа, наймаанаас болж ам муруйж билээ. Тэр маань туслагчийн хүү

болохоор эрхтэн, дархтан. Бүх буруу өвгөнд тохогдсон бөгөөд түүнийг

хэрхэн туулсан тухай ярив.

Дархны ярианд тэд сэтгэл саатан хэчнээн хол явснаа эс мэдэв.

Өвгөн дархан – Жамц

Ардын журамт цэрэг Алтанд ... Үүрийн жихүүн жавраар дунгийн дуу ягшин хүмүүсийн

хөлийн чимээ газар сайгүй сүржигнэв. Дорж, Самбуу, Цэрэндорж

гурав даруй сэрэн харахад урьд шөнө орж унтсан ором нь далан

нөхөөс болсон майхан байлаа. Үүдээр нь өндөр биетэй хүн нуруу

нумлан шагайж “бос” гэж хашгирах нь чихэнд хадна. Гурвуулаа

цочин босоо харайж гүйлдэн гарахад өндөр хүн алга болж, оронд

нь энд тэндгүй цэрэг жагсан нааш цааш холхин бий үзэгдэнэ.

Энэ бол Алтан хэмээх газар байлаа.

Хувийн зам ...Замын үүдээс цаг ямагт яаран довтолгогч нэг яггүй ширүүн

элч гарлаа. Энэ бол Данзан. Одоохондоо амь биеэ хамгаалахад бус,

алсдаа амин хувийн болох эсэхийг ч бүү мэд, гаминтай байлдахаар

Дугар баатрын цэрэгт анх орохдоо хүлээж авснаас хойш итгэлт хань

нөхрөө болгосон хурдан буугаа хажуугийнхаа улаачид үүрүүлээд өөрөө

дайз бүхий хэдэн сумаар цээж ороон баглажээ. Өртөөнийхөн хурдан

буу, хурц сумнаас нь эмээн сүрдэхдээ ч юм уу, эсвэл өртөө улаагаар

явагч бүхнийг эв тал засан өнгөрүүлж сурснаараа ч юм уу бүү мэд...

Анхны тулалдаан ...Олон хоногоор балбасан хаврын хар хавсарга гурав дугаар сарын

дунджаар ашгүй татрав. Үүлгүй тэнгэрт алтанхан нар хэдэн өдөр

дараалан гарч, хүн малын борви тэнийлгэн сэтгэл баясгавч жарамт

цэргүүдэд төдий л таатай биш, гол төлөв өвлийг зузаан дээлд

дарагдан бие нозоорно.

... Сүхбаатар дөрөө жийн эмээл дээрээ босч: “...Одоо гаминг хөөн

зайлуулах ариун хэрэгт халуун амь, бүлээн цусаа бүү хайрлагтун” гэж

гарынхаа ташуурыг чангад атган дээр өргөн гялалзуулахыг олж

харлаа. Тэндээс бүх цэрэг урт цуваа болон зүүн зүг хөдлөв...

Шийтгэл

... Хиагтыг чөлөөлснөөр хүмүүсийн сэтгэл ихэд хөхөн бадарлаа.

Үнэндээ дайсныг ийм амархан дийлнэ гэж бодоогүй байсан учир

даван туулж өнгөрүүлснээ санахдаа нэгд нэгэнгүй хэлэлцэн

шуугилдана. Тэр бүрийг энд тоочвол эс барагдах нь мэдээжийн хэрэг.

Дампил, Дорж хоёрыг Сүхбаатар дуудан энгийн ардыг хөнөөсөн гэж

банздаж шийтгэдэг.

...Бөнс чинь загатнаагүй бол

Энгийн Хятад иргэнийг бүү хяд...

Хувь заяаны зам

/Данзангийн явдал /... Хаврын хар хавсаргат өдөр. Баяр гүний анги Богдын хүрээгээс морджээ.

Хүрэх газар нь Хиагт, зорьсон хэрэг улаан орос улстай дур мэдэн

хуйвалдагч ардын нам, Сүхбаатарыг бараа сураггүй болгосугай гэнэ.

... Иймд эдүгээ цэргүүд нь замын дайралдсан айл амьтнаас эмээл, хазаар,

хоол хүнс, хувцас хунарыг дур мэдэн булаан авна. Эдний дунд Данзан яваа

билээ.

Баяр гүн амиа хорлов. Данзан ардын журамт цэрэгт элсэв.

Дайчин эрсийн давхиан

Барон Ар, Өвөр Хиагт руу довтлов.

I. Ацын нуга. Дайсан энд ширүүн, журамт цэргүүдэд багагүй

хохирол сандрал учруулсан.

II. Ахай бэйлийн хошуу. Жанжин Чойбалсаны арга ухаанаа гарамгай

сийлсний үр дүнд дайсан сүрхий цохигдов.

III. Ханд чин вангийн хошуу. Дайсан дахин эсэргүүцэх юмгүй

болтлоо цохигдов.

Ерөнхийдөө энд дайсан бүрмөсөн цохигдсон тул жанжин Чойбалсан

гол хүчээ аван Богдын хүрээ чиглэх болов.

Энэ зуур юу болов ... Данзан хоёр жил ирээгүй гэртээ ирээд, бүтэн жил дээр нь хэвтээгүй

зөөлөн эсгий дээр хэвтэн амрахад ёстой бор гэртээ богд, хар гэртээ

хаан гэгч байлаа. Эгч дүү хоёр өнгөрсөнд туулсан зовлон зүдгүүрээ

дүнгэн данган ярилцана.

... Маргааш нь Данзан эрт гэгчийн босч, аргамжаат морио авчраад,

эгчдээ тоотойхон хэдэн үг захин үлдээгээд мордон явжээ.

Данзан Ардын журамт цэрэг

Дайсны шувтарга Дайсан Гоожоо баатраас хагацсаныхаа дараа эвт

нөхдийн ёсоор бие биеэ эрэн цугларчээ. Гэвч хойшдын хэргийг

хэрхэн дээр эвдрэлцэж эхлэв.

... Зүүн аймаг сан бэйсийн хошууны Дэчин гэгч өөрөө

өөрийгөө дарга болгожээ.

... Үлдсэнээс ганцхан морийг нь барин хоцорсон хүн байлаа.

Дэчин түүнтэйгээ ухаан жолоогүй зугтаан алсын ууланд

гарчээ.

Эцсийн хүн Өндөр Дампилаас хойш тав хоногийн дараа Дорж даргатай бяцхан

анги дайсны талын нэг хүнийг барьж авлаа.

- За чамд тулган хэлэлцэх ял алга. Чи зүгээр эндээсээ орон нутаг

руугаа тонил гэхэд:

- Ээ эзэд минь өршөө. Төрийн өмнө хийсэн хэргээ эс хэлбэл хүний

үйлс хэзээ насанд муу явдаг юм гэнэ билээ. Би ч бас хүн алсан

их нүгэлтэй хүн шүү гээд хэд хоногийн өмнө ууланд танил хүнээ

цохин алснаа өгүүлэн гэмшиж, болхи хоолойгоор мэгшин уйлав.