7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 1/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  1วสทธมรรคแปล  ภาค ๓ 

ตอนจบ 

ทฏฐวสทธนเทศ 

บัดน   วสทธท ังหลายใดท ขาพเจากลาวไววา  "วสทธอันเปนมล 

๒ คอ  สลวสทธ ๑  จตตวสทธ ๑  อันพระโยคาวจรทาความพอกพน 

ความร โดยการเลาเรยนและสอบถาม  ในธรรมท ังหลายท เปนภม  (แหง 

วปสนามขันธเปนตน) เหลาน แลวพงทาใหถงพรอมเถด " ดังน   ใน 

วสทธ ๒ นั น  ศล ๔ อยาง  มปาฏโมกขสังสรศลเปนตน  ท บรสทธ ด 

ช อวาสลวสทธ  อันศล ๔ อยางนั นขาพเจากได  (กลาว) ใหพสดารใน 

สลนเทศนั นแลว  สมาบัต ๘ พรอมท ังอปจาร  ช อวาจตตวสทธ  แม สมาบัตนั นเลา  ขาพเจากได  (กลาว) ใหพสดารโดยอาการท ังปวงใน 

สมาธนเทศท กลาวโดยหัวขอคอจตแลวเหมอนกัน  เพราะเหตนั นวสทธ ๒ นั น บัณฑตพงทราบตามนัยท ขาพเจาได  (กลาว) ใหพสดารแลว 

ในนเทศทั งสองนั นเถด  สวนคาใดท ขาพเจากลาวไววา  "วสทธ ๕ น  คอ  ทฏฐวสทธ  กังขาวตรณวสทธ  มัคคญาณทัสนวสทธ  ปฏปทา-ญาณทัสนาวสทธ  ญาณทัสนวสทธ  เปนสรระ  (คอเปนตัวปญญา)"ดังน   ความเหนนามและรปโดยถองแท  ช อวาทฏฐวสทธ  ในคานั น 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 2/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  2วปสนาวธแหงสมภยานกะ 

พระโยคาวจรผ ใครจะทาทฏฐวสทธนั นใหถงพรอม  (วาดวย) ผ  

ท เปนสมถยานกะ๑กอน  ออกจากรปาวจรฌาน  และอรปวจรฌานท เหลอ 

อันใดอันหน ง  ยกเวนเนวสัญญานาสัญญายตนะ๒  แลวพงกาหนดจับ 

องคฌานท ังหลายมวตกเปนตน  และธรรมท ังหลายท สัมปยตกับองคฌาน 

นั น  โดยลักษณะและรสเปนอาท  ครั นกาหนดจับไดแลวพงกาหนดลง 

วาทั งหมดนั นเปนนาม  ดวยอรรถวาเปนส งท นอมไปได  เพราะมันโนม 

ม งหนาไปส อารมณ  ลาดับนั น  อปมาดังบรษเหนงอย ในเรอนแลว 

ตดตามมันไปกจะพบท อย ของมัน  ฉันใดกด  แมพระโยคาวจรน กฉันนั น 

เหมอนกัน  เม อสารวจนามนั นหาดไปวานามน อาศัยอะไรเปนไป  กจะ 

พบหทัยรปอันเปนท อาศัยของนามนั น  ตอนั นจงกาหนดจับรป  คอภตรป 

ทั งหลายอันเปนท อาศัยแหงหทัยรป  และอปทายรปท เหลอ  อันอาศัย 

ภตรปอย   (ครั นกาหนดจับไดแลว) เธอจงกาหนดลงวาทั งปวงนั นเปน 

รป เพราะเปนส งสลายได  แตนั นจงกาหนดลงวาท ังปวงนั นเปน 

โดยสังเขปวา  ส งท มความนอมไปไดเปนลักษณะเปนนาม  ส งท มอัน 

สลายไดเปนลักษณะเปนรป 

๑. สมถยานกะ  มหาฎกาแปลวา  พระโยคาจรผ มยานคอสมถะ  และวาคาน เปนช อของพระโยคา-วจรผ ต ังอย ในฌานหรออปจารแหงฌานแลวประกอบวปสนา ๒. มหาฎกาวา  ท ทานใหเวนนวสัญญานาสัญญายตนะ  เพราะภวัคคธรรม  (ธรรมแหงภพช ันสง)

กาหนดไดยาก สาหรับอาทกัมมกะ 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 3/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  3[วปสนาวธัแหววปสนายานกะ]

[กาหนดนามรปโดยจตธาตววัฏฐาน]

สวนพระโยคาวจรผ ท เปนวปสนายานกะลวน๑  หรอผ ท เปน 

สมถยานกะ  (ตามท กลาวแลว) น เองกตาม  กาหนดจับธาต ๔  อยาง 

สังเขปหรออยางพสดาร  โดยธาตปรคหมข  (ทางกาหนดธาต) นั น ๆ 

ท กลาวแลวในจตธาตววัฏฐานมขใดมขหน ง๒  (ครั นกาหนดจับไดแลว)

ลาดับนั น  ในธาตท ังหลายอันปรากฏชัดโดยรส  (คอสภาวะท พงร แจง)

และลักษณะของตนตามเปนจรงแลว  (จะวา) ในผมซ งมกรรมเปน 

สมฏฐาน๓

กอน  รป ๑๐ (ในผมนั น) โดยบังคับแหงกายทสกะ  (กล ม 

รป ๑๐  ทั งกาย) ดังน คอ  ธาต ๔ ส  กล น  รส  โอชา  ชวต  กายประสาท 

รป ๑๐  โดยบังคับแหงภาวทสกะ  (กล มรป ๑๐  ท ังภาวะคอเพศ)

เพราะในผมท มกรรมเปนสมฏฐานนั นและมภาวะดวย๔  รป  ๒๔ แม อ นอกในกล มรปท มช อวาผมนั นเหมอนกัน  คอ  โอชัฏฐมกรป  (กล ม 

รปมโอชาเปนท  ๘) ท มอาหารเปนสมฏฐาน  โอชัฏฐมกรปมฤดเปน 

สมฏฐาน  โอชัฏฐมกรปมจตเปนสมฏฐาน  (กล มละ ๘ รวมเปน ๒๔ 

กับขางตนอก ๒๐  รวมเปน ๔๔) ยอมปรากฏแกพระโยคาวจรนั นแล 

๑. วปสนายานกะ  คอผ ประกอบววปสนาโดยไมอาศัยสมถะ  ใชวปสนาเปนยานเลยทเดยว  ท วา วปสนายานกะลวน  กหมายความวาไมเจอปนดวยสมถภาวนานั นเอง 

๒. เชนกาหนดโดยมขสังเขปวา  ส งใดมลักษณะแขนแขง  ส งน ันเปนปฐวธาต  เปนตน 

๓. มหาฎกาวา  ผมนั นเกดตดอย ในหนัง  จงนับเปนกรรมสมฏฐาน 

๔.

มหาฎกาวา 

ภาวะกมเอบอาบอย ท ัวราง 

เชนเดยวกับกายประสาทเหมอนกัน 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 4/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  4(ในผม  มรป  ๔๔  ฉันใด) ในโกฏฐาส ๒๔  ท เปนจตสมฏฐาน 

(หักโกฏฐาสท จะแยกกลาวตอไปเสย ๘) กมรป  (อยางละ) ๔๔ ๆ 

ฉันนั น  สวนในโกฏฐาสท มฤดและจต  (๒ อยาง) เปนสมฏฐาน ๔ น  คอ  เหง อ  น าตา  น าลาย  น ามก  มรป  (อยางละ) ๑๖ ๆ  โดยบังคับ 

แหงโอชัฏฐมกรป ๒ กล ม  ในโกฏฐาสท มฤดเปนสมฏฐาน  (อยาง 

เดยว) ๔ น   คออาหารใหม  อาหารเกา  น าหนอง  น ามตร  กมรป 

(อยางละ) ๘ ๆ  โดยบังคับแหงโอชัฏฐมกรป  อันมฤดเปนสมฏฐาน 

อยางเดยว ปรากฏแกพระโยคาวจรนั นแล  น เปนนัยในอาการ ๓๒ 

เปนดับแรก 

อน ง  ครั นอาการ ๓๒ น   ปรากฏชัดแลว  อาการ  ๑๐  อ นอก 

(คอเตโชโกฏฐาส ๔ และวาโยโกฏฐาส ๖) เหลาใด  ยอมปรากฏชัด 

ในอาการเหลานั น  กอนอ นในเตโชโกฏฐาสอันเกดแตกรรมท ยังอาหาร 

ท กนเขาไปเปนตนใหยอย  มรป ๙ คอ  โอชัฏฐมกรป (๘) และชวต-

รป  (๑) นัยเดยวกัน  ในโกฏฐาสคอลมหายใจอันเกดแตจตกมรป ๙ คอ 

โอชัฏฐมกรป (๘) และสัททรป  (๑) ในโกฏฐาสท เหลออก ๘ (คอ 

เตโช ๓  วาโย ๕) อันเปนจตสมฏฐานมรป ๓๓ ๆ  คอ  ชวตนวกรป 

(๙) และโอชัฏฐมกรป ๓ (=๒๔) ปรากฏ (แกพระโยคาวจรนั น)

ครั นภตรปและอปทาทายรปเหลาน เกดปรากฏแกพระโยคาวจรนั น 

โดยเปนอาการ ๔๒ อยางพสดารดังน แลว  แมรปอ นอก ๖๐ คอ  รป-

กลาป ๕ มจักขทสกะเปนตน  และหทยวัตถทสกะ  โดยเปนวัตถและ 

ทวาร  กยอมปรากฏ 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 5/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  5พระโยคาวจรนั น  รวมรปทั งปวงนั นเขากันโดยลักษณะ  คอ 

ความสลาย  กเหนวา  "นั นเปนรป"

อรปธรรมท ังหลายกยอมปรากฏ  โดยเปนทวาร  แกพระโยคาวจร 

นั นแหละผ กาหนดจับรปไดแลว  อรปธรรมน ไดอะไรบาง  ไดแก โลกยจต ๘๑  คอทวปญจวญญาณ  (=๑๐) มโนธาต ๓  มโนวญญาณ 

ธาต ๖๘  อน ง  (วา) โดยไมแปลกกัน  (คอเปนสาธารณะ) ไดแก เจตสก ๗  น   คอ  ผัสสะ  เวทนา  สัญญา  เจตนา  ชวต  จตตฐต  (ความ 

หยดแหงจต  คอสมาธอยางออน)*  มนสการ  อันเกดรวมกับจตเหลานั น 

แล 

สวนโลกตรจตท ังหลายจะถงซ งความกาหนดจับเอาได  แกพระ 

โยคาวจรสทธวปสสก  (ผ เจรญวปสนาลวน) กหามได  แกพระโยคาวจร 

สมถยานกะกหามได  เพราะยังมไดบรรล พระโยคาวจรนั น  รวมอรปธรรมท ังปวงนั นเขากันโดยลักษณะ 

คอความนอมไปได  กเหนวา  "นั นเปนนาม"

พระโยคาวจรผ หน ง  กาหนดนามรปอยางพสดารโดยมขจตธาต-ววัฏฐาน  ดังพรรณนามาฉะน  

[กาหนดนามรปทางธาต ๑๘]

พระโยคาวจรอกผ หน งกาหนดนามรปทางธาต ๑๘ กาหนดอยาง 

ไร  คอ  ภกษในพระศาสนาน อาวัชนาการถงธาตท ังหลายวา  "มอย ใน 

* มอธบายในวสทธมรรคแปล  ขันธนเทศ  ภาค ๓ ตอน ๑ หนา ๙๖ 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 6/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  6อัตภาพน   จักขธาต  รปธาต  จักขวญญาณธาต  ฯลฯ  มโนธาต ธรรมธาต  มโนวญญาณธาต" ดังน แลว  ไมถอเอากอนเน อท สายเอน 

ยดตดไวในเบาตา  มสัณฐานร ๆ  งดงาม  (แปลก ๆ) ดวยแววสเทา (กม) และสดาสนท  (กม) ซ งชาวโลกร จักกันวาจักษ  (วาเปนจักข-ธาต) (แต) กาหนดเอาจักษประสาท  มประการดังกลาวไวในพวก 

อปาทายรปในขันธนเทศวาเปนจักขธาต  อน ง  รปท เหลอ ๕๓ เหลาใด 

มอย ดังน   คอ  สหชาตรป  (ของจักษประสาท) ๙ ไดแกธาต ๔ อัน 

เปนท อาศัยแหงจักษประสาทนั น  รป ๔ คอ  ส  กล น รส  โอชา  อัน 

เปนรปแวดลอม  ชวตนทรยอันเปนรป  (เจาหนาท ) อนบาย  กรรมช-

รป ๒๐  โดยเปนกายทสกรป (๑๐) และภาวทสกรป  (๑๐) อันตั ง 

อย ในจักษประสาทนั นแหละ  อนปาทนนกรป  (คอกรรมชรป) ๒๔ 

โดยเปนโอชัฏฐมกรป ๓  แหงรปท เปนอาหารสมฏฐานเปนตน (๙+

๒๐+๒๔=๕๓) กไมกาหนดเอารป ๕๓  นั นวาเปนจักขธาต  แมใน 

ธาตทั งหลายมโสตธาตเปนตนกนัยน   แตในกายธาต  รปท เหลอเปน 

๔๓๑  ฝายอาจารยลางเหลากลาววาม ๔๕  โดยทารปท เปนอตสมฏฐาน 

และจตตสมฏฐานเปนกล มละ ๙ กับสัททรป ๒ 

พระโยคาวจรนั นกาหนดวา  "รป  ๑๐  คอ  ประสาท  ๕  ดังกลาว 

มาน   และวสัยแหงประสาทเหลานั น  ๕  คอ  รป  เสยง  กล น  รส  โผฏ-

๑. ๒. มหาฎกาวา  เพราะไมถอเอาเสยทสกะ ๑  จงเหลอ ๔๓  รปท ไมถอเอาน ันดเหมอนจะเปน 

สัททรป  ดวยวาสัททรปเปนอนยตะ  คอเปนเสยงเกดแตฤด  เชนเสยงฟา  เสยงลมพัด ฯลฯ 

เรยกวาสทธสัททะ-เสยงแทกม  เปนเสยงเกดแตจต  คอเสยงท คนพด  สัตวรอง  ทเรยกวาวจวญญัต กม (?)

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 7/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  7ฐัพพะ  เปนธาต ๑๐  รปท เหลอ*  นับเปนธรรมธาตอยางเดยว  สวน 

ทวปญจวญญาณโดยนัยวา  "จตอาศัยจักษปรารภรปเปนไป  ช อวาจักษ 

วญญาณธาต" ดังน เปนตน  เปนวญญาณธาต ๕ จตมโนธาต ๓ ดวง 

เปนมโนธาต ๑  จตมโนวญญาณธาต ๖๘ ดวง  เปนมโนวญญาณธาต ๑ 

(รวมเปนธาต ๑๘ )"

กาหนดวา  "โลกยจตท ังส น ๘๑ ดวง  วญญาณธาต ๗ ธรรม 

ท ังหลายมผัสสะเปนตนท สัมปยตกับวญญาณธาตนั น  กเปนธรรมธาต"ในธาต ๑๘ น   ธาต ๑๐ ก ง  เปนรป  ธาต ๗ ก ง  เปนนาม 

ดังน แล 

พระโยคาวจรผ หน ง  กาหนดนามรปทางธาต ๑๘  โดยนัยดังกลาว 

มาฉะน  [กาหนดนามรปทางอายตนะ ๑๓]

พระโยคาวจรอกผ หน ง  กาหนดนามรปทางอายตนะ ๑๒ กาหนด 

อยางไร  กาหนดแตจักษประสาท  เวนรป ๕๓ ตามนัยท กลาวใน (ตอน)

จักขธาตเสย  วาเปนจักขายตนะ  และกาหนดโสตธาต  ฆานธาต  ชวหา-ธาต  กายธาต  ตามนับท กลาวใน  (ตอน) จักขธาตนั นเหมอนกันวา เปนโสตายตนะ  ฆานายตนะ  ชวหายตนะ  กายายตนะ  กาหนดธรรม ๕ 

อันเปนวสัยแหงอายตนะ ๕ นั น  วาเปนรปายตนะ  สัททายตนะ 

คันธายตนะ  รสายตนะ  โผฏฐัพพายตนะ  กาหนดโลกยจต  และ 

* มหาฎกาวา  หมายเอานปผันรป ๖ 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 8/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  8สัตตวญญาณธาต  วาเปนมนายตนะ  กาหนดธรรมท ังหลายมผัสสะ 

เปนตนท สัมปยตกับวญญาณธาตนั น  และรปท เหลอ  วาเปนธรรมายตนะ 

ในอายตนะ ๑๒ น   อายตนะ ๑๐  ก ง  เปนรป  อายตนะ ๑ ก ง 

เปนนาม  ดังน แล 

พระโยคาวจรผ หน ง  กาหนดนามรปทางอายตนะ ๑๒  โดยนัย 

ดังกลาวมาฉะน  [กาหนดนามรปทางขันธ ๕]

พระโยคาวจรอกผ หน ง  กาหนดใหยอลงกวานั น  ทางขันธ (๕)

กาหนดอยางไร  ภกษในพระศาสนาน   กาหนดวา  "รป  ๑๗  ในสรระ 

น   คอ  ธาต ๔  ท ังส สมฏฐาน  ส  กล น  รส โอชา  ท อาศัยธาต ๔ 

นั นอย   ประสาม ๕  มจักษประสาทเปนตน  วัตถรป  ภาวะ  ชวตนทรย เสยงท ังสองสมฏฐาน  เหลาน เปนรปสาเรจแลวเปนรปแท  ควรแกการ 

ลกคลา  (พจารณา) สวนรป ๑๐  คอ  กายวญญัต  วจวญญัต  อากาสธาต ความเบาแหงรป  ความออนแหงรป  ความคลองแคลวแหงรป  ความ 

เตบข นแหงรป  ความสบตอแหงรป  ความโทรมไปแหงรป  ความไม เท ยงแหงรป  เหลาน มใชรปสาเรจมใชรปแท  เปนแตอาการแหงรป 

วการแหงรป  และเคร องกาหนดตัดระหวางแหงรป*  มใชรปท ควรแก การลกคลา  (พจารณา) กแตวามันกถงซ งความนับวารป  โดย 

เพยงเปนอาการ  เปนวการ  เปนเคร องกาหนดตัดระหวางแหงรปท ัง 

* อาการไดแกวญญัต  ๒  วการไดแกลหตาทตรัย  (รป ๓  มความเบาเปนตน ) และลักษณะ ๔ 

มความเตบโตข นเปนตน  สวนเคร องกาหนดตัดระหวาง  ไดแกอากาสธาต 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 9/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  9หลาย  รปทั งปวงนั น  (รวม) ๒๗  เปนรปขันธ  เวทนาอันเกดข น 

พรอมกับโลกยจต ๘๑  เปนเวทนาขันธ  สัญญาอันสัมปยตกับโลกยจต 

นั นเปนสัญญาขันธ  สังขารทั งหลาย... เปนสังขารขันธ  วญญาณ...เปน 

วญญาณขันธ" รปขันธเปนรป  อรปขันธ ๔  เปนนาม  ดังน แล 

พระโยคาวจรผ หน ง  กาหนดนามรปทางขันธ ๕ โดยนัยดังกลาว 

มาฉะน  [กาหนดนามรปโดยสังเขป]

พระโยคาวจรอกผ หน ง  กาหนดเอารปในอัตภาพน โดยยนยอ 

ทเดยววา  "รปทกอยาง  รปทั งส น  คอมหาภต ๔  และรปอาศัยมหาภต๔ 

ดวย  (เปนรป"๑  ดังน แลว  กาหนดเอามนายตนะและสวนหน งแหง 

ธรรมายตนะ  วาเปนนาม  โดยยนเชนเดยวกันแลว  กาหนดนามรป 

ลงโดยสังเขปวา  "นามน ดวย  รปน ดวยดังกลาวมา  น เรยกวานามรป"

[การกาหนดรปเปนอบายอดหนนการกาหนดนาม]

กถาเม อพระโยคาวจรนั นกาหนดรปโดยมขนั น ๆ แลวกาหนด 

อรป  (คอนาม) ไป  อรปยังไมปรากฏ  เพราะเปนธรรมละเอยดไซร เธอกอยาเพ งทอดธระเสย  พงลกคลาทาในใจกาหนดแยกแยะด๒ รปนั น 

๑. อภธมมตถสงคห ๓๗ 

๒. สมมสตพพ  มนสการตพพ  ปรคคเหตพพ  ววฏเปตพพ  เรามักแปลคลมเหมอน ๆ กันวา กาหนด  แตในท น มหาฎกาคดแปลใหเหนตางกันไดวา  สมมสตพพ  คอสอบสวนดโดยลักษณะ 

เปนตนโดยถกตอง  มนสกาพพพ  คอต ังจตไวอยางน ัน  ปรคคเหตพพ  คอกาหนดตัดดวยปญญาถอ 

เอา 

ววฏเปตพพ 

คอ 

ช ขาดไดเปนอยาง 

ๆ 

ไมปะปนคาบเก ยวกัน 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 10/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  10

แหละไวร าไปเถด  ดวยวารป  (ปรากฏ) เปนส งท สะอาดหมดจดดไมม อะไรคาบเก ยว  โดยประการใด ๆ  อรปธรรมท ังหลายอันมรปธรรมนั น 

เปนอารมณกยอมปรากฏข นเองโดยประการนั น ๆ เหมอนอยางวา  เม อ 

บรษตาดมองดเงาหนาในแวนท มัว  เงาไมปรากฏ เขาหาคดวาเงาไม ปรากฏแลวท งแวนเสยไม  แตทวาเขาขัดแวนนั นบอย  ๆ  เขา  ครั นแวน 

ใสแลว  เงาหนาของเขากปรากฏเองแหละฉันใด อน ง  เหมอนคนผ  ตองการน ามัน  เทแปงวา  (คอวาปน) ลงในรางแลวพรมดวยน า  (เยน)

เม อน ามันยังไมออกดวยเพยงแตบบทหน งสองท เขากไมท งแปงงาเสย 

แตเขาพรมมันดวยน ารอยแลวขยาบบไปแลว ๆ เลา ๆ เม อเขาทาไป 

อยางนั น  น ามันงาแมอยางใสกยอมออก  ฉันใด  หรออน งเหมอนคน 

ผ ตองการจะทาน าใหใส  ถอเมดตมกา*  หยอนมอลงขางในหมอน า เม อน ายังไมไดดวยเพยงแตถทหน งสองท  เขากไมท งเมดตมกาเสย  แต เขาถมันเขาร าไป เม อเขาทาอยางนั นไป  ตมบาง ๆ  (คอตะกอน) ยอม 

จะตก  น ายอมจะใสสะอาดฉันใด  ภกษนั นกฉันนั นเหมอนกัน ไมพง 

ทอดธระเสย  ลบคลาทาในใจกาหนดแยกแยะรปนั นแหละบอย ๆ เขา เถด ดวยวารป  (ปรากฏ) เปนส งท สะอาดหมดจดดไมมอะไรคาบเก ยว 

โดยประการใด ๆ  กเลสท ังหลายท เปนขาศกแกญาณกาหนดอรปธรรม 

นั น  ยอมจะซบไป  จตยอมจะใสเหมอนน า  (ใส) อย บนตม  อรปธรรม 

ท ังหลายอันมรปธรรมนั นเปนอารมณ  กยอมจะปรากฏเองโดยประการ 

* กตกฏ     ยังไมไดสอบวาเมดตมกามรสเปร ยวเหมอนสารสมหรออยางไร  จงกวนน าใหใส 

ได ?

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 11/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  11

นั น ๆ 

ความขอน   บัณฑตพงประกาศโดยอปมาอ น ๆ  เชน  ออย  โจร 

โค  นมสม  และปลา  กได  ตามนัยดังกลาวมาน *

[อรปธรรมปรากฏโดยอาการ ๓]

กแล  อรปธรรมท ังหลาย  ยอมปรากฏแกภกษผ มการกาหนดรปท  หมดจดด  (ไมมอะไรเจอปนคาบเก ยว) ไดอยางน แลวนั น  โดยอาการ 

๓ คอโดยอานาจผัสสะบาง  โดยอานาจเวทนาบาง  โดยอานาจวญญาณ 

บาง  ปรากฏอยางไร ?

[อรปธรรมปรากฏทางผัสสะ]

อันดับแรก  เม อพระโยคาวจรภกษรปหน งกาหนดธาตท ังหลาย 

โดยนัยวา  "ปฐวธาต  มความแขนแขงเปนลักษณะ " ดังน เปนตนอย  อรปธรรมท ตกลงมาเฉพาะหนาทแรก  ช อผัสสะ  ยอมปรากฏ  แตนั น 

เวทนาอันสัมปยตกับผัสสะนั น  ช อเวทนาขันธ  กปรากฏ  สัญญาอัน 

สัมปยตกับผัสสะนั น  ช อสัญญาขันธ  กปรากฏ  เจตนารวมกับผัสสะ  ช อ 

สังขารขันธกปรากฏ  จตช อวญญาณขันธกปรากฏ  โดยนัยเดยวกันนั น 

เม อพระโยคาวจรภกษกาหนดธาตทั งหลาย  (อยางพสดาร) โดยนัยวา 

* มหาฎกาชวยขยายความวา  คนจะใครไดน าออย  เอาออยเขาหบ  เพยงหมนเคร องหบทสองท น าออยยังไมออกกอยาเพ งท งออยเสย ฯลฯ  เจาหนาท จับโจรไดใครจะทราบการท มันทา  เพยง 

เฆ ยนทสองทมันยังไมสารภาพ  กอยาเพ มปลอยมันไปเสย ฯลฯ  คนจะกวนนมสนใหเปน 

เนยขน  เพยงกวนทสองทมันยังไมเหนเนยขน  กอยาเพ งท งนมสมน ันเสย ฯลฯ  คนจะป งปลากน 

เพยงป งกลับสองกลับ 

ปลายังไมสก 

กอยางเพ งท งปลาเสย 

ฯลฯ 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 12/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  12

"ปฐวธาตในผมมความแขนแขงเปนลักษณะ  ฯลฯ  ปฐวธาตในลม 

หายในเขาออกมความแขนแขงเปนลักษณะ " ดังน เปนตนอย   อรปธรรม 

ท ตกลงมาเฉพาะหนาทแรก  ช อผัสสะ  ยอมปรากฏ  (แตนั น) เวทนา อันสัมปยตกับผัสสะนั น  ช อเวทนาขันธ  กปรากฏ  ฯลฯ  จตช อวญญาณ-

ขันธ  กปรากฏ 

อรปธรรมท ังหลายปรากฏโดยอานาจผัสสะ  ดังกลาวมาฉะน  [อรปธรรมปรากฏทางเวทนา]

เม อพระโยคาวจรภกษรปหน ง  กาหนดธาตท ังหลายโดยนัยวา 

"ปฐวธาตมความแขนเขงเปนลักษณะ  " ดังน เปนตนอย   เวทนาอันเสวย 

รสแหงสภาวะ คอความแขนแขงนั น  ช อเวทนาขันธ  ปรากฏ  (กอน 

เพ อน  แลว) สัญญาอันสัมปยตกับเวทนานั น  ช อสัญญาขันธ กปรากฏ 

ผัสสะและเจตนาอันสัมปยตกับเวทนานั น  ช อสังขารขันธ  กปรากฏ  จต 

อันสัมปยตกับเวทนานั น  ช อวญญาณขันธ  กปรากฏ  โดยนัยเดยวกัน 

นั น เม อพระโยคาวจรภกษกาหนดธาตทั งหลาย  (อยางพสดาร) โดย 

นัยวา  "ปฐวธาตในผมมความแขนแขงเปนลักษณะ ฯลฯ  ปฐวธาต ในลมหายใจเขาออกมความแขนแขงเปนลักษณะ " ดังน เปนตนอย  เวทนาอันเสวยรสแหงสภาวะคอความแขนแขงนั น  ช อเวทนาขันธ  ยอม 

ปรากฏ (กอน  แลว) ฯลฯ  จตอันสัมปยตกับเวทนานั น  ช อวญญาณ-

ขันธ  กปรากฏ 

อรปธรรมท ังหลายปรากฏโดยอานาจเวทนา  ดังกลาวมาฉะน  

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 13/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  13

[ อรปธรรมปรากฏทางวญญาณ ]

เม อพระโยคาวจรภกษอกรปหน ง  กาหนดธาตท ังหลายโดยนัยวา ' ปฐวธาตมความแขนแขงเปนลักษณะ ' ดังน เปนตนอย   วญญาณอันร  แจงเฉพาะซ งอารมณ  (นั น) ช อวญญาณขันธ  ปรากฏ  (กอน  แลว)

เวทนาอันสัมปยตกับวญญาณนั น  ช อเวทนาขันธ  กปรากฏ  สัญญา อันสัมปยตกับวญญาณนั น  ช อสัญญาขันธ  กปรากฏ  ผัสสะและเจตนา 

ช อ  สังขารขันธ  กปรากฏ  โดยนัยเดยวกันนั น  เม อพระโยคาวจรภกษ กาหนดธาตท ังหลาย  (อยางพสดาร) โดยนัยวา  "ปฐวธาตในผม  ม 

ความแขนแขงเปนลักษณะ ฯ ล ฯ  ปฐวธาตในลมหายใจเขาออกม ความแขนแขงเปนลักษณะ" ดังน เปนตนอย   วญญาณอันร แจงเฉพาะซ ง 

อารมณ  (นั น) ช อวญญาณขันธ  ปรากฏ  (กอน  แลว) เวทนาอัน 

สัมปยตกับวญญาณนั น  ช อเวทนาขันธ  กปรากฏ  สัญญาอันสัมปยต 

กับวญญาณนั น  ช อสัญญาขันธ  กปรากฏ  ผัสสะและเจตนาอันสัมปยต 

กับวญญาณนั น  ช อสังขารขันธ  กปรากฏ 

อรปธรรมท ังหลายปรากฏโดยอานาจแหงวญญาณ  ดังกลาวมา ฉะน  

โดยอบายน นั นแล  บัณฑตพงทาโยชนา  (การประกอบความ)

ในโกฏฐาสแหงธาต  ๔๒  โดยนัยวา  ' ปฐวธาตในผมอันมกรรมเปน 

สมฏฐาน  มความแขนแขงเปนลักษณะ ' ดังน เปนตน  และในธาตท  เหลอมจักษธาตเปนตนดวยอานาจแหงธาต ๔ ๆ  (คอกาหนดจักษเปน 

อาทตามลักษณะธาตท ัง  ๔  เปนตน ?) ไปตามประเภทแหงนัยท ังปวง 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 14/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  14

ในหัวขอกาหนดรป  (ท กลาวแลว) เถด 

อน ง  เพราะเหตท อรปธรรมท ังหลาย  ยอมปรากฏโดยอาการ  ๓ 

แกภกษผ มการกาหนดรปท หมดจดดอยางน เทานั น  เหตนั น  พระโยคา-วจรพงทาโยคะเพ อกาหนดอรปธรรม  โดยการกาหนดรปท หมดจดดนั น 

แล  ไมพงทาโดยการกาหนดอยางอ น  เพราะถาเม อรปธรรมอยาง  ๑ 

หรอ  ๒  อยางปรากฏ  (ยังไมหมดจดด) เธอละรปเสย  เร มกาหนด 

อรปไซร  เธอจะเส อมจากกรรมฐานเสยกได  เหมอนโคท หากนบน 

ภเขา  (ไมร จักเขตแดน  เดนไปพลัดตกเหว) มประการดังกลาวใน 

(ตอน) บาเพญปฐวกสณ  ตอเม อเธอทาโยคะเพ อกาหนดอรปโดยการ 

กาหนดรปท หมดจดดแลว  กรรมฐานจงจะถงซ งความเจรญงอกงาม 

ไพบลย พระโยคาวจรนั น  กาหนดเอาอรปขันธ  ๔  อันปรากฏโดยอานาจ 

แหงผัสสะเปนตนวาเปนนาม  กาหนดเอามหาภต  ๔  อันเปนอารมณ แหงอรปขันธนั น  และรปอาศัยแหงมหาภต  ๔  วาเปนรป  ดวยประการ 

ฉะน  พระโยคาวจรยอมกาหนดธรรมท ังหลายอันเปนไปในภม  ๓  ท ังส น 

คอธาต  ๑๘  อายตนะ  ๑๒  ขันธ  ๕  แยกเปน  ๒  สวน  คอ  นาม  ๑ 

รป  ๑  ดจคนเปดสมค*ดวยขรรค  และดจคนผาเงาตาลแฝดดวยขรรค ฉะนั น  เธอยอมถงความปลงตกวา  "นอกจากเปนเพยงนามรปแลว 

* สมคและเงาตาลแฝดมันเปนภนนสันดาน  คอมันตอกันโดยมรอยแยกอย แลว  คอสมคมฝา 

เงาตาลแฝดเปน  ๒  เงา  เม อเอาขรรค  (คอกระบ สองคม) งัดหรอผา  มันกแยกกันออกเปน 

๒  สวน  (?)

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 15/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  15

ส งอ นเปนสัตวกด  บคคลกด  เทพกด  พรหมกด  หามไม"พระโยคาวจรนั น  ครั นกาหนดแยกนามรปตามสภาพท เปนจรงได 

อยางน แลว  เพ อประโยชนท จะละเสยซ งโลกสมัญญา  (ช อท ชาวโลก 

เรยกร กัน) น วา  'สัตว' วา  'บคคล' เพ อประโยชนท จะกาวลวงเสย 

ซ งความล มหลงวาเปนสัตว  เพ อประโยชนท จะตั งจตไวในอสัมโมหภม ใหดย งข นไป  ยอมกาหนดโดยเทยบเคยงความขอท วา  ' น มันเปนแต เพยงนามรปเทานั น  สัตวไมม  บคคลไมม ' น ไดตามพระสตรหลายสตร 

จรงอย   (ในวชราสตร) พระวชราภกษณกกลาวคาน ไววา 

"เหมอนอยางวา  เพราะมองคสัมภาระ  (สวนตาง ๆ 

ท ประกอบกันเขา) เสยงวา  'รถ' จงมฉันใด  เม อ 

ขันธทั งหลายมอย   ความสมมตวา  'สัตว' จงมฉันนั น๑"

อกสตรหน ง  พระสารบตร  กลาวไววา  "ดกรอาวโส  อากาศอาศัย 

เคร องไมดวย  อาศัยเถาวัลย  (สาหรับมัด) ดวย  อาศัยดนเหนยว 

(สาหรับฉาบฝา) ดวย  อาศัยหญา (สาหรับมง) ดวย  ลอมอย   ยอม 

ไดช อวา  '

เรอน '

เทานั นเอง 

ฉันใดกด 

ดกรอาวโส 

อากาศอาศัย 

กระดกดวยอาศัยเอนดวย  อาศัยเน อดวย  อาศัยหนังดวย  ลอมอย   ยอม 

ไดช อวา  ' รป ' เทานั นเอง  ฉันนั นนั นแล๒"

พระวชราภกษณ  กลาวไวอกตอนหน งวา "ความจรง  ทกขนั นเองเกด  ทกขนั นเองตั งอย และ 

เส อมไป  นอกจากทกขหาใชส งอ นเกดไม  นอกจาก 

ทกขหาใชส งอ นดับไม"๓ 

๑. ส. ส. ๑๕/๑๙๘  ๒. ม. ม. ๑๒/๓๕๘  ๓. ส. ส. ๑๕/๑๙๙ 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 16/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  16

นามรปนั นเอง  ท พระสตรหลายรอยสตรแสดงไวโดยนัยดังกลาว 

มาน   หาใชสัตวไม  หาใชบคคลไม  เพราะเหตนั น  เม อองคสัมภาระ 

มเพลา  ลอ  กรง  และงอนเปนตน  ตั งอย เรยบรอยโดยอาการอันหน ง 

แลว  โวหารวา  ' รถ ' กมข นเทานั นเอง  (แตวา) เม อสารวจดองค แตละสวน ๆ  ไปโดยปรมัตถ  ช อวารถ  กหามไม  ฉันใด  อน ง  เม อ 

เคร องเรอนมไมเปนตน  ลอมอากาศตั งอย โดยอาการอันหน งแลว*  โว-

หารวา  ' เรอน ' กมข นเทานั นเอง....โดยปรมัตถ  ช อวาเรอนหามไม ฉันใด  อน ง  เม อน วทั งหลายมน วหัวแมมอเปนตน  ตั งอย โดยอาการ 

อันหน งแลว  โวหารวา  ' กาป น ' กมข นเทานั นเอง....โดยปรมัตถ  ช อ 

วากาป นหามไม... เม อช นสวนของพณมรางเปนตน  ตั งอย โดยอาการ 

อันหน งแลว  โวหารวา  ' พณ ' กมข นเทานั นเอง....โดยปรมัตถ  ช อวาพณ 

หามไม.... เม อองคแหงกองทัพมพลชางและพลมาเปนตน  ตั งอย โดย 

อาการอันหน งแลว  โวหารวา ' กองทัพ ' กมข นเทานั นเอง....โดยปรมัตถ ช อวากองทัพหามไม.... เม อองคแหงเมองมกาแพงและประตหอรบ 

เปนตน  ตั งอย โดยอาการอันหน งแลว  โวหารวา  ' เมอง ' กมข นเทานั นเอง 

....โดยปรมัตถ  ช อวาเมองหามไม.... เม ออวัยวะแหงตนไมมลาตนก งใบ 

เปนตน  ตั งอย โดยอาการอันหน งแลว  โวหารวา  ' ตนไม ' กมข นเทานั น 

เอง  (แตวา) เม อสารวจดอวัยวะแตละสวน ๆ ไปโดยปรมัตถ  ช อวาตน 

* บาลเปนปฐมาวภัตวา  อากาโส  ปรวารโต - อากาศลอม  ในอรรถกถาแหงสตรน กแกตามนัย 

บาลวา  อากาโส  ตาน  ปรวาเรตวา     โต - อากาศลอมเคร องเรอนเหลาน ันต ังอย   อยางไรในท น ทาน 

จงแกเปนทตยาวภัต  กลายเปนเคร องเรอนลอมอากาศไป  อยางไหนจะถกหรอผด  นาคดด 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 17/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  17

ไมหามไม  ฉันใด  เม ออปาทานขันธ  ๕  มอย   โวหารวา  ' สัตว ' วา ' บคคล ' กมข นเทานั นเอง  เม อสารวจดธรรมแตละสวน ๆ  ไปโดย 

ปรมัตถ  ช อวาสัตวอันเปนวัตถแหงความยดถอวา  ' เราเปน ' หรอวา ' เปนเรา ' หามไม  โดยปรมัตถแทแลว  กมแตนามกับรปเทานั นเอง 

ฉันนั นเหมอนกันแล 

ทัสนะแหงพระโยคาวจรนั นผ เหนอย อยางน แหละ  ช อวา  ยถาภต-

ทัสนะ 

สวนบคคลใดละยถาภตทัสนะนั นเสย  (ไป) ถอเอาวา  ' สัตวม '

บคคลนั นกจะพงช อวาอานวยความหายสญ  หรอวาความไมหายสญ  ใหแก ตนเอง  (คอ) เม อจะอานวยความไมหายสญกจะตกไปในสัสสตะ  เม อ 

อานวยความหายสญ  กจะตกไปในอจเฉทะ  เพราะเหตไร  เพราะไมม ส งอ นจะเปนส งตดตามมันไป  ดังนมสมตดตามนมสด  บคคลนั น  เม อ 

ถอวา  ' สัตวเท ยง ' ช อวาลาหลังอย   เม อถอวา  ' สัตวขาดสญ ' ช อวาเลย 

ธงไป  เหตนั น  พระผ มพระภาคเจาจงตรัสไววา  "ดกรภกษท ังหลาย 

เทวดาและมนษยทั งหลายผ ถกทฏฐคตะ  (ความเหนไป  คอเหนวปลาส)

๒  อยางกล มรม  (ครอบงา) แลว  พวกหน งลาหลังอย   พวกหน งเลย 

ธงไป  ฝายพวกมจักษ  (คอปญญา) ทั งหลายยอมเหน  (ความจรง)

ดกรภกษทั งหลาย  กเทวดาและมนษยพวกหน งลาหลังอย เปน 

อยางไร  ดกรภกษท ังหลาย  เทวดาและมนษย  (พวกหน ง) มภพเปน 

ท ยนด  พอใจใยภพ  บันเทงใจในภพ  เม อธรรมเพ อความดับแหงภพ 

อันเราแสดงอย   จตของเทวดาและมนษยนั นไมแลนไป  (ตาม 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 18/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  18

กระแสธรรม) ไมเล อมใส  ไมยั งหยด  ไมนอมใจลง  (เช อ) อยางน  แล  ภกษท ังหลาย  เทวดาและมนษยพวกหน งลาหลังอย  

ดกรภกษท ังหลาย  กเทวดาและมนษยพวกหน งเลยธงไปเปน 

อยางไร  กแลเทวดาและมนษยพวกหน ง  ระอา  ขยะแขยง  รังเกยจภพ 

นั นแล  ยนดนักซ งวภพ  (ความขาดสญ) เปนเหต  (ให) กลาววา " ทานผ เจรญท ังหลาย  นัยวา  อัตตาน   เบ องหนาแตตายเพราะกายแตกไป 

ยอมขาด  ยอมสญ  ยอมไมม  (อก) เบ องหนาแตตายไป  ความขาดสญ 

นั นเปนธรรมชาตละเอยด  ความขาดสญนั นเปนธรรมชาตประณต  ความ 

ขาดสญนั นเปนธรรมชาตแทจรง  อยางน แล  ภกษท ังหลาย  เทวดาและ 

มนษยพวกหน งเลยธงไป 

ดกรภกษท ังหลาย  กฝายพวกผ มจักษยอมเหนเปนอยางไร  ดกร 

ภกษทั งหลาย  ภกษในธรรมวนัยน ยอมเหนภต  (คอเบญจขันธหรอนาม 

รป) โดยความเปนภต  (คอไมเหนเปนสัตวเปนบคคล) ครั นเหนภต 

โดยความเปนภตแลว  ยอมเปนผ ปฏบัตเพ อเบ อหนาย  เพ อหายยนด เพ อดับไปแหงภต  อยางน แล  ภกษท ังหลาย  ฝายพวกท มจักษยอมเหน*"

ดังน  เพราะเหตนั น  ไมยนตรเปนของวางเปลา  (จากตัวตน) ไมม 

ชวะ  ไมมความดาร  แตทวามันเดนกได  หยดกได  ปรากฏเหมอนของ 

มความดารมความพยายาม  ดวยอานาจการประกอบกันเขาแหงไม  กับ 

เชอก  (ชัก) ฉันใด  แมนามและรปน บัณฑตกพงเหนวาเปนส งวางเปลา ไมมชวะ  ไมมความดาร  แตทวามันเดนกไดหยดกได  ปรากฏเหมอน 

* ข. อต. ๒๕/๒๖๓ 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 19/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  19

ส งมความดาร  มความพยายาม  ดวยอานาจการประกอบกันและกันเขา ฉันนั น  เพราะฉะนั น  พระโบราณาจารยท ังหลายจงกลาวไววา 

"นามและรป  (เทานั น) มอย  ในโลกน  โดย  (ปรมัตถ)

สัจจะ  กแลในนามและรปนั น  สัตวและคนไมมเลย 

นามและรปน เปนของวางเปลา  อันเปนปจจัยปรงแตง 

ข น  เหมอนยนตร  มันเปนกองทกข  เปนเชนกับ 

(กอง) หญาและฟน" 

อน ง  นามรปนั นจะควร  (อธบาย) ใหแจมแจงดวยอปมาดวย 

ไมยนตรเพยงเทานั นหามได  บัณฑตควร  (อธบาย) ใหแจมแจงแมดวย 

อปมาอ น ๆ  (อก) มกาออเปนตน  จรงอย   เม อกาออ  ๒  กาเขาตั ง 

พงกันไว  มันตางค ากันไว  เม อกาหน งลม  อกกาหน งกลมดวย  ฉันใด 

นามและรปในปญจโวการภพ  กอาศัยกันและกันเปนไป  ตางค าจนกัน 

ไว  เม ออยางหน งลมดวยอานาจมรณะ  อกอยางหน งกลมดวย  ฉันนั น 

เหมอนกัน  เพราะฉะนั น  พระโบราณาจารยทั งหลายจงกลาวไววา "

นามและรปเปนค กัน 

ทั งค อาศัยกันและกัน 

เม ออยางหน งแตก  กแตกทั งค ตามปจจัย"

อน ง  เม อเสยงอาศัยกลองท คนตดวยไมเปนไปอย   กลองกอันหน ง 

เสยงกอันหน ง  กลองและเสยงมไดปนกัน  กลองวางจากเสยง  เสยงก วางจากกลองฉันใด  เม อนามอาศัยรปกลาวคอ  (หทัย) วัตถ  ทวาร 

และอารมณเปนไปอย   รปกอันหน ง  นามกอันหน ง  นามและรปมได ปนกัน  นามวางจากรป  รปกวางจากนาม  ฉันนั นเหมอนกัน  เปนแต 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 20/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  20

วานามอาศัยรปเปนไป  ดังเสยงอาศัยกลองเปนไปฉะนั น  เพราะฉะนั น 

พระโบราณาจารยทั งหลายจงกลาวไววา 

ธรรมทั งหลายมผัสสะเปนท   ๕  ม ไดเกดแตตา ม ไดเกดแตรป  และม ไดเกดในระหวางตาและรป 

ทั งสอง  มันเปนสังขตะ  อาศัยเหตเกดข น  เปรยบ 

เหมอนกลองถกต  เสยงกเกดข นฉะนั น.

ธรรมทั งหลายมผัสสะเปนท   ๕  ม ไดเกดแตห ม ไดเกดแตเสยง  และม ไดเกดในระหวางหและ 

เสยงทั งสอง  ฯ ล ฯ 

ธรรมทั งหลายมผัสสะเปนท   ๕  ม ไดเกดแตจมก 

ม ไดเกดแตกล น  และม ไดเกดในระหวางจมกและ 

กล นทั งสอง  ฯ ล ฯ 

ธรรมทั งหลายมผัสสะเปนท   ๕  ม ไดเกดแตล น 

ม ไดเกดแตรส  และม ไดเกดในระหวางล นและรส 

ทั งสอง  ฯ ล ฯ 

ธรรมทั งหลายมผัสสะเปนท   ๕  ม ไดเกดแตกาย 

ม ไดเกดแตผัสสะ  และม ไดเกดในระหวางกายและ 

ผัสสะทั งสอง  ฯ ล ฯ 

สังขตธรรมทั งหลาย  ม ไดเกดแตวัตถรป  (คอ 

หทัย) ทั งม ไดออกจากธรรมายตนะทั งหลายดวย 

มันเปนสังขตะ 

อาศัยเหตเกดข น 

เปรยบเหมอน 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 21/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  21

เม อกลองถกต  เสยงกเกดฉะนั น" 

อน งเลา  ในนามและรปน   นามไมมเดช  (อานาจ) ไมอาจเปน 

ไปดวยเดชของตนได  ขบเค ยวไมได  ด มไมได  พดไมได  สาเรจอรยาบถ 

ไมได  แมรปกไมมเดช  ไมอาจเปนไปดวยเดชของตน  ทั งความใคร จะขบเค ยวของมันกไมม  ความใครจะด มกไมม  ความใครจะพดกไมม ความใครจะสาเรจอรยาบถกไมมเลย  ท แทนั น  รปอาศัยนามเปนไป 

นามกอาศัยรปเปนไป  กแตเม อความใครจะขบเค ยว  เม อความใครจะ 

ด ม  เม อความใครจะพด  เม อความใครจะสาเรจอรยาบถ  ของนามมอย  

รปกขบเค ยว  กด ม  กพด  กสาเรจอรยาบถ 

อน ง  อาจารยทั งหลายนาอปมา  (ตอไป) น มาอางไว  เพ อยัง 

ความขอน ใหแจมแจง  (ย งข นวา) เหมอน  (คนพการ ๒ คน) คนหน ง 

ตาบอดแตกาเนด  คนหน งเปนคนงอย ใครจะหลกไปส ทศ  (คอคดจะ 

เดนทาง) คนบอดแตกาเนดจงพดกะคนงอยดังน วา  "แนะภเณ  ขานะ 

สามารถใชเทาได  แตตาท จะใชดท เรยบของขาไมม" ขางคนงอย 

กพดกะคนตาบอดดังน วา  "เออภเณ  ขาทสามารถใชตาได  แตตนท จะ 

กาวหรอถอยของขาไมม" คนตาบอดนั นดใจจงคนงอยข นบา  คน 

งอยนั งบนบาของคนตาบอด  (คอย) บอกดังน วา  "หลกซาย  ไวขวา หลกขวา  ไวซาย" (คนตาบอดทาตามคนงอยบอก  พากันไปได) ใน 

สองคนนั น  ขางคนตาบอดกไมมเดช  ออนแอ  ไปดวยเดชของตนกหาไม ไปไดดวยพละของตนกหาไม  คนงอยเลากไมมเดช  ออนแอ  ไปไดดวย 

เดชขอบตนกหาไม  ไปไดดวยพละของตนกหาไม  แตการอาศัยกันและ 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 22/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  22

กันไปของเขาทั งสองนั นเปนไปไมไดกหาไม  ฉันใด  แมนามกไมมเดช 

เกดข นดวยเดชของตนกหาไม  เปนไปในกรยานั น ๆ  กหาไม  รปเลา 

กไมมเดชเกดข นดวยเดชของตนกหาไม  เปนไปในกรยานั น  ๆ  กหาไม แตความอาศัยกันและกันเกดข นหรอเปนไป  แหงนามและรปนั น  ไมมก หาไม  เพราะเหตนั น  พระอาจารยท ังหลายจงกลาวคาประพันธน ไววา 

"ธรรมทั งหลายเปนสังขตะ  ออนแอโดยลาพัง 

ตน  เกดดวยพละของตนไม ได  ทั งตั งอย ดวยกาลัง 

ของตนก ไม ไดดวย  มันมปกตเปนไปตามอานาจ 

ของธรรมอ นเกดข น  (คอ) ธรรมเหลาน เกดเพราะ 

มธรรมอ นเปนปจจัย  ตั งข นพรอมเพราะมธรรมอ น 

เปนอารมณ  และอันอารมณและปจจัยทั งหลาย  ซ ง 

เปนธรรมอ นใหเปน  (คอใหเกด) ข น 

คนทั งหลาย  อาศัยเรอไปในทะเลไดฉันใดกด นามกายกอาศัยรปเปนไปไดฉันนั นนั นแล  เรอ 

อาศัยคนทั งหลายไปในทะเลไดฉันใด  รปกายก อาศัยนามเปนไปไดฉันนั นเหมอนกัน  คนทั งหลาย 

และเรอทั งสองฝายตางอาศัยกันไปในทะเลได  ฉันใด 

นามและรปทั งสอง  กเปนธรรมอาศัยกันและกัน 

(เปนไป) ฉันนั น"

ความเหนนามรปตามเปนจรง  อันครอบงาเสยซ งสัตตสัญญา  ตั ง 

อย ในอสัมโมหภม 

แหงพระโยคาวจรผ กาหนดนามรปโดยนัยตาง 

ๆ 

ดัง 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 23/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  23

พรรณนามาฉะน   บัณฑตพงทราบวาช อ  ทฏฐวสทธ  คาวา  ' นามรป-

ววัฏฐาน - ความกาหนดนามรป ' กด  คาวา ' สังขารปรเฉท - กาหนด 

สังขาร ' กด  กเปนคาเรยก  นามรปยาถาวทัสนะ  (ความเหนนามรป 

ตามเปนจรง) นั นเอง 

ปรเฉทท   ๑๘  ช อ  ทฏฐวสทธนเทศ 

ในอธการแหงปญญาภาวนา ในปกรณวสทธมรรค 

อันขาพเจาทาเพ อประโยชนแกความปราโมทยแหงสาธชน 

ดังน  

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 24/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  24

กังขาวตรณวสทธนเทศ 

สวนญาณอันขามความสงสัยในอัทธา  ๓  เสยได  ดวยการกาหนด 

จับปจจัยของนามรปนั นแหละ  แลวแลตั งอย   ช อวา  กังขาวตรณวสทธ [ราพงถงเหตปจจัยของนามรป]

ภกษผ ใครจะยังกังขาวตรณวสทธนั นใหถงพรอม  ยอมราพงถง 

การหาเหตปจจัยของนามรปนั น  ประดจแพทยผ ฉลาด  เหนโรคแลวยอม 

หาสมฏฐานของมันฉะนั น  หรออน ง  ประดจบรษ  (ผ มน าใจ) มักสงสาร 

พบเดกออนตัวเลก ๆ  ยังนอนแบ  นอนอย ท ถนนแลวยอมราพงถงมารดา 

บดาของเดกนั น  ดวยคด  (ถามในใจ) วา  ' น ลกนอยของใครเลาหนอ '

ฉะนั น 

เบ องแรกทเดยว  ภกษนั นยอมใครครวญดังน วา  "นามรปน  กอนอ น  มใชส งท ไมมเหต  เพราะมันถงซ งความเปนเชนเดยวกันทกแหง 

ทกเม อ  และทกอัน  มใชเปนส งมปจจัยภายนอกมอศวรเปนตนเปน 

เหต  เพราะไมมส งทั งหลายมอศวรเปนตนเหนอกวานามรปไป  เพราะ 

แมชนเหลาใดกลาวเพยงแตนามรปนั นเอง  วาเปนอศวรเปนตน  นาม 

รปกลาวคออศวรเปนตนของชนเหลานั นกตอง  (กลาย) เปนส งไมมเหต ไป  เพราะเหตนั น  อันเหตปจจัยท ังหลายของนามรปนั นนาจะพงม (กแลว) เหตปจจัยเหลานั น  ไดแกอะไรเลาหนอ"

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 25/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  25

[กาหนดจับเหตปจจัยของนามรป  นัยท  ๑]

ภกษนั นครั นราพงถงเหตปจจัยท ังหลายของนามรปอยางน แลว 

ยอมกาหนดจับเหตปจจัยของรปกายน กอนดังน วา  "กายน เม อเกด  หาได เกดในภายใน  (กลบ) ดอกไมมอบล  (บัวสาย) ปทม  (บัวกานสแดง)

บณฑรก  (บัดกานสขาว) และโสคันธกะ  (บัวเผ อนสขาว) เปนตน 

ไม  หาไดเกดในภายในรัตนชาตมมณและมกดาหารเปนตนไม  ท แท เกดอย ในระหวางกระเพาะอาหารใหมและกระเพาะอาหารเกา  หันกลัง 

ทางหนาทอง  หันหนาทางกระดกสันหลัง  มไสใหญและไสนอยลอมอย  

ตัวมันเองกเปนส งปฏกลมกล นเหมนนาเกลยด  (ยังอย ) ในโอกาสท ปฏกล 

มกล นเหมนนาเกลยด  เปนท คบแคบย งนัก  ราวกะตัวหนอนเกดอย  ในปลาเนา  ขนมบด  บอน าโสโครก  และหลมน าคราเปนตนฉะนั น 

ธรรม ๕ ประการ  เปนเหตปจจัยของรปกายนั นท เกดอย อยางนั นคอ 

ธรรม ๔ น   คอ  อวชชา  ตัณหา  อปาทาน  กรรม  จัดเปนเหต เพราะเปนตัวทาใหเกด  อาหารจัดเปนปจจัยเพราะเปนตัวอดหนน 

อน ง  ในธรรม ๕ นั น  ธรรม ๓  มอวชชาเปนตน  เปนท อาศัย  (เกด)

ของกายน   ดังมารดาเปนท อาศัย  (เกด) ของทารก  กรรมเปนตัวยัง 

กายน ใหเกด ดจบดายังบตรใหเกด  อาหารเปนตัวอ มชกายน ไว เสมอนพ เล ยงอ มทารกฉะนั น" ครั นทาการกาหนดจับปจจัยของรปกาย 

ไดอยางน แลว  ยอมทาการกาหนดจับปจจัยของนามกายตอไปโดยนัยวา "จักขวญญาณอาศัยจักษและรปเกดข น " ดังน เปนตน 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 26/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  26

[ความสงสัย ๑๖ ประการ]

ภกษนั นเหนความเปนไปแหงนามรปโดยปจจัยอยางน แลว  ยอม 

สังเกตเหนไดเองวา  "นามรปน เปนไปอย ในกาลบัดน ฉันใด  แมใน 

กาลอดตมันกเปนไปแลวโดยปจจัย  ในกาลอนาคตเลามันกจักเปนไป 

โดยปจจัยฉันนั น " เม อเธอสังเกตเหนเองอย อยางนั น  ความสงสัย 

ปรารภสวนเบ องตน  (คออดต) ๕ ประการท กลาวไว  (ในบาล) วา " ในอดตกาล  เราไดม ไดเปนมาแลวหรอหนอ 

" เราไดมม ไดเปนหรอหนอ 

" เราไดเปนอะไรหนอ 

" เราไดเปนอยางไรหนอ 

" เราไดเปนอะไรแลวเปนอะไรหนอ"

ดังน นั นใด  แมความสงสัยปรารภสวนเบ องปลาย  (คออนาคต)

๕ ประการท กลาวไว (ในบาล) วา " ในอนาคตกาล  เราจักมจักเปนหรอหนอ 

"

เราจักไมม ไมเปนหรอหนอ 

" เราจักเปนอะไรหนอ 

" เราจักเปนอยางไรหนอ 

" เราจักเปนอะไรแลวเปนอะไรหนอ"

ดังน นั นใด  แมความสงสัยปรารภปจจบัน  ๖  ประการ  ท กลาว 

(ในบาล) วา อน ง  หรอวาบคคลเปนผ มความสงสัยในภายใน  (ตนของตน)

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 27/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  27

ปรารภปจจบันกาล  บัดน วา เรามอย เปนอย หรอหนอ 

เราไมมอย  ไมเปนอย หรอหนอ 

เราเปนอะไรอย หนอ 

เราเปนอยางไรอย หนอ 

สัตวผ น มาแต ไหนหนอ 

สัตวผ นั นจักเปนผ  ไปท  ไหน  (หนอ)๑"

ดังน นั นใด  ความสงสัยท ังปวงนั น  เธอยอมละได๒ 

[กาหนดปจจัยของนามรป  นัยท  ๒]

ภกษอกรปหน ง  เหนปจจัยของนาม  ๒ ประการโดยเปนสาธารณ-

ปจจัยและอสาธารณปจจัย  เหนปจจัยของรป ๔ ประการ  โดยเปน 

กรรมปจจัยเปนตน  แทจรง  ปจจัยของนามม ๒ ประการ  คอสาธารณะ 

และอสาธารณะ  ในปจจัย ๒ นั น  ทวาร ๖  มจักษเปนตน  อารมณ ๖ 

มรปเปนตน  เปนสาธารณปจจัยของนาม  ธรรมมมนสการเปนตน 

อันเปนไป  (

ตอ)

แตจักษและรปเปนตนนั น 

เปนอสาธารณปจจัย 

ของนามแมทกประการ  โดยประเภทมนามท เปนกศลเปนตน  จรงอย  

๑. มหาฎกาตงวา  อยตต  ปเนต  เร องสงสัยตัวเองน ไมเขาทเลย  ตัวมอย โทนโท  ยังจะสงสัยวา ตัวมหรอไมม  ตัวเปนอะไร  เปนอยางไร  เชนวาเปนคฤหัสถเปนบรรพชต  เปนหญงเปนชย 

และสงต าดาขาวอยางไร  กลวนโทนโทอย ท ังน ัน  สงสัยทาไม  ฯลณ  แตลงทายกสรปวา  อยา ไปคดเลยวาเขาทไมเขาท  มันเปนเร องของปถชนโง ๆ ซ งเหมอนคนบา  คดสงสัยไปไดแปลก ๆ 

ท ังน ันแหละ 

๒. มหาฎกาวา  ละไดตอนน   ยังเปนวกขัมภนปหานเทานั น 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 28/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  28

ธรรมมโยนโสมนสการและสัทธัมมสวนะเปนตน  เปนปจจัยของนาม 

ท เปนกศลอยางเดยว  ธรรมฝายท ตรงกันขามกเปนปจจัยของนามท เปน 

อกศล  ธรรมมกรรมเปนตนปจจัยของนามท เปนวบาก  ธรรมม ภวังคเปนตนปจจัยของนามท เปนกรยา  แล 

สวนธรรม ๔ ประการมกรรมเปนตนน   คอ  กรรม  จต  ฤด อาหาร  เปนปจจัยของรป  ในธรรม ๔ ประการนั น  กรรมท เปน 

อดตเทานั นเปนปจจัยของรปท เปนกรรมสมฏฐาน  จตท เกดข นอย เปน 

ปจจัยของรปท เปนจตตสมฏฐาน  ฤดและอาหารเปนปจจัยของรปท เปน 

อตสมฏฐานและอาหารสมฏฐานในฐตขณะ  แล 

ภกษรปหน งทาการกาหนดปจจัยของนามรปโดยนัยดังกลาวมาฉะน  ภกษนั นครั นเหนความเปนไปแหงนามรปโดยปจจัยอยางนั นแลว  ยอม 

สังเกตเหนบอกวา  "นามรปน เปนไปโดยปจจัยอย ในกาลบัดน ฉันใด  แม ในกาลอดตมันกเปนไปแลวโดยปจจัย  ในกาลอนาคตเลามันกจักเปนไป 

โดยปจจัยฉันนั น" ความสงสัยในกาลท ัง ๓  เธอผ สังเกตเหนเองอย  อยางนั นกละไดโดยนัยท กลาวแลวนั นแล 

[กาหนดปจจัยของนามรป  นัยท  ๓]

ภกษอกรปหน ง  เหนความถงซ งชราแหงสังขารท ังหลายท ไดแก นามรปเหลานั นนั นแหละ  และความสลายไปแหงสังขารทั งหลายท ชรา แลว  ทาการกาหนดจับปจจัยของนามรปทางปฏจจสมปบาทโดยปฏโลม 

อยางน วา  อันชราและมรณะแหงสังขารท ังหลายน   เม อชาตม  จงม ชาต  เม อภพม  จงม  ภพ  เม ออปาทานม  จงม  อปาทาน  เม อตัณหาม 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 29/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  29

จงม  ตัณหา  เม อเวทนาม  จงม เวทนา  เม อผัสสะม  จงม  ผัสสะ 

เม อสฬายตนะม จงม สฬายตนะ  เม อนามรปม  จงม นามรป  เม อ 

วญญาณม  จงม  วญญาณ  เม อสังขารทั งหลายม จงม  สังขารทั งหลาย 

เม ออวชชาม  จงม " ดังน   ครั นแลวความสงสัยเธอกละไดโดยนัยท  กลาวแลวนั นแล 

[กาหนดปจจัยของนามรป  นัยท  ๔]

ภกษอกรปหน ง  กาหนดปจจัยของนามรปทางปฏจจสมปบาท 

โดยอนโลมท ไดแสดงใหพสดารมาแลวแตกอนวา  "ดังน แล  สังขาร 

ท ังหลายมเพราะปจจัยคออวชชา  " ดังน เปนตน  ครั นแลวความสงสัย 

เธอกละไดโดยนัยท กลาวแลวเหมอนกัน 

[กาหนดปจจัยของนามรป  นัยท  ๕]

ภกษอกรปหน งทาการกาหนดจับปจจัยของนามรปทางกรรมวัฏ*

และวปากวัฏอยางน วา  "ธรรม ๕ ประการน   คอ  ความหลงในบรม-

กรรมภพเปนอวชชา  เจตนาอันประมวลไวในบรมกรราภพเปนสังขาร 

ความใครในบรกรรมภพเปนตัณหา  ความของแวะในบรมกรรมภพ 

เปนอปาทาน  เจตนาในบรมกรรมภพเปนภพ  เม อบรมกรรมภพม อย   ยอมเปนปจจัยแหงปฏสนธใน  (อปบัต) ภพน  

ธรรม ๕ ประการน คอ  ปฏสนธใน  (อปบัต) ภพน เปนวญญาณ 

* มหาฎกาวา  กเลสวัฏ  ทานรวมไวในกรรมวัฏ เพราะกเลสเปนสหายของกรรม 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 30/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  30

ความกาวลง  (ในครรภ) ใน  (อปบัต) ภพน   เปนนามรป  ประสาท 

ใน  (อปบัต) ภพน   เปนอายตนะ  ภาวะท กระทบ  (อารมณ)

ใน  (อปบัต) ภพน   เปนผัสสะ  ความเสวย  (ผล) ใน  (อปบัต)ภพน   เปนเวทนา  เม ออปบัตภพน มอย   ยอมเปนปจจัย  (คอเปนท  อาศัยเปนไป ? ) แหงกรรมท ทาไวกอน  เพราะความท อายตนะท ัง-

หลายงอมแลว  ธรรม ๕ ประการน   คอ  ความหลงในกรรมภพน เปน 

อวชชา ฯลฯ  เจตนาในกรรมภพน   เปนภพ  เม อกรรมภพน มอย  ยอมเปนปจจัยแหงปฏสนธในภพตอไป  ดังน  

[กรรมวภาค]

[กรรมใหผลตามคราว ๔]

ในกรรและวบากนั น  กรรม  (วภาคหน ง) ม ๔ อยาง  คอ 

ทฏฐธรรมเวทนยกรรม  (กรรมใหผลในอัตภาพปจจบัน) อปปชช-

เวทนยกรรม  (กรรมใหผลในอัตภาพถัดไป) อปราปรยเวทรยกรรม 

(กรรมใหผลในภพตอ ๆ  ไป  ) อโหสกรรม  (กรรมเลกใหผล)

ในกรรม ๔ นั น  ชวนเจตนาดวงแรกเปนกศลหรออกศลกตาม  ใน 

จต ๗  ดวงในชวนวถอันหน ง  ช อวาทฏฐธรรมเวทนยกรรม  ทฏฐธรรม-

เวทนยกรรมนั นยอมใหวบากในอัตภาพน เทานั น  แตเม อไมอาจ  (ให วบาก) อยางนั น  กไดช อ  (คอกลายเปน) อโหสกรรมไป 

อันอโหสกรรมยอมเปนดวยอานาจตกะ  (คอไมมผลท ัง ๓ กาล 

ดังกลาวในบาล ) น วา  "วบากของกรรมไมไดมแลว  วบากของกรรม 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 31/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  31

จักไมม  วบากของกรรมไมมอย "๑ 

สวนชวนเจตนาดวงท  ๗ อันยังผลท ม งหมาย  (เปนกศลหรอ 

อกศลกตาม) ใหสาเรจ  ไดช อวาอปปชชเวทนยกรรม  อปปชชเวทนย-

กรรมนั น  ยอมใหวบากในอัตภาพถัดไป  เม อไมอาจ  (ใหวบาก)

อยางนั น  กไดช อ  (คอกลายเปน) อโหสกรรมไป 

ชวนเจตนา ๕ ดวง  ในระหวางชวนเจตนา  ๒  ดวงนั น  ช อวา อปราปรยเทนยกรรม  อปราปรยเวทนยกรรมนั น  ไดโอกาสเม อใด 

ยอมใหวบากเม อนั นในอนาคต  เม อความเปนไปแหงสงสารยังมอย ๒ 

อปราปรยเวทนกรรมนั นยอมไมไดช อ  (คอไมกลายเปน ) อโหสกรรม 

[กรรมใหผลตามลาดับ ๔]

กรรม  ๔  อยางอกวภาคหน ง  คอกรรมท เปนครกกรรม  (กรรม 

หนัก) พหลกรรม  (กรรมหนา) อาสันนกรรม  (กรรมใกลตาย)

กฏัตตาวาปนกรรม  (กรรมสักวาทา) ในกรรม ๔ นั น  กรรมเปนกศล 

หรอเปนอกศลกแลวแต  ในกรรมหนักและไมหนัก  กรรมใดหนักคอ 

เปน (อนันตรย) กรรมมมาตฆาตเปนตนกด  เปนมหรคตกรรมกด กรรมท หนักนั นแหละยอมใหผลกอน 

แมในกรรมหนาและไมหนากอยางนั น  กรรมใดหนา  (คอทามาก)

เปน  (ฝายกศล) เชนความมศลงาม  หรอเปน  (ฝายอกศล) เชน 

๑. ข. ป. ๓๓๑/๔๑๔ 

๒. สงขารปปวตตยา  ในมหาฎกา  ทานผ ชาระบอกเชงอรรถไววา  ฉบับพมาเปน  สสารปปวตตยา 

เหนวาปาฐะฉบับพมาไดความดกวา จงแกและแปลตามฉบับพมา 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 32/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  32

ความมศลทรามกตาม  กรรมหนานั นแหละยอมใหผลกอน 

กรรมท บคคลระลกไดในเวลาใกลตาย  ช อวาอาสันนกรรม  อัน 

บคคลผ ใกลตายอาจระลกถงกรรมอันใดได  เขายอม  (ไป) เกดดวย 

กรรมอันเปนนั นนั นแล 

สวนกรรมนอกจากกรรม ๓ อยางนั น  ท ไดอาเสวนะบอย ๆ ช อวา กฏัตตาวาปนกรรม  ในเม อกรรม ๓ อยางนั นไมม  มันกฉดไปส  ปฏสนธได*

[กรรมใหผลตามกจ ๔]

กรรม ๔ อยาง  อกวภาคหน ง  คอ  ชนกกรรม  (กรรมแตงให เกด) อปถัมภกกรรม  (กรรมสนับสนน) อปปฬกกรรม  (กรรม 

บบคั น) อปฆาตกกรรม  (กรรมตัดรอน) ในกรรม ๔ อยางนั น 

กรรมท ช อชนกกรรม  เปนไดท ังกศลท ังอกศล  ชนกกรรมนั นยอมยัง 

วบากขันธ  ท ังท เปนกามาวจร  และรปวจร  อรปาวจรใหเกด  ท ังใน 

ปฏสนธกาลท ังในปวัตกาล  สวนอปถัมภกกรรมไมอาจยังวบากใหเกด 

(เปนแต) เม อปฏสนธ  อันกรรมอ นใหแลว  ยอมเขาสนับสนนสข 

หรอทกข  ท เกดข นในวบาก  (ขันธ) ท กรรมอ นใหเกดแลว  ให (สขและทกขนั น  ) เปนไปนาม  อปปฬกกรรม  เม อปฏสนธอัน 

* กฏตตาวาปกรรมน   หวังไววาจะไดพบคาอธบายอยางชัดเจน  ในคัมภรวสทธมรรคน  แตผดหวัง อยากจะวาทานไมไดอธบายอะไรเลย  ซ ามคาวา  "ไดอาเสวนะบอย ๆ " เขาอก  ย งทา ใหงง  เพราะถาไดอาเสวนะบอย ๆ  (คอทาจนช า ?) แลวจะตางกับพหลกรรมอยางไร ? มหาฎกา 

กไมพดถงเสยเลยดวย  (แตจะไดแกกรรมท ทาโดยไมเจตนา  ตรงกับคาวาพ งหอกเขารก)

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 33/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  33

กรรมอ นใหแลว  ยอมบบยอมคั นสขหรอทกขท เกดข นในวบาก  (ขันธ)ท กรรมอ นใหเกดแลว  มให  (สขและทกขนั น ) เปนไปนาน  ฝาย 

อปฆาตกรรม  ตัวเองเปนกศลกด  เปนอกศลกด  ยอมตัดรอนกรรม 

อ นท กาลังนอย  (กวา) หามกันวบากของกรรมอ นนั นเสยแลวเปดชอง 

ใหแกวบากของตน  กแล  เม อกรรมเปดชองใหอยางนั นแลว  วบาก 

นั นกเรยกไดวาเกดข นแลว 

ความแตกตางแหงกรรม  และความแตกตางแหงวบาก*  แหง 

กรรม ๑๒ อยาง  ดังกลาวมาน   ยอมปรากฏโดยสภาพอยางถองแทแก 

กรรมวบากญาณของพระพทธท ังหลายเทานั น  ไมสาธารณกับพระสาวก 

ท ังหลาย  ท ังความแตกตางแหงกรรม  และความแตกตางแหงวบาก 

วปสสกภกษ  (ผ เหนแจงดวยการบาเพญวปสสนา) จะพงร ได  (กแต)โดยเอกเทศ  เพราะเหตนั น ความแปลกกันแหงกรรมน   กนับวา เปนอันไดประกาศแลว  ดวยการแสดงกรรมแตเพยงท เปนมข  ดวย 

ประการฉะน  ภกษรปหน งทาการกาหนดจับปจจัยของนามรปทรงกรรมวัฏ และ 

วปากวัฏอยางน   โดยผนวกกรรม ๑๒ อยางน   เขาในกรรมวัฏ ดวย 

* กมมนตร มหาฎกาแกวา  กมมวเสโส  กมมาน  พลกพลเภโท- ความแปลกกันแหงกรรม 

คอความแตกตางเปนแรงและไมแรงแหงกรรม  วปากนตร  ทานกแกวา  วปารวเสโส  ตสส 

หนปปณตตาทเภโท - ความแปลกกันแหงวบาก  คอ  ความแตกตางเปนอยางเลว  และประณต 

เปนตน แหงวบากน ันดังน   กเปนอันไดความวา  อนตร  ศัพทในท น   แปลวา  ความแปลกกัน 

ความแตกตางกัน 

น ันเอง 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 34/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  34

ประการฉะน  ภกษนั น  เหนความเปนไปแหงนามรปโดยปจจัยทางการวัฏ 

และวปากวัฏ  ดังกลาวมาน แลว  ยอมพจารณาเหนเองวา  "นามรปน  เปนไปโดยปจจัยดวยอานาจกรรมวัฏ  และวปากวัฏในกาลบัดน   ฉันใด 

แมในกาลอดต  กเปนไปโดยปจจัย  ดวยอานาจกรรมวัฏและวปากวัฏ 

มาแลว  ในกาลอนาคตเลา  กจักเปนไปโดยปจจัยดวยอานาจกรรมวัฏ 

และวปากวัฏกด  ฉันนั นเหมอนกัน  กรรมและวบากขอกรรมกด  กรรม-

วัฏและวปากวัฏกด  กรรมประวัต  (ความหมนไปแหงกรรม) และ 

วปากประวัต  (ความหมนไปแหงวบาก) กด  กรรมสันต  (ความ 

สบเน องแหงกรรม) และวปากสันตต  (ความสบเน องแหงวบาก)

กด  กรยาและผลแหงกรยากด  ยอมเปนไปโดยนัยดังน  "วบากทั งหลายยอมเปนไปเพราะกรรม  วบากม กรรมเปนแดนเกด  ภพใหมยอมม  เพราะกรรม 

 โลกยอมหมนไปดังน "

เม อเธอพจารณาเหนอยางน อย  

ความสงสัยปรารภสวนเบ องตนเปน 

อาท  ท กลาว  (ในบาล) โดยนัยวา  "(ในอดตกาล) เราไดม  ได เปนมาแลวหรอหนอ " เปนตนนั นใด  ความสงสัยท ังปวงนั น  เธอ 

ยอมละเสยได  ปรากฏอย แตนามรปอันเปนไปในกาเนด  คต  ฐต และนวาสท ังปวง  ดวยอานาจความสบเน องกันแหงเหตและผลเทานั น 

เธอไมเหนผ สรางนอกเหนอไปจากเหต  ไมเหนผ เสวยผล  นอกเหนอ 

ไปจากความเปนไปแหงวบากเลย  กเปนอันเธอเหนอยางดดวยปญญา 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 35/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  35

อันชอบวา  "เม อเหตมอย   บัณฑตท ังหลาย  กกลาวโดยคาเพยงเปน 

สมญาวา  "ผ สราง" เม อความเปนไปแหงวบากมอย   บัณฑตท ังหลาย 

กกลาวโดยคาเพยงเปนสมญาวา  "ผ เสวย  (ผล)" เทานั นเอง  เพราะ 

เหตนั น  พระโบราณาจารยท ังหลายจงกลาวไววา ผ สรางกรรมไมม  ผ เสวยก ไมม  (เปนแต)

ธรรมลวน ๆ  ยอมเปนไป ความเหนดังน น   เปน 

ความเหนชอบ 

เม อกรรมและวบากพรอมทั งเหตเปนไปอย อยาง 

นั น  เบ องตน  เบ องปลาย  ใคร ๆ ร  ไม ได  ดังกอน 

หลังแหงพชและตนไมเปนตน  ซ งใคร ๆ ร  ไม ได (วาพชเกดกอนตนหรอตนเกดกอนพช) ฉะนั น 

แม ในอนาคตกาล  เม อสงสารยังมอย   ความจะไม เปนไป  (แหงกรรมและวบาก) กยังมองไมเหน 

(มันตองเปนไป  เปนแนแท)

พวกเดยรถย  ไมร ความขอน   จงไมเปน  สยวส (คอ  ไมมอานาจในตน  แตตกอย  ในอานาจความ 

ยดถอผด ๆ) ควาเอาสัตสัญญา  (สาคัญวามสัตว บคคล) เขา แลวกมความเหนไปวา  เท ยง  (บาง)

วา  ขาดสญ  (บาง) ถอทฏฐ  ๖๒ ขัดแยงกันและ 

กัน  เขาทั งหลายถกเคร องมัดคอทฏฐมัดไว  ลอง 

ลอยไปตามกระแสน าคอตัณหา 

เขาทั งหลายลอง 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 36/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  36

ลอยไปตามกระแสน าคอตัณหาอย   จงไมพนจาก 

   ทกข ไปได 

ภกษพทธสาวกร ดวยปญญาอันย ง  ซ งความ 

ดังกลาวมาดังน น แลว  จงแทงตลอดปจจัย  (ของ 

นามรป) อันลกละเอยด  (และ) วางเปลาได กรรมไมมอย  ในวบาก  วบากเลาก ไมมอย  ใน 

กรรม  ทั งสองวางจากกันและกัน  แตวาเวนกรรม 

เสย  ผลก ไมม 

เปรยบเหมอนไฟไมม ในดวงสรย  ไมม ในแกว 

(สรยกานต) ไมม ในโคมัย  (คอมลโคแหงใช เปนเช อไฟ) ภายนอกวัตถทั ง ๓ นั น  มันก ไมม แตมันเกดดวยสัมภาระทั งหลาย  (คอวัตถ ๓ อยาง 

นั นรวมกันเขา) ฉันใด  วบากยอมหาไม ได ใน 

ภายในกรรม  แมภายนอกกรรมกหาไม ได  กรรม 

เลาก ไมมอย  ในวบากนั น  กรรมนั นวางจากผล 

ผลก ไมมอย  ในกรรม  แตวาผลกอาศัยกรรมนั น 

แหละ  จงเกดข น  ฉันนั น 

แทจรง  ในสังสารประวัตน   ผ สรางสงสาร จะ 

เปนเทวดาหรอพรหมกตาม  หาม ไม  (เปนแต)ธรรมลวน ๆ  ยอมเปนไป  เพราะการรวมกันเขา 

แหงเหตเปนปจจัยแล 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 37/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  37

เม อภกษนั นทาการกาหนดจับปจจัยของนามรปทางกรรมวัฏ  และ 

วปากวัฏจนละความสงสัยในกาลท ัง ๓ ไดอยางน แลว  ธรรมท เปนอดต 

อนาคตและปจจบันท ังปวง  กยอมเปนอันเธอร ไดดวยอานาจจตและ 

ปฏสนธ*  ความร ของเธอนั น  เปนญาตปรญญา (คอ) เธอร อยางน วา  "ขันธเหลาใด  มกรรมเปนปจจัยเกด 

แลวในอดต  ขันธเหลานั นกดับไปแลวในอดตนั นเอง  สวนขันธ เหลาอ นมอดตกรรมเปนปจจัย  เกดข นในภพน   ธรรม  (อะไรสัก)

ส งหน งท มาส ภพน จากอดตภพหามไม  แมขันธทั งหลายท เกดเพราะ 

กรรมปจจัยในภพน เลากจักดับ ขันธเหลาอ น  จักเกดในภพใหม  (ตอ 

ไป) แมธรรม  (อะไรสัก) ส งหน ง  กจักไมไปส ภพใหมจากภพน  กแตวา  เปรยบเหมอนการสาธยายจากปากของอาจารย  ยอมไมเขาไป 

ส ปากของอันเตวาสก  แตวาการสาธยายในปากของอันเตวาสก  จะ 

เปนไปไมได  เพราะการสาธยายจากปากของอาจารย  กหามได  ฉันใด 

น ามนต  (ของหมอวเศษ) ท ผ แทนตัวด ม  ยอมไมเขาส ทองของคน 

มโรค  แตวาโรคของเขาจะไมหาย  เพราะการด มน ามนตของผ แทนตัว 

นั นเปนปจจัยกหามได  ฉันใด วธแตท หนายอมไมไปส เงาหนาในเคร อง 

สองหนาทั งหลายมหนาแวนเปนตน  แตวาวธแตงจะไมปรากฏในเคร อง 

สองหนาเหลานั น  เพราะวธแตงนั นเปนปจจัยกหามได  ฉันใด  เปลว 

ประทปของไส  (ตะเกยง) อันหน ง  ยอมไมขามไปส ไสอันอ น  แตวา เปลวประทปจะไมเกดในไสอันอ นนั น  เพราะเปลวประทปของไสอัน 

* ร ดวยอาการดังจะกลาวในตอนตอไป 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 38/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  38

หน งนั นเปนปจจัย  กหามได  ฉันใด  ธรรมสักส ง ยอมไมขามมาส ภพน  จากอดตภพ  หรอไมขามไปส ภพใหมจากภพน   แตวาขันธ  อายตนะ 

ธาต จะไมเกดในภพน   เพราะขันธ  อายตนะ  ธาต  ในอดตภพเปน 

ปจจัย  หรอขันธ  อายตนะ  ธาต  ในภพใหม  จะไมเกดเพราะขันธ อายตนะ  ธาต ในภพน เปนปจจัย  กหามได  ฉันนั นเหมอนกัน"

[คาถาสรปเร องจตปฏสนธจต]

จักขวญญาณม ในลาดับแหงมโนธาต  แตมันม ได มาจากมโนธาต ทั งมันไมเกดในลาดับแหงมโนธาต 

กหาม ได  ฉันใดกด  สันตตแหงจตยอมเปนไปใน 

ปฏสนธ  ฉันนั นเหมอนกัน*  จตดวงกอน  (คอ 

จตจต) แตกดับ  จตดวงหลัง  (คอปฏสนธจต)

กเกด  ( ในลาดับ) ตอนั น  สงขัดขวางของจต 

ทั งสองนั นไมม  ลกคล นไมมแกจตทั งสองนั น จต 

อะไร ๆ  ม ได ไปแตจตจตน   แตปฏสนธจตกเกด 

 ได  (

ตามปจจัย)

แล 

ญาณท กาหนดจับปจจัยของนามรป  ของโยคาวจรภกษผ ร ธรรม 

ทั งปวง  ดวยอานาจจตและปฏสนธอยางน   ยอมเปนญาณถงความม กาลังโดยอาการท ังปวง  ความสงสัย ๑๖ ประการ  เธอกละไดอยางด ย ง  มใชแตความสงสัย  ๑๖ ประการนั นเทานั น  แมความสงสัย ๘ 

* อธบายวา  ปฏสนธจต แมมไดมาจากจตจต  แตมันกเกดในลาดับแหงจตน ันเอง  ดจจักข-

วญญาณมไดมาจากกรยามโนธาต  แตมันกเกดในลาดับกรยามโนธาตน ันแหละ 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 39/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  39

ประการ  อันเปนไปโดยนัยวา  "ภกษยอมสงสัยในพระศาสดา" ดังน  เปนตน  กละไดดวยเหมอนกัน  ทฏฐ  ๖๒ ยอมรางับไป 

ญาณอันขามความสงสัยในอัทธา ๓ เสยไดดวยการกาหนดจับปจจัย 

ของนามรปโดยนัยตาง ๆ ดังกลาวมาน แลวแลตั งอย   พงทราบวาช อ 

กังขาวตรณวสทธ  คาวา  ธรรมฐตญาณ  กด  คาวา  ยถาภตญาณ  กด คาวา  สัมมาทัสสนะ  กด  กเปนไวพจนของคาวา  กังขาวตรณวสทธ นั นเอง  จรงอย   คา  (ตอไป) น   พระสารบตรกไดกลาวไววา "อวชชาเปนปจจัย  (คอเปนเหต) สังขารทั งหลายเปนปจจัยสมบัน 

(คอเปนผล) ธรรมท ังหลายนั นเปนปจจัยสมบัน  (ดวยกันดวย  เพราะ 

อวชชากมปจจัยเหมอนกัน) ปญญาในการกาหนดจับปจจัยโดยนัย 

ดังน เปนตน  ช อวาธรรมฐตญาณ*  (ร ท ตั งแหงธรรม  คอร ปจจยธรรม ?)"

(และกลาววา) ถามวา  "ภกษมนสการไปโดยความไมเท ยง 

ยอมร ยอมเหนตามเปนจรง  ซ งธรรมเหลาไหน  สัมมาทัสนะยอมม อยางไร  สังขารทั งปวงยอมเปนอันภกษนั นเหนอยางด  โดยความไม เท ยง  ไปตาแนวความร เหนตามเปนจรงนั นอยางไร  ความสงสัยเธอ 

ยอมละไดในท ไหน  ภกษมนสการไปโดยความเปนทกข... โดยความ 

เปนอนัตตา  ยอมร ยอมเหนตามเปนจรง  ซ งธรรมเหลาไหน ฯลฯ 

ความสงสัย  เธอยอมละไดในท ไหน ?"

ตอบวา  "ภกษมนสการไปโดยความไมเท ยง  ยอมร ยอมเหนซ ง 

* ข. ป. ๓๑/๗๒ 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 40/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  40

นมตตะ  (คอสังขาร ?) ตามเปนจรง  เพราะความร เหนตมเหนจรงนั น 

จงเรยกสัมมาทัสนะ  สังขารทั งปวงยอมเปนอันภกษนั นเหนอยางดโดย 

ความไมเท ยงไปตามแนวความร เหนตามเปนจรงนั นอยางน   ความสงสัย 

เธอยอมละไดในท น   (คอในธรรมตามท ร เหน) ภกษมนสการไป 

โดยความเปนทกข  ยอมร ยอมเหนตามเปนจรงซ งปวัตตะ  (ความเปน 

ไปแหงสังขาร ?) ตามเปนจรง... ภกษมนสการไปโดยความเปน 

อนัตตา  ยอมร ยอมเหนท ังนมตตะท ังปวัตตะตามเปนจรง  เพราะความ 

ร เหนตามเปนจรงนั น  จงเรยกสัมมาทัสนะ  ธรรมท ังปวง  ยอมเปน 

อันภกษนั นเหนอยางด  โดยความเปนอนัตตา  ไปตามแนวความร เหน 

ตามเปนจรงนั นอยางน   ความสงสัย  เธอละไดในท น   (คอในธรรม 

ตามท ร เหน)"

ถามวา  "ยถาภตญาณ  (ความร ตามเปนจรง) อันใดกด  สัมมา-ทัสนะ  (ความเหนชอบ) อันใดกด  กังขาวตรณา  (ความขามเสยได ซ งความสงสัย) อันใดกด  ธรรมเหลาน มอรรถตางกัน  มพยัญชนะตาง 

กัน  หรอวามอรรถอันเดยวกัน  ตางกันแตพยัญชนะ ?" ตอบวา "ยถาภตญาณอันกด  สัมมาทัสนะอันใดกด  กังขาวตรณาอันใดกด ธรรมเหลาน   มอรรถเปนอันเดยวกัน  ตางกันแตพยัญชนะ"*  ดังน  

กแลวปสสกภกษผ ประกอบดวยญาณน แลว  นับวาเปนผ ไดความ 

* ข. ป. ๓๑/ ๓๙๔ 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 41/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  41

อ นใจ  ไดท พ งในพระพทธศาสนา  มคตแนนอน  ไดช อวาจฬโสดาบัน* 

เพราะเหตนั น  ภกษผ มความตองการดวยกังขา-

วตรณวสธ  พงเปนผ มสตกาหนดจับปจจัย 

ทั งหลายแหงนามรปโดยประการทั งปวงทกเม อ 

เทอญ 

ปรเฉทท  ๑๙ ช อกังขาวตรณวสทธนเทศ 

ในอธการแหงปญญาภาวนา ในปกรณวสัทธมรรค 

อันขาพเจาทาเพ อประโยชนแกความปราโมทยแหงสาธชน 

ดังน  

* ท เตมคาวา  นับวา  ช อวา  กเพราะยังไมไดบรรลมรรคผลจรง ๆ เปนแตต ังอย ในทางแหง 

มรรคผล  เม อไมเส อมจากกังขาวตรณวสทธ  แมไมกาวหนาในปฏปทาย งข นไปกยอมจะเปนผ มสคต เปนเบ องหนาเปนแนแท  คลายพระโสดาบันซ งเปนผ ส นทคตแลว  จงยกใหวาเปนจฬโสดาบัน  หรอ 

จลโสดาบัน - โสดาบันนอย  หมายความวา  นอง ๆ พระโสดาบันเขาไปนั นแหละ 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 42/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  42

มัคคามัคคญาณทัสนวสทธนเทศ 

สวนญาณอันร ธรรมท เปนทรง  และธรรมท มใชทางวา  "น เปน 

ทาง  น มใชทาง " ดังน แลวแลตั งอย   ช อวามัคคามัคคญาณทัสนวสทธ๑ 

[นยวปสนาหรอกลาปสัมมมสนะ]

พระโยคาวจรผ ใครจะทามัคคามัคคญาณทัสนาวสทธนั นใหถงพรอม 

พงทาโยคะในนยวปสนา  (เจรญวปสนาดาเนนตามนัยพระบาล) ท  เรยก  (อกอยางหน ง) วา  กลาปสัมมสนะ  (การพจารณาเปน 

กลาป ?)๒  กอน  (หากมปญหาวา) เพราะเหตไร ? พงแกวา  เพราะ 

สาหรับผ ลงมอทาวปสนาแลว  ในเม อวปสนปกเลสมโอภาสเปนตนมข น 

มัคคามัคคญาณทัสนะจงม  แทจรง  เม อวปสนปกเลสท ังหลายมโอภาส 

เปนอาทเกดข นแลว  มัคคามัคคญาณจงมแกพระโยคาวจรผ ลงมอทา วปสนา  กเพราะกลาปสัมมสนะ  เปนเบ องตนของวปสนา  เพราะ 

เหตนั น  มัคคามัคคญาณนั นทานจงแสดงข นไวเปนลาดับแหงกังขาวตรณ-

ญาณ  อน ง  เหตใด  เม อตรณปรญญาเปนไปอย   มัคคามัคคญาณจง 

๑. สาหรับผ อาน  ควรทราบไวในช ันตนกอนวา  วปสนาปญญาท ดาเนนไปตามวถ  ไมขอแวะกับ 

วปสนปกเลส  ทานเรยกวา "ทาง" สวนวปสนปกเลส ๑๐  มแสงสวางเปนตนท เกดข นใน 

ระยะน   เรยกวา  "มใชทาง"

๒. มหาฎกาวา  การพจารณาโดยสังเขปธรรมอันเปนมากเชนแยกเปนอดตอนาคต 

ปจจบัน... เขาเปนกลาป  คอเปนกล มเปนหมวด  ช อวากลาปสัมมสนะ  การเจรญวปสนาพจารณา ธรรมทั งหลายไปตามนัยบาลสังเขปน ันวา  "รปทกชนด... ไมเท ยง.." เปนตน  เรยกวานยวปสนา กวปสนาอันเดยวกันน ันแหละ  แตเรยกตางกันคอทางชมพทวปเรยก  กลาปสัมมสนะ  ทาง 

ตามปณณทวปเรยก  นยวปสนา  เพราะฉะน ันจงวา  "ในนยวปสนาท เรยกวากลาปสัมมสนะ"

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 43/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  43

เกดข น  และตรณปรญญาเลากมในลาดับแหงญาตปรญญา  แมเพราะ 

เหตนั น  พระโยคผ ใครจะทามัคคามัคคญาณทัสนวสทธนั นใหพรอม 

จงตองทาโยคะในกลาปสัมมสนะกอน 

[ปรญญา ๓]

(ตอไป) น เปนวนจฉัยในปรญญาท ังหลายนั น  กโลกยปรญญา ม ๓ คอ  ญาตปรญญา  ตรณปรญญา  และปหารปรญญา  ซ งทานหมาย 

เอากลาว  (จาแนกญาณไวในปฏสัมภทามรรค) วา  "อภญญาปญญา (ปญญาอันม งหนาร ไญยธรรม) จัดเปนญาณ  เพราะอรรถคอร   (ธรรม 

ท ควรร ) ได ปรญญาปญญา  (ปญญาอันกาหนดร ปรญไญยธรรม)

จัดเปนญาณ  เพราะอรรถคอตัดสนได  ปหานปญญา  (ปญญาอันละ 

ปหาตัพพธรรม) จัดเปนญาณ  เพราะอรรถคอสละได" ดังน  ในปรญญา ๓ นั น  ปญหาอันเปนไปโดยกาหนดปจจัตตลักษณะ 

(ลักษณะเฉพาะตัว) แหงธรรมท ังหลายนั น ๆ โดยนัยวา  "รปมอัน 

สลายไปไดเปนลักษณะ  เวทนามอันเสวย  (รสอารมณ) ได  เปน 

ลักษณะ" ดังน เปนตน  ช อวา  ญาตปรญญา  สวนลักขณารัมมณย-

วปสนาปญญา  (วปสนาปญญาอันมไตรลักษณเปนอารมณ) ท เปนไป 

โดยยกข นส สามัญลักษณะแหงธรรมท ังหลายเหลานั นแหละโดยนัยวา  "รป 

ไมเท ยง  เวทนาไมเท ยง " เปนตน ช อวาตรณปรญญา  สวนลักขณา-รัมมณยวปสนาปญญานั นเอง  ท เปนไปดวยสามารถละวปลาสสัญญาม ความสาคัญวาเท ยงเปนตนในธรรมท ังหลายนั นแหละได ช อปหาน-

ปรญญา 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 44/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  44

[ภมของปรญญา]ภม  (คอชั น) ของญาตปรญญา  เร มตั งแตสังขารปรเฉท 

(กาหนดสังขารคอนามรป) ไปจนถงปจจยปรคหะ  (กาหนดจับปจจัย 

ของนามรป) ดวยวาในระหวางน ความเปนใหญยอมมแกความแทง 

ตลอดปจจัตตลักษณะของธรรมท ังหลายเทานั น 

ภมของตรณปรญญา  เร มตั งแตกลาปสัมมสนะไปจนถงอทยัพพยา-นปสสนา  (เหนท ังเกดท ังดับ) ดวยวาในระหวาน ความเปนใหญ ยอมมแกความแทงตลอดสามัญลักษณะเทานั น 

ภมของปหารปรญญา  จังภังคานปสนา  (เหนแตความดับ) เปน 

ตน  สงข นไป  ดวยวาตั งแตนั นไปความเปนใหญยอมมแกอนปสนา ๗  อันยังการละปหาตัพพธรรมมนจจสัญญาเปนตนใหสาเรจ  ดังน   คอ 

พระโยคาวจรผ ตามเหน  (สังขาร) โดยอาการไมเท ยงอย   ยอมละนจจ-

สัญญาได  ตามเหนโดยอาการเปนทกขอย   ยอมละสขสัญญาได  ตามเหน 

โดยอาการเปนอนัตตาอย   ยอมละอัตตสัญญาได  เบ อหนายอย   ยอม 

ละนันทได  คลายกาหนัดอย   ยอมละราคะได  ดับ  (คอปดทางเกด 

ของสังขารตอไป) อย   ยอมละสมทัย  (คอความเกดของสังขาร) ได สละคน  (คอสสัดท ง) อย   ยอมละความยดถอได 

ในปรญญา ๓ ดังกลาวมาน   ญาตปรญญาอยางเดยว  อันพระโยค ผ น ไดบรรลแลวมอย   สวนปรญญานอกน   (คอตรณปรญญา  และ 

ปหานปรญญา) กพงไดบรรลดวย  เพราะสังขารปรเฉทและปจจยปรคหะ 

ทาใหสาเรจได  เหตนั น  ขาพเจาจงกลาวไว  (ตอนตน) วา  "เหต 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 45/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  45

ใด  เม อตรณปรญญาเปนไปอย   มัคคามัคคญาณจงเกดข น  และตรณ-

ปรญญาเลากมในลาดับแหงญาตปรญญา  แมเพราะเหตนั น  พระโยค 

ผ ใครจะทามัคคามัคคญาณทัสนาวสทธนั นใหถงพรอม  จงตองทาโยคะ 

ในกลาปสัมมสนะกอน " ดังน  [บาลสัมมสนญาณ]

(ตอไป) น   เปนบาลในกลาปสัมมสนะนั นวา  "ปญญาในอัน 

กาหนด  (โดย) สังเขปธรรมท ังหลายท เปนอดตอนาคตและปจจบัน 

เขา  ช อสัมมสนญาณ  (ญาณในการพจารณา) เปนไฉน ?

รปทกอยางทั งท เปนอดตอนาคตและปจจบัน  เปนภายในหรอภาย 

นอกกตาม  ฯลฯ  อย ในท ไกลหรอในท ใกลกตาม  ภกษกาหนดรป 

ทั งปวง  (นั น) โดยอาการไมเท ยง  เปนสัมมสนะหน ง  กาหนดโดย 

อาการเปนทกข เปนสัมมสนะหน ง  กาหนดโดยอาการเปนอนัตตา เปนสัมมสนะหน ง  เวทนาทกอยาง ฯลฯ  วญญาณทกอยาง ฯลฯ 

กาหนดโดยอาการเปนอนัตตา  เปนสัมมสนะหน ง  ภกษกาหนดจักษ ฯลฯ  ชรามรณะ  ทั งท เปนอดตอนาคตและปจจบัน  โดยอาการไมเท ยง 

เปนสัมมสนะหน ง  กาหนดโดยอาการเปนทกข  เปนสัมมสนะหน ง 

กาหนดโดยอาการเปนอนัตตา  เปนสัมมสนะหน ง 

ปญญาในอันกาหนด  (โดย) สังเขปเขาวา  "รปทั งท เปนอดต 

อนาคตและปจจบันไมเท ยงเพราะอรรถคอส นไป  เปนทกขเพราะอรรถ 

คอเปนภัย  เปนอนัตตาเพราะอรรถคอหาสาระมได " ดังน   ช อ  สัมม-

สนญาณ  ปญญาในอันกาหนด  (โดย) สังเขปเขาวา  "เวทนา  ฯลฯ 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 46/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  46

วญญาณทั งท เปนอดตอนาคตและปจจบันไมเท ยง  ฯลฯ " ช อสัมม-

สนญาณ  ปญญาในอันกาหนด  (โดย) สังเขปเขาวา  "จักษ ฯลฯ 

ชรามรณะ  ท ังท เปนอดตอนาคตและปจจบันไมเท ยง  ฯลฯ" ช อสัมม-

สนญาณ  ปญญาในอันกาหนด  (โดย) สังเขปเขาวา  "รปท ังท เปน 

อดตอนาคตและปจจบันเปนของไมเท ยง  เปนของท ปจจัยปรงแตงข น 

อาศัยเหตเกดข น  มความส นไปเปนธรรมดา  มความเส อมไปเปนธรรมดา มความคลายไปเปนธรรมดา  มความดับไปเปนธรรมดา " ดังน ช อสัมม-

สนญาณ  ปญญาในอันกาหนด (โดย) สังเขปเขาวา  "เวทนา  ฯลฯ 

วญญาณทั งท เปนอดตอนาคตและปจจบันเปนของไมเท ยง  ฯลฯ  มความ 

ดับไปเปนธรรมดา" ช อวาสัมมสนญาณ  ปญญาในอันกาหนด 

(โดย ) สังเขปเขาวา  "จักษ  ฯลฯ  ชรามรณะ  ท ังท เปนอดตอนาคต 

และปจจบันเปนของไมเท ยง  ฯลฯ  มความดับไปเปนธรรมดา " ช อ 

วาสัมมสนญาณ  ปญญาในอันกาหนด (โดย) สังเขปเขาวา  "ชรา มรณะมเพราะปจจัยคอชาต  เม อชาตไมม  ชรามรณะกไมม " ช อสัมม-

สนญาณ  ปญญาในอันกาหนด  (โดย) สังเขปเขาวา  "ชรามรณะ 

มเพราะปจจัยคอชาต  เม อชาตไมม  ชรามรณะกไมม  แมในกาลอดตแม ในกาลอนาคต" ช อสัมมสมญาณ  ปญญาในอันกาหนด  (โดย) สัง-

เขปเขาวา  "ชาตมเพราะปจจัยคอภพ ฯลฯ  สังขารทั งหลายมเพราะ 

ปจจัยคออวชชา  เม ออวชชาไมม  สังขารทั งหลายกไมม  " ช อสัมมสน-

ญาณ  ปญญาในอันกาหนด  (โดย) สังเขปเขาวา  "สังขารทั งหลาย 

มเพราะปจจัยคออวชชา  เม ออวชชาไมม สังขารทั งหลายกไมม  แมใน 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 47/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  47

กาลอดต  แมในกาลอนาคต " ช อสัมมสนญาณ 

ความร นั น  ช อวาญาณ  เพราะวาอรรถร ได  ช อวาปญญา  เพราะ 

อรรถวาร ทั ว  เหตนั น  ขาพเจาจงกลาวไววา  "ปญญาในอันกาหนด 

(โดย) สังเขปธรรมท ังหลายท ังท เปนอดตอนาคตและปจจบันเขา  ช อ 

สัมมสนญาณ"*

กแลกล มธรรมท ังหลายน   คอ  ธรรมท ังหลายอันเปนไปในทวาร 

พรอมทั งตัวทวารและอารมณ  (๑) ขันธ  ๕ (๑) ทวาร ๖ (๑)

อารมณ ๖ (๑) วญญาณ  ๖  (๑) ผัสสะ  ๖  (๑)

เวทนา  ๖  (๑) สัญญา  ๖  (๑) เจตนา  (๑)

ตัณหา  ๖  (๑) วตก  ๖  (๑) วจาร  ๖  (๑) ธาต  ๖  (๑)

กสณ  ๑๐  (๑) โกฏฐาส  (คอ  อาการ) ๓๒  (๑) อายตนะ 

๑๒ (๑) ธาต ๑๘  (๑) อนทรย  ๒๒  (๑) ธาต  ๓  (๑)

ภพ  ๓  (๑) ภพแมอ นอก  ๓  (๑) ภพอ นอก  ๓ ดวย 

(๑) ฌาน  ๔  (๑) อัปปมัญญา ๔  (๑) สมาบัต  ๔  (๑)

องคแหงปฏจสมบาท  ๑๒ (๑) บัณฑตพงทราบวาทานสังเขป 

ไวดวยไปยาล  คอ  "จกข    ฯ  เป ฯ  ชรามรณ - จักษ  ฯลฯ  ชรามรณะ"

น   ในบาลสัมมสนญาณน  [อภญไญยนเทศ]

แทจรง  ขอน   พระผ มพระภาคเจาไดตรัสไวในอภญไญยนเทศวา 

* ข. ป. ๓๑/๗๖ 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 48/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  48

"ดกรภกษทั งหลาย ส งทั งปวงเปนส งพงร ย ง  ดกรภกษท ังหลาย ส งทั ง 

ปวงท พงร ย ง  คออะไรเลา  ดกรภกษท ังหลาย  จักขเปนพงร ย ง  รป 

ทั งปลายเปนส งพงร ย ง  จักขวญญาญเปนส งพงร ย ง  จักขสัมผัสเปนส งพง 

ร ย ง  แมความเสวย  (รสอารมณ) เปนสขบางเปนทกขบาง  ไมทกขไมสข 

บางน ใด  เกดเพราะปจจัยคอจักขสัมผัส  แมความเสวย (รสอารมณ)นั นกเปนส งพงร ย ง  โสตะเปนส งพงร ย ง ฯลฯ  แมความเสวย  (รสอารมณ)เปนสขบางเปนทกขบาง ไมทกขไมสขบางน ใด  เกดข นเพราะปจจัยคอ 

มโนสัมผัส  แมความเสวย (รสอารมณ) นั น  กเปนส งพงร ย ง 

รป... วญญาณ  เปนส งพงร ย ง  รปทั งหลาย...ธรรมท ังหลาย 

เปนส งพงร ย ง  จักขวญญาณ...มโนวญญาณ  เปนส งพงร ย ง  จักข-สัมผัส...มโนสัมผัส  เปนส งพงร ย ง  จักขสัมผัสสชาเวทนา...มโน-

สัมผัสสชาเวทนาเปนส งพงร ย ง  รปสัญญา...ธรรมสัญญา  เปนส งพงร  ย ง  รปสัญเจตนา...ธรรมสัญเจตนาเปนส งพงร ย ง  รปตัณหา...ธรรม-

ตัณหาเปนส งพงร ย ง  รปวตก...ธรรมวตกเปนส งพงร ย ง  รปวจาร..

ธรรมวจารเปนส งพงร ย ง  ปฐวธาต...วญญาณธาต  เปนส งพงร ย ง 

ปฐวกสณ...วญญาณกสณเปนส งพงร ย ง  ผม...มันในสมองเปนส งพง 

ร ย ง  จักขายตนะ  รปยาตนะ...มนายตนะ  ธรรมายตนะเปนส งพงร ย ง 

จักขธาต  รปธาต  จักขวญญาณธาต...มโนธาต  ธรรมธาต มโนวญ-

ญาณธาตเปนส งพงร ย ง  จักขนทรย...อัญญาตาวนทรยเปนส งพงร ย ง 

กามธาต  รปธาต  อรปธาตเปนส งพงร ย ง  กามภพ  รปภพ  อรปภพ 

เปนส งพงร ย ง  สัญญาภพ  อสัญญาภพ  เนวสัญญานาสัญญาภพเปน 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 49/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  49

ส งพงร ย ง  เอกโวการภพ  จตโวการภพ  ปญจโวการภพ  เปนส งพงร ย ง 

ปฐมฌาน...จตตฌานเปนส งพงร ย ง  เมตตาเจโตวมต...อเบกขาเจโต-

วมตเปนส งพงร ย ง  อาการสนัญจายตนสมาบัต...เนวสัญญานาสัญญาย-

ตนสมาบัตเปนส งพงร ย ง  อวชชา...ชรามรณะเปนส งพงร ย ง" ดังน  ส งทั งปวงท พงร ย งนั น  ช อวาทานไดสังเขปไวดวยไปยาลท ัง 

ปวงในบาลสัมมสนญาณน   เพราะพระผ มพระภาคเจาไดตรัสไวอยาง 

พสดารในอภญไญยนเทศนั นดังกลาวมาฉะน  แตวาธรรมเหลาใดเปนโลกตรธรรม  มาในอภญไญยนเทศท  

สังเขปไวอยางน   ธรรมเหลานั นไมพงถอเอาในอธการ  (แหงสัมมสนะ)

น   เพราะไมเขา  (เกณฑ) สัมมสนะ  แมธรรมเหลาใดเขา  (เกณฑ)สัมมสนะเลา  ในธรรมเหลานั น  ธรรมท ังหลายใดแจงชัดถงซ งความ 

กาหนดจับเอาไดโดยงายแกพระโยครปใด  พระโยครปนั นกพงเร มทา สัมมสนะในธรรมท ังหลายนั นเทอญ 

[แบบทาสัมมสนะ]

(ตอไป) น   เปนอารัพภวธานโยชนา  (การประกอบแบบทา สัมมสนะ) ทางขันธ  (โดยยกรปขันธข นกลาวเปนนทัศนะ) วา "รปทกอยาง  ฯลฯ  ภกษกาหนดรปทั งปวงโดยอาการไมเท ยง  เปน 

สัมมสนะหน ง  กาหนดโดยอาการเปนทกข  เปนสัมมสนะหน ง  กาหนด 

โดยอาการเปนอนัตตา  เปนสัมมสนะหน ง" เพยงเทาน   ภกษน นับ 

วาไดกาหนด  (ตัด) รปท ังปวง  ท นเทศไวโดยโดยคาไมเจาะจง  ดังน วา 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 50/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  50

"ยงกจ  รป - รปทกอยาง " โดยโอกาส ๑๑  (คอตัดเปน  ๑๑ ชอง)

คอ  โดยอตตตกะ  (หมวด ๓ ท ังอดต  คออดตอนาคตปจจบันนับ ๓)

และโดยทกะ  (หมวด ๒) ๔  มอัชฌัตตทกะ  (หมวด ๒ ท ังรปภาย 

ใน  คอรปภายในรปภายนอก) เปนตน  (นับ ๘  รวมเปน ๑๑)

แลวกาหนดรปท ังปวงลงโดยอาการไมเท ยง  คอ  สัมมสนะ  (พจารณา)วาไมเท ยง ถามวา  สัมมสนะอยางไร ? ตอบวา  สัมมสนะโดยนัยท  (บาล) กลาวตอนตอไปนั นแหละ  เพราะ(บาลตอยตอไป) ทาน 

กลาวไว  (ดัง) น วา  "รป  อตตานาคตปจจปปนน  อนจจ  ขนฎเน-

...รปทั งท เปนอดตอนาคตและปจจบันไมเท ยง  โดยอรรถคอส นไป"

ดังน   เพราะเหตนั น  ภกษนั นจงสัมมสนะวา  "รปใดเปนอดต  รป 

นั นกส นไปแลวในภพอดตนั นเอง  หามาถงภพน ไม  เหตใด  เหตนั นจง 

ช อวาไมเท ยง  เพราะอรรถคอส นไป  รปใดเปนอนาคตจักเกดในภพถัด 

ไป  แมรปนั นกจักส นไปในภพท เกดนั นแหละ  หาไปส ภพตอแตภพนั น 

ไปไม  เหตนั นจงช อวาไมเท ยง  เพราะอรรถคอส นไป  รปใดเปนปจจบัน 

แมรปนั นกส นอย ในภพน แหละ  หาไปจากภพน ไม  เหตนั นจงช อวาไม เท ยง  เพราะอรรถคอส นไป  รปใดเปนภายนอกไม  เหตนั นกส นอย ในภาย 

ในนั นแหละ  หาไปส ความเปนภายนอกไม  เหตนั นจงช อวาไมเท ยงเพราะ 

อรรถคอส นไป  รปใดเปนภายใน  ฯลฯ  ... เปนรปหยาบ...รป 

ละเอยด...รปเลว  ...รปประณต..รปในท ไกล...รปในท ใกล  แม รปนั นกส นอย ในท ใกลนั นแหละ  หาไปส ความเปนรปในท ไกลไม เพราะเหตนั น  จงช อวาไมเท ยง  เพราะอรรถคอส นไป  สัมมสนะ 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 51/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  51

ทั งปวงน   จัดเปนสัมมสนะหน ง  ดวยอานาจบทวา  "อนจจ  ขยฏเ-

ช อวาไมเท ยงเพราะอรรถคอส นไป" นั น  แต  (วา) โดยแยกออกไป 

กเปนสัมมสนะ ๑๑ อยาง  (มอตตสัมมสนะ - พจารณารปท เปนอดต 

เปนตน)

อน ง  รปทั งปวงนั นแหละช อวาเปนทกข  เพราะอรรถคอเปนภัย 

คาวา  "เพราะอรรถคอเปนภัย " หมายความวา  เพราะเปนส งนากลัว 

ดวยวาส งใดไมเท ยง  ส งนั นยอมนาความกลัวมาให  ดังความกลัวเกด 

ข นแกเทวดาท ังหลาย  ในเพราะ  (ไดฟง) สโหปมสตร*ฉะนั น  แม 

สัมมสนะดังกลาวมาน กจัดเปนสัมมสนะหน ง  ดวยอานาจบทวา  "ทกข ภยฏเน-ช อวาเปนทกขเพราะอรรถคอเปนภัย" นั น  แต  (วา) โดย 

แยกออกไปกเปนสัมมสนะ ๑๑ อยาง  (เหมอนกัน)

อน ง  รปท ังปวงนั นช อวาเปนทกขฉันใด  กช อวาเปนอนัตตา เพราะอรรถคอหาสารมไดฉะนั น  คาวา  "เพราะอรรถคอหาสาระม ได" หมายความวาเพราะไมมสาระคออัตตา  ท พวกอัตตวาทคาดคด 

* ส. ขนธ. ๑๗/๑๐๓  สโหปมสตเต  มหาฎกาแนะใหแปลเปนลักขณะ  เตม  เทสบมาเน 

เปนลักขณกรยา  เหนวาแปลเปนนมตสัตมดังท แปลน   กพอไดความแลว  จงไมแปลตามทาน 

ความสังเขปสโหปมสตรน ันวา  พระพทธองคทรงแสดงความไมเท ยงไมยั งยนแหงเบญจขันธ พวกเทวดาซ งสาคัญวาพวกตนเปนพวกยั งยนไมร จักแกตาย  ไดฟงพระธรรมเทศนาน ันแลวไดสานก 

ร ความจรงข น  กเกดความสะด งกลัววาตัวจะตองแกตาย  จะตองพลัดพรากสวรรคสมบัต  ดจ 

สัตวท ังหลายไดยนเสยงแผดของราชสหกสะด งกลัวฉะน ัน 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 52/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  52

เอาดังน วา  "รปมอัตตาครอง*เปนผ สราง  ผ เสวย  (ผล) ผ มอานาจ 

ในตน" เพราะรปใดไมเท ยง  รปนั นยอมเปนทกข  ไมอาจหามความ 

ไมเท ยงหรอความเกดความเส อมความถกบบคั นแมของตนเองได  (ก แลว) ความเปนผ สรางเปนตนแหงรปนั นจักมท ไหนเลา  เพราะเหตนั น 

พระผ มพระภาคเจาจงตรัสวา  "ดกรภกษท ังหลาย  กหากรปน จักไดเปน 

อัตตาแลวไซร  รปน กไมพงเปนไปเพ ออาพาธ" ดังน เปนอาท  แมสัมม-

สนะดังกลาวมาน กเปนสัมมสนะหน ง  ดวยอานาจบทวา  "อนตตา อสารกฏเน-ช อวาเปนอนัตตา  เพราะอรรถคอหาสาระมได" นั น 

แต  (วา) โดยแยกออกไปกเปนสัมมสนะ  ๑๑ อยาง  (เหมอนกัน)

นัยในขันธท เหลอมเวทนาขันธเปนตน  กนัย  (เดยวกัน)น  อน ง  รปใดไมเท ยง  รปนั นกยอมเปนประเภทสังขตะเปนตนโดย 

แนแท  เหตใด  เพราะเหตนั นเพ อจะแสดงปรยาย  (คอคาไวพจน) ของ 

อนจจศัพทนั น  หรอวาเพ อแสดงความเปนไปแหงมนสการโดยอาการ 

ตาง ๆ พระบาลจงวาไวจงอกวา  "...รปทั งท เปนอดตอนาคตและ 

ปจจบันเปนของไมเท ยง  เปนของท ปจจัยปรงแตข น  อาศัยเหตเกดข น 

มความส นไปเปนธรรมดา  มความเส อมไปเปนธรรมดา มความคลาย 

ไปเปนธรรมดา  มความดับไปเปนธรรมดา  " ดังน   นัยในขันธท  เหลอมเวทนาขันธเปนตน กนัย  (เดยวกัน) น แล 

เพ อประโยชนแกความมั นคงแหง  อนจจสัมมสนะ  ทกขสัมมสนะ 

* ปาฐะเรยกแยกไวเปน  อตตา นวาส  พจารณาแลวเหนวา  เปนศัพทสมาส เรยงตดกันเปน 

อตตานวาส  แปลไดความดกวา  เขากับความขางหลังไดสนทดวย 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 53/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  53

และอนัตตาสัมมสนะ  ในปญจขันธนั นแหละ  พระโยคาวจรภกษนั น 

ยอมจะพจารณาปญจขันธน ทางอนจจาทสัมมสนะ  ท พระผ มพระภาคเจา 

ผ เม อทรงจาแนกอนโลมญาณ  ตรัสโดยแยก  (อาการตาง ๆ ) ไวใน 

วภังคแหงปาฐะวา  "ภกษยอมไดขันต  (คอญาณ ๑) อันเปนอนโลม๒ 

โดยอาการ ๔๐ อะไรบาง  ยอมหยั งลงส สัมมัตตนยาม  (ความถกตอง 

แนนอน)๓  โดยอาการ ๔๐  อะไรบาง  " นั น  โดยนัยวา  "ภกษเหน 

ปญจขันธโดยอาการไมเท ยงอย  ยอมไดขันต  (คอญาณ) อันเปนอนโลม 

เหนอย วา  "ความดับแหงปญจขันธเปนความเท ยงเปนนพพาน " ยอม 

หยั งลงส สัมมัตตนยาม  โดยอาการ ๔๐  คอ 

อนจจโต  โดยอาการไมเท ยง 

ทกขโต  โดยอาการเปนทกข  โรคโต  โดยอาการเปนโรค 

คณฑโต  โดยอาการเปนฝ สลลโต  โดยอาการเปนลกศร 

อฆโต 

โดยอาการเปนของชั ว 

๑. มหาฎกาแกไววา  ญาณเรยกวา  ขันต  เพราะทนในการกาหนดหยั งลงไปจนถงส งซ งเปนวสัย 

๒. มหาฎกาวา  อนโลม  คออนกลแกความบรรลอรยมรรค 

๓. สัมมัตตนยาม  กคออรยมรรคน ันเอง  อรยมรรคน ันเปนสัมมัตตะ  (ความถกตอง) ม สัมมาทฏฐความเหนถกตองเปนตน  และเปนนยาม  (ความแนนอน) เพราะเปนอนวัตธรรม  มอัน 

ไมกลับกลายเปนธรรมดา 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 54/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  54

อาพาธโต  โดยอาการอาพาธ 

ปรโต  โดยอาการเปนฝายอ น 

ปโลกโต  โดยอาการทลาย 

อต โต  โดยอาการเปนจัญไร 

อปททวโต  โดยอาการเปนอบาทว ภยโต  โดยอาการเปนภัย 

อปสคคโต  โดยอาการเปนอปสรรค 

จลโต  โดยอาการเปนไหว 

ปภงค โต  โดยอาการเปนแตกสลาย 

อทธวโต  โดยอาการเปนไมคงทน 

อตาณโต  โดยอาการเปนไมมท ตานทาน 

อเลณโต  โดยอาการเปนไมมท กาบัง 

อสรณโต  โดยอาการเปนไมมท พ ง 

รตตโต  โดยอาการวาง 

ตจฉโต  โดยอาการสญ 

สโต  โดยอาการมใชตน 

อาทนวโต  โดยอาการเปนโทษ 

ววปรณามธมมโต  โดยอาการมความแปรไปเปนธรรมดา อสารกโค  โดยอาการไมมแกน 

อฆมลโต  โดยอาการเปนมลแหงความลาบาก 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 55/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  55

วธกโต  โดยอาการเปนผ ฆา วภวโต  โดยอาการเส อม 

สาสวโต  โดยอาการเปนไปกับอาสวะ 

สงขโต  โดยอาการเปนสังขตะ 

มารามสโต  โดยอาการเปนเหย อมาร 

ชาตธมมโต  โดยอาการมชาตเปนธรรมดา ชราธมมโต  โดยอาการมชราเปนธรรมดา พยาธธมมโต  โดยอาการมพยาธเปนธรรมดา 

มรณธมมโต  โดยอาการมมรณะเปนธรรมดา  โสกธมมโต  โดยอาการมโสกะเปนธรรมดา ปรเทวธมมโต  โดยอาการมปรเทวะเปนธรรมดา อปายาสธมมโต  โดยอาการมอปยาสเปนธรรมดา สงกเลสกธมมโต  โดยอาการเปนส งมความเศราหมอง 

เปนธรรมดา  ดังน กได 

ถามวา  พจารณาปญจขันธทางอนจจาทสัมมสนะอยางไร ? เฉลย 

วา  กโยคาวจรภกษนั นยอมพจารณาขันธอันหน ง  ๆ  ทางอนจจาทสัมมสนะ 

ท ตรัสโดยแยก  (อาการตาง ๆ) ไวดังน   คอ 

อนจจโต-โดยอาการช อวาไมเท ยง  เพราะความท ขันธนั นไมเปน 

ส งท อย ตลอดไป  และเพราะความท มันมเบ องตนเบ องปลาย 

ทกขโต-โดยอาการช อวาเปนทกข  เพราะภาวะคอถกความเกดข น 

ความเส อมไปบบคั น 

และเพราะความเปนพ นท สาหรับทกข 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 56/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  56

 โรคโต-โดยอาการช อวาเปนโรค  เพราะพงประทังอย ไดดวยปจจัย 

และเพราะเปนมลของโรค 

คณฑโต - โดยอาการช อวาเปนฝ  เพราะความเปนส งอันประกอบ 

ดวยความปวดคอความเปนทกข  เพราะเปนท ไหลออกแหงหนองคอ 

กเลส  และเพราะบวมข น  แกเขา  และแตก  ดวยความเกดข น ความแก และความสลายไป 

สลลโต-โดยอาการช อวาเปนลกศร  เพราะเปนส งยังความเจบ 

ใหเกด  เพราะท มแทงอย ภายใน  และเพราะพงชักออกไดยาก๑ 

อฆโต-โดยอาการช อวาเปนของชั ว  เพราะเปนท ตั งแหงความ 

ตเตยน  (แหงอรยชน) เพราะนาความไมงอกงามมาให  และเพราะ 

เปนพ นท สาหรับของชั ว 

อาพาธโต-โดยอาการช อวาอาพาธ  เพราะเปนส งยังความไมเปน 

เสรใหเกด๒ และเพราะเปนปทัสถานแหงความเจบไข ปรโต-โดยอาการช อวาเปนฝายอ น  เพราะไมอย ในอานาจ  และ 

เพราะไมเช อฟง 

ปโลกโต-โดยอาการช อวาทลาย  เพราะพังไปดวยพยาธชรา มรณะ 

อต โต-โดยอาการช อวาเปนจัญไร  เพราะนาความโชครายมาให เปนอเนก 

๑. มหาฎกาวา  เพราะเวนคมคออรยมรรคเสย  เปนไมอาจชักออกได 

๒. มหาฎกาวา  เพราะตองเน องดวยคนอ น  เหมอนคนไขตองอาศัยคนอ นชวยปอนและประคอง 

ลกน ังเปนตน 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 57/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  57

อปททวโต-โดยอาการช อวาเปนอบาทว  เพราะเปนพ นท สาหรับ 

อบาทวทั งปวง  เหตนามาซ งอนัตถผลใหญ  ๆ  ท ไมร   (คอไมไดคาด 

คดไว) เลย 

ภยโต-โดยอาการช อวาเปนภัย  เพราะเปนบอเกดแหงภัยท ังปวง 

และเพราะเปนฝายตรงขามตออบรมอัสสาสะ  (ความโลงใจอยางยอด-

เย ยง) ท ไดแกความสงบทกข อปสคคโต-โดยอาการช อวาเปนอปสรรค  เพราะถกอนัตถะหลาย 

อยางพัวพัน  เพราะถกส งท เปนโทษขัดขวาง  และเพราะควรแกอัน 

ไมพงรับเอา  ดังอปสรรค 

จลโต-โดยอาการช อวาไหว  เพราะหวั นไหวดวยพยาธชรามรณะ 

และดวยโลกธรรมท ังหลายมลาภะและเส อมลาภเปนตน 

ปภงค โต-โดยอาการช อวาแตกสลาย  เพราะมปกตเขาถงความ 

แตกสลาย  โดยการกระทา  (ของตนหรอคนอ น) บาง  โดยเปนเองบาง อทธวโต-โดยอาการช อวาไมคงทน  เพราะมปกตตกไปไดทกร น 

และเพราะไมมเสถยรภาพ 

อตาณโต-โดยอาการช อวาไมมท ตานทาน  เพราะไมมท ค มครอง 

และเพราะหารความปลอดภัยมได อเลณโต-โดยอาการช อวาไมมท ตานทาน  เพราะไมมท ค มครอง 

และเพราะหาความปลอดภัยมได อเลณโต-โดยอาการช อวาไมมท กาบัง  เพราะไมมท ลับพอจะหลบ 

ซอนได  และเพราะไมทาหนาท กาบังใหแมแกสัตวท ังหลายผ ซอนตัวอย  อสรณโต-โดยอาการช อวาไมมท พ ง  เพราะไมมความเปนท  

กาจัดภัยใหแกผ อาศัยท ังหลายได 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 58/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  58

รตตโต  โดยอาการช อวาวาง  เพราะวางจากความยั งยนความ 

งามและความสขตามท คนเขลาคาดคดเอา 

ตจฉโต  โดยอาการช อวาไมมแกน  เพราะเปนของวางนั น 

แหละ  หรอวาเพราะความเปนของเลกนอยกได  ดวยวาแมของเลกนอย 

เขากเรยกกันวาของเปลาไดในโลก 

ส  โต  โดยอาการช อวาสญ  เพราะวางจากเจาของ  ผ  ครอง  ผ สราง  ผ เสวย  (ผล) และผ ดแลรักษา 

อนตตโต  โดยอาการช อวาม ใชตน  เพราะแมแตตนเองกม ได 

เปนเจาของเปนตน 

อาทนวโต  โดยอาการช อวาเปนอาทนพ  (คอเปนผลราย)

เพราะเปนปวัตทกข  (ทกข โดยยังเปนไป) และเพราะความท ทกข เปนตัวโทษ๑  อกนัยหน ง  บคคลใดยอมไปส ความเขญใจ  ยอมถง 

ซ งความเขญใจ  ความเขญใจยอมเปนไปแกบคคลใด  เหตน   บคคล 

นั นจงช ออาทนวะ  คาวา  อาทนวะนั นเปนคาเรยกคนเขญใจ  แม 

ขันธทั งหลายเลา  กเปนสภาพเขญในแท  เหตนั น  (จงกลาวไดวา) โดยอาการช อวาเปนอาทนพ  เพราะเปนเชนกับคนเขญใจ๒ 

๑. มหาฏกาชักพระบาลรมาอางวา  ย  ภกขฌว  ป  จปานกขนธา  ทกขา  วปรณามธมมา อย  ภกขเว  ป  จปาทานกขนเธส  อาทนโว  ดกรภกษท ังหลาย อปาทานขันธ  ๕ ไมเท ยง  เปนทกข มอันแปรไปเปนธรรมดาอันใด  อันน เปนโทษในอปทานขันธ ๕ 

๒. นัยหลังน   อาทนว  ทานวเคราะหเปน  ท  ธาต  ในความส น  อา  บนหนา มอรรถวาย ง ว. คอ 

วา  ธาต  ในความไป  ถง  เปนไป  รปสทธเปน  อาทนว  แปลวา  ถงความส นย ง  (ตรงสานวนของ 

เราวาส นเน อประดาตัว) ในท น เอาความวาเขญใจ 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 59/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  59

วปรณามธมมโต  โดยอาการช อวามความแปรไปเปนธรรมดา เพราะมความเปล ยนไปเปนปกตโดยอาการ ๒ คอโดยชราและโยมรณะ๑ 

อสารกโต  โดยอาการช อวาไมมแกน  เพราะเปนส งออนแอ 

และเพราะเปนส งพงหักไดงายเหมอนไมกระพ  อฆมลโต  โดยอาการช อวาเปนมลแหงความลาบาก  เพราะ 

เปนเหตแหงความทกขยาก 

วธกโต  โดยอาการช อวาเปนผ ฆา  เพราะมักทาลายความไว วางใจเสย  ดจศัตรผ มหนาเปนมตร๒ 

วภวโต  โดยอาการช อวาเส อม  เพราะปราศจากความเจรญและ 

เพราะเปนตัวเส อม 

สาสวโต  โดยอาการช อวาเปนสังขตะ  เพราะเปนส งท เหตปจจัย 

ปรงแตข น 

มารามสโต  โดยอาการช อวาเปนเหย อมาร  เพราะเปนเหย อ 

ของมัจจมารและกเลสมาร 

๑. มหาฎกาวา  ว  ศัพทหนา  ปรฌาม  น   ใชในอรรถแหงทวศัพท  มความหมายวาแยกเปน ๒ 

เชนเดยวกับศัพท  วจฉททก  กมความหมายวา  ขาดออกเปน ๒ ทอน  ฉะน ัน  ดวยเหตน ในท น ทาน 

จงแกวปรฌามวา  เปล ยนไปโดยอาการ ๒ 

๒. อธบายวา  ใครวางใจในเบญจขันธวาเปนเหตใหเกดสข  ไมเปนเหตใหเกดทกขดอก  เปนเหลว 

หมด  เหมอนวางใจในศัตรท ตหนาเปนมตร 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 60/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  60

ชาตชราพยาธมรณธมมโต  โดยอาการช อวา  มชาต... ชรา...พยาธ... มรณะเปนธรรมดา  เพราะมความเกด... ความแก...

ความเจบไข... ความตายเปนปกต  โสกปรเทวอปายาสธมมโต  โดยอาการช อวา  มโสกะ...

ปรเทวะ...อปยาสเปนธรรมดา  เพราะมความเศราโศก... ความ 

คร าครวญ... ความคับแคนในเปนปกต สงกเลสกธมมโต  โดยอาการช อวาเปนส งมความเศราหมอง 

เปนธรรมดา  เพราะมความเปนวสัย  (คอเปนแดน  หรอเปนอารมณ)

แหงสังกเลส  คอ  ตัณหา  ทฏฐ  และทจรตเปนธรรมดา๑ 

[รวมสัมมสนะ ๔๐ ลงในอนปสนา ๓]

กแลในสัมมสนะ ๔๐ น   สัมมสนะโดยอาการ ๑๐  คอ  โดยอาการ 

ไมเท ยง  โดยอาการทลาย  โดยอาการไหว  โดยอาการแตกสลาย 

โดยอาการไมคงคน  โดยอาการมความแปรไปเปนธรรมดา  โดยอาการ 

ไมมแกน๒  โดยอาการเส อม  โดยอาการเปนสังขตะ  โดยอาการมมรณะ 

เปนธรรมดา 

เปนอนจจานปสสนา 

๕๐ 

โดยทาเปน 

๑๐ 

ๆ 

ในขันธหน ง 

ๆ 

๑. มหาฎกาอธบายแถมวา  กนความถงความเศราหมอง  ความไมสะอาดแหงรางกายดวย 

๒. อสารกโต-โดยอาการไมมแกน  นาจะเปนอนัตตานปสสนา  เพราะในตอนกอนกมกลาววา สพพมป  ต  อนตตา  อสารกฏเน  ส งท ังปวงน ันช อวาเปนอนัตตรเพราะคอไมมแกน  คอไมม ตัวตน  แตท ตรงน ทานเปล ยนอธบายวา  เพราะเปนของออนแอและหักงาย  เหมอนไมกระพ   ใหเขา ลักษณะ  อนจจ  กเปนอันวา  อสาระ  อธบายใหเปนอนจจลักษณะกได  อนัตตลักษณะกได 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 61/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  61

สัมมสนะโดยอาการ ๕ คอ โดยอาการเปนฝายอ น  โดยอาการวาง 

โดยอาการเปลา  โดยอาการสญ  โดยอาการมใชตน  เปนอนัตตาน-

ปสนา  ๒๕  โดยทาเปน ๕ ๆ ในขันธหน ง ๆ 

สัมมสนะท เหลอ  เปนตนวา  โดยอาการเปนทกข  โดยอาการ 

เปนโรค  เปนทกขานปสนา  ๑๒๕ โดยทาเปน ๒๕ ๆ ในขันธหน ง ๆ แล 

เม อพระโยคาวจรนั นพจารณาเบญจขันธ  โดยอนจจาทสัมมสนะ 

อันแยกเปน ๒๐๐ อาการดังกลาวมาน อย   อนจจสัมมสนะ  ทกขสัมมสนะ 

และอนัตตสัมมสนะ  ท เรยกวานยวปสนานั น  ยอมจะมั งคง 

น เปนวธทาสัมมสนะ  ในอธการแหงสัมมสนญาณน   โดยดาเนน 

ตามนัยพระบาลกอน 

[ทาอนทรยใหกลาโดยอาการ ๙]

แตเม อโยคาวจรภกษรปใด  แมทาโยคะโดยนยวปสนาดังกลาว 

มาน อย   นยวปสนากยังไมถงพรอม*  โยควจรภกษรปนั นพงทาอนทรย ใหกลาดวยอานาจแหงอาการ ๙ ท กลาวไวอยางน วา  "อนทรยทั งหลาย 

(มสัทธนทรยเปนตน) ยอมกลาแขงดวยอาการ ๙  คอ  ดแตความส นไป 

แหงสังขารทั งหลายท เกด ๆ ข นถายเดยว ๑  ในการดความส นนั น 

ยังวปสนาญาณใหถงพรอมโดยสาตัจจกรยา  (ทาตดตอ) ๑  ยังวปสนา-ญาณใหถงพรอมโดยสัปปายกรยา  (ทาอยางสบาย  คอเสพสัปปายะทั ง ๗ 

* มหาฎกาอธบายวา  อทยัพพยญาณไมเกด 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 62/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  62

มอาวาสสัปปายะเปนตน ) ๑ ยังวปสนาญาณใหถงพรอม  โดยจับนมต 

ของสมาธ  (ในวปสนา) ใหได ๑  ยังวปสนาญาณใหถงพรอม 

โดยกรยาท ยงโพชฌงคใหเปนไปตามควร๑ ๑  เขาไปตั งไวซ งความ 

ไมไยดในรางกายและชวต  ๑  ในการเขาไปตั งไวซ งความไมไยดใน 

รางกายและชวตนั น  ยังภาวนาใหถงพรอมโดยขม  (ความทกขท เกดข น)

ออกไป  (เสยจากความไยดในรางกาย  และชวตใหจงได ? ) ๑  ยัง 

ภาวนาใหถงพรอมโดยไมเลก  (ภาวนา) เสยในระหวาง ๑  แลว 

เวนอสัปปายะ ๗  เสพสัปปายะ ๗  โดยนัยท กลาวแลวในปฐวกสณนเทศ 

พจารณารปตามกาล  พจารณาอรปตามกาลเถด 

[รปสัมมสนะ-พจารณารปตามกาล]

[ความเกดของรป]

พระโยคาวจรผ จะพจารณารป  ควรดความเกดของรป  ความเกด 

ของรปน เปนฉันใด ? อันรปน   ยอมเกดแตเหต ๔ ประการดวยอานาจ 

เหตมกรรมเปนตน  ในเหต ๔ ประการนั น  รปของสัตวท ังปวง 

เม อเกด  ยอมเกดแตกรรมเปนปฐม๒ 

กในปฏสนธขณะนั นเอง  (วา) สาหรับพวกครรภไสยกสัตว กอน  รป ๓๐  ท ไดแกวัตถทสกะ  กายทสกะ  และภาวทสกะ  ยอม 

๑. มหาฎกาชวยขยายความวา  เม อภาวนาจตหดห ยอหยอน  กเจรญปตวรยะและธรรมวจยะสัม-

โพชฌงค  ยกจตข น  เม อภาวนาจตฟ  งซาน  กเจรญปสสสัทธสมาธและอเบกขาสัมโพชฌงคขมจตไว ๒. มหาฎกาวา  เพราะรปอ นมอตชรปเปนตน  กมกรรมชรปน ันเปนมล 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 63/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  63

เกดดวยอานาจสันตต ๓  อันรปเหลานั นแล  กเกดในอปปาทขณะ 

แหงปฏสนธจตนั นเอง  และแมในฐตขณะ  แมในภังคขณะ  กฉันเดยว 

กันกับในอปปาทขณะเหมอนกัน  ในรปและจตนั น  รปเปนธรรมชาต 

ดับชา  เปล ยนหนัก  จตเปนธรรมชาตดับพลัน  เปล ยนเรว  เพราะ 

เหตนั น  พระผ มพระภาคเจาตรัสวา  "ดกรภกษท ังหลาย  เราไมเหน 

ธรรมอ นสักอยางหน ง  ซ งเปล ยนเรวเหมอนดังจตน เลย๑" ดังน  เพราะเม อรปยังทรงอย นั นแล  ภวังคจตเกดแลวดังไปถง ๑๖ ครั ง 

แมอปปทาทขณะ  แมฐตขณะ  แมภังคขณะแหงจตกเปนเชนเดยวกัน 

แตอปปทานขณะและภังคขณะของรปนั นแหละ  เปนขณะเรว  เชน 

เดยวกันกับอปปาทขณะและภังคขณะของจตนั น๒  สวนฐตขณะ  (ของ 

รป) เปนขณะใหญ  ยอมเปนไปเทาเวลา  จต  ๑๖ ดวงเกดแลวดับไป 

ภวังคจตดวงท  ๒  ยอมอาศัยวัตถรปอันเกดกอน  ท เกดข นในอปปทา-ขณะแหงปฏสนธจต  ถงความตั งอย   (คอถงฐตขณะ) แลว  เกดข น 

ภวังคจตดวงท  ๓ ยอมอาศัยวัตถรปอันเกดกอน  ท เกดข นพรอมกับ 

ภวังคจตดวงท   ๒ นั น  ถงความตั งอย แลว  เกดข น ๓ ความเปนไป 

แหงจตจนตลอดอาย  พงทราบโดยนัยน เทอญ 

๑. อง. เอก. ๒๐/๑๑ 

๒. มหาฎกาอธบายวา  ระยะกาลแหงอปปาทขณะ  และภังคขณะของสังขารท ังปวง  ไมแปลกกัน 

คอเปนขณะเรวเสมอกัน 

๓. มหาฎกาอธบายวา  วัตถรปเปนท อาศัยของจตดวงหน งแลว  ยอมไมเปนท อาศัยของจตดวงอ น  เวน 

แตมรณาสัน  (

ท จะกลาวตอไปน ัน)

เพราะฉะน ันจงวา...

วัตถรป...

ท เกดพรอมกับภวังคจตดวง 

ท  ๒ ... (เปนอกอันหน ง)

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 64/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  64

แตสาหรับสัตวผ ใกลมรณะ  จต ๑๖ ดวง  อาศัยวัตถรปอันเกด 

กอนถงความตั งอย แลวอันเดยวนั นแหละ  เกดข นได  รปท เกดในอป-

ปาทขระแหงปฏสนธจต  ยอมดับไปพรอมกับจตดวงท  ๑๖  ตอแต ปฏสนธจตไป  รปท เกดใยฐานขณะ  (คอฐตขณะ) แหงปฏสนธจต 

ยอมดับไปพรอมกับอปปาทขณะแหงจตดวงท  ๑๗  รปท เกดในภังค-

ขณะแหงปฏสนธจต  ถงฐานขณะแหงจตดวงท  ๑๗ ยอมดับ  ช อวา ปวัตต  (ความหมนไปแหงสังสารจักร ?) ยังมอย ตราบใด  รปกยอม 

เปนไปอยางน อย ตาบนั นแหละ 

แมสาหรับจาพวกโอปปาตกสัตว  รป ๗๐  ยอมเปนไปดวยอานาจ 

สันตต ๗ อยางนั นเหมอนกัน 

[วภาคแหงกรรมชรป]

ในความเปนไปแหงรปท เกดแตกรรมนั น  บัณฑตพงทราบวภาค 

(ดัง) น   คอ  (ตัว) กรรม  (๑) รปท มกรรมเปนสมฏฐาน  (๑)

รปท มกรรมเปนปจจัย  (๑) รปท มจตอันมกรรมเปนปจจัยเปนสมฏ-

ฐาน  (๑) รปท มอาหารอันมกรรมเปนปจจัยเปนสมฏฐาน  (๑)

รปท มฤดอันมกรรมเปนปจจัยเปนสมฏฐาน (๑)

ในวภาคเหลานั น  กศลเจตนา  และอกศลเจตนา  ช อวากรรม 

วภาคขันธท ังหลาย  และรป ๗๐ ถวน  มจักขทสกะเปนตน 

ช อวารปมกรรมเปนสมฏฐาน 

วบากขันธและรป  ๗๐ นั นแหละ  ช อวารปมกรรมเปนปจจัย ดวย 

วากรรมยอมเปนอปถัมภกปจจัยแหงรปท มกรรมเปนสมฏฐานดวย 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 65/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  65

รปท มวบากจตเปนสมฏฐาน  ช อวารปมจตอันมกรรมเปนปจจัย 

เปนสมฏฐาน 

โอชา  (รป) ท ถงความตั งอย แลวในรปอันมกรรมเปนสมฏฐาน 

ท ังหลาย  ยอมยังโอชัฏฐมกรปอ นใหตั งข น  โอชาในโอชัฏฐมกรปนั น 

เลา  ท ถงความตั งอย แลวกยังโอชัฏฐมกรปอ นใหตั งข น  สบตอความ 

เปนไป ๔ หรอ  ๕  ทอดโดยนัยดังกลาวมาฉะนั น  ช อวารปมอาหาร 

อันมกรรมเปนปจจัยเปนสมฏฐาน 

เตโชธาตท เกดแตกรรมอันถงความตั งอย แลว  ยอมยังโอชัฏฐมก-

รปซ งมฤดเปนสมฏฐานใหตั งข น  ฤดในโอชัฏฐมกรปนั นเลา  กยัง 

โอชัฏฐมกรปอ นใหตั งข น  สบตอความเปนไป ๔ หรอ ๕  ทอดโดยนัย 

ดังกลาวมาฉะน   ช อวารปมฤดอันมกรรมเปนปจจัยเปนสมฏฐาน 

ความเกดแหงกรรมชรป  บัณฑตพงเหนดังกลาวมาฉะน   เปน 

อันดับแรก 

[วภาคแหงจตตชรป]

แมในจตตชรปทั งหลาย  กพงทราบวภาค  (ดัง) น   คอ  (ตัว)

จต  (๑) รปท มจตเปนสมฏฐาน (๑) รปท จตเปนปจจัย (๑)

รปท มอาหารอันมจตเปนปจจัยเปนสมฏฐาน (๑) รปท มฤดอันมจต 

เปนปจจัยเปนสมฏฐาน (๑)

ในวภาคเหลานั น  จต  ๘๙ ดวง  ช อวาจต  ในจตเหลานั น 

จต  ๓๒  (สวน ๑) จต  ๒๖  (สวน ๑) จต  ๑๙ 

(สวน ๑) จต ๑ต  (สวน ๑) บัณฑตทราบวา 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 66/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  66

เปนจตยังรป  อรยาบถ และวญญัต  ใหเกด (กม) ไมยังรป  อรยาบถ  และวญญัต  ใหเกด  (กม)

ขยายความวา  โดยกามาวจรจต  จต  ๓๒  คอ  กศลจต ๘ 

อกศลจต  ๑๒  กรยาจต ๑๐ เวนมโนธาต  อภญญาจต ๒ โดยเปนกศล 

และกรยา  ยังรป  อรยาบถ  และวญญัตใหเกดได จต  ๒๖  คอ  กามาวจรจต ๑๐  ท เหลอ  เวนวบากจต  อรปาวจร-

จต ๘ ทั งโลกตรจตอก ๘ ยังรปและอรยาบถใหเกดได (แต) ไมยัง 

วญญัตใหเกด 

จต ๑๙ คอ ภวังคจต ๑๐  ในกามาวจร  ภวังคจต ๕  ในรปาวจร 

มโนธาต ๓ อเหตกมโนวญญาณธาตฝายวบาก  เปนโสมนัสสหรคต ๑ 

ยังรปอยางเดยวใหเกด  ไมยังอรยาบถใหเกด  ไมยังวญญัตใหเกด 

จต  ๑๖  คอ  ปญจวญญาณ ๒  (เปน ๑๐) ปฏสนธจตของสัตว ท ังปวง (๑) จตจตของพระขณาสพทั งหลาย  (๑) อารปวบากจต ๔ 

ไมยังรปใหเกด  ไมยังอรยาบถใหเกด  ไมยังวญญัตใหเกดเลย 

อน ง  ในจตเหลาน   จตเหลาใดยังรปใหเกดได  จตเหลานั นกม ได*ยังรปใหเกดในฐตขณะ หรอ  ภังคขณะ  เพราะจตในขณะ  (ท ังสอง)

นั นเปนจตออนกาลัง  แตจตในอปปาทขณะเปนจตมกาลัง  เพราะเหตนั น 

จตนั นอาศัยวัตถรปอันเกดกอนในขณะนั น  จงยังรปใหเกดได อรปขันธ ๓ และรป  ๑๗ อยาง  คอ  สัททนวกรป  (นับ ๙)

กายวญญัต  วจวญญัต  อากาสธาต  ลหตา  มทตา  กัมมัญญตา  อปจยะ 

* ปาฐะเปน  นตถ  แตในมหาฎกาเปน น. เปนวาปาฐะมหาฎกาดกวา  เพราะแปลไดความ 

ดังท แปลไวน  

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 67/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  67

สันตต  ช อวารปมจตเปนสมฏฐาน 

รปมสมฏฐาน  ๔  ท กลาวไวดังน วา  "จตเจตสกธรรมท ังหลายอัน 

เกดภายหลัง  ยอมเปนปจจัย  โดยเปนปจฉาชาตปจจัย  แหงกายน อันเกด 

กอน*" ช อวารปมจตเปนปจจัย 

โอชารปอันถงความตั งอย แลวในรปท มจตเปนสมฏฐานท ังหลาย 

ยังโอชัฏฐมกรปอ นใหตั งข น  สบตอความเปนไปโดยนัยดังน   ๒-๓ ทอด 

ช อวารปมอาหารอันมจตเปนปจจัยเปนสมฏฐาน 

ฤดท มจตเปนสมฏฐานถงความตั งอย แลว  ยังโอชัฏฐมกรปอ นให 

ตั งข น  สบตอความเปนไปโดยนัยดังน  ๒-๓  ทอด  ช อวารปมฤดท ม จตเปนปจจัยเปนสมฏฐาน 

ความเกดแหงจตตชรป  บัณฑตพงเหนดังกลาวมาฉะน  [วภาคแหงอาหารชรป]

แมในอาหารชรปทั งหลาย  กพงทราบวภาค  (ดัง) น   คอ  (ตัว)

อาหาร  (๑) รปท มอาหารเปนสมฏฐาน  (๑) รปท มอาหารเปนปจจัย 

(๑) รปท มอาหารอันมอาหาร  (ดวยกัน) เปนปจจัยเปนสมฏฐาน (๑)

รปท มฤดอันมอาหารเปนปจจัยเปนสมฏฐาน (๑)

ในวภาคเหลานั น  กพฬงการาหาร  ช อวาอาหาร 

รป ๑๔ อยาง  คอ  โอชัฏฐมกรป  ท โอชาอันไดกรรมชรปม ใจครองเปนปจจัยแลวตั งอย ในกรรมชรปนั น  ถงความตั งอย แลว  ใหตั ง 

ข น (นับ ๘) อากาสธาต  ลหตา  มทตา  กัมมัญญตา  อปจยะ  สัตต 

* อภ. ป. ๔๐/๙ 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 68/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  68

ช อวารปมอาหารเปนสมฏฐาน 

รปมสมฏฐาน ๔ ท กลาวไว  ดังน วา  "กพฬงการาหารเปนปจจัย 

โดยเปนอาหารปจจัยแหงกายน  *" ช อวารปมอาหารเปนปจจัย 

โอชาท ถงความตั งอย แลวในรปอันมอาหารเปนสมฏฐานท ังหลาย 

ยอมยังโอชัฏฐมกรปอ นใหตั งข น  โอชาในโอชัฏฐมกรปนั นเลา  กยัง 

โอชัฏฐมกรปอ นใหตั งข น สบตอความเปนไป ๑๐  ถง  ๑๒  ทอด  โดย 

นัยดังกลาวมาฉะน   ช อวารปมอาหารอันมอาหาร  (ดวยกัน) เปนปจจัย 

เปนสมฏฐาน  (ดวยวา) อาหารท บรโภคเขาไปในวันหน ง  ยอม 

อดหนน  (รป) อย ไดถงสัปดาหะหน ง  สวนโอชาท เปนทพยอดหนน 

(รป) อย ไดเดอนหน งถงสองเดอน  แมอาหารท มารดาบรโภคเขา ไปกแผไปถงสรระของทารก  (ในครรภ) ยังรป  (ของทารก) ใหตั ง 

ข นได  แมแตอาหารอันทาไวท สรระกยังรปใหตั งข นได  (อาหาร 

ท กลาวมาน เปนอนปาทนนกะ  ตอไปน   กลาวอาหารท เปนอปาทนนกะ?)

อาหารท เกดแตกรรม  ช อวาอปาทนนกาหาร  แมอปาทนนกาหาร 

นั น  ท ถงความตั งอย แลวยอมยังรปใหตั งข น  โอชาในรปนั นเลากยังรป 

อ นใหตั งข นตอไป  สบตอความเปนไป  ๔ หรอ  ๕  ทอด  โดยนัยดัง 

กลาวมาฉะน   กช อวารปมอาหารอันมอาหาร  (ดวยกัน) เปนปจจัยเปน 

สมฏฐาน 

เตโชธาตท มอาหารเปนสมฏฐาน  ถงความตั งอย แลว  ยอมยัง 

โอชัฏฐมกรปอันมฤดเปนสมฏฐานใหตั งข น  ช อวารปมฤดอันมอาหาร 

* อภ. ป. ๔๐/๙ 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 69/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  69

เปนปจจัยเปนสมฏฐาน 

ในสมฏฐานเหลานั น  อาหารท เปนปจจัยแหงรปท มอาหารเปน 

สมฏฐานท ังหลายโดยเปนสภาพผ ใหเกด  เปนปจจัยแหงรปท เหลอ  (คอ 

รปท มกรรม  จต  ฤด เปนสมฏฐาน) โดยเปนนสสยปจจัย  อาหารปจจัย 

อัตถปจจัย  และอวคตปจจัย แล 

ความเกดแหงอาหารชรป  บัณฑตพงเหน  ดังกลาวมาฉะน  [วภาคแหงอตชรป]

แมในอตชรปท ังหลาย  กพงทราบวภาค  (ดัง) น   คอ  (ตัว)

ฤด  (๑) รปท มฤดเปนสมฏฐาน  (๑) รปท มฤดเปนปจจัย (๑)

รปท มฤดอันมฤด  (ดวยกัน) เปนปจจัยเปนสมฏฐาน  (๑) รปท ม อาหารอันมฤดเปนปจจัยเปนสมฏฐาน  (๑)

ในวภาคเหลาน   เตโชธาตอันมสมฏฐาน ๔  ช อวาฤด  กฤด นั นม ๒ อยาง  ดังน   คอ  อณหอต-ฤดอ น  สตอต-ฤดเยน 

ฤดอันมสมฏฐาน ๔ ไดอปาทนนกรปเปนปจจัย  ถงความตั งอย  แลวยอมยังรปใหตั งข นในสรระ  (รปนั น) ช อวารปมฤดเปนสมฏฐาน 

รปมฤดเปนสมฏฐานนั นม ๑๕ อยาง  (คอ  สัททนวกรป  (นับ ๙ 

อากาสธาต  ลหตา  มทตา  กัมมัญญตา  อปจยะ  สันตต ฤดยอมเปนปจจัยแหงความเปนไปและความฉบหาย  ของรปท  

ประกอบดวยสมฏฐาน ๔ ท ังหลาย  (รปท ประกอบดวยสมฏฐาน ๔ 

นั น) ช อวารปมฤดเปนปจจัย 

เตโชธาตท มฤดเปนสมฏฐานถงความตั งอย แลว  ยอมยังโอชัฏ-

ฐมกรปอ นใหตั งข น  ฤดในโอชัฏฐมกรปนั นเลากยังโอชัฏมกรปอ น 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 70/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  70

ใหตั งข น  (ตอไปอก) รปมฤดเปนสมฏฐาน  แมตั งอย ในฝายอนปาทนน-

กรปแลวกยังเปนไปอย นั นแมนาน ๆ  กได*  โดยนัยดังกลาวมาฉะน   ช อ 

วารปมฤดอันมฤด  (ดวยกัน) เปนปจจัยเปนสมฏฐาน 

โอชาอันมฤดเปนสมฏฐานถงความตั งอย แลว  ยอมยังโอชัฏฐมก-

รปอ นใหตั งข น  โอชาใจโอชัฏฐมกรปนั นเลา  กยังโอชัฏฐมกรปอ นใหตั ง 

ข น (ตอไปอก) สบตอความเปนไป  ๑๐  ถง  ๑๒ ทอด  โดยนับดังกลาว 

ฉะน   ช อวารปมอาหารอันมฤดเปนปจจัยเปนสมฏฐาน 

ในสมฏฐานเหลานั น  ฤดน เปนปจจัยแหงรปท มฤดเปนสมฏฐาน 

ท ังหลาย  โดยเปนสภาพผ ใหเกด เปนปจจัยแหงรปท เหลอ  (คอ  รปท ม กรรม  จต  อาหาร  เปนสมฏฐาน) โดยเปนนสสยปจจัย อัตถปจจัย  และ 

อวคตปจจัยแล  ความเกดแหงอตชรป  บัณฑตพงเหนดังกลาวมาฉะน  พระโยคมวจรดความเกดของรปโดยนัยดังน แล  ช อวาพจาร-

ณารปตามกาล 

[อรปสัมมสนะ-พจารณาอรปตามกาล]

อน ง  ความเกดแหงรป  พระโยคาวจรผ พจารณาดรปพงเหนได ฉันใด  ความเกดแหงอรป  แมพระโยคาวจรผ พจารณาดอรป  กพงเหน 

ไดฉันนั น  กแลความเกดแหงอรปนั น  พงเหนไดดวยอานาจโลกยจตต-บาท ๘๑ ดวงนั นเทยว  โลกยจตตบาทน อยางไร ? อันอรปน   ชั นแรก 

เกดเปนจตตบาท  ๑๙  ประเภท  ในปฏสนธ  ดวยอานาจกรรมท สั งสมไว 

* เชน  ผม  ขน  เลบ ฟน  ในซากศพ  ไดฤดอันเปนสภาคเปนปจจัย  กยังเปนไปไดนาน (?)

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 71/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  71

ในภพกอน กแลอาการเกดแหงอรปนั น  พงทราบตามนัยท กลาวแลว 

ในปฏจสมบาทนเทศนั นเถด  อรป  (คอจต ๑๙ ประเภท) นั นแล 

ตั งแตจตอันเปนลาดับแหงปฏสนธจตไปยอมเกดดวยอานาจแหงภวังค 

(คอ  เปนภวังคจต) ในท สดอาย  ยอมเกดดวยอานาจจต  (คอเปน 

จตจต) ในจตเหลานั น จตใดเปนกามาวจร จตนั นยอมเกดในอารมณ อันมกาลังในทวาร ๖ ดวยอานาจตทารัมณะ  (คอเปนตทารัมณจต)

สวนในปวัตกาล  เพราะจักษยังไมทาลาย  เพราะรปทั งหลายมาส คลอง 

(แหงจักษ) จักษวญญาณอันอาศัยแสงสวางมมนสการเปนเหต  ยอม 

เกดพรอมกับสัมปยตธรรมท ังหลาย  จรงอย   ในฐตขณะแหงจักษประสาท 

รปท ถงความตั งอย เหมอนกัน*ยอมกระทบจักษได  ครั นจักษนั นถก 

กระทบแลว  ภวังคเกดข นดับไป ๒ วาระ  ตอนั นกรยามโนธาต  ยัง 

อาวัชนกจใหสาเรจเกดข นในอารมณนั นนั นแหละ  ลาดับนั น จักษ-วญญาณเปนกศลวบาก  หรอ  อกศลวบากกตาม  เพงรปนั นแหละเกดข น 

แตนั นวบากมโนธาตกรับเอารปนั นแหละเกดข น  (เปนสัมปฏจฉนะ)

ตอไป  วบากอเหตกมโนวญญาณธาตตรวจรปนั นแหละเกดข น 

(เปนสันตรณะ) ถัดไป  กรยาอเหตกมโนวญญาณธาต  เปนอบกขา-สหรคต  กาหนดเอารปนั นแหละเกดข น  (เปนโวฏฐัพนะ) ตอไปนั น 

บรรดากศลจต  อกศลจต  และกรยาจตฝายกามาวจรท ังหลาย  จตเปน 

อเหตกะ  อเบกขาสหรคตดวง ๑ หรอชวนะ ๕ ถง ๗ ดวง  เกดข น  ตอนั น 

* หมายความวา รปในอปปาทขณะ  และ  ภังคขณะ หาเปนปจจัยของอะไรไดไม  เปนไดแต 

ในฐตขณะเทาน ัน 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 72/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  72

บรรดาตทารัมณจต  ๑๑ ดวง  แหงกามาวจรจตทั งหลาย  ตทารัมณจต 

ดวงใดดวงหน ง  อันค ควรแกชวนะกเกดข นแล  แมในทวารท เหลอ 

(มโสตทวารเปนตน) กนัยน   แตวาในมโนทวาร  แมมหรคตจต 

ท ังหลายกเกดข นไดแล  ความเกดแหงอรปในทวาร ๖ บัณฑตพง 

เหนดังกลาวมาฉะน  พระโยคาวจรดความเกดแหงอรปโดยนัยดังกลาวมาน แล  ช อวา 

พจารณาอรปตามกาล 

พระโยคาวจรผ หน ง  แมพจารณารปตามกาล (พจารณา) อรป 

ตามกาล  ดังกลาวมาน แลวยกข นส ไตรลักษณปฏบัตไปโดยลาดับอย  ก ยังปญญาภาวนาใหถงพรอมได [พจารณารปและอรปโดยอาการ ๗]

พระโยคาวจรอกผ หน ง  พจารณาสังขารทั งหลายโดยยกข นส  ไตรลักษณทางรปสัตตกะ  (มนสการโดยอาการ ๗ ในรป) และ 

อรปสัตตกะ  (มนสการโดยอาการ ๗ ในอรป)

[รปสัตตกะ]

ในสัตตกะ ๒ อยางนั น  พระโยคาวจรเม อพจารณายกข น  (ส  ไตรลักษณ) โดยอาการเหลาน   คอ 

อาทานนกเขปนโต  โดยการถอเอาและทอดท งไป 

วโยวฑฌตถคมโต  โดยการตกไปแหงรปอันเตบข น 

ตามวัย 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 73/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  73

อาหารมยโต  โดยเปนรปสาเรจดวยอาหาร 

อตมยโต  โดยเปนรปสาเรจดวยฤด 

กมมชโต  โดยเปนรปเกดแตกรรม 

จตตสมฏฐานโต  โดยเปนรปมจตเปนสมฏฐาน 

ธมมตารปโต  โดยเปนรปธรรมดา ช อวาพจารณาโดยยกข น  (ส ไตรลักษณ) ดวยอานาจรปสัตตกะ  เหต นั น  พระโบราณาจารยท ังหลายจงกลาวไว  (เปนคาถา) วา 

"พระโยคาวจรยอม  (พจารณา) เหนแจงอยางกวาง 

ขวาง  ( โดยอาการ) ๗ คอ  โดยการถอเอาและทอด 

ท งไป  ๑  โดยความตกไปแหงรปอันเตบข นตาม 

วัย  ๑  โดยอาหาร  (เปนปจจัย) ๑  โดยฤด  (เปน 

ปจจัย) ๑  โดยกรรม  (เปนปจจัย) ๑  โดยจต 

(เปนปจจัย) ๑  โดยเปนรปธรรมดา ๑"

[ขยายความ]

[อาทานนกเขปนโต]

ในบทเหลานั น  บทวาอาทาน-ถอเอา  ไดแกปฏสนธ  บทวา นกเขปน-ทอดท งไป  ไดแกจต  พระโยคาวจรกาหนด  (ตัดตอน)

รอยปหน งดวย การถอเอาและทอดท ง ไปน   ยกข นส ไตรลักษณในสังขาร 

(คอรปธรรม) ท ังหลายดังน   คออยางไร ? คอ  สังขารทั งปวง  ใน 

ระหวางการถอเอาและการทอดท งไปน ช อวาไมเท ยง  เพราะอะไร ?

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 74/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  74

เพราะเปนไปดวยอานาจความเกดข นและความเส อมไป  เพราะเปล ยน 

แปลงได  เพราะเปนของชั วคราว  และเพราะแยงตอความเท ยง  อน ง 

เหตใดสังขารทั งหลายท เกดข นแลวยอมถงความตั งอย   ใน  (ขณะ) ตั ง 

อย   ยอมลาบากดวยชรา  ถงชราแลวกจะแตกแนแท  เหตนั น  สังขาร 

ทั งหลายนั นจงช อวาเปนทกข  เพราะเบยดเบยนเนอง ๆ มาจนบัดเด ยวน  เพราะลาบาก*  เพราะทนยาก  เพราะเปนท ตั งแหงทกข  และเพราะ 

แยงตอความสข  อน ง  เหตใดความใชอานาจ  (บังคับ) ได  ยอมไมม แกใคร  ๆ  ในฐานะ ๓ น   คอวา  "สังขารท ังหลายท เกดข นแลว  จง 

อยาถงความตั งอย เลย  ท ถงความตั งอย แลวกจงอยางชราเลย  ท ถง 

ชราแลวกจงอยาแตกดับเลย" ดังน   มันวางจากอาการใชอานาจนั น 

ทเดยว  เหตนั น  สังขารทั งหลายนั น  จงช อวาเปนอนัตตา  เพราะ 

เปนของวางเปลา เพราะหาเจาของมได  เพราะใชอานาจไมได  และ 

เพราะแยงตออัตตา  แล 

[วโยวฑฒตถคมโค]

พระโยคาวจร  ครั นยกข นส ไตรลักษณในรปท กาหนด  (ตัดตอน)

รอยป  ดวยอานาจแหงอาทานะและนกเขปนะอยางน แลว  ตอนั นไปยก 

ข นโดยวโยวฑฒัตถคมะ 

* ทกขโต  บทน ในฉบับสหลและฉบันพมาไมม  ในมหาฎกากวาไววา  จตห  การเณห-เพราะ 

เหต ๔ ประการ ท ังไมเท ยง  เปนทกขและอนัตตาอยางละ ๔  แตตรงน เปน ๕  เหนไดวา  บท 

ทกขโต  น เกนแน  เพราะไมเขาลักษณะเปนคาแกดวย 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 75/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  75

[ซอย ๑๐๐ ป  เปน ๓ สวน]

ความตกไปแหงรปอันเตบข น  คอเจรญข นดวยอานาจวัย  ช อวา 

วโยวฑฒัตถคมะ  ในคานั น  ความวายกข นส ไตรลักษณดวยอานาจ 

วโยวฑฒัตถคมะนั น  ยกอยางไร ? คอพระโยคาวจรนั นตัดตอนรอยป นั นแหละออกดวยวัย ๓ คอ  ดวยปฐมวัย  ดวยมัชฌมวัย  ดวยปจฉมวัย 

ใน ๓ วัยนั น  ๓๓ ปแรก จัดเปนปฐมวัน  ๓๔ ป  ถัดไป  จัดเปน 

มัชฌมวัย  ตอนั น  ๓๓ ป  จัดเปนปจฉมวัย  ครั นตัดตอนดวยวัย ๓ น  อยางน แลว  กยกข นส ไตรลักษณ  (ดวยมนสการ) วา "รปท เปนไป 

ในปฐมวัย  กดับไปในปฐมวัยนั นเอง  ไมถงมัชฌมวัน  เหตนั น  รปท  เปนไปในปฐมวัยนั นจงช อวาไมเท ยง  ส งใดไมเท ยง  ส งนั นกช อวาเปน 

ทกข  ส งใดเปนทกข  ส งนั นกช อวาเปนอนัตตา  รปท เปนไปในมัชฌม-

วัยเลา  กดับไปในมัชฌมวัยนั นเอง  ไมถงปจฉมวัย  เหตนั น  แมรปท  เปนไปในมัชฌมวัยนั นกช อวาไมเท ยงเปนทกขเปนอนัตตา  ถงรปท  เปนไป ๓๓ ป  ในปจฉมวัย  อันจะมความสามารถ  (เปน) ไปตอแต มรณะกหามไม  เหตนั น  แมรปท เปนไปในปจฉมวัยนั นกช อวาไมเท ยง 

เปนทกขเปนอนัตตา" ดังน  [ซอย ๑๐๐ ป  เปน ๑๐ สวน]

พระโยคาวจร  ครั นยกข นส ไตรลักษณ  โดยวโยวฑฒัตถมะ 

ดวยอานาจวัยมปฐมวันเปนตนอยางน แลว  ยกข นส ไตรลักษณโดย 

วโยวฑฒัตถคมะ  ดวยอานาจทสกะ  ๑๐ เหลาน อก  คอ 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 76/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  76

มันททสกะ  ๑๐  ปแหงเดกออน 

ขฑฑาทสกะ  ๑๐  ปแหงการเลน 

วัณณทสกะ  ๑๐  ปแหงผวพรรณ 

พลทสกะ  ๑๐  ปแหงกาลัง 

ปญญาทสกะ  ๑๐  ปแหงปญญา หานทสกะ  ๑๐  ปแหงความเส อม 

ปพภารทสกะ  ๑๐  ปแหงความคอม 

วังกทสกะ  ๑๐  ปแหงความคอม 

 โมมหทสกะ  ๑๐  ปแหงความหลงลม 

สยนทสกะ  ๑๐  ปแหงความนอน 

[ขยายความ]

ในทสกะเหลานั น  ๑๐  เปนแรกของบคคลผ มชวตอย  ๑๐๐  ป  ช อวา มันททสกะกอน  ดวยวาในตอนนั น  บคคลนั นยังเปนเดกออนซกซนอย  ๑๐ ปตอนั นไป  ช อขฑฑาทสกะ  ดวยในตอนนั นเขามากไปดวยความ 

ยนดในการเลน  ๑๐ ปตอนั นไป ช อวัณณทสกะ  ดวยในตอนนั น  สวน 

ผวพรรณของเขายอมถังความไพบลย  ๑๐  ปตอนั นไป  ช อพลทสกะ 

ดวยในตอนนั น  กาลังและเร ยวแรงของเขา  ยอมถงความเตมเป ยม 

๑๐  ปตอนั นไป  ช อปญญาทสกะ  ดวยตอนนั นปญญาของเขายอมมั น 

คงด  ไดยนวาปญญาแมนดหนอยของคนท โดยปกตเปนคนโง  กเกดข น 

ไดในกาลนั นเหมอนกัน ๑ ปตอนั นไป  ช อหานทสกะ ดวยในตอนนั น 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 77/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  77

ความยนดในการเลน  ผวพรรณ  กาลัง  และปญญาของเขา  ยอมเส อม 

ถอยไป  ๑๐  ปตอนั นไป  ช อปพภารทสกะ  ดวยในตอนนั นรางกาย 

ของเขายอมคอมไปขางหนา  ๑๐ ปตอนั นไป  ช อวังกทสกะ  ดวยในตอน 

นั นรางกายของเขายอมคอมลงดจหางไถ  ๑๐ ปตอนั นไป  ช อโมมหทสกะ 

ดวยในตอนนั นเขาเปนคนมักหลงลม  ยอมลมการท ทา ๆ  แลว  ๑๐ ป ตอนั นไป  ช อสยนทสกะ  ดวยคนมอายถง  ๑๐๐ ปกมากไปดวยการนอน 

นั นแล 

พระโยคผ น   ยอมไตรตรองเพ อยกข นไตรส ไตรลักษณโดยวโตวฑ-

ฒัตถคมะดวยอานาจทสกะเหลานั นในรปนั นวา  ดังน วา  "รปอันเปนไป 

ในทสกะแรกยอมดับไปในทสกะแรกนั นเอง  ไมถงทสกะท  ๒ เหตนั น 

รปท เปนไปในทสกะแรกนั น  จงช อวาไมเท ยงเปนทกขเปนอนัตตา  รป 

อันเปนไปในทสกะท  ๒  ฯลฯ  รปอันเปนในทสกะท  ๙  กดับไปใน 

ทสกะท  ๙ นั นเอง  ไมถงทสกะท  ๑๐ ... รปอันเปนไปในทสกะท  ๑๐ 

กดับไปในทสกะท  ๑๐ นั นเอง ไมถงภพใหม  เหตนั น  แมรปท เปนไป 

ในทสกะท  ๑๐ นั นกช อวาไมเท ยงเปนทกขเปนอนัตตา " เธอยอมยก 

ข นส ไตรลักษณดังกลาวมาฉะน  [ซอย ๑๐๐ ป  เปน ๒๐ สวน]

พระโยคนั น  ครั นยกข นส ไตรลักษณโดยวโยวฑฒัตถคมะดวย 

อานาจทสกะ ๑๐ อยางน แลว  ทา ๑๐๐ ปนั นแหละใหเปน  ๒๐ สวน 

โดยเกณฑ  (สวนละ) ๕ ป ๆ  ยกข นส ไตรลักษณโดยวโยวฑฒัตถมะ 

อก  ยกอยางไร ? คอพระโยคนั นไตรตรองเหนวาดังน วา  "รปอันเปนไป 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 78/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  78

ใน ๕ ปแรก  กยอมดับไปใน ๕ ปแรกนั นเอง  ไปถง ๕ ปท  ๒  เหต นั น รปใน ๕ ปแรกนั นจงช อวาไมเท ยงเปนทกขเปนอนัตตา  รปอันเปน 

ไปใน ๕ ปท  ๒  กดับไปใน ๕ ปท  ๒ นั นเอง  ไมถง ๕ ปท  ๓  ฯลฯ 

รปอันเปนไปใน ๕ ปท  ๑๙  กดับไปใน ๕ ปท  ๑๙ นั นเอง  ไมถง  ๕ ป ท  ๒๐ รปอันเปนไปในปท  ๒๐  อันจะสามารถ  (เปน) ไปตอแต มรณะกหารมไม  เหตนั น  แมรปอันเปนไป  ๕ ปท  ๒๐ นั น  กช อวา ไมเท ยงเปนทกขเปนอนัตตา"

[ซอย ๑๐๐ ป  เปน ๒๕-๓๓-๕๐-๑๐๐สวน]

ครั นยกข นส ไตรลักษณโดยวโยวฑฌัตถคมะ  ดวยเกณฑสวน ๒๐ 

อยางน แลว  ทา  (๑๐๐ ป) ใหเปน  ๒๕ สวน  ยกข นดวยเกณฑ  (สวน 

ละ) ๔ ป ๆ  นัยเดยวกันนั น  ทาใหเปน ๓๓  สวน ดวยเกณฑ  (สวน 

ละ) ๓ ป ๆ  แลวทาใหเปน ๕๐  สวน  ดวยเกณฑ  (สวนละ) ๒ ป ๆ 

แลวทาใหเปน  ๑๐๐  สวน  ดวยเกณฑ  (สวนละ) ๑ ป ๆ 

[ซอยป ๑  ใหเปน  ๓  สวน]

แตนั นทาป ๑ ๆ  ใหเปน ๓ สวน  ยกข นส ไตรลักษณในวโย-

วฑฒัตถคมรปนั น  ดวยเกณฑฤด ๓  คอ  ฤดฝน  ฤดหนาว  ฤดรอน 

ท ละฤด  ยกข นอยางไร ? คอ  พระโยคนั นไตรตรองเหนดังน วา  "รป 

อันเปนไป ๔ เดอนในฤดฝน  กดับไปแลวในฤดฝนนั นเอง  ไมถงฤด หนาว  รปอันเปนไป  ( ๔  เดอน) ในฤดหนาว  กดับไปแลวในฤด หนาวนั นเอง  ไมถงฤดรอน  รปอันเปนไป  (๔ เดอน) ในฤดรอน 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 79/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  79

กดับไปแลวในฤดรอนนั นเอง  ไมถงฤดฝนอก  เหตนั น  รปนั นจงช อวา ไมเท ยงเปนทกขเปนอนัตตา"

[ซอยป ๑  ใหเปน ๖ สวน]

ครั นยกข น  (โดยซอยปเปน ๓ สวน) อยางน แลว  ทาป ๑  ให เปน ๖ สวนอก  ยกข นส ไตรลักษณในวโยวฑฒัตถคมรปนั นดังน วา "รปอันเปนไป ๒ เดอนในฤดวัสสานะ  กดับไปในฤดวัสสานะนั นเอง 

ไมถงฤดสรทะ  (สารท) รปอันเปนไป  (๒ เดอน) ในฤดสรทะ  กดับ 

ไปฤดเหมันตะ  กดับไปในฤดเหมันตะนั นเอง  ไมถงฤดสสระ รปอัน 

เปนไป  (๒ เดอน) ในฤดสสระ  กดับไปในฤดสสระนั นเอง  ไมถง 

ฤดวัสสันตะ  รปอันเปนไป  (๒  เดอน) ในฤดวัสสันตะ  กดับไปใน 

ฤดวัสสัตะนั นเอง  ไมถงฤดคมหะ  รปอันเปนไป (๒  เดอน) ในฤด คมหะ  กดับไปในฤดคมหะนั นเอง  ไมถงฤดวัสสานะอก*  เหตนั น  รป 

นั นจงช อวาไมเท ยงเปนทกขเปนอนัตตา"

* ฤด ๖ น   มหาฎกาชวยแบงเดอนไวใหทราบดังน   ฤดวัสสานะ  (ฝน) ไดแกเดอนสาวนะ 

(สงหาคม) และเดอนโปฏฐปทะ  (กันยายน) ฤดสรทะ  (ใบไมรวง) ไดแกเดอนอัสสยชะ 

(ตลาคม) และเดอนกัตตกะ  (พฤศจกายน) ฤดเหมันตะ  (หมะตก) ไดแกเดอนมคสระ 

(ธันวาคม) และเดอนปสสะ  (มกราคม) ฤดสสระ  (หนาว) ไดแกเดอนจตระ  (เมษายน)

และเดอนผัคคณะ (มนาคม) ฤดวัสสันตะ  (ใบไมผล) ไดแกเดอนจตระ  (เมษายน)

และเดอนเวสาขะ  (พฤษภาคม) ฤดคมหะ  (รอน) ไดแกเดอนเชฏฐะ  (มถนายน) และ 

เดอนอาสาฬหะ  (กรกฎาคม)

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 80/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  80

[ซอยเดอน ๑  เปน  ๒  สวน]

ครั นยกข น  (โดยซอยป  ๑  เปน  ๖  สวน) อยางน แลว  แตนั น 

ยกข นส ไตรลักษณโดยเกณฑ  (แบงเดอน ๑  เปน) ขางแรมขางข น๑วา "รปอันเปนไปในขางแรม  กดับไปในขางแรมนั นเอง  ไมถงขางข น 

รปอันเปนไปในขางข น  กดับไปในขางข นนั นเอง  ไมถงขางแรม  เหต นั น รปนั นจงช อวาไมเท ยงเปนทกขเปนอนัตตา"

[ซอยวัน ๑  เปน  ๒  สวน]

แตนั น  ยกข นส ไตรลักษณโดยเกณฑ  (แบงวัน  ๑  เปน) กลาง 

คนกลางวัน๒

วา  "รปอันเปนไปในกลางคอ  กดับไปในกลางคนนั นเอง 

ไมถงกลางวัน รปอันเปนไปในกลางวันเลา  กดับไปในกลางวันนั นเอง 

ไมถงกลางคน  เหตนั น  รปนั นจงช อวาไมเท ยงเปนทกขเปนอนัตตา"[ซอยวัน ๑  เปน ๖ สวน]

แตนั น  ทาคนและวันนั นแหละใหเปน ๖ สวน  โดยเกณฑสวน 

ของวันมตอนเชาเปนตน  ยกข นส ไตรลักษณวา  "รปอันเปนไปใน 

ตอนเชา  กยอมดับไปในตอนเชานั นเอง  ไมถงตอนกลางวัน รปอัน 

เปนไปในตอนกลางวัน  กดับไปในตอนกลางวันนั นเอง  ไมถงตอนเยน 

รปอันเปนไปในยามเยน  กดับไปในตอนเยนนั นเอง  ไมถงยามตน 

รปอันเปนไปในยามตน  กดับไปในยามตนนั นเอง  ไมถงยามกลาง 

รปอันเปนไปในยามกลาง  กดับไปในยามกลางนั นเอง  ไมถงยามปลาย 

๑-๒. ทานนับขางแรมเปนตน  และนับกลางคนเปนตนวัน 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 81/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  81

รปอันเปนไปในยามปลาย  กดับไปในยามปลายนั นเอง ไมถงตอนเชาอก 

เหตนั น  รปนั นจงช อวาไมเท ยงเปนทกขเปนอนัตตา"[ซอยโดยอาการ ๖ แหงรป]

ครั นยกข น  (โดยแบงวันเปน ๖  สวน) อยางน แลว  ยกข นส  ไตรลักษณโดยเกณฑ  (อาการ ๖ คอ) กาว  ถอย  แล  เหลยว  ค   เหยยด 

อกวา  "รปอันเปนไปในตอนกาว  กดับไปในตอนกาวนั นเอง  ไมถงตอน 

ถอย  รปอันเปนไปในตอนถอย  กดับไปในตอนถอยนั นเอง  ไมถงตอน 

แล  รปอันเปนไปในตอนเหลยว  กดับไปในตอนแลนั นเอง  ไมถงตอน 

เหลยว  รปอันเปนไปในตอนเหลยว  กดับไปในตอนเหลยวนั นเอง  ไม ถงตอนค   รปอันเปนไปในตอนค   กดับไปในตอนค นั นเอง  ไมถงตอน 

เหยยด*  เหตนั น  รปนั นจงช อวาไมเท ยงเปนทกขเปนอนัตตา"[ซอยกาวเทา ๑  เปน  ๖  สวน]

แตนั นทากาวเทาครั ง ๑  ใหเปน ๖  สวน  โดยเกณฑ  (แบงทา เปน ๖  สวน คอ ) ยก  ยาง  ยาย  หยอน  ยัน  ใน ๖ สวนนั น 

ยกเทาข นจากพ น  เรยกวายก  นาเทาไปขางหนา  เรยกวายาง  เหนตอ 

หนาม ง  เปนตนอะไร ๆ  เขาแลวยายเทาไปขางนั นขางน   เรยกวายาย 

ลดเทาลงเบ องลาง  เรยกวาหยอน  วางเทาลงท พ นดน  เรยกวาเหยยบ 

กดเทากับดนในเวลายกเทาอก  (ขางหน ง ) เรยกวายัน 

ใน ๖ สวนนั นในสวนยก  (เทา) ธาต ๒ คอ  ปฐวธาต  อาโป-

* อาการ ๖ น   แยกไดเปน ๓ ค   ดไมเน องกัน  ทานจับมาเขาแถวกลาวความใหเน องกัน 

ฟงไมคอยสนทนัก 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 82/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  82

ธาต  มประมาณต า (คอ) ออน  (กวาปกต) ธาต ๒ นอกน  (คอเตโชธาต  วาโยธาต) มประมาณย ง  (คอ) แรง  (กวาปกต)

ในสวนยางและสวนยายกอยางนั น  ในสวนหยอน  ธาต ๒ คอ  เตโช-

ธาต  วาโยธาต  มประมาณต า  (คอ) ออน  (กวาปกต) ธาต ๒ 

นอกน   (คอปฐวธาต  อาโปธาต) มประมาณย ง  (คอ) แรง 

(กวาปกต) ในสวนเหยยบและสวนยันกอยางนั น *

ครั นทาเปน ๖ สวนอยางน แลว  จงยกข นส ไตรลักษณในวโย-

วฑฒัตถคมรปนั นตามเกณฑสวนทั ง ๖ นั น  ยกข นอยางไร ? คอ 

พระโยคนั นไตรตรองเหนดังน วา  "ธาตท ังหลายอันเปนไปในสวนยก 

อันใดกด  อปาทายรปแหงธาตเหลานั นอันใดกด  ธรรมท ังปวงนั นก ยอมดับไปในสวนยกน เอง ไมถงสวนยาง  เหตนั น  ธรรมท ังปวงนั น 

จงช อวาไมเท ยงเปนทกขเปนอนัตตา  อยางเดยวกันนั น  ธรรมท ังหลาย 

อันเปนไปในสวนยาง  กดับไปในสวนยางน เอง ไมถงสวนยาย  ธรรม 

ท ังหลายอันเปนไปในสวนยาย  กดับไปในสวนยายน เอง  ไมถงสวน 

หยอน  ธรรมท ังหลายอันเปนไปในสวนหยอน  กดับไปในสวนหยอน 

น เอง  ไมถงสวนเหยยบ  ธรรมท ังหลายอันเปนไปในสวนเหยยบ  กดับ 

ไปในสวนเหยยบน เอง  ไมถงสวนยัน  สังขารทั งหลายอันเกดข นใน 

* ตามนัยมหาฎกา  ดเหมอนจะอธบายวา  ปฐวธาตและอาโปรธาตมสภาวะหนัก  สวนเตโชธาต 

และวาโยธาตมสภาวะเบา  เม อจะยกยางยายเทา  ตองการความเบาจงจะยกยางยายไดคลอง 

ธรรมดาจงลดความหนักของปฐวและอาโปลง  และเพ มกาลังของเตโชวาโยข น  ตรงกันขาม  เม อจะ 

หยอนเหยยบยัน  ตองการความหนัก  ธรรมดาจงลดความเบาของเตโชวาโยลง  เพ มกาลังปฐวอาโป 

ข น  ใหหยอนเหยยบยันลงได 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 83/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  83

สวนนั น ๆ  กแตกไปในสวนนั น ๆเอง  เปนขอ ๆ เปนทอน ๆ เปน 

แดน ๆ  ไมถงสวนนอกน   ๆ  เหมอนเมลดงาทั งหลาย*  ท ซัดลงใน 

กระเบ องอันรอน  แตกดังตฏะ  ๆ (เปนเมลด ๆ ) ดังน   เหตนั น 

สังขารทั งหลายนั นจงช อวาไมเท ยง  เพราะไมเท ยงจงช อวาเปนทกข เพราะเปนทกขจงช อวาเปนอนัตตา"

[อปมาความสขมแหงรปสัมมสนะ]

เม อพระโยคนั น  เหนแจงสังขารท ังหลายเปนขอ ๆ ไปอย อยางน  รปสัมมสนะยอมสขมเขา  กแลในความสขมแหงรปสัมมสนะนั น  ม 

ความอปมา  (ดังตอไป) น  ตางวาชาวบานปลายแดนคนหน ง  ผ ทาความค นเคยแตในคบไฟ 

มคบไมและคบหญาเปนตน  ไมเคยเหนตะเกยง  มาพระนครเหนตะเกยง 

สองแสงอย ในยางตลาด  จงถามบรษผ หน งวา  "ผ เจรญ  นั นเรยกอะไร 

นาชอบใจ  (ออก) อยางนั น" บรษคนนั นกลาวกะเขาผ นั นวา "นาชอบใจอะไรในมัน  นั นเรยกวาประทป  เพราะส นน ามันและเพราะ 

ส นไสดวย  แมทางไปของมันกจักไมปรากฏดอก"

บรษอ น  (อกคนหน ง) กลาวกะเขาอยางน วา  "ความไมปรากฏ 

แหงดวงประทปเพราะส นน ามันและไสน ยังเปนการหยาบ  อันท จรง 

เปลวไฟจักดับไปในสวนท  ๓ ๆ  ของไสท กาลังไหมอย โดยลาดับน   ไม * ตล  โดยมากเปนนป  สกลงค  แตในท น รปเปนลงคอ น  กรยา ตฏตฏายนตา  มหาฎกาแกเปน 

... ยนต  เปนอตถลงค 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 84/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  84

ถงท สวนนอกน  ๆ ดอก "

บรษอ น  (อกคนหน ง) กลาวกะเขาอยางน วา  "แมความดับ 

ไปแหงเปลวไฟในสวนท  ๓ ๆ  ของไสน กยังเปนการหยาบ  อันท แท เปลวไฟจักดับไปในระหวางท องคล ๑ ๆ  (แตละองคล) ของไสน  ไมถงท องคลนอกน   ๆ ดอก...จักดับไปในระหวางท คร งองคล  ๆ  (แต ละคร งองคล) ของไสน   ไมถงท เคร ององคลนอกน  ๆ ดอก...จักดับไป 

ในเสนดายแตละเสนของไสน   ไมถงดานเสนนอกน  ๆ  ดอก...จักดับไป 

ในใยดายแตละเสนของไสน   ไมถงใยนอกน  ๆ  ดอก ๑ แตพนใยดานไป 

ใคร ๆ กไมอาจแตงเปลวไฟ  (ใหปรากฏ) ได"๒ 

[เปรยบเทยบความแหงอปมาอปไมย]

ในขออปมานั นพงทราบวา  การยกข นส ไตรลักษณในรปท กาหนด 

ตัดดวย ๑๐๐ ป โดยอาทานะแลนกเขปนะ  แหงพระโยค  เปรยบเหมอน 

ความร ของบรษ  (คนแรก) วา  "เพราะส นน ามันและเพราะส นไส ดวย  แมทางไปของประทปกจักไมปรากฏ"

การยกข นส ไตรลักษณในวโยวฑฒัตถคมรปท กาหนดตัดดวยสวน 

๑. อส-ใย  คอเสนฝอย ๆ ท รวมเขาเปนเสนดาย 

๒. ขออปมาน   เปนการหักความวาเอาใหไดอยางท ตองการจะวา  ไมคานงถงตัวคนในทองเร องท  สมมตข น กคนปลายแดนโง ๆ  แมแตตะเกยงกไมเคยเหน  เร องไสเร องน ามันกไมร ท ังน ัน  แตง 

ใหมาพบพวกนักปราชญปรมัตถอธบายเร องตะเกยงเสยลกซ งอยางน ัน  แกกกลายเปนความฟงป ไป 

เทาน ันเอง  ถายกเองคนปลายแดนออกเสย  สมมตคนท พอจะฟงป เปนข นแทนกจะฟงไดด 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 85/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  85

ท  ๓  ๆ  แหง ๑๐๐ ป  ของพระโยค  เปรยบเหมอนความร ของบรษ 

(คนท  ๒) วา  "เปลวไฟจักดับไปในสวนท  ๓ ๆ  ของไส  ไมถงท  

สวนนอกน  ๆ เลย "

การยกข นส ไตรลักษณในรปท กาหนดตัดดวย  ๑๐ ป  ๕ ป  ๔ ป ๓ ป  ๒ ป ๑ ป  แหงพระโยค  เปรยบเหมอนความร ของบรษ  (คนท  ๓ ) วา  "เปลวไปจักดับไปในระหวางท องคล ๑ ๆ  (แตละองคลของ 

ไส) ไมถงท องคลนอกน  ๆ เลย "

การยกข นส ไตรลักษณในรปท กาหนดตัดดวย ๔ เดอน ๒ เดอน 

โดยแบงป ๑  เปน ๓  สวน  และ ๖ สวน  โดยเกณฑฤด ๑ ๆ  แหงพระ 

โยค  เปรยบเหมอนความร ของบรษ  (คนท  ๔ ) วา  "เปลวไปจักดับ 

ไปในระหวางท คร งองคล ๆ  (แตละคร งองคลของไส) ไมถงท คร ง 

องคลนอกน  ๆ เลย 

การยกข นส ไตรลักษณในรปท กาหนดตัดโดยเกณฑขางแรมข น 

และโดยเกณฑกลางคนกลางวัน  และโดยเกณฑสวนของวันมตอนเชา เปนตน โดยทาคนและวัน ๑  ใหเปน ๖ สวน  แหงพระโยค  เปรยบ 

เหมอนความร ของบรษ  (คนท  ๕ ) วา  "เปลวไฟจักดับไปในเสน 

ดายแตละเสน  (ของไส) ไมถงดานเสนนอกน   ๆ  เลย"

การยกข นส ไตรลักษณในรปท กาหนดตัดโดยเกณฑอาการ ๖  ม อาการกาวเปนตน  และโดยเกณฑสวนทา  ๖  มยกเทาเปนตน  แตละสวน 

แหงพระโยค  เปรยบเหมอนความร ของบรษ  (คนท  ๖) วา  "เปลว 

ไปจักดับไปในใยดายแตละใน  (ของไส ) ไมถงใยนอกน  ๆ เลย"

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 86/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  86

[มนสการโดยเกณฑสมฏฐาน ๔]

พระโยคนั น  ครั นยกข นส ไตรลักษณในวโยวฒัตถรปโดย 

อาการตาง ๆ  อยางน แลว  กระจายรปนั นแหละออก ทาใหเปน ๔ สวน 

โดยเกณฑสมฏฐาย  ๔  มอาหารมยรป  (รปท เกดดวยอาหาร) เปนตน 

ยกข นส ไตรลักษณในแตละสวนอก 

[มนสการอาหารมยรป]

ในรป ๔ สวนนั น  อาหารมยรป  ยอมปรากฏแกพระโยคนั นดวย 

อานาจจอดและอ ม  จรงอย   รปท ตั งข นในคราวอด  ยอมเปนรปหอเท ยว 

อดโรยผวพรรษคล าเสยทรวดทรงไป  ราวกะตอไฟไหม  และราวกะกา ซกอย ในตะกราถาน*  รปท ตั งข นในคราวอ ม  ยอมเปนรปอ มเตม 

ออนละมนมผัสสะ  (คอนาจับตอง)

พระโยคนั นกาหนดเอาอาหารมยรปนั น  ยกข นส ไตรลักษณในรป 

นั นอยาวงน วา  "รปอันเปนไปในคราวอวด  ยอมดับไปในคราวอดน เอง 

ไมถงคราวอ ม  รปอันตั งข นในคราวอ มเลา  กดับไปในคราวอ มน เอง 

ไมถงคราววอด  เหตนั น  แมอาหารมยรปนั น  จงช อวาไมเท ยงเปนทกข เปนอนัตตา"

[มนสการอตมยรป]

อตมยรป  (รปท เกดดวยฤด) ยอมปรากฏดวยอานาจเยนและ 

รอน  จรงอย   รปท ตั งข นในความรอน  ยอมเปนรปเกรยมระโหย 

ผวพรรณคล าไป  รปท ตั งข นดวยฤดอันเยน  (สบาย) ยอมเปนรป 

* อปมาน ใชไดสาหรับคนผวคล า เชนชาวลังกาเทาน ัน  (?)

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 87/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  87

อ มเตมละมน 

พระโยคนั นกาหนดเอาอตมนรปนั น  ยกข นส ไตรลักษณในรปนั น 

อยางน วา  "รปอันเปนไปในคาวกดับไปในคราวรอนน เอง  ไม ถงคราวเยน  รปอันเปนไปในคราวเยนกดับไปในคราวเยนน เอง  ไมถง 

คราวรอน เหตนั น  อตมยรปนั นจงช อวาไมเท ยงเปนทกขเปนอนัตตา"[มนสการกัมมชรป]

กัมมชรป  (รปเกดดวยกรรม) ยอมปรากฏดวยอานาจอายตน*

ทวาร  (ทวารคออายตนะ)*  จรงอย   ในจักขทวาร  มกัมมชรป ๓๐ 

โดยเปนจักขทสกะ  (๑๐) กายทสกะ (๑๐) และภาวทสกะ (๑๐)

อน งรปอดหนรกัมมชรปเหลานั นมฤดจตและอาหารเปนสมฏฐาน  (อก)

๒๔  ดังนั นจงเปนรป ๕๔  ในโสตทวาร  ฆานทวารและชวหาทวารก อยางนั น  ในกายทวารมรป ๕๔  โดยเปนกายทสกะ  (๑๐) ภาวทสกะ 

(๑๐) และโดยเปนรปอดหนนมอตสมฏฐานเปนตน  (อก ๒๔)

ในมโนทวาร  มรป  ๕๔  เหมอนกัน  โดยเปนหทยวัตถทสกะ  (๑๐)

กายทสกะ  (๑๐) ภาวทสกะ  (๑๐) และโดยเปนรปอดหนนมอต-สมฏฐานรปเปนตน (อก ๒๔)

พระโยคนั นกาหนดเอารปนั นท ังหมด ยกข นส ไตรลักษณในรปนั น 

อยางน วา  "รปอันเปนไปในจักขทวาร  กดับไปในจักขทวารน เอง  ไม ถงโสตทวาร  รปอันเปนไปในโสตทวาร  กดับไปในโสตทวารน เอง  ไม 

* มหาฎกาวา ทานเรยงคาอายตนะควบไวดวยวา  อายตนทวาร เพ อมใหเขาใจเขวไปเปน 

กรรมทวาร  (คอ  กาย  วจ  มโน)

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 88/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  88

ถงฆานทวาร รปอันเปนไปในฆานทวาร  กดับไปในฆานทวารน เอง 

ไมถงชวหารทวาร  รปอันเปนไปในชวหาทวาร  กดับไปในชวหาทวาร 

น เอง  ไมถงกายทวาร  รปอันเปนไปในกายทวาร  กดับไปในกายทวาร 

น เอง  ไมถงมโนทวาร  เหตนั น  รปนั นจงช อวาไมเท ยงเปนทกข เปนอนัตตา"

[มนสการจตตสมฏฐานรป]

รปมจตเปนสมฏฐาน  ยอมปรากฏดวยอานาจคราวดใจเสยใจ 

จรงอย   รปท เกดข นในคราวดใจ  ยอมเปนรปละมนละมอม  เอบอ ม 

มผัสสะ  รปท เกดข นในคราวเสยใจ  ยอมเปนรปเห ยวแหงระโหย 

ผวพรรณเผอดไป 

พระโยคนั นกาหนดเอาจตตสมฏฐานรปนั น  ยกข นส ไตรลักษณ ในรปนั นอยางน วา  "รปอันเปนไปในคราวดใจ  กดับไปในคราวดใจ 

น เอง ไม  (อย ไป) ถงคราวเสยใจ  รปอันเปนไปในคราวเสยใจ 

กดับไปในคราวเสยใจน เอง  ไม  (อย ไป) ถงคราวดใจ  เหตนั น 

แมจตตสมฏฐานรปนั นจงช อวาไมเท ยงเปนทกขเปนอนัตตา"เม อพระโยคนั นกาหนดเอารปมจตเปนสมฏฐาน  ยกข นส ไตร-

ลักษณในรปนั นอยางน อย   เน อความ  (ตอไป) น ยอมจะปรากฏข นวา "ชวต  อัตภาพ  และสลทกขทั งมวล*  ประกอบ 

(คอผก) ไวกับจตดวงเดยว  ขณะ  (แหงชวต)

* เกวลา  น   มหาฎกาแกไววา  "อตตนา  นจจภาเวน  วา  อโวมสสา-ไมเจอปนกับอัตตา หรอกับความเท ยง " ดังน   กคอใหแปลเกวลาวา  "ลวน ๆ" น ันเอง 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 89/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  89

เปนตนนั น) ยอมเปนไปพลัน  (คอชั วขณะจต 

หน ง) แมเทวดาเหลาท   (มอายยน) ตั งอย  ได 

ตลอด ๘๔,๐๐๐* กัป  ก ใชวาปลง  (ชวตเปนตน)

 ไวกับจต  ๒ ดวงตั งอย หาม ได ขันธเหลาใดท ดับแลว  ของสัตวท ตายหรอของ 

สัตวท ยังตั งอย  ในปวัตกาลน กตาม  ขันธเหลานั น 

กเหมอนกันหมด  (คอดับ) ไปไมตอกัน 

ขันธทั งหลายท   (เปนปจจบัน) ดับๆ  อย  ใน 

ระหวางแหงขันธ  (อดต) ท ดับ ๆ  มาแลวไมขาด 

ระยะ  และขันธท  (จัก) ดับในอนาคต  หามความ 

ตางกันในเพราะลักษณะ  (ท ดับ) ไม เพราะจตไมเกดสัตวโลกกช อวาไมเกด  เพราะ 

จตเกดข นจาเพาะหนา  สัตวโลกกช อวาเปนอย  เพราะความแตกดับแหงจต  สัตวโลกกช อวาตาย 

(น ) เปนบัญญัตทางปรมัตถ สังขารธรรมทั งหลายท แตกดับแลว  กม ได ไป 

เกบไว  (ท  ไหน) กอง (สังขารสาหรับท จะเกด)

 ในอนาคตกหาม ไม  สังขารทั งหลายเหลาใดท เกด 

แลวตั งอย เลา  สังขารเหลานั นกอปมาดังเมลด 

พรรณผักกาด  (ท คนวางลง) บนปลายเขม  (พอ 

* จลลสต  แปลวา  ๘๔  จลล  เปนสังขยา  เทากับ  จต 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 90/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  90

ถกปลายเขมกตกไปพลัน )

อน ง  เม อ  (สังขาร) ธรรมทั งหลายเกดแลว 

ความแตกดับกรมลอมธรรมเหลานั นไว  มันจงม ความแตกทาลายเปนธรรมดา  ( ในตัวมัน) ไม ปนกันธรรมกอน ๆ 

มันมาโดยไมเหน  แตกดับแลวกถงซ งความไม เหน  มันเกดข นและเส อมส นไป  ดังความเกดข น 

แหงสายฟาในอากาศ  ฉะนั น"

[ธรรมดารป]

พระโยคนั นครั นยกข นส ไตรลักษณในรปทั งหลาย  มอาหารมยรป 

เปนตนอยางน แลว  ยกข นส ไตรลักษณในธรรมดารปอก 

รปอันเกดข นจาเดมแตววัฏกัปตางชนดเชน  เหลก โลหะ  (ทอง 

แดง) ดบก ตะกั ว  ทอง  เงน  มกดา  มณ  ไพฑรย  สังข  ศลา (หนส) ประพาฬ  ทับทม  แกวลาย  แผนดน  หน  ภเขา  หญา 

ไมตน 

ไมเถา 

อันเปนรปภายนอก 

ไมเน องดวยอนทรย 

ช อวาธรรมดา-

รป 

ธรรมดารปนั น  ยอมปรากฏแกพระโยคนั น  โดย (ตัวอยาง)

ยอดตนอโศกเปนตน*  อันยอดอโศก  (นั น) แรกทเดยวกเปน  (ป ม)

* องกร  ในท น   ถาแปลวา  หนอ  ความเขาใจของเรากพ งไปวา  มันแตกข นจากเงา  จาก 

โคน  ตอไปกเปนลาตน  แตความท ทานกลาวน   ไมมอะไรแสดงวา แตกเปนลาตน  วาแตเร องแตก 

เปนใบจนตลอด  ดวยเหตน   จงแปล  องกร  ตรงน วา "ยอด" จะไดเขากับความภาษาเราวา "แตกยอดแลวกแตกใบ"

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 91/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  91

แดงเร อ ๆ แตนั นลวงไป ๒-๓  วัน  กแดงเขมข น  ลวงไป ๒-๓ 

วันอก  แดงจางลง  ตอนั น  (เปนใบออน) มสดังใบออนแรก 

ผล  (ของไมอ น ๆ  มมะมวงเปนตน) ตอไปมสเปนใบออนท  แกจัดข น  ตอไปเปนใบสเขยวออน  แลวเปนสเขยวแก  ตั งแต กาลท เปนใบสเขยวแกนั นไป  มันทาความสบตอแหงรป  (ใบของ 

มัน) ท เสมอกัน  (คอรปเดมนั น) ใหสบเน องไป  (ไมเปล ยนส)โดยกาลประมาณปหน ง  จงเปนในเหลอง  รวงจากขั วหลนไป 

พระโยคนั น  กาหนดถอเอาใบอโศกนั นยกข นส ไตรลักษณใน 

ธรรมดารปนั นอยางน วา  "รปอันเปนไปในกาลท มันมสแดงเร อ ๆ 

ยอมดับไป  ไม  (อย มา) ถงกาลท มันมสแดงเขมเลย  รปอันเปนไป 

ในกาลท มันมสแดงเขมกดับไป  ไม  (อย มา) ถงกาลท มันมสแดงจางลง 

เลย  รปอันเปนไปในกาลท มันมสแดงจางลงกดับไป  ไม  (อย มา)ถงกาลท มันมสดังใบออยแรกผลเลย  รปอันเปนไปในกาลท มันมส ดังใบออนแรกผลกดับไป  ไม  (อย มา) ถงกาลท มันมสเปนใบออนท  แกจัดข นเลย  รปอันเปนไปในกาลท มันมสเปนใบออนท แกจัดข นกดับ 

ไป  ไม  (อย มา) ถงกาลท มันเปนใบสเขยวออนเลย  รปอันเปนไป 

ในกาลท มันเปนใบสเขยวออนกดับไป  ไม  (อย มา) ถงกาลท มันเปน 

ใบสเขยวแกเลย  รปอันเปนไปในกาลท มันเปนในสเขยวแกกดับไป  ไม (อย มา) ถงกาลท มันเปนใบเหลองเลย  รปอันเปนไปในกาลท มันเปน 

ในเหลองกดับไป  ไม  (อย มา) ถงกาลท มันรวงจากขั วหลนไปเลย 

เหตนั น  มันจงช อวาไมเท ยงเปนทกขเปนอนัตตา" ดังน แลว  พจารณา 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 92/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  92

ธรรมดารปทั งปวงโดยนัย  (ดังกลาวในใบอโศก) น  พระโยคพจารณาสังขารท ังหลาย  ยกข นส ไตรลักษณทางรป-

สัตตกะ  ดังกลาวมาฉะน   เปนอันดับแรก 

[อรปสัตตกะ]

สวนขอในท ขาพเจากลาวไววา  "ทางอรปสัตตกะ" ดังน   (ตอ 

ไป) น เปนมาตกาในขอนั น  คอ 

กลาปโต  โดยเปนกลาป 

ยมกโต  โดยเปนค  

ขณกโต  โดยเปนขณะ 

ปฏปาฏ โต  โดยลาดับ 

ทฏ   อคฆาฏนโต  โดยเพกทฏฐ มานสมคฆาฏนโต  โดยเพกมานะ 

นกนตปรยาทานโต  โดยคมความยนดไวได [กลาปโต-โดยเปนกลาป]

ใน 

๗ 

ขอนั น 

ขอวา  "

กลาปโต-

โดยเปนกลาป" (

พงทราบ 

อรรถาธบายดังน ) ธรรมท ังหลายมผัสสะเปนท  ๕  (ช อวากลาป)

พจารณาโดยกลาปอยางไร ? ภกษในพระธรรมวนัยน   ยอมพจารณา เหนดังน วา  "ธรรมท ังหลายมผัสสะเปนท  ๕ อันเกดข นในสัมมสนะ 

วา  "ผมทั งหลายไมเท ยง  เปนทกข  เปนอนัตตา " น ใด  และธรรม 

ท ังหลายมผัสสะเปนท  ๕ อันเกดข นในสัมมสนะวา  "ขนทั งหลาย ฯลฯ 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 93/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  93

มันในสมอง  ไมเท ยง  เปนทกข  เปนอนัตตา" น ใด  ธรรมท ังปวงนั น 

เส อมหายไปเปนขอ ๆ  เปนแดน ๆ  ไม  (อย ไป) ถงขอนอกน   ๆ ดัง 

เมลดงาทั งหลายท ซัดลงในกระเบ องอันรอน  (แตก) ดังตฏะ  ๆ  (เปน 

เมลด ๆ ) อย ฉะนั น  เหตนั น  ธรรมท ังหลายนั น  จงช อวาไมเท ยง 

เปนทกข เปนอนัตตา" เพยงน เปนนัยในวสทธกถา สวนในอรยาวังสกถากลาวไววา  "เม อพจารณาจตดวงท เปนไป 

(โดยพจารณาเหน) วารปในฐานะทั ง ๗  ในรปสัตตกะในหนหลังไม เท ยงเปนทกขเปนอนัตตา  ดวยจตอกดวงหน งวา  จตดวงกอนนั นกไม 

เท ยงเปนทกขเปนอนัตตา  ดังน   ช อวา  พจารณาโดยเปนกลาป"

คาท กลาวในอรยวังสกถานั นถกตองกวา  เพราะเหตนั น  ขาพเจา ท ังหลายจักจาแนกแมขอท เหลอโดยนัยนั นเหมอนกัน 

[ยมกโต-โดยเปนค ]ขอวา  "ยมกโต-โดยเปนค " ความวา  ภกษในพระธรรม 

วนัยน   พจารณาอาทานนกเขปรปวา  ไมเท ยงเปนทกขอนัตตา แลวซ าพจารณาจต  (ดวงท พจารณารป)นั น  ดวยจตอกดวงหน งวา จต  (ท พจารณากอน) นั น  กไมเท ยงเปนทกขเปนอนัตตา  พจาณา วโยวฑฒัตถคมรป... อาหารมยรป... อตมยรป)... กัมมชรป... จตต-

สมฏฐานรป... ธรรมดารป  วาไมเท ยงเปนทกขเปนอนัตตา  แลวซ า พจารณาจต  (ดวงท พจารณารป) นั นดวยจตอกดวงหน ง  วาจต  (ท  พจารณากอน) นั น  กไมเท ยงเปนทกขเปนอนัตตา  ดังน ช อวาพจารณา 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 94/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  94

โดยเปนค *  (คอ ๒ ชั น ?)

[ขณกโต-โดยเปนขณะ]

ขอวา  "ขณกโต...โดยเปนขณะ" ความวา  ภกษในพระธรรม 

วนัยน   พจารณาอาทานนกเขปรปวา  ไมเท ยงเปนทกขเปนอนัตตาแลว 

พจารณาจตดวงแรก  (ท พจารณารป) นั น ดวยจตดวงท  ๒ วาแมจต 

ดวงแรกนั น  กไมเท ยงเปนทกขเปนอนัตตา  พจารณาจตดวงท  ๒ ดวย 

จตดวงท  ๓... พจารณาจตดวงท  ๓ ดวยจตดวงท  ๔... พจารณาจต 

ดวงท  ๔  ดวยจตดวงท  ๕ วาแมจตดวงท  ๒... จตดวงท  ๓... จต 

ดวงท  ๔ นั น  กไมเท ยงเปนทกขเปนอนัตตา  ภกษพจารณาวโย-

วฑฒัตถคมรป... อาหารมยรป... อตมยรป.. กัมมชรป... จตตสมฏ-

ฐานรป... ธรรมดารป  วาไมเท ยงเปนทกขเปนอนัตตาแลว  พจารณา จตดวงแรก  (ท พจารณารป) นั น  ดวยจตดวงท  ๒... พจารณาจต 

ดวงท  ๒  ดวยจตดวงท  ๓... พจารณาจตดวงท  ๓  ดวยจตดวงท  ๔...

พจารณาจตดวงท  ๔  ดวยจตดวงท  ๕  วาแมจตดวงท  ๑... จตดวงท  ๒... จตดวงท  ๓.... จตดวงท  ๔  นั น  กไมเท ยงเปนทกขเปนอนัตตา ภกษพจารณาจตทละ ๔ ดวง  ตั งแตจตดวงท กาหนดถอเอารป  (เปน 

อารมณ) ไป  ดังกลาวมาฉะน   ช อวาพจารณาโดยเปนขณะ  (คอ 

พจารณาจต  ๔ ขณะ หรอ ๔ ชั น)

* มหาฎกาอธบายวา เพราะพจารณาปรารภรปธรรม  กับนามธรรม  คอ  จต  เปนค  ๆ กัน 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 95/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  95

[ปฏปาฏโต-โดยลาดับ]

ขอวา  "ปฏปาฏโต-โดยเปนลาดับ" ความวา  ภกษพจารณา 

อาทานนกเขปรปวา  ไมเท ยงเปนทกขเปนอนัตตาแลว  พจารณาจตดวง 

แรก  (ท พจารณารป) นั น  ดวยจตดวงท  ๒... พจารณาจตดวงท  ๒ ดวย 

จตดวงท  ๓... พจารณาจตดวงท  ๓... ดวยจตดวงท  ๔ ฯลฯ  พจารณา จตดวงท  ๑๐  ดวยจตดวงท  ๓... ดวยจตดวงแรก  ฯลฯ  จตดวงท  ๑๐ 

นั น  กไมเท ยงเปนทกขเปนอนัตตา  พจารณาวโยวฑฒัคถคมรป...

อาหารรมยรป...อตมยรป... กัมมชรป... จตตสมฏฐานรป... ธรรมดา-

รป  วาไมเท ยงเปนทกขเปนอนัตตาแลว  พจารณาจตดวงแรก  (ท  พจารณารป) นั น  ดวยจตดวงท  ๒... พจารณาจตดวงท  ๒  ดวยจต 

ดวงท  ๓... ฯลฯ  พจารณาจตดวงท  ๑๐  ดวยจตดวงท  ๑๑  วาแมจต 

ดวงแรก ฯลฯ  จตดวงท  ๑๐  นั น  กไมเท ยงเปนทกขเปนอนัตตา พงหมนเวยน*พจารณาไปตามลาดับวปสนา  ดังน ตลอดท ังวันกได  แต เพราะวา  เพยงพจารณาจตดวงท  ๑๐  (ไมวา) รปกรรมฐานกด อรปกรรมฐานกด  กเปนอันคลองแคลว  (คอปรากฏชัดแลว) เหต 

* วฏเฏยย  ปาฐะมหาฎกาแกความไววา  สมภเวยย  พจารณาแลวเหนวา  วฏเฏยย ในท น  แปลวา  "หมนเวยน" ไดความดกวาแปลวา  "ควร" เพราะกรรมฐานน ใหพจารณาจตเพยงดวงท  ๑๐  เปนวาระ ๑  เม อจะพจารณาอก  กกลับต ังตนใหม  โดยนัยน ันเปนวาระ ๆ  ไป จงวา  "หมนเวยน"

ถาดังน   ปาฐะมหาฎกาท พมพไววา "สมภเวยย" นาจะคลาดเคล อน  ท ถกจะเปน  "สมภเมยย" ซ ง 

แปลวา "หมน" กคอให  แปล วฏเฏยย ศัพทน วา  "หมน" ไมใช  "ควร" น ันเอง 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 96/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  96

นั น  (ในอรยวังสกถา) ทานจงบอกไววา  "พงหยดไวในจตดวงท  ๑๐ 

เทานั นเถด"

พจารณาดังกลาวมาน   ช อวาพจารณาโดยลาดับ*

[ทฏ   อคฆาฏนโต-โดยเพกทฏฐ]ฯ เป ฯ 

ใน ๓ ขอคอ  ทฏ   อคฆาฏนโต-โดยเพกทฏฐ  มานสมคฆาฏน-

โต-โดยเพกมานะ  นกนตปรยาทานโต-โดยคมความยนดไวได  น  หามนัยสาหรับพจารณาคนละอยางไม  จรงอย  รป  (ท กลาว) ในหน 

หลังนั นกด  อรปท กาหนดถอเอาในตอนน กดนั นใด  เม อดรปและ 

อรปนั นไป  ยอมไมเหนส งอ นท จะไดช อวาสัตว  นอกเหนอไปจากรป 

และอรป  ตั งแตไมเหน  (เปน) สัตวไป  สัตตสัญญากเปนอันถอนได เม อพระโยคาวจรกาหนดถอเอา  (เปน) สังขาร  ดวยจตท ถอนสัตต-

สัญญาไดแลว  ทฏฐยอมไมเกดข น  เม อทฏฐไมเกดข น  ทฏฐกช อวา ถกเพกไป  เม อกาหนดถอเอา  (เปน) สังขาร  ดวยจตท เพกทฏฐแลว 

มานะยอมไมเกดข น  ครั นมานะไมเกดข น  มานะกช อวาถกเพกไป  เม อ 

กาหนดถอเอา  (เปน) สังขาร  ดวยจตท เพกมานะแลว  ตัณหายอมไม เกดข น  เม อตัณหาไมเกดข น  ความยนดกช อวาถกคมไวได แล 

เพยงน เปนคากลาวไวในวสทธกถา 

* ยมกโต  ขณกโต  ปฏปาฏโจ  ๓  ขอน   ฟงอธบายกเปนความเดยวกัน  คอจตดวงแรกพจารณา รป แลวตอไปจตพจารณาจต  ท แปลกกันกคอ  ยมกโต พจารณาเพยง ๒ ช ัน  ขณกโต  พจารณา 

๔  ช ัน  ปฏปาฏโต  พจารณา  ๑๐ ช ัน  เทานั นเอง 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 97/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  97

สวนในอรยวังสกถา ตั งมาตกาวา  "ทฏ   อคฆาฏานโต  มานสมคฆา-ฏนโต  นกนตปรยาทานโต" แลวแสดงนัย  (ดัง) น  

กแลเม อถอวา  "เราเหนแจงอย   ความเหนแจงของเรา " ดังน  ไมช อวาเพกทฏฐ  แตถอวา  "สังขารทั งหลายนั นเองเหนแจงสังขารทั ง 

หลาย  สังขารทั งหลายนั นเองพจารณา...วเคราะหด... จับด... กาหนด 

แยกดสังขารท ังหลาย" ดังน   จงช อวาเพกทฏฐ  เม อถอวา "เราเหนแจงอยาง 

ดเราเหนแจงอยางนาพอใจ " ดังน   ไมช อวาเพกมานะ  ตอถอวา  "สังขาร 

ทั งหลายนั นเองเหนแจงสังขารทั งหลาย  สังขารทั งหลายนั นเองพจารณา...

วเคราะหด... จับด... กาหนดแยกดสังขารทั งหลาย" ดังน จงช อวาเพก 

มานะ  เม อพอใจวปสนาดวยคดวา  "เราสามารถเหนแจงได" ดังน   ไม ช อวาคมความปรารถนาได  ตอถอวา  "สังขารทั งหลายนั นเองเหนแจง 

สังขารทั งหลาย  สังขารทั งหลายนั นเองพจารณา... วเคราะหด... จับด ...กาหนดแยกดสังขารทั งหลาย" ดังน   จงช อวาคมความยนดไวได 

เม อเหนวา  "ถาสังขารทั งหลายพงเปนอัตตาไซร  จะถอเอาวามัน 

เปนอัตตา  กควรละ  แต  (น ) มันไมใชอัตตาเลย  มาถอเอาวาเปนอัตตา เพราะเหตนั น  สังขารทั งหลายนั นจงเปนอนัตตา  เพราะความหมายวา ไมเปนไปในอานาจ  (ของใคร) ไมเท ยง  เพราะความหมายวา  มแลว 

กไมม  เปนทกข เพราะความหมายวาถกความเกดและความเส อมบบ 

คั น " ดังน  ช อวาเพกทฏฐ  เม อเหนวา  "ถาสังขารทั งหลายพงเปนของ 

เท ยงไซร  จะถอเอาวามันเท ยงกควรละ แต  (น ) มันไมเท ยงเลย  มา ถอเอาวาเท ยง เพราะเหตนั น  สังขารทั งหลายนั นจงเปนของไมเท ยง 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 98/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  98

เพราะความหมายวามแลวกไมม  เปนทกขเพราะความหมายวาถกความ 

เกดและความเส อมบบคั น  เปนอนัตตา  เพราะความหมายวาไมเปนไป 

ในอานาจ  (ของใคร)" ดังน   ช อวาเพกมานะ เม อเหนวา "ถาสังขาร 

ทั งหลายพงเปนสขไซร  จะถอเอาวามันเปนสขกควรละ  แต  (น ) มัน 

เปนทกขแท ๆ  มาถอเอาวาเปนสข  เพราะเหตนั น  สังขารทั งลาย 

นั นจงเปนทกข  เพราะความหมายวาถกความเกดและความเส อมบบคั น 

ไมเท ยง  เพราะความหมายวามแลวกไมม  เปนอนัตตา  เพราะความ 

หมายวาไมเปนไปในอานาจ  (ของใคร)" ดังน  ช อวาคมความยนดไวได 

ช อวาความเพกทฏฐ ยอมมแกพระโยคผ เหนสังขารทั งหลายโดย 

ความเปนอนัตตา  ช อวาความเพกมานะ  ยอมมแกพระโยคผ เหนสังขาร 

ทั งหลายโดยความไมเท ยง ช อวาความคมความยนดไวได  ยอมมแก พระโยคผ เหนสังขารทั งหลายโดยความเปนทกขดังกลาวมาดังน   วปสนา น จงช อวาตั งอย ในท ของตน  ๆ  แท*

พระโยคพจารณาสังขารทั งหลายยกข นส ไตรลักษณทางอรปสัตตกะ 

ดังกลาวมาฉะน  กแลดวยภาวนานโยคเพยงเทาน   รปกรรมฐานกด  อรปกรรมฐาน 

กด  ของพระโยคนั น  ยอมเปนอันคลองแคลวละ 

[มหาวปสนา ๑๘]

พระโยคผ มรปกรรมฐานและอรปกรรมฐานคลองแคลวอยางน  

* หมายความวาอนจจานปสนา  ทกขานปสนา อนัตตานปสนา  กคงปฏปกขธรรมตามหนาท  

ของตน  ไมกาวกายไขวเขวกัน  (?)

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 99/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  99

นั น  มหาวปสนา  (คออนปสนา) ๑๘ เหลาใดท พงถงไดโดยอาการท ังปวง 

ดวยอานาจปหานปรญญา  ตั งแตภังคานปสนญาณ  (ปญญาคานงเหน 

ความดับ) ขางหนาไป๑  เม อแทงตลอด  (คอได) สวนหน งแหงมหา-วปสนา๒  เหลานั น  ใน  (ชั น) สสัมมสนญาณ  (คอตรณปรญญา) น แล 

กอนกยอมละปฏปกขธรรม  (มนจจสัญญาเปนตน) แหงมหาวปสนานั นได ปญญามอนจจานปสนาเปนตน ช อวามหาวปสนา ๑๘ ในอน-

ปสนาทั งหลายไรเลา (๑) เม อเจรญอนจจานปสนา  (ปญญาคานงเหน 

ความไมเท ยง) ยอมละนจจสัญญา  (ความสาคัญวาเท ยง) ได  (๒)

เม อเจรญทกขานปสนา  (ปญญาคานงเปนทกข) ยอมละสขสัญญา (ความสาคัญวาเปนสข) ได (๓) เม อเจรญอนัตตานปสนา  (ปญญา คานงเหนเปนอนัตตา) ยอมละอัตตสัญญา  (ความสาคัญวาเปนอัตตา)ได (๔) เม อเจรญนพพทานปสนา  (ปญญาคานงถงดวยความเบ อ 

หนาย) ยอมละนันท  (ความเพลดเพลน) ได (๕) เม อเจรญวรา-คานปสนา  (ปญญาคานงดวยความคลายกาหนัด) ยอมละราคะได (๖) เม อเจรญนโรธารปสนา  (ปญญาคานงเหนนโรธ) ยอมละสมทัยได (๗) เม อเจรญปฏนสสัคคานปสสนา  (ปญญาคานงดวยความสลัดท ง)

ยอมละอาทาน  (ความถอไว) ได  (๘) เม อเจรญขยานปสนา 

๑. ปาฐะพมพไวเปน  อปรภวคานปสสนโต  ราวกะจะใหแปลวา  "แตภังคานปสสนญาณ 

เบ องสง  แตไมปรากฏวามภังคานปสนาญาณเบ องต าเปนค กัน" จงเขาใจวาถกท จะเรยงแยกเปน 

อปร  ภงคา...ดังแปลไว 

๒. ท วา  "สวนหน ง" กเพราะเทาท จะกลาวมาแลวมเพยง ๓ อนปสนาเทาน ัน คอ  อนจจานปสนา ทกขานปสนา  อนัตตานปสนา 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 100/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  100

(ปญญาคานงเหนความส นไป) ยอมละฆนสัญญา (ความสาคัญวาเปน 

กอน  คอเปนรางกาย) ได  (๙) เม อเจรญวยานปสนา  (ปญญา 

คานงเหนความเส อมไป) ยอมละอายหน (ความพยายาม) ได  (๑๐)

เม อเจรญวปรณามานปสนา  (ปญญาคานงเหนความปรวนแปร) ยอม 

ละธวสัญญา  (ความสาคัญวามั งคง) ได  (๑๑) เม อเจรญอนมต-

ตานปสนา  (ปญญาคานงเหนความไมมนมต) ยอมละนมต  (คอส งท ถอ 

เอาเปนเคร องหมายในความเปนกล มเปนกอน) ได (๑๒) เม อเจรญ 

อัปปณหตานปสนา  (ปญญาคานงเหนเปนส งไมนาปรารถนา) ยอมละ 

ปณธ  (ความปรารถนาดวยอานาจตัณหา) ได  (๑๓) เม อเจรญสญญ-

ตานปสนา  (ปญญาคานงเหนความวางเปลา) ยอมละอภนเวส  (ความยอ 

มั นวาเปนตน) ได  (๑๔) เม อเจรญอธปญญาธัมมวปสนา  (ปญญา เหนแจงในธรรมอันเปนอธปญญา) ยอมละสาราทานาภนเวส  (ความ 

ยดมั นโดยถอเอาวามสาระ) ได  (๑๕) เม อเจรญยถาภตญาณทัสนะ 

(ความร เหนตามจรง) ยอมละสัมโมหาภนเวส  (ความยดมั นดวยอานาจ 

ความหลงงมงาย) ได  (๑๖) เม อเจรญอาทนวานปสนา  (ปญญาคานง 

เหนโทษ) ยอมละอาลยาภนเวส  (ความยดมั นดวยอานาจความอาลัย)

ได  (๑๗) เม อเจรญปฏสังขานปสนา  (ปญญาคานงดวยพจารณาหา ทางพน) ยอมละอัปปฏสังขา  (ความไมพจารณาหาทางพน) ได  (๑๘)

เม อเจรญววัฏฏานปสนา  (ปญญาคานงเหนววัฏฏะ  คอทางพนจากวัฏฏะ)*

ยอมละสังโยคาภนเวส  (ความยดมั นดวยอานาจสังโยคะ) ได 

* มหาฎกาวา  สัขารเบกขา  และอนโลมญาณ  ซ งวาววัฏฏานปสนา 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 101/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  101

ในมหาวปสนา  ๑๘ น  อนจจานปสนา  ทขานปสนา  และอนัตตา-นปสนา  เปนอันพระโยคผ   (เจรญสัมมสนญาณ) น ไดแลว  เพราะเหตท  

สังขารทั งหลายเธอเหนแลวดวยอานาจลักขณตรัยมอนจจลักขณะเปนตน 

อน ง  เหตท ทานกลาวไววา  "อนจจานปสนาอันใดกด  อนมตตานปสนา อันใดกด  ธรรม (๒) น มอรรถเปนอันเดยวกัน  ตางกันแตพยัญชนะ  นัย 

เดยวกันนั น  ทกขานปสนาอันใดกด  อัปปณหตานปสนาอันใดกด  ธรรม 

(๒)น กมอรรถเปนอันเดยวกัน  ตางกันแตพยัญชนะ  อนัตตานปสนาอัน 

ใดกด  สญญตานปสนาอันในกด  ธรรม  (๒) น   กมอรรถเปนอันเดยวกัน 

ตางกันแตพยัญชนะ" ดังน   เหตนั น  แมอนมตตานปสนา  อัปปณหตาน-ปสนาและสญญตานปสนาเหลานั นกเปนอันพระโยคผ น ไดแลว  สวนอธ-ปญญาธรรมวปสนา  กคอวปสนาท ังปวง ยถาภตญาณทัสนะกสงเคราะห เขาดวยกังขาวตรณวสทธนั นเอง  เพราะฉะนั นแมอธปญญาธรรมวปสนา และยถาภตญาณทั งหลายท เหลอ  กเปนอันพระโยคผ น ไดแลวเหมอนกัน 

ในวปสนาญาณท ังหลายท เหลอ  (มนพพทานปสนาเปนตน) ลางสวนก เปนอันไดแลว  ลางสวนยังไมได*  ขาพเจาทั งหลายจักอธบายวภาคแหง วปสนาญาณเหลานั นใหแจงขางหนา  กแลคาวา  "พระโยคผ ร รปกรรม-

ฐานและอรปกรรมฐานคลองแคลวอยางน   มหาวปสนา ๑๘ เหลาใด 

* หมายความวาไดเปนเอกเทศ  มหาฎกาขยายความเพ มเตมวา  เม ออนจจานปสนา สาเรจแลว  นโรธานปสนา  ขยานปสนา  วยานปสนา  และวปรณามานปสนา  กนับวา นับวาสาเรจโดยเอกเทศ  เม ออนัตตานปสนาสาเรจแลว  อนปสสานอกน กนับวาสาเรจ 

โดยเอกเทศ 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 102/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  102

ท พงถงไดโดยอาการท ังปวง  ดวยอานาจปหานปรญญา  ตั งแตภังคาน-ปสนาญาณขางหนาไป๑  เม อแทงตลอดสวนหน งแหงมหาวปสนาเหลา นั น 

ใน  (ชั น) สัมมสนญาณ  (คอตรณปรญญา) น แลกอน  กยอมละปฏ-ปกขธรรมแหงมหาวปสนานั นได " (ดัง) น   ขาพเจากลาวไวหมายเอา วปสนาญาณท พระโยคผ น ไดแลวนั นเอง 

[อทยัพพยานปสนญาณ]

พระโยคนั น  เปนผ มญาณหมดจด  เพราะละนจจสัญญาเปนตน  อัน 

เปนปฏปกขธรรมของวปสนามอนจจานปสนาเปนอาทได  ถงฝ งแหง 

สัมมสนญาณอยางน แล  ยอมเร มทาความเพยร  เพ อบรรลอทยัพพยาน-ปสนญาณ  ท ทานกลาวไวในลาดับสัมมสนญาณวา  "ปญญาในอันคานง 

เหนความปรวนแปรแหงธรรมท ังหลายอันเกดข นเฉพาะหนา  ช อวาอท-

ยัพพยานปสนญาณ  (ญาณในอันคานงเหนความเกดข นและความเส อม 

ไป)"๒  ดังน   กแลเม อเร มทายอมเร มทาโดยสังเขปกอน  (ตอไป) น  เปนบาลในการเร มทาโดยสังเขปนั น 

"ถามวา  ปญญาในอันคานงเหนความปรวนแปรแหงธรรมท ัง 

หลายอันเกดข นเฉพาะหนา  ช อวา  อทยัพพยานปสนญาฯ๓  เปนอยาง 

๑. ตรงน   ปาฐะเรยงไวเปน  อปรภงคานปสสนา ตโต ปฏาย  ไมสมกับขางตนท เปน 

อปรภงคานปสสนโต  ปฏาย  พจารณาแลวเหนวาปาฐะขางตนดกวา  จงแกและแปลตามปาฐะ 

ขางตน  (ดเชงอรรถ ๑ หนา ๙๙  ดวย)

๒. ข. ป. ๓๑/๑ 

๓. อทยัพพยานปสนา  แปลวาเหนท ังเกดท ังดับ  เหตไฉนบาลจงวาเหนความแปรช อวาอทยัพ-

พยานปสนา  ซ งกหมายความวาเหนความดับน ันแหละ  ช อวาเปนท ังเกดท ังดับ  ดังน   มหาฎกาทาน 

จงชวยอธบายวา  การดความเกดกเพยงจะเหนความดับ  เพราะฉะน ัน  เพ อจะแสดงการเหนความ 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 103/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  103

ไร ? แกวารปเกดข นปจจบัน๑  ลักษณะท เกดข นแหงรปนั นเปน 

อทยะ  ลักษณะท แปรไปแหงรปนั นเปนวยะ  ปญญาคานงเหน 

(อทยะและวยะนั น) เปนญาณ  เวทนา... สัญญา... สังขาร...

วญญาณเกดข นเปนปจจบัน  ลักษณะทเกดข นแหงเวทนา...สัญญา ...สังขาร...วญญาณนั นเปนอทยะ  และลักษณะท แปรไปแหงเวทนา ...สัญญา...สังขาร...วญญาณนั นเปนวยะ  ปญญาคานงเหน 

(อทยะและวยะนั น) เปนญาณ  จักขเกดข นเปนปจจบัน  ฯลฯ  ภพ 

เกดข นเปนปจจบัน  ลักษณะท เกดข นแหงจักข  ฯลฯ  ภพนั น  เปน 

อทยะ  ลักษณะท แปรไปแหงจักษ  ฯลฯ  ภพนั นเปนวยะ  ปญญา คานงเหน  (อทยะและวยะนั น) เปนญาณ๒"

พระโยคนั นคานงเหนนพพัตตลักขณะ  คอความเปนข นความเกด 

ข น  อาการท เปนใหมข น  แหงนามรปท เกดแลววาเปนอทยะ  คานง 

เหนวปรณามลักขณะคอความส นไปความดับไปแหงนามรปท เกดแลววา เปนวยะ  ตามนัยบาลน   เธอยอมร ทั วถงอยางน วา "ในกาลกอนแต ความเกดข นแหงนามรปน   กองหรอหมวดหม   ของนามรปท ยังไมเกด 

ดับเปนสาคัญ  ทานจงยกปญญาเหนความแปรเปนประธาน  แตวาการเหนความดับน ันมการเหน 

ความเกดเปนบพภาค  คอตองเหนความเกดกอนจงจะเหนความดับได  ทานจงเรยกวปสนาญาณ 

ขอน เสยวาอทยัพพยานปสนญาณเทาน ันเอง 

๑. ชาต-เกดแลว  ในบาลน ทานหมายเอาวาเน องอย ในขณะ ๓  ไมใชเปนอดต  เพราะฉะน ัน 

ทานจงเรยง  ปจจปปนน  กากับไวดวย 

๒.

ข.

ป.

๓๑/

๗๘ 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 104/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  104

หามไม  ช อวาความจากกองหรอจากหมวดหม แหงนามรปท กาลังเกด 

เลากหามไม  ช อวาความไปส ทศใหญนอยแหงนามรปท กาลังดับเลาก 

หามไม  ช อวาความตั งลง  โดย  (รวมกัน) เปนกอง  เปนหมวดหม  เปนหลมบอ  ในท อันหน ง  แหงนามรปท ดับไปแลวเลากหามไม  เหมอน 

อยางวา  เม อพณอันบคคลบรรเลงอย   ชมนมของเสยงท เกดข นมามอย   กอนเกดข นไม  กาลังเกดมันกมไดมาแตชมนม  ความไปส ทศใหญนอย 

แหงเสยงท กาลังดับกไมม  มันดับแลวกมไดตั งเปนชมนมอย ท ไหน ๆ 

โดยท แท  เสยงพณนั นไมมมาข น  เพราะอาศัยตัวพณ  คอพณ  และ 

ความพยายามอันควรแกการนั นของคน  (ประกอบกัน) ครั นมแลว 

กกลับหายไปฉันใด  แมธรรมท ังหลายท ังท รปและไมมรปทั งปวงก ไมมมามข น  ครั นมแลวกกลับเส อมไปฉันนั น  แล 

พระโยคครั นทาอทยัพพยมนสการอยางสังเขป  ดังน แลว  จงทา มนสการอยางพสดารโดยปจจัยและโดยขณะอก (ตอไป) เปนตนวา  ความ 

เกดข นแหงรปยอมม  (เพราะความเกดข นแหงปจจัย) อยางน บาง  ความ 

เส อมไปแหงรปยอมม  (เพราะความดับแหงปจจัย) อยางน บาง  รปยอม 

เกด  (โดยขณะ) อยางน บางรปยอมกลับเส อมไป (โดยขณะ) อยางน บาง 

ตามเกณฑลักษณะ  ๕๐  โดยทาเปน  ๑๐ ๆ  ดวยเหนความเกดความดับ 

แหงขันธแตละขันธ  ซ งกลาว*ไวในวภังคแหงอทยัพพยญาณนั น 

แล ดังน วา  "ภกษยอมเหนความเกดข นแหงรปขันธโดยอรรถคอความ 

* ปาฐะพมพไวเปน  วตตา  ผด  ท ถกเปน  วตตาน 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 105/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  105

เกดข นแหงปจจัยวา  "ความเกดข นแหงรปยอมมเพราะความเกดข นแหง 

อวชชา" ยอมเหนความเกดข นแหงรปขันธโดยอรรถคอความเกดข น 

แหงปจจัยวา  "ความเกดแหงรปยอมมเพราะความเกดข นแหงตัณหา...

เพราะความเกดข นแหงกรรม...เพราะความเกดข นแหงอาหาร" แม เหนนพพัตตลักขณะ  (ลักษณะท เกดข นแหงรป) กช อวา  เหนความ 

เกดข นแหงรปขันธ  เม อเหนความเกดข นแหงรปขันธ กช อวา  เหน 

ลักษณะ ๕น   ภกษยอมเหนความเกดข นแหงรปขันธโดยอรรถ  คอ 

ความดับแหงปจจัยวา  "ความดับแหงรปยอมม  เพราะความดับแหง 

อวชชา" ยอมเหนความเส อมไปแหงรปขันธโดยอรรถคอความดับ 

แหงปจจัยวา  "ความดับแหงรปยอมม  เพราะความดับแหงตัณหา...เพราะความดับแหงกรรม... เพราะความดับแหงอาหาร" แมเหน 

วปรณามลักขณะ  (ลักษณะท แปรไปแหงรป) กช อวา  เหนความเส อม 

แหงรปขันธ  เม อเหนความเส อมแหงรปขันธ  กช อวา  เหนลักษณะ ๕ น  นัยเดยวกันนั น  ภกษยอมเหนความเกดข นแหงเวทนาขันธ  โดย 

อรรถคอความเกดข นแหงปจจัยวา  "ความเกดข นแหงเวทนายอมม เพราะความเกดข นแหงอวชชา" ยอมเหนความเกดข นแหงเวทนาขันธ โดยอรรถ  คอ  ความเกดข นแหงปจจัยวา  "ความเกดข นแหงเวทนา ยอมม  เพราะความเกดข นแหงตัณหา... เพราะความเกดข นแหงกรรม 

...เพราะความเกดข นแหงผัสสะ" แมเหนนพพัตตลักษณะ  (แหง 

เวทนา) กช อวา  เหนความเกดข นแหงเวทนาขันธ  เม อเหนความ 

เกดข นแหงเวทนาขันธ  กช อวา  เหนลักษณะ ๕ น   ภกษยอมเหน 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 106/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  106

ความเส อมไปแหงเวทนาขันธโดยอรรถคอความดับแหงปจจัยวา "ความ 

ดับแหงเวทนายอมมเพราะความดับแหงอวชชา...เพราะความดับแหง 

ตัณหา...เพราะความดับแหงกรรม... เพราะความดับแหงผัสสะ  แม เหนวปรณามลักษณะ  (แหงเวทนา) กช อวา  เหนความเส อมแหง 

เวทนาขันธ  เม อเหนความเส อมแหงเวทนาขันธ  กช อวา เหน 

ลักษณะ ๕ น  และสาหรับสัญญาขันธ  สังขารขันธ  และวญญาณขันธ  กเชน 

ดังเวทนาขันธ  แตน เปนความแปลกสาหรับวญญาณขันธ  คอประกอบ 

คาวา  "นามรปสมทยา-เพราะความเกดข นแหงนามรป  นามรป-

น โรธา-เพราะความดับแหงนามรป  (แทน) ในท แหงคา  ผสส"*

เม อพระโยคนั นมนสการไปอยางน  ญาณวา  "ธรรมเหลาน  ไมม มามข น  ครั นมแลวกกลับเส อมไป  ดังน น เอง  " จะเฉยบข น 

เม อพระโยคนั นเหนความเกดข นและความเส อมไปโดยสวนสอง 

คอโดยปจจัย  ๑  โดยขณะ ๑  อยางนั นอย   ความตางแหงสัจจะ  ปฏจจ-

สมปบาทนัย 

และลักษณะ 

ยอมปรากฏ 

พระโยคนั นเหนความเกดข นแหงขันธทั งหลายเพราะความเกดข น 

แหงปจจัยมอวชชาเปนตน  และความดับแหงขันธทั งหลาย  เพราะ 

ความดับแหงปจจัยมอวชชาเปนตนอันใด  อันน เปนเหนความเกด 

ข นและความเส อมไปโดยปจจัยของเธอ  สวนวาเม อเหนลักษณะท เกด 

* คอเปล ยนคาวา  ผสสมทยา  เปน  นามรปสมทยา  เปล ยนคาวา  ผสสนโรธา  เปน 

นามรปนโรธา  สาหรับวญญาณขันธ 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 107/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  107

ข นและลักษณะท แปรไป  จงเหนความเกดและความเส อมแหงขันธ ทั งหลาย  อันใด  อันน เปนเหนความเกดและความเส อมโดยขณะของ 

เธอ  เพราะวาลักษณะท เกดข นยอมมในอปตตขณะเทานั น  และ 

ลักษณะท แปรไปกยอมมในภังคขณะ 

[สัจจะปรากฏ] >

เหตน   เม อพระโยคนั นเหนความเกดและความเส อมโดยสวนสอง 

คอโดยปจจัย ๑  โดยขณะ ๑  ดังกลาวมาฉะน อย   ดวยการเหนความ 

เกดข นโดยปจจัย  สมทยสัจกเปนอันปรากฏ  เพราะมาหยั งร ปจจัยผ ใหเกด 

ดวยการเหนความเกดข นโดยขณะ  ทกขสัจกเปนอันปรากฏ  เพราะ 

หยั งร ชาตทกข  ดวยการเหนความเส อมไปโดยปจจัย  นโรธสัจกเปน 

อันปรากฏ  เหตหยั งร ความไมเกดข นแหงส งท มปจจัยท ังหลายเพราะ 

ความไมเกดข นแหงปจจัย  ดวยการเหนความเส อมโดยขณะ  ทกขสัจ 

กเปนอันปรากฏอกแหละ  เพราะหยั งร มรณทกข  สวนการเหนความ 

เกดข นและความเส อมไป  (ท ังโดยปจจัยและโดยขณะ) แหงพระโยคนั น 

อันใด  อันน เปนโลกยมรรค  เพราะเหตนั น  มรรคสัจกเปนอัน 

ปรากฏ  เพราะกาจักสัมโมหะในมรรคนั นเสยได [ปฏจจสมปบาทและปฏจจสมบันธรรมปรากฏ]

อน ง  ดวยการเหนความเกดข นโดยปจจัย  อนโลมปฏจจสมปบาท 

กเปนอันปรากฏแกพระโยคนั น  เพราะหยั งร วา  "เม อส งน ม  ส งน จงม "

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 108/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  108

ดวยการเหนความเส อมไปโดยปจจัย  ปฏโลมปฏจจสมปบาทกเปนอัน 

ปรากฏ  เพราะหยั งร วา  "เพราะความดับแหงส งน   ส งน จงดับ" แต 

ดวยการเหนท ังความเกดและความเส อมโดยขณะ  ปฏจจสมบันธรรม 

ท ังหลายนับวาปรากฏ  เพราะหยั งร สังขตลักษณะ  ดวยวาธรรม 

ท ังหลายท มความเกดและเส อมไปได  ยอมเปนสังขตธรรม  และ 

สังขตธรรมเหลานั นกเปนปฏจสมบันธรรมนั นแล 

[นัยท ัง ๔ ปรากฏ]

อน ง  ดวยการเหนความเกดข นโดยปจจัย  เอกัตตนัยกเปนอัน 

ปรากฏแกพระโยคนั น  เพราะหยั งร ความไมขาดสายแหงสันดาน  ดวย 

การสัมพันธกันแหงเหตและผล  ดังนั น  เธอกละอจเฉททฏฐไดดย งข น 

ดวยการเหนความเกดข นโดยขณะ  นานัตตนัยกเปนอันปรากฏ  เพราะ 

หยั งร ความเกดข นแหงส งใหม ๆ  ดังนั น  เธอกละสัสสตทฏฐไดดย งขน 

อน ง  ดวยการเหนท ังความเกดข นและเส อมไปโดยปจจัย  อัพยาปารนัย 

กเปนอันปรากฏแกเธอ  เพราะหยั งร ความท ธรรมท ังหลายเปนสภาพ 

ไมเปนไปในอานาจ  ดังนั น  เธอกละอัตตทฏฐไดดย งข น  อน งเลา ดวยการเหนความเกดข นโดยปจจัย  เอวธัมมตานัยกเปนอันปรากฏ 

เพราะหยั งร ความเกดข นแหงผลโดยอนรปแกปจจัย  ดังนั น  เธอกละ 

อกรยทฏฐไดดย งข น 

[ลักษณะปรากฏ]

อน ง  ดวยการเหนความเกดข นโดยปจจัย  อนัตตลักษณะกเปน 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 109/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  109

อันปรากฏแกพระโยคนั น  เพราะหยั งร ความท ธรรมท ังหลายเปนสภาพ 

มความเปนไปเน องดวยปจจัย  โดยไมเคล อนคลาด  ดวยการเหน 

ท ังความเกดข นและความเส อมไปโดยขณะ  อนจจลักษณะยอมเปนอัน 

ปรากฏ  เพราะหยั งร ความท ธรรมท ังหลายเปนสภาพมแลวกไมม  และ 

เพราะหยั งร ความวางเปลา  (แหงสังขารธรรมท ังหลาย) ท ังในสวนกอน 

และสวนหลัง*  (คอท ังในอดตและอนาคต) ทั งทกขลักษณะกเปน 

อันปรากฏ  เพราะหยั งร ความถกบบคั นดวยความเกดและความเส อม 

แมสภาวลักษณะ  (ลักษณะท เปนสภาวะ) กเปนอันปรากฏ  เพราะ 

หย งร วาเปนธรรมท กาหนดไวดวยความเกดและความเส อม  แมความท  สังขตลักษณะเปนไปชั วกาล  (คอชั วขณะ ๆ) กปรากฏในสภาวลักษณะ 

เพราะหยั งร ความไมมแหงความเส อมในลักษณะเกด  และแหงความเกด 

ในลักษณะเส อม  แล 

สังขารทั งหลายยอมปรากฏเปนของนตยแกพระโยคนั น 

ผ มประเภทแหงสัจจะ  ปฏจจาสมปบาท  นัย  และลักษณะอันเกดปรากฏ 

แลวอยางนั น  โดยหยั งร วา  "อันธรรมเหลาน มใชไมเคยมาเกดข น 

(แต) มันเกดข นแลวยอมดับไปอยางน น เอง" อน ง  ใชแตมันปรากฏ 

เปนของใหมเปนนตยเทานั นหามได  มันยังปรากฏเปนของตั งอย ชั วกาล 

อันสั นโดยปกต  ดังหยาดน าคาง เม อดวงอาทตยข น  ดังตอมน า  ดัง 

รอยไม (ขด) ในน า  ดังเมลดผักกาดท ปลายเหลกแหลม  และดังฟาแลบ 

* หมายความวา  สังขารธรรมน ัน  มันกอย ใน  ๓ ขณะ  คอเกดข นต ังอย ดับไป  ไมมเหลอตกคาง 

อย เปนอดต  และจักไมไปตกคางอย ในอนาคต 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 110/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  110

ทั งยังปรากฏวาเปนของไมเปนสาระ  (คอไมจรงจัง) และไมมแกนสาร 

ดังมายา  (กล) พยับแดด  ความฝน  ลอไฟ๑  เมองคนธรรพ๒ 

ฟองน า  และตนกลวยเปนตน 

ดวยภาวนาวธเพยงเทานั น  ตรณวปสนาญาณ (วปสนาญาณอยาง 

ออน) ขอแรกช อวาอทยัพยานปสนา  อันแทงตลอดลักษณะ  ๕๐  ถวน 

ตั งอย ดวยอาการน วา  "ส งท มความเส อมเปนธรรมดานั นเองเกดข น  และ 

มันเกดข นแลว  กเขาถงความเส อม " ยอมเปนอันพระโยคนั น  ได บรรลแลว เพราะไดบรรลตามตรณวปสนาญาณไรเลา  พระโยคนั นจง 

ไดช อวา  "อารัทธวปสสก-ผ เร มตนเหนแจง"

[วปสนปกเลส ๑๐]

ลาดับนั น  ดวย  (อานาจแหง) ตรณวปสนาน   วปสนปกเลส ๑๐ 

ยอมเกดข นแกพระโยคอารัมธวปสสกนั น  อันวปสนปกเลสท ังหลาย 

หาเกดข นแกพระอรยาสาวกผ ถงปฏเวธแลว  และแกบคคลผ ปฏบัตผด 

(ทาง) เกยจคราน  ทอดท งกรรมฐานเสยไม  แตยอมเกดแกกลบตร 

ผ ปฏบัตชอบ  ประกอบภาวนาท ถกตอง  เปนอารัทธวปสสกเทานั น 

๑. คอต นฟนตดไฟ  จับแกวงเปนวงกลม  ดราวกะลอไฟ 

๒. มหาฎกาวา  ภาพท เพยงแตปรากฏในอากาศ  ดราวกะบางเมอง ดวยอานาจความคดเลนของ 

พวกเทพบตรธรรพ  เรยกวา  คันธัพพนคร-เมองคนธรรพ  (เผอญตรงกับคาพังเพยของเราท วา "สรางวมานในอากาศ")

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 111/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  111

ถามวา  "กอปกเลส ๑๐ นั น  เปนไฉน ? แกวา  "อปกเลส ๑๐  นั น 

คอ  โอภาส  (แสงสวาง) ญาณ  ปต  ปสสัทธ  (ความรางับ) สข 

อธโมกข  (ความนอมใจเช อ) ปคคาหะ  (ความเพยร) อปฏฐาน 

(คอสต) อเบกขา  นกันต  (ความพอใจ) จรงอย   คา  (ตอไป) น  พระธรรมเสนาบดกไดกลาวไววา  "ปจฉาวา  "ใจอันถอเอาผดดวยธรรม-

อทธัจจะ  (ความฟ  งซาน  คอต นอปกเลสวาเปนธรรม ?) เปนอยางไร"

วสัชนาวา  "เม อภกษมนสการโดยความไมเท ยงอย   โอภาสเกดข น" เธอ 

นกหนวงเอาโอภาสวา  "โอภาสเปนธรรม" ความฟ  งซานไปเพราะ 

โอภาสนั น  เปนอทธัจจะ  เธอเปนผ มใจถอเอาผดไปดวยอทธัจจะนั น 

ยอมไมร ความปรากฏโดยความไมเท ยงตามเปนจรง  ยอมไมร ความ 

ปรากฏความเปนทกข...โดยความเปนอนัตตาตามความเปนจรง 

นัยเดยวกันนั น  เม อภกษมนสการโดยความไมเท ยงอย   ญาณเกดข น...

ปต... ปสสัทธ  ... สข  ... อธโมกข  ... ปคคาหะ  ... อปฏฐาน...

อเบกขา...นกันตเกดข น  เธอนกหนวงเอานกันตวา  "นกันตเปนธรรม"

ความฟ  งซานไปเพราะนกันตนั น  เปนอทธัจจะ  เธอเปนผ มใจถอเอา ผดไปดวยอทธัจจะนั น  ยอมไมร ความปรากฏโดยความไมเท ยงตามเปน 

จรง  ยอมไมร ความปรากฏโดยความเปนทกข... โดยความเปนอนัตตา ตามเปนจรง"*

* ข. ป. ๓๑/๔๔๕ 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 112/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  112

[อรรถาธบายวปสนปกเลส]

[โอภาส]

ในอปกเลส ๑๐ นั น  ขอวา  โอภาส  ไดแกวปสโนภาส  (แสงสวาง 

ในวปสนา  หรอแสงสวางเกดแตวปสนา ?) ครั นโอภาสนั นเกดข น 

แลว  พระโยคาวจรคด  (ต น) ไปวา "กอนแตน   โอภาสเหนปานน  ไมเคยเกดข นแกเราเลยหนา  เราเปนผ บรรลมรรค  เปนผ บรรลผลแลว 

เปนแน" ดังน แลว  ถอเอาส งท มใชมรรคเลย  วาเปนมรรคไป และ 

(ถอเอา) ส งท มใชผลเลย  วาเปนผลไป  เม อเธอเอาส งท มใชมรรค 

วาเปนมรรค  ส งท มใชผลวาเปนผลไปเสย  วปสนาวถ๑

  กเปนอันชะงัก 

ไป  เธอกปลอยมลกรรมฐาน๒ของตนเสย  นั งชมโอภาสอย นั งเอง 

กแลโอภาสน นั น  เกดข นแกภกษลางรป  ใหสวางอย เพยงท  (ค )บัลลังกเทานั น  ลางรปใหสวาง  (กวางออกไป  แตวา) อย ภายในหอง 

ลางรปใหสวาง  (ออกไป) กระท ังนอกหอง  ลางรปใหสวางไปทั ววหาร 

ลางรปใหสวางไปถงคาวต  (๑๐๐ เสน)...ถงก งโยชน...ถงโยชน...ถง ๒ โยชน...ถง ๓ โยชน  ฯลฯ  ลางรป  (โอภาสเกด) ทาใหม แสงสวางเปนอันเดยวกันแตพ นปฐพจนพรหมโลกชั นอกนษฐ  แต โอภาสไดเกดข นแดองคพระผ มพระภาคเจา  ใหสวางไปตลอดหม น 

๑-๒. มหาฎกาวา  วปสนาท ดาเนนไปโดยลาดับ  ช อวา  วปสนาวถ  สวนมลกรรมฐาน  กคอ 

วปสนาท บาเพญมานั นน ันเอง 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 113/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  113

โลกธาต๑  กเร อง  (ตอไป) น   เปนเร องของความมประมาณตางกัน 

แหงโอภาสนั น  ดังกลาวมา 

ไดยนวาพระเถระ ๒ รปนั ง  (ทาความเพยร) อย ภายในเรอนฝา สองชั น  ท จตตลบรรพต  กวันนั นเปนวันอโบสถกาฬปกษ  ทศทั งหลาย 

ถกปดดวยเพดานเมฆ  ความมดประกอบดวยองค ๔  เปนไปในตอน 

กลางคอ๒  ครั นแลวพระเถระรปหน งกลาวข นวา  "ทานครับ เวลาน  ดอกไมเบญจพรรณบนสงหาศน  (ทานเทาสงห ?) ท ลานพระเจดย ปรากฏแกผม" อกรปหน งกกลาวข นวา  "คณ  (ท ) คณบอก  (นะ)

ยังไมนาอัศจรรย  แตเด ยวน   ปลาและเตาในท   (น าไกลออกไป)

โยชนหน งในมหาสมทรปรากฏแกฉัน  (น ) ถงจะนาอัศจรรย !"อันวปสนปกเลสน   ยอมเกดข นแกสมถวปสนาลาภบคคล (ผ ได 

สมถและวปสนา) โดยมาก  สมถวปสนาลาภบคคลนั น เพราะความ 

ไมปรากฏข นแหงกเลสท ังหลายท สมาบัตขมไว๓  จงยังจตใหเกดข น 

๑. มหาฎกาอธบายเพ มเตมวา  ไมใชปรากฏเหนแตแสงสวาง  รปอะไร  ๆ  ท อย ในท  ๆแสงสวาง 

แผไปถง  กปรากฏเหนหมด  มปญหาวา  ท เหนน ัน  เหนดวยจักขวญญาณหรอเหนทางมโนวญญาณ 

ทานวา  ดเหมอนอาจารยท ังหลายกลาวา  รปในโอภาสน ันเปนส งพงร ทางมโนวญญาณเทาน ัน  ดัง 

ทานผ ไดทพจักข ๒. มดประกอบดวยองค ๔  คอ  (๑) เปนวันเดยวดับ  (๒) เปนเวลาเท ยงคน  (๓) ท เปนปาทบ 

(๔) เมฆปดทองฟา ๓. เบ องตนทานกลาววา  บาเพญวปสนามาถงช ันอทยัพพยานนปสนา  ไดช อวาอารัทธวปสสกแลว 

วปสนปกเลสจงเกดข น  แปลวา  เลยสมถะไปแลว  แตคาท ทานกลาวตรงน   ฟงเปนวา  ชั นสมถะ 

กมอปกเลสพวกน เกด  ถาเชนน ันมตองเรยก  "สมถปกเลส" หรอ  อน ง  เราเขาใจกันวา  ช ันสมถะ 

น ัน  กเลสรางับดวยอานาจสมาบัต  แตชั นวปสนา  กเลสรางับดวยอานาจญาณ  เฉยบกวาสมาบัต ข นไป 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 114/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  114

(คอคดไปวา) "เราเปนพระอรหันต " ดังพระมหานาคเถระผ อย  ณ  อจจังกวาลก (วหาร ?) ดังพระมหาทัตตเถระผ อย  ณ  หังกนก 

(วหาร ?) และดังพระจฬสมนเถระผ อย ท เรอนเปนท ทาความเพยร 

ช อเรอนนงเปณณกะ  ท จตตลบรรพต  ฉะนั น 

(ตอไป) น   เปนการแสดงเร อง ๆ หน ง  ในความทะนงตัวของ 

สมถวปสนาลาภบคคลนั น 

มเร องเลาวาพระมหาขณาสพผ มปฏสัมภทาแตกฉานรปหน ง  ช อ 

ธัมมทนนเถระอย ท ตลังคร  (วหาร?) เปนผ ใหโอวาทแกภกษสงฆ 

หม ใหญ  วันหน งทานนั งอย ในท นั ง  (พัก) กลางวันของทาน  แลว 

ราพงถง  (อาจารย) วา "กจแหงความเปนสมณะ  ของพระมหานาคเถระ 

ผ อย  ณ  อจจงกวาลก  (วหาร ?) อาจารยของพวกเรา  ถงท สดแลวหรอ 

ยังหนอ" กเหนความท พระมหานาคเถระนั นยังเปนบถชนเปนอย   และ 

ทราบดวยวา "เม อเราไมไป  ทานจักทากาลกรยาท ังท เปนบถชนเปน 

แน" จงโลดข นส เวหาสดวยฤทธ   (ลอดล วไป) ลงในท ใกลพระเถระ 

ผ นั งอย  ณ  ท นั ง  (พัก) กลางวัน  กราบแลวแสดง  (อาจรย) วัตร 

แลวนั งลงขางหน ง  แลวถกพระเถระทักวา  "อาวโส  ธัมมทนนะ 

ทาไมจงมาไมใชเวลา"๑  กเรยนวา  มาจะเรยนถามปญหา  ตอนั น 

ครั นพระเถระอนญาตวา  "ถามเกด  อาวโส  เราร จักกลาวแกให"๒ 

๑. หมายความวา  มาในเวลาทานกาลังพักกลางวัน  เชนน ันกระมัง 

๒. ชานมานา  กถยสสาม  การใชพหพจนเปนการแสดงความเคารพ น ทานเปนอาจารยจะแสดง 

ความเคารพศษยอยางไรกัน  ทานเรยงเพลนไปกระมัง 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 115/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  115

จงถามปญหา  (เสยตั ง) ๑,๐๐๐ ขอ  พระเถระกกลาว  (แก) ปญหา ท ถาม  ๆ  ไดไมของขัดเลย๑  ทน เม อเรยน  (สรรเสรญและถาม) วา 

ญาณของทานเฉยบอยางย ง  ธรรมอันน ๒  ทานไดบรรลเม อไร  พระ 

เถระกบอกวา  เม อ ๖๐  ป  (นับ) แตปน   (ถอยหลังไป) จงขอให ทานใช  (อภญญา) สมาธ  (ใหด) ทานกการใชสมาธน ไมเปนการ 

หนัก (อะไรเลย) จงวา ถากระนั นขอใหทานสรางชาง  (นรมต) ข น 

ตัวหน ง๓  ทานกสรางชางสรรพเศวต  (เผอกผองสรรพางค) ข น จง 

กลาว  (ตอไป) วา  ทน ขอใหทานทามันใหเปนอยางชางใบหผ ง  หางช  

มวนงวงไวในปาก  ทาเสยงโกญจนาทอยางนากลัว  (แลน) มาตรงหนา ทาน  พระเถระกทาอยาง  (ท ขอใหทา) นั น  แลวเหนอาการอันนากลัว 

ของชางซ ง  (แลน) มาโดยเรว  ก  (เกดกลัว) ตั งทาจะลกหน๔ 

พระเถระขณาสพจงเหยยดมอยดชายจวรทานไว  แลวเรยนวา  "ทาน 

(อาจารย) ข นช อวาความขลาดของพระขณาสพหามไม " ๕  ทานจงร  ความท ตนยังเปนบถชน  (ข น) ในกาลนั น  แลวกลาววา  "อาวโส 

๑. ปญหาตั ง ๑,๐๐๐  ทานมใชเวลาถามตอนกันเปนวัน ๆ หรอ  คดดไมเหนเหตวาทาไมทานจะตอง 

ขับเค ยวกับถงปานน ัน 

๒. ธรรมอันน   มหาฎกาวา  หมายถงปฏสัมภทาธรรม (?)

๓. คาวา  "เชอก" น ัน  ใชเรยกชางบาน  ท เขาใชเชอกผกแลว  เม อยังเปนชางเถ อน  ชางนรมต  กตอง 

เรยก  "ตัว" ไปกอน 

๔. กลัวส งท ตัวสรางข นมาเอง  ไมนาเปนเลย  อน ง  ตอนน เปนตอนท พรรณนาเร องความตอน 

โอภาสวปสนปกเลส  แตเร องท เลาน ไมเหนเก ยวกับโอกาส  กลายเปนเร องอภญญาแสดงฤทธ เอช 

อะไรไป 

๕. ปาฐะตก  น. ท ถกเปน... สารชช  นาม  น  โหต 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 116/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  116

ธัมมทนนะ  ขอเธอจงเปนท พ งพงของฉันดวยเถด" แลวนั นกระหยง 

(คอคกเขา) แทบเทา  (พระขณาสพ) พระเถระขณาสพจงวา  "ทาน 

(อาจารย) กระผมมากดวยตั งใจวาจักเปนท พ งพงของทานนั นแหละ 

ทายอยาคดไปเลย" แลวบอกกรรมฐานให  พระเถระรับกรรมฐาน 

แลวข นส ท จงกรม  ในยางเทาท  ๓  กไดบรรลผลเลศคอพระอรหัต๑ 

ไดยนมาวา  พระเถระเปนคนโทสจรต๒ 

ภกษ  (โยคาวจร) ทั งหลายผ เปน  (คนทะนง) ชนดน   (แล)

ยอมหวั นไหวในเพราะโอภาส 

[ญาณ]

ขอวา  ญาณ  ไดแกวปสนาญาณ  (ญาณในวปสนา) นัยวา ญาณอันคมกลาเฉยบแหลมย ง  มกาลังอันอะไร ๆ ลางมได  ดังวชราวธ 

ของพระอนทรท ปลอยออกไปแลว  (ไมมอะไรจะลางได) ฉะนั น  ยอม 

เกดข นแกพระโยค  (ผ ไดอทยัพพยญาณ) นั น ผ พนจพจารรปธรรม 

และอรปธรรมท ังหลายอย  [ปต]

ขอวา  ปต  กไดแกวปสนาปต  (ปตในวปสนา) นัยวา  ในสมัย 

(คอเวลาท เกดอทยัพพยญาณ) นั น  ปตทั ง ๕ อยางน   คอ  ขททกาปต 

๑. ทานเลารวบรัดเตมท  ใจเราพลกตามไมคอยทัน  ทานไดวปสนาญาณอยางสงกเพยงอทยัพพ-

ยานปสนา  แลวกหลงวปสนปกเลสอย ต ัง ๖๐ ป  บทจะสาเรจไดในไมก อดใจ !

๒. มหาฎกาหนนวา  คนโทสจรต  แมจะเปนคนกลา  แตบทจะกลัวกกลัวข นฉับพลัน  เพราะฉะน ัน 

จงตรัสร ไดเรว  เพราะบทจะคลายกคลายไดเรวเหมอนกัน  (ท เรยกวา  ขปปวราค)

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 117/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  117

ขณกาปต  โอกกันตกาปต  อพเพงคสปต  อพเพงคาปต  ผรณาปต  ยอมเกดแก พระโยคนั นเตมทั วสรระ๑ 

[ปสสัทธ]ขอวา  ปสสัทธ  กไดแกวปสนาปสสัทธ นัยวา  ในสมัย  (คอ 

เวลา) นั น ความกระวนกระวายแหงกายและจต  ยอมไมมเลยแกพระ 

โยคนั น  ผ นั งอย ในท  (สาหรับนั ง) ในกลางคน  หรอในท  (สาหรับ 

นั ง) ในกลางวันกตาม  ความหนักแหงกายและจตกไมม  ความกระดาง 

...ความไมควรแกการ...ความไข...ความโกงแหงกายและจตกไมม 

แตกายและจตของพระโยคนั น  ยอมรางับ  เบา  ออน  ควรแกการ 

แจมใส  ตรง  โดยแททเดยว๒  พระโยคนั น  มกายและจตอันธรรม 

มปสสัทธเปนตนท ังหลายน อนเคราะหแลว  ในสมัยนั น  ยอมไดเสวย 

ความยนดช ออมานส  (มใชของมนษยสามัญ)๓  ซ งพระผ มพระภาคเจา ทรงหมายถง  ตรัส  (พระพทธพจนน ) ไว  วา 

ความยนดชนดอมานส  ยอมมแกภกษ 

ผ เขาไปส สญญาคาร 

มจตสงบเหนแจง 

ธรรมโดยชอบอย   ภกษพจารณาเหน 

๑. มหาฎกาวา  เม ออทยัพพยานปสนาดาเนนส วถแลว  ปต  ๕  ยอมเกดข นตามลาดับ แตเฉพาะ 

ผรณาปตน ัน  มข นพรอมกับอทยัพพยญาณท ถงจดสดยอด 

๒. ปสสัทธ  (ความรางับ) ลหหา  (ความเบา) มทตา  (ความออน) กัมมัญญตา  (ความสมควร 

แกการ) ปาคญญตา  (ความคลองแคลว) อชกตา  (ความตรง) แหงกายและจตเปนเปนค  ๆ 

เรยกวา  ยคลธรรม ๖  มหาฎกาวา  บคลธรรม  ๖  น   ไมพรากจากกันและกัน  เพราะฉะน ัน เม อ 

ปสสัทธเกดแลว  อก  ๕  อยางน ันกเกดข นดวย  ในท น ทานจงนามากลาวรวมกันท ัง ๖ 

๓. หมายความวา  ไมใชความยนดในกามสขซ งเปนวสัยของสามัญมนษย 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 118/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  118

ความเกดข นและความเส อมไปแหงขันธ ทั งหลายทางไร  ๆ  (คอทางรปขันธหรอ 

ทางอรปขันธ ) กตาม  เธอยอมไดปต ปราโมทย  ปตปราโมทย  (เชน) นั น 

เปนน าอมฤตของทานผ ร ทั งหลาย๑ 

ปสสัทธอันสัมปยตดวยยคลธรรมมลหตา  (ความเบา) เปนตน  ท  ยังความยนดชนดอมานสน ใหสาเรจ  ยอมเกดข นแกพระโยค  (ผ ได อทยัพพยญาณ) นั น  ดังกลาวมาฉะน  

[สข]

ขอวาสข  กไดแกวปสนาสข  (คอเจตสกสขท สัมปยตดวยวปสนาจต )

นัยวา  ในสมัยนั น  ความสขอันประณตย งท แผไปท ังรางกาย  ยอมเกดข น 

แกพระโยคนั น 

[อธโมกข]ขอวา  อธโมกข  ไดแกศรัทธา  ดวยวา  ศรัทธาท สัมปยตกับ 

วปสนานั นแหละ 

เปนศรัทธามกาลังยังจตและเจตสกใหผองใสอยาง 

ล าเลศ  ยอมเกดข นแกพระโยคนั น๒ 

๑. ข. ธ. ๒๕  ๖๖  ศัพท  อมต  ในคาถาน   จะหมายถง อมตธรรม  หรอพระนพพานหาไดไม เพราะปตปราโมทยน   เปนเพยงธรรมท เกดข นในวปสนาเทาน ัน ในท น จงแปล  อมต  วาน าอมฤต 

หมายความวา  เปนชนดน าทพยของเทวดา ๒. มหาฎกาวา  อธโมกข  น   มใชอันเดยวกับอธโมกข  ในเยวปนกฌจตสก  (ซ งเปนกศลกได 

อกศลกได) ทานจงแกวา  ไดแกศรัทธา  ศรัทธาน เลากมไดเปนไปทางความเช อกรรมเช อวบาก 

หรอเช อพระรัตนตรัย  แตเปนเหตแหงความผองใสอยางย งของสัมปยตธรรม  เพราะปราศจาก 

เคร องเศราหมองของจต 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 119/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  119

[ปคคาหะ]

ขอวา  ปคคาหะ  ไดแกวรยะ  ดวยวา  วรยะท สัมปยตกับวปสนา 

นั นเอง  เปนวรยะท ไดประคองไวอยางดไมอยอนนักไมตงนัก  ยอม 

เกดข นแกพระโยคนั น 

[อปฏฐาน]

ขอวา  อปฏฐาน  ไดแกสต  ดวยวา  สตอันสัมปยตกับวปสนา นั นแหละ  ท เขาไปตั งอย อยางด  ตั งอย อยางมั งคง  เปนหลักไมหวั นไหว 

เชนกับภเขาหลวง  ยอมเกดข นแกพระโยคนั น  เธอคานงนกหนวง 

กาหนดในใจพจารณาดฐานะใด  ๆ  ฐานะนั น ๆ  กแลนไหลเขาไป 

ปรากฏแกเธอดวยสต  ดจปรโลกปรากฏแกทานผ มทพจักษฉะนั น 

[อเบกขา]ขอวา  อเบกขา  หมายเอาวปสนเบกขา  (อเบกขาในวปสนาจต)

และอาวัชนเบกขา  (อเบกขาในอาวัชนจต) ดวย  ดวยวา  ในสมัยนั น 

ทั งวปสนเบกขาอันเปนความเปนกลาง  (คอวางเฉย) ในสังขารทั งปวง 

อยางมกาลังกเกดข น ท ังอาวัชนเบกขาในมโนทวารกเกดข นแกพระโยค นั น  อันอเบขานั น  เม อพระโยคนั นอาวัชนาการถงฐานะนั น  ๆ  ยอม 

นาไปอยางกลาแขง  ดังวชสธของพระอนทรท ปลอยไปแลว  ดังหอก 

อันรอนท ปกลงไปในหอใบไมฉะนั น 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 120/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  120

[นกันต]ขอวา  นกันต  ไดแกวปสนานกันต  (ความพอใจในวปสนา) ดวย 

วา  ความพอใจอยางสขมมอาการสงบ  ทาความไยดในวปสนาอันประทับ 

ประดาไปดวยวปสนปกเลสท ังหลายมโอกาสเปนตน  ดังกลาวมานั น 

ยอมเกดข นแกพระโยคนั น  ซ งเปนส งท เธอไมอาจแมแตจะกาหนด 

จับไดวามันเปนกเลส 

กแลเม อโอภาสเกดข นฉันใด  แมเม ออปกเลสท เหลอนั นอยางใด 

อยางหน งเกดข นกฉันนั น  พระโยคาวจรกคด  (ต น) ไปวา  "กอนแตน  

ญาณเหนปานน   ไมเคยเกดข นแกเราเลยหนา...ปต...ปสสัทธ...สข...อธโมกข...ปคคาหะ...อปฏฐาน...อเบกขา...นกันตเหน 

ปานน   ไมเคยเกดข นแกเราเลยหนา  เราเปนผ บรรลมรรค  เปนผ  บรรลผลแลวเปนแน" ดังน แลว ถอเอาส งท ใชมรรคเลย  วาเปน 

มรรคไป  และ  (ถอเอา) ส งท มใชผลเลย  วาเปนผลไป  เม อเธอ 

ถอเอาส งท มใชมรรค  วาเปนมรรค  ส งท มใชผล  วาเปนผลไปเสย 

วปสนาวถกเปนอันชะงักไป  เธอกปลอยมลกรรมฐานของตนเสย  นั ง 

ชมนกันตอย นั นเอง  แล 

[อปกเลส ๑๐ แจกเปน ๓๐  กได]กแลในวปสนปกเลส ๑๐ น   วปสนปกเลส (๙) มโอภาสเปนตน 

ทานเรยกวาอปกเลส  เพราะเปนวัตถ  (คอเปนท ตั งท เกด) แหงอปกเลส 

มใชเพราะเปนอกศล  แตนกันตเปน  (ตัว) อปกเลสดวย  เปนวัตถ 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 121/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  121

แหงอปกเลสดวย  อน ง  วาโดยเปนวัตถ  วปสนปกเลสท ังหลายนั น 

กเปน  ๑๐  แตวาโดยคาหะ  (ความถอ) เปน  ๓๐ ถวน  เปนอยางไร 

กอปกเลสเปน ๓๐ ถวน  ดวยอานาจคาหะ  ดังน   คอ  เม อถอเอาวา "โอภาสเกดข นแกเรา" ดังน   กเปนทฏฐคาหะ  (ความถอเอาดวยอานาจ 

ทฏฐ) เม อถอเอาวา  "โอภาสนาชอบใจหนอเกดข น" ดังน   กเปน 

มานคาหะ  (ความถอเอาดวยอานาจมานะ) เม อเพลนชมโอภาสอย  กเปนตัณหาคาหะ  (ความถอเอาดวยอานาจตัณหา) ในโอภาสมคาหะ 

๓ ดวยอานาจทฏฐมานและตัณหา  ดังกลาวมาฉะน   แมในอปกเลส 

ท เหลอทั งหลายกอยางนั น 

พระโยคาวจรผ ไมฉลาดไมคงแกเรยน  ยอมหวั นไหวไป  ยอม 

ฟ  งซานไปในเพราะอปกเลสมโอภาสเปนตน  ดวยอานาจแหงคาหะ ๓ 

นั น  ยอมตามเหนอปกเลสมโอภาสเปนตน  แตละอยางวา  "นั นเปน 

ของเรา  เราเปนนั น  นั นเปนอัตตาของเรา" เพราะเหตนั น  พระ 

โบราณาจารยท ังหลายจงกลาว  (เปนคาถา) ไววา "

พระโยคาวจร  (

ผ  ไมฉลาด)

ยอมหวั นไหว 

 ไปตาง  ๆ  ในเพราะโอภาส...ญาณ...ปต ...ปสสัทธ...สข...อธ โมกข...ปคคาหะ...

อปฏฐาน...อเบกขา  ( ในวปสนา) และ 

อเบกขาในอาวัชนะ...นกันต  ซ งเปน 

เคร องสะด งสะเทอนแหงจต"

ฝายพระโยคาวจรผ ฉลาดเปนบัณฑตคงแกเรยน  ถงพรอมดวย 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 122/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  122

พทธ  (ร โทษและคณ) เม ออปกเลสมโอภาสเปนตนเกดข นแลว  ยอม 

กาหนดพจารณาเหนมันดวยปญญาอยางน วา  "โอภาสน เกดข นแกเรา 

แลวละ  กแตวาโอภาสน นั นไมเท ยง  เปนส งท ถกปรงแตงข น  อาศัย 

(ปจจัย) เกดข น  มความส นไปเปนธรรมดา  มความเส อมไปเปน 

ธรรมดา  มความคลายไปเปนธรรมดา  มความดับไปเปนธรรมดา"ดังน บาง  หรอมฉะนั น  ความพจารณาเหนอยางน   ยอมมแกเธอวา "ถาวาโอภาสพงเปนอัตตาไซร  จะถอเอาวา  มันเปนอัตตากควรละ 

แตน มันเปนอนัตตาแท  มาถอเอาวามันเปนอัตตา เพราะเหตนั น 

โอภาสนั นจงเปนอนัตตา  โดยความหมายวา  ไมเปนไปในอานาจ (ของ 

ใคร ๆ) เปนส งไมเท ยง  โดยความหมายวา  มแลวกไมม  เปนทกข โดยความหมายวา  ถกความเกดและความเส อมบบคั น" ดังน บาง 

คาพรรณนาทั งปวงพง  (นามากลาว) ใหพสดารโดยนัยท กลาว 

แลวในอรปสัตตกะเถด  อน ง  คาพรรณนาในโอภาสเปนฉันใด  แม ในอปกเลสท เหลอกฉันนั น 

พระโยคาวจรนั น ครั นพจารณาเหนอยางนั นแลว  กยอมเขาใจ 

โอภาสไดวา  "นั นไมใชของเรา  เราไมเปนนั น  นั นไมใชอัตตาของเรา"ยอมเขาใจญาณ ฯลฯ นกันตไดวา  "นั นไมใชของเรา  เราไมเปนนั น 

นั นไมใชอัตตาของเรา" เม อเขาใจไดอยางนั นอย   กไมหวั นไหว 

ไมสะด งสะเทอนในเพราะอปกเลสมโอภาสเปนตน  เหตนั น พระ 

โบราณาจารยท ังหลายจงกลาว  (เปนคาถา) ไววา "ปญญาของพระโยคาวจรผ ใดเช ยวชาญ 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 123/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  123

(คอร เทา) ฐานะ  (ท ตั งท เกดอปกเลส) ๑๐ น  พระโยคาวจรผ นั น  ยอมเปนผ ฉลาดในธัม-

มทธัจจะ  (ความต นอปกเลสวาเปนธรรม)

และยอมไมถงซ งความฟ  งซานไป"*

[สรปความ]

พระโยคาวจรนั น  เม อไมถงซ งความฟ  งซานไปอยางน   กถางชัฏ 

คออปกลส ๓๐ ประการนั นไดแลว  กาหนดทางและมใชทางลงไดวา "ธรรมท ังหลายมโอภาสเปนตน  มใชทาง  สวนวปสนาญาณอันพนจาก 

อปกเลสดวยดาเนนไปตามวถ  (ของวปสนา) เปนทาง"

ญาณของพระโยคาวจรนั น  อันร ทางและมใชทางวา  น เปนทาว 

น มใชทาง  ตั งอย อยางน   พงทราบวา  ช อมัคคามัคคญาณทัสนาวสทธ กแลดวยวสทธเพยงเทาน   เปนอันพรโยคาวจรนั นไดทาความ 

กาหนดสัจะได ๓ แลว  กาหนดไดอยางไร  เบ องแรก  ในทฏฐวสทธ ดวยการกาหนดนามรป  กเปนอันไดทาความกาหนดทกขสัจ  ในกังขา-

วตรณวสทธ 

ดวยการกาหนดจับปจจัย  (

ของนามรป)

กเปนอันไดทา 

ความกาหนดสมทัยสัจ  ในมัคคามัคคญาณทัสนาวสทธน   ดวยการเลอก 

เอาแตทางท ถก กเปนอันไดทาความกาหนดมรรคสัจ  การกาหนด 

สัจจะ ๓  เปนอันพรโยคาวจรนั นทาได  ดวยญาณอันเปนโลกยะน เอง 

ดังกลาวมาฉะน กอน 

* บาทท  ๔  คาถาน   ปาฐะพมพไววา  น จ วกเขป  คจฉต ขัดลักษณะฉันท  เขาใจวา  ท ถเปน 

น  วกเขป จ  คจฉต 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 124/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  124

ปรเฉทท   ๒๐ 

ช อมัคคามัคคญาณทัสนาวสทธนเทศ 

ในอธการแหงปญญาภาวนา ในปกรณวสทธมรรค 

อันขาพเจาทาเพ อประโยชนแกความปราโมทยแหงสาธชน 

ดังน  

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 125/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  125

[ปฏปทาญาณทัสนาวสธนเทศ]

สวนวปสนาท ถงยอดวยอานาจแหงญาณ  ๘  และญาณท  ๙ คอ 

สัจจานโลมกญาณ  น แลช อปฏปทาญาณทัสนวสทธ กแลในคาวา  (แหงญาณ) ๘ นั น  พงทราบ (วาไดแก) ญาณ ๘ น  

คอ อพยัพพยานปสนาญาณอันพนจากอปกเลส  นับวาเปนวปสนาท  ดาเนนไปตามวถ  ภังคานปสนาญาณ ภยตปฏฐานญาณ  อาทนวาน-ปสนาญาณ  นพพทานปสนาญาณ  มญจตกัมยตาญาณ  ปฏสังขาน-ปสนาญาณ  สังขารเบกขาญาณ คาวาญาณท  ๙  คอสัจจานโลมกญาณ 

นั น  เปนคาเรยกอนโลมญาณ  เพราะเหตนั น  พระโยคาวจรผ ใครจะ 

ทาปฏปทาญาณทัสนวสทธนั นใหถงพรอม  จงควรทาความเพยรในญาณ 

เหลานั น  โดยทาอทยัพพยญาณท พนจากอปกเลสท ใหเปนขอตน 

[บาเพญอทยัพพยญาณซ า]หากคาถามวา  "ทาความเพยรในอทยัพพยญาณซ า  มประโยชน 

อะไร?" ดังน ไซร  พงตอบวา  "มประโยชนท จะไดกาหนด  (ไตร)

ลักษณะใหชัดข น  " เพราะอทยัพพยญาณในหนหลัง  เปนญาณเศรา-หมองไปดวยอปกเลส ๑๖  ไมอาจกาหนดไตรลักษณะใหชัดตามสภาพ 

ท เปนจรงได  ตอพนจากอปกเลสแลวจงอาจ เหตนั น  จงควรทาความ 

เพยรในอทยัพพยญาณน ซ าอก  เพ อกาหนด (ไตร) ลักษณะใหชัดข น 

กลักษณะท ังหลายยอมไมปรากฏ  เพราะอะไรปดบังไว  เหตไมมนสการ 

ถงอะไร ? อันดับแรก  อนจจลักษณะไมปรากฏ  เพราะถกสันตตปดบังไว 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 126/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  126

เหตไมมนสการถงความเกดข นและความเส อมไป  ทกขลักษณะไม ปรากฏเพราะถกอรยาบถปดบังไว  เหตไมมนสการถงความถกบบคั นอย  

เนอง  ๆ  อนัตตลักษณะไมปรากฏเพราะถกฆนะ  (กล มกอน) ปดบัง 

ไว  เหตไมมนสการถงความแยกจากกันไดแหงธาตตาง ๆ ตอเม อ 

สันตตถกทาใหยกเลกไป  เพราะกาหนดจากความเกดข นและความเส อม 

ไปได  อนจจลักษณะจงปรากฏตามสภาพท เปนจรงได  เม ออรยาบถ 

ถกเพกเพราะมนสการถงความถกบบคั นอย เน อง  ๆ  ทกขลักษณะจง 

ปรากฏตามสภาพท เปนจรงได  เม อทาฆนวนพโภค  (ยอยกอนออก) ได 

เพราะแยกธาตตาง ๆออก อนัตตลักษณะจงปรากฏตามสภาพท เปนจรง 

ได [วภาคไตรลักษณะ]

อน ง  ในไตรลักษณะน   พงทราบวภาค  (ดัง) น  คอ  ส งท ไมเท ยง 

ลักษณะของความไมเท ยง  ส งท เปนทกข  ลักษณะของความเปนทกข ส งท เปนอนัตตา  ลักษณะของความเปนอนัตตา 

ในวภาคนั น ขันธ ๕ ช อวา  ส งท ไมเท ยง  เพราะอะไร  เพราะ 

ภาวะ คอมันมความเกดข นความเส อมไป  และความเปล ยนแปลงไป 

หรอเพราะความท มันมแลวกไมม ความเกดข นความเส อมไป และ 

ความเปล ยนแปลงไป  หรอความแปรไปแหงอาการ  กลาวคอความท ม แลวกไมม  เปนลักษณะของความไมเท ยง 

อน ง ขันธ ๕ นั นเอง  ช อวาเปนทกข  เพราะบาลวา  "ยทนจจ ต  ทกข-*  ส งใดไมเท ยง  ส งนั นยอมเปนทกข" เพราะอะไร เพราะ 

* ส. สฬา. ๑๘/๑ 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 127/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  127

ความถกบบคั นอย เนองนตย  อาการคอความถกบบคั นอย เนองนตย เปนลักษณะของความเปนทกข 

อน งเลา  กขันธ ๕ นั นแหละ  ช อวาเปนอนัตตา  เพราะบาลวา "ย  ทกข  ตทนตตา-*  ส งใดเปนทกข ส งนั นยอมเปนอนัตตา  " เพราะ 

อะไร  เพราะความไมเปนไปในอานาจ  (ของใคร) อาการคอ 

ความไมเปนไปในอานาจ  (ของใคร ๆ) เปนลักษณะของความเปน 

อนัตตา พระโยคาวจรวผ น   ยอมกาหนดหมายลักษณะ ๓  ละขันธ ๕ 

ท ังปวงน นั นตามสภาพท เปนจรงได  ดวยอทยัพพยานปสนาญาณท  ผองพนจากอปกเลสแลว นับเปนวปสนาอันดาเนนไปตามวถ  เม อ 

เธอกาหนดหมายไดอยางนั นแลว  พนจพจารรปธรรม  และอรปธรรม 

ท ังหลายวาไมเท ยงเปนทกขเปนอนัตตาไปแลว  ๆ เลา ๆ  ญาณนั นยอม 

จะเปนไปคมกลา  สังขารทั งหลายกจะปรากฏ  (โดยเกดดับ) เรวครั น 

ญาณเปนไปคมกลา  ครั นสังขารทั งหลายปรากฏเรว ญาณยอมไมประสบ 

(คอไมถอเอา  ปลอยเสย) ซ งความเกดข น  หรอความตั งอย   หรอ 

ความเปนไป  หรอนมตกตาม สต  (คอความระลกร ) ตั งแนอย แต ในความส น ความเส อม  ความแตก  ความดับเทานั น 

[ภังคานปสนาญาณ]

เม อพระโยคาวจรนั นเหนอย วา  "ส งท เกดข นเปนสังขารช อดังน  

* ส. สฬา. ๑๘/๑ 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 128/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  128

แลวยอมดับไปอยางน " วปสนาญานช อภังคานปสนายอมเกดข นใน 

ฐานะนั น (คอในกาลท ปลอยขางเกดเสย  ทาในใจแตขางดับอยางเดยว?)

ซ งทานหมายกลาวไว  (ในปฏสัมภทามรรค) วา  "ถามวาปญญาในการ 

พจารณาอารมณแลวตามเหน  (แต) ความแตกดับ  ช อวา วปสนาญาณ 

เปนไฉน? จตมรปเปนอารมณเกดข นแลวยอมแตกดับ  ภกษพจารณา อารมณนั นแลว  ยอมตามเหนความแตกดับแหงจตนั น  คาวาตามเหน 

(นั น) คอตามเหนอยางไร  ? คอตามเหนโดยความไมเท ยง  มใช โดยความเท ยง  ตามเหนโดยความเปนทกข  มใชโดยความเปนสข 

ตามเหนโดยความเปนอนัตตา  มใชโดยความเปนอัตตา  ยอมเบ อหนาย 

มใชยนด  ยอมคลายกาหนัด  มใชกาหนัด  ยอมดับเสย  มใชใหเกดข น 

ยอมสลัดท งเสย  มใชถอไว  เม อตามเหนโดยความไมเท ยง  ยอมละ 

นจจสัญญา  (ความสาคัญวาเท ยง) ได  เม อตามเหนโดยความเปนทกข ยอมละสขสัญญา  (ความสาคัญวาเปนสข) ได  เม อตามเหนโดยความ 

เปนอนัตตา  ยอมละอัตตสัญญา  (ความสาคัญวาเปนอนัตตา) ได  เม อ 

เบ อหนาย  ยอมละนันท (ความเพลดเพลนยนด) ได  เม อคลาย 

กาหนัด  ยอมละราคะได  เม อดับเสย  ยอมละสมทัยได  เม อสลัด 

ท งเสย  ยอมละความยดถอได จตมเวทนาเปนอารมณ...มสัญญาเปนอารมณ...มสังขารเปน 

อารมณ...มวญญาณเปนอารมณ...มจักษเปนอารมณ  ฯลฯ  มชรา มรณะเปนอารมณเกดข นแลว  ยอมแตกดับ ฯลฯ  เม อสลัดท งเสย 

ยอมละความยดถอได 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 129/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  129

การพจารณา  (อารมณ) ท เล อนวัตถ (คออารมณ) ไดดวย  เปล ยนสัญญา (คอ 

ความกาหนดหมาย) ไดดวย มกาลังในการ 

นกหนวงไดดวย (นั น) ช อวา ปฏสังขา-วปสนา  (เหนแจงโดยการพจารณาเหน)

การพจารณาท กาหนดอารมณทั ง ๒ สวน 

(คอทั งท เหนแลวทั งท ม ไดเหนเพราะเปนอดต 

อนาคต) วามสภาพเปนอันเดยวกัน  ตาม 

อยางอารมณ  (ปจจบันท พจารณาเหน) คอ 

ความท นกนอมลงไปในน โรธ  (คอความดับ)

นั นแหละ ช อวา  วยลักขณวปสนา  (เหนแจง 

 ในลักษณะเส อม)

พจารณาอารมณ  (แรก) ดวยแลว*ตาม 

เหนความดับดวย  ความปรากฏโดยความ 

วางเปลา (มข น) ดวย  (นั น) ช อวา  อธ-

* ปฏสงขา  เปนนามกได เปนกรยากได  เชน  ปฏสงขา  ในบาล  ปฏสงขาโย...

เทากับ  ปฏสงขาย  (เปนตนาทปจจัย) ในท ทานกแกเปนกรยา  คอเปนชานตวา  เม อเปนเชนน ัน 

ทางสัมพันธกเปนปพกาลกรยาในอนปสสตขางหลังไป  แตทางประโยคม จ  สมจจัย  กากับอย ทก 

บาท  อันบทหรอประโยคท เปนสมจจัยน ัน  ยอมมรปเสมอกัน  คอเปนนามหรอกรยากเปนเสมอกัน 

แตน ประโยคหนากับประโยคหลังมกรยาไมเสมอกัน  จงเปนสมจจัยชนดพเศษ  เหนวาถาเอาเปน 

นามเสยท ังหมด  กจะส นปญหา คอเปนปฏสงขา  อนปสสนา  และ  อปฏฐาน  ซ งในท สดตอนแก คาอธปาวปสสนา  (หนา ๒๘๐  บรรทัดสดทาย) ทานกทาอยางน   คอเปนนามทกบท 

น ันเอง 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 130/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  130

ปญญาวปสนา  (เหนแจงเปนอธปญญา)ภกษผ ฉลาดในอนปสนา  ๓  และใน 

วปสนา  ๔  ยอมไมหวั นไปในเพราะทฏฐ ตาง ๆ เหตท มความฉลาดในอปฏฐาน ๓ 

แล 

การพจารณานั นจัดเปนญาณ  เพราะการพจารณานั นมความหมาย 

วาร   จัดเปนปญญา  เพราะมความหมายวาร ทั ว  เหตนั น  จงกลาวไววา ปญญาในการพจารณาอารมณแลวตามเหน  (แต) ความแตกดับ  ช อวา 

วปสนาญาณ  ดังน ๑ 

[อธบายบาล]อรรถาธบายในบาลนั น  พงทราบดังน  คาวา  "อารมมณ-

ปฏสงขา-พจารณาอารมณ" ความวา  พจารณาแลว  คอร แลว  ได แกเหนแลว ซ งอารมณอยางใดอยางหน ง  โดยความส น  โดยความ 

เส อม ๒  คาวา  "ภงคานปสสเน  ปา-ปญญาในการตามเหนความ 

๑. ข. ป. ๓๑/๘๓  บาททายแหงคาถาท  ๑  และ ๓  ท ปาฐะพมพแยกไวเปน  ปฏสงขา วปสสนา  และ  อธปา วปสสนา  น ัน  นาจะเรยงตดกันเปน  ปฏสงขาวปสสนา อธปาวปสสนา  เปนช อของวปสนาแตละข ัน  เขาแถวกัย  วยลกขณวปสสนา  ในคาถ 

ท  ๒ 

๒. หมายความวา  ปฏสงขา-พจารณา  ในท น ไดแกร  และร น ันกหมายเอาเหนโดยความส น 

ความเส อมน ันเอง เพราะประสงคเอาภังคานปสนา 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 131/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  131

แตกดับ" เปนตน ความวา  ปญญาในการตามเหนความแตกดับแหง 

ความร ท พจารณาอารมณ โดยความส นความเส อมเกดข นนั น  อันใด 

อันน เรยกวา  วปสนาญาณ  ถามวา  ญาณนั นเปนไฉน ? น เปนความ 

(อธบาย) แหงกเถตกัมยตาปจฉา  เปนอันดับแรก 

อันดับตอนั น  ญาณนั นเปนประการใด  จะแสดงประการนั น 

ทานจงกลาวคาวา "รปารมมณตา-มรปเปนอารมณ" เปนอาท ในคาเหลานั น  คาวา  รปารมมณตา  จตต  อปปชชตวา  ภชชต 

ความวา  "จตมรปเปนอารมณเกดข นแลวยอมแตกดับไป" หรอนัยหน ง 

ความวา  "จตเกดข นในความเปนจตมรปเปนอารมณแลวยอมแตกดับ 

ไป"*

คาวา  "ต  อารมมรณ  ปฏสงขา-พจารณาอารมณนั นแลว"ความ 

วา  พจารณาแลว คอร แลว  ไดแกเหนแลว  ซ งรปปารมณนั น  โดย 

ความส น  โดยความเส อม 

คาวา  "ตสส  จตตสส  ภงค  อนปสสต-ยอมตามเหนความ 

แตกดับแหงจตนั น "

ความวา 

รปารมณ 

นั น 

อันจตดวงใดเหนแลว 

โดยความส นความเส อม ภกษยอมตามเหนความแตกดับแหงจตดวงนั น 

ดวยจตอกดวงหน ง  เหตนั น  พระโบราณาจารยท ังหลายจงกลาวไววา "าต  จ  าณ  จ  อโภป  วปสสต-พระโยคาวจรยอมเหนแจง 

* ความนัยแรก  ตา. ท อารมมณตา  ทานเหนเปนสกัตถปจจัย  ไมมอรรถอะไร  มหาฎกา ชักตัวอยางวา  เชน  เทวตา  กเทากับ  เทโว  น ันเอง  สวนความนัยหลัง ทานอธบายเปน  ภมมตเก 

ปจจตตวตน  คอปฐมาวภัตใชในอรรถสัตมวภัต  ถาใชอยางน   นาจะเรยงตดกับบทหลังเปน 

รปรมมรณตาตตต เปนสัตมตัปปรสสมาส 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 132/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  132

ซ งส งท ถกร   (คออารมณ) ดวย  ซ งตัวร  (คออนปสนาญาณ) ดวย 

ทั ง ๒ อยาง  " ดังน  

กแลคาวา  "อนปสสต-ยอมตามเหน" ในขอน   ไดแกเหนเน อง 

ไป  หมายความวา  เหนเนอง ๆ ดวยอาการหลายอยาง  เพราะเหตนั น 

ทานจงกลาวไววา  "คาวาตามเหน  (นั น) คอตามเหนอยางไร ? คอ 

ตามเหนโดยความไมเท ยง" ดังน เปนตน 

ในอาการเหลานั น เหตใด  อันความแตกดับยอมเปนปลายสด 

แหงอนจจตา  เพราะเหตนั น  พระโยคาวจรผ เปนภังคานปสสกนั นจง 

ตามเหนสังขารทั งปวงโดยความไมเท ยง  มใชโดยความเท ยง ลาดับนั น 

เพราะความท ส งท ไมเท ยงกเปนทกข  และเพราะความท ส งท เปนความทกข กเปนอนัตตา  จงตามเหนสังขารทั งปวงนั นแหละโดยความเปนทกข มใชโดยความเปนสข  ตามเหนสังขารทั งปวงนั นแหละโดยความเปน 

อนัตตา  มใชโดยความเปนอัตตา  อน ง  เหตใด  ส งใดไมเท ยงเปน 

ทกขเปนอนัตตา  ส งนั นกไมพงนยมยนด  และส งใดไมพงนยมยนด กไมพงกาหนัดในส งนั น  เพราะเหตนั น  พระโยคาวจรผ นั นจงเบ อหนาย 

มใชยนด จงคลายกาหนัด  มใชกาหนัด  ในสังขารท เหนแลววาไมเท ยง 

เปนทกขเปนอนัตตา  ตามแนวภังคานปสนานั น 

เธอไมกาหนัดอย อยางนั น  กช อวา ยังราคะใหดับ  มใชใหเกดข น 

หมายความวา  ไมทาใหเปนสมทัย  (กอข น) ได  ดวยญาณอันเปน 

โลกยะนั นแล*กอน  หรออกนัยหน ง  เธอเปนผ คลายกาหนัดอยางนั น 

* มหาฎกาวา  ญาณช ันน   สามารถเพยงใหถงวกขัมภนนโรธ  คอดับไดดวยขมไว  (ไมถง 

สมจเฉท) จงวาเปนญาณโลกยะ 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 133/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  133

แลว  เธอยังสังขารท เหนแลว  (คอท ปรากฏบัดน ) ใหดับ มใชใหเกด 

ข น ฉันใด  กยังสังขารแมท ไมไดเหน (คอเปนอดตอนาคต) ใหดับ 

มใชใหเกดข น ดวยอานาจอันวยญาณ  (คอร โดยอนโลมหรออนมาน 

ตามท ปรากฏแลว) ฉันนั น  หมายความวา  ทาในใจแตขางดับ  ดแต ความดับของมันขางเดยว  ไมดความเกด 

เธอปฏบัตไดอยางนั นแลว  กช อวา  สสัดท ง  (สังขาร) ได  มใช ถอเอาไว  ขอน มอธบายอยางไร ? อธบายวา  แมอนปสนา  ม อนจจานปสนาเปนตนน   กเรยกไดวา  เปนปรจจาคปฏนสสัคคะ  (สลัดท ง 

โดยการสละเสย) และเปนปกขันทปฏนสสัคคะ  (สลัดท งโดยแลนไป 

เสย)๑  เพราะสละกเลสท ังหลายเสยพรอมทั งขันธและอภสังขาร  (คอ 

กรรม)๒  ดวยอานาจตทังคปหาน  และเพราะดวยการเหนโทษใน 

สังขตธรรม  จงแลนไปเสยในพระนพพาน  อันตรงกันขามกับสังขต-

ธรรมนั น  โดยกรยาท นอมใจไปพระนพพานนั น  เหตนั น  ภกษ ผ ประกอบพรอมดวยอนปสนามอนจจานปสนาเปนตนนั น  จงสละกเลส 

ท ังหลายได  และแลนไปในพระนพพานไดดวย  โดยนัยดังกลาวแลว 

ท ังไมยดเอากเลสท ังหลายไวโดยทาใหมันเกดข น  ไมยดเอาอารมณ ท เปนสังขตธรรมไว  โดยความท ไมเหนโทษ  เพราะฉะนั น  ทานจง 

วา  ปฏนสสชชต  โน  อาทยต-สลัดท งเสย  มใชถอไว 

๑. ทานแกดังน   กเทากับบอกวา  ศัพทปฏนสสัคคะ มอรรถ ๒ อยาง  สละกได แลนไปเสยกได 

๒. มหาฎกาชวยขยายความวา  เม อจะกเลสได  กช อวาละกรรม อันมกเลสน ันเปนเหต  และ 

ขันธอันเกดแตกรรมน ันไดดวย 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 134/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  134

ทน   การละธรรมท ังหลายใด๑ไดดวยญาณเหลานั น  ยอมมแก พระโยคาวจรนั น  จะแสดงการละธรรมท ังหลายนั น  ทานจงกลาววา "เม อตามเหนโดยความไมเท ยง  ยอมละนจจสัญญาได" ดังน เปนตน 

ในคาเหลานั น  คาวา  "นนท-เพลดเพลนยนด" ไดแกตัณหาอันเปน 

ไปกับดวยปต  (ความปล มใจ) คาท เหลอมนัยอันกลาวมาแลวนั นแล 

[อธบายความคาถา]สวนในคาถาทั งหลาย  (พงทราบอรรถาธบายดังตอไปน ) คาวา 

"วตถสงกมนา-เล อนวัตถ" ความวา  การพจารณาท เหนความดับแหง 

รปแลวเล อนไปส วัตถอ นจากวัตถแรก  ดวยสามารถเหนความดับแม แหงจตดวงท เหนความดับ  (แรก) นั นอก๒  คาวา  "ส  าย  จ  ววฏฏนา -เปล ยนสัญญาไดดวย" คอการพจารณาท ละขางความเกดเสยแลว ตั ง 

แนอย แตในขางความเส อม  คาวา  "อาวชชนาพลเจว-มกาลังใน 

การนกหนวงไดดวย " อธบายวา  เหนความดับแหงรปแลวสามารถใน 

การนกหนวง  (อารมณ) ไมขาดระยะ เพ อเหนความดับแหงจตดวงท ม 

ความดับ  (

ของรป)

เปนอารมณอก 

คาวา  "

ปฏสงขา 

วปสสนา"

หมายความวา  การพจารณาอารมณนั น ช อวา  ภังคานปสนา 

๑. ปาฐะฉบันของเราเปน  เสสธมมาน แตของพมาเปน  เยส  ธมมาน  เหนวาฉบับหมา เขาทวา  เพราะธรรมท ละไดดวยญาณเหลาน ัน  ยังไมไดกลาวมากอนเลยสักขอ  จะใช  เสส-

ท เหลอ  กระไรได ๒. มหาฎกาวา  วัตถกคออารมณมรปเปนตนน ันเอง  ทานเรยกวัตถ  เพราะอารมณเปนท ต ัง 

แหงความเปนไปของวปสนา 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 135/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  135

ขอวา  "อารมมณานวเยเนว  อ โภ  เอาววฏนา - การะพจารณา ท กาหนดอารมณทั ง ๒ สวนวามสภาพเปนอันเดยวกัน ตามอยางอารมณ 

นั นแหละ" ความวา  กาหนดอารมณท ังสองสวน  โดย  (วา) มสภาพ 

อยางเดยวกัน ดังน วา  "สังขาร  (ปจจบัน) น   แตกดับอย อยางใด 

แมสังขารในอดตกแตกดับมาแลว  สังขารในอนาคตเลา  กจักแตกดับ 

อยางนั น" ตามอยางคอตามแบบอารมณท เหนแลวโดยประจักษนั นแหละ 

ความขอน   แมพระโบราณาจารยทั งหลายกไดกลาวไววา "พระโยคาวจรผ มความเหนความจดแลว 

 ในสังขารอันมอย   (คอท เปนปจจบัน) ยอม 

นาความเหนตามแบบความเหนอันนั นไป 

( ใช) ในสังขารท เปนอดตและอนาคต 

(ดวย) วา  สังขารทั งปวงมความแตกทาลาย 

 ไปเปนปกต  ดังหยาดน าคาง  เม อดวง 

อาทตยข นแลว (เหอดแหงไป) ฉะนั น"

คาวา  "

น โรเธ 

อธมตตตา-

ความท นกนอมลงไปในความดับ"

ความ 

วา ความท ทาการกาหนดสังขารทั งสองสวนเปนอยางเดยวกันดวยอานาจ 

ความแตกดับอยางนั นแลว  นกนอมลงไปในความดับ  กลาวคอความ 

แตกนั นเทานั น*  หมายความวา  (นก) หนักไปในความดับนั น  (นก)

* ศัพทนโรธ  โดยมากใชในอรรถท หมายถงมรรคผลนพพาน  เม อนามาใชในอรรถเชนน  จงตองไขความไววา หมายเอาภังคะ  ความแตกดับแหงสังขาร  เพ อใหทราบวา  ไมใชความ 

ดังกเลส 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 136/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  136

เอยงไปในความดับนั น  (นก) ลาดไปในความดับนั น (นก) เทไปใน 

ความดับนั น  คาวา  "วยลกขณวปสสนา"  มอธบายวา  ความพจารณา 

นั น  ช อวาวยลักษณวปสนา  (เหนแจวในลักษณะดับ)

คาวา  "อารมมณจ  ปฏสงขา-พจารณาอารมณดวยแลว" คอ 

ร อารมณมรปเปนตน ท เปนอารมณแรกดวยแลว  คาวา  "ภงคจ 

อนปสสต-ตามเหนความดับดวย" คอเหนความดับแหงอารมณ (แรก) นั น  แลวตามเหนความดับแหงจตดวงท มอารมณ  (แรก) นั น 

เปนอารมณ  (ดวย) คาวา  "สโต  จ  อปฏาน - ความปรากฏ 

โดยความวางเปลา (มข น) ดวย" คอเม อเธอตามเหนความดับแหง 

สังขารนั นอยางนั นอย   ความปรากฏโดยความวางเปลาวา  "สังขาร 

ท ังหลายนั นเองแตก  ความแตกแหงสังขารทั งหลายนั น  เรยกวาความ 

ตาย  หาม  (อัตตา) อะไร ๆ  อ น (จากขันธ) ไม" ดังน   ยอมเจรญข น 

เหตนั น  พระโบราณาจารยทั งหลายจงกลาวไววา ขันธทั งหลายดับ  ส งอ นไมมเลย  ความ 

แตกแหงขันธทั งหลายเรยกวาจาย 

พระ 

 โยคาวจรผ  ไมประมาท  ยอมเหนความส น 

 ไปแหงขันธทั งหลายนั น ดจคนผ เจาะแกว 

ดวยเพชรโดยแยกคาย  (คอโดยวธท ถก 

ตอง  ยอมเหนความส นไปแหงแกวท ถก 

เจาะ) ฉะนั น 

คาวา  "

อธปาวปสสนา" มอธบายวา  ความพจารณา  (ร ) อารมณ 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 137/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  137

อันใดดวย  ปญญาตามเหนความแตกดับอันใดดวย  ความปรากฏโดย 

ความวางเปลาอันใดดวย  (รวม ๓ ประการ) น  ช อวา  อธปญญาวปสนา (เหนแจงเปนอธปญญา)

คาวา  "กสโล  ตส  อนปสสนาส- ภกษผ ฉลาดในอนปสนา ๓"

คอภกษผ ฉลาดในอนปสนา  ๓  มอนจจานปสนาเปนตน คาวา "จตส โส  จ  วปสสนาส-และในวปสนา  ๔" คอ  ในวปสนา  ๔  ม นพพทานปสนาเปนตนดวย  คาวา "ตโย  อปฏฐาเน  กสลตา-เหต ท มความฉลาดในอปฏฐาน ๓  คอเพราะความท เปนผ ฉลาดในความ 

ปรากฏ  ๓  สถานน   คอ  (ปรากฏ) โดยความส น  โดยความเส อม  โดย 

ความวางเปลาดวย* คาวา  "นานาทฏ   ส  ฯ  กมปต-ยอมไมหวั น 

ไปในเพราะทฏฐตาง ๆ" คอยอมไมไหวไปในเพราะทฏฐทั งหลายมประ-

การตาง ๆ มสัสสตทฏฐเปนตน 

พระโยคาวจรนั น  ไมหวั นไหวอย อยางนั น  มมนสการเปนไป 

โดยนัยวา  "ส งท ยังไมดับนั นแหละ  กาลังดับ  ส งท ยังไมแตกนั นแหละ 

กาลังแตก"

ยอมปลอยนมตแหงความเกด 

ความตั งอย  

และความเปน 

ไปแหงสังขารท ังปวงเสย แลวดแตความแตก  (ของมัน) อยางเดยว 

เหมอนดความแตกของภาชนะโทรม ๆ  ท คนทบอย   เหมอนดความแตก 

(กระจาย) ของฝ นละเอยดท คนโปรยอย  เหมอนดความแตกของเมลดงา 

* ทานแกศัพทดังน   กเปนอันวา  จตสโส  ตโย และ  กสลตา  เปนวภัตวปลาสเปนแถว 

อนปสสนา  ๓  คออนจจานปสนา  ทกขานปสนา อนัตตานปสนา  วปสนา ๔ คอ  นพพทานปสนา 

วราคานปสนา  นโรธานปสนา  ปฏนสสัคคานปสนา 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 138/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  138

ทั งหลายท คนคั วอย ฉะนั น  พระโยคาวจรนั น  ยอมเหนวา  "สังขาร 

ทั งปวงกาลังแตกอย   ๆ  " ประดจบรษผ มตา  (ด) ยนอย ท ขอบสระ 

โบกขรณ  หรอท ตล งแมน า  เม อฝนเมดหนาตกลงมา  จะพงเหนตอมน า ใหญๆ  บนหลังน า  ซ งเกดข น ๆ แลว  พลันแตกไปโดยเรวฉะนั น 

แทจรง พระผ มพระภาคเจากทรงหมายถงพระโยคาวจรเหนปานน   ตรัส 

ไววา "มัจจราชยอม  (หาตัว) ไมพบ  ซ งบคคล 

ผ มองด โลก  (คอขันธ) เหมอนอยางมองด 

ตอมน า  เหมอนอยางมองดพยับแดด"

[อานสงสภังคานปสนาญาณ]

เม อเหน*อย เนอง ๆ  วา  "สังขารทั งปวงแตกอย  ๆ " อยางนั น 

ภังคานปสนาญาณอันมอานสงส ๘ เปนบรวาร  ยอมเปนญาณมกาลัง 

น เปนอานสงส  ๘ ในคานั น  คอ 

ภวทฏ   ปปหาน  การละภวทฏฐได 

ชวตนกนตปรจจาโค 

การสละความไยดในชวตได 

สทา  ยตตปยตตตา  ความประกอบ  (ภาวนา) อันชอบ 

ทกเม อ  (ท ังกลางคนและกลางวัน)

วสทธาชวตา  ความมอาชวะหมดจด 

* ปาฐะพมพไวเปน  ปสสนโต  คลาดเคล อน  ท ถกเปน  ปสสโต 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 139/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  139

อสสกกปปหาน  การละความขวนขวาย  (ในกจจา-นกจภายนอก)

วคตภยตา  ความเปนผ ปราศจากความกลัว 

ขนต โสรจจปฏลาโภ  ความไดเฉพาะซ งขันตโสรัจจะ 

อรตรตสหนตา  ความอดกลั น  (ครอบงาเสยได)ซ งความไมยนดใน  (อธกศล) และ 

ความยนด  (ในกามคณ)

เพราะเหตนั น  พระโบราณาจารยท ังหลายจงกลาวไววา 

พระมนผ   (สาคัญ) เหมอนคนมผาน งหม 

และศรษะถกไหมอย แลว  เหนคณอันเย ยม ๘ 

ประการน แลว  พจารณาในภังคานปสนานั น 

เนอง ๆ  ไป  ยอม  (สาเรจ) เปนภังคานปสส-บคคล  เพ อบรรล  เพ อบรรลอมตธรรมได 

ภังคานปสนาญาณ  จบ 

[

ภยตปฏฐานญาณ ]

เม อพระโยคาวจรนั น  เสพโดยเอ อเฟ ออย   เจรญอย ทาใหมากอย  ซ งภังคานปสนา  อันมความส นความเส อมความแตกความดับแหง 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 140/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  140

สังขารทั งปวงเปนอารมณอยางนั น  สังขารท ังหลายอันแตกอย ตามสภาพ* 

อย ในภพ  กาเนด  คต  ฐต  และสัตตาวาสทั งปวง  ยอมปรากฏเปนส ง 

นากลัวอยางใหญ  ดังส งท นากลัวทั งหลายม  สงห  เสอโครง  เสอเหลอง 

หม  เสอดาว  ยักษ  รากษส  โคด สนัขด  ชางดตกมัน  อสรพษราย  สายฟา ปาชา  สนามรบ  และหลมถานท ยังลกอย   เปนตน  ยอมปรากฏเปน 

ส งนากลัวย งนักสาหรับคนขลาดผ รักชวตโดยงาย  (คอเหนเปนของ 

นากลัวย งนักสาหรับคนขลาดผ รักชวตโดยงาย  (คอเหนเปนของ 

นากลัวและกลัวงาย ๆ) ฉะนั น  เม อเธอเหนอย วา  "สังขารทั งหลาย 

ท เปนอดตกดับไปแลว  ท เปนปจจบันกกาลังดับ  แมสังขารทั งหลาย 

ท จะเกดในอนาคต  กจักดับอยางน เหมอนกัน" ดังน   ญาณช อวา ภยตปฏฐานญาณ ยอมจะเกดข นในฐานะ  (คอในโอกาส) นั น 

(ตอไป) น   เปนอปมาในความเกดข นแหงภยตปฏฐานญาณนั น 

ตางวาบตร  ๓ คนของหญงผ หน ง  ทาความผดตอพระราชา พระราชาลงพระราชอาชญาตัดศรษะมันทั ง ๓ คน  หญงผ นั นไดไปส  ตะแลงแกงพรอมกับบตร  ทน   พวกราชบรษตัดศรษะบตรคนโตของ 

เขาแลว  กเร มจะตัดศรษะบตรคนกลาง  เขาเหนศรษะบตรคนโตขาด 

ไปแลว  และศรษะบตรคนกลางกาลังจะขาด  กทอดอาลัยในบตรคนเลก 

ดวยเหนวา  "แมบตรคนเลกน   กจักเปนเชนกับบตร ๒ คนนั นเหมอนกัน"

ในทัสนกจเหลานั น  การเหนความดับแหงสังขารท เปนอดต 

ท ังหลายของพระโยค  เปรยบเหมอนการเหนศรษะท ขาดแลวแหงบตร 

* ปาฐะเปน  สเภทกา แตฉบับพมาเปน  ปเภทกา  ถาเปน  ปเภทกา  แปลวา  แตกอย ท ัวไป 

กไดความดเหมอนกัน  ขางหลังตอไปกเปน  ปเภทกา  ท ังน ัน 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 141/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  141

คนโตของหญงผ นั น  การเหนความดับแหงสังขารท ังหลายท เปนปจจบัน 

ของพระโยค  เปรยบเหมอนการเหนศรษะท กาลังขาดของบตรคนกลาง 

ของหญงคนนั น  การเหนความดับแหงสังขารทั งหลายท เปนอนาคต ดวย 

เหนวา  "แมสังขารทั งหลายท จะเกดในอนาคต กจักดับอยางน เหมอนกัน"

ของพระโยค  เหมอนการทอดอาลัยในบตรคนเลก  ดวยเหนวา  "แม บตรคนเลกน   กจักเปนเชนกับบตร  ๒  คนนั นเหมอนกัน  " ของหญงผ นั น 

เม อเธอเหนอย อยางนั น  ภยตปฏฐานญาณ  ยอมจะเกดข นในฐานะ 

(คอในโอกาส) นั น 

อปมาอ นอกกม  ตางวาหญงผ หน งเปนหญง  (ปตปชา) มลกเสย 

คลอดทารกออกมา  ๑๐  คนแลว  ในทารก  ๑๐ คนนั น  ๙  คนตายไป 

แลว  คนหน งอย ในมอกาลังตาย  อกคนหน งอย ในทอง  หญงนั น 

เหนทารก ๙  คนตายไปแลว  และคนท  ๑๐ กาลังตาย  กทอดอาลัยใน 

ทารกท อย ในทอง  ดวยเหนวา  "ถงเจาคนท อย ในทองท   กจักเปน 

เชนกับพวก ๑๐ คนนั น  เหมอนกัน"

ในทัสนกจเหลานั น  การเหนความดับแหงสังขารท เปนอดต 

ท ังปลายของพระโยค เปรยบเหมอนการระลกถงความตายแหงทารก ๙ 

คนของหญงผ นั น  การเหนความดับแหงสังขารท เปนปจจบันท ังหลาย 

ของพระโยค  เปรยบเหมอนคนการเหนภาวะท ทารกอย ในมอกาลังตาย 

ของหญงผ นั น  การเหนความดับแหงสังขารท เปนอนาคตท ังหลายของ 

พระโยค  เปรยบเหมอนการทอดอาลัยในทารกท ยังอย ในทองของหญง 

ผ นั น 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 142/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  142

เม อเธอเหนอย นั น  ภยตปฏฐานญาณยอมจะเกดข นในขณะ 

นั น* 

[ญาณน มกลัวดวยหรอไม]ถามวา  "กภยตปฏฐานญาณ  (น ) กลัวหรอมไดกลัว ?" ตอบวา 

"มไดกลัวดอก" เพราะวาภยตปฏฐานญาณนั น  กเปนแตความ 

วจารณวา  "สังขารทั งหลายท เปนอดตกดับไปแลว  ท เปนปจจบันกกาลัง 

ดับ  ท เปนอนาคตกจักดับ" เทานั น  เพราะเหตนั น  จงเปรยบเสมอนวา คนมตา  (ด) แลดหลมถาน  (เพลง) ๓ หลม  ท ใกลประตเมองอย  

ตัวเองมไดกลัว  เขาเปนแตมการวจารณวา  "สัตวไร ๆ  จักตกลงไปใน 

หลมถาน  (เพลง) ๓  หลมน   กจักไดรับทกขไมนอยทกตัว " ดังน  เทานั นเองฉันใด  หรอมฉะนั น  เปรยบเสมอนวาคนมตา  (ด) แลด หลาว ๓  เลมเขาปกเรยงกันไวอย   คอหลาวไมตะเคยน หลาวเหลก 

หลาวทอง  ตัวเองกมไดกลัว  เขาเปนแตมการวจารณ วา  "สัตวไร ๆ 

จักตกลงไปท หลาว ๓ เลมน   กจักไดรับทกขไมนอยทกตัว" ดังน เทานั น 

เอง  ฉันใด  ภยตปฏฐานญาณ  กฉันนั นเหมอนกัน  ตัวเองมไดกลัว 

เปนแตมความวจารณวา "สังขารทั งหลายในภพ ๓ อันเปนเชนกับหลม 

ถาน (เพลง) ๓ หลม  และเชนกับหลาว ๓ เลม  ท เปนอดตกดับไปแลว 

ท เปนปจจบันกกาลังดับ  ท เปนอนาคตกจักดับ" ดังน   เทานั นเอง 

แตเพราะสังขารท ังหลายอันไปอย ในภพ  กาเนด  คต  ฐต  และนวาส 

* ทานใช  าเน  มาสองหน  หน ใช  ขเณ  กเปนอันวา  าเน  ในท น   หมายถงกาล  โอกาส 

ขณะ  มใชหมายถงสถานท  

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 143/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  143

ทั งปวงเปนสภาพท ถงซ งความฉบหาย  มภัยเฉพาะหนา  ปรากฏแก ญาญนั น โดยเปนของนากลัวแตยางเดยว  เพราะเหตนนั น  ญาณนั น 

จงเรยกวา  ภยตปฏฐาน  (เหนสังขารปรากฏเปนของนากลัว)

[บาลภยตปฏฐานญาณ]

กแลปาฐะ  (ตอไป) น   เปนบาลในความปรากฏโดยเปนของ 

นากลัวดังกลาวมาน แหงญาณนั น  วา  "ปจฉาวา  "เม อภกษทาในใจโดย 

ความไมเท ยง  ส งอะไรปรากฏโดยเปนของนากลัว  เม อภกษทาในใจโดย 

ความเปนทกข  ส งอะไรปรากฏโดยเปนของนากลัว  เม อภกษทาในใจ 

โดยความเปนอนัตตา  ส งอะไรปรากฏโดยเปนของนากลัว ?" วสัชนา วา  "เม อภกษทาในใจโดยความไมเท ยง  นมตยอมปรากฏโดยเปนของ 

นากลัว  เม อภกษทาในใจโดยความเปนทกข  ปวัตตะ  ยอมปรากฏโดย 

เปนของนากลัว  เม อภกษทาในใจโดยความเปนอนัตตา  ทั งนมตและ 

ปวัตตะ  ยอมปรากฏโดยเปนของนากลัว"*

[แกอรรถบาลภยตปฏฐานญาณ]

ในปาฐะเหลานั น  ปาฐะวา  "

นมตต"  ไดแกสังขารนมต  คาวา 

"นมต" นั น  เปนช อแหงสังขารทั งหลายท ังท เปนอดตอนาคตและปจจบัน 

จรงอย   ภกษผ ทาในใจโดยความไมเท ยงอย   ยอมเหนแตมรณะ  (คอ 

ความแตกดับ) แหงสังขารทั งหลายเทานั น  เหต  (ท เหนแตความแตก 

* ข. ป. ๓๑/๓๖๙ 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 144/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  144

ดับ) นั น  นมต  (คอสังขาร) จงปรากฏโดยเปนของนากลัวแกภกษนั น 

ปาฐะวา  "ปวัตตะ" ไดแกความหมนไปในรปภพและอรปภพ 

จรงอย   ภกษผ ทาในใจโดยความเปนทกขอย   ยอมเหนภาวะคอความ 

ถกบบคั นอย เนอง ๆ เทานั น  แหงความหมนไปแมท สมมตกันวาเปนสข 

เหต  (ท เหนแตความถกบบคั น) นั น  ปวัตตะ  (แมในรปภพอรปภพ)

จงปรากฏโดยเปนของนากลัวแกภกษนั น 

สวนภกษผ ทาในใจโดยความเปนอนัตตาอย   ยอมเหนนมตและ 

ปวัตตะท ัง ๒ นั น  เปนส งวาง  เปลา  ราง  ไมมเจาของ  ไมมหัวหนา 

เหมอนบางราง  และเหมอนส ง  (ลวงตา) ท ังหลายมพยับแดดและ 

เมองคนธรรพ*เปนตน  เหต  (ท เหนเปนแตส งวางเปลา) นั น  นมต 

และปวัตตะท ัง ๒ จงปรากฏโดยเปนของนากลัวแกภกษนั นแล 

ภยตปฏฐานญาณ  จบ 

[อาทนวานปสนาญาณ]

เม อพระโยคาวจรนั นเสพโดยเอ อเฟ ออย   เจรญอย   ทาใหมากอย  ซ งภยตปฏฐานญาณนั น  ท ตานทานไมปรากฏ  ท กาบังกไมปรากฏ  ท  ไปกไมปรากฏ  ท พ งอาศัยกไมปรากฏเลย  หรอความยดถอเอาไวไดกตาม 

ในสังขารทั งหลายท เปนไปอย ในภพ  กาเนด  คต  ฐต  และนวาสท ังปวง 

* คอ  เมองมายาในอากาศ  (ดเชงอรรถ ๒ หนา ๑๑๐)

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 145/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  145

แมแตสังขารหน งกหามไม  ภพ ๓ ปรากฏเปนดังหลมถานเพลงอันเตม 

ไปดวยถาน  (แดง ๆ) ปราศจากเปลว  มหาภต ๔  ปรากฏเปนดัง 

อสรพษเหลาท มพษราย  ขันธ ๕  ปรากฏเปนดังเพชฌฆาตผ เง อดาบ 

อายตนะภายใน ๖  ปรากฏเปนดังหม บางราง  อายตนะภายนอก ๖ 

ปรากฏเปนดังพวกโจรปลนหม บาน อน ง  วญญาณฐต  ๗  และสัตตา-วาส ๙ ถกไป ๑๑ กอง*ไหม  ปรากฏเปนดังลกโชตชวงอย   สังขาร 

ท ังปวงปรากฏราวกะเปนหัวฝ  ราวกะเปนโรค  ราวกะเปนลกศร  ราว 

กะเปนตัวทกขรอย  และราวะเปนตัวเจบปวย  จงเปนอาทนพราศ 

(กองโทษ) อันใหญไรคณท นาพอใจ  ปราศจากวสัยท นายนด  ถามวา เปนอยางไร ? แกวา  เปนดังปาชัฏ  ซ งแมตั งอย โดยอาการนาร นรมย แตมสัตวราย  เปนดังถ ามเสอ  เปนดังน ามคาหะ  (ตัวท คอยกมคนลงน า เชนจระเข) และรากษส  (ผเส อน า) เปนดังขาศกผ เง อขรรค  เปนดัง 

โภชนะมพษ  เปนดังทางมโจร  เปนดังเรอนไฟไหม  เปนดังสนามรบ 

มกองทหารท เขาสงออกไป  (รบ) ยอมปรากฏโดยเปนของนากลัวแก บรษขลาดผ รักชวตโดยงาย  จรงอย   บรษนั นมาถงส งนากลัวมปาชัฏ 

ท มสัตวรายเปนตนเหลานั นเขาแลว  ยอมเปนผ กลัวตัวสั นจนขนพอง 

เหนแตอาทนพ  (ส งราย) อย รอบตัวฉันใด  พระโยคาวจรน จนขนพอง 

เหมอนกัน  ครั นสังขารท ังปวงปรากฏโดยเปนของนากลัว  ดวยอานาจ 

ภังคานปสนาแลว  กยอมเหนแตอาทนพอันไรคณท นาพอใจ  ปราศจาก 

* ไฟ ๑๑  กอง  คอ  ราคะ  โทสะ  โมหะ  ชาต  ชรา  มรณะ  โสกะ  ปรเทวะ  ทกขะ 

โทมนัส  อปายาส 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 146/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  146

วสัยท นายนดอย โดยรอบ  เม อเธอเหนอย อยางนั น  ญาณช ออาทนวญาณ 

ยอมเกดข น  ซ งทานหมายถง  กลาวคา  (บทภาชนะ) น ไววา [บาลอาทนวานปสนาญาณ]

"ปจฉาวา  ปญญา  (ความร ท ัว) ในภยตปฏฐาน  เปนอาทนว-

ญาณ  (ความร ในอาทพน) อยางไร ?

วสัชชนาวา  ปญญา  (ความร ท ัว) ในภยตปฏฐานวา  อปปาทะ 

(ความเกดข น) เปนภัย  เปนอาทนวญาณ  (ความร ในอาทนพ)

ปญญาในภยตปฏฐานวา  ปวัตตะ  (ความหมนไป) เปนภัย  ...วา 

นมตตะ  (คอสังขาร) เปนภัย  ...วา  อายหนา  (คอกรรม) เปนภัย 

...วาปฏสนธเปนภัย  ...วาคตเปนภัย  ...วานพพัตต  (ความเกด 

ปรากฏข น) เปนภัย  ...วาอปปตต  (ความเขาถง) เปนภัย  ...วา ชาตเปนภัย  ...วาชราเปนภัย  ...วาพยาธเปนภัย ...วามรณะเปน 

ภัย  ...วาโสกะเปนภัย  ...วาปรเทวะเปนภัย  ...วาอปยาสเปนภัย 

เปนอาทนวญาณ 

ปญญา  (ความร ท ัว) วา  อนปปาทะ  (ธรรมอันไมมความเกด 

ข น) เปนธรรมเกษม  (ปลอดภัย) เปนสันตบทญาณ  (ความร ในทาง 

สันต) ปญญาวา  อัปปวัตตะ  (ธรรมอันไมมความหมนไป) ฯลฯ 

อนปายาสะ  (ธรรมอันไมมอปายาส) เปนธรรมเกษม*  เปนสันตบทญาณ 

* ขอธรรมในตอนสันตบทญาณน   มอนปปาทะเปนตน  ทานม งเอานพพานทั งส น  และมหาฎกา แนะใหแปลเปนพหพพห  จงแปลตามทาน 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 147/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  147

ปญญาวา  อปปาทะเปนภัย อนปปาทะเปนธรรมเกษม  เปน 

สันตบทญาณ ปญญาวา  ปวัตตะเปนภัย  อัปปวัตตะเปนธรรมเกษม 

ฯลฯ  อปายาสเปนภัย  อนปายาสเปนธรรมเกษม  เปนสันตบทญาณ*

ปญญาในภยตปฏฐานวา  อปปาทะเปนทกข  เปนอาทนวญาณ 

ปญญาในภยตปฏฐานวา  ปวัตตะเปนทกข  ฯลฯ  อปายาสเปนทกข เปนอาทนวญาณ 

ปญญาวา  อนปปาทะเปนสข  เปนสันตบทญาณ  ปญญาวา อัปปวัตตะ  ฯลฯ  อนปายาสเปนสข  เปนสันตบทญาณ 

ปญญาวา  อปปาทะเปนทกข  อนปปาทะเปนสข  เปนสันตบาท-

ญาณ  ปญญาวา  ปวัตตะเปนทกข  อัปปวัตตะเปนสข  ฯลฯ  อปายาส 

เปนทกข  อนปายาสเปนสข  เปนสันตบทญาณ 

ปญญาในภยตปฏฐานวา  อปปาทะเปนสามส เปนอาทนวญาณ 

ปญญาในภยตปฏฐานวา  ปวัตตะ  ฯลฯ  อปายาสเปนสามส  เปนอาท-นวญาณ 

ปญญาวา  อนปปาทะเปนนรามส  เปนสันตบทญาณ  ปญญาวา อัปปวัตตะ  ฯลฯ  อนปายาสเปนนรามส  เปนสันตบทญาณ 

ปญญาวา อปปาทะเปนสามส  อนปาทะเปนนรามส  เปนสันต-

* บาลน ทานแยกอาทนนวญาณเปนวาระท  ๑  สันตบทญาณเปนวาระท  ๒ แลว  รวมความเขาดวย 

กันอกทเปนวาระท  ๓  มหาฎกาทานวาเปนการรวมความเหนโทษความหมนไป  กับเหนอานสงส ความหมนกลับตดตอเน องกันไป  เพ อใหเหนโทษและอานสงสชัด  สาหรับพระโยคาวจรผ เรงรัด 

วปสนาใหสาเรจโดยเรว  แมในวาระท วาดวยทกข  สข  สามส  นรามส  และสังขร นพพาน 

กนัยเดยวกัน 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 148/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  148

บทญาณ  ปญญาวา ปวัตตะเปนสามส  อัปปวัตตะเปนนรามส  ฯลฯ 

อปายาสเปนสามส  อนปายาสเปนนรามส  เปนสันตบทญาณ 

ปญญาในภยตปฏฐานวา  อปปาทะเปนสังขาร เปนอาทนวญาณ 

ปญญาในภยปฏฐานวา ปวัตตะ  ฯลฯ  อปายาสเปนสังขาร  เปน 

อาทนวญาณ 

ปญญาวา  อนปปาทะเปนนพพาน  เปนสันตบทญาณ  ปญญาวา อัปปวัตตะ  ฯลฯ  อนปายาสเปนนพพาน  เปนสันตบทญาณ 

ปญญาวา  อปปาทะเปนสังสาร อนปปาทะเปนนพพาน  เปน 

สันตบทญาณ  ปญญาวา  ปวัตตะเปนสังขาร  อัปปวัตตะเปนนพพาน 

ฯลฯ  อปายาสเปนสังขาร  อนปายาสเปนนพพาน  เปนสันตบทญาณ 

ภกษยอมเหนอปปาทะ  ปวัตตะ  นมตตะ  อายหนะ 

และปฏสนธ  วาเปนทกข  ความเหน  (มวัตถ  ๕  น )เปนอาทนวญาณ  อน ง  เหนอปปาทะ  อัปปวัตตะ 

อนมตตะ  อานยหนะ  และอัปปฏสนธ  วาเปนสข 

ความเหน  (

๕ 

สถาน)

น  

เปนสันตบทญาณ 

อาท-

นวญาณน ยอมเกดในสถาน  ๕  สันตบทญาณกเกด 

 ในสถาน  ๕  จงช อวาร ญาณ  ๑๐ เพราะความท เปน 

ผ ฉลาดในญาณ  ๒  ภกษนั นจงไมหวั นไหวใน 

เพราะทฏฐตาง  ๆ  แล 

ความเหนนั น  จัดเปนญาณ  ดวยความหมายวาร   จัดเปนปญญา 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 149/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  149

ดวยความหมายวาร ท ัว  เหตนั นจงไดกลาววา  ปญญาในภยตปฏฐาน 

เปนอาทนนวญาณ"*

[แกอรรถบาลอาทนวญาณ]

ในปาฐะเหลานั น  ปาฐะวา  "อปปาทะ" ไดแกความอบัตข นใน 

ภพน   เพราะปจจัยคอกรรมในภพกอน  ปาฐะวา  "ปวัตตะ" ไดแก ความหมนไป  (ในปวัตกาล) แหงสังขารธรรมท เกดข นแลวอยางนั น 

ปาฐะวา  "นมตตะ" ไดแกนมตคอสังขารท ังปวง  ปาฐะวา  "อายหนา"ไดแกกรรม  (ในภพน ) อันเปนเหตแหงปฏสนธ  (ในภพ) ตอไป 

ปาฐะวา  "ปฏสนธ" ไดแกความอบัตข น  (ในภพ) ตอไป  ปาฐะวา "คต" ไดแกคตท ปฏสนธมข น  ปาฐะวา  "นพพัตต" ไดแกความ 

กาเนดแหงขันธท ังหลาย  ปาฐะวา "อปปตต" ไดแกความเปนไปแหง 

วบาก  ท กลาวไวอยางน วา  "วบากยอมมแกผ ถงพรอมบาง  แกผ เขาถง 

บาง" ปาฐะวา  "ชาต" ไดแกชาตท มเพราะปจจัยคอภพ  เปนปจจัย 

แหงทกขทั งหลายมชราเปนตน  ธรรมท ังหลายมชราและมรณะเปนอาท (มความ) ปรากฏ  (ชัด) แลวท ังนั น  กแลในธรรมเหลาน   ธรรม ๕ 

มอปปาทะเปนตนเทานั น  ทานกลาวโดยเปนวัตถ  (ท ตั ง) แหงอาทนว-

ญาณ  ธรรมท เหลอทานกลาวโดยเปนไวพจนของธรรม  ๕ นั น  แทจรง 

คา ๒  คาคอ  นพพัตต  ชาต  ท เปนไวพจนของอปปาทะและของปฏสนธ นั นเอง  ๒  คาคอ  คต  อปปตต  น เปนไวพจนของปวัตตะ  ชรา  เปน 

* ข. ป. ๓๑/๘๔ 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 150/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  150

ตน  เปนไวพจนของนมตตะแล  เพราะฉะนั นทานจงกลาววา "ภกษยอมเหนอปปาทะ  ปวัตตะ  นมตตะ  อาย-

หนะ  และปฏสนธ  วาเปนทกข  ความเหน  (ม วัตถ  ๕) น   เปนอาทนวญาณ"

และวา  "อาทนวญาณน   ยอมเกดในสถาน  ๕" ดังน  สวนคาวา  "ปญญาวา  "อนปปาทะ  (ธรรมอันไมมความเกดข น)

เปนธรรมเกษม" เปนสันตบทญาณ " เปนตน  ทานกลาวเพ อแสดง 

ญาณฝายตรงขามของอาทนวญาณ  นัยหน ง  คานั นทานกลาวเพ อยัง 

ความอ นในใหเกดแกพระโยคาวจรท ังหลาย  ผ มหทัยหวาดหวั นไป 

เพราะเหนอาทนพโดยภยตปฏฐาน  (ความปรากฏเปนของนากลัว) วา "แมส งท ไมนากลัว ปลอดภัย  หาโทษมได  กมอย " ดังน กได  หรอวา กเพราะธรรมท ังหลายมอปปาทะเปนตน  ยนเดน  (ปรากฏใหเหน)

โดยเปนของนากลัวแกพระโยคาวจรนั นอย   จตของเธอจงนอมไปใน 

ธรรมท ตรงขามของธรรม  ท นากลัว) นั น  เพราะเหตนั น  พงทราบ 

วา 

คานั นทานกลาวเพ อแสดงอานสงสแหงอาทนวญาณอันสาเรจดวย 

อานาจความปรากฏเปนของนากลัวดวย 

อน ง  ในธรรมฝายโทษน   เหตใดส งใดเปนของนากลัว  ส งนั น 

ยอมเปนทกขโดยแนแท  ส งใดเปนทกขเลา  ส งนั นกยอมเปนสามส 

เทานั น เพราะไมพนไปจากวัฏฏามส  (คออปาทนขันธ ?) โลกามส 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 151/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  151

(คอเบญจกามคณ ?) และกเลสามส  อน งเลาส งใดเปนสามส  ส งนั น 

กยอมเปนสังขารเทานั นเอง  เหตนั น  ทานจงกลาวตอไปวา  "ปญญา 

ในภยตปฏฐานวา "อปปาทะเปนทกข" เปนอาทนวญาณ" ดังน เปนตน 

แมเปนตนอยางนั น  กพงทราบความตางกันในธรรมฝายโทษน ดวยอานาจ 

เปนไปโดยมอาหารตางกันอยางน คอ  โดยมอาการเปนของนากลัว  โดย 

มอาการเปนทกข  โดยมอาการเปนสามส๑ 

คาวา  "ทส  าเณ  ปชานาต-ร ญาณ ๑๐" อธบายวา  ภกษนั น 

เม อร ท ัวอาทนวญาณ  ช อวายอมร ทั ว คอแทงตลอด  ทาใหแจงซ ง 

ญาณ ๑๐  คอญาณมธรรมฝายอาทนพมอปปาทะเปนตนเปนท ตั ง ๕ 

ญาณมธรรมฝายเกษมมอนปปาทะเปนตนเปนท ตั ง ๕ 

คาวา  "ท  วนน  าณาน  กสลตา-เพราะความท เปนผ ฉลาด 

ในญาณ ๒" ความวา  เพราะความท เปนผ ฉลาดในญาณ ๒ น  ๒  คอ 

อาทนวญาณ ๑  สันตบทญาณ ๑ 

คาวา  "นานทฏ   ส  น  กมปต-ไมหวั นไหวในเพราะทฏฐ 

ตาง 

ๆ"

ความวา 

ยอมไมสั นคลอนไปในเพราะทฏฐทั งหลาย 

อันเปน 

๑. มหาฎกาวา  ญาณอันเปนไปโดยอาการ (เหนสังขาร) เปนของนากลัว  เปนภยตปฏฐานญาณ 

ท เปนไปโดยอาการนอกน ัน  เปนอาทนวญาณ 

๒. มหาฎกาวา าณาน  เปนฉัฏฐวภัตในอรรแหงสัตมวัภัต  เพราะประกอบกับ  กสล  ศัพท ดังคาวา  กสลา  นจจคตสส - ผ ฉลาดในการฟอนราและขับรอง  สวน  กสลตา  เปนปฐมาวภัต ในอรรถตตยาวัภัต 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 152/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  152

ไปดวยอานาจความถอผด  มถอวาทฏฐธรรมนพานเปนบรมธรรม 

เปนตน๑ 

คาท เหลอในบาลน   มความอันต นท ังนั นแล 

อาทนวานปสนาญาณ  จบ 

[นพพทานปสนาญาณ]

พระโยคาวจรนั น  เหนผองสังขารโดยเปนโทษอย อยางนั น  ยอม 

เบ อหนาย  เออมระอา  ไมยนดอยางย งในสังขารอันแตกอย ทั วไป๒ในภพ 

กาเนด  คต  วญญาณฐต  และสัตตาวาสท ังปวง  เปรยบประดจสวรรณ-

ราชหงสผ อภรมยอย ท เชงเขาจตรกฏ  (ในหมพานต) ยอมไมนยมยนด ในบอ  (น าครา) โสโครกขางประตหม บานคนจัณฑาล  ยนดย งนักแต ในมหาสระทั ง ๗ เทานั น  ฉันใดกด  แมพระโยคราชหงสน   กฉันนั น 

เหมอนกัน  ยอมไมยนดในสังขารอันแตกอย ท ัวไป๒  ซ งมโทษอัน 

ตนเหนชัดเจนแลว  ยอมยนดแตในอนปสนา ๗ เทานั น  (ทั งน ก)เพราะประกอบดวยความเปนผ มภาวนาเปนท ยนด  ดวยความยนดใน 

๑. ปรมทฏธมมนพพาน  ไมพบคาอธบาย  ทฏฐธรรมนพาน  ทานหมายความเอาสัญญาเวทยตนโรธ 

หรอเรยกส ัน ๆ วา  นโรธ  ทานนับเปนนพพานในปจจบัน  เขาใจจะเน องมาแตปาฐะตนโอวาท-

ปาฏโมกขท วา  "นพพาน  ปรม  วทนต  พทธา- พระพทธทั งหลายกลาวนพพานวาเปนพรมธรรม"

นาจะมเกจอาจารยถอวานพพานในขอน   กคอทฏฐธรรมนพพานนั นเอง  ความเหนอยางน เรยกวา ปรมทฏฐธัมมนพพานทฐ  (เหนวาทฏฐธรรมนพพานเปนบรมธรรม) เชนน ันกระมัง.

๒. ปเภทกา  ดเชงอรรถหนา ๑๔๐ 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 153/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  153

ภาวนา อน ง  เปรยบดังสหะมฤคราชแมขังไวในกรงทอง  กมไดยนด (ในกรงทองนั น) ยอมยนดแตในปาหมพานตอันกวางได ๓,๐๐๐ โยชน 

เทานั นฉันใด  พระโยคสหะน กฉันนั น  ยอมไมนยมยนดแมแตใน 

สคตภพทั ง ๓  ยอมยนดแตในอนปสนา  ๓  เทานั น  อน ง  อปมาดัง 

พญาชางฉัททันต  อันเปนชางสรรพเศวต (เผอกยองสรรพางค) เปน 

ชางสัปตประดษฐ  (มอวัยวะจดพ นดน ๗ อยาง)*  มฤทธ เดนอากาศได ยอมไมยนด  (อย ) ในทามกลางเมอง  ยนดย งนักแตในสระฉันททันต และปาชัฏในหมพานตเทานั นฉันใด  พระโยควรวารณะน กฉันนั น 

ยอมไมนยมยนดในสังขารท ังปวง  ยนดย งแตในสันตบทอันตนเหนแลว 

โดยนัยวา  "อนปปาโท  เขม-อนปปาทะ  (ธรรมอันไมมความเกด 

ข น) เปนธรรมเกษม" ดังน เปนตน  เปนผ ม ใจนอมไปในสันตบท 

นั น  ลาดไปในสันตบทนั น  เอยงไปในสันตบทนั นแล 

นพพทานปสนาฐาณ จบ 

[

มญจตกัมยตาญาณ]

อันนพพทานปสนาญาณน นั น  โดยอรรถกเปนอันเดยวกับญาณ ๒ 

ขางตน  เหตนั น  พระโบราณจารยทั งหลายจงกลาวไววา  "ภยต-ปฏฐาญาณอันเดยวนั นแหละ  ไดช อ ๓ ช อ  เกดช อวา  ภนยปฏฐาน 

กเพราะไดเหนสังขารทั งปวงโดยเปนของนากลัว  กลายเปนช อวา  อาท-

* มหาฎกาวา  งวง ๑ เทา  ๔  หาร  ๑  ฝกลกค  ๑  สัมผัสพ น 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 154/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  154

นวานปสนา  กเพราะยัง  (ความเหน) โทษในสังขารเหลานั นแหละ 

ใหเกดข น  กลายเปนช อวานพพทานปสนา  กเพราะเบ อหนายในสังขาร 

เหลานั นแหละเกดข น แมในพระบาลกกลาวไววา  "ความร ทั วใน 

ภยตปฏฐานอันใดกด  ความหยั งร ในอาทนพอันใดกด  นพพทาอันใด 

กด  ธรรมเหลาน มอรรถอันเดยวกัน ตางกันแตพยัญชนะ" ดังน  กแล  เม อ  (โยคาวจร) กลบตรผ น เบ อหนายอย   ระอาอย   ไมยนด 

อยางย งอย   ดวยนพพทาญาณน   จตยอมไมตด  ไมของ  ไมผกพันอย ใน 

สังขารทั งหลาย  อันแตกอย ท ัวไป*  ในภพ  กาเนน  คต  วญญาณซต 

สัตตาวาสท ังปวง  เปนจตใครจะเปล องไป  ใครจะออกไปจากสังขาร 

ท ังปวง  ขอน เปรยบเหมอนอะไร ? เปรยบเหมอนสัตวเชนวาปลาท  (ตก) อย ภายในตาขาย  กบอย ในปากง  ไกปาถกขังไวในกรง  เน ออย  ในอานาจบวงอันมั น  งอย ในมอหมอง  ชางตกหลมใหญ  พญานาคอย  ในปากครฑ  พระจันทร  (พลัด) เขาปากราห  บรษถกศัตรลอม 

อยางน เปนตน  ยอมเปนผ ใครจะปลดไป  ใครจะออกไปจากท   ๆ  ตด 

อย นั น  ๆ ฉันใด จตของพระโยคนั นกเปนจตใครจะเปล องไป  ใครจะ 

ออกไปจากสังขารทั งปวงฉันนั น  เม อเปนอยางนั น  มญจตปมยตาญาณ 

จงเกดข นแกเธอผ ปราศจากอาลัยในผองสังขาร  ใครจะพนไปจากสังขาร 

ท ังปวงดังกลาวมาฉะน แล 

มญจคกัมยตาญาณ  จบ 

* ดเชงอรรถหนา ๑๔๐ 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 155/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  155

[ปฏสังขานปสนาญาณ]

พระโยคาวจรนั น  เปนผ ใครจะเปล องไปจากสังขารทั งหลายอัน 

แตกอย ท ัวไป  ในภพ  กาเนด  คต  ฐต  และนวาสท ังปวงอยางนั น  จง 

กาหนดสังขารเหลานั นแหละอก  (โดย) ยกข นส ไตรลักษณะ  ดวย 

ปฏสังขานปสนาญาณ  เธอยอมเหนไดวามันไมเท ยง  โดยเหตท ังหลาย 

เชนวา อนจจนตกโต  โดยไมเปนส งมอย ตลอดไป 

ตาวกาลกโต  โดยเปนส งมชั วคราว 

อปปาทวยปรจฉนนโต  โดยเปนส งถกกาหนดลงไว  ดวยความ 

เกดและความเส อม 

ปโลกโต  โดยเปนส งตองพังทลาย 

ขณกโต  โดยเปนส งมชั วขณะ 

จลโต  โดยเปนส งไหว (ไปมา)ปภงค โต  โดยเปนส งท ตองการแตกสลาย 

อทธวโต 

โดยเปนส งไมคงทน 

ววปรณามธมมโต  โดยเปนส งมความแปรปรวนไปเปน 

ธรรมดา อสารกโต  โดยเปนส งไมมแกนสาร 

วภวโต  โดยเปนส งตองเส อม 

สงขตโต  โดยเปนส งถกปรงข น 

มรณธมมโต  โดยเปนส งมมรณะเปนธรรมดา 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 156/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  156

ยอมเหนไดวามันเปนทกข  โดยเหตท ังหลายเชนวา อภณหปฏปฬนโต  โดยถกบบคั นอย เนองนตย 

ทกขมโต  โดยเปนท ส งทนยาก  (คอทนอย ไมได)ทกขวตถ โต  โดยเปนท ตั งของทกข  โรคโต  โดยเปนโรค 

คณฑโต  โดยเปนแผลผ สลลโต  โดยเปนลกศร 

อฆโต  โดยเปนของชั วราย 

อต โต  โดยเปนอาพาธ 

อปททวโต  โดยเปนอบาทว ภยโต  โดยเปนภัย 

อปสคคโต  โดยเปนอปสรรค 

อตาณโต  โดยไมมท ตานทาน 

อเลณโต  โดยไมมท กาบัง 

อสรณโต  โดยไมมท พ ง 

อาทนวโต  โดยเปนโทษ 

อฆมลโต  โดยเปนมลของความลาบาก 

วธกโต  โดยเปนผ ฆา สาสวโต  โดยเปนส งเปนไปกับอาสวะ 

มารามสโต  โดยเปนเหย อมาร 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 157/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  157

ชาตธมมโต  โดยเปนส งมชาตเปนธรรมดา ชราธมมโต  โดยเปนส งมชราเปนธรรมดา 

พยาธธมมโต  โดยเปนส งมพยาธเปนธรรมดา มรณธมมโต  โดยเปนส งมมรณะเปนธรรมดา  โสกธมมโต  โดยเปนส งมมรณะเปนธรรมดา ปรเทวธมมโต  โดยเปนส งมโสกะเปนธรรมดา อปายาสธมมโต  โดยเปนส งมอปายาสเปนธรรมดา สงกเลสกธมมโต  โดยเปนส งมความเศราหมองเปนธรรมดา 

ยอมเหนไดโดยเปนของไมงาม  อันเปนบรวารแหงทกขลักษณะ 

โดยเหตทั งหลายเชนวา อช  โต  โดยเปนส งไมงาม 

ทคคนธโต  โดยเปนส งมกล นเหมน 

เชคจฉโต  โดยเปนส งนารังเกยจ 

ปฏกลโต  โดยเปนส งปฏกล 

อมณฑนหตโต  โดยเปนส งมใชกาจัด  (ความปฏกล)

ไดดวยการตบแตง 

วรปโต  โดยเปนส งนาเกลยด 

วภจฉโต  โดยเปนส งนาขยะแขยง 

ยอมเหนไดโดยความอนัตตา  โดยเหตท ังหลายเชนวา ปรโต  โดยเปนฝายอ น 

รตตโต 

โดยเปนของวาง 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 158/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  158

ตจฉโต  โดยเปนของเปลา ส  โต  โดยเปนของสญ 

อสสามกโต  โดยเปนของไมมใครเปนเจาของ 

อนสสรโต  โดยเปนของไมมใครเปนใหญ อวสวตต โต  โดยเปนของไมอย ในอานาจใคร 

อันสังขารท ังหลาย  ช อวาเปนอันพระโยคาวจรผ เหนอย อยางนั น  ได กาหนดยกข นส ไตรลักษณแลว  ถามวา  "กเพราะเหตไร  พระโยคา-วจรน  จงกาหนดสังขารท ังหลายนั นอยางนั น " ตอบวา  "กาหนด 

อยางนั น  เพ อยังอบาย  (วธ) แหงการปลดเปล องใหสาเรจ" (ตอไป)

น เปนอปมาในอบายนั น 

ตางวาบรษผ หน ง  คดจักจับปลา ควาส มจับปลาส มลงไปในน า (พอร สกวาส มถกปลา) จงหยอนมอลงไปทางปากส ม๑ จับถกง  (เหา)ท คอในใตน า  เขาใจวาตัวจับถกปลากดใจ  เขาคดวา  "เราไดปลาตัว 

ใหญนะ" แลวยกข นมาด  พอร จักวาง  ดวยเหนสวัสตกะ ๓ แฉก๒ 

(

ดอกจันทร)

กกลัว 

มองเหนผลราย 

อดอัด  (

ลาบากใจ)

ในการจับ 

(มันไว) ใครจะปลอยเสย  เม อจะทาอปบาย  (วธ) ปลอย  จงปลดมอ 

๑. ขปป  (ท ถกควรเปนขป) พบคาแปลไดหลายอยางในกระบวนเคร องมอจับปลา  แตในท น  ดความท ทานเลา  เคร องมอน มปาก  ใชมอลวงลงไปจับปลาข นมาได เปนปากโลง  ไมมตา เคร องมอจับปลาท มลักษณะอยางน   ในบานเมองเราน กเหนมแตส มอยางเดยว 

๒. โสวตถกตตย-สวัสตกะ  ๓  แฉก เคยอธบายมาแลว  โปรดดอธบายท เชงอรรถวสทธมรรค 

แปลภาค ๑ ตอน ๒ หนา ๑๘๗ 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 159/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  159

(ท งพัน) ตั งแตหางทอนปลายออกแลวชแขนข น  แกวง  (ง) เหนอ 

ศรษะ ๒-๓ รอบ  ทาใหงเพลย  แลวตะเพดวา  "ไป  เจางราย"

(วาแลวคลายมอเหว ยง) สลัด  (มัน) ไป  แลวรบข นขอบบง  ยนมอง 

ดทางท   (บกน าข น) มา  พลางราพง  (กับตัวเอง) วา  "เรารอดจาก 

ปากงใหญมาได  พอคณเอย"

(พงทราบการประเทยบความ  ในอปมานั น  ดังตอไปน ) ครั ง 

เม อฝายพระโยคน ไดอัตภาพแลวยนดแตแรก  (เม อร ความ ?) นั นแหละ 

เปรยบดังเวลาท บรษนั นจับถกงท คอแลวดใจ  ดวยสาคัญวาปลาฉะนั น 

การทาฆนวนพโภค  (แยกกล มกอนออกเปนสวนยอย) จนเหนไตร-

ลักษณในสังขารทั งหลายแหงพระโยคน   เปรยบดังการดงหัว  (ง) ออก 

จากปากส มแลวเหนสวัสตกะ ๓ แฉก  (ของมัน) แหงบรษนั น  ภยต-ปฏฐานญาณแหงพระโยคน   เปรยบดังเวลา  (เกด) กลัวข นแหงบรษนั น 

ตอนั น  อาทนวานปสนาญาณ  เปรยบดังการเหนผลราย  นพพทาน-ปสนาญาณ  เปรยบดังการอดใจในการจับ  (งไว) มญจตกัมยตาญาณ 

เปรยบดังความใครจะปลอยง  การยกข นส ไตรลักษณในสังขารท ังหลาย 

ดวยปฏสังขานปสนาญาณ  เปรยบดังการทาอบาย  (วธ) ปลอย  เหมอน 

อยางวาบรษนั นแกวงงทาใหมันเพลย  ใหมันถงซ งความไมสามารถ 

จะกลับมาขบไดแลวปลอยไปอยางดฉันใด  พระโยคาวจรน กแกวง 

สังขารทั งหลาย  ดวยยกข นส ไตรลักษณทาใหมันออนกาลัง  ใหมันถง 

ซ งความไมสามารถจะเสนอหนาโดยอาการ  เท ยง  เปนสข  งาม  และ 

เปนอัตตาไดอกแลวปลดเปล องไปอยางดฉันนั น  เพราะเหตนั น  จง 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 160/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  160

กลาวไว  (ขางตน) วา  "พระโยคาวจรกาหนด  (สังขาร) อยางนั น 

เพ อยังอบาย (วธ) แหงการปลดเปล องใหสาเรจ " ดังน  

ดวยการพจารณา  (ร ) เพยงเทาน   ปฏสังขาญาณเปนอันเกดข น 

แกพระโยคาวจรนั นแลว  ซ งทานหมายเอา  กลาวไว  (ในบาลปฏ-สัมภทามรรค) วา  "(ถามวา) เม อภกษมนสการโดยอาการไมเท ยง 

ญาณพจารณา  (ร ) อะไรเกดข น  เม อภกษมนสการโดยอาการเปนทกข ... โดยอาการเปนอนัตตา  ญาณพจารณา (ร ) อะไรเกดข น ? (ตอบ 

วา) เม อภกษมนสการโดยอาการไมเท ยง  ญาณพจารณา  (ร ) นมตเกด 

ข น เม อภกษมนสการโดยอาการเปนทกข  ญาณพจารณา  (ร ) ปวัตตะ 

เกดข น เม อภกษมนสการโดยอาการเปนอนัตตา  ญาณพจารณา (ร )ทั งนมตทั งปวัตตะเกดข น 

กคาวา  "นมตต  ปฏสงขา" ในบาล  หมายความวา  ร สังขาร-

นมตดวยอานาจอนจจลักษณะวา  สังขารนมตเปนของไมยั งยน  เปนไป 

ชั วคราว  จรงอย   ร กอนแลวญาณจงเกดทหลังโดยแท  ถงกระนั นทาน 

กลาว  (เปนสมานกาลกรยา) อยางนั น  กดวยอานาจโวหาร  ดังคาวา "มนจ  ปฏจจ  ธมเม  จ  อปปชชต  มโนวาณ-มโนวญญาณ 

อาศัยมนะและธรรมารมณท ังหลายเกดข น" ดังน เปนตน  นัยหน ง  พง 

ทราบวาทานกลาวอยางนั น เพราะทาคาหนาและคาหลังใหเปนอัน 

เดยวกันโดยเอกัตตนัย  ความหมายแมในสองบทนอกน กพงทราบโดย 

นัยน แล 

ปฏสังขานปสนาญาณ  จบ 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 161/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  161

[สังขารเบกขาญาณ]

[กาหนดสญตา  ๒  เง อน]

พระโยคาวจรนั น  ครั นกาหนดไววา  "สังขารทั งปวงเปนของสญ 

(วางเปลา) ดวยปฏสังขานปสนาญาณอยางน แลว  จงกาหนดสญตา (ความวางเปลา) เปน ๒ เง อนอกวา  "สังขารน วาเปลาจากอัตตะ 

(ตัวตน) กด  จากอัตตนยะ  (ของ ๆ ตน) กด"[กาหนดสญตา ๔ เง อน]

พระโยคาวจรนั นไมเหนตัวตน  ไมเหนสัตวสังขารอ นอะไร ๆ 

ตั งอย ในความเปนบรขาร  (คอบรวารหรอเคร องแวดลอม ?) ของตน 

เลย  อยางน แลว ยังกาหนดสญตา  ๔ เง อนท กลาวไวในอธการ  (ท กลาว 

ถง) สญตานปสนาน อกวา "เธอไมเหนวาตัวเรามอย  (๑) ในท ไหน ๆ 

(๒) ในความเปนอะไร ๆ ของใคร ๆ และไมเหนวาตัวของผ อ นมอย  (๓) ในท ไหน ๆ (๔) ในความเปนอะไร ๆ ของตัวเราท ไหน ๆ เลย"

ดังน  ปจฉาวา  อรรถาธบายสญตา ๔ เง อนมอยางไร ? วสัชนาวา 

อรรถาธบายมอยางน   ขอวา  นาห  กวจน  คอวาพระโยคาวจรน   ไม เหนตัวตน  (มอย ) ในท ไหน ๆ  ขอวา  กสสจ  ก  จนตสม คอไมเหน 

ตัวตนของตัวท จะพงนาเขาไปในความเปนอะไร ๆ ของใคร ๆ คอของ 

ผ อ น  ขยายความวา  "ไมเหนตัวตนของตัวท พงนาเขาไป  นับเอาเปน 

พ นองในฐานท ควรเปนพ นอง  หรอเปนสหายในฐานท ควรเปนสหาย 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 162/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  162

หรอเปนบรขาร  (บรขาร ?) ในฐานท ควรเปนบรขาร  (ของผ อ น)   ในขอวา  น จ  มม  กวจน  น   ยก  มม ศัพท ไวกอน  คาท เหลอ 

วา  น  จ  กวจน  มความ  (ดัง) น วา  "และไมเหนตัวตนของผ อ น 

 ในท  ไหน ๆ เลย " ท น นา  มม ศัพทมา*  (ประกอบในขอหลัง) วา มม  กสมจ  ก  จนตตถ  มความวา  ไมเหนวาตัวตนของผ อ นนั น 

มอย  ในความเปนอะไร ๆ ของตัวเรา  ในฐานะอะไร  ๆเลย  ขยายความ 

วา  " ไมเหนตัวตนของคนอ นท จะพงนาเขาไปโดยความเปนอะไร ๆ 

(ดังตอไป) น   ในฐานะอะไร  ๆ เลย  คอเปนพ นองในฐานท ควรเปน 

พ นอง  หรอเปนสหายในฐานท ควรเปนสหาย  หรอเปนบรขารในฐาน 

ท ควรเปนบรขารของตนเลย"

เหต ใดพระโยคาวจรน  (๑) ไมเหนตัวตน  (ของตัว) ในท  ไหน ๆ 

(๒) ไมเหนตัวตน  (ของตัว) นั นท จะพงนาเขาไปในความเปนอะไร ๆ 

ของผ อ น  (๓) ไมเหนตัวของผ อ น  ( ในท  ไหน ๆ ) (๔) ไมเหนตัว 

ของผ อ นท จะพงนาเขามาในความเปนอะไร  ๆ  ของตนเลย  ดังกลาวมา 

ฉะน   เพราะเหตนั น  สญตา  ๔  เง อนกเปนอันพระโยคาวจรผ น  ไดกาหนด 

แลว  แล 

[กาหนดสญตาโดยอาการ  ๖]

พระโยคาวจรครั นกาหนดสญตา  ๔  เง อนอยางน แลว  ยังกาหนด 

สญตาโดยอาการ  ๖ อกเลา  กาหนดอยางไร ? กาหนดแลว  จักขเปน 

*

ปาฐะพมพไววา 

นาหรตวา 

น ันคลาดเคล อน 

ท ถกเปน 

อาหรตวา 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 163/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  163

ของวางเปลาจากตัวตนกด  จากของ ๆ ตนกด  จากความแนนอนกด จากความยั งยนกด  จากความเท ยงแทกด  จากความเปนของไมมความ 

แปรปรวนเปนธรรมดากด  โสตะ.... ฆานะ... ชวหา...กาย...มนะ 

เปนของวางเปลา... รปเปนของวางเปลา... ฯลฯ  ธรรมารมณ ท ังหลายเปนของวางเปลา... จักขสัมผัสเปนของวางเปลา... ฯลฯ 

มโนวญญาณเปนของวางเปลา ... จักขสัมผัสเปนวางเปลา... ฯลฯ 

มโนสัมผัสเปนของวางเปลา... พงนานยะไปดังกลาวมาฉะน แล  จน 

ถง  (บท) ชรามรณะ 

[กาหนดสญตาโดยอาการ ๘]

ครั นกาหนดสญตาโดยอาการ ๖ อยางน แลว  กาหนดโดยอาการ 

๘ อก กาหนดอยางไรบาง ? กาหนดวา  รปไมมสาระ  หาสาระมได ปราศจากสาระ  โดยสาระคอนจจสาระ  (เปนสาระโดยท เปนของแน นอน) กด  โดยสาระคอธวสาระ  (เปนสาระโดยท เปนของยั งยน) กด โดยสาระคอสขสาระ  (เปนสาระโดยท เปนสข) กด  โดยสาระคออัตต-

สาระ  (เปนสาระโดยท เปนอัตตา) กด  โดยความเปนของแนนอนกด โดยความเปนของยั งยนกด  โดยความเปนของเท ยงแทกด  โดยความ 

เปนของไมมความปรวนแปรเปนธรรมดากด  เวทนา... สัญญา...สังขาร... วญญาณ... จักข  ฯลฯ  ชรามรณะ  ไมมสาระ หาสาระมได ปราศจากวาระ  โดยสระคอนจจสาระกด  โดยสาระคอธวสาระกด โดยสาระคอสขสาระกด  โดยสาระคออัตตาสาระกด  โดยความเปนของ 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 164/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  164

แนนอนกด  โดยความเปนของยั งยนกด  โดยความเปนของเท ยงแทกด โดยความเปนของไมมความแปรปรวนเปนธรรมดากด  เปรยบเหมอน 

ไมออไมมแกน  หาแกนมได  ปราศจากแกนฉันใด  เหมอนไมละห ง...

เหมอนไมมะเด อ ... เหมอนไมก ม... เหมอนไมทองกวาว...

เหมอนกอนฟองน า.. เหมอนตอมน า... เหมอนพยับแดด...

เหมอนตนกลวย... เหมอนกล  ไมมสาระ  หาสาระมได  ปราศจาก 

แกนสารฉันใด  รป  ฯลฯ  ชรามรณะ  กฉันนั นนั นแหละ  ไมมสาระ 

หาสาระมได  ปราศจากสาระ  โดยสาระคอนจจสาระกด  ฯลฯ  โดย 

ความเปนของไมมความแปรปรวนเปนธรรมดากด [กาหนดสญตาโดยอาการ ๑๐]

พระโยคาวจรนั น  ครั นกาหนดสญตาโดยอาการ  ๘ อยางน แลว 

ยังกาหนดโดยอาการ  ๑๐  อก  กาหนดโดยอาการ  ๑๐ อยางไร ? กาหนด 

โดยอาการ ๑๐  อยางน คอ  เหนรปโดยความเปนของวาง... โดยความ 

เปนของเปลา... โดยความเปนของสญ... โดยความเปนอนัตตา...โดยความไมม  (ใครครอง) ความเปนใหญ... โดยความเปนส งไมพง 

ทา  (ใหเปนอะไรได) ดังตองการ... โดยความเปนส งไมพงได  (ดัง 

ปรารถนา)... โดยความเปนส งไมเปนไปในอานาจ  (ของใคร) ...

โดยเปนฝายอ น  (คอไมเช อฟงใคร)... โดยความเปนของโดดเด ยว 

(คอไมอย ในอาณัตของใคร  ดจพระเจาผ สราง) เหนเวทนา  ฯลฯ 

วญญาณ โดยความเปนของวาง  ฯลฯ  เหน... โดยความเปนของ 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 165/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  165

โดดเด ยว 

[กาหนดสญตาโดยอาการ ๑๒]

ครั นกาหนดสญตาโดยอาการ  ๑๐ อยางน แลว  กาหนดโดยอาการ 

๑๒  อก  กาหนดโดยอาการ ๑๒  อยางไรบาง  ? คอกาหนดวา  รปมใช สัตว  มใชชวะ  มใชนระ  (คน) มใชมาณพ  (ชายหน ม) มใชสตร มใชบรษ  มใชอัตตา  มใชอัตตนยะ  มใชเรา  มใชของเรา  มใชของ 

ผ อ น  มใชของใคร ๆ เวทนา  ฯลฯ  วญญาณ  ฯลฯ  มใชของใคร ๆ*

[กาหนดสญตาโดยอาการ ๔๒]

ครั นกาหนดสญตาโดยอาการ  ๑๒  อยางน แลว  ยังกาหนดสญตา โดยอาการ  ๔๒  ดวยอานาจตรณปรญญาอก  คอเหนรป 

อนจจโต  โดยเปนของไมเท ยง 

ทกขโต  โดยเปนทกข  โรคโต  โดยเปนโรค  (เสยดแทง)

คณฑโต  โดยเปนแผลฝ 

สลลโต 

โดยเปนลกศร  (

เสยบแทง)

อฆโต  โดยเปนของชั วราย 

อาพาธโต  โดยเปนอาพาธ  (รบกวน เบยดเบยน)

ปรโต  โดยเปนฝายอ น 

* มหาฎกาวา  ๘ บทขางตนแสดง  อัตตสญตา  ๔  บทขางหลังแสดง  กญจนตภาวะ 

(ความไมเปนอะไร ๆ ของใคร ๆ).

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 166/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  166

ปโลกโต  โดยเปนส งตองพังทลาย  

อต โต  โดยเปนจัญไร  (มาเพ อฉบหาย)

อปททวโต  โดยเปนอบาทว  (ทาใหเดอดรอน)

ภยโต  โดยเปนภัย 

อปสคคโต  โดยเปนอปสรรค 

จลโต  โดยเปนส งไหว  (ไปมา)ปภงค โต  โดยเปนส งท ตองการแตกสลาย 

อทธวโต  โดยเปนส งไมคงทน 

อตาณโต  โดยเปนมท ตานทาน 

อเลณโต  โดยเปนท มกาบัง 

อสรณโต  โดยไมมท พ ง  (กาจัดภัย)

อสรณภตโต  โดยเปนส งไม  (ควรถอเอา) เปนท พ ง 

รตตโต  โดยเปนของวาง 

ตจฉโต  โดยเปนของเปลา 

ส  โต  โดยเปนของสญ 

อนตตโต  โดยเปนอนัตตา อนสสาทโต  โดยเปนส งไมมอะไรนายนด อาทนวโต  โดยเปนโทษ 

วปรณามธมมโต  โดยเปนส งมความแปรปรวนเปนธรรมดา อสารกโต  โดยเปนส งไมมสาระ 

อฆมลโต  โดยเปนมลของความลาบาก 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 167/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  167

วธกโต  โดยเปนผ ฆา วภวโต  โดยเปนส งตองเส อม 

สาสวโต  โดยเปนส งเปนไปกับอาสวะ 

สงขตโต  โดยเปนส งถกปรงข น 

มารามสโต  โดยเปนเหย อมาร 

ชาตธมมโต  โดยเปนส งมชาตเปนธรรมดา ชราธมมโต  โดยเปนส งมชราเปนธรรมดา พยาธธมมโต  โดยเปนส งมพยาธเปนธรรมดา 

มรณธมมโต  โดยเปนส งมมรณะเปนธรรมดา  โสกปรเทวทกข- โดยเปนส งท มโสกะ ปรเทวะ ทกขะ  โทมนัส 

 โทมนสสปายาส ธมมโต  อปายาส  เปนธรรมดา สมทยโต  โดยความเกดข น 

อตถงคมโต  โดยความเส อมไป 

นสสรณโต  โดยความออกไป 

เหนเวทนา  ฯลฯ  วญญาณ  โดยเปนของไมเท ยง  ฯลฯ  โดยความ 

ออกไป 

แทจรง  แมคาแสดงการกาหนดสญตา  (ตอไป) น   กกลาวไว (ในจฬนเทศ  ขททกนกาย) วา  ภกษเม อเหนรปโดยความเปนของ 

ไมเท ยง  ฯลฯ  โดยความออกไป  ช อวาเหนโลกโดยความเปนของสญ 

เม อเหนเวทนา  ฯลฯ  วญญาณ  โดยความเปนของไมเท ยง  ฯลฯ  โดย 

ความออกไป 

ช อวาเหนโลกโดยความเปนของสญ  (

และตรัสแก 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 168/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  168

พระโมฆราชวา)ดกรโมฆราช  ทานจงเปนผ มสต  เหนโลกโดย 

ความเปนของสญทกเม อ  ถอนอัตตานทฏฐเสย 

ความขามพนมฤตยพงม ไดดวยอาการอยางน   (ดวย 

วา) มฤตยราชยอม  (มอง) ไมเหนบคคลผ เหน 

 โลกอย   ( โดยความเปนของสญ) อยางนั น*

[สังขารเบกขาญาณเกด]

พระโยคาวจรครั นเหนโดยความเปนของสญอยางนั นแลว  กาหนด 

สังขารยกข นส ไตรลักษณไป ยอมละท ังความกลัวและความยนดเสยได แลว  เปนผ เปนกลางวางเฉยในสังขารท ังหลาย  ไมถอเอาวาเปนเรา กด  วาเปนของเรากด  ดังบรษผ มภรยาอันหยากันแลวฉะนั น  ตางวา ภรยาของบรษ (ผ หน ง) พงเปนหญงนาปรารถนา  นารักใคร  นาพอใจ 

บรษผ นั นมอาจทนพรากจากหลอนไดแมคร เดยว  เขาหวนหลอนเหลอ 

เกน  (บังเอญ) เขาเหนหญง  (ผ ท เขาหวง) นั น  ยนกด  นั นกด (

นอนกด)

พดอย กด 

ย มหัวอย กด 

กับชายอ นเขา 

กจะขัดเคองนอยใจ 

ร สกเสยใจเปนอยางย ง  อย ตอมาเขาเหนความชั วรายของหญงนั นแลว 

คดจะปลดปลอยไป  จงหยาหญงนั นเสย  ไมถอหญงผ นั นวาเปนของ 

ขา ฯ  ตั งแตนั นไป  แมจะไดเหนหญงนั นทากรยาอยางใดอยางหน งกับ 

ชายผ ใดผ หน ง  กจะไมพงขัดเคองไมพงตองเสยใจเลย จะพงเปนผ เปน 

* ข. ข. ๓๐/๒๔๕ 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 169/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  169

เปนกลางวางเฉยไดเปนแทฉันใด  พระโยคาวจรน กฉันนั นเหมอนกัน 

เปนผ ใครจะพนไปเสยจากสังขารทั งปวง  จงกาหนดสังขารทั งหลายดวย 

ปฏสังขานปสนาไป  จนไมเหนความท สังขารทั งปวงเปนส งท นาถอเอา วาเปนเรา  เปนของเราแลว  กละความกลัวและความยนดเสยได  ก ยอมเปนผ เปนกลางวางเฉยในสังขารทั งปวงได  เม อเธอร อย อยางนั น 

เหนอย อยางนั น  จตยอมถอย  ยอมหด  ยอมกลับ  ไมเหยยดย นไปใน 

ภพ ๓ กาเนด ๔ คต  ๕  วญญาณฐต ๗  สัตตาวาส  ๙  อเบกขา (ความวางเฉยในสังขารทั งหลาย) หรอปาฏกลยตา  (ความนาเกลยด 

แหงสังขารทั งหลาย ?

*

) ยอมตั งมั น  เปรยบเหมอนหยาดน าทั งหลาย 

(อันตกลง) ในใบปทมท เอยงหนอยหน ง  ยอม  (กล ง) ถอยกลับ  (ลง 

น า) ไม  (กล ง) ยดไป  (ในในปทม) ฉันใด  กฉันนั นเหมอนกัน...

อน ง  เปรยบเหมอนขนไก  หรอเอนและหนังแหง  ถกไฟเขายอมหด 

งอกลับไมเหยยดไป  (ในไฟ) ฉันใด  จตของพระโยคาวจรนั นยอมถอย 

ยอมหดยอมกลับไมเหยยดย นไปในภพ ๓... อเบกขาหรอปาฏกลยตา ยอมตั งมั นฉันนั น 

อันสังขารเบกขาญาณ  ยอมเปนอันเกดข นแกพระโยคาวจรนั น 

ดวยประการฉะน  [สังขารเบกขาญาณเหมอนกันกาบอกทศ]

แตวาสังขารเบกขาญาณน นั น  ถาเหนพระนพพานอันเปนสันตบท 

* ความวางเฉย  กับความนาเกลยด  จะเปนพวกเดยวกันไดอยางไร นกไมเหน 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 170/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  170

โดยความเปนธรรมมอย ไซร ยอมสละปวัตตะ  (ความเปนอย ) ฝาย 

สังขารทั งปวงแลนไปส พระนพพานทเดยว  หากวาไมเหนพระนพพาน 

โดยเปนธรรมมอย ไซร กยอมมแตสังขารเปนอารมณเปนไปแลว ๆ 

เลา ๆ อย นั นเอง  เหมอนกาของพวกสมทรพาณชฉะนั น  ไดยนมาวา พวกสมทรพาณช  เม อข นเรอยอมนาเอากาบอกทศ  (ไปดวย) เม อใด 

เรอถกพายซัดแลนไปผดถ น  ฝ งไมปรากฏ  เม อนั นพวกเขากปลอยกา บอกทศ  กานั นจับท เสากระโดง โลดข นส อากาศ  (บนสารวจ) ไปทาง 

ทศใหญและทศนอยทกทศ  ถาเหนฝ ง  (ทางทศใด) ก  (บน) ม งหนา 

ไปทศนั นทเดยว  ถาไมเหนก  (บนกลับ) มาเกาะเสากระโดงร าไปอย  นั นเอง  (ฉันใด) สังขารเบกขาญาณกฉันนั นเหมอนกัน  ถาเหนพระ 

นพพานอันเปนสันตบทโดยความเปนธรรมมอย ไซร  ยอมสละปวัตตะ 

ฝายสังขารทั งปวงแลนไปส พระนพพานทเดยว หากวาไมเหน  กยอมม แตสังขารเปนอารมณเปนไปแลว ๆ เลา  ๆ  อย นั นเอง 

วปสนาญาณน นั น  เหมอนแปงในกระดงท ถกขย อย  เหมอนฝาย 

ท ปลอน  (เมลด) แลวถกชอย  กาหนดสังขารทั งหลายโดยประการ 

ตาง ๆ จนละความกลัวและความยนดไดแลว  กวางตัวเปนกลางในการ 

ตรวจสอบสังขาร ยนตัวอย ดวยอานาจอนปสนา ๓  เม อยนตัวอย อยาง 

นั น  ยอมถงซ งความเปนมข  (ปากทาง) แหงวโมกข  ๓  แลวเปน 

ปจจัยเพ อจาแนกพระอรยบคคล ๗ ประเภท 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 171/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  171

[วโมกขมข ๓]

ในการถงซ งวาเปนมขแหงวโมกข  และในความเปนปจจัย 

เพ อจาแนกพระอรยบคคลนั น  วปสนาญาณน   ช อวาถงช อความเปนมข 

แหงวโมกข  ๓  กโดยความเปนอธบดแหงอนทรย ๓  (คอสัทธนทรย สมาธนทรย  ปญญนทรย) เพราะเปนไปดวยอานาจแหงอนปสนา ๓๑ 

จรงอย   อนปสนา ๓ ทานเรยกวา  วโมกขมข ๓  ดังบาลวา  "ก วโมกขมข ๓ น แล  ยอมเปนไปเพ อความออกไปจากโลก  คอยอมเปน 

ไปเพ อภาวะคอความพจารณาเหนสังขารท ังปวงโดยตัดตอน  และโดย 

รอบดาน  และเพ อความแลนเขาไปแหงจต  ในอนมตธาต  (คออสัง-

ขตธาตอันหาสังขารเปนนมตมได ) (๑) เพ อภาวะคอความเราเราใจ 

ในสังขารทั งปวง  และเพ อความแลนเขาไปแหงจต ในอัปปณหตธาต (ธาตอันไมมปณธคอความปรารถนาหรอกเลส) (๑) เพ อภาวะคอ 

ความพจารณาเหนธรรมท ังปวง  โดยความเปนฝายอ น  (คอไมเช อฟง)

และเพ อความแลนเขาไปแหงจตในสญตธาต  (ธาตอันวางเปลาจาก 

อัตตา) (๑) น วโมกขมข ๓ เปนไปเพ อความออกจากโลก"๒ 

[อธบายความบาล]ในปาฐะเหลานั น  ปาฐะวา  "ปรจเฉทปรวฏมโต-โดยตัดตอน 

๑. มหาฎกาอธบายวา  ผ เจรญอนจจานปสนามาก  สัทธนทรยยอมมกาลังเปนอธบด  ผ เจรญ 

ทกขานปสนามาก สมาธนทรยยอมมกาลังเปนอธบด  ผ เจรญอนัตตานปสนามาก  ปญญนทรย ยอมมกาลังเปนอธบด  อนทรย ๓ อันถงความมกาลังเปนอธบดดวยอานาจอนปสนา ๓ ดังกลาว 

จงถงซ งความเปนวโมกขมขได ๒. ข. ป. ๓๑/๓๗๓ 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 172/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  172

และโดยรอบดาน" คอท ังโดยตัดตอน  ท ังโดยรอบดาน  ดวยอานาจ 

ความเกดและความดับ  ขยายความวา  อนจจานปสนากาหนดตัดวา "กอนแตเกด  สังขารทั งหลายไมม" ดังน แลว  ตามคนดคตของสังขาร 

เหลานั นไป  กพจารณาเหนโดยรอบดานวา  "ตอแตดับ  มันกไมไป 

(ไหน) มันหายไปท น แหละ" ดังน  ปาฐะวา  "มโนสมตเตชนตาย-เพ อภาวะคอความเรงเราใจ"

หมายความวาเพ อความสังเวชแหงจต  แทจรง  จตยอมสังเวชในสังขาร 

ทั งหลาย ดวยทกขานปสนา 

ปาฐะวา  "ปรโตสมนปสสนตาย-เพ อภาวะคอความพจารณา เหน  (ธรรมท ังปวง) โดยความเปนฝายอ น" หมายความวา  เพ อ 

พจารณาเหน  (ธรรมท ังปวง) โดยความเปนอนัตตา  วา  "มันไมเปน 

เรา  มันไมเปนของเรา" ดังน  บท๑ (คอพากย) ท ัง ๓  ดังกลาวน   พงทราบวาทานกลาวดวย 

อานาจอนปสนา  ๓  มอนจจานปสนาเปนตน  เพราะเหตนั นแหละ  ใน 

(ตอน) วสัชนาปญหาในลาดับนั นไป  ทานจงกลาววา  "เม อภกษ มนสการโดยความเปนของไมเท ยง  สังขารทั งหลายยอมปรากฏโดย 

ความส น  เม อมนสการโดยความเปนทกข  สังขารทั งหลายยอมปรากฏ 

โดยเปนของนากลัว  เม อมนสการโดยความเปนอนัตตา  สังขารท ังหลาย 

ยอมปรากฏโดยความเปนของสญ"๒ดังน  

๑. ปาฐะวสทธมรรคพมพไวเปน  ปธานาน  แตปาฐะมหาฎกาเปน  ปทาน  เหนวาปาฐะหลังถก 

ตองกวา  จงแปลตามน  ๒. ข. ป. ๓๑/๓๗๓ 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 173/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  173

[วโมกข ๓  หมายเอาอรยมรรค]

ถามวา  "กวโมกขซ งมอนปสนาน เปนมขนั นคออะไรบาง " ตอบ 

วา  "วโมกข ๓ นั นคอ  อนมตวโมกข  อัปณหตวโมกข  สญต-

วโมกข" จรงอย   คา  (ตอไป) น   กไดกลาวไว  (ในปฏสัมภทามรรค)

วา  "ภกษมนสการไปโดยความเปนของไมเท ยง  เปนผ มากดวยอธโมกข ยอมไดเฉพาะซ งอนมตวโมกข  มนสการไปโดยความเปนทกข  เปนผ  มากดวยปสสัทธ  ยอมไดเฉพาะซ งอัปณหตวโมกข  มนสการไปโดย 

ความเปนอนัตตา  เปนผ มากดวยเวท  (คอความร ) ยอมไดเฉพาะซ ง 

สญตวโมกข"*

ดังน  กในวโมกข ๓ น   อรยมรรคอันทาพระนพพานใหเปนอารมณ เปนไปโดยอาการหานมตมได  ช อวาอนมตวโมข  จรงอย   อรย-

มรรคนั นช อวาอนมต  เพราะเกดข นดวยธาตอันหานมตมได  และช อ 

วาวโมกข  เพราะพนจากกเลสท ังหลาย  โดยนัยเดยวกันนั น  อรมรรค 

อันทาพระนพพานใหเปนอารมณ  เปนไปโดยอาการหาปณธมได  พง 

ทราบวา  ช ออัปณหตวโมกข  อรยมรรคอันทาพระนพพานใหเปน 

อารมณไปโดยอาการวางเปลา  พงทราบวา  ช อสญตวโมกข [วโมกข  ๒  หมายเอาวปสนาญาณ]

สวนวโมกขเพยง  ๒ อันใด  กลาวไวในอภธรรมดังน วา  "ใน 

สมัยใด  ภกษเจรญโลกตรฌานอันเปนนยยานกะ  เปนอปจยคาม  (ยัง 

* ข. ป. ๓๑/๓๘๘ 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 174/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  174

การกบคคลใหถงความไมสั งสมกเลส) เพ อละทฏฐ  (ความเหนผด)

เพ อบรรลปฐมภม  เธอสงัดจากกามทั งหลาย ... เขาถงปฐมฌานอัน 

เปนอัปณหตะ  เปนสญตะอย  " ๑  ดังน   วโมกข ๒ นั น  ทานกลาว 

หมายถงท มาแหงวปสนาโดยนปรยาย  (โดยตรง  โดยส นเชง) (หาใช กลาวหมายถงอรยมรรคไม  ?) จรงอย   วปสนาญาณ  ทานเรยกวา สญตวโมกข  ดวยอานาจการเปล องความยดมั นได  ตามนัยบาลใน 

ปฏสัมภทามรรคดังน วา  "อนจจานปสนาญาณ  ช อวาสญตวโมกข เพราะเปล อง  (อภนเวส) ความยดมั นโดยความเปนของเท ยงได  ทกขา-

นปสนาญาณ  ช อวาสญตวโมกข  เพราะเปล องความยดมั นโดยความ 

เปนสขได  อนัตตานปสนาญาณ  ช อวาสญตวโมกข  เพราะเปล อง 

ความยดมั นโดยความเปนอัตตาได"๒  ดังน   และเรยกวาอนมตวโมกข ดวยอานาจการเปล องนมตได  ตามนัยบาล  (ในปฏสัมภทามรรคนั น)

ดังน วา  "อนจจานปสนาญาณ  ช อวาอนมตวโมกข  เพราะเปล อง 

นมตโดยความเปนของเท ยงได  ทกขานปสนาญาณ  ช อวาอนมต-

วโมกข  เพราะเปล องนมตโดยความเปนสขได  อนัตตานปสนาญาณ 

ช อวาอนมตวโมกข  เพราะเปล องนมตโดยความเปนอนัตตาได"๒ ดังน  

และเรยกอัปณหตวโมกข  ดวยอานาจการเปล อง  (ปณธ) ความ 

ปรารถนา  ตามนบับาล  (ในปฏสมัภทามรรคนั น) ดังน วา  "อนจจา-

นปสนาญาณ  ช อวาอัปณหตวโมกข  เพราะเปล องความปรารถนา 

๑. อภ. ส. ๓๔/๑๐๕ 

๒. ข. ป. ๓๑/๔๐๐ 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 175/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  175

โดยความเปนของเท ยงได  ทกขานปสนาญาณ  ช อวาอัปณหตวโมกข เพราะเปล องความปรารถนาโดยความเปนสขได  อนัตตานปสนาญาณ 

ช อวาอัปณหตวโมกข  เพราะเปล องความปรารถนาโดยความเปน 

อัตตาได" ดังน ดวย  กจรงอย   ถงกระนั น  วปสนาญาณนั นกหาเปน 

อนมตตะโดยนปรยายไม  (เปนแตโดยปรยาย) เพราะยังละท งสังขาร-

นมตไมได  แตวาเปนสญตะและเปนอัปณหตะโดยนปรยายไดแท อน ง  วโมกข  ทานยกข น  (เรยก ?) ในขณะแหงอรยมรรค กดวย 

อานาจท มาแหงวปสนาญาณนั น  พงทราบวา  (ในอภธรรม) ทาน 

กลาวแตวโมกข ๒ คอ  อัปณหตะ  สญตะ  กเพราะเหต  (ท เปน 

โดยนปรยาย ) นั น 

น เปนวโมกขกถาในวปสนาธการน กอน 

[พระอรยบคคล ๗]

ในคาท ขาพเจากลาวไวอกวา  (วปสนาญาณน ) เปนปจจัยเพ อ 

จาแนกพระอรยบคคล ๗  ประเภท  พงทราบอรรถาธบายดังน   กอนอ น 

(พงทราบวา ) บคคลเหลาน   คอ  สัทธานสาร  สัทธาวมต  กายสักข อภโตภาควมต  ธัมมานสาร  ทฏฐปตตะ  ปญญาวมต  ช อวาพระอรย-

บคคล ๗  สังขารเบกขาญาณน   ยอมเปนปจจัยเพ อจาแนกพระอรย-

บคคล ๗ นั น 

ขยายความวา  บคคลในมนสการไปโดยความเปนของไมเท ยง 

เปนผ มากไปดวยอธโมกข  ยอมไดเฉพาะซ งสัทธนทรย  บคลนั นเปน 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 176/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  176

ผ ช อวา  สัทธานสาร  ในขณะแหงโสดาปตตมรรค  ช อวา  สัทธาวมต 

ใน  ๗  สถานท เหลอ (คอตั งแตโสดาปตตผลถงอรหัตผล) สวน 

บคคลใดมนสการโดยความเปนทกข  เปนผ มากไปดวยปสสัทธ ยอม 

ไดเฉพาะซ งสมาธนทรย  บคคลนั นเปนผ ช อวา  กายสักข  ในทกสถาน 

(คอตั งแตโสดาปตตมรรคจนถงอรหัตผล) แตผ ไดอรปฌานแลวจง 

บรรลอัครผล  (คออรหัตผล) ไดช อวา  อภโตภาควมต  สวนบคคลใด 

มนสการไปโดยความเปนอนัตตา  เปนผ มากไปดวยเวท  (คอความร )ยอมไดเฉพาะซ งปญญนทรย  บคคลนั นเปนผ ช อวา  ธัมมานสาร  ใน 

ขณะแหงโสดาปตตมรรค  ช อวา  ทฏฐปตตะ  ใน  ๖ สถาน  ช อวา ปญญาวมต  ในอัครผล 

จรงอย   คาน ทานกลาวไว  ( ในปฏสัมภทามรรค) วา  "เม อ 

ภกษมนสการไปโดยความเปนของไมเท ยง สัทธนทรยยอมเปนอนทรย มประมาณย ง  เพราะความท สัทธนทรยประมาณย ง  เธอได โสดาปตต มรรค  เหตนั น  จงเรยกวา  สัทธานสาร"*  แหงเดยวกันนั นกลาว 

วา  "เม อภกษมนสการไปโดนความเปนของไมเท ยง  สัทธนทรยยอม 

เปนอนทรยมประมาณย ง  เพราะความท สัทธนทรยมประมาณย ง  โสดา-ปตตผลกเปนอันเธอทาใหแจงได  เหตนั น  จงเรยกวา  สัทธาวมต"

ดังน เปนอาท  อกตอนหน งกลาววา  "ภกษเช ออย   หลดพนไดแลว 

เหตนั น จงช อ  สัทธาวมต  ทาใหแจงแลวในลาดับแหงฌานท ตนได เหตนั น  จงช อ  กายสักข  บรรลแลวในลาดับแหงความเหน  (คอโสดา-

* ข. ป. ๓๑  ๓๘๐ 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 177/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  177

ปตตมรรคญาณ) เหตนั นจงช อวา  ทฏฐปตตะ  (ขยายความอกวา) ภกษ เช ออย จงหลดพน  เหตนั นจงช อ  สัทธาวมต  ถกตอง  (คอได) ฌาน-

ผัสสะกอน  จงทาใหแจงซ งนโรธคอนพพานในภายหลัง  เหตนั นจงช อ 

กายสักข ญาณวา  "สังขารทั งหลายเปนทกข  นโรธเปนสข" เปนอัน 

เธอร แลว  เหนแลว  ประสบแลว  ทาใหแจงแลว  ถกตอง  (คอได บรรล) แลวดวยปญญา  เหตนั นจงช อ  ทฏฐปตตะ"๑  ดังน  

สวนใน ๔  บทนอกน   พงทราบความแหงคาดังน วา  "พระอรย-

บคคลท ช อวา สัทธานสาร  เพราะความหมายวาแลนไปตามศรัทธา 

หรอวาแลนไป  คอดาเนนไปดวยศรัทธา นัยเดยวกันนั น  ท ช อ ธัมมา-นสาร  เพราะความหมายวาแลนไปตามธรรมกลาวคอปญญา๒  หรอ 

วาแลนไปดวยธรรม  ท ช อวา อภโตภาควมต  เพราะความหมายวา หลดพนโดยสวนทั ง ๒  คอท ังโดยอรปฌานทั งโดยอรยมรรค ท ช อ 

วา  ปญญาวมต เพราะความหมายวาร ท ัวอย   (ซ งอรยสัจ  โดยไมได ฌาน) หลดพนแลว ๓ 

(

ขณะน กาลังพรรณนา)

สังขารเบกขาญาณ 

๑. ข. ป. ๓๑/๓๘๘ 

๒. มหาฎกาวา  "คาวาธรรม  หมายถงปญญา  ในท อ นกม  เชนในบาทคาถาวา  สจจ  ธมโม 

   ต  จาโค" เราไมเคยคดกันเลยวา  ธมโม  ในบาทคาถาน หมายถงปญญา และในคัมภรของเรา เปน  ทโม  กมโดยมาก 

๓. บทท ัง ๗  น   มศัพทซอนเง อนอย บทเดยวคอ  กายสักข  กายสักขน ัน  ไดอรปฌานแลวทา 

นโรธใหแจงในภายหลัง  ตอนไดฌานกหลดพนดวยวกขัมภนวโมกข  โดยรปกายและนามกายลาง สวน  แตตอนถงนโรธน ันทาใหแจงโดยนามกาย  เพราะฉะน ัน  กายสักข  กตองแปลวา ทาใหแจง 

โดยนายกายเทาน ันเอง 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 178/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  178

กแลสังขารเบกขาญาณน นั น  โดยความกเปนอันเดยวกันกับญาณ 

๒ ขางตน  (คอมญจตกัมยตาญาณ  และปฏสังขานปสนาญาณ) เพราะ 

เหตนั น  พระโบราณจารยท ังปลายจงกลาวไววา  "สังขารเบกขาญาณ 

น   เปนอันเดยวแท  แตไดช อ ๓ ช อ  คอ  เกดช อวามญจตกัมยตาญาณ 

ในตอนตน  ปรากฏช อวา  ปฏสังขานปสนาญาณในตอนกลาง  และได ช อวา  สังขารเบกขาญาณ  อันถงสดยอดในตอนทาย  แมในพระบาลก กลาวไววา  "ถามวา  "ปญญาคอมญจตกัมยตา-ความเพกเฉย 

เปนญาณในสังขารเบกขา  (ความวางเฉยในสังขาร) ท ังหลาย  เปน 

อยางไร ? แกวา  "ปญญาคอความใครจะปลดเปล อง  ความพจารณา (ร ) ความเพกเฉย ซ งอปปาทะ  (ตัวเกดคอสังขาร) เปนญาณใน 

สังขารเบกขาญาณท ังหลาย  ปญญาคอความใครจะปลดเปล อง  ความ 

พจารณา  (ร ) ความเพกเฉยซ งปวัตตะ  (ตัวหมนไปคอสังขาร) ซ ง 

นมตตะ  (คอสังขาร) ฯลฯ  ซ งอปายา  (คอสังขาร) เปนญาณใน 

สังขารเบกขาท ังหลาย ปญญาคอความใครจะปลดเปล อง  ความพจารณา (ร ) ความเพกเฉย  วาอปปาทะเปนทกข  ฯลฯ  วาอปปาทะเปนภัย 

วาอปปาทะเปนสามส  ฯลฯ  วาอปปาทะเปนสังขาร  ฯลฯ  อปายาส 

เปนสังขาร  เปนญาณในสังขารเบกขาทั งหลาย" * ดังน  ในบทเหลานั น  บทสมาสวา มจตกมยตาปฏสงขาสนตฏนา 

* ข. ป. ๓๑/๘๗ 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 179/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  179

มวเคราะห  (แยกศัพท) วา  มจตกมยตา  และ  ปฏสงขา  และ 

สนตฏนา  เพราะดังน   ความใครจะสละเสยซ งอปปาทะเปนตน  แหง 

พระโยคาวจรผ เบ อหนายดวยนพพทาญาณในตอนตน  ช อวามญจต-กามตา  ความพจารณาในตอนกลางเพ อทาอบายแหงการปลดเปล อง 

ช อวาปฏสังขา  ความท ปลดเปล องไดแลววางเฉยอย ในตอนทาย  ช อวา สันตฏฐนา  ซ งทานหมายถง  กลาวไววา  "อปปาทะเปนสังขาร  ภกษ เพงดเฉยซ งสังขารเหลานั น  เหตนั นจงช อวาสังขารเบกขา "๑  ดังน เปนตน 

ญาณน เปนอันเดยวแทดังกลาวมาฉะน   อน ง  พงทราบวาญาณน เปน 

อันเดยวแทตามพระบาล  (ดังตอไป) น กได  แทจรง  คาน ทานได กลาวไววา  "มญจตกัมยตา  (ญาณ) อันใดกด  ปฏสังขานปสนา  (ญาณ)

อันใดกด  สังขารเบกขา (ญาณ) อันใดกด ธรรม  (คอญาณ) เหลาน มอรรถเปนอันเดยวกัน  ตางกันแตพยัญชนะ"๒  ดังน  

[วฏฐานคามนวปสนา]วปสนาของกลบตรผ น   ซ งมสังขารเบกขาญาณไดบรรลแลว 

อยางน  

ยอมเปน 

สขาปปตต  (

ถงยอด)

เปน 

วฏานคามน  (

ไปส  

ความออก) คาวา  "สขาปปตตวปสสนา" กด  คาวา  "วฏานคามน"กด  นั นเปนช อของญาณ ๓  มสังขารเบกขาญาณเปนตน (คอ  สังขาร-เบกขาญาณ  อนโลมญาณ  และโคตรภญาณ) นั นเอง  กวปสนานั นช อ 

๑. ข. ป. ๓๑/๘๘ 

๒. ข. ป. ๓๑/๓๙๖ 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 180/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  180

วา  สขาปปตต  เพราะถงยอดคอความสงสด  (แหงโลกยญาณ) ช อวา วฏานคามน  เพราะไปส ความออก  มรรคช อวา  วฏฐานะ  เพราะ 

ออกจากวัตถท ยด  อันเปนนมต  (คออารมณ) ในภายนอก  และจาก 

ปวัตตะ  (คอสังขาร) ในภายในดวย  วปสนาน ไปส วฏฐานะ  คอมรรค 

นั น  เหตนั น  จงไดช อวา  วฏฐานคามน  หมายความวา  สบตอกับมรรค 

[มาตกาแหงวฏฐานะ]

(ตอไป) น   เปนมาตกา เพ อประโยชนแกความแจงชัดแหงการ 

ออกจากความยด  ในคาท กลาวมาโดยสังเขปนั น คอ 

อชฌตต  อภนวสตวา  อชฌตตา  วฏาต  ยด  (คอเร มตั ง 

วปสนา) ใน  (สังขารทั งหลาย) ภายในแลว  ออกจาก  (สังขารทั งหลาย)

ในภายใน 

พหทธา  อภนวสตวา  พหทธา  วฏาต  ยดใน...ภายใน 

แลวออกจาก...ในกายนอก 

พหทธา  อภนวสตวา  อชฌตตา วฏาต  ยดใน...ภายนอก 

แลวออกจาก...

ในภายนอก 

พหทธา  อภนวสตวา  อชฌตตา  วฏาต  ยดใน...ภายนอก 

แลวออกจาก...ในภายใน 

รเป  อภนวสตวา  รปา  วฏาต  ยดในรปแลวออกจากรป 

รเป  อภนวสตวา  อรปา  วฏาต  ยดในรปแลวออกจากอรป 

(คอนาม)

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 181/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  181

อรเป  อภนวสตวา  อรปา  วฏาต  ยดในอรปแลวออกจากอรป 

อรเป  อภนวสตวา  รปา  วฏาต  ยดในอรปแลวออกจากรป 

เอกปปหาเรน  ปจห  ขนเธห  วฏาต  ออกจากขันธท ัง ๕ 

พรอมกันทเดยว 

อนจจโต  อภนวสตวา  อนจจโต  วฏาต  ยดโดยความไมเท ยง 

แลวออกโดยความไมเท ยง 

อนจจโต  อภนวสตวา  ทกขโต...อนตตโต  วฏาต  ยดโดย 

ความไมเท ยงแลวออกโดยความเปนทกข ... โดยความเปนอนัตตา 

ทกขโต  อภนวสตวา  ทกขโต... อนจจโต ... อนตตโต 

วฏาต  ยดโดยความเปนทกขแลวออกโดยความเปนทกข...โดยความ 

ไมเท ยง...โดยความเปนอนัตตา อนตตโต  อภนวสตวา  อนตตโต.. อนจจโต...ทกขโต 

วฏาต  ยดโดยความเปนอนัตตาแลวออกโดยความเปนอนัตตา...โดย 

ความไมเท ยง...โดยความเปนทกข [

อธบายความแหงมาตกา]

อรรถาธบายแหงมาตกาน อยางไร ? พระโยคาวจรลางรปใน 

พระศาสนาน  ทแรกยด  (คอเร มวปสนา) ในสังขารภายใน  (ของตน)

ครั นยดแลวก  (พจารณา) ดสังขารภายในเหลานั นไป  แตเพราะวา มรรควฏฐานะ  (ความออกคอมรรค  หรอความออกดวยมรรค) จะได มแตดวย  (พจารณา) ดสังขารภายในลวน ๆ เพยงเทานั นหามได  ตอง 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 182/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  182

(พจารณา) ดสังขารภายนอกดวยเหมอนกัน  เพราะฉะนั น  พระโยคา-วจรนั น  จงเหนขันธของผ อ นกด  อนปานทกสังขารท ังหลายกด วา 

ไมเท ยง  เปนทกข  เปนอนัตตาดวย  เธอยอมพจารณา  (สังขาร) ใน 

ภายในตามกาล พจารณา  (สังขาร) ในภายนอกตามกาล  เม อเธอ 

พจารณาไปอยางนั น  วปสนา  (ดาเนนไป) ตอกับมรรคเขาในกาลท  พจารณา  (สังขาร) ภายใน  เธอผ น ช อวา  ยดใน...ภายในแลวออก 

จาก... ในภายใน  แตถาวปสนา  (ดาเนนไป) ตอกับมรรคในกาลท  เธอพจารณา  (สังขาร) ในภายนอกไซร  เธอผ น ช อวา  ยดใน...ภายใน 

แลวออกจาก...ในภายนอก  แมในการยดภายนอกแลวออกจากภาย-

นอกและภายใน  กนัยน  พระโยคาวจรอกผ หน ง  ทแรกยด  (กาหนด) ในรป  ครั นยดแลว 

ก  (พจารณา) ดโดยทาภตรปและอปทายรปใหเปนกองเดยว  (คอรวม 

รปท ัง ๒ อยางเขาดวยกัน  กาหนดแตวารป) แตเพราะวาวฏฐานะจะ 

ไดม  แตดวย  (พจารณา) ดรปลวน ๆ เพยงเทานั นหามได  ตอง 

(พจารณา) ดอรป  (คอนาม) ดวยเหมอนกัน  เพราะฉะนั น  พระ-

โยคาวจรนั น  ทารปนั นใหเปนอารมณแลวจงเหนอรป  คอเวทนา สัญญา สังขาร  และวญญาณท เกดข น  วาน เปนอรป  เธอยอมพจารณา รปตามกาล  พจารณาอรปตามกาล  เม อเธอพจารณาไปอยางนั น  วปสนา (ดาเนนไป) ตอกับมรรคเขาในกาลท เธอพจารณารป  เธอผ น ช อวา ยดในรปแลวออกจากรป  แตถาวปสนา  (ดาเนนไป) ตอกับมรรคใน 

กาลท เธอพจารณาอรปไร  เธอผ น ช อวา  ยดในรปแลวออกจากอรป 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 183/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  183

แมในการยดในอรปแลวออกจากอรปและจากรป  กนัยน   สวนในกาล 

ท ยดโดยกาหนดวา "ยงกจ  สมทยธมม  สพพนต  น โรธธมม-

ส งใดส งหน ง  มความเกดเปนธรรมดา  ส งนั นท ังหมด  ยอมมความดับ 

เปนธรรมดา " ดังน   แลวออกกโดยขอกาหนดอยางเดยวกันนั น  ช อวา ออกจากขันธทั ง ๕ พรอมกันทเดยว 

พระโยคาวจรผ หน ง  ทแรก  พจารณาสังขารท ังหลายโดยความ 

ไมเท ยง  แตเพราะวฏฐานะจะไดม  แตดวยพจารณาโดยความไมเท ยง 

เพยงเทานั นหามได  ตองพจารณาแมโดยความเปนทกข  โดยความเปน 

อนัตตาดวยแม  เพราะฉะนั น  เธอจงพจารณาโดยความเปนทกขบาง 

โดยความเปนอนัตตาบาง  เม อเธอปฏบัตไปอยางนั น  วฏฐานะมข น 

ในกาลท พจารณาโดยความไมเท ยง  เธอผ น ช อวา  ยดโดยความไมเท ยง 

แลวออกโดยความไมเท ยง  แตถาวฏฐานมข นในกาลท เธอพจารณา โดยความเปนทกข  โดยความเปนอนัตตาไซร  เธอผ น ช อวา  ยดโดย 

ความไมเท ยงแลว  ออกโดยความเปนทกข  โดยความเปนอนัตตา แมในการยดความเปนทกข  โดยความเปนอนัตตาแลว  ออกโดย 

ลักษณะท เหลอ  กนัยน  กแลในชนผ ออกจากความยดเหลาน   ชนผ ท ยดโดยความไมเท ยง 

กด ผ ท ยดโดยความเปนทกขกด  ผ ท ยดโดยความเปนอนัตตากด แต ในเวลาท ออก  วฏฐานะมข นโดยความไมเท ยง  ชนท ัง ๓ (น ) เปน 

ผ มากดวยอธโมกข  ไดสัทธนทรย  หลดพนดวยอนมตตวโมกข  ยอม 

เปนสัทธานสารในขณะแหงปฐมมรรค  เปนสัทธาวมตใน ๗  สถาน  แต 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 184/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  184

ถาวฏฐานะมข นโดยความเปนทกขไซร  ชนทั ง ๓ (นั น) กเปนผ มาก 

ดวยปสสัทธ  ไดสมาธนทรย  หลดพนดวยอัปปณหตวโมกข  ยอมเปน 

กายสักขในทกสถาน  แตวาในชนเหลานั น  ผ ใดมอรปฌานเปนบาท 

ผ นั นยอมเปนอภโตภาควมตโนอัครผล  ทน   วฏฐานะ  โดยความ 

เปนอนัตตา  มข นแกชนท ัง  ๓ นั น ชนทั ง ๓ กเปนผ มากดวยเวท 

(คอความร ) ไดปญญนทรย  หลดพนดวยสญญตวโมกข  ยอมเปน 

ธัมมานสารในขณะแหงปฐมมรรค  เปนทฏฐปตตะ ใน ๖ สถาน  เปน 

ปญญาวมตในอัครผล แล 

[อปมาแหงวฏฐานคามนวปสนา ๑๒]

บัดน  พงทราบอปมา  ๑๒ ขอ  เพ อความชัดแจงแหงวฏฐานคามน-วปสนาน   พรอมทั งญาณกอน  (มภยตปฏฐานญาณเปนตน) และ 

ญาณหลัง  (มโคตรภญาณเปนตน) น เปนอททาน  (หัวขอเร อง) แหง 

อปมาทั งหลายนั น คอ 

คางคาว  และงเหา  เรอน  โค 

ยักษ 

ทารก 

ความหว 

ความระหาย 

หนาว  รอน  ความมด  และเปน  ๑๒ ทั งยาพษ 

อปมาเหลาน   ทานกลาวไว  (ในวสทธกถา) วา  "ตั งอย ในญาณใด 

ญาณหน ง  ตั งแตภยตปฏฐานญาณมา จะนามา (กลาว) กควร แต เม อนามา  (กลาว) ในท น   ญาณท ังปวง  แตภยตปฏฐานญาณจนถง 

ผลญาณ  ยอมเปนอันปรากฏ  (แจงชัดหมด) เพราะฉะนั น  จงควร 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 185/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  185

นามา (กลาว) ในท น เสยทเดยว"

[คางคาว]

อปมาขอวา  คางคาว  ตางวาคางคาวตัวหน งคดวา  จักไดดอก 

หรอผลท ไมตนน   จงเกาะท ตนมะซาง  มก ง ๕ ก ง  แลวคลาดท ัว*ก งหน ง 

ไมไดพบส งท พอจะถอเอา  จะเปนดอกหรอผลกตามสักอยาง  ท ก งนั น 

และคลาก งหน งแลวไมไดพบ  (ส งท พอจะถอเอา) ฉันใด  คลาก งท  ๒ 

ก งท  ๓  ก งท  ๔  แมก งท  ๕  แลวกไมไดพบฉันนั น  มันจงราพงวา ไมตนน   ไมมผลหนอ  ส งท พอจะถอเอาไดสักก ง  ท ไมตนน ไมมเลย 

จงทอดอาลัยในไมตนนั น  ไตข นตามก งตรง  โผลหัวออก (ชองวาง)

ระหวางคาคบ  แหงนดเบ องบน  บนข นในอากาศไปเกาะท ไมมผลตนอ น 

[ประเทยบความ]

ในขออปมานั น  พระโยคาวจร  บัณฑตพงเหนดังคางคาว 

อปาทานขันธ ๕  ดังตนมะซางมก ง ๕ ก ง  ความยด  (คอเร มตั ง 

วปสนา) ในขันธ  ๕ แหงพระโยค  ดังการเกาะท ตนมะซางนั น  แหง 

คางคาว  การพจารณารปขันธแลวไมพบส งท ควรจะถอเอาสักอยางใน 

รปขันธนั น จงพจารณาในขันธท เหลอ  (ตอไป) แหงพระโยค  ดังการ 

* ปาฐะพมพไววา  ปรมสตวา  แตฉบับพมาเปน  ปรามสตวา  สวนปาฐะมหาฎกาเปน 

ปรมัสตวา  แลวแกวา  วมสตวา  หากเปนอยางน   จะตองแปลวา  ตรวจด กคงไดความเหมอนกัน 

แตอาจเปนวาทานใช  ปรมสตวา  กเพ อเลยนศัพท  สมนสตวา  ในฝายอปไมยกระมัง 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 186/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  186

คลาดทั วก งหน ง*แลวไมพบส งท พอจะถอเอาสักอยาง  จงคลาดก งท เหลอ 

(ตอไป) แหงคางคาวนั น  ญาณ  ๓  มมญจตกัมยตาญารเปนตน  แหง 

พระโยคผ เบ อหนายในขันธท ัง ๕ ดวยอานาจความเหนโดยไตรลักษณ มอนจจลักษณะเปนอาท ดังการราพงวา  ไมตนน ไมมผลหนอ  แลว 

ทอดอาลัยในตนไมแหงคางคาวนั น  อนโลมญาณแหงพระโยค  ดังการ 

ไตข นเบ องสงตามก งตรง  แหงคางคาวนั น โคตรภญาณ  ดังโผลหัว 

ออกแหงนดเบ องบน  มรรคญาณ  ดังบนข นในอากาศ  ผลญาณ 

ดังการ  (ไป) เกาะท ไมมผลตนอ น 

[งเหา]ขออปมาดวยงเหา  กลาวมาแลวใน  (ตอน) ปฏสังขาญาณ  แต ในการประเทยบความอปมา  ในท น มแปลกไป  (ดัง) น   โคตรภญาณ 

อปมาดังการสลัดงไป  มรรคญาณ  ดังการหยดยนอย แหงบรษผ ปลด 

เปล อง (ง) แลวมองดทางท   (ปนตล งข น) มาอย   ผลญาณ  ดังการ 

ไปยั งอย ในท มภัย 

[เรอน]

ขออปมาวา  เรอน ตางวาเม อเจาของเรอนกนอาหารเยนแลว 

ข นท นอนหลับไป  เรอนถกไฟไหมข น  เขาต นข นเหนไฟกกลัว  คดวา "จะเปนการด  ถาเรายังไมถกไฟไหมเอา  ออกไปเสย  (กอน) " มอง 

(หาทางออก) อย   พอเหนทางแลวกออกไปส ท ปลอดภัยโดยเรว  แลว 

จงหยดอย  

* ปาฐะเปน  เอเกก  คลาดเคล อน  ท ถกเปน  เอก 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 187/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  187

[ประเทยบความ]

ในขออปมานั น  การยดถอในขันธ  ๕  วาเปนเรา  เปนของเรา 

แหงบถชนผ โงเขลา  ดังการกนอาหารแลวข นท นอนหลับไปแหงเจาของ 

เรอน  การดาเนนสัมมาปฏปทาจนเหนไตรลักษณแลวหยั งร สังขาร 

ปรากฏเปนของนากลัว  (คอเกดภยตปฏฐานญาณ) ดังการท เจาของ 

เรอนต นข นเหนไฟแลวกลัว  มญจตกัมยตาญาณ  ดังการมองหาทางออก 

อนโลมญาณ  ดังการเหนทาง  โคตรภญาณ  ดังการออกไป  มรรคญาณ 

ดังการไปโดยเรว  ผลญาณ  ดังการหยดอย ในท อันปลอดภัย 

[โค]

ขออปมาวาโค  ตางวา  เม อชาวนาผ หน งหลับอย ในตอนกลางคน 

โคท ังหลายแหกคอกหนไป  ตอนเชามดเขาไปดท คอกนั น  ร ความท  โคเหลานั นหนไป  กตามรอยไป  ไดพบฝงโคของเหลวเขา  หมายวา โคเหลานั นเปนโคของตัว  ก  (ตอน) นามา  เวลาสวางข น  จาไดวา มันไมใชโคของตัว  เปนโคของหลวง  จงคดวาจะตองหนไปเสยกอน 

ท พวกราชบรษจะจับ โดยหาวาเปนโจรแลว  (ลงโทษ) ใหถงความ 

ฉบหายปนป   (คดแลวเกดความ) กลัว  ท งฝงโครบหนไป  ยั งอย ในท  ไมมภัย 

[ประเทยบความ]

ในขออปมานั น  การยดถอขันธทั งหลาย  วาเปนเรา  เปนของเรา แหงบถชนผ โงเขลา  เปนดังการยดเอาโคหลวงวาเปนโคของตน  การ 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 188/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  188

ร จักขันธทั งหลายวา มันไมเท ยง  เปนทกข  เปนอนัตตา  ดวยอานาจ 

ไตรลักษณแหงพระโยค  ดังการจาไดวาเปนโคหลวงตอสวางข น  ภยต-

ปฏฐานญาณ  ดังเวลาท   (เกดความ) กลัวข น  มญจตกัมยตา ดังความท อยากจะท ง  (โคหลวง) ไป  โคตรภ  ดังการท ง  (โคหลวง)

มรรค  ดังการหน  ผล  ดังการหนไปยั งอย ในท ไมมภัย 

[ยักษ]อปมาขอวา  ยักษ  ตางวาบรษผ หน งสาเรจความอย รวมกับยักษณ 

ตอนกลางคน  (คอดก) นางยักษนั นร วาเขาหลับแลว  กไปปาชาผดบ 

(คอปาชาท เขานาศพไปท ง ๆ ไว  ไมฝ งไมเผา) กนเน อมนษย  เขา (ร สกตัวข นไมเหนนางยักษ  แคลงใจวามันไปไหน  จงตามหากพบ 

มันกาลังกนเน อมนษย  ร ความท มันเปนนางอมนษยแลว  จงคดวาจะ 

ตองหนไปเสยกอนท มันจะกนตัว  (คดแลวเกดความ) กลัว  รบหนไป 

ยั งอย ในท ปลอดภัย 

[ประเทยบความ]

ในอปมานั น  กายยดถอขันธทั งหลาย  วาเปนเรา  เปนของเรา เปนดังการอย รวมกับนางยักษ  การเหนไตรลักษณแลวร ความท ขันธ ท ังหลายเปนของไมเท ยงเปนตน ดังการเหน  (นางแปลง) กาลังกน 

เน อมนษยอย ในปาชา  แลวร วามันเปนนางยักษ  ภยตปฏฐาน  ดัง 

การท   (เกด) กลัวข น  มญจตกัมยตา  ดังความอยากจะหน  โคตรภ ดังการท งปาชา  มรรค  ดังรบหนไป  ผล ดังการยั งอย ในท ไมมภัย 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 189/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  189

[ทารก]

อปมาขอวา  ทารก  ตางวาหญงผ หน งเปนคนตะกลามลก  หญง 

นั นนงอย บนปราสาทชั นบน  ไดยนเสยงทารก  (รอง) ท กลางถนน 

คดเอาลกของตัวถกใคร ๆ รังแก  ผลนผลัน  (ลงจากปราสาท) ไป 

ควาเอาลกคนอ นเขาดวยสาคัญวาลกของตัว  (มาอ มไว) พอจาไดวา มันเปนลกคนอ น  หลอนกสะด งกลัว  (ความผด) มองขางโนนขางน  คดวาใคร ๆ  อยามากลาวหาฉัน  วาเปนคนลักเดกเลย  (คดแลวก)วางเดกลงท กลางถนนนั นแหละ  รบข นปราสาทแลวนั งลงอก 

[ประเทยบความ]

ในขออปมานั น  การยดถอขันธ  ๕ วาเปนเรา  เปนของเรา เปนดังการควาเอาลกคนอ น  ดวยสาคัญวาเปนลกของตัว การร จักวา ขันธไมใชเรา  ไมใชของเรา  ดวยอานาจไตรลักษณ  ดังการจาไดวา น เปนลกคนอ น  ภายตปฏฐานญาณ  ดังความสะด งกลัว  (ความผด)

มญจตกัมยตาญาณ  ดังการมองดขางโนนขางน  อนโลมญาณ  ดังการ 

วางเดกลงท กลางถนนนั นแหละ  โคตรภญาณ  ดังการท วางลงแลว 

ยังยนอย กลางถนน  มรรคญาณ  ดัง  (กลับ) ข นปราสาท  ผลญาณ 

ดังข นไปแลวนั งลง*

* อปมาขอน อยางไรอย   เพราะท น ังอย เดม  กับท หนข นไปน ัน  เปนท เดยวกัน  ถาเลาเสยวา เดมน ังอย ขางรมถนน  เกดเร องแลวหนข นไปอย เสยช ันบนปลอดภัยไป  กจะพอฟงได 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 190/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  190

[หว  ระกาย  หนาว  รอน  มด  ยาพษ]

สวนอปมา  ๖ ขอน   คอ  หว  ระหาย  เยน  รอน  มด  กับยาพษ 

ทานกลาวเพ อแสดงความท ผ ตั งอย ในวฏฐานคามนวปสนาแลวเปนผ  นอมโนมโอนเอยงม งหนาไปส โลกตรธรรม 

จรงอย   คนท ถกความหวครอบงาแลวเปนผ หวจัด  ยอมปรารถนา โภชนะท มรสด  ฉันใด  พระโยคาวจรผ ถกความหวคอสังสารวัฏกระทบ 

เอาแลวน   กยอมปรารภนาโภชนะคอกายคตาสต  อันมรสเปนอมตะ 

ฉันนั นเหมอนกัน*

อน ง  คนท ระหายแลวมคอและปากแหงมาก  ยอมปรารถนาปานะ 

ท มเคร องปรงหลายอยาง  ฉันใด  พระโยคาวจรผ ถกความระหายคอ 

สังสารวัฏกระทบเอาแลวน   กยอมปรารถนาปานะคออัฏฐังคกมรรค 

อันเปนอรยะ  ฉันนั นเหมอนกัน 

อน ง  คนท ถกความหนาวกระทบเอาแลว  ยอมปรารถนาความรอน 

(คออบอ น) ฉันใด  พระโยคาวจรผ ถกความหนาวเยนคอตัณหาสเนหะ 

(น ามันคอตัณหา) ในสังสารวัฏกระทบเอาแลวน   กยอมปรารถนาไฟ 

คอมรรคอันเผากเลสได  ฉันนั นเหมอนกัน 

อน ง  คนท ถกความรอนกระทบเอาแลว  ยอมปรารถนาความเยน 

/ * มหาฎกาอธบายวา  ทกขหวน ันมันคลายวัฏทกข  เพราะเกดข นแลว  ๆ  เลา ๆ  ตดตามแลว 

เทานาน  และยากท จะทนดวย 

กายคตาสตน   ทานวาหมายเอาสัมมาสตอันสัมปยตกับมรรค  โดยความกคอสตปฏฐาน 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 191/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  191

ฉันใด  พระโยคาวจรผ ถกความรอนแหงไฟ  ๑๑ กอง*  ในสังสารวัฏ 

ลนเอาแลวน   กยอมปรารถนาพระนพพานอันเปนท เขาไประงับแหงไฟ 

๑๑ กอง  ฉันนั นเหมอนกัน 

อน ง  คนท ถกความมดครอบคลมแลว  ยอมปรารถนาแสงสวาง 

ฉันใด  พระโยคาวจรผ ถกความมดคออวชชาปกคลมห มหอแลวน   ก ยอมปรารถนามรรคภาวนาอันมแสงสวางสาเรจดวยญาณ  ฉันนั นเหมอน 

กัน 

อน ง  คนท ถกยาพษเขาแลว  ยอมปรารถนายากาจัดพษ  ฉันใด 

พระโยคาวจรผ ถกพษคอกเลสเขาแลวน   กยอมปรารถนาพระนพพาน 

อันเปนโอสถอมฤตทาลายพษกเลสได  ฉันนั นเหมอนกัน 

เพราะเหตนั น  ขาพเจาจงกลาวไว  (ตอนสังขารเบกขาญาณเกด)

วา  "เม อเธอร อย อยางนั นเหนอย อยางนั น จตยอมถอย ยอมหด  ยอมกลับ 

ไมเหยยดย นไปในภพ ๓ กาเนด  ๔ คต  ๕ วญญาณฐ๖  ๗ สัตตาวาส ๙ 

อเบกขา  (ความวางเฉยในสังขารทั งหลาย) หรอปาฏกลยตา  (ความ 

นาเกลยดแหงสังขารท ังหลาย) ยอมตั งมั น  เปรยบเหมอนหยาดน า ทั งหลาย  (อันตกลง) ในใบปทมท เอยงหนอยหน ง " ดังน เปนตน  คา ทั งปวงพงทราบโดยนัยท กลาวมากอนแลวนั นเถด 

[ผ ไดสังขารเบกขาญาณ  ไดช อวา  ปฏลนจร]

กแลดวยปฏปทาเทาน   พระโยคาวจรนั น  ยอมไดช อวาเปน 

* ไฟ ๑๑ กอง  คอ  ราคะ  โทสะ  ชาต  ชรา  มรณะ  โสกะ  ปรเทวะ  ทกขะ  โทมนัส 

อปายาส 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 192/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  192

ปฏลนจร๑  ซ งพระผ มพระภาคเจาทรงหมายถง  ตรัสไววา ปฏลนจรสส  ภกข โน 

ภชมานสส  ววตตมาสน สามคคยมาห  ตสส  ต  โย  อตตาน  ภวเน  น  ทสสเย๒ 

หากภกษ ใด  ไมแสดงตนในภพน  (คอ 

ท อย ) พระอรยะทั งหลาย  กลาวความ 

 ไมแสดงตนนั น แหงภกษนั น  ผ เปน 

ปฏลนจร  เสพแตอาสนะอันสงัด  วา เปนสมมัคคยะ  (ความดาเนนชอบ)๓ 

๑. ปฏลนจร  มหาฏกาแปลวา  ผ เท ยวไปโดยความเปนผ หลกล   เอาความไมแสดงตน...ดังกลาว 

ในคาถาตอไป 

๒. ข. ส. ๒๕/๔๙๔ 

๓. สามัคคยะ  นาจะไมใชอันเดยวกับสามัคค  (ท แปลวาความพรอมเพรยงกัน) เพราะปฏปทา 

ของทานท กลาวน มไดเปนไปในทางชอบสมาคม  จงเขาใจวาจะเปนศัพทสาเรจรปมาแต  สมมคคต 

ท แปลวา  ผ ดาเนนชอบแลว  อันมักมาค กับ  สมมาปฏปนน  (เชน  เย  เต  สมณพราหมณา สมมคคตา  สมมาปฏปนนา) แตเม อมาแตศัพทน รปกนาจะเปน  สมมคคย  โดยวเคราะหวา สมมา  คโต  ปฏปนโนต  สมมคคโต  ตสส  ภาโว  สมมคคย) ทาไมจงเปน  สามคคย  ไป 

ขอฝากไวพจารณากันตอไป 

อกศัพทหน ง  ภวน ท แปลทับศัพทไววา  ภพน  มหาฏกาวา  หมายเอาทั ง ๓  ศัพทน  โดยมากใชในท หมายถงท อย อาศัย  เชน  ยกขภวเน-ในท อย ของยักษ  ตาวตสภวเน-ในท อย ของ 

เทวดาดาวดงส  ถง  ภวเน  ในคาถาน   กเขาใจวา  หมายอยางน ันเหมอนกัน  เพราะมคา  "เสพแต อาสนะอันสงัด" แสดงใหเหนความอย ชัด  ๆ  ถอเอาความไดวา  ภกษปฏลนจร  ทานหลกล อย  แตในท สงัด  ไมแสดงตน  คอไมเปดเผยตนในท อย   วาฉันอย ท น จะ  ใครจะมาหากเชญ 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 193/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  193

[สังขารกเบปญาณกาหนดความแปลกกันแหงโพชฌงคเปนตน]

สังขารเบกขาญาณ  กาหนดความเปนปฏลนจรแหงพระโยค  ดัง 

กลาวน แลว  ยังกาหนดความแปลกกันแหงโพชฌงค  ความแปลกกัน 

แหงองคมรรค  ความแปลกกันแหงองคฌาน  ความแปลกกันแหง 

ปฏปทา  ความแปลกกันแหงวโมกข  แมแหงอรยมรรคตอไปอกดวย*

แตพระเถระลางเหลากลาววา  "ปาทกฌาน  (คอฌานท เปนบท 

แหงวฏฐานคามนวปสนา  อันดาเนนไปใกลตอมรรค) กาหนดความ 

แปลกแหงโพชฌงค  แหงองคมรรค  และแหงองคฌาน" ลางเหลา 

กลาววา  "ขันธท เปนอารมณแหงวปสนากาหนด  (ความแปลกนั น)"

ลางเหลากกลาววา  "อัชฌาสัยของบคคล  (ผ บาเพญวปสนา) กาหนด"

ในวาทะขอพระเถระท ัง ๓ เหลานั น  กพงทราบเถดวา  วฏฐานคามน-วปสนาอันเปนบพภาคน เอง  กาหนด (ความแปลกนั น) ทั งนั น 

(ตอไป) น   เปนอนปพพกถา  (วาตามลาดับ) ในการกาหนดความ 

แปลกแหงโพชฌงคเปนตนนั น 

วาโดยการกาหนดแหงวปสนา  มรรคท เกดข นแกพรสกขวปสสก 

กด  มรรคท มไดทาฌานใหเปนบาทเกดข นแกพระสมาบัตลาภ  (ผ ได สมาบัต) กด  มรรคท ทานผ บาเพญวปสนาทาปฐมฌานใหเปนบาทแลว 

พจารณาปกณกสังขาร  (คอสังสารอ น ๆ  นอกจากตัวฌานท เปนบาท)

ใหเกดข นกด  กเปนปฐมฌานก  (มปฐมฌาน) อย นั นแหละ  โพชฌงค กม  (ครบ) ๗ องค  มรรค  (คอบ) ๘  องค  ฌาน  (ครบ) ๕  ในทก 

* ความแปลกกันอยางไรมอธบายตอไป 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 194/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  194

มรรค  แมบพภาควปสนาแหงมรรคเหลานั นเลา  จะเปนโสมนัสสหรคต 

บาง  อเบกขาสหคตบาง  (แต) ในกาลแหงวฏฐานะ ถงความเปน 

สังขารเบกขาแลว  กเปนโสมนัสสหรคต 

ในมรรคทั งหลายท ผ บาเพญวปสนาทาทตยฌาน  ตตยฌาน  จตตถ-

ฌาน  ในปญจกนัย  ใหเปนบาทแลวทาใหเกดข น ฌานยอมมองค ๔ 

องค ๓ และองค ๒  ตามลาดับแท  สวนองคมรรคม ๗  ในทกมรรค 

โพชฌงคม ๖  ในมรรคท  ๔  ความแปลกกัน  (ในตอน) น   ยอม 

มท ังโดยการกาหนดแหงปาทกฌาน  ท ังโดยการกาหนดแหงวปสนา 

บพภาควปสนาแมแหงมรรค  (ท ทาทตยตตยจตตถฌานใหเปนบาทเกด 

ข น) เหลานั นเลา  กเปนโสมนัสสหรคตกม  เปนอเบกขาสหรคตกม (แต) วฏฐานคามนวปสนาคงเปนโสมนัสสหรคตเหมอนกัน 

สวนในมรรคท เกดข นโดยทาปญจกฌานใหเปนบาท  องคฌาน 

ม ๒ โดยเปนอเบกขาและจตเตกัคตา  โพชฌงคและองคมรรคม ๖ 

และ ๗ แมความแปลกกัน  (ในขอ) น   กมดวยอานาจนยมท ัง ๒ 

(คอทั งปาทกฌานและวปสนา) แตในนัยนั น  บพภาควปสนาเปน 

โสมนัสสหรคตหรอเปนอเบกขาสหรคตบาง  (แต) วฏฐานคามนวปสนา เปนอเบกขาสหรคตเทานั น 

แมในมรรคท ผ บาเพญวปสนาทาอรปฌานทั งหลายใหเปนบาทแลว 

ทาใหเกดข น  กนัยน น แล 

สมาบัตซ งออกในท ใกลแหงมรรคท เกดข นโดยออกจากปาทกฌาน 

แลวพจารณาสังขารอยางใดอยางหน งดังนั น  ยอมทาความท มรรคนั น 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 195/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  195

คลายตน  ดจสแผนดนทาความท สของเห ยคลายสของตน  ฉะนั น 

สวนในเถรวาทะท   ๒  (พงทราบวา) เปนมรรคท เกดข นโดยออก 

จากสมาบัตใด ๆ  แลวพจารณาสมาบัตธรรมท ังหลายใด ๆ กยอมคลาย 

กับสมาบัตนั น ๆ  แหละ  หมายความวา  คลายกับสมาบัตธรรมท ผ บาเพญ 

วปสนาพจารณา  แตถาพจารณากามาวจรธรรมท ังหลาย  กเปนปฐม-

ฌานกะเทานั น  กแล  ความกาหนด  (ความแปลกกันขององคฌาน 

เปนตน) แหงวปสนา  แมในเถรวาทะท  ๒ นั น กพงทราบโดยนับ 

ท กลาวแลวนั นเถด 

สวนในเถรวาทะท   ๓  (พงทราบ) เปนมรรคท เกดข นโดยทา ฌานใด ๆ ใหเปนบาท  แลวพจารณาฌานธรรมใด ๆ  ตามควรแก อัชฌาสัยของตน ๆ กยอมคลายกับฌานนั น ๆ แหละ  แตวาความท  มรรคท เกดข นคลายกับฌานนั น  ๆ นั น  เวนฌานท เปนบาทหรอฌานท  พจารณาเสย  หาสาเรจดวยเพยงแตอัชฌาสัย  (ของตน) อยางเดยวไดไม ความขอน นั น  พงช แจงดวยนันทโกวาทกสร  (เร องพระนันทกะให โอวาทภกษณ)

จรงอย   แมพระผ มพระภาคเจากไดตรัสคา  (ตอไป) น ไว  (ใน 

สตรนั น) วา  "ดกรภกษท ังหลาย  เปรยบเหมอนวาในวันอโบสถ  (ข น)

๑๕ ค า  ความสงสัยหรอความเคลอบแคลงวา  "ดวงจันทรแหวงหรอ 

เตมหนอ" หามแกชนหม มากไม  ท แทยอมมความเปลงใจวา  "ดวง 

จันทรเตม" ดวยกันท ังนั น  ฉันใดกด  ดกรภกษท ังหลาย  ภกษณเหลา นั น  กเปนผ ยนด  และมความคด  (ม งหมาย) อันเตมเป ยมดวยธรรม-

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 196/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  196

เทศนาของนันทกะฉันนั นเหมอนกัน  ดกรภกษทั งหลาย  บรรดาภกษณ ประมาณ ๕๐๐ รปนั น  ภกษณรปท มคณธรรมอยางต า  กเปนโสดาบัน 

มอันไมตก  (อบาย) เปนธรรมดา  เปนผ เท ยงแทแนนอนตอความตรัสร "ดังน  

กในภกษณเหลานั น  ภกษณรปใดมอปนสัยแหงโสดาปตตผล 

ภกษณรปนั น กไดเปนผ มความคด  (ม งหมาย) เตมเป ยมดวยโสดา-ปตตผลนั นเอง  รปใดมอปนสัยแหงสกทาคามผล...อนาคามผล... ฯลฯ 

มอปนสัยแหงอรหัตผล  รปนั นกไดเปนผ มความคด  (ม งหมาย) เตม 

เป ยมดวยอรหัตผลนั นเอง 

มรรคท ผ บาเพญวปสนาทาฌานใด ๆ ใหเปนบาทแลว  พจารณา ฌานธรรมใด ๆ  ใหเกดข นตามควรแกอัชฌาสัยของตน ๆ กยอมคลาย 

กับฌานนั น ๆ แหละ  แตวาความท มรรคท เกดข นคลายกับฌานนั น  ๆ นั น 

เวนฌานท เปนบาท  หรอฌานท พจารณาเสย  หาสาเรจดวยเพยงแต อัชฌาสัย  (ของตน) อยางเดยวไดไม  ดังกลาวมาฉะน แล  กแลความ 

กาหนด  (ความแปลกกันขององคฌานเปนตน) แหงวปสนา  แมใน 

เถรวาทะท  ๓ น   กพงทราบโดยนัยท กลาวแลวเหมอนกัน 

พงทราบวาสังขารเบกขา ยอมกาหนด  (ความแปลกกันแหง 

โพชฌงค  องคมรรค  และองคฌาน  ดังกลาวมาฉะน เปนอันดับแรก 

[สังขารเบกขาญาณกาหนดความแปลกกันแหงปฏปทา]กถาวา  สังขารเบกขาน   ทแรกเม อขมกเลส  ขมไดโดยยาก  ตอง 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 197/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  197

ใชประโยค  (คออตสาหะ) ใชสังขาร  (คอความพยายาม) ไซร  ยอม 

ไดช อวา  ทกขาปฏปทา  (ปฏบัตลาบาก) โดยวปรยาย  (คอทางตรง 

กันขาม) กช อ  สขาปฏปทา  (ปฏบัตสะดวก) แตครั นขมกเลสไดแลว 

คอยๆ ทาการขมวปสนาไปใหมรรคปรากฏ  ช อวา  ทันธาภญญา (ร ไดชา) โดยวปรยาย  กช อวา  ขปปาภญญา  (ร ไดเรว) สังขารเบกขาน  ตั งอย ในอาคมนยฐาน  (ท เปนแดนมา-เปนแดนเกด) ใหนามแกมรรค 

ของตน ๆ ดังน   มรรคจงไดนาม  ๔  อยางตามนามนั น 

กแล  ปฏปทาน นั น  ยอมมตาง ๆ กันแกภกษลางรป  สาหรับ 

ภกษลางรปมปฏปาทเดยวในมรรคท ัง ๔ สวนมรรคทั ง ๓ ของพระ-

พทธเจาทั งหลาย  เปนสขาปฏปทาขปภญญาท ังนั น  ของพระธรรม-

เสนาบดกเชนนั น แตสาหรับพระมหาโมคคลัลานเถระ  ปฐมมรรค 

เปนสขาปฏปทาขปปาภญญา  มรรค ๓  เบ องบนเปนทกขาปฏปทา-ทันธาภญญา๑  อน ง  ปฏปทาเปนฉันใด  แมอธบดท ังหลาย  (มฉันทาธบด เปนตน) กฉันนั น  ยอมมตาง ๆ กันในมรรค  ๔  แกภกษลางรป 

สาหรับลางรปมอธบดเดยว  ในมรรคทั ง ๔ 

สังขารเบกขา  ยอมกาหนดความแปลกกันแหงปฏปทาดังกลาว 

มาฉะน  สวนวาสังขารเบกขา กาหนดความแปลกกันแหงวโมกขอยางไร 

ขอนั นขาพเจาไดกลาวมากอนแลวแล๒ 

๑. ชอบกล  ทานสาเรจกอนพระสารบตร จะวาเปนทันธาภญญาอยางไร 

๒. ดตอนวโมกข  ๓  หนา  ๑๓๗ 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 198/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  198

[สังขารเบกขากาหนดความแปลกกันแหงวโมกขอันหน ง]

อกนัยหน ง  อันมรรค (นั น) ยอมไดนามโดยเหต ๕ คอโดยรส 

ของตน  (คอโดยสภาวะ) บาง  โดยปจจนกธรรม  (ธรรมท เปนขาศก)

บาง  โดยคณของตนบาง  โดยอารมณบาง  โดยอาคมน  (แดนท มา)บาง 

กถาสังขารขาออก  (จากอารมณท ยด ?) เพราะพจารณา สังขารทั งหลายโดยความไมเท ยงไซร  มรรค  (หรอมรรคสมังคบคคล)

ยอมหลดพนโดยอนมตวโมกข  ถาออกเพราะพจารณาโดยความเปน 

ทกขไซร  ยอมหลดพนโดยอัปปณหตวโมกข  ถาออกเพราะพจารณา โดยความเปนอนัตตาไซร  ยอมหลดพนโดยสญตวโมกข  น ช อวา  นาม 

โดยรสของตน*

สวนวามรรคนั นช อวา  อนมตมรรค  กเพราะทาฆมวนพโภค 

(แยกกอน) แหงสังขารทั งหลายแลวละนจจนมต  ธวนมต  สัสสตนมต 

ท ังหลาย  ดวยอนจจจานปสนา  (สาเรจ) มา  อน ง  ช อวาอัปปณหตมรรค 

กเพราะละสขสัญญา  ยังปณธคอความปรารถนาใหเหอดแหงดวยทกขา-นปสนา  (สาเรจ) มา  ช อวา  สญตมรรค  กเพราะละอัตตสัญญา สัตตสัญญา  ปคคลสัญญา  แลวเหนโดยความเปนของวางเปลาแหงสังขาร 

ท ังหลาย  ดวยอนัตตานปสนา  น ช อวา  นามโดยปจจนกธรรม 

สวนวามรรคนั นช อวา  สญตมรรค เพราะวางจากกเลสมราคะ 

* สรส-รสของตน  มหาฎกาแกวา  ไดแก  "สภาวะ-ความเปนเอง" แลวขยายความวา 

ความเปนไปของตนท แปลกใจตามกจ"

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 199/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  199

เปนตน  ช อวาอนมตมรรค  เพราะความไมมแหงนมตท ังหลาย  มรป-

นมตเปนตน  หรอแหงนมตทั งหลาย  มราคนมตเปนอาทนั นเอง  ช อวา 

อัปปณหตมรรค  เพราะความไมมแหงปณธทั งหลาย  มราปณธเปนตน 

น เปนนามโดยคณของตน 

มรรคน นั นไดช อวา  สญตมรรค  อนมตมรรค  อัปปณหตมรรค 

แมเพราะทาพระนพพานอันเปนธรรมวาง  เปนธรรมไมมนมต  เปน 

ธรรมไมมปณธใหเปนอารมณกได  น เปนนามโดยอารมณของมรรคนั น 

สวนอาคมน  (แดนท มา) ม ๒  คอวปสนาคมน  (แดนท มาคอ 

วปสนา) และมัคคาคมน  (แดนท มาคอมรรค) ในอาคมน  ๒ อยางนั น 

วปสนาคมน  ยอมไดในมรรค  มัคคาคมน  ยอมไดในผล  เพราะวา (โดยวปสนาคมน) อนัตตานปสนาช อวา  สญตวปสนา  มรรคแหง 

สญตวปสนา  จงช อสญตมรรค  อนจจานปสนา  มรรคแหง 

มรรคแหงอนมตวปสนา  จงช อวาอนมตมรรค  แตช อ (อนมตมรรค) น  ไมมทางพระอรธรรม  มแตทางพระสตร  ดวยในทางพระสตรนั น 

อาจารยท ังหลายกลาววา  "โคตรภญาณทาพระนพพานอันเปนธรรมไมม นมตใหเปนอารมณ  เปนญาณมนามวาอนมตตะ ตนตั งอย ในอาคมนย-

ฐานแลว  จงใหนามแกมรรค" ดังน   เหตนั น  มรรคจงไดช อวา อนมตตะ 

แตวาโดยมัคคาคมน  ผลไดช อวาอนมตตะ  กชอบเหมอนกัน 

ทกขานปสนา  ช อวาอัปปณหตวปสนา  เพราะยังปณธ  (ความปรารถนา)ในสังขารทั งหลายใหเหอดแหงแลว  (สาเรจ) มา  มรรคแหงอัปปณหต-

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 200/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  200

วปสนา  จงช อวาอัปปณหตมรรค  ผลของอัปปณหตมรรค  จงช อวาอัปปณ-หตผล 

วปสนาใหนามของตนแกมรรค  มรรคใหนามของตนแกผล  โดย 

นัยดังกลาวมาฉะน แล  น เปนนามโดยอาคมน สังขารเบกขาน   กาหนดความแปลกกันแหงวโมกขดังน แล 

สังขารเบกขาญาณ  จบ 

อนโลมญาณ 

เม อพระโยคาวจรนั น  สรองเสพ  เจรญ  ทาใหมากซ งสังขาร-เบกขาญาณนั นอย   อธโมกขสัทธายอมมกาลังย งข น  วรยะกเปนอัน 

ประคองไวอยางด  สตกเขาไปตั งอยางด  จตกตั งมั นอยางด  สังขาร-เบกขากลาแขงย งเกดข น  (สามารถเปนปจจัยแหงอนโลมญาณได) เม อ 

พระโยคาวจรนั น  คานงวา  "มรรคจักเกดในบัดน " สังขารเบกขา พจารณาสังขารท ังหลาย  โดยอาการวาไมเท ยง  หรอวาเปนทกข  หรอ 

วาเปนอนัตตากด  แลวลงส ภวังค  ในลาดับแหงภวังค  มโนทวาราวัชนะ 

ทาสังขารท ังหลายใหเปนอารมณโดยอาการวาไมเท ยง  หรอวาเปนทกข หรอวาเปนอนัตตา  โดยนัยท สังขารเบกขาทาแลวนั นแหละเกดข น 

ตอนั น  ชวนจตดวงแรกซ งสบสันตตอันไมมระหางในลาดับแหงกรยาจต 

(คอมโนทวาราวัชนะ ?) ดวงนั น  ท ยังภวังคใหหมนกลับ (คอไมใหเปน 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 201/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  201

ไปดวยอานาจภวังค) ทาสังขารทั งหลายใหเปนอารมณอยางนั นเหมอนกัน 

เกดข น  ซ ง (ชวนจตดวงแรกน ) ทานเรยกวา  "บรกรรม" (คอตก 

แตงมรรคข น) ลาดับนั น  ชวนจตดวงท  ๒  ทาสังขารทั งหลายใหเปน 

อารมณอยางนั นแหละเกดข น  ซ งทานเรยกวา "อปจาร" (คอใกลมรรค)

แมในลาดับนั น  ชวนจตดวงท  ๓  กทาสังขารทั งหลายใหเปนอารมณ อยางนั นเหมอนกันเกดข น  ซ งทานเรยกวา  "อนโลม" (คอสมควรแก ธรรมทกสวน  หรอควรจะทามรรคใหเกดได) น เปนนามแยกกันคนละ 

สวนแหงจตเหลานั น แตละเรยกจตท ัง ๓  อยางนั นวา  "อาเสวนะ" บาง 

วา  "บรกรรม" บาง  วา  "อปจาร" บาง  วา  "อนโลม" บาง  โดยไม แปลกกัน  กควร 

ถามวา  อนโลมแกอะไร ? ตอบวา  อนโลมแกธรรมท ังหลาย 

ท ังสวนเบ องตนท ังสวนเบ องปลาย ดวยวา  อนโลมญาณนั นช อวา อนโลมแกวปสนาญาณท ัง ๘ เบ องตน  เพราะความท มกจเหมอนอยางนั น 

(คอมกจพจารณากาหนดไตรลักษณเหมอนวปสนาทั งปวง) และช อวา อนโลมแกโพธปกขยธรรม ๓๗ ในเบ องปลายดวย จรงอย   อนโลม-

ญาณนั น  เพราะความท ปรารภสังขารทั งหลายโดยทางไตรลักษณ มอนจลักษณเปนตนเปนไป จงช อวาอนโลมแกญาณ ๘ น   เพราะมกจ 

เหมอนอยาง (ญาณ ๘) นั น  ดจช บอกโดยความวา  "อทัยพพญาณได เหนความเกดข นและความเส อมไปแหงธรรมท ังหลาย อันมความเกด 

และความเส อมแทหนอ" และวา "ภังคานปสนาญาณไดเหนความ 

แตกดับแหงธรรมท ังหลายท มความแตกดับแทหนอ  " และวา "ส งท  

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 202/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  202

เปนไปกับดวยภัยแทหนอ  ไดปรากฏโดยเปนส งนากลัวแกภยตปฏฐาน-

ญาณ  และวา  "อาทนวานปสนาญาณไดเหนโทษในส งท เปนไปกับดวย 

โทษแทหนอ" และวา  "นพพทาญาณไดเบ อหนายในส งท นาเบ อหนาย 

แทหนอ" และวา  "มญจตกัมยตาญาณไดเกดมความใครจะปลดเปล อง 

ในส งท นาปลดเปล องแทหนอ " และวา  "ส งท ควรพจารณา  (หาทาง 

ปลดเปล อง) แทหนอ  อันปฏสังขารญาณพจารณา  (ร ทาง) แลว" และ 

วา  "ส งท ควรเขาไปเพง  (วางเฉย) แทหนอ  อันสังขารเบกขาญาณ 

เขาไปเพง  (วางเฉย) แลว  " ดังน   และยังอนโลมแกโพธปกขยธรรม 

๓๗  ในเบ องปลายดวย  เพราะโพธปกขยธรรมเหลานั นเปนธรรมท จะ 

พงถงไดดวยความปฏบัต  (คอการขมกเลสท บังสัจจะแหงอนโลมญาณ)

นั น 

[อปมาแหงอนโลมญาณ]

อปมาเหมอนพระราชาผ ทรงธรรมประทับนั ง  (เปนประธาน)

ณ  วนจฉันสถาน  (ศาลหลวง) ไดทรงฟง  (คา) วนจฉัยของโวหารก-

มหาอามาตย  (ลกขน) ทั ง ๘ แลวทรงละเสยซ งความลาเอยง  วางพระ-

องคเปนกลาง  เม อทรงอนโมทนา  (คอพระราชทานราชนมัต) ไปวา จงเปนอยางวนจฉัยนั นเถด  กช อวาทรงอนโลมแก  (คา) วนจฉัยของ 

โวหารกมหาอามาตยเหลานั นดวย แกโบราณราชธรรมดวย  ฉันใด 

ขออปไมยน   บัณฑตกพงทราบ  ฉันนั น 

[ประเทยบความ]

กแล  อนโลมญาณ  (นั น) เปรยบเหมอนพระราชา  ญาณ ๘ 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 203/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  203

(มอทยัพพยานปสญาณเปนตน) เปรยบเหมอนโวหารกมหาอามาตย ทั ง ๘  โพธปกขยธรรม ๓๗  เปรยบเหมอนโบราณธรรม  ในอปมานั น 

พระราชนั น  เม อรับสั งวา  จงเปนอยางวนจฉัยนั นเถด  ช อวาทรง 

อนโลมแก (คา) วนจฉัยของโวหารกมหาอามาตยท ังหลายดวย  และ 

แกราชกธรรมดวย  ฉันใด  อนโลมญาณน   เม อปรารภสังขารทั งหลาย 

โดยทางไตรลักษณ  มอนจลักษณเปนตนเกดข น  กช อวาอนโลมแก ญาณทั ง ๘  เพราะความท มกจเหมอนอยาง  (ญาณ ๘) นั นดวย  แก โพธปกขยธรรม ๓๗  ในเบ องปลายดวย  ฉันนั น  เพราะเหตนั นแหละ 

ญาณน ทานจงเรยกวา  "สัจจานโลมกญาณ" (เพราะอนโลมแกมรรคสัจ)

แล 

อนโลมญาณ  จบ 

กแล  อนโลมญาณน   เปนญาณสดทายแหงวฏฐานคามนวปสนา อันมสังขารเปนอารมณ แตวากันโดยประการท ังปวงหมดละก  โคตร-

ภญาณเปนท สดแหงวฏฐานคามนวปสนา*

* หมายความวา  โคตรภญาณน ัน  ไมนับในวปสนาญาณกจรง  แตวา  กเปนญาณท ไปส วฏฐานะ 

คออรยมรรค  จงควรไดนามวาวฏฐานคามน...ดวยเหมอนกัน  และเปนสดทาย  เชนน ันกระมัง 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 204/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  204

[นามตาง ๆ  แหงอนโลมญาณ]

บัดน   เพ อมใหหลง  (เขาใจผดคดเปนอ นไป) ในวฏฐานคามน-

วปสนานั นแหละ  จงควรทราบการเทยบ  (ความใน) พระสตร  (ตอไป)น  ขอน คออยางไร ? คอวฏฐานคามนวปสนาน   ในสฬายตนวภังคสตร 

ตรัสเรยกวา  "อตัมมยตา-ความไมมตัณหา  (ความทะยานใจ)" โดย 

สตตบท  วา  "ดกรภกษท ังหลาย  ทานท ังหลายจงองอตัมมยตา  อาศัย 

อตัมมยตา  ละเสย  กาวลวงเสยท ซ งอเบกขาอันเปนเอกัตตะ  (มสภาวะ 

เดยว) เปนเอกัตตสตะ (อาศัยอารมณอันเดยว) น   "๑  ดังน   ใน 

อลคัททปมสตร  ตรัสเรยกวา  "นพพทา" โดยสตตบทดังน วา  "ภกษ เม อเบ อหนายยอมคลายกาหนัด  เพราะคลายกาหนัด  ยอมหลดพน"๒ 

ในสสมสตร (นทานวรรค) ตรัสเรยกวา  "ธัมมฐตญาณ-ร ความตั งอย  คอความเปนจรงแหงธรรม" โดยสตตบท  ดังน   วา  "ดกรสสมะ  ธัมม-

ฐตญาณเกดกอน  ความหยั งร ในนพพานจงเกดภายหลัง"๓  ในโปฏฐ-

ปาทสตร๔ตรัสเรยกวา  "สัญญัคคะ-ยอดสัญญา" โดยสตตบท  ดังน   วา 

๑. ม. อ. ๑๔/๔๐๗ สตตบทน   อธบายวา  จงอาศัยอตัมมยตา  คออนโลมญาณ  กาวลวง 

สังขารเบกขาญาณเสย  เชนน ันกระมัง 

อเบกขาในอารมณ ๖ ทานเรยก  นามัตตเบกขา  สวนอเบกขาท เน องดวยอรปฌานจต  เรยก 

เอกัตตเบกขา ๒. ม. ม. ๑๒/๒๗๖  มหาฎกาวา  วรชชต-คลายกาหนัด หมายเอามรรคกจ  วมจจต-หลดพน 

หมายเอาผล  เพราะฉะน ัน  นพพทา  จงหมายเอาวฏฐานคามนวปสนา ๓. ส. นทาน. ๑๖/๑๕๑  มหาฎกาวา  นพพาน าณ - ความหยั งร ในนพพาน  ไดแกมรรคญาณ 

เพราะฉะน ัน  ธัมมฐตญาณ  จงไดแกวฏฐานคามน...๔. ปาฐะพมพไวเปน...สตเตน  คลาดเคล อน ท ถกเปน...สตเต 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 205/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  205

"ดกรโปฏฐปาทะ  สัญญาแลเกดข นกอน  ญาณจงเกดภายหลัง"๑ 

ในทสตรสตร  ตรัสเรยกวา  "ปารสทธปธานยังคะ-องคของผ ประกอบ 

ความเพยงเพ อความบรสทธ" โดยสตตบทดังน วา  "ปารสทธปธานยังคะ 

คอปฏปทาญาณทัสนวสทธ"๒  ในปฏสัมภทามรรค  กลาวโดยนาม ๓ 

อยาง  โดยสตตบท ดังน   วา  "มญจตกัมยตาอันใดกได ปฏสังขานปสนา อันใดกด  สังขารเบกขาอันใดกด  ธรรมเหลาน   มอรรถอันเดยวกัน 

ตางกันแตพยัญชนะ"๓  ในปฏฐาน  กกลาวไวโดยนาม  ๓ อยาง  ดังน  วา "ญาณอันอนโลมแกโคตรภ  อนโลมแกโวทาน"๔  ในรถวนตสตร 

เรยกวา "ปฏปทาญาณทัสนวสทธ" โดยสตตบนดังน วา  "ดกรอาวโส 

กทานผ มอายอย   (ประพฤต) พรหมจรรยในพระผ มพระภาคเจา  เพ อ 

ปฏปทาญาณทัสนาวสทธหรอ"๕ 

วฏฐานคามนวปสนาใดสงบสะอาด  อัน 

พระมหาฤษเจาตรัสยกยองไว โดยนามหลาย 

อยาง ดังกลาวมาฉะน   บคคลผ มชาต 

บัณฑต 

ปรารถนาจะออกจากทะเลตม 

คอ 

สงสารทกขอันเปนแดนมหาภัย  พงทา  โยคะในวปสนานั นเนอง  เทอญ 

๑. ท. ส. ๙/๒๓๐  ตรงน ตรัสวา  สัญญา  สวนคาสัญญัคคะ  ตรัสไวขางตน 

๒. ท. ปาฏ. ๑๑/๓๒๘ 

๓. ข. ป. ๓๑/๓๙๗ 

๔. อภ. ป. ๔๐/๑๗๓  มหาฎกาวานาม  ๓ คอ  อนโลม  โคตรภ  และ  โวทาน 

๕. ม. ม. ๑๒/๒๙๑ 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 206/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  206

ปรเฉทท  ๒๑ 

ช อปฏปทาญาณทัสนาวสทธนเทศ 

ในอธการแหงปญญาภาวนา ในปกรณวสทธมรรค 

อันขาพเจาทาเพ อประโยชนแกความปราโมทยแหงสาธชน 

ดังน  

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 207/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  207

[ญาณทัสนวสทธนเทศ]

เบ องหนาแตอนโลมญาณน ไปกเปนโคตรภญาณ  โคตรภญาณ 

นั นไมชดปฏปทาญาณทัสนวสทธ  ไมชดญาณทัสนวสทธทเดยว เพราะ 

เปนญาณตั งอย ในฐานเปนอาวัชนะแหงมรรค  เปนอัพโพหารกญาณอย  ในระหวาง  (วสทธท ัง ๒ นั น) นั นเอง  แตเพราะยังตกในกระแส 

แหงวปสนา  จงนับวาเปนวปสนา  (ดวย) สวนญาณในมรรค  ๔ น  คอ  โสดาปตตมรรค สกทาคามมรรค  อนาคามมรรค อรหัตมรรค 

ช อวาญาณทัสนวสทธ 

[ปฐมมรรคญาณ]

ในมรรคญาณ ๔ นั น ช อวากจอะไร ๆ  อ นท พระโยคาวจรผ ใคร จะยังปฐมมรรคญาณใหถงพรอม  จะตองทาเปนอันดับแรก  หามไม ดวยวากจใดท เธอจะพงตองทา  กจนั นอันเธอผ ยังวปสนาซ งอนโลม-

ญาณเปนท สดใหเกดข นไดทาเสรจแลว  แทจรง  จตของเธอผ มอนโลม-

ญาณเกดแลวอยางน  เม อความมดหยาบ ๆ  ท ปดบังสัจจะ  ถกอนโลม-

ญาณทั ง ๓  นั นทาใหอันตรธานไปแลวตามควรแกกาลังของตน ๆ  ยอม 

ไมแลนไป  ไมหยดอย   ไมนกนอมไป  ไมตด  ไมของ  ไมผกพันอย ใน 

สังขารทั งปวง  ยอมถอยกลับ  งอกลับ  หมนกลับ  ดังน กล งกลับจาก 

ในปทมฉะนั น แมนมตตารมณทั งปวง  แมปวัตตารมณท ังปวง  ก ปรากฏโดยเปนเคร องกังวล*

* กอนน ไมปรากฏเปนเคร องกังวล  เพราะมความมดปกปดอย   บัดน ความมดน ันอันตรธาน 

ไปแลว  จงปรากฏเหนเปนเคร องกังวลข น 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 208/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  208

[โคตรภญาณ]

ลาดับนั น  เม อนมตตารมณและปวัตตารมณทั งปวงปรากฏโดย 

เปนเคร องกังวลแกเธอแลว  ในท สดแตอาเสวนะแหอนโลมญาณ  (คอ 

ในลาดับแหงอนโลมญาณท ไดมาจนค น) โคตรภญาณทาพระนพพาน 

อันไมมนมต  ไมมปวัตตะ  ปราศจากสังขาร  เปนนโรธ (ท ดับ) ให ใหเปนอารมณ  พลางกาวลวงเสยซ งโคตรบถชน  ช อบถชน  ภม-บถชน  กาวลงส โคตรอรยะ ช ออรยะ  ภมอรยะ  เปนปฐมอาวัชนะ 

(ความนกหนวงครั งแรก) ปฐมอาโภค  (ความคานกครั งแรก) ปฐม-

สมันนาหาร  (ความประมวลจตครั งแรก) ในนพพานารมณ  ยังความ 

เปนปจจัยแหงมรรคโดยอาการ ๖  ดวยอานาจอนันตรปจจัย  สมนัตร-

ปจจัย  อาเสวนปจจัย  อปนสสยปจจัย  อัตถปจจัย  และวคตปจจัย ให สาเรจ  เปนญาณถงยอด  เปนศรษะของวปสนา  ไมเวยนกลับมาอก 

(เพราะเกดข นครั งเดยว) เกดข น ซ งทานหมายถง  กลาวไว  (ในปฏ-สัมภทามรรค) วา  "ความร ในอันหมนกลับคอออกจากส งภายนอก 

(คอสังขาร) ไดช อวาโคตรภญาณเปนอยางไร ? ความร ใดครอบงา เสยไดซ งอปปาทะ  เหตน   ความร น จงช อโคตรภ  ความร ใดครอบงา เสยไดซ งปวัตตะ  ฯลฯ ซ งอปายาส  เหตน   ความร นั นจงช อโคตรภ ความร ใดครอบงาเสยไดซ งส งภายนอกคอสังขารนมต  เหตน  ความร นั น 

จงช อโคตรภ  ความร ใดแลนไปส ธรรมอันไมมอปปาทะ  เหตน   ความร  นั นจงช อโคตรภ ความร ใดแลนไปส ธรรมอันไมมปวัตตะ  ฯลฯ  ไมม อปายาส  เปนท ดับคอนพพาน  เหตน   ความร นั นจงช อโคตรภ  ความ 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 209/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  209

ร ใดครอบงาเสยซ งอปปาทะแลว  แลนไปส ธรรมอันไมมอปปาทะ 

เหตน   ความร นั นจงช อโคตรภ"*  ดังน เปนอาท  สตตบทท ังปวงพง 

(นามากลาว) ใหพสดารเถด 

[อปมาขั นตอนแหงอนโลมญาณและโคตรภญาณ]

ในการทากจของอนโลมญาณและโคตรภตญาณนั น  น เปนอปมา แสดงอาการเปนไปในอารมณตาง ๆ แหงอนโลมญาณและโคตรภญาณ 

ซ งแมเปนไปอย ในวถ  (จต) เดยวกัน  โดยอาวัชชะเดยวกัน  (ดังตอ 

ไปน ) เหมอนอยางวา  บรษผ ใครจะกระโดดขามเหมองใหญ  (ไป)

ยนท ฝ งนอก  ว งมาดวยกาลังเรว  ควาเชอกท ผกหอยไวท ก งไมหรอไม เสา  (ท ปกไว) รมฝ งในของเหมอง  โหนตัวข นแลว  (โยนตัวให) ม กายนอมโนมตรงไปยังฝ งนอก จนถงสวนเบ องบนของฝ งนอก  จง 

ปลอยเชอกหรอไมเสานั น  ตัวสั นอย ตกลงท ฝ งนอกแลว  จงคอยยนข น 

ฉันใด แมพระโยคาวจรน กฉันนั นเหมอนกัน  เปนผ ใครจะตั งมั นใน 

พระนพพานอันเปนฝ งนอกของ  ภพ  กาเนด  คต  ฐต  และนวาส 

ทั งหลาย  แลนมาดวยกาลังมอทยัพพยานปสนาเปนตน  ควาเชอกคอ 

รป (ขันธ) ซ งผกหอยอย ท ก งไมคออัตภาพ  หรอไมเสาคอนามขันธ มเวทนาเปนตนขันธหน ง  ดวยอาวัชนะแหงอนโลมญาณวา มันไมเท ยง หรอวามันเปนทกข  หรอวาเปนอนัตตาแลว  ยังไม ปลอยเชอกคอรปและไมเสาคอนามนั น  โหนข นดวยอนโลมจตดวงแรก 

* ข. ป. ๓๑/๙๕.

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 210/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  210

เปนผ มใจนอมโนนตรงไปยังพระนพพานดวยอนโลมจตดวงท  ๒  ดจ 

บรษนั นมกายนอมโนมตรงไปยังฝ งนอก  (ของเหมอง) ฉะนั น  แลวก 

เปนผ ใกลตอพระนพพานอันจะพงถงเด ยวน   ดวยอนโลมจตดวงท  ๓ 

ดจบรษนั น  (โยนตัวไป) ถงสวนเบ องบนแหงฝ งนอก (ของเหมอง)

ฉะนั น  เพราะความดับไปแหงจต  (อนโลมดวงท  ๓ ?) นั น  กปลอย 

อารมณท เปนสังขารนั น  แลวตกลงไปในพระนพพานอันปราศจาก 

สังขารเปนฝ งนอก  (โดยหนวงพระนพพานเปนอารมณ) ดวยโคตร 

ภจต  แตเพราะยังไมมความค นเคยในอารมณท เพ งยดหนวงครั งเดยว 

จงยังไมตั งมั นดวยดกอน  ดจบรษนั นตัวสั นอย ฉะนั น  ตอนั นจงตั งมั น 

ดวยมรรคญาณ แล 

[อปมาการทากจแหงอนโลมญาณและโคตรภญาณ]

ในญาณ ๒ นั น อนโลมญาณอาจบรรเทาความมดคอกเลสอัน 

ปดบังสัจจะได  (แต) ไมอาจทาพระนพพานใหเปนอารมณได  โคตร-

ภญาณอาจทาพระนพพานใหเปนอารมณไดแท (แต) ไมอาจบรรเทา ความมดท บังสัจจะได  (ตอไป) น เปนอปมาในการทากจแหงญาณทั ง 

๒ นั น 

ยังมบรษตาดผ หน ง  ใครจะทราบนักษัตรโยค  (ความประจวบ 

กันแหงดวงจันทรกับดาว) ออกไปแหงนดดวงจันทรในเวลากลางคน 

ดวงจันทรไมปรากฏแกเขาเพราะถกพลาหกบัง  พอลมลกหน งตั งข น 

กาจัดพลาหกหนา  ๆ  (ไป) อกลกหน งกาจัดพลาหกปานกลาง  (ไป)

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 211/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  211

อกลกหน งกาจัดพลาหกแมบาง ๆ  (ไปหมดส น) ทนั นบรษนั น  ครั น 

ทองฟาปราศจากพลาหกแลว  กเหนดวงจันทรทราบนักษัตรโยคได 

ในขออปมาและอปไมยนั น  ความมดคอกเลสอยางกลาง  อยาง 

หยาบ  และอยางละเอยดทปดบังสัจจะ เปรยบเหมอนพลาหก ๓ ชั น 

อนโลมจต  ๓  เหมอนลม ๓ ลก  โคตรภญาณเหมอนบรษตาด  พระ 

นพพานเหมอนดวงจันทร  การบรรเทาความมดบังสัจจะแหงอนโลมจต 

แตละดวง เหมอนการกาจัดพลาหก ๓  ชั นตามลาดับแหงลมแตละลก 

ความท เม อดวงมดบังสัจจะปราศไปแลว เหนพระนพพานอันหมดจด 

ไดแหงโคตรภญาณ เหมอนการท เม อทองฟาปราศจากพลาหกแลว 

เหนดวงจันทรอันกระจางไดแหงบรษนั น  กแลลม ๓ ลกอาจกาจัดแต พลาหกบังดวงจันทรไดเทานั น  หาอาจเหนดวงจันทรไม  ฉันใดเลา อนโลมจตท ังหลายกอาจบรรเทาแตความมดบังสัจจะไดเทานั น  หาอาจ 

เหนพระนพพานไดไม  กฉันนั น  บรษนั นอาจเหนไดแตดวงจันทร (แต) ไมอาจกาจัดพลาหกไดฉันใด  โคตรภญาณกอาจเหนพระนพพาน 

ไดเทานั น  ไมอาจบรรเทาความมดคอกเลสไดฉันนั น  กเพราะเหตนั น 

แหละ  โคตรภญาณนั น  ทานจงเรยกวา  อาวัชนะแหงมรรค 

[อปามรรคญาณอาศัยสัญญาจากโคตรภญาณ]

จรงอย   โคตรภญาณนั น  แมเปนอนาวัชนะ (คอมใชอาวัชนะ)

(แตวา) ตั งอย ในฐานแหงอาวัชนะ  ราวกะใหสัญญาแกมรรควา  "ทาน 

จงเกดอยางน " แลวจงดับไป  ฝายมรรคกไมปลอยสัญญาท โคตรภญาณ 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 212/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  212

นั นใหเลย  ตดตาม๑ญาณนั นไป  ดวยอานาจสันตตไมขาดระยะ  เจาะไป 

ทาลายไปซ งกองโลภะ  กองโทสะ  กองโมหะ  ซ งไมเคยถกเจาะ  ไมเคย 

ถกทาลาย  เกดข น  (ตอไป) น เปนอปมาในความขอนั น 

ยังมนายขมังธนผ หน ง  ใหตั งแผนเปาไว  ๑๐๐ แผนในท  (หาง)

ประมาณ ๘ อสภะ๒ แลว  พัน  (ปด) หนาดวยผา  สอดศร  ยนอย บน 

จักรยนต๓  บรษอกผ หน ง  (ทาหนาท ) หมนจักรยนต  (คอย) ใหสัญญา ดวยทอนไม  (เคาะ) ท จักรยนตนั น  เม อแผนเปาตรงหนานายขมังธน นายขมังธนกไมปลอยสัญญาทอนไมเสยง  ยงศรไป  (ทันท) เจาะแผน 

เฝา  (ถกหมด) ท ัง ๑๐๐  ในขออปมาและอปไมยนั น  โคตรภญาณ 

เหมอนสัญญาทอนไม  มรรคญาณเหมอนายขมังธน  การท มรรคญาณ 

ไมปลอยสัญญาท โคตรภญาณใหเสย  ทาพระนพพานใหเปนอารมณ เจาะและทาลายกองโลภะ  โทสะ  โมหะ  อันไมเคยถกเจาะไมเคยถกทาลาย 

ได  เหมอนการท นายขมังธนไมปลอยสัญญาทอนไมเสย  (ยงศร) เจาะ 

แผนเปา  (ถกหมด) ท ัง ๑๐๐  ฉะนั น 

[อเนกานสงสแหงมรรค]

อันมรรคนั น  ใชแตทาการเจาะ  (ทาลาย) กองกเลสมกองโลภะ 

๑. ปาฐะเปน  อนพทธมาโน  แตฉบับพมาเปน  อนพนธมาโน  ในฎกากเปน  อนพนธน เหนวาปาฐะหลังถกตองกวา ๒. มหาฎกาวา  อสภะ  เทากับ  ๒๐  ยัฐ  ยัฐเทากับ  ๔ ศอก  (คอวา) ๒๐  ยัฐเปน ๘๐ 

ศอก  (หรอ  ๒๐ วา) เพราะฉะน ัน ๘ อสภะจงเทากับ ๖๔๐ ศอก (หรอ ๑๖๐ วา) คอ  ๘ 

เสนน ันเอง 

๓. จักรยนต  คอแปนกลมหมนได  มหาฎกาวา  คลายจักรชางหมอ 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 213/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  213

เปนตนเทานั นกหามได  แตวายังทะเลคอวัฏทกขในสงสารอันมตน 

ปลายท ร ไมได  ใหเหอดแหงได  ปดประตอบายทั งปวงได  ทาความ 

พรอมหนา  (คอสาเรจโดยประจักษ) แหงอรยทรัพย  ๗ ได ละมจฉา-มรรคมองค  ๘ ได  ยังเวรภัยท ังปวงใหระงับได  ถวายตัวเปนบตรชนด 

โอรส  (เกดแตอก) แดพระสัมมาสัมพทธเจาได  และยังเปนไปเพ อได รับอานสงสอ น ๆ  หลายรอนอยาง ดวยประการฉะน  

ญาณท สัมปยตดวยโสดาปตตมรรค  อันใหอานสงสเปนอเนก  ดัง 

กลาวมาน   เปนญาณในโสดาปตตมรรค แล 

ปฐมญาณ  จบ 

[ทตยมรรคญาณ]

กแลในลาดับแหงญาณ  (ท  ๑ ) น   ผลจต ๒ หรอ  ๓  ดวง  อัน 

เปนวบากของโสดาบันปตตมรรคจตนั นแหละยอมเกดข น  กเพราะความท  โลกตรกศลทั งหลายมวบากในลาดับ  (แหงตน  คอใหผลทันทหาอะไร 

คั นมได) นั นเอง พระผ มพระภาคเจาจงตรัสไววา  "สมาธมานนตร-ก  มาห๑-บัณฑตทั งหลายกลาวสมาธ  (ในมรรค?) ใดวา  เปน 

อานันตรกะ (ใหผลในลาดับแหงตน) " และวา  "ทนธ อานนตรก ปาปณาต อาสวาน  ขยาย๒-บคคลใด บรรลอานันตรกสมาธ เพ อ 

ความส นอาสวะชา  " ดังน เปนตน 

๑. ข. ข. ๒๔/๖ 

๒. อง. จตกก. ๒๑/๒๐๐ 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 214/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  214

สวนอาจารยลางพวกกลาววา  "ผลจต  ๑,๒,๓, หรอ  ๔ ดวง 

(เกดข น)" คานั นไมควรถอเอา  เพราะวาโคตรภญาณยอมเกดข นใน 

ท สดแตอาเสวนะแหงอนโลมญาณ  เหตนั น  โดยกาหนดอยางต าท สด 

อนโลมจตตองม  ๒ ดวง  เพราะดวงเดยวยอมไมไดอาเสวนปจจัย  และ 

อาวัชวถหน ง  ยอมมจต  ๗ ดวงเดยวยอมย ง  เพราะฉะนั น  ญาณใด 

มอนโลมจต  ๒ ดวง  จตดวงท  ๓  แหงญาณนั นกเปนโคตรภ  ดวงท  ๔ 

เปนมรรคจต (อก) ๓ ดวงเปนผลจต  ญาณใดมอนโลมจต ๓ ดวง 

จตดวงท  ๔  ของญาณนั นกเปนโคตรภ  ดวงท   ๕ เปนมรรคจต (อก)

๒ ดวงเปนผลจต  เพราะเหตนั น ขาพเจาจงกลาวไววา  "ผลจต ๒ 

หรอ ๓ ดวง...ยอมเกดข น"

ฝายอาจารยลางพวกกเหนวา  "ญาณใดมอนโลมจต ๔ ดวง  จตดวง 

ท  ๕ ของญาณนั นเปนโคตรภ  ดวงท   ๖  เปนมรรคจต (อก) ดวง ๑ 

เปนผลจต " อันคานั นกไมควรเช อถอเปนสาระ เพราะคานไดวา "จตดวงท  ๔ หรอท  ๕  ยอมเปนอัปปนา  ไมย งกวานั นไป  เพราะใกล ภวังค" ดังน  

กดวยความเกดข นแหงผลในลาดับปฐมมรรคเทาน   พระโยคา-วจรผ นั นกเปนพระอรยบคคลท  ๒๑  ช อพระโสดาบัน  แมจะยังเปนผ  ประมาทอย มาก๒  ทองเท ยวไปในพวกเทพและพวกมนษย ๗ ชาต 

๑.เลงถงพระอรยบคคล  ๘  พระผ ต ังอย ในโสดาปตตมรรคเปนท  ๑  พระผ ต ังอย ในโสดาปตตผล 

จงเปนท  ๒ 

๒. ท วาพระโสดาบันยังประมาทอย มากน   หมายความวาในระหวางท ยังเวยนเกดอย   ๗ ชาตน ัน 

ยอมจะไดประสบส งซ งเปนท ต ังแหงความประมาท  ทาใหมัวเมาเพลดเพลนไปบางตามประสาคนยัง 

ไมส นกเลส  แตไมถงกับลวงศลลวงธรรมทาบาปกรรมอะไรเลอะเทอะไป 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 215/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  215

แลวกเปนผ สามารถในอันทาท สดทกขได [ปจเวกขณ ๑๙]

แตในท สดแหงผล  จตของพระโสดาบันนั นยอมลงส ภวังค  ตอนั น 

มโนทวาราวัชนะจงตัดภวังคเกดข น  เพ อประโยชนแกมรรคปจเวกขณ (คอยอนพจารณาดมรรค) ครั นมโนทวาราวัชนะนั นดับแลว  ชวนะ 

สาหรับมรรคปจเวกขณ  ๗  ดวงจงเกดข นตามลาดับแล อาวัชนะเปนตน 

ลงส ภวังคอก แลวเกดข นเพ อประโยชนแกการปจเวกขณผลเปนตน 

โดยนัยนั นนั นแหละ  เพราะความเกดข นแหงอาวัชนะและชวนจตไรเลา 

พระโสดาบันนั นจงปจเวกขณมรรค  ปจเวกขณผล ปจเจกขณกเลสท ละ 

ไดแลว  ปจเวกขณกเลสท ยังเหลอ  ปจเวกขณนพพานได กแลพระโสดาบันนั น  ยอมปจเวกขณมรรค  (โดยนัย) วา "เรา 

มาไดดวยมรรคอันน หนอ" แตนั นจงปจเวกขณผล  (โดยนัย) วา "อานสอันน เราไดแลว" ตอนั นจงปจเวกขณกเลสท ละไดแลว 

(โดยนัย) วา  "กเลสท ังหลายช อน  ๆ เราละไดแลว" ลาดับนั นจง 

ปจเวกขณกเลสท มรรคเบ องสง ๓  จะพงกาจัด (โดยนัย) วา  "กเลส 

ทั งหลายช อน  ๆ  ของเรายังเหลออย " และในท สดจงปจเวกขณเพราะ 

อมตนพพาน (โดยนัย) วา  "ธรรมอันน เรา  (ร แจง) แทงตลอดแลว 

โดย  (ทาให) เปนอารมณ" ปจเวกขณ  ๕ ยอมมแกพระอรยสาวก 

โสดาบันดังน   และปจเวกขณ  ๕ นั นมแกพระโสดาบันฉันใด กมแม แกพระสกทาคามและพระอนาคามฉันนั น  แตสาหรับพระอรหันต  อัน 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 216/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  216

การปจเวกขณกเลสท ยังเหลอหามไมแล  ดวยประการดังน   ทั งหมด 

ดวยกัน  จงนับเปนปจเวกขณ ๑๙  แตนั นเปนกาหนดอยางสงทเดยว 

ดวยวา  การปจเวกขณกเลสท ละไดแลวและกเลสท ยังเหลอ  ยอมมบาง 

ไมมบาง  แมแกพระเสกขบคคลทั งหลาย  กเพราะไมมปจเวกขณนั น 

นั นเอง  ทาวมหานามจงทลถามพระผ มพระภาคเจาวา "ธรรม  (คอ 

กเลส) ช ออะไรส  ท ขาพระองคยังละไมไดในภายใน  ซ งเปนเหตให โลภธรรมท ังหลายยดจตของขาพระองคตั งอย ไดบางในลางคราว"*  ดัง 

น เปนตน  สตตบททั งปวง  (ในสตรน ) บัณฑตควรทราบโดยพสดาร 

[เล อนภม]กแลครั นปจเวกขณอยางนั นแลว  พระอรยาสาวกโสดาบันนั นนั ง 

อย   ณ  อาสนะนั นนั งเอง  หรอโดยสมัยอ นอก  ยอมทาโยคะเพ อบรรล ภมท  ๒  เพ อความเบาบางลงแหงกามราคะและพยาบาท  ทานยัง 

อนทรย  พละ  และโพชฌงค  ใหชมนมกันแลว  ย ายเสยซ งสังขารอัน 

ตางโดยรป  เวทนา  สัญญา  สังขาร  วญญาณ  นั นแลดวยญาณ  (กาหนด 

ไตรลักษณ) วา  มันไมเท ยงเปนทกขเปนอนัตตา  เปล ยน  (ความ 

กาหนดนั น) ไปมา  (จน) หยั งลงส วถวปสนา  เม อทานปฏบัตไปอยาง 

นั น  ครั นอนโลมญาณและโคตรภญาณเกดข นดวยอาวัชนะอันหน งใน 

ท สดแหงสังขารเบกขาญาณ  โดยนัยท กลาวแลวนั นแล  สกทาคามมรรค 

* ม. ม. ๑๒/๑๗๙ 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 217/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  217

ยอมเกดข นในลาดับแหงโคตรภญาณ*  ญาณอันสัมปยตดวยสกทาคาม-มรรคนั น  ช อวาญาณในสกทาคามมรรค แล 

ทตยญาณ  จบ 

[ตตยมรรคญาณ]

ผลจตในลาดับแหงแหงญาณน   กพงทราบโดยนัยท กลาวแลว 

เหมอนกัน  กแล  ดวยความเกดข นแหงผลในลาดับทตยมรรคเพยงน  ทานกเปนพระอรยบคคลท   ๔  ช อพระสกทาคาม  มาส โลกน อกคราว 

เดยว  กสามารถทาท สดทกขได  การปจเวกขณตอนั นไปกมนัยดังกลาว 

แลวนั นแหละ  กครั นปจเวกขณอยางนั นแลว  พรอรยสาวกสทาคาม นั นนั ง ณ  อาสนะนั นนั นเอง  หรอโดยสมัยอ นอก  ยอมทาโยคะเพ อ 

บรรลภมท  ๓  เพ อละกามราคะและพยาบาทมใหเหลอ  ทานยังอนทรย พละ  แลโพชฌงค  ใหชมนมกันแลว  ย ายเสยซ งสังขารนั นแหละ 

ดวยญาณ  (กาหนดไตรลักษณ) วา  มันไมเท ยงเปนทกขเปนอนัตตา เปล ยน(ความกาหนดนั น) ไปมา  (จน) หยั งลงส วถวปสนา  เม อทาน 

ปฏบัตไปอยางนั น  ครั นอนโลมญาณและโคตรภญาณเกดข นดวย 

อาวัชนะอันหน งในท สดแหงสังขารเบกญาณ  โดยนัยท กลาวแลว 

นั นแหละ  อนาคามมรรคยอมเกดข นในลาดับแหงโคตรภญาณ  ญาณ 

* มหาฎกาวา  โคตรภ  ในมรรคท   ๒ (และท  ๓  ท  ๔  ดวย) ไมใชโคตรภแท  เปนแต คลายโคตรภ  อันโคตรภญาณน ัน  เปนปเรจารกญาณแหงปฐมมรรค  เปนโคตรภโดยตรง 

เพราะครอบงาโคตรบถชนเสย  กอเกดโคตรพระอรยะข น  สวนโคตรภในมรรคท  ๒  เปนตนไป 

น   เปนโคตรภโดยออม  เพราะคลายโคตรภเทาน ัน 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 218/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  218

อันสัมปยตดวยอนาคามมรรคนั น  ช อวาญาณในอนาคามมรรค แล 

ตตยญาณ  จบ 

[จตตถกมรรคญาณ]

ผลจตในลาดับแมแหงญาณน   กพงทราบโดยนัยท กลาวแลว 

เหมอนกัน  กแล  ดวยความเกดข นแหงผลในลาดับตตมรรคเพยงน  ทานกเปนพระอรยบคคลท  ๖  ช อพระอนาคาม  (มกาเนดตอไป) เปน 

โอปปาตกะ  ปรนพพานในโลก  (สทธาวาส) ท อปบัตนั น  มอันไมกลับ 

มาจากโลกนั นเปนธรรม๑ (คอ) ไมมาส โลกน อกดวยอานาจปฏสนธ๒ 

การปจเวกขณตอนั นไปกมนัยดังกลาวแลวนั นแหละ  กครั นปจเวกขณ อยางนั นแลว  พระอรยสาวกอนาคามนั นนั ง  ณ  อาสนะนั นนั งเอง  หรอ 

โดยสมัยอ นอก  ยอมทาโยคะเพ อบรรลภมท   ๔ เพ อละรปราคะ  อรป-

ราคะ  มานะ  อทธัจจะ  อวชชา  มใหเหลอ  ทานยังอนทรย  พละ 

และโพชฌงคใหชมนมกันแลว  ย ายเสยซ งสังขารนั นแหละ  ดวยญาณ 

(กาหนดไตรลักษณ) วา  มันไมเท ยง  เปนทกข  เปนอนัตตา  เปล ยน 

(ความกาหนดนั น) ไปมา  (จน) หยั งลงส วถวปสนา  เม อทานปฏบัต ไปอยางนั น  ครั นอนโลมญาณและโคตรภญาณ  เกดข นดวยอาวัชนะ 

อันหน ง  ในท สดแหงสังขารเบกขาญาณ  โดยนัยท กลาวแลวนั นแหละ 

๑. บาลท ัวเปนไป  อนาวตตธมโม  ตสมา  โลกา  ปาฐะในมหาฎกากอยางน ัน  จงเขาใจวาปาฐะ 

จะตก  ตสมา  โลกา ๒. มหาฎกาวา  แตการมาเพ อเฝาพระพทธเจาและฟงธรรม  คงมอย แท 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 219/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  219

อรหัตมรรคยอมเกดข นในลาดับแหงโคตรภญาณ  ญาณอันสัมปยตดวย 

อรหัตมรรคนั น  ช อวาญาณในอรหัตมรรค แล 

จตตถญาณ  จบ 

ผลจตในลาดับแมแหงญาณน   กพงทราบโดยนัยท กลาวแลว 

เหมอนกัน  กแลดวยความเกดข นแหงผลในลาดับจตตถมรรคเพยงน  ทานกเปนซ งรางกายอันสดทาย  มภาระ  (ของหนัก) อันปลงแลว  ม ทรงไวซ งรางกายอันสดทาย  มภาระ  (ของหนัก) อันปลงแลว  ม ประโยชนอันไดบรรลแลวโดยลาดับ  มกเลสเคร องผกไวในภพส นไป 

แลว  ร โดยชอบหลดพนแลว  เปนทักษไณยเลศของโลกกับทั งเทวโลก 

แล 

ดวยประการดังกลาวน   คาใดขาพเจากลาวไว  (ตนนเทศน ) วา "สวนญาณในมรรค  ๔ น   คอ  โสดาปตตมรรค  สกทาคามมรรค 

อนาคามมรรค  อรหัตมรรค  ช อวาญาณทัสนวสทธ" ดังน   คานั น 

ขาพเจากลาวหมายเอาญาณ  ๔ น   อันจะพงบรรลโดยลาดับ  (ดัง) น  [อานภาพแหงมรรคญาณ]

บัดน   เพ อทราบชัดซ งอานภาพแหงญาณ  ๔  อันช อวาญาณทัสน-

วสทธน แหละ 

[หัวขอ]

บัณฑตจงควรทราบความ  (ท มรรค) ม โพธปกขย-

ธรรมบรบรณ  ควรทราบวฏฐานะ  (ความออกจาก 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 220/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  220

นมตตะและปวัตตะ) และพลสมาโยค  (ความ 

ประกอบเสมอกันแหงสมถพละและวปสนาพละ)

ควรทราบการละธรรมทั งหลายท ญาณไรพงละ  และ 

ควรทราบกจมปรญญากจเปนตน  ท ทานกลาว  (วา มข น) ในกาลท ตรัสร ตามสภาพทกประการดวยแล 

[ขยายความ]

[โพธปกขยธรรม]

ในขอเหลานั น  ขอวา  "ความมโพธปกขยธรรมบรบรณ" คอ 

ความท โพธปกขยธรรมทังหลายเตมเป ยม  กธรรม  ๓๗  น   คอ  สต-ปฏฐาน ๔  สัมมัปปธาน  ๔  อทธบาท  ๔ อนทรย  ๕  พละ ๕ 

โพชฌงค ๗  มรรคมองค  ๘  ช อวา  โพธปกขยะ  เหตเปนธรรมมใน 

ฝายแหงอรยมรรคอันไดนามวาโพธะ  เพราะอรรถวาเปนเหตตรัสร  คาวา  "เพราะ...มในฝาย" หมายความวา  เพราะตั งอย ในความเปน 

ธรรมอดหนน 

[

อรรถแหงสตปฏฐาน]

ในโพธปกขยธรรมเหลานั น  ธรรมช อวาปฏฐาน  เพราะแลน 

เขาไปตั งอย ในอารมณท ังหลาย  (มกายเปนตน) ปฏฐานกคอสตนั นเอง 

จงไดช อวา  สตปฏฐาน*  กสตนั นแตกเปน  ๔  ประการ  เพราะเปนไป 

* เรามักแปลกันวา  ท ต ังแหงสต (หมายถงอารมณ) แตท ทานแปลวา  ปฏฐาน  คอ  สต (หมายเอาตัวสตเอง)

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 221/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  221

โดยถอเอาอสภาการ  (อาการไมงาม) ทกขาการ (อาการเปนทกข)อนจจาการ  (อาการไมเท ยง) อนัตตาการ  (อาการเปนอนัตตา) ใน 

กาย  เวทนา  จต  ธรรม  และโดยยังกจคอการละสภสัญญา  (ความสาคัญ 

วางาม) สขสัญญา  (ความสาคัญวาเปนสข) นจจสัญญา  (ความสาคัญ 

วาเท ยง ) อัตตสัญญา  (ความสาคัญวาเปนอนัตตา) ในกาย  เวทนา  จต 

ธรรมนั นใหสาเรจ๑  จงแตกเปน  ๔  ประการ  เพราะฉะนั น  ทานจง 

กลาววา  สตปฏฐาน ๔ 

[อรรถแหงสัมมัปปธาน]

ธรรมช อวาปธาน เพราะเปนเหตเพยร  ปธานอันงาม  ช อวา  สัม-

มัปปธาน (แปลวา  ธรรมเปนเหตเพยรอันงาม) นัยหน ง  ธรรมช อ 

มัปมัปปธาน  เพราะเปนเหตเพยรโดยชอบ ๒  นัยหน ง  ธรรมชาตนั นช อ 

วา  งาม  เพราะเวนจากความเปนส งนาเกลยดเพราะกเลส  และช อวา ปธาน  เพราะนามาซ งความเปนผ ประเสรฐสด  และเพราะทาความ 

เปนประธาน  (คอสงสด ?) โดยความหมายวายังประโยชนสขใหสาเรจ 

ได  เหตนั นจงไดช อวาสัมมัปปธาน คาวาสัมมัปปธานนั นเปนช อของ 

  วรยะ สัมมัปปธานน นั นเปน ๔  ประการ  เพราะยังกจคอการละ  และ 

๑. มหาฎกาวา  การถอเอาอาการมอสภาการเปนตนในอารมณมกายเปนตน  เปนสตปฏฐาน 

บพภาค  การยังกจคอการละสภสัญญาเปนตนใหสาเรจ  เปนสตปฏฐานท เปนมรรค 

๒. เรามักแปลกันเปนภาว. วา ความเพยร แตน ทานแลเปนกรณ. วา  ธรรมเปนเหตเพยร 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 222/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  222

มใหเกดข นแหงอกศลท ังหลายท เกดข นแลวและท ยังมไดเกดข น  และ 

ยังกจคอใหเกดข นและตั งอย   (มใหเส อมไป) แหงกศลท ังหลายท ยังมได 

เกดและเกดแลวใหสาเรจ  เหตนั น  ทานจงกลาววา  สัมมัปปธาน ๔ 

[อรรถแหงอทธบาท]

คณชาตช อวาอทธ  เพราะอรรถคอสาเรจ  (บังเกดผล) ซ งกลาว 

แลวในกาลกอน (คอในอทธวธนเทศ) ธรรมใดเปนบาทแหงอทธ โดยอรรถคอเปนหัวหนา  (คอเปนอธบด) แหงสัมปยตธรรมของอทธ นั น  และโดยอรรถคอเปนเหตสวนเบ องตน๑แหงอทธท เปนผล  เหตน  

ธรรมนั นจงช ออทธบาท  อทธบาทนั นมวภาคเปน ๔ ดวยอานาจธรรม 

(ท เปนบาท) มฉันทะเปนตน  เหตนั น  ทานจงกลาววา  อทธบาท ๔ 

ดังบาลวา  "จตตาโร อทธปาทา  ฉนททธปาโท  วรยทธปาโท 

จตตทธปาโท  วมสทธปาโท-อทธบาท ๔  คอ  อทธบาทคอฉันทะ 

อทธบาทคอวรยะ  อทธบาทคออจตตะ อทธบาทคอวมังสา"๒ ดังน  ธรรมมฉันทะเปนตน (ตามท กลาวมา) เหลาน เปนโลกตระแท  สวนท  เปนโลกยะ  แมเปนธรรม  (เชนผัสสะ) ท ไดดวยอานาจฉันทาธบด เปนตน  กนับเปนอทธบาท  โดยบาลวา  "หากภกษทาฉันทะใหเปน 

อธบด  ไดสมาธไดความท จตอารมณเปนหน งไซร  น เรยกวาฉันท-

สมาธ"๓  ดังน เปนอาท 

๑. ปพพภาคกรณฏเน  ปาฐะมหาฎกาเปนตน...การณฏเน  เขาท กวา ๒. อภ. ว. ๓๕/๓๐๑ 

๓. อภ. ว. ๓๕,๒๙๒ 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 223/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  223

[อรรถแหงอนทรยและพละ]

ธรรมช อวาอนทรย  เพราะอรรถคอความเปนใหญไดแกครอบ 

งา  (อกศล) ได  เหตครอบงาเสยซ งอสัทธยะ  (ความไมเช อ) โกสัชชะ 

(ความเกยจคราน) ปมาทะ  (ความขาดสต) วกเขปะ  (ความฟ  งซาน)

และสัมโมหะ  (ความหลงไมร จรง) อน ง  ธรรมช อพละ  เพราะอรรถ 

คอไมพงหวั นไหว  เหตอกศลมอสัทธยะเปนตนไมพงครอบงาได  ท ัง 

๒ อยางนั นมวภาคเปน ๕ ดวยอานาจธรรมมศรัทธาเปนอาท  เหตนั น 

ทานจงกลาววา  อนทรย ๕ พละ ๕ 

[อรรถแหงโพชฌงคและองคมรรค]

ธรรม ๗  สตเปนตน  ช อวาโพชฌงค  เพราะเปนองคแหงสัตว ผ ตรัสร   (อรยสัจ ๔) อน ง  ธรรม  ๘  มสัมมาทฏฐเปนตน  ช อวาเปน 

องคมรรค  เพราะอรรถคอเปนนยยานกะ  (นาออกจากสังสารวัฏ)

เหตนั น  ทานจงกลาววา  โพชฌงค ๗  อรยมรรคมองค ๘ 

[โพธปกขยธรรมมในจตตาง ๆ กันและในจตดวงเดยว]

โพธปกขกยธรรม ๓๗  ดังกลาวมาน   ยอมมไดในจตตาง ๆ ใน 

บพภาคดังน   คอ  เม อโลกยวปสนาเปนไปอย   กายานปสนาสตปฏบาน 

ยอมมแกพระโยคาวจรผ กาหนดกายดวยอาการ ๑๔  เวทนานปสนาสต-ปฏฐานยอมมแกผ กาหนดเวทนาดวยอาการ ๙  จตตานปสนาสตปฏฐานยอม 

ยอมมแกผ กาหนดจตดวยอาการ ๑๖  และธัมมานปสนาสตปฏฐานยอม 

มแกผ กาหนดธรรมท ังหลายดวยอาการ ๕  สัมมัปปธานาท  ๑  ยอมมใน 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 224/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  224

กาลท เหนอกศลท ไมเคยเกด  (แกตน) ในอัตภาพน   (แต) เกดแกผ อ น 

จงคดวา  "อกศลนั นเกดแกผ อ นท ปฏบัตอยางใด  เราจักไมปฏบัตอยาง 

นั น  เม อเปนดังนั นมันกจักไมเกดข นแกเรา" ดังน   แลวพยายามเพ อ 

มใหอกศลนั นเกดข น  สัมมัปปธานท  ๒  ยอมมในกาลท เหนอกศลท ถง 

กับเกดข นแกตนแลวพยายามละอกศลนั นเสย  สัมมัปปธานท  ๓  ยอมม แกผ พยายามเพ อยังฌานหรอวปสนากตาม  อันยังไมเคยเกดในอัตภาพน  ใหเกดข น  สัมมัปปธานท  ๔  ยอมมแกผ ยังฌานหรอวปสนาท เกดข น 

แลว  ใหเกดข นอย บอย ๆ  โดยท ไมเส อมไปเสย  อทธบาทมฉันทท-

ธบาทเปนอาท  ยอมมในกาลท ทาอทธบาทมฉัทททธบาทเปนตนนั น ๆ 

ใหเปนธระยังกศลใหเกดข น สัมมาวาจาเปนตนยอมมในการท เวนจาก 

มจฉาวาจาเปนตน (น   โพธปกขยธรรมมใจจตตาง ๆ) แตในกาลท  ญาณ ๔ น   (มโสดาปตตมรรคญาณเปนตน) เกดข น ธรรมเหลานั น 

ยอมมใจจตดวงเดยว  เวนสัมมัปปธาน ๔ ท เหลอ ๓๓ ยอมมในขณะ 

แหงผลจต  กแลในธรรมเหลานั นอันมในจตดวงเดยวอยางน   สตอันม พระนพพานเปนอารมณ  กอันเดยวนั นแหละ  ทานเรยกวา  สตปฏฐาน ๔ 

กโดยท ยังกจคอการละสภสัญญาเปนตน  ในอารมณมกายเปนตนใหสาเรจ 

วรยะกอันเดยวนั นแหละ  ทานเรยกวาสัมมัปปธาน ๔ กโดยท ทากจม ยังอกศลท ังหลายท ยังไมเกดมใหเกดมใหเกดข นเปนตนใหสาเรจ  แตในสวนท  เหลอ (๕  มอทธบาทเปนตน) การลด  (โดยสังเขปเขา  ดังท สังเขป 

เรยกวา  สตปฏฐาน สัมมัปปธาน) และการเพ ม  (โดยวภาคออกไป 

ดังจาแนกเปนกายานปสนาเปนตน) หามไม 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 225/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  225

[วภาคโพธปกขยธรรมเปน ๖ ประการ]

อกวภาคหน ง  ในโพธปกขยธรรม  ๓๗ นั น 

ธรรมทั งหลายนั นเปน  ๖ ประการ  คอ  ธรรม ๙ 

เปนอยางเดยว ธรรมอันเดยวเปน  ๒  อยาง  อน ง 

ธรรมอันเดยวเปน  ๔  อยาง  เปน ๕ อยาง  เปน ๘ 

อยาง  และเปน ๙ อยาง 

ขอวา  "ธรรม ๙ อยางเปนอยางเดยว" อธบายวา  ธรรม ๙ น คอ 

ฉันทะ  จตตะ  ปต  ปสสัทธ  อเบกขา  สังกัปปะ  วาจา  กัมมันตะ 

อาชวะ  เปนอยางเดยวกันเทานั น  โดยท   (ฉันทะก) เปนฉันททธบาท 

(อยางเดยว) เปนตน  ไมสมาคมสวนอ น  (คอไมเปนอยางอ นอก)

ขอวา  "ธรรมอันเดยวเปน ๒ อยาง" ไดแกศรัทธาตั งอย เปน ๒ 

อยาง  โดยเปนอนทรย  และพละ 

ขอวา  "อน ง  ธรรมอันเดยวเปน ๔ อยาง  เปน ๕ อยาง " หมาย 

ความวา  อน ง  ธรรมอันเดยวอันหน ง  ตั งอย เปน ๔ อยาง  อกอันหน ง 

ตั งอย เปน 

๕ 

อยาง 

ใน 

๒ 

อยางนั น 

สมาธอันเดยวตั งอย เปน 

๔ 

อยาง 

โดยเปนอนทรย  เปนพละ  เปนโพชฌงค  และเปนองคมรรค  ปญญา (อันเดยว) ตั งอย เปน ๕ อยาง  โดยเปน ๔ อยาง  (ท กลาวแลว) นั น 

และเปนสวน (หน ง) แหงอทธบาท*

ขอวา  "ธรรมอันเดยวเปน ๘ อยาง  และเปน ๙ อยาง" หมาย 

* ปญญาเปนโพชฌงค  คงหมายเอาอเบกขา 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 226/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  226

ความวา  ธรรมอันเดยวอกอันหน ง  ตั งอย เปน ๘ อยาง  อันหน งตั งอย  เปน ๙ อยาง  คอสตตั งอย เปน ๘ อยาง  โดยเปนสตปฏฐาน ๔ และ 

เปนอนทรย  พละ  โพชฌงค  องคมรรค  วรยะตั งอย เปน ๙ อยาง 

โดยเปนสัมมัปปธาน ๔ และเปนอทธบาท  อนทรย  พละ  โพชฌงค องคมรรค  แล 

โดยนัยท กลาวมาน   โพธปกขยธรรมเหลานั น  ท  ไมเจอปนกัน 

ม ๑๔ เทานั น  (วา) โดยสวนเปน ๗ (วา)

 โดยประเภทม ๓๗  ธรรมเหลานั นทั งส น 

ดวยกัน  ยอมมพรอมในขณะอรยมรรคเกด 

 โดย  (ตาง) ทากจของตน ๆ  ใหสาเรจ  และ 

 โดยเปนไปอยางมรปเสมอกัน  (คอเปน 

ธรรมสามัคค) ดวย  แล 

ความ  (ท มรรค) มโพธปกขยธรรมบรบรณในญาณทัสนาวสทธน   พง 

ทราบโดยประการท กลาวมาฉะน  

เปนอันดับแรก 

[วฏฐานะและพลสมาโยค]

บทวา  "วฏฐานพลสมาโยค" แปลวา  "วฏฐานะ  (ความออก)

และพลสมาโยค  (ความประกอบพรอมดวยพละ)"

[วฏฐานะ]

เหตวา  โลกยวปสนา  ยังมไดออกจากนมต  เพราะยังมนมต (คอ 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 227/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  227

สังขาร) เปนอารมณ  และยังมไดออกจากปวัตตะ (ความหมนไป)

เพราะยังตัดสมทัยอันเปนเหตแหปวัตตะไมขาด  โคตรภญาณ  กยัง 

มไดออกจากปวัตตะ  เพราะยังตัดสมทัยไมขาด  แตวาออกจากนมตได เพราะมพระนพพานเปนอารมณ  เหตน   โคตรภญาณนั น  จงเปน 

เอกโตวฏฐาน  (ออกสวนเดยว) เพราะฉะนั น  ทานจงกลาวไว  (ใน 

ปฏสัมภทาวรรค) วา  "ปญญาในอันหมนกลับ  ดวยออกจากอารมณ ภายนอก  เปนโคตรภญาณ๑" อยางเดยวกันนั น  คาบาลท ังปวง 

เปนตนวา  "เพราะหมนกลับจากความเกดข น  แลนไปส ความไมเกดข น 

จงช อ  โคตรภ  เพราะหมนกลับจากปวัตตะ..."

๒

ดังน   กควรทราบ 

ดวย 

สวนญาณทั ง ๔ น   ช อวา  ออกจากนมตได  เพราะมไดมนมต 

เปนอารมณ  ช อวาออกจากปวัตตะได  เพราะตัดสมทัยขาด  เหตน  ญาณทั ง ๔ น   จงเปนทภโตวฏฐาน๓  (ออกท ัง ๒ สวน) เพราะฉะนั น 

ออกาจากสวนท ังสอน๓  เปนญาณในมรรค  เปนไฉน ? ในขณะแหง 

โสดาปตตมรรค  ธรรมช อสัมมาทฏฐ  โดยอรรถคอความเหน  (อรยสัจ)

ยอมออกจากมจฉาทฏฐ  ยอมออกจากกเลสท ังหลายท เปนไปตาม 

มจฉาทฏฐนั น  และจากขันธท ังหลายท เปนไปตามมจฉาทฏฐนั นดวย 

๑-๒. ข. ๓๑/๙๕ 

๑. มหาฎกาวา  ทภโต  กคออภโต  ลง ท. อาคม  หรอมฉะน ัน  กทภศัพท  น ันเอง  เปนศัพทแปลก 

ไปอกศัพทหน ง  มอรรถเสมอดวยอภยศัพท 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 228/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  228

ทั งออกจากนมตท ังปวงในภายนอกดวย  เหตนั น  จงไดกลาววา "ปญญาในอันหมนกลับดวยออกจากสวนทั ง ๒  เปนญาณในมรรค"

ธรรมช อวาสัมมาสังกัปปะ  โดยอรรถคอความปก  (จต) ลงไปเฉพาะ*

(ในกศลวตก ?) ยอมออกจากมจฉาสังกัปปะ... ธรรมช อสัมมาวาจา โดยอรรถคอความถกตอง  (แหงวาจา) ยอมออกจากมจฉาวาจา...ธรรมช อ  สัมมากัมมันตะ  โดยอรรถคอความตั งข นด  (แหงการงาน)

ยอมออกจากมจฉากัมมันตะ... ธรรมช อสัมมาอาชวะ  โดยอรรถคอ 

ความสะอาด  (แหงอาชพ) ยอมออกจากมจฉาอาชวะ... ธรรมช อ 

สัมมาวายามะ  โดยอรรถคอความประคอง (จต) ไว  ยอมออกจาก 

มจฉาวายามะ... ธรรมช อสัมมาสต  โดยอรรถคอความตังมั น  (แห สต) ยอมออกจากมจฉาสต... ธรรมช อวาสัมมาสมาธ  โดยอรรถคอ 

ความไมซัดสายไป (แหงจต) ยอมออกจากมจฉาสมาธ  ยอมออกจาก 

กเลสท ังหลายท เปนไปตามจฉาสมาธนั น  และจากขันธท ังหลายท เปน 

ไปตามมจฉาสมาธนั นดวย  ท ังออกจากนมตทั งปวงในภายนอกดวย 

เหตนั น  จงไดกลาววา  "ปญญาในอันหมนกลับดวยออกจากสวนท ัง ๒ 

เปนญาณในมรรค"

ในขณะแหงสกทาคามมรรค  ธรรมช อวาสัมมาทฏฐ  โดยอรรถคอ 

ความเหน  (อรยสัจ)... ธรรมช อสัมมาสมาธ  โดยอรรถคอความ 

* นโรปน  แปลกันวา  "ยกข น" โดยมาก  (เชนในคาวา  ยกจตข นส อารมณ) แตนาคด 

น. อปสัคใชในความวา  "ลง" ไฉนจงกลายเปน  "ข น" อาโรปน  แปลวายกข น  กมอย แลวและ 

ชอบแลว  ในท น แปล  นโรปน  วาปกลง  ตามท เปนวาถก 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 229/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  229

ไมซัดสายไป  (แหงจต) ยอมออกจากามราคสังโยชนท หยาบ  จาก 

ปฏฆสังโยชนท หยาบ  จากกามราคานสัยท หยาบ  จากปฏฆานสัยท หยาบ 

... ในขณะแหงอนาคามมรรค  ธรรมช อสัมมาทฏฐ  โดยอรรถคอ 

ความเหน  (อรยสัจ)... ธรรมช อสัมมาสมาธ  โดยอรรถคอความไม ซัดสายไป  (แหงจต) ยอมออกจากกามราคสังโยชนท ละเอยด  จาก 

ปฏฆสังโยชนท ละเอยด  จากกามราคานสัยท ละเอยด  จากปฏฆานสัย 

ท ละเอยด... ในขณะแหงอรหัตมรรค  ธรรมช อสัมมาทฏฐ  โดย 

อรรถคอความเหน (อรยสัจ)... ธรรมช อสัมมาสมาธ  โดยอรรถ 

คอความไมซัดสายไป  (แหงจต) ยอมออกจากรปราคะ  จากอรปราคะ 

จากมานะ  จากอทธัจจะ  จากอวชชา  จากมานานสัย  จากภวราคนสัย 

จากอวชชานสัย  ยอมออกจากกเลสท ังหลายท เปนไปตามอวชชานสัยนั น 

และจากขันธท ังหลายท เปนไปตามอวชชานสัยนั นดวย  ท ังออกจากนมต 

ท ังปวงในภายนอกดวย  เพราะเหตนั น  จงไดกลาววา  "ปญญาในอัน 

หมนอันดวยออกจากสวนท ัง ๒  เปนญาณในมรรค *" ดังน  [พลสมาโยค]

กในกาลท บาเพญสมาบัต  ๘  อันเปนโลกยะ  สมถพละยอมม กาลังย ง  ในกาลท บาเพญวปสนามอนจจานปสนาเปนตน  วปสนาพละ 

ยอมมกาลังย ง  แตในขณะแหงมรรค  ธรรม  (ท ัง ๒ ) นั น  ช อวา เขาค กันเปนไป  (ดจค แอก) เพราะอรรถวาไมเปนไปเกนกันและกัน 

๑. ข. ป. ๓๑/๙๙ 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 230/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  230

เหตนั น  พลสมาโยคท ัง ๒  จงมอย ในญาณทั ง ๔ น   ดังบาลวา "เม อมรรคออกจากกเลสท ังหลายท สหรคตกับอทธัจจะ  และจากขันธ 

ท ังหลาย  สมาธ  คอความมอารมณเปนหน งแหงจต  ความไมซัดสาย 

ไปแหงจต  ยอมมนโรธเปนโคจร  (คอมนพพานเปนอารมณ) เม อ 

มรรคออกจากกเลสท ังหลายท สหรคตกับอวชชา  และจากขันธท ังหลาย 

วปสนา  โดยอรรถคอความพจารณาเหน  (ตามเปนจรง) กมนโรธเปน 

โคจร  (คอมนพพานเปนอารมณเหมอนกัน) ดังน   สมถะ  และวปสนา จงเปนธรรมมรสเปนอันเดยวกัน  (คอมกจเสมอกัน) โดยความหมาย 

วาออก  (จากนมต  และปวัตตะดวยกัน) เปนธรรมเขาค กัน  ไม เปนไปเกนกันและกันแล  เหตนั น  จงไดกลาววา  "พระโยคาวจรเจรญ 

สมถะและวปสนาใหเขาค กัน  โดยความคอออก  (จากนมตและปวัตตะ 

ดวยกัน)*"

วฏฐานะ  และพลสมาโยค  ในญาณทัสนวสทธน   พงทราบ 

ดังกลาวมาฉะน  [ปหานะ]

ขอวา  "และควรทราบการละธรรมท ังหลาย  ท ญาณไรพงละ"

ความวา  กแลธรรม  (คอกเลส) เหลาใด  อันญาณไรในญาณ ๔ น  จะพงละ  ควรทราบการละธรรม  (คอกเลส) เหลานั นดวย  กญาณ 

ท ัง ๔ นั น  เปนเจาหนาท ละธรรมท ังหลาย  ท เรยกวา  สังโยชน  กเลส 

มจฉัตตะ  โลกธรรม  มัจฉรยะ  วปลาส  คัณฐะ  อคต  อาสวะ  โมฆะ 

* ข. ป. ๓๑/๔๔๒ 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 231/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  231

โยคะ  นวรณ  ปรามาศ  อปาทาน  อนสัย  มละ  อกศลกรรมบถ  และ 

อกศลจตตบาท  ตามควรแกโยคะ 

[สังโยชน]ในธรรมเหลานั น  ธรรม ๑๐  มรปราคะเปนตน  เรยกวา  สังโยชน 

เพราะเปนธรรมผกขันธท ังหลาย  (ในปรโลก) ไวกับขันธท ังหลาย  (ใน 

อธโลก) ผกกรรมไวกับผล  หรอผกสัตวทั งหลายไวกับทกข  จรงอย  ธรรมมรปราคะเปนตนนั น  ยังมอย ตราบใด  ขันธ  ผล  และทกขทั งหลาย 

นั น  กยังไมขาดไปตราบนั นแล  ในธรรม  ๑๐ นั นเลา  ธรรม ๕ น  

คอรปราคะ  อรปราคะ  มานะ  อทธัจจะ  อวชชา  ช ออทธัมภาคยสังโยชน เพราะผกขันธท เกดในเบ องสง  (คอในรปภพและอรปภพ) เปนตน 

ไว  ธรรม  ๕  น   คอสักกายทฏฐ  วจกจฉา  สลัพพตปรามาส  กามราคะ 

ปฏฆะ  ช ออโธภาคยสังโยชน  เพราะผกขันธท เกดในเบ องต า  (คอใน 

กามภพ) เปนตนไว [กเลส]

ธรรม ๑๐ น   คอ  โลภะ  โทสะ  โมหะ  มานะ  ทฏฐ  วจกจฉา ถนะ  อทธัจจะ  อหรกะ  อโนตตัปปะ  ช อวา  กเลส  เพราะตัวมันเอง 

กเศราหมอง  และเพราะมันยังทาสัมปยตธรรมท ังหลายใหเศราหมองดวย 

[มจฉัตตะ]

ธรรม ๘ น   คอ  มจฉาทฏฐ  มจฉาสังกัปปะ  มจฉาวาจา  มจฉา-กัมมันตะ  มจฉาอาชวะ  มจฉาวายามะ  มจฉาสต  มจฉาสมาธ  หรอ 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 232/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  232

เปน  ๑๐ ท ังมจฉาวมตและมจฉาญาณะ๑ ช อมจฉัตตะ  เพราะเปนไปผด 

[โลกธรรม]

ธรรม ๘ น   คอ  ลาภ  เส อมลาภ  ยศ  เส อมยศ  สข  ทกข  นนทา สรรเสรญ  ช อวา  โลกธรรม  เพราะเปนธรรมท เม อความเปนไปแหง 

โลก  (คอขันธ) มอย   กมไมขาดสาย  แตคาวาโลกธรรมในท น นั น 

พงทราบวา  ทานทาความถอเอาความยนดอันมอฏฐารมณมลาภเปนตน 

เปนท ตั ง  และความยนรายอันมอนฏฐารมณมเส อมลาภเปนตนเปนท ตั ง 

ดวยโลกธัมมศัพท  โดยอปจารแหงเหต (คอโดยเก ยวของเปนเหต๒)

[มัจฉรยะ]

ความตระหน   ๕ น  คอ  ตระหน อาวาส  ตระหน ตระกล  ตระหน  ลาภ  ตระหน ธรรม  ตระหน วรรณะ  อันเปนไปโดยอาการทนไมได ซ งความ  (ท ของ ๆ ตน) เปนของสาธารณะแกชนเหลาอ น  ในอาวาส 

เปนตน  ช อวา  มัจฉรยะ 

[วปลาส]

วปาส ๓  คอ  สัญญาวปลาส  (สาคัญคลาดเคล อน) จตตวปลาส 

(คดคลาดเคล อน) ทฏฐวปลาส  (เหนคลาดเคล อน) ซ งเปนไปโดย 

๑. เราเรยกกันมา  เรยงมจฉาญาณะไวหนามจฉาวมต ๒. เพราะฉะน ัน  คาวาละโลกธรรม กหมายความวาละความยนดยนราย  อันมโลกธรรมเปนเหต ไมใชละตัวโลกธรรม 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 233/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  233

สาคัญคดเหน  ดังน   วาเท ยง  วาเปนสข  วาเปนอัตตา  วางาม  ในวัตถ ทั งหลายอันไมเท ยง  เปนทกข  เปนอนัตตา  และไมงาม  ช อวาวปลาส 

[คัณฐะ]

สังกเลสกธรรม ๔  มอภชฌาเปนตน  ช อวา  คัณฐะ  เพราะ 

รอยรัดนามกายและรปกายไว  จรงอยางนั น  สังกเลสกธรรมเหลานั น 

ทานกลาวไว  ดังน วา  "อภชฌาเปนกายคัณฐะ พยาบาทเปนกายาคัณฐะ 

สลัพพตปรามาสเปนกายคัณฐะ  อทสัจจาภนเวส  (ความยดมั นวา น แหละจรง) เปนกายคัณฐะ"*

[อคต]คาวา  อคต  เปนคาเรยกการทาส งท ไมควรทา  และไมทาส งท  ควรทา  เพราะความรัก  ความชัง  ความเขลา  ความกลัว  จรงอย  การทาส งท ไมควรทา  และไมทาส งท ควรทานั น  ทานเรยกวา  อคต เพราะเปนการท อรยบคคลไมพงดาเนน 

[อาสวะ โอฆะ  โยคะ]

คาวา  "อาสวะ" นั น  เปนคาเรยกกามราคะ  ภวราคะ  มจฉาทฏฐ และอวชชา  เพราะไหลแต  "อา" คอโคตรภ  (ลงมา) โดยทางอารมณ และแต  "อา" คอภวัคคะ  (ภพสงสด) โดยทางโอกาส  (คอท เกด 

นัยหน ง  เพราะไหลทางทวารทั งหลายท ไมสารวม  โดยอรรถ  คอ 

ไหลออกเปนนจ  ดจน าไหลออกจากหมอทะล  นัยหน ง  เพราะเปน 

* อภ. ว. ๓๕/๕๐๕ 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 234/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  234

เหตกอเกดสังสารทกข* แมคาวา  "โอฆะ" กเปนคาเรยกธรรมมกามราคะเปนตนเหลา 

นั นแหละ  เพราะอรรถวา  คราไปในสาครคอภพ  และเพราะอรรถวา ขามพนไดยาก 

คาวา  "โยคะ" เลา  กเปนคาเรยกธรรมเหลานั นเหมอนกัน 

เพราไมใหพรากจากอารมณ  และพรากจากทกขไปได [นวรณ]

ธรรม ๕ มกามฉันทเปนตน  เรยกวา  นวรณ  เพราะอรรถคอ 

กั นจตไว  กดจตไว  ปดบังจตไว [ปรามาส]

คาวา  "ปรามาส" นั น  เปนคาเรยกความเหนผด  เพราะเปนไป 

โดยการกาวลวงซ งสภาวะแหงธรรมนั น  ๆ  เสย  แลวไปควาเอาสภาวะ 

ท ไมจรงอยางอ นเขา [อปาทาน]

คาวา  อปาทาน  กไดแกอปาทาน ๔ มกามปาทานเปนตน  ท กลาว 

ในปฏจสมบาทนเทศโดยอาการท ังปวง 

* อาสวะ  เราไมเคยแปลกันแบบน   เรายดอาสวะท หมายถงน าดอง  คอเมรัย  แลวกแปลกันแต โดยความวา  กเลสท ดองอย ในสันดาน 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 235/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  235

[อนสัย]

ธรรม ๗  มกามาราคะเปนตน  ท กลาวไวดังน วา  "อนสัยคอ 

กามราคะ  อนสัยคอปฏฆะ อนสัยคอมานะ  อนสัยคอทฏฐ  อนสัยคอ 

วจกจฉา  อนสัยคอภวราคะ  อนสัยคออวชชา" ช อวา  อนสัย  เพราะ 

อรรถวา  เร ยวแรง  จรงอย   ธรรมเหลานั น  เพราะความท เร ยวแรง 

จงนอนเน องอย   (คอนอนประจาคอยทอย  ?) โดยท กามราคะเปนตน 

เปนอบัตเหตเนอง ๆ ทเดยว  เหตน   จงไดอนสัย*

[มละ]

ธรรม  ๓  คอโลภะ  โทสะ  โมหะ  ช อวา  มละ  (มลทน) เพราะ 

ตัวเองกไมสะอาดดวย  เพราะทาความไมสะอาดแกธรรมอ น ๆดวย 

เหมอนน ามัน  ยาหยอดตา  และเปอกตม 

[อกศลกรรมบถ]

ธรรม ๑๐ น   คอ  ปาณาตบาต  อทนนทาน  กาเมสมจฉาจาร 

มสาวาท  ปสณวาจา  ผรสวาจา  สัมผัปปลานะ อภชฌา  พยาบาท 

มจฉาทฏฐ  ช อวาอกศลกรรมบถ  เพราะเปนอกศลกรรมดวย  เพราะ 

เปนทางแหงทคตท ังหลายดวย 

* อนสัย  ท วาเร ยวแรง  (ถามคต) น ัน  อธบายของมหาฎกาทานวา  "อน  สาธารโณ 

กามราคมทน  สภาโว-สภาพของกามราคะเปนตน  เปนอนัญสาธารณ  (คอเปนพเศษ  ไมท ัวไปแก ธรรมอ น ?) กไมชัดวาอยางไร  แตควรทราบไวดวยวา  อนอปสัค  นอกจากเปนไปในอรรถวา เนอง ๆ แลว  ยังเปนไปในอรรถวา  ย ง  กไดดวย 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 236/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  236

[อกศลจตตบาท]

ธรรม ๑๒  น   คอธรรมเปนโลภมล  ๘  โทสมล ๒  โมหมล ๒ 

ช อวา  อกศลจตตบาท 

ญาณ ๔ นั น  เปนเจาหนาท ละธรรมท ังหลาย  มสังโยชนเปน 

อาทน   ดังกลาวมา  ตามควรแกโยคะ 

[ญาณไหนละอะไร]

ละอยางไร ? วาในสังโยชนทั งหลายกอน  ธรรม ๕ น   คอ 

สักกายทฏฐ  วจกจฉา  สลัพพตปรามาส  และกามราคะ  ปฏฆะ ท เปน 

อปายคมนยะ  (คอเปนฐานในอบาย) เปนธรรมอันปฐมญาณพงกาจัด 

กามราคะ  ปฏฆะ ท เหลอ  (คอท ไมเปนอปายคมนยะ) สวนท หยาบ 

เปนธรรมอันทตยญาณพงกาจัด  สวนท ละเอยด  เปนธรรมอันตตยญาณ 

พงกาจัด  ธรรมมรปราคะเปนตนท ัง ๕ เปนธรรมอันจตตถญาณพง 

กาจัดอยางเดยว 

ตอไปน   ในท ใด  ขาพเจาจักไมทาการจากัด  (ความ) ไวดวย 

เอวศัพท  (คอคาวาอยางเดยว) ในท นั น  ขาพเจาจักกลาวธรรมใด ๆ 

วาเปนธรรมท ญาณเบ องสงพงกาจัด  ธรรมนั น ๆ  กพงทราบเถดวาเปน 

ธรรมท มความเปนอปายคมนยะเปนตน  อันญาณตน ๆ  กาจัดแลวแหละ 

จงเปนธรรมท ญาณเบ องสงพงกาจัด 

ในกเลสทั งหลาย  ทฏฐ  วจกจฉา  เปนธรรมอันปฐมญาณพง 

กาจัด  โทสะ  เปนธรรมอันตตยญาณพงกาจัด  โลภะ  โมหะ  มานะ 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 237/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  237

ถนะ  อทธัจจะ  อหรกะ  อโนตตัปปะ  อันจตตถญาณพงกาจัด 

ในมจฉัตตะท ังหลาย  ธรรมเหลาน  คอ มจฉาทฏฐ  มสาวาท 

มจฉากัมมันตะ  มจฉาอาชวะ  เปนธรรมอันปฐมญาณพงกาจัด  ธรรม 

เหลาน   คอ  มจฉาสังกัปปะ  ปสณวาจา  ผรสวาจา  อันตตยญาณพงกาจัด 

เจตนาเทานั น  พงทราบวา  "วาจา" ในท น   สัมผัปปลาปะ  มจฉาวายามะ 

มจฉาสต  มจฉาสมาธ  มจฉาวมต  มจฉาญาณะ  อันจตตถญาณพงกาจัด 

ในโลกธรรมท ังหลาย  ความยนรายเปนธรรมอันตตยญาณพง 

กาจัด  ความยนดอันจตตถญาณพงกาจัด  อาจารยพวกหน งกลาววา 

"ความยนดในยศและในความสรรเสรญ  เปนธรรมท จตตถญาณพง 

กาจัด"

มัจฉรยะท ังหลาย  เปนธรรมท ปฐมญาณพงกาจัดอยางเดยว 

ในวปลาสท ังหลาย  วปลาสเหลาน   คอ  สัญญาวปลาส  จตต-

วปลาส  ทฏฐวปลาส  วาเท ยงในส งท ไมเท ยง  วาเปนอัตตาในส งท เปน 

อนัตตา  กด  ทฏฐวปลาสวาเปนสขในส งท เปนทกข  วางามในส งท  ไมงาม  กด  เปนธรรมอันปฐมญาณพงกาจัด  สัญญาวปลาสจตตวปลาส 

วางามในส งท ไมงาม  อันตตยญาณพงกาจัด  สัญญาวปลาสจตตวปลาส 

วาเปนสขในส งท เปนทกข  อันจตตถญาณพงกาจัด*

ในคัณฐะท ังหลาย  กายคัณฐะ  คอสลัพพตปรามาส  และอท-

* พงสังเกตวา  บรรดาทฏฐท ังหลาย  ละดวยปฐมญาณเทาน ัน  ไมเหลอไปถงญาณเบ องสง 

เพราะฉะน ัน  ทฏฐวปลาส  ทานจงกลาวเฉพาะในปฐมญาณ  สวนในญาณตอไป  กลาวแตสัญญา-

วปลาสกับจตตวปลาส 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 238/328

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 239/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  239

กาจัด  มานานสัย  อวชชานสัย  อันจตตถญาณพงกาจัด 

ในมละทั งหลาย  โทสมละ  เปนธรรมอันตตยญาณพงกาจัด  มละ 

นอกน   (คอ  โลภะ  และ  โมหะ) อันจตตถญาณพงกาจัด 

ในอกศลกรรมบถท ังหลาย  ธรรมเหลาน   คอ  ปาณาตบาต 

อทนนาทาน  กามสมจฉาจาร  มสาวาท  มจฉาทฏฐ  เปนธรรมอัน 

ปฐมญาณพงกาจัด  ธรรม ๓ คอ  ปสณวาจา  ผรสวาจา  พยาบาท 

อันตตยญาณพงกาจัด  สัมผัปปลาปะ  และอภชฌา  อันจตตถญาณพง 

กาจัด 

ในอกศลจตตบาทท ังหลาย  อกศลจตตบาท  ๕  คอ  ท เปน 

ทฏฐสัมปยต ๔  เปนวจกจฉาสัมปยต ๑  เปนธรรมอันปฐมญาณพงกาจัด 

ท เปนปฏฆสัมปยต ๒  อันตตยญาณพงกาจัด  ท เหลออันจตตถญาณ 

พงกาจัด แล 

กแล  ส งใด  อันญาณใดพงกาจัด  ส งนั น  กช อวาอันญาณนั น 

พงละ*  เหตนั น ขาพเจาจงกลาวไววา  "ญาณ ๔ นั น  เปนเจาหนาท  ละธรรมท ังหลายมสังโยชนเปนอาทน   ดังกลาวมา  ตามควรแกโยคะ"

ดังน  [ปญหาวามรรคญาณและกเลสในกาลไหน]

ถามวา  "กญาณ ๔ นั น  ละธรรมเหลานั นท เปนอดตอนาคต 

* คอความท เปนหัวขอทานใชคาวา  "ละ" แตในบาลนเทศใชคาวา  "ฆา" ในท น เปล ยนใชคา วา  "กาจัด" เพราะคาวา "ฆา" ฟงแสบหในภาษาไทย  ซ งทั ง ๓ คา  กหมายความอยางเดยวกัน 

น ันแหละ 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 240/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  240

หรอวาท เปนปจจบัน"

ตอบวา  "ก  (จะพงวา) อยางไร  ในขอน   กอนอ น  ผวาญาณ 

เหลานั นละธรรมท เปนอดตอนาคตไซร  ความพยายามกตองเปนการ 

ไมมผลไป  เพราะอะไร  เพราะธรรมท จะพงละท ังหลายไมมอย   ทน  ละธรรมท เปนปจจบันเลา  แมกระนั น  ความพยายาม  กไมมผล  เพราะ 

ธรรมท จะพงละกับความพยายามยังมอย   (คอพยายามละไดอยางหน ง 

แลว  ยังจะตองพยายามละอยางอ น ๆ ตอไปอก) ท ังมรรคภาวนา กจะกลายเปนสังกเลสกธรรมไป  (คอไมบรสทธ  เพราะส งท จะพงละ 

กับผ ละยังคละกันอย  ?) หรอกลายเปนวากเลสท ังหลายเปนวปยต 

(คอไมประกอบกับจต) ไป  อันปจจบันกเลส  ช อวาเปนจตตวปยต 

(คอไมประกอบกับจต) หามไม"คาโจทน   มใชเปนคาพเศษ  (คอมใชคดข นใหม) ดวยในพระ 

บาลเองทานกไดกลาว  (เปนคาปรารภข น) วา  "บคคลน นั น  ยอมละ 

กเลสท ังหลาย  (คอ) ละกเลสท ังหลายท เปนอดต  (หรอ) ละกเลส 

ทั งหลายท เปนอนาคต  (หรอ) ละกเลสท ังหลายท เปนปจจบัน  (หรอ)"*

และกลาวอก  (เปนคาวจาร) วา  "หากวาละกเลสท ังหลายท เปนอดต 

ไซร  ถากระนั น  กช อวา  ยังส งท ส นไปแลวใหส น  ยังส งท ดับไปแลว 

ใหดับ  ส งท ปราศไปแลวยังมาปราศไป  ส งท ตกไปแลวยังมาตกไป 

ละส งท ลวงไปแลว  ซ งเปนส งท ไมมอย   (นะซ)" แลวจงปฏเสธวา "มใชละกเลสท ังหลายท เปนอดตดอก"*

* ข. ป. ๓๑/๖๐๕ 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 241/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  241

และ  นัยเดยวกันนั น  กลาว  (วจาร) วา  "หากวาจะกเลส 

ทั งหลายท เปนอนาคตไซร  ถากระนั น  กช อวาละส งท ยังไมเกด  ละส ง 

ท ยังไมเผลด  ละส งท ยังไมอบัต ละส งท ยังไมปรากฏ  ละส งท ยังไมมาถง 

ซ งเปนส งท ไมมอย   (นะซ)" แลวจงปฏเสธวา  "มใชละกเลสท ังหลาย 

ท เปนอนาคตดอก"*

และนัยเดยวกันนั น  กลาว  (วจาร) วา "หากวาละกเลสท ังหลาย 

ท เปนปจจบันไซร  ถากระนั น  คนกาหนัด กละราคะ  คนขัดเคอง 

กละโทสะ  คนหลง  กละโมหะ คนหัวด อ  กละมานะ  คนยดมั น 

กละทฏฐ  คนมจตฟ  งซานไป  กละอทธัจจะ  คนปลงใจไมตก  กละ 

วจกจฉา  คนมกเลสเร ยวแรง  กละอนสัย  ธรรมดากับธรรมขาว  ก (เลย) เปนค แอกกันเปนไป  มรรคภาวนากเปนสังกเลสกธรรมไป 

(นะซ)๑" แลวจงปฏเสธท ังหมดวา  "มใชละกเลสท ังหลายท เปนอดต 

มใชละกเลสท ังหลายท เปนอนาคต  มใชละกเลสท ังหลายท เปนปจจบัน 

ดอก๒" ดังน   ครั นปญหาขอสดทายท วา  "ถากระนั น  (คอถาการละ 

กเลสใน ๓  กาล  และกเลสม ๓  กาล  ไมถกตองกระนั น) มรรคภาวนา กช อวาไมม  การทาผลใหแจงกไมม  การละกเลสกไมม  การตรัสร ธรรม 

กไมม  (ละซ) ?" ทานรับดวยคาวา  "มใชมรรคภาวนาไมม  ฯลฯ 

มใชการตรัสร ธรรมไมมดอก" แลวกลาววา  "เปรยบเหมอนอะไร"

จงกลาวคา  (อปมาอปไมยตอไป) น วา  "อปมาเหมอนตนไมร น  ยังไม 

๑. ข. ป. ๓๑/๖๐๕ 

๒. ข  ป. ๓๑/๖๐๖ 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 242/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  242

มผลเกด  บรษตัดมันเสยท ราก  ผลเหลาใดเปนผลท ยังไมเกดของไมตน 

นั น  ผลเหลานั นยังไมเกดกเลยไมเกด  ยังไมเผลดกเลยไมเผลด  ยังไม 

อบัตกเลยไมอบัต  ยังไมปรากฏกเลยไมปรากฏ  ฉันใดกด  อปปาทะ 

(ส งท มความเกดคอขันธ) เปนเหต  อปปาทะเปนปจจัย  เพ อความเกด 

แหงกเลสท ังหลาย  เพราะเหนอาทนพในอปปาทะ  จตจงแลนไปใน 

อนปปาทะ  (ธรรมท ไมมความเกด  คอนพพาน) เพราะจตแลนไป 

เสยในอนปปาทะ  กเลสเหลาใดจะพงเกดเพราะปจจัยคออปปาทะ 

กเลสเหลานั นยังไมเกดกเลยไมเกด  ฯลฯ  ยังไมปรากฏกเลยไมปรากฏ 

ความดับแหงทกข  ยอมมเพราะความดับแหงเหตฉะน  ปวัตตะ  (ความหมนไปแหงอปาทนกะ) เปนเหต  ปวัตตะเปน 

ปจจัย... นมตตะ  (คอสังขาร) เปนเหต  นมตตะเปนปจจัย...

อายหนา  (ความหมาย) เปนเหต  อายหนาเปนปจจัย เพ อความเกด 

แหงกเลสท ังหลาย  เพราะเหนอาทนพในอายหนา  จตจงแลนไปไน 

อนายหนะ  (ธรรมท ไมมอายหนาคอนพพาน) เพราะจตแลนไปเสย 

ในอานายหนะ  กเลสเหลาใดจะพงเกดเพราะปจจัยคออายหนา  กเลส 

เหลานั นยังไมเกดกเลยไมเกด  ฯลฯ  ยังไมปรากฏกเลยไมปรากฏ 

ความดับแหงทกข ยอมมเพราะความดับแหงเหตฉะน   ฉันนั นนั นแล 

มรรคภาวนา  (ความเจรญมรรค) ยอมมอยางน   ผลสัจฉกรยา (ความทาผลใหแจง) ยอมมอยางน   กเลสปหาน  (ความละกเลสได)ยอมมอยางน   ธรรมาภสมัย  (ความตรัสร ธรรม) ยอมมอยางน   (มใช ไมม)*"

* ข. ป. ๓๑/๖๐๖ 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 243/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  243

[ภมลัทธกเลสและอปปนนะ ๔]

ถามวา  "ดวยคาวา  "กเลสท ังหลายยังไมเกดกเลยไมเกด " เปน 

ตนนั น  เปนอันทานแสดงอะไร  ? ตอบวา  เปนอันทานแสดงการละ 

กเลสท ังหลายท เปนภมลัทธะ -ไดภม (คอไดท เปนไป) ถามวา  ก กเลสท ังหลายท เปนภมลัทธะ  เปนอดตอนาคตหรอ  หรอวาเปน 

ปจจบัน ? ตอบวา  กเลสเหลานั น  กช อวาภมลัทธปปนนะ - เกดข น 

โดยไดภมเทานั นเอง  (มใชอดต  อนาคต  ปจจบัน ?)

จรงอย  อปปนนะ - ส งท เกดข น  มหลายประเภท  โดยเปนวัตต-

มานะ  (ยังเปนไปอย ) เปนภตาปคตะ  (มแลวปราศไป) เปนโอกาส-

กตะ  (ทาโอกาส) และเปนภมลัทธะ  (ไดภม)ในอปปนนะเหลานั น  ส งท นับไดวาประกอบพรอมดวยความ 

เกดข นความทรดโทรมและความแตกดับไปทั งปวง  ช อวาวัตตมานป-

ปนนะ-เกดข นโดยยังเปนไปอย  กศลอกศลท เสวยรสอารมณแลวดับไป  อันเรยกไดวา  อนภตา-

ปคตะ-เสวยแลวปราศไปกด  กศลอกศลอันเปนสังขตะท เหลอ ท ถง 

ลักษณะ  ๓  มความเกดข นเปนตนโดยลาดับแลวดับไป  อันนับเปน 

ภตากคตะ  - มแลวปราศไปกด  (รวม) ไดช อวา  ภตาปคตปปนนะ-

เกดข นโดยมแลวปราศไป 

กรรมท กลาวโดยนัยวา  "กรรมท ังหลายเหลานั นใด  เปนกรรม 

ท บคคลนั นทาไวในปางกอน" ดังน เปนตน  แมเปนกรรมอดต  กช อ 

วา  โอกาสกตปปนนะ-เกดข นโดยทาโอกาส  เพราะหามวบากอ นแลว 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 244/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  244

ทาโอกาสแกวบากของตนตั งอย   และนัยเดยวกันนั น  วบากอันมโอกาส 

ท กรรมทาใหแลว  แมเปนวบากท ยังไมเกดข น  กช อวา  โอกาสกตป-

ปนนะ- เกดข นโดยมโอกาสท กรรมทาให  เพราะเม อโอกาสอันกรรม 

ทาใหแลวอยางนั นกเปนอันเกดข นแนนอน 

อกศลท ยั งมไดถอนข นในภมท ังหลายนั น ๆ  ช อวา  ภมลัทธป-

ปนนะ-เกดข นโดยไดภม [ภมแลภมลัทธะตางกัน]

อน ง  ในขอน   พงทราบความตางกันแหง  (คาวา) ภม  แลภม-

ลัทธะ  กปญจขันธท เปนไปในภม ๓  อันเปนอารมณของวปสนา  ช อ 

วาภม  กเลสชาตท เปนไปโดยเกดข น*ในขันธท ังหลายนั น  ช อวา  ภม-ลัทธะ เพราะภมนั นนับวาเปนอันกเลสชาตนั นได  เหตนั นแล  กเลส-

ชาตนั นจงไดเรยกวา  ภมลัทธะ-ไดภม แตวาภมนั น  มใชไดดวย  (ทาให) เปนอารมณ  จรงอย   เพราะ 

ปรารภขันธท ังหลายแมเปนอดตอนาคตท ังปวง  และขันธของพระ 

ขณาสพทั งหลาย  แมเปนขันธท ทานกาหนดร แลว  โดย  (ทาให) เปน 

อารมณ  กเลสท ังหลายยอมเกดข นได  ดจกเลสอันเกดข นแกโสไรย-

เศรษฐและนันทมาณพเปนตน  เพราะปรารภขันธของพระมหากัจจานะ 

และพระอบลวรรณาเปนอาทฉะนั น  อน ง  ผวา  กเลสชาต  (ท เปน 

ไปในสันดานผ อ น) นั น  จะพงไดช อวาเปนภมลัทธะไซร  ใคร ๆ ก 

* อปปตตรห  รห น   เขาใจวาเปน  รห  ธาต  ในความ  ถง  ไป  เปนไป 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 245/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  245

ไมพงละมลแหงภพได  เพราะกเลสชาต  (ในสันดานผ อ น) นั น  ไมเปน 

ส งท ตนจะพงละได 

แตภมลัทธะ-กเลสชาตไดภม  (นั น) พงทราบ  (วาได) โดย 

เปนวัตถ  (คอเปนท เกด) ความวา  ขันธท ังหลายท ยังมไดกาหนดร  ดวยวปสนาเกดข นในภพใด ๆ  จาเดมแตความเกดข น  (แหงขันธเหลา นั น) ในภพนั น  ๆ  กเลสชาตอันเปนมลแหงวัฏฏะกนอนเน องอย ใน 

ขันธท ังหลายนั น  กเลสชาตนั น  พงทราบวา  เปนภมลัทธะ-ไดภม โดยอรรถคอยังละไมได  อน ง  ในขันธท ังหลายท เปนภมนั น  กเลส 

ท ังหลายท นอนเน องอย โดยอรรถคอยังละไมได  ในขันธท ังหลายใด 

ของบคคลใดมอย   ขันธท ังหลายนั นของ ๆ ผ อ นหาเปนวัตถไม  อน ง 

อดตขันธท ังหลายเทานั น  เปนวัตถแหงกเลสท ังหลายท นอนเน องอย  โดยยังละไมไดในอดตขันธท ังหลาย  ขันธนอกน หาเปนวัตถไม  ใน 

อนาคตขันธเปนตนกนัยน   นัยเดยวกันนั น  กามาวจรขันธท ังหลาย 

เทานั น  เปนวัตถแหงกเลสท ังหลายท นอนเน องอย โดยยังละไมไดใน 

กามาวจรขันธท ังหลาย  ขันธนอกน หาเปนวัตถไม  ในรปาวจรขันธ และอรปาวจรขันธท ังหลายกนัยน  

สวนในพระอรยบคคลมพระโสดาบันเปนตน  กเลสชาตอันเปน 

มลของวัฏฏะนั น ๆ ในขันธท ังหลายของพระอรยบคคลใด ๆ  ทานละ 

ไดแลวดวยมรรคนั น  ๆ  ขันธทั งหลายนั น ๆ  ของพระอรยบคคลนั น ๆ 

จงไมไดช อวาภม  เพราะไมเปนวัตถแหงกเลสท เปนมลของวัฏฏะ 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 246/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  246

ทั งหลายนั น ๆ  ซ งทานละไดแลว 

เพราะกเลสท เปนมลของวัฏฏะทั งหลาย  บถชนยังละไมไดโดย 

ประการท ังปวง  กรรมท บถชนทาทกอยางจงเปนกศลหรออกศล  วัฏฏะ 

ของบถชนนั นยอมหมนไป  เพราะปจจัยคอกรรมและกเลสดังน  กเลสชาตท เปนมลของวัฏฏะนั นของบถชนนั น  หาควรกลาววา 

"มันนอนเน องอย ในรปขันธเทานั น  มไดนอนเน องอย ในขันธอ น  ม เวทนาขันธเปนตน  ฯลฯ  หรอวาเปนมันนอนเน องอย ในวญญาณขันธ เทานั น  มไดนอนเน องอย ในขันธอ นรปในขันธเปนตน" ดังน ไม 

เพราะอะไร ? เพราะมันนอนเน องอย ในขันธทั ง ๕  โดยไมแปลกกัน 

ขอน มอปมาอยางไร ? อปมาเหมอนรสดนเปนอาทในตนไม  เหมอน 

อยางวา  เม อตนไมใหญตั งทับพ นดน  อาศัยรสดนและรสน า  เพราะม รสดนและรสน านั นเปนปจจัย  กเจรญดวยราก  ลาตน  ก งนอย  ก งใหญ หนอ  (หรอกระโดง) ใน  ดอก  และผล  (จน) เตมฟา  สบเช อสาย 

ตนไมโดยสบเน องตอกันแหงพชตั งอย ชั วกัลปาวสาน รสดนเปนตนนั น 

หาควรกลาววา "มันซาบอย ในรากเทานั น  มไดซาบอย ในอวัยวะอ น 

มลาตนเปนอาท ฯลฯ  หรอวามันซาบอย ในผลเทานั น  มไดซาบอย  ในอวัยวะอ นมรากเปนตน  ดังน ไม  เพราะอะไร ? เพราะมันซาบอย  ในอวัยวะของตนไมมรากเปนตนทั งหมดแล  ฉันใด 

อน ง  เปรยบเหมอนบรษลางคนผ เบ อหนายในดอกและผลเปนตน 

ของไมตนนั นนั นแหละ  พงตอกเง ยพษช อ  มัณฑกกัณฏกะ  (เง ยง 

กระเบน ?) เขาทั ง  ๔  ทศ  ทน ไมตนนั นถกสัมผัสพษนั นตองเอาแลว  ก 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 247/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  247

มาถงซ งความมอันไมผลตผลเปนธรรมดา  ไมพงอาจยังความสบตอให เกดไดอก  เพราะรสดนและรสน าส นแรงเสยแลวฉันใด กลบตรผ เบ อ 

หนายในขันธปวัต  (ความหมนไปแหงขันธ) กฉันนั นเหมอนกัน  ยอม 

เร มการเจรญมรรค ๔ ข นในสันดานของตน  เหมอนการประกอบพษ 

เขาในตนไมท ัง ๔ ทศแหงบรษนั น  ทน ขันธสันดานนั นของกลบตรนั น 

อันสัมผัสพษคอมรรค  ๔  นั นถกตองเอาแลว  กเปนสันดานมความแตก 

ออกไปแหงกรรมท ังปวงมกายกรรมเปนตน  โดยเขาถง  (คอกลายเปน)

ภาวะสักวากรยา  มาถงซ งความมอันไมเกดในภพใหมตอไปเปนธรรมดา 

ไมอาจยังความสบตอไปในภพใหเกดได เพราะกเลสอันเปนมลของ 

วัฏฏะท ังหลายส นแรงแลวโดยประการท ังปวง  เพราะดับไปแหงวญญาณ 

ดวงสดทาย  กเปนผ ไมมเช อดับสนทส นเชง  ดจไฟส นเช อดับไปฉะนั น 

ความตางกันแหงภมและภมลัทธะ พงทราบดังกลาวมาฉะน  [อปปนนะอก ๔]

อกนัยหน ง  ยังมอปปนนะ  ๔ ประการอกอยางหน ง  โดยเปน 

สมทาจาระ  (เปนไปอย ) เปนอารัมมณาธคหตะ  (ไดอารมณไว) เปน 

อวกขัมภตะ  (มไดขมไว) และเปนอสมหตะ  (ยังมไดถอนข น)

ในอปปนนะ ๔ นั น  สมทาจารปปนนะ-เกดข นโดยเปนไปอย  กคอวัตตมานปปนนะ  (ในนัยกอน) นั นเอง 

สวนวากเลสชาต  ท แมยังไมเกดข นในเพราะอารมณท มาส คลอง 

ทวารมจักษเปนตนในตอนแรก  กเรยกไดวาอารัมมณาธตหตปปนนะ-

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 248/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  248

เกดข นโดยไดอารมณไว  เพราะเหตท ไดอารมณไวนั นเอง  มันจะ 

เกดข นเปนแนในตอนหลัง  ดจกเลสชาตท เกดข นแกพระมหาตสสเถระ 

ผ เท ยวบณฑบาตอย ในหม บานกัลยาณคาม*  เพราะเหนรปท เปนวสภาค 

เขาฉะนั น 

กเลสชาตท มไดขมไดดวยอานาจสมถะและวปสนาอยางใดอยาง 

หน ง  แมยังมไดข นส จตตสันตต  กไดช อวาอวกขัมภตปปนนะ-เกด 

ข นโดยมไดขมไว  เพราะไมมเหตท จะปองกันความเกดข น  (ของมันได)แตแมขมไดดวยอานาจสมถะและวปสนาแลว  กเรยกไดวา 

อสมหตปปนนะ-เกดข นโดยยังมไดถอนข น เพราะเหตท ยังมไดถอน 

ข นดวยอรยมรรค  กยังไมลวงความมอันเกดเปนธรรมดาไปได  ดจ 

กเลสชาตท เกดข นแกพระเถระผ ไดสมาบัต  ๘  ซ งกาลัง  (เหาะ) ไปทาง 

อากาศ เพราะไดยนเสยงขับรองของมาตคามผ เกบดอกไมอย ท ตนไม-ดอกในปาใกล  (บา) พลางรองเพลงดวยเสยงอันไพเราะอย ฉะนั น 

อันอารัมมณาธคหตปปนนะ  อวกขัมภตปปนนะ  และอสมห-

ตปปนนะ  ท ัง ๓ ประการนั น  พงทราบวาถงซ งความสงเคราะห  (คอ 

รวมเขาได) กับภมลัทธะนั นเอง  ในอปปนนะมประเภทดังกลาวมาดัง 

น นั น  อัปปนนะ  ๔ ประการ  กลาวคอ  วัตตมานปปนนะ  ภตาปคตป-

ปนนะ  โอกาสกตปปนนะ  สมทาจารปปนนะ  นั นใด  อปปนนะ ๔ 

นั น  หาเปนส งท ญาณอะไรสักอยางจะพงละไม  เพราะมใชส งท มรรค 

* ฉบับพมาเปน  กัลยาณคาม  มหาฎกาวา  หม บานน ันอย ในโรหณะบรเวณ  ไดช ออยางน ัน 

เพราะเปนถ นเกดของหญงงามทั งหลาย 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 249/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  249

พงกาจัด  สวนอปปนะ  (๔) กลาวคอภมลัทธปปนนะ  อารัมมณาธ-คหตปปนนะ  อวกขัมภตปปนนะ  และอสมหตปปนนะนั นใด 

อปปนนะ (๔) นั นท ังหมด  เปนส งท ญาณพงละ  เพราะเหตท โลกย-

ญาณและโลกตรญาณนั น* ๆ  ยอมยังความเปนอปปนนะนั น ๆ แหง 

อปปนนะ ๔ นั น  ใหเส อมส นไป  เกดข นแล 

บัณฑตควรทราบการละธรรมท ังหลายท ญาณไรพงละดวย  ใน 

ญาณทัสนวสทธน   ดังกลาวมาฉะน  [กจในอรยสัจ]

ขอวา  "และควรทราบกจมปรญญากจเปนตน  ท ทานกลาว  (วา มข น) ในกาลท ตรัสร ตามสภาพทกประการ" ความวา  กจ ๔ ๆ  ม ปรญญากจเปนตนนั น  คอปรญญา-กาหนดร   ปหาน-ละ  สัจฉกรยา -ทาใหแจง  ภาวนา-ทาใหมข น  ท ทานกลาว  (วามข น) โดยขณะ 

เดยวกัน  ในญาณ  ๔  นั นแตละญาณ  ในกาลท ตรัสร สัจจะ  กจเหลานั น 

บัณฑตควรทราบตามสภาพ 

[มรรคญาณทากจเหมอนตะเกยง]

แทจรง  ขอน พระโบราณจารยท ังหลายกไดกลาวไววา  "ประทป 

* มหาฎกาอธบายวา  โลกตรญาณยอมละกเลสท โลกยญาณละไวกอนตามกาลังน ันเอง  (หมาย 

ความวาโลกยญาณและไวยังไมขาดส น  โลกตรญาณละซ าอกใหเปนสมจเฉทไป) ดวยเหตน   ทาน 

จงใสโลกยญาณไวดวย 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 250/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  250

ยอมทากจ  ๔  อยางโดยขณะเดยวกันไมเท ยงไมหลัง  คอเผาไส  ทาลาย 

มด  ไขแสง กนน ามัน  ฉันใด  มรรคญาณกตรัสร สัจจะ  ๔  โดยขณะ 

เดยวกันไมกอนไมหลัง  ฉันนั นเหมอนกัน  คอร ทกขดวยปรญญาภสมัย 

(ร โดยกาหนดร ) ร สมทัยดวยปหานาภสมัย  (ร โดยละ) ร มรรคดวย 

ภาวนาภสมัย  (ร โดยทาใหมข น) ร นโรธดวยสัจฉกรยาภสมัย  (ร โดย 

ทาใหแจง) ถามวา  "มอธบายอยางไร ?" ตอบวา  "มอธบายวา พระโยคาวจรทานโรธใหเปนอารมณแลว  ยอมถง  คอยอมเหน  ยอมร แจง 

ซ งสัจจะท ัง ๔  ได" ดังน   จรงอย   แมพระผ มพระภาคเจากไดตรัส 

พระพทธพจนน ไววา  "ดกรภกษท ังหลาย  ผ ใดเหนทกข  ผ นั นยอม 

เหนแมทกขสมทัย  ยอมเหนแมทกขนโรธ  ยอมเหนแมทกขนโรธคามน-ปฏปทาดวย"๑  ดังน เปนตน  พระพทธพจนท ังส น  (ในสตรน ) บัณฑต 

ควรทราบ  (โดยตลอด)๒  แมคาบาลอ นอกกกลาวไววา  "ญาณยอม 

มแกผ ถงพรอมดวยมรรค  ญาณนั นเปนญาณแมในทกข  ญาณนั นเปน 

ญาณแมในทกขสมทัย  ญาณนั นเปนญาณแมในทกขนโรธ  ญาณนั น 

เปนญาณแมในทกขนโรธคามนปฏปทา"๓  ดังน  พงทราบการประเทยบอปมาในขออปมานั นดังน คอ  มรรคญาณ 

ยอมกาหนดทกข  อปมาดังประทปเผาไส  ยอมละสมทัย  ดังประทป 

ทาลายมด  ยอมยังมรรคกลาวคอธรรมมสัมมาสังกัปปะเปนตน  ใหมข น 

๑. ส. มหาวาร. ๑๙/๕๔๗ 

๒. คอยกเอาอรยสัจตอไปเปนตนขอทละขอ  เชนวา  ผ ใดเหนทกขสมทัย  ผ น ันยอมเหนทกข...

๓. ข. ป. ๓๑/๑๗๔ 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 251/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  251

โดยความเปนปจจัยมสหชาตปจจัยเปนอาท  ดังประทปไขแสง  ยอมทา นโรธคอความส นไปแหงกเลสใหแจง  ดังประทปกนน ามัน  (ใหส นไป)

[มรรคญาณทากจดังดวงอาทตย]อกนัยหน ง  ดวงอาทตยอทัยข น  ยอมทากจ ๔ อยางพรอมกับ 

ความปรากฏ  (ดวง) ไมกอนไมหลัง  คอทาส งท เปนรปทั งหลายให กระจาง  กาจัดความมด  สองแสง  ยังความเยนใหระงับ  ฉันใด  มรรค-

ญาณ...กฉันนั นเหมอนกัน  ฯลฯ  ยอมตรัสร นโรธดวยสัจฉกรยาภสมัย 

แมในขออปมาน   กพงทราบการประเทยบอปมาดังน วา  มรรคญาณ 

ยอมกาหนดร ทกข  ดังดวงอาทตยทาส งท เปนรปทั งหลายใหกระจาง 

ละสมทัย  ดังดวงอาทตยกาจัดมด  ยังมรรคใหมข นโดยความเปนปจจัย 

มสหชาตปจจัยเปนตน  ดังดวงอาทตยสองแสง ทานโรธคอความระงับ 

ไปแหงกเลสใหแจง  ดังดวงอาทตยยังความเยนใหระงับฉะนั น 

[มรรคญาณทากจดังเรอสนคา]อกนัยหน ง  เรอยอมทากจ  ๔  อยางโดยขณะเดยวกันไมกอนไม 

หลัง  คอละฝ งในไป  ตัดกระแส (สายน า) นาสนคาไป  ไปส ฝ งนอก*

ฉันใด  มรรคญาณ... กฉันนั นเหมอนกัน  ฯลฯ  ยอมทานโรธใหแจงดวย 

* อปเปต  มหาฎกาแกเปน  ปปโปต-ถง  แตถาแปลวา  ถง  ความกวปรตไป  เพราะการละ 

ฝ งน   กับการถงฝ งโนน  จะมในขณะเดยวกันหาไดไม  ในท น จงแปลวา  ไปส   ความพอเปนไปได ละฝ งน   ตัดกระแสน า นาสนคา  ไปส ฝ งนอก มไดในขณะเดยวกัน 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 252/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  252

สัจฉกรยาภสมัย  แมในขออปมาน กพงทราบการประเทยบอปมาดังน  คอมรรคญาณยอมกาหนดร ทกข  ดังเรอละฝ งในไป ยอมละสมทัย 

ดังเรอตัดกระแสน า  ยอมยังมรรคใหมข นโดยความเปนปจจัยมสหชาต-

ปจจัยเปนตน  ดังเรอนาสนคาไป  ยอมทานโรธอันเปนฝ งนอกใหแจง 

ดังเรอไปส ฝ งนอกฉะนั น 

[ร แจงอรยาสัจดวยอาการ ๑๖]

กแล  เม อมรรคนั นมญาณอันเปนไปดวยอานาจกจ  ๔  อยางโดย 

ขณะเดยวกัน  ในกาบท ตรัสร สัจจะ  ดังกลาวมาน   สัจจะน   ๔  นั นยอม 

เปนเอกปฏเวธ (มอาการท จะพงร แจงเปนอันเดยวกัน) โดยอรรถคอ 

ความเปนอยางนั น  (คอเปนจรง) ดวยอาการ ๑๖  ดังบาลวา  "สัจจะ ๔ 

เปนเอกปฏเวธ  โดยอรรถคอความเปนอยางนั น  อยางไร ? สัจจะ ๔ 

เปนเอกปฏเวธโดยอรรถคอความเปนอยางนั นดวยอาการ ๑๖  คออรรถ 

คอบบคั น  อรรถคอเปนส งถกปรงแตงข น อรรถคอเรารอน  อรรถ 

คอเปล ยนแปลงไป  (๔ น ) เปนอรรถ  คอความเปนอยางนั นแหงทกข อรรถคอประมวลเขาไว  อรรถคอกอเหตเขาไว  อรรถคอผกเขาไว อรรถคอขัดวางไว  (๔ น ) เปนอรรถคอความเปนอยางนั นแหงสมทัย 

อรรถคอออกไปเสย  อรรถคอท งไปเสย  อรรถคอเปนส งไมถกปรงแตง 

อรรถคอเปนส งไมตาย  (๔ น ) เปนอรรถคอความเปนอยางนั นแหง 

นโรธ  อรรถคอปลอยไป  อรรถคอเปนเหต  อรรถคอเปนดวงตา อรรถคอเปนอธบด  (๔ น ) เปนอรรถคอความเปนอยางนั นแหงมรรค 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 253/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  253

สัจจะ ๔  สงเคราะห  (คอรวม) เขาเปนหน ง  โดยอรรถคอความเปน 

อยางนั นดวยอาการ  ๑๖ เหลาน  ส งใดสงเคราะหเขาเปนหน งได  ส งนั น 

กเปนเอกัตตะ  (คอเปนอันเดยว) ส งใดเปนเอกัตตะ  กยอมร แจงส งนั น 

ดวยญาณอันเดยวได  เพราะเหตนั น  สัจจะ  ๔  จงเปนเอกปฏเวธ"๑ 

ดังน  ในขอนั น  หากมคาถามวา  "โดยท อรรถ๒  (คออาการ) อ น ๆ 

อก  เชนความเปน  (ดัง) โรค  ความเปน  (ดัง) ฝ  แหงสัจจะมทกข-

สัจเปนตนมอย   เม อเปนเชนนั น  เหตไฉนทานจงกลาวอรรถแต  (สัจจ-

ละ) ๔ เทานั น ?" ในขอน   ขาพเจาทั งหลายขอแกวา  เพราะอรรถ 

(ในสัจจะหน ง) ปรากฏชัดไดดวยอานาจการเหนสัจจะอ น  ดวยวา สัจจญาณ  ทานกลาวไวโดยมสัจจะแตละขอละเปนอารมณ  โดยนัยวา "ในญาณเหลานั น  ญาณในทกขเปนไฉน  ปญญา  ความร ทั วอันใด 

ปรารภทกขเกดข น  (ความร นั นช อวาญาณในทกข)๓" ดังน เปนตนกม กลาวไวโดยความท ทาสัจจะหน งใหเปนอารมณ  สาเรจกจในสัจจะท  เหลอดวย  โดยนัยวา  "ดกรภกษท ังหลาย  ผ ในเหนทกข  ผ นั นยอม 

เหนแมทกขสมทัยดวย "๔  ดังน เปนตนกม  ในการเหนสัจจะ ๒ นัยนั น 

เม อใด  พระโยคาวจรทาสัจจะแตละขอใหเปนอารมณ  เม อนั น  เพราะ 

๑. ข. ป. ๓๑/๔๕๒ 

๒. ในประโยคน   คา  ยทา  ตนประโยค  ไมเหนทางจะแปลใหไดความอยางไรเลย  สันนษฐานวา เปน  ยโต  พอแปลใหไดความไดดังท แปลไวน  

๓. ข. ป. ๓๑/๑๗๔ 

๔. ส. มหาวาร. ๑๙/๕๗๔ 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 254/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  254

เหตท ทกขนั น  อันสมทัยมการประมวลเขาไวเปนลักษณะ  ประมวลไว ปรงแตงไว  รวมกองไว  อรรถคอความเปนส งถกปรงแตงแหงทกขสัจ 

ซ งแมโดยสภาพมการบบคั นเปนลักษณะในอันดับแรกนั น  กปรากฏชัด 

ดวยการเหนสมทัยสัจ  อน ง  เพราะเหตท มรรคเปนธรรมนาไปเสยซ ง 

ความเรารอนดวยอานาจกเลส  เปนธรรมเยนสนท  อรรถคอความเรา-รอนแหงทกขสัจนั น  กยอมปรากฏชัดไดดวยการเหนมรรคสัจ  ดังความ 

เปนหญงไมสวยแหงนางสนทร  ปรากฏชัดแกทานนันทะ  ดวยได  (เคย)

เหนนางอัปสรฉะนั น  อน ง อรรถคอความเปล ยนแปลงไปแหงทกขสัจ 

กยอมปรากฏชัดไดดวยการเหนนโรธสัจ  อันมความไมเปล ยนแปลง 

เปนธรรมดาแล  คาท จะตองกลาวแก  (อะไรอก) ในขอน ไมมแท*

นัยเดยวกันนั น  อรรถคอการกอเหตแหงสมทัยสัจ  ซ งแมมการ 

ประมวลเขาไวเปนลักษณะโดยสภาพ  กยอมปรากฏชัดไดดวยการเหน 

ทกขสัจ  ดังความเปนตนเหตความเจบปวยแหงของกน  ปรากฏชัดได ดวยการเหนความเจบปวยท เกดข นเพราะของกนท แสลงฉะนั น  อรรถ 

คอผกไวแหงสมทัยสัจ  กปรากฏชัดดวยการเหนนโรธสัจอันเปนธรรม 

ปราศจากเคร องผก  อน ง  อรรถคอขัดขวางไวแหงสมทัยสัจ  กปรากฏ 

ชัดไดดวยการเหนมรรคสัจอันเปนธรรมปลอยไป  แล 

นัยเดยวกันนั น  อรรถคอการท งไปแหงนโรธ  ซ งแมมการออก 

ไปเปนลักษณะ  กยอมปรากฏชัดไดดวยการเหนสมทัยสัจอันเปนธรรม 

* เพราะอรรถคออาการแหงสัจจะหน ง ยอมปรากฏชัดดวยการเหนอรรถท ตรงกันขามของสัจจะ 

อ นไดทกขอไป  (?)

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 255/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  255

ไมมการท งไป  อรรถคอเปนส งไมถกปรงแตงแหงนโรธสัจ  กปรากฏ 

ชัดดวยการเหนมรรคสัจ  เพราะมรรคเปนธรรมท โยคาวจรผ น ไมเคย 

เหนมาเลยในสงสารอันมเบ องตนเบ องปลายท ร ไมได  อน งเลา  มรรค 

นั นกยังเปนสังขตธรรมแม  เพราะเปนธรรมยังเปนไปกับปจจัย  เหตนั น 

ความท นโรธสัจอันเปนธรรมหาปจจัยมไดเปนอสังขตธรรม  จงเหนชัด 

ย งนัก  อน ง  อรรถคอเปนส งไมตายแหงนโรธนั น  กปรากฏชัดไดดวย 

การเหนทกขสัจ  เพราะทกขเปนพษ  (ท ทาใหตาย) นพพาน  (คอ 

นโรธ) ไมตาย แล 

นัยเดยวกันนั น  อรรถคอเปนเหตแหงมรรคสัจ  ซ งแมมการ 

ปลอยไมเปนลักษณะ  ยอมปรากฏชัดดวยการเหนสมทัยสัจ  โดยหยั ง 

เหนวา  "สมทัยน มใชเหต มรรคน เปนเหตแหงการถงนพพาน" อรรถ 

คอเปนดวงตกแหงมรรคสัจ  กปรากฏชัดไดดวยการเหนนโรธสัจ  (ซ ง 

เปนธรรมสขมล มลกย งนัก) ดจความใสแหงจักษปรากฏชัดแกคนผ  เหนรปท ังหลายท ละเอยดอยางย งได  โดยหยั งร วา  "ตาของเราใสนะ"

อรรถคอเปนอธบดแหงมรรคสัจ  กปรากฏชัดไดดวยการเหนทกขสัจ 

ดจความโอฬารแหงอสรชน  ปรากฏชัดดวยการเหนคนเขญใจผ อาดร 

อย ดวยโรคมากอยาง  ฉะนั นแล 

ในมรรคญาณนเทศน   เปนการกลาวอรรถของสัจจะขอละ ๔ ๆ 

โดยความท อรรถอันหน ง*ปรากฏชัดดวยอานาจเปนลักษณะของตน  และ 

* ปาฐะพมพไวเปน  เอเกกสส  เขาใจวาคลาดเคล อน  ท ถกเปน  เอกสส  ปาฐะมหาฎกากเปน 

เอกสส  เหมอนกัน  เพราะไดความตรงกับความท กลาวมาแลว  หมายถงอรรถอันแรกของสัจจะน ัน ๆ 

ไดแก  ปฬน  อายหน  นสสรณ  นยยาน 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 256/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  256

อรรถ ๓  นอกนั น  ปรากฏชัดดวยอานาจการเหนสัจจะขออ น  ดังกลาว 

มาฉะน   แตในขณะมรรค (เกด) อรรถท ังส นนั น  ยอมถงปฏเวธดวย 

ญาณอันมกจ ๔  ในทกขสัจเปนตนอันเดยวเทานั น แล 

สวนนักพดเหลาใด  ตองการ  (ใหเปน) นานาภสมัย  (ร อรย-

สัจ ๔  ดวยญาณตาง ๆ กัน) คาตอบนักพดเหลานั น  ทานกลาวไวใน 

คัมภรกถาวัตถ  ในอภธรรมปฎกแลวละ 

[กจ ๔  ในอรยสัจ]

บัดน   กจ ๔  มปรญญากจเปนตนเหลาใด  อันพระผ มพระ 

ภาคเจาตรัสไว  ในกจเหลานั น 

ปรญญาม ๓ อยาง  แมปหานะ  แมสัจฉกรยากอยาง 

นั น  (คอม ๓  เหมอนกัน) ภาวนา  ทราบเฉพาะวา ม ๒ พงทราบวนจฉัยในกจเหลานั น 

[ปรญญากจ]

ขอวา  "ปรญญาม ๓  อยาง " ความวา  ปรญญาม ๓  อยางดังน  

คอ 

ญาตปรญญา 

ตรณปรญญา 

ปหานปรญญา 

[ญาตปรญญา]ในปรญญา ๓  นั น  ความกาหนดร ท ทานแสดงข นตนวา "อภญญา-

ปญญา  (ปญญาร อภญไญยธรรม ?) ช อวาญาณ  โดยอรรถวา  ร *"

* ข. ป. ๓๑/๑๒๗ 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 257/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  257

ดังน แลว  กลาวโดยสังเขปดังน วา  "ธรรมท ังหลายใด ๆ  เปนธรรมท  พระโยคาวจรร ดวยปญญาอันย งแลว  ธรรมท ังหลายนั น ๆ กเปนอันช อ 

วา  เธอร แลว" โดยพสดารตามนัย  (พระพทธวจนะ) วา  "ดกร 

ภกษท ังหลาย  ส งทั งปวงพงร ย ง  ส งทั งปวงพงร ย งเปนไฉน ? ดกร 

ภกษท ังหลาย  จักษเปนส งพงร ย ง๑" ดังน เปนตน  ช อวา  ญาตปรญญา (กาหนดร ดวยการร ) ความร ย งซ งนามรปพรอมทั งปจจัย  เปนภม หน งโดยเฉพาะแหงญาตปรญญานั น๒ 

[ตรณปรญญา]

สวนความกาหนดร ท ทานแสดงข นตนวา  "ปรญญาปญญา  (ปญญา ร ปรญไญยธรรม) ช อวาญาณ  โดยอรรถวาวจารณ?"๓  ดังน แลว  กลาว 

โดยสังเขปดังน วา  "ธรรมท ังหลายใด ๆ เปนธรรมอันพระโยคาวจร 

กาหนดร แลว  ธรรมท ังหลายนั น  ๆ กเปนอันช อวา  เธอวจารณแลว๓"

โดยพสดารตามนัย  (พระพทธวจนะ) วา "ดกรภกษท ังหลาย  ส งท ังปวง 

พงกาหนดร   ส งทั งปวงพงกาหนดร เปนไฉน ? ดกรภกษทั งหลาย 

จักษเปนส งพงกาหนดร "๔  ดังน เปนตน  ช อวา  ตรณปรญญา  (กาหนด 

ร ดวยการวจารณ) ความกาหนดร อันเปนไปอย ๕ดวยอานาจการวจารณ 

๑. ข. ป. ๓๑/๖ 

๒. มหาฏกาอธบายวา  เพราะไมเปนวสัยแหงปรญญาอ น 

๓. ข. ป. ๓๑/๓๓ 

๔. ข. ป. ๓๑/๓๓ 

๕.

ปาฐะวา 

ปวตตมานาย 

ราวะเปนลักษณกรยา 

หรอเปนวเสสนะของ 

ตสสา 

แตความท ควร 

เปนหาเปนอยางน ันไม  จงเขาใจวาปาฐะคลาดเคล อน  ท ถกจะเปน  ปวตตมานา  ดังท แปลไวน ัน 

นักศกษาพจารณาดเถด 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 258/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  258

วาไมเท ยง  เปนทกข  เปนอนัตตา  ตั งแตกลาปสัมมสนะ  (การพจารณา โดยสังเขปเขาเปนกลาป) จนถงอนโลม  เปนภมหน งโดยเฉพาะแหง 

ตรณปรญญานั น 

[ปหานปรญญา]สวนความกาหนดร ท ทานแสดงข นตนวา  "ปหานปญญา  (ปญญา 

ร ละปหาตัพพธรรม) ช อวาญาณ  โดยอรรถวาสละได"๑  ดังน แลว 

กลาวโดยสังเขป๒ดังน วา  "ธรรมท ังหลายใด ๆ  เปนธรรมอันพระโยคา-วจรละไดแลว  ธรรมท ังหลายนั น ๆ กเปนอันช อวา  เธอสละแลว"

เปนไปโดยนัยบาลวา  "ละนจจสัญญาไดดวยอนจจานปสนา" เปนตน 

ช อวา  ปหารปรญญา  (กาหนดร ดวยการละได) ความกาหนดร ตั งแต ภังคานปสนาจนถงมรรคญาณ  เปนภมแหงปหานปรญญานั น  ปหาน-

ปรญญาน ทานประสงคเอาในปรญญากจน   หรอมฉะนั น  เพราะเหตวา แมญาตปรญญาและตรณปรญญา  กมมรรคเปนจดหมายนั นเอง  หน ง 

เพราะเหตวา  พระโยคาวจรละธรรมเหลาใดได  ธรรมเหลานั นกเปน 

อันเธอไดร แลว  และวจารณแลวโดยแนแท  เพราะฉะนั น พงทราบ 

เถดวา  โดยปรยายน   ปรญญาท ัง ๓ กเปนกจแหงมรรคญาณดวยกัน 

๑. ข. ป. ๓๑/๑๒๘ 

๒. ปาฐะเปน  วตถารโต  แตเม อเทยบกับความท กลาวมาใน ๒ ปรากฏขางตน  ความเชนน ทานใช สงเขปโต  มาทั ง ๒ วาระ  จงสันนษฐานวาปาฐะคลาดเคล อน  ไดแกเปน  สงเขปโต  ดังแปลไวน ัน 

สวน วตการโต  ในวาระน ทานไมใช  ใช...อาทยนปปวตตา  เลยทเดยว 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 259/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  259

[ปหานกจ]

ขอวา  "แมปหานะกอยางนั น " ความวา  แมปหานะกม ๓ อยาง 

ดังปรญญาเหมอนกัน  คอวกขัมภนปหานะ  ตทังคปหานะ  สมจเฉท-

ปหานะ๑ 

[วกขัมภนปหานะ]

ในปหานะ ๓  นั น  การขมปจนกธรรมท ังหลายมนวรณเปนตน 

ไวดวยโลกยสมาธนั น  ๆ  ดจขมสาหรายดวยหมอท วาง  (กด) ลงในน า ท มสาหราย๒  อันใด  อันน ช อววกขัมภนปหานะ  แตในบาลกลาวแต 

การขมนวรณเทานั น  (วาเปนวกขัมภนปหานะ) วา  "อน ง  การละ 

โดยขมนวรณท ังหลายไว  แหงภกษผ เจรญปฐมฌาน๓" ดังน เปนตน 

พงทราบวาคาบาลนั น  ทานกลาวเพราะการขมนวรณนั นเปนการปรากฏ๔ 

เพราะวานวรณท ังหลาย  ยอมไมทวมทับจตอยางรนแรง  ท ังในตอน 

กอนท ังในตอนหลังแหงฌาน๕  ธรรมอ นมวตกเปนตนยอมรางับแตใน 

ขณะแนวแน  (แหงทตยฌานเปนตน) เทานั น๖  เพราะเหตนั น  การขม 

นวรณจงเปนการปรากฏ  (แกคนอ น)

๑. พงสังเกตไวกอนวาในตาราเรยนนักธรรมของเรา  เรยง  ตทังคปหาน  ไวเปนขอท  ๑ 

๒. ขางเรามักเปรยบกันวา  เหมอนเอาหนทับหญาไว ๓. ข. ป. ๓๑/๓๙ 

๔. มหาฎกาขยายความา  การขมนวรณไดน ัน  ปรากฏแมแกคนอ น ๆ วา  ทานผ น ไมมจตพยาบาท 

ทานผ มปราศจากถยมทธะ  เปนตน 

๕.

มหาฎกาวา 

ตอนกอนฌาน 

คอตอนปฏบัตเบ องตนเพ อบรรลฌาน 

ตอนหลังฌาน 

คอตอนได 

ฌานแลวไปขวนขวายกจอ น 

๖. มหาฎกาแถมวา  พอออกแลวกเปนไปอก 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 260/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  260

[ตทังคปหานะ]

สวนการละปหาตัพพธรรมนั น  ๆ ดวยองค  คอญาณเปนอวัยวะ 

แหงวปสนานั น ๆ  โดยเปนปฏปกษกัน (คอตรงกันขามกับธรรมท จะ 

พงละ) ทเดยว๑  ดังละความมดดวยประทปท ลกโพลงในเวลากลางคอ 

ฉะนั น  อันใด  อันน ช อวาตทังคปหานะ  ตทังคปหานะน คออยางไร ?

[ตทังคปหานะตามเนววสทธ]อันดับแรก  คอการละสักกายทฏฐดวยนามรปปรเฉทญาณ 

(กาหนดเหนเปนแตนามรป) ละอเหตวสมเหตทฏฐ  (ความเหนวา 

ไมมเหต  และเหนวามเหตไมสม าเสมอ๒

) และมลทนคอความกังขา ดวยปจจัยปรคหญาณ  (กาหนดร ปจจัยของนามรป) ละสมหคาหะ 

(ความถอวาเปนกองเปนกอน) วาเปนเราเปนของเรา  ดวยกลาป-

สัมมสนญาณ  (พจารณาสังเขปเขาเปนกลาป) ละอมัคเคมัคคสัญญา (ความสาคัญวาเปนทางในธรรมท ไมใชทาง) ดวยมัคคคามัคคววัฏฐาน-

ญาณ  (วเคราะหร ทางและมใชทาง) ละอจเฉททฏฐดวยอทยทัสนาญาณ 

(เหนความเกด) ละสัสตทฏฐดวยวยทัสนญาณ  (เหนความเส อม)

ละสภเยอภยสัญญา  (ความสาคัญวาไมนากลัวในส งท นากลัว) ดวย 

ภยตปฏฐานญาณ  (เหนสังขารปรากฏเปนของนากลัว) ละอัสสาทสัญญา (ความสาคัญวาปญจขันธเปนของนาพอใจ  ดวยอาทนวทัสนาญาณ 

๑. ปาฐะเปน  ปฏปกวเสนเนน  เขาใจคลาดเคล อน  ท ถกจะเปน...วเสเนว 

๒. มเหตไมสม าเสมอ  หมายความวา มเหตบางไมมเหตบาง  เชนน ันกระมัง 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 261/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  261

(เหนโทษในปญจขันธ) ละอภรตสัญญา  (ความสาคัญวา นาอภรมย ในปญจขันธ) ดวยนพพทานปสนาญาณ  (คานงดวยความเบ อหนาย)

ละอมญจตกามภาวะ  (ความเปนผ ใครจะไมพนไป) ดวยมญจตกัมยตา-ญาณ  (คานงดวยใครจะพนไปเสย) ละอัปปฏสังขารนะ  (ความไมคานง 

หาทาง) ดวยปฏสังขาญาณ  (พจารณาหาทาง) ละอนเปกขนะ  (ความ 

ไมวางเฉย) ดวยอเบกขาญาณ  (วางเฉยในสังขาร) ละสัจจปฏโลม-

คาหะ  (ความยดถอฝนสัจจะ) ดวยอนโลมญาณ (อนโลมแกสัจจะ)

[ตทังคปหานะตามแนวหาวปสนา ๑๘]

หรออน ง  ในมหาวปสนา  ๑๘  การละนจจสัญญาดวยอนจจาน-ปสนา  ละสขสัญญาดวยทกขานปสนา  ละอัตตสัญญาดวยอนัตตานปสนา ละนันทดวยนพพทานปสนา  ละราคดวยวราคนปสนา  ละสมทัยดวย 

นโรธานปสนา  ละอาทาน  (ความถอไว) ดวยปฏนสสัคคานปสนา (พจารณาสลัดเสย) ละฆนสัญญา  (ความสาคัญวาเปนกล มกอน) ดวย 

ขยานปสนา  (พจารณาเหนความส นไป) ละอายหนะ  (ความพอกพน 

เอาไว) ดวยวยานปสนา  (พจารณาเหนความเส อมไป) ละธวสัญญา (ความสาคัญวายั งยน) ดวยวปรณามานปสนา  (พจารณาเหนความ 

เปล ยนแปลง) ละนมต  (ในสังขาร) ดวยอนมตตานปสนา  (พจารณา เหนไมมนมต  คอเหนไมเท ยง) ละปณธ  (ความปรารถนา) ดวย 

อัปปณหตานปสนา  (พจารณาเหนไมนาปรารถนา คอเหนทกข) ละ 

อภนเวส  (ความยดมั นวาเปนตัวตน) ดวยสญญตานปสนา  (พจารณา 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 262/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  262

เหนความวางเปลา คอเหนอนัตตา) ละสาราทานาภนเวส  (ความยด 

มั นดวยถอเอาวาเปนสาระ) ดวยอธปญญาธรรมวปสนา  (ความเหน 

แจงในธรรมอันเปนอธปญญา  คอร ความแตกดับไมมสาระ) ละสัมโม-

หาภนเวส  (ความยดมั นดวยล มหลง  คอสงสัยและร ผด) ดวยยถาภต-

ญาณทัสนะ  (ความร ความเหนตามเปนจรง) ละอาลยาภนเวส  (ความ 

ยดมั นดวยอาลัยในภพ) ดวยอาทนวานปสนา  (พจารณาเหนโทษ)

ละอัปปฏสังขา  (ความไมพจารณาหาทาง) ดวยปฏสังขานปสนา (พจารณาเหนทาง) ละสังโยคาภนเวส  (ความยดมั นดวยพัวพนอย ใน 

วัฏฏะ) ดวยววัฏฏานปสนา  (พจารณาเหนววัฏฏะ  คอพระนพพาน)

อันใด  แมอันน กเปนตทังคปหานเหมอนกัน*

[อธบายมหาวปสนาลางขอ]

ในมหาวปสนาเหลานั น  การละนจจสัญญาเปนตนดวยมหา-วปสนา ๗  มอนจจานปสนาเปนอาท  เปนอยางไร  การละนั นไดกลาว 

ไวในภังคานปสนานเทศแลวละ 

สวนขอวา  "ขยานปสนา" ไดแกญาณแหงพระโยคาวจรผ ทา ฆนวนพโภค  (แยกกล มกอนออก) แลวเหนความส นไปอยางน วา "มันไมเท ยงโดยความวาส นไป" การละฆนสัญญายอมมไดดวยญาณนั น 

* ตามท ใหขอสังเกตการเรยงปหานะ ๓  ไวในเชงอรรถ ๑ หนา  ๒๕๙  วา  ในตาราเรยนของเรา เรยงตทังคปหานไวเปนขอท  ๑  น ัน  เม ออานอธบายตทังคปหานน จบแลว  กควรสังเกตดวยวาอธบาย 

ตางจากตาราเรยนนักธรรมของเราอยางไร 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 263/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  263

ขอวา  "วยานปสนา" ไดแกความท เหนความแตกดับแหงสังขาร 

ทั งหลาย  โดยพจารณาเหนและโดย  (นกเหน) ตามอยาง  (อารมณท  

แตกดับแลว) นอมใจลงไปในนโรธคอความแตกดับนั นแหละ  ท กลาว 

ไว  (เปนคาถา) ดังน วา การพจารณาท กาหนดอารมณทั ง ๒ สวน  (คอทั งท  เหนแลวทั งท ม ไดเหน  เพราะเปนอดตอนาคต) วา มสภาพเปนอันเดยวกัน  ตามอยางอารมณ  (ปจจบัน 

ท พจารณาเหน) คอความท นกนอมลงไปในน โรธ 

(คอความดับ) นั นแหละ  ช อวา  วยลักขณวปสนา (เหนแจงในลักษณะเส อม*)

การละความพอกพนเอาไว  ยอมมไดดวยวยานปสนานั น ดวยเม อพระ 

โยคาวจรเหนแจงอย วา  สังขารเหลานั นกมความเส อมเปนธรรมดาอย  อยางนั น  จตกยอมไมนอมไปในอันพอกพนไว 

ขอวา  "วปรณามานปสนา" ไดแกการเหนความเปนไปเสยอยาง 

อ น 

ลวงเสยซ งขอท กาหนดไวนั น 

ๆ 

โดย  (

กาหนดไว)

เปนกลาปม 

รปสัตตกะ  (หมวดรป ๗) เปนตน  หรอการเหนความเปล ยนแปลงไป 

ดวยอาการ  ๒  คอชรา  และมรณะ  แหงส งท เกดข นแลว  การละธวสัญา ยอมมไดดวยวปรณานปสนานั น 

* ข. ป. ๓๑/๘๔  คาถาน มมาแลวในปฏปทาญาณทัสนวสทธนเทศ  บาทแรกเปน  นวเยเนว 

ในท น เปน...นวเยน  คลาดเคล อนไป  อน ง  เคร องหมายหัวตาปค ันประโยคหลังบาททายท ังเกน 

เพราะอตศัพทน ัน  สรปใน  เอว ขางหลัง 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 264/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  264

ขอวา  "อนมตตานปสนา" กคออนจจานปสนานั นเอง  การละ 

นจจนมต  (เคร องหมายวาเท ยง) จงมไดดวยอนมตตานปสนานั น 

ขอวา  "อัปปณหตานปสนา" กคอทกขานปสนา  การละความ 

ม งหมายสข  คอปรารถนาสข  จงมไดดวยอัปปณหตานปสนานั น 

ขอวา  "สญญตานปสนา" กคออนัตตนปสนา  การละความยด 

ถอวาอัตตามอย  จงมไดดวยสญญตานปสนานน 

ขอวา  "อธปญญาธรรมวปสนา" ไดแกความเหนแจงอันเปนไป 

โดยร อารมณมรปเปนตนแลว  เหนความแตกดับแหงอารมณนั น และ 

แหงจตท มอารมณนั นเปนอารมณดวย แลวถอเอาความวางเปลาดวย 

อานาจความแตกดับวา  "สังขารทั งหลายเทานั นแตกดับ มรณะกมแก สังขารทั งหลาย  (นั นแหละ) บคคลไร  ๆ  อ นหามไม" ท กลาวไว (เปนคาถา) ดังน วา 

พจารณา  (ร ) อารมณดวย  แลวตามเหนความแตก 

ดับดวย  ความปรากฏโดยความวางเปลาดวย (นั น)

ช อวา 

อธปญญาวปสนา*

ความเหนแจงนั น  ทานเรยกวา  "อธปญญาธรรมวปสนา" เพราะทา วเคราะหวา  "เปนอธปญญาดวย  เปนความเหนแจงในธรรมท ังหลาย 

ดวย" การละสาราทานาภนเวส  ยอมมไดดวยอธปญญาธรรมวปสนา 

* ข. ป. ๓๑/๘๔ คาถาน มมาแลวในปฏปทาญาณทัสนาวสทธนเทส  ควรดเชงอรรถในท น ัน 

ดวย (หนา ๑๒๙)

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 265/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  265

นั น  เพราะเหนดวยดซ งความไมมแหงนจจสาระ  และความไมมแหง 

อัตตสาระ 

ขอวา  "ยถาภตญาณทัสนะ" ไดแกความกาหนดนามรปพรอม 

ท ังปจจัย  การละสัมโมหาภนเวสอันเปนไปดวยอานาจความสงสัยวา "เราไดมมาแลวในกาลอดตหรอหนอ" เปนตน  และดวยอานาจความร  ผดวา "(สัตว) โลกเกดมข นโดยพระอศวร" เปนตน  ไดดวยยถาภต-

ญาณทัสนะนั น 

ขอวา  "อาทนวานปสนา" ไดแกญาณเหนโทษในสังขารธรรม 

ท ังหลายมภพทั งปวงเปนตน อันเกดข นดวยอานาจภยตปฏฐานญาณ 

การละอาลยาภนเวสดวยเหนวา  "ส งอะไร  ๆ  ท นาผกพันหาปรากฏไม"ยอมมไดดวยอาทนวานปสนาญาณนั น 

ขอวา  "ปฏสังขานปสนา" กไดแกญาณพจารณา  (ร ) การทา อบาย  (คอหาทาง) แหงความพนไป  การละความไมพจารณา  ยอม 

มไดดวยปฏสังขารญาณนั น 

ขอวา  "ววัฏฏานปสนา" ไดแกสังขารเบกขาญาณและอนโลม-

ญาณดวย  เพราะในขณะนั น  จตของพระโยคาวจรนั น  ทานกลาววา ยอมถอยกลับ  งอกลับ  หมนกลับจากสังขารทั งปวง  ดจหยาดน าบน 

ใบปทมท เอยงนดหนอย  ยอมไหลกลับฉะนั น  เหตนั น  การละสังโยคา-ภนเวส  จงมไดดวยววัฏฏานปสนานั น  หมายความวา  การละกเลสา-ภนเวส  (อภนเวสคอกเลส) มกามสังโยคะเปนตน  ยอมมไดดวยความ 

ไมหมนไปแหงกเลส  (คอวากเลสไมหมนแลวกเปนอันละกเลสได ?)

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 266/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  266

ตทังคปหานโดยพสดาร  พงทราบดังกลาวมาฉะน   สวนในบาล กลาวไวแตโดยสังเขปวา  "กตทังคปหาน  ยอมมแกพระโยคาวจร 

ผ เจรญสมาธอันเปนไปในสวนเจาะแทงซ งทฏฐ  (ความเหนผด) ท ัง 

หลาย๑" ดังน  [สมจเฉทปหาน]

สวนการละธรรมท ังหลายมสังโยชนเปนตน ดวยอรยมรรคญาณ 

อยางท มันหมนไปอกไมได  ดจการละ  (คอการทาลายไป) แหงตนไมท  ถกสายฟาฟาด  (ไมงอกอก) อันใด  อันน ช อวาสมจเฉทปหาน  ซ งบาล 

หมายเอากลาวไว  (โดยสังเขป) วา  "กสมจเฉทปหาน  ยอมมแกพระ 

โยคาวจรผ เจรญขยคามมรรค  (มรรคท ใหถงความส นคอนโรธ) อัน 

เปนโลกตระ๒"

ในปหานะ ๓  ตามท กลาวมาน   สมเฉทปหานอยางเดยวเทานั น 

ทานประสงคเอาในปหานกจน   แตเหตใด  แมวกขัมภนปานและ 

ตทังคปหานในสวนเบ องตนของพระโยคนั น  กมมรรคนั นเปนจดม ง 

หมายนั นเอง  เหตนั น  พงทราบเถดวา  โดยปรยายน   ปหานะทั ง ๓ 

กเปนกจแหงมรรคญาณดวยกัน  เหมอนอยางวา  แมส งใดท ทานผ ปลง 

๑. ข. ป. ๓๑/๘๙  มหาฎกาวา  นพเพธภาคยสมาธ  กคอวปสนาสมาธ  (สมาธในวปสนา)น ันเอง 

๒. ดวยคาน   แสดงวา  ปหานะ ๒ ขางตนยังเปนโลกยะ  สมจเฉทปหาน  ทานแกลั นเตมท  ปหานะ 

๓. น   หากจะเขาใจเอาโดยสรปวา  วกขัมภนปหาน  เปนการละชั วคราวดวยขมไว  ตทังคปหาน  ละ 

ไดดวยปฏปกขยธรรมเปนอยาง 

ๆ 

สมจเฉทปหาน 

ละขาดไดหมด 

กนาจะได  (?)

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 267/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  267

พระชนมพระราชาฝายปฏปกษแลวไดราชสมบัต  กระทาไวกอนแตได ราชสมบัต  ส งน   ๆ  ท ังปวง  กกลาวไดวาพระราชาทรงกระทาเหมอนกัน 

ฉะนั น 

[สัจฉกรยากจ]

ขอวา  "แมสัจฉกรยา  (กอยางนั น)" ความวา  สัจฉกรยาแม แยกเปน ๒ ฝาย คอโลกยสัจฉกรยา  โลกตรสัจฉกรยา  (แต) สาหรับ 

โลกตรสัจฉกรยาคงเปน  ๓  อยาง  โดยแตกตางดวยอานาจทัสนะและ 

ภาวนา 

ในสัจฉกรยา ๒ นั น  การไดสัมผัสฌานมปฐมฌานเปนตน  อัน 

มาโดยนัยวา "เราเปนผ ไดปฐมฌาน  เราเปนผ เช ยวชาญในปฐมฌาน 

ปฐมฌานอันเราทาใหแจงแลว " เปนตน  ช อวา  โลกยสัจฉกรยา คาวา  "ผัสสนา - ไดสัมผัส" คอบรรลแลว  ไดถกตองโดยญาณ-

ผัสสะ (คอร ) อยางประจักษวา  "ส งน เราไดบรรลแลว" จรงอย   พระ 

บาลกหมายเอาความอันน แหละ  จงกลาวข นตนวา  "สัจฉกรยาเปนญาณ 

โดยอรรถคอไดถกตองดวยปญญา๑" แลวกลาวขยายความสัจฉกรยาวา "ธรรมท ังหลายใด ๆ  เปนธรรมอันพระโยควจรไดทาใหแจงแลว 

ธรรมท ังหลายนั น ๆ  กเปนอันเธอไดถกตองแลว๒" ดังน   อน ง  ธรรม 

ทั งหลายใด  แมพระโยคาวจรมไดทาใหเกดข นในสันดานตน  (เหมอน 

ดังฌานและมรรคผล) (เปนแต) ร ดวยญาณอันมไดมผ อ นสนับสนน 

๑-๒. ข. ป. ๓๑/๑๗๘ 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 268/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  268

อยางเดยว  ธรรมท ังหลายนั นกช อวา  เปนอันเธอไดทาใหแจงแลว 

เหมอนกัน  เพราะเหตนั นนั นแล  พระผ มพระภาคเจาตรัสไววา "ดกรภกษท ังหลาย  ส งทั งปวง  อันภกษพงทาใหแจง ๑" เปนอาท คาบาลแมอ นอกกกลาวไววา  "ภกษเหนอย   (คอร โดยประจักษอย )ยอมทาใหแจงซ งรป  ภกษเหนอย   ยอมทาใหแจงซ งเวทนา  ฯลฯ ซ ง 

วญญาณ  ภกษเหนอย ยอมทาใหแจงซ งจักษ... ซ งชรามรณะ  ภกษ เหนอย ยอมทาใหแจงซ งพระนพพานอันหยั งลงส อมตะ  (คอเปนอมต-

ธรรม) เหตนั น  ธรรมท ังหลายใด ๆ  เปนธรรมอันพระโยคาวจรทา 

ใหแจงแลว  ธรรมท ังหลายนั น ๆ จงช อวาเปนอันเธอไดถกตองแลว๒ 

สวนการเหนพระนพพานในขณะแหงปฐมมรรค  เปนทัสนาสัจฉ-กรยา  (ทาใหแจงดวยทัสนะ-การเหน๓) การเหนพระนพพานในขณะ 

แหงมรรคท เหลอ  เปนภาวนาสัจฉกรยา  (ทาใหแจงดวยภาวนา-การ 

ทาใหมข น) สัจฉกรยานั นทั ง ๒ อยาง  ทานประสงคเอาในสัจฉกรยา-กจน   เพราะฉะนั น  พงทราบวาการทาใหแจงซ งพระนพพานดวยอานาจ 

ทัสนะและภาวนาเปนกจแหงญาณน  

๑. ข. ป. ๓๑/๕๐ 

๒. ข. ป. ๓๑/๕๑ 

๓. มหาฎกาอธบายวา  โสดาปตตมรรค  ช อวา  ทัสนะ  เพราะเหนพระนพพานกอน  และวา โคตรภญาณเหนพระนพพานกอนกวาโสดาปตตมรรคกจรง  แตวาโคตรภตญาณน ันเหนโดยเพยงทา พระนพพานเปนอารมณ  จงไมเรยกวา  ทัสนะ  เพราะมไดทากจท พงทา 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 269/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  269

[ภาวนากจ]

ขอวา  "ภาวนา  ทราบเฉพาะวาม ๒" ความวา  ภาวนา  ประสงค 

เอาภาวนา  ๒ เทานั น  คอโลกยภาวนา  โลกตรภาวนา  ในภาวนา ๒ 

การยังศล  สมาธ ปญญา  ท เปนโลกยะใหเกดข น  และการอบรมสันดาน 

ดวยโลกยศลสมาธปญญาเหลาน   ช อวาโลกยภาวนา  การยังศลสมาธ ปญญาท เปนโลกตระใหเกดข น  และการอบรมสันดานดวยโลกตรศล 

สมาธปญญาเหลานั น  ช อวาโลกตรภาวนา ในภาวนา ๒ นั น  ในญาณ-

ทัสนาวสทธน ทานประสงคเอาโลกตรภาวนา  เพราะวาญาณท ัง ๔ อยาง 

นั น  ยังโลกตรศลเปนตนใหเกดข น 

*

  เพราะความท ญาณทั ง ๔ นั นเปน 

ปจจัยมสหชาตปจจัยเปนตน  แหงโลกตรศลเปนตนนั น  และอบรม 

สันดานดวยโลกตรศลเปนตนนั น  เหตนั น  โลกตรภาวนาอยางเดยว 

จงเปนกจแหง (มรรค) ญาณนั น  ดวยประการฉะน  ควรทราบกจมปรญญากจเปนตน  ท ทานกลาว  (วา มข น) ในกาลท ตรัสร   ตามสภาพทกประการ 

โดยนัยดังกลาวมาฉะน แล 

กแลดวยกถาเพยงเทาน   คาใดท ขาพเจากลาวไววา  "ปญญา อัน 

พระโยคผ ยังวสทธ ๒ อันเปนมล  (คอสลวสทธ  จตตวสทธ) ใหถง 

พรอมแลว  ยังวสทธ ๕ (มทฏฐวสทธเปนตน) อันเปนตัว  (ปญญา)ใหถงพรอมอย   พงบาเพญ  (ใหมข น) ได" ดังน   เพ อแสดงวธบาเพญ 

* ปาฐะเปน  อปปาเทส  เขาใจวาคลาดเคล อน  เพราะไมเสมอกับบทหนังสอ  วาเสต  ท ถกเปน 

อปปาเทต  ปาฐะมหาฎกากอยางน  

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 270/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  270

ปญญา  อันมาแตโดยรป  (ในคาถาวจนะ) อยางน วา  "ภกษผ เปน 

คนมปญญาตั งอย ในศลแลว  บาเพญจตและปญญาอย " คานั นเปนอัน 

ขาพเจาได  (กลาว) ใหพสดารแลว  และปญหาขอวา  "ปญญานั นพง 

บาเพญอยางไร " น   ขาพเจากไดแกแลวแล 

ปรเฉทท  ๒๒  ช อญาณทัสนวสทธนเทศ 

ในอธการแหงปญญาภาวนา ในปกรณวสทธมรรค 

อันขาพเจาทาเพ อประโยชนแกความปราโมทยแหงสาธชน 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 271/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  271

ปญญาภาวนานสังสนเทศ 

สวนปญหากรรมขอใด  ท ขาพเจากลาวไววา  "อะไรเปนอานสงส 

แหงการบาเพญปญญา" ขาพเจาจะกลาวแกในปญหากรรมขอนั น 

(ตอไป)

กอันวาปญญาภาวนาน   มอานสงสหลายรอยอยาง  อันจะประกาศ 

อานสงสแหงปญญาภาวนานั นโดยพสดารมใชงาย  แมดวยเวลายาวนาน 

กด  แตวาโดยสังเขป  พงทราบ  (วา) น เปนอานสงสแหงปญญาภาวนา นั น  คอ 

(๑) นานากเลสวทธสน  กาจัดกเลสตาง ๆ ได (๒) อรยผลรสานภวน  ไดเสวยรสแหงอรยผล 

(๓) น โรธสมาปตตสมา- ความเปนผ สามารถในการเขา ปชชนสมตถตา  นโรธสมาบัต 

(๔) อาหเนยยภาวาทสทธ  ความสาเรจแหงความเปนผ ทรง 

อรยคณ  มความเปนอาหไนย-

บคคลเปนตน 

[นานากเลสวทธสน]

ในอานสงสเหลานั น  ความ กาจัดกเลสตาง ๆ  โดยเปนสังโยชน มสักกายทฏฐเปนตน  ท ทานกลาวไวตั งตนแตการกาหนดนามรปไป 

อันใด  อันน พงทราบวา  เปนอานสงสแหงปญญาภาวนาเปนโลกยะ 

การกาจัดกเลสตาง ๆ  โดยเปนสังโยชนเปนตน  ท ทานกลาวไวในขณะ 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 272/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  272

แหงอรยมรรคอันใด  อันน พงทราบวาเปนอานสงสแหงปญญาภาวนา เปนโลกตระ 

แทจรง  ปญญาอันพระโยคาวจรทาใหมข น 

แลว  ยอมทาลายขายคอกเลสซ งครอบ 

(สันดาน) มาตลอดกาลนาน  กระทา อนัตถะใหทกอยางเสยได  ดจสายฟาฟาด 

ลงดวยกาลังแรงอยางนาสะพงกลัวท กองหน 

ทาลายหน  ( ใหแตกกระจายไป) ดจไฟ 

(ปา) ลกฮอดวยกาลังลม  ทาลายปา  ( ให ราบไป) ดจดวงอาทตย (อทัยข น) เปน 

ดวงเจดจาดวยความรอนของตน  ทาลาย 

ความมดเสยฉะนั น  บัณฑตพงทราบ 

อานสงส โดยเปนอานสงสท พระโยคาวจร 

พงเหนโดยดวยตนเอง  ในปญญาภาวนาน  

[อรยผลรสานภวน]

อานสงสขอวา  "อรยผลรสานภวน" ความวา  อน ง  ใชแตการ 

ทาลายกเลสตาง ๆ ไดเทานั นหามได  แมความ  ไดเสวยรสแหงอรยผล 

กเปนอานสงสของปญญาภาวนา  กแลสามัญผลมโสดาปตตผลเปนตน 

เรยกวาอรยผล  การเสวยรสของอรยผลนั น  ยอมมดวยอาการ ๒ คอ 

ในปวัตในมรรควถ  ๑ ในปวัตดวยอานาจผลสมบัต ๑  ในอาการ ๒ 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 273/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  273

นั น  ปวัตในมรรควถแหงอรยผลนั น  ไดแสดงมาแลว 

เออกอาจารยเหลาใดกลาววา  "คณคอความละสังโยชนไดเพยง 

เทานั นเอง  ช อวาผล หามธรรมอะไร ๆ  อ นไม" ดังน   เพ อ (แสดง)

ความยนด  (คอคลอยตาม  สนับสนน ?) ตออาจารยเหลานั น  พงแสดง 

สตร (ตอไป) น   กไดวา  "ปโยคปฏปสสัทธปญญา  (ความร ในความ 

รางับไปแหงปโยคะ  [โยคะอยางสง] คอ  มรรค) ช อวาผลญาณ 

(ญาณในอรยผล) เปนอยางไร ? สัมมาทฏฐโดยอรรถคอเหนในขณะ 

แหงโสดาปตตมรรค  ยอมออกจากมจฉาทฏฐ  ยอมออกจากกเลสท ังหลาย 

ท เปนไปตามมจฉาทฏฐนั นดวย  จากขันธทั งหลาย  (ท เปนไปตามนจฉา-ทฏฐนั น) ดวย  จากนมต  (คอสังขาร) ท ังปวงในภายนอกดวย ยอม 

เกดข นเพราะความรางับไปแหงปโยคะนั น  ความร ชอบ  (อันเปน 

วบาก) นั น  เปนผลแหงสัมมาทฏฐมรรค"๑  คาในพระสตร  (ตอน ไป)

พง  (นามากลาว) ใหพสดารเถด 

อน ง  แมคาบาลท ังหลายมคาวา  "ธรรมเหลาน   คออรยมรรค ๔ 

และสามัญผล ๔  เปนอัปมาณารมณ๒" มหัคตธรรมเปนปจจัยโดย 

เปนอนันตรปจจัย  แหงอัปมาณธรรม๓" ดังน เปนตน กเปนขอสาธก 

ในความขอน ได ๔ 

๑. ข. ป. ๓๑/๑๐๒ 

๒. อภ. ส. ๓๔/๓๔๖ 

๓. อภ. ปฏาน. ๔๑/๔๓๑ 

๔. รวมความวาทานเหนดวยในคาท กลาววา  ผล  กคอการละสังโยชนไดเทาน ันเอง (?)

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 274/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  274

[ปวัตในผลสมาบัต]สวนวา เพ อแสดงปวัตในผลสมาบัตแหงอรยผลนั น  มปญหา 

กรรม  (ดังตอไป) น   คอ  ผลสมาบัต  คออะไร  บคคลเหลาไหนเขาผล-

สมาบัตนั นได  เหลาไหนเขาไมได  เขาเพราะ  (เพ อ) อะไร  และการ 

เขาผลสมาบัตนั นเปนอยางไร  (เขาแลว) ยั งอย อยางไร  ออกอยางไร 

อะไรมในลาดับแหงผล  และผลมในลาดับแหงอะไร ?

[ผลสมาบัตคออะไร]

ในปญหากรรมท ังหลายนั น  ปญหากรรมขอวา  "ผลสมาบัตคอ 

อะไร" แกวา  คอ  ความแนบอย ในนโรธแหงอรยผล 

[ใครเขาผลสมาบัตได  ใครเขาไมได]ปญหากรรมขอวา  "บคคลเหลาไหนเขาผลสมาบัตนั นได  เหลาไหน 

เขาไมได  " แกวา  บถชนทั งปวงเขาไมได  เพราะอะไร  เพราะยัง 

ไมไดบรรล  (อรยผล) สวนพระอรยะท ังปวงเขาได  เพราะอะไร 

เพราะไดบรรล  (อรยผล) แลว  แตวาพระอรยะชั นสง  ยอมไมเขาผล-

สมาบัตชั นต า  เพราะผลชั นต าระงับไปแลว  ดวยการเขาถงความเปน 

บคคลอ น  พระอรยะชั นต าระงับไปแลว  ดวยการเขาถงความเปน 

บคคลอ น  พระอรยะชั นต าเลา  กเขาผลสมาบัตชั นสงหาไดไม  เพราะ 

ยังไมไดบรรล  อันพระอรยะทังหลาย  ยอมเขาผลสมาบัตของตน ๆ 

เทานั น  น เปนสันนษฐาน  (ขอตกลง) ในปญหากรรมขอน  แตอาจารยลางเหลากลาววา  "แมพระโสดาบันและพระสกทาคาม 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 275/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  275

กเขาไมได  พระอรยะชั นสง  ๒  พวกเทานั นจงเขาได " ดังน   และ 

น เปนเหตของเกจอาจารยเหลานั น  คอ  "เพราะพระอรยะชั นสง ๒ พวก 

นั น  เปนผ ทาใหบรบรณในสมาธ"๑  เหตท เกจอาจารยกลาว  (อาง) นั น 

ไมเปนเหต  (คอไมชอบ) เลย  เพราะแมบถชนกเขาโลกยสมาธท ตน 

ไดแลวได๒  แตวาประโยชนอะไรดวยการคดวาเปนเหตไมเปนเหต ในขอน เลา  ในพระบาลเองทานกไดกลาวไวแลวมใชหรอวา  "โคตรภ-ธรรม ๑๐ อะไรบาง  ยอมเกดข นดวยอานาจวปสนา ? ญาณใดครอบงา เสยซ งอปปาทะ.. ซ งปวัตตะ  ฯลฯ... ซ งอปายาส... ซ งสังขารนมต 

ภายนอก เพ อประโยชนแกอันไดโสดาปตตมรรค  เหตน   ญาณนั นจง 

ช อ  โคตรภ  ญาณใดครอบงาเสยซ งอปปาทะ  ฯลฯ  ซ งสังขารนมต 

ภายนอก  เพ อประโยชนแกอันเขาโสดาปตตผลสมาบัต...สกทาคามผล-

สมาบัต...อานาคามผลสมาบัต...อรหัตผลสมาบัต...สญตวหารสมาบัต อนมตวหารสมาบัต  เหตน   ญาณนั นจงช อโคตรภ๓" ดังน   เพราะเหต นั น  จงควรถงความตกลงในปญหากรรมขอน ไดวา  "พระอรยะท ังปวง 

๑. เนองดวยมพระบาลกลาวไววา  พระอนาคามและพระอรหันตเปนผ ทาใหบรบรณในสมาธ สวน 

พระโสดาบันและพระสกทาคามเปนผ ทาใหบรบรณในศล  เกจอาจารยจงถอเอาเปนเหตลงมตวา พระอรยะช ันสง ๒ พวกเทาน ันเขาผลสมาบัตได  เพราะวาทานทาใหบรบรณในสมาธ  เวนการ 

ทาใหบรบรณในสมาธเสย  การเขาผลสมาบัตจะมไดอยางไร พระอรยะช ันต า ๒ พวกเปนแต ผ ทาใหบรบรณในศล  จงเขาผลสมาบัตไมได ๒. มหาฎกาอธบายวา  แมแตบถชนผ ยังตัดกเลสไมไดโดยประการท ังปวง  ยังเขาโลกยสมาธ ท ตนไดแลวได  จะกลาวอะไรถงพระอรยะช ันต า  ซ งทานตัดกเลสลางอยางไดขาดแลว  จะเขา สมาธไมได  เพราะฉะน ัน  ความท ไมเปนผ ทาใหบรบรณในสมาธ  จงไมเปนเหตท จะเขาผล 

สมาบัตของตนไมได ๓. ข. ป. ๓๑/๙๘ 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 276/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  276

(ทกชั น) ยอมเขาผลสมาบัตของตน ๆ ได"[เขาเพ ออะไร]

ปญหากรรมขอวา  "เขาเพราะ  (เพ อ) อะไร" แกวา  เพ อทฏฐ-

ธรรมสขวหาร  (ความพักอย สาราญในปจจบันชาต) เหมอนอยางพระ-

ราชาเสวยรัชสข  เทวดาทั งหลายอรยโลกตรสข  ฉันใด  พระอรยะ 

ทั งหลายคดวา  เราท ังหลายจักเสวยอรยโลกตรสข  ทาอัทธานปรเฉท 

(กาหนดกาล) แลวกเขาผลสมาบัตในทกขณะท ตองการ  ฉันนั น 

[เขาอยางไร  ยั งอย อยางไร  ออกอยางไร]

ปญหากรรมขอวา  "และการเขาผลสมาบัตนั นเปนอยางไร  (เขา)แลว) ยั งอย อยางไร  ออกอยางไร" แกวา  อันดับแรก  การเขาผล-

สมาบัตนั นยอมมดวยอาการ ๒ คอ  เพราะไมมนสการถงอารมณอ นจาก 

พระนพพาน ๑  เพราะมนสการถงแตพระนพพาน ๑  ดังพระธัมม-

ทนนาเถรกลาว  (แกวสาขอบาสก) วา  "ดกรอาวโส ปจจัยแหงการเขา อนมตตาเจโตวมตม ๒ คอ  ไมมนสการถงนมตทั งปวง ๑  มนสการถง 

แตธาตอันไมมนมต  (คอนพพาน) ๑*  ดังน  สวน  (ตอไป) น   เปนลาดับการเขาในการเขาผลสมาบัตน   ความ 

วา  พระอรยสาวกผ มความประสงคดวยผลสมาบัต  พงไปในท ลับ (คน)

ปลกตัวอย แลว  (ทาวปสนา) เพงพจารณาสังขารโดยวปสนาญาณ  ม 

* ม. ม. ๑๒/๕๔๓ 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 277/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  277

อทยัพพยญาณเปนตน  จตของพระอรยสาวกผ มวปสนาญาณตามลาดับ 

เปนไปแลว  ยอมแนบแนนในนโรธ  โดยเปนผลสมาบัต  ในลาดับ 

แหงโคตรภญาณอันมสังขารเปนอารมณ  กแลในการเขาผลสมาบัตน  เพราะความท พระอรยสาวกนั นนอม  (จต) ไปเพ อผลสมาบัต  จงผล 

เทานั นเกดข น แมแกพระเสขะ  มรรคหาเกดข นไม  สวนอาจารย เหลาใด๑กลาวา  "พระโสดาบันประสงควาจักเขาผลสมาบัต  ตั งทา วปสนาไปกเปนพระสกทาคาม  พระสกทาคามเลา...ตั งทาวปสนาไป 

กเปนพระอนาคาม" ดังน   อาจารยเหลานั นควรถกวากลาววา  "เม อ 

เปนอยางนั น  พระอนาคาม  (ตั งทาวปสนาไป) กจักเปนพระอรหันต พระอรหันต... กจักเปนพระปจเจกพทธ  และพระปจเจกพทธ...กจัก 

เปนพระพทธเจาไดละซ" เพราะเหตนั น  คาของอาจารยเหลานั นนั น 

จงไมควรถอเอาสักหนอย  อน ง  คาของอาจารยเหลานั น  เปนอันถก 

ปฏเสธดวยอานาจพระบาล  (เร องโคตรภธรรม ๑๐  ท กลาวแลว  ซ งแยก 

วปสนาสาหรับมรรคและสาหรับผลเปนคนละอยาง) ดวย  แมเพราะ 

เหตน   จงไมควรถอเอา  ควรถอเอาแตน เทานั น  คอ  "ผลเทานั น 

เกดข นแมแกพระเสขะ  มรรคหาเกดข นไม๒  ผล  (ท เกดข น) เลา  ถา มรรคท พระอรยบคคลผ นั นไดบรรลเปนปฐมฌานกมรรค  (มรรคมปฐม-

ฌาน) กเปนปฐมฌานกผลเหมอนกัน  เกดข นแกพระอรยบคคลผ นั น 

ถามรรคเปนทตยฌานกะเปนตน  ฌานกะใดฌานกะหน ง  ผลกเปนทตย-

๑. มหาฎกาวา  หมายถงภกษฝายอภัยครวหาร 

๒. จับความไดโดยสังเขปวา  วปสนาเพ อมรรคกม  วปสนาเพ อผลกม  เปนคนละอยาง  แตฝาย 

อภัยครเอามาปนกันเสยใหว นไป 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 278/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  278

ฌานกะเปนตน  ฌานกะใดฌานกะหน งเหมอนกัน"

การเขาผลสมาบัตนั น  ยอมมดวยอาการอยางน   เปนอันดับแรก 

สวนการยั งอย แหงผลสมาบัตนั น  ยอมมดวยอาการ ๓ ตามคา (ของพระธัมมทนนาเถร) วา "ดกรอาวโส  ปจจัยขอการยั งอย แหง 

อนมตตาเจโตวมต  ม ๓ คอ  ไมมนสการถงนมตท ังปวง ๑  มนสการ 

ถงแตธาตอันไมมนมต ๑ ตระเตรยมไวกอน ๑" ดังน   ในคาเหลานั น 

คาวา  "ปพเพ  จ  อภสงขาโร -ตระเตรยมไวกอน ๑" หมายความวา กาหนดกาลไวกอนจะเขาสมาบัต  อธบายวา  เพราะกาหนดไววา  "เรา 

จักออกในการกาลช อโนน" กาลนั นยังมาไมถงเพยงใด  ความยั งอย แหงผล 

สมาบัตนั นกยังมอย เพยงนั น  ความยั งอย แหงผลสมาบัตนั น ยอมมดวย 

อาการอยางน แล 

สวนการออกแหงผลสมาบัตนั น  ยอมมดวยอาการ ๒ ตามคา (ของพระธัมมทนนาเถร) วา  "ดกรอาวโส  ปจจยของการออกแหง 

อนมตตาเจโตวมตม ๒ คอ  มนสการถงนมตท ังปวง ๑  ไมมนสการถง 

ธาตอันไมมนมต  ๑" ดังน   ในคาเหลานั น  คาวา  นมตท ังปวง  ไดแก รปนมต  เวทนานมต  สัญญานมต  สังขารนมต  วญญาณนมต  พระอรยะ 

(ผ จะออก) มไดมนสการถงนมตเหลานั นหมดดวยกันทเดยวกจรง  แต คาวานมตท ังปวงนั น  ทานกลาวโดยเปนสรรพสังคาหกะ  (รวมไดดวย 

กันทั งหมด) เพราะฉะนั น  นมตใดเปนอารมณแหงภวังคได  เม อ 

มนสการถงนมตนั นเขา  ความออกจากผลสมาบัตกมไดแล 

ความออกแหงผลสมาบัตนั น  พงทราบดังกลาวมาฉะน  

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 279/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  279

[อะไรมในลาดับแหงผล]

ปญหากรรมขอวา  "อะไรมในลาดับแหงผล  และผลมในลาดับ 

แหงอะไร" แกขอแรกวา "ผลนั นเอง  หรอภวังคบาง  ยอมมในลาดับ 

แหงผล๑  (แกขอหลังวา) สวนผล  มในลาดับแหงมรรคกม  ในลาดับ 

แหงผลกม  ในลาดับแหงโคตรภกม  ในลาดับแหงเนวสัญญานาสัญญา-ยตนะกม  ในผลเหลานั น  ผลในลาดับแหงมรรค  ยอมมในมรรควถ ผลหลัง ๆ ยอมมในลาดับแหงผลหนา ๆ ผลหนา ๆ  ในผลสมาบัต ท ังหลาย  ยอมมในลาดับแหงโคตรภ  คาวา  "โคตรภ" ในท น   พง 

ทราบวา  ไดแกอนโลมญาณ  สมคาท กลาวไวในคัมภรปฏฐานวา "อนโลมญาณของพระอรหันต  ยอมเปนปจจัยโดยเปนอนันตรปจจัยแหง 

ผลสมาบัต  (ของพระอรหันต) อนโลทญาณของพระเสขะท ังหลาย 

ยอมเปนปจจัยโดยเปนอนันตรปจจัยแหงผลสมาบัต  (ของพระเสขะ 

ทั งหลาย)๒ ดังน   ความออกจากนโรธยอมมดวยผลอันใด  ผลอันนั น 

เปนผลมในลาดับแหงเนวสัญญาสัญญายตนะ"

ในผลเหลานั น ยกเวนผลอันเกดข นในมรรควถเสย  ผลท เหลอ 

นับไดวาเปนผลท เปนไปดวยอานาจผลสมาบัตท ังส น  ดวยอานาจท  เกดข นในมรรควถบาง  ในผลสมาบัตบาง  ดังกลาวมาฉะน   ผลนั น 

๑. มหาฎกาชวยขยายความวา  ผลหลัง ๆ ยอมมในลาดับแหงผลหนา ๆ  สวนภวังคมในลาดับ 

แหงผลสดทาย 

๒. อภ. ป. ๔๐/๑๖๒ 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 280/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  280

จงเปนสามัญผลอันอดม  มความเรารอน 

อันระงับแลว  มอมตธรรมเปนอารมณ 

เปนผลท ละเมยดละไม ๑  คายโลกามสแลว 

เปนผลท ซาบซานไปดวยความสขอันสะอาด 

ม โอชะ  ซ งเปนอมตสข๒  (มรส) หวานช น 

ย งกวาน าหวาน  เปรยบประดจน าผ ง 

เหต ใด  บัณฑตยังปญญาใหเกดแลวจงได ประสบความสขนั น  อันนับเปนรสยอด 

เย ยมของอรยผลนั น  เหตนั น  การได เสวยรสของอรยผลนั น  จงกลาววา  เปน 

อานสงสของวปสนาภาวนาในปญญาภาวนา-ธการน  

[นโรธสมาปตตสมาปชชาสมตถตา]อานสงสขอวา  "นโรธสมาปตตสมาปชชนสมตถตา" ความวา 

อน ง  ใชแตการไดเสวยรสแหงอรยผลเทานั นหามได  แตแมความเปน 

ผ  สามารถในการเขาน โรธสมาบัต น   กพงทราบวาเปนอานสงสของ 

ปญญาภาวนาน ดวย 

(ตอไป) น เปนปญหากรรมเพ อขยายความนโรธสมาบัต  ในคาวา "ความเปนผ สามารถในการเขานโรธสมาบัต" นั น  คอ  นโรธสมาบัต 

๑. ละเมยด  แปลจาก  สนต  ละไม  แปลจาก  สภ ๒. อมเตน  มหาฎกาเตมกรยาเปน  อมเตน  สมโมทต  นกไมเหนวา  เตมทาไม ไมเตมกแปลได ดังท แปลไวน   เช อวาไมผด 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 281/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  281

คออะไร  บคคลเหลาไหนเขานโรธสมาบัตนั นได  เหลาไหนเขาไมได เขาไดในภพไหน เขาเพราะ  (เพ อ) อะไร  อน ง  การเขานโรธสมาบัตนั น 

มไดอยางไร  (เขาแลว) ยั งอย ไดอยางไร  ออกอยางไร  จตของผ ออก 

แลวเปนจตนอมไปส อะไร  คนตายกับคนเขานโรธสมาบัตตางกันอยางไร 

นโรธสมาบัตเปนสังขตะหรออสังขตะ  เปนโลกยะหรอโลกตระ  เปน 

นปผันนะ  (สาเรจ) หรออนปผันนะ  (ไมสาเรจ)

[นโรธสมาบัตคออะไร]

ในปญหากรรมเหลานั น  ปญหากรรมขอวา  "นโรธสมาบัตคออะไร"

แกวา  นโรธสมาบัต  คอความไมเปนไปแหงจตเจตสกธรรมท ังหลาย 

ดวยอานาจความดับไปโดยลาดับ 

[ใครเขานโรธได  ใครเขาไมได]ปญหากรรมขอวา  "บคคลเหลาไหนเขานโรธสมาบัตนั นได  เหลา 

ไหนเขาไมได " แกวา  บถชนท ังส น  พระโสดาบันและพระสกทาคาม ท ังส น  กับพระอนาคามและพระอรหันตท ังหลายท เปนสกขวปสสก  เขา ไมได  แตพระอนาคาม  และพระอรหันตท ังหลาย  ผ ไดสมาบัต  ๘ 

เขาได  เพราะทานกลาวไว  (ในปฏสัมภทามรรค) วา  "พระประกอบ 

ดวยพละ ๒  และเพราะความระงับไปแหงสังขาร ๓  ความร ท ัวใน 

(วสภาวตา) ความเปนผ มอานาจ  (คอเช ยวชาญสามารถเขานโรธได ดังใจ) ดวยญาณจรยา ๑๖ ดวยสมาธจรยา  ๙  เปนญาณในการเขา 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 282/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  282

นโรธสมาบัต"*  ดังน   อันสัมปทา  (คอสมาบัต) อันน   ยกเวน 

พระอนาคาม  และพระขณาสพทั งหลาย  ผ ไดสมาบัต  ๘ แลว  หามแก 

บคคลเหลาอ นไม  เพราะเหตนั น  พระอนาคามแลพระขณาสพผ ได สมาบัต  ๗ นั นเทานั นจงเขาได  บคคลเหลาอ นเขาไมได 

มปญหาวา  "กในคาบาลน   พละ  ๒ คออะไรบาง  สังขาร ๓ 

คออะไรบาง  ญาณจรยา  ๑๖  คออะไรบาง  สมาธจรยา  ๙  คออะไรบาง 

วสภาวตา  เปนไฉน" ในปญหาน   คาแกอะไร ๆ ท ขาพเจาทั งหลาย 

จะตองกลาวหามไม  คาแกทั งส น (ตอไป) น   ทานไดกลาวไวในนเทศ 

แหงอเทศนั นแลวละ  ดังบาลวา [พละ ๒ สมถพละ]

"คาวา  "ดวยพละ ๒" ความวา  พละม ๒ คอสมถพละ  วปสนาพละ 

สมถพละเปนไฉน  ความไมซัดสายไป  คอความมอารมณเปนหน งแหง 

จต  ดวยอานาจเนกขัม  (วตก) ช อวา  สมถพละ  ความไมซัดสายไป 

คอความมอารมณเปนหน งแหงจต ดวยอานาจอพยาบาท (วตก)...ดวย 

อานาจอาโลกสัญญา... ดวยอานาจความไมฟ  งซาน ฯลฯ ...ดวยอานาจ 

ความเปนผ พจารณาเหนอยางสลัดท งหายใจเขา...ดวยอานาจความเปน 

ผ พจารณาเหนอยางสลัดท งหายใจออก  ช อวา  สมถพละ  ในคาวา สมถพละ ถามวา  ช อวา  สมถพละเพราะอรรถอะไร  แกวา  ช อวา สมถพละ  เพราะอรรถคอไมหวั นไหวในเพราะนวรณ  ดวยปฐมฌาน 

* ข. ป. ๓๑/๒ 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 283/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  283

ช อวา  สมถพละ  เพราะอรรถคอไมหวั นไหวในเพราะวตกวจารดวย 

ทตยฌาน ฯลฯ  ช อวา  สมถพละ  เพราะอรรถคอไมหวั นไหวในเพราะ 

อากญจัญญายตนสัญญา  ดวยเนวสัญญาสัญญายตนสมาบัต ช อวา สมถพละ  เพราะอรรถคอไมไหว  ไมหวั น  ไมสั นไปในเพราะอทธัจจะ 

ในเพราะกเลสท สหรคตกับอทธัจจะ  และในเพราะขันธ (ท สัมปยตกับ 

อทธัจจะ) น   สมถพละ 

[วปสนาพละ]

วปสนาพละเปนไฉน  อนจจานปสนา  (ความคานงเหนวาสังขาร 

ท ังหลายไมเท ยง) ช อวาวปสนาพละ  ทกขานปสนา  (ความคานงเหนวา สังขารทั งหลายเปนทกข)... อนัตตานปสนา  (ความคานงเหนวาธรรม 

ทั งหลายเปนอนัตตา)... นพพทานปสนา  (ความคานงถงสังขารดวยความ 

เบ อหนาย)... วราคานปสนา  (ความคานงดวยคลายกาหนัดในสังขาร)

... นโรธานปสนา  (ความคานงเหนนโรธ)... ปฏนสสัคคานปสนา (ความคานงดวยสลัดท งเสย) ช อวาวปสนาพละ  ความคานงเหนวา ไมเท ยงในรป... ความคานงดวยสลัดท งเสยในรป  ความคานงเหนวา ไมเท ยง... ความคานงดวยสลัดท งเสยในรป  ความคานงเหนวา ไมเท ยง...ความคานงดวยสลัดท งเสย  ในเวทนา...ในสัญญา...ใน 

สังขาร...ในวญญาณ ฯลฯ  ในจักษ ... ในชรามรณะ  ช อวาวปสนาพละ 

ในคาวา  วปสนาพละ  ถามวา  ช อวาวปสนาพละ  เพราะอรรถอะไร 

แกวา  ช อวาวปสนาพละ  เพราะอรรถคอไมหวั นไหวในเพราะนจจสัญญา (ความสาคัญวาเท ยง) ดวยอนจจานปสนา  ช อวาวปสนาพละ  เพราะ 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 284/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  284

อรรถคอไมหวั นไหวในเพราะสขสัญญา  (ความสาคัญวาเปนสข) ดวย 

ทกขานปสนา...เพราะอรรถคอไมหวั นไหวในเพราะอัตตสัญญา (ความ 

สาคัญวาเปนอัตตา) ดวยอนัตตานปสนา...เพราะอรรถคอไมหวั นไหว 

ในเพราะนันท  (ความเพลดเพลน) ดวยนพพทานปสนา...เพราะอรรถ 

คอไมหวั นไหวในเพราะราคะ  ดวยวราคานปสนา...เพราะอรรถคอ 

ไมหวั นไหวในเพราะสมทัย  ดวยนโรธานปสนา...เพราะอรรถคอไม หวั นไหวในเพราะอาทาน  (ความยดไว) ดวยปฏนสสัคคานปสนา  ช อวา วปสนาพละ  เพราะอรรถคอไมไหว  ไมหวั น  ไมสั นไปในเพราะอวชชา 

ในเพราะกเลสท สหรคตกับอวชชา  และในเพราะขันธ  (ท สัมปยตกับ 

อวชชา) น   วปสนาพละ 

[ความระงับแหงสังขาร ๓]

ในขอวา  "และเพราะความระงับไปแหงสังขาร ๓" ถามวา  เพราะ 

ความระงับไปแหงสังขาร ๓ เหลาไหน  แกวา  วจสังขารคอวตกวจาร 

ของผ เขาทตยฌานยอมระงับ  กายสังขารคออัสสาสะปสสาสะของผ เขา จตตถฌานยอมระงับ  จตตสังขารคอคอสัญญาและเวทนาของผ เขาสัญญา-เวทยตนโรธยอมระงับ  เพราะความระงับไปแหงสังขาร ๓ เหลาน  

[ญาณจรยา ๑๖]

ในขอวา "ดวยญาณจรยา  ๑๖" ถามวา  ดวยญาณจรยา ๑๖  เหลาไหน 

แกวา  อนจจานปสนา  ช อวา  ญาณจรยา  ทกขานปสนา...อนัตตาน-

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 285/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  285

ปสนา..นพพทานปสนา...วราคานปสนา...นโรธธานปนสนา...ปฏ-นสสัคคานปสนา...ววัฏฏานปสนา  (ความคานงดวยหมนกลับจากสังขาร 

ไดแกสังขารเบกขากและอนโลมญาณ) ช อวา  ญาณจรยา  โสดาปตตมรรค 

   ช อวา  ญาณจรยา  โสดาปตตผลสมาบัต  ช อวา  ญาณจรยา  สกทาคาม-มรรค...สกทาคามผลสมาบัต...อนาคามมรรค...อนาคามผลสมาบัต ...อรหัตมรรค...อรหัตผลสมาบัต  ช อวา  ญาณจรยา๑  ดวยญาณจรยา ๑๖  เหลาน  

[สมาธจรยา ๙]

ในขอวา  "ดวยสมาธจรยา ๙" ถามวา  ดวยสมาธจรยา  ๙ เหลาไหน 

แกวา  ปฐมฌาน  ช อวา  สมาธจรยา  ทตยฌาน ฯลฯ  เนวสัญญานา-สัญญาตยนสมาบัต  ช อวา  สมาธจรยา  (เปน ๘) วตกกด  วจารกด ปตกด  สขกด  จตเตกัคคตากด  เพ อประโยชนแกอันไดปฐมฌาน ฯลฯ 

วตกกด  วจารกด  ปตกด  สขกด  จตเตกัคคตากด  เพ อประโยชนแก อันไดเนวสัญญานาสัญญายตนสมาบัต  (นับเปนสมาธจรยาอก  ๑)๒  ดวย 

สมาธจรยา ๙ เหลาน  [วส ๕]

ขอวา  "วส" ความวา  วสม ๕  คออาวัชนวส  สมาปชนวส อธฏฐานวส  วฏฐานวส  ปจเวกขณวส 

๑. มหาฎกาวา  าณจรยา  กคอ  ญาณปวัต  (ความเปนไปแหงญาณ) จาแนกโดยอนปสนา ๘ 

และโดยมรรคญาณผลญาณ ๘ จงเปน ๑๖ 

๒. มหาฎกาวา  สมาธจรยาน   คอสมาบัต  ๘  กับอปจารสมาธของสมาบัต  ๘ เหลาน ัน นับเปน ๑ 

จงเปน ๙ 

อันไดเนวสัญญานาสัญญายตนสมาบัต  (นับเปนสมาธจรยาอก ๑)๒  ดวย 

สมาธจรยา  ๙ เหลาน  

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 286/328

  วส ๕ 

ขอวา  "วส" ความวา  วสม ๕  คออาวัชนวส  สมาปชนวส อธฏฐานวส  วฏฐานวส  ปจเวกขณวส 

๑. มหาฎกาวา  าณจรยา  กคอ  ญาณปวัต  (ความเปนไปแหงญาณ) จาแนกโดยอนปสนา ๘ 

และโดยมรรคญาณผลญาณ ๘  จงเปน ๑๖ 

๒. มหาฎกาวา  สมาธจรยาน   คอ  สมาบัต  ๘  กับอปจารสมาธของสมาบัต  ๘  เหลาน ัน  นับเปน  ๑ 

จงเปน  ๙ 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 287/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  286

นกหนวงเอาปฐมฌานไดในท   ๆ  ตองการ  ตามท ตองการ  เพยง 

เทาท ตองการ  ความชักชาในการนกหนวงหามไม  เหตน   จงช ออาวัชนาวส 

เขาปฐมญานไดในท   ๆ  ตองการ  ตามท ตองการ  เพยงเวลาท  ตองการ  ความชักชาในการเขาหามไม  เหตน   จงช อ  สมาปชนวส 

ยั ง (ปฐมฌาน) ไวไดในท  ๆ ตองการ  ตามท ตองการ  เพยงเวลา ท ตองการ  ความชักชาในการยั งหามไม  เหตน   จงช อ  อธฏฐานวส 

ออก  (จากปฐมฌาน) ไดในท  ๆ ตองการ  ตามท ตองการ  เพยง 

เวลาท ตองการ  ความชักชาในการออกหามไม  เหตน  จงช อ  วฏฐานวส 

ปจเวกขณ  (ปฐมฌาน) ไดในท   ๆ ตองการ  ตามท ตองการ 

เพยงเวลาท ตองการ  ความชักชาในการปจเวกขณหามไม  เหตน   จง 

ช อ  ปจเวกขณวส นกหนวง ฯลฯ  ปจเวกขณ  ทตยฌาน  ฯลฯ  เนวสัญนา-

สัญญายตนะไดในท  ๆ ตองการ  ตามท ตองการ เพยงเวลาท ตองการ 

ความชักชาในการนกหนวง  ฯลฯ  ในการปจเวกขณหามไม  เหตน  จงช อ  อาวัชนวส  ฯลฯ  ปจเวกขณวส" *

กแล  นเทศแหงขอวา "ดวยญาณจรยา ๑๖" ในบาลน นั น  เปน 

นเทศอยางสงสด  ดวยวาสาหรับพระอนาคาม วสภาวตาปญญา  มดวย 

ญาณจรยา  ๑๔ หากมคาทวงวา  "ถาเชนนั น  สาหรับพระสกทาคาม มมดวยญาณจรยา  ๑๒  และสาหรับพระโสดาบัน  มมดวยญาณจรยา ๑๐ 

* ข. ป. ๓๑/๑๔๑ ศัพท  วส  น   นาจะเปนป  ลงค  มหาฎกากแสดงวเคราะหเปนป  ลงควา 

วโส  เอตสส  อตถต  วส แตในบาลน   ทานกลาวเปนอทถลงค  จะเลงถงปญญากระมัง  ถากระน ัน 

นาจะต ังวเคราะหวา  วโส  เอตสสา  อตถต  วส...

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 288/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  287

หรอ" ดังน   พงแกวา  (สาหรับพระเสขะชั นต า ๒  จาพวกนั น) วส-ภาวตาปญญาหามไม  เพราะราคะอันมเบญจกามคณเปนวัตถ  ซ งเปน 

อันตรายตอสมาธ  ทานยังละไมได  กเพราะราคะนั นทานยังละไมได เหตนั น  สมถพละ  (ของทาน) จงไมบรบรณ  เม อสมถพละนั นไม บรบรณแลว  ทานจงไมอาจจะเขานโรธสมาบัตอันจะตองเขาดวยพละ ๒ 

ได  เพราะมกาลังบกพรอง  แตราคะนั น พระอนาคามละไดแลว 

เพราะฉะนั น  ทานจงเปนผ มพละบรบรณ  เพราะความท เปนผ มพละ 

บรบรณ  ทานจงอาจ  (เขานโรธสมาบัตได) เหตนั น  พระผ มพระภาคเจา 

จงตรัสไววา  "เนวสัญญานาสัญญายตนกศลเปนปจจัยโดยเปนอนันตร-

ปจจัยแหงผลสมาบัต"๑  ดังน   อันคาน   พระผ มพระภาคเจาตรัสในมหา-ปกรณปฏฐาน  หมายถงการออกจากนโรธแหงพระอนาคามเทานั น๒  แล 

[เขาไดในภพไหน]

ปญหากรรมขอวา  "เขาไดในภพไหน " แกวา  ในปญจโวการภพ 

เพราะอะไร  เพราะนโรธสมาบัตนั น  มอันตองเขาไปตามลาดับเปน 

สภาวะ  แตในจตโวการภพ  (คอในอรปภพ) ความเกดข นแหงรป-

สมาบัตมปฐมฌานเปนตนหามไม  เพราะเหตนั น  จงไมอาจเขาใน 

๑. อภ. ป. ๔๐/๑๖๓ 

๒. มหาฎกาชวยอธบายเพ มเตมวา  เพราะคาวา  "เนวสัญญานาสัญญายตนกศล" น ันแหละ 

จงทราบไดวา  หมายถงการออกจากนโรธของพระอนาคาม  ถาหมายถงประการอ น (คอวา สาหรับพระอรหันต) กจะพงกลาววา  เนวสัญญานาสัญญายตนกรยา 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 289/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  288

จตโวการภพนั นได*  แล  สวนอาจารยลางเหลากลาววา  "(เขาไมได)เพราะไมม  (หทัย) วัตถ"

[เขาเพราะอะไร]

ปญหากรรมขอวา  "เขาเพราะอะไร " แกวา  ทานระอาในความ 

เปนไปตาง ๆ ของสังขารทั งหลาย  จงเขา  (นโรธ) เสย  ดวยประสงค วา  "เราจักเปนผ ไมมจต  ถงนโรธ  คอ  (เหมอน) นพพานเสยแลวอย  เปนสขในทฏฐธรรมน แหละ " ดังน  

[เขาอยางไร]

ปญหากรรมขอวา  "อน ง  การเขานโรธสมาบัตนั นมไดอยางไร"

แกวา  การเขานโรธสมาบัตนั นยอมมไดแก  (พระอรยะชั นสง) ผ เพยร 

พยายามดวยอานาจแหงสมถะและวปสนา  ทาบพกจแลว  ทาเนว-

สัญญานาสัญญายตนะใหดับไปอย   การเขานโรธสมาบัตนั นมไดอยางน  กแลความ  (ตอไป) น เปนความสังเขปในการเขานโรธสมาบัตนั น 

คอ  ผ ใดเพยงพยายามดวยอานาจสมถะอยางเดยว  ผ นั นไดบรรล เนวสัญญานาสัญญายนสมบัตแลวกหยด  สวนผ ใดเพยรพยายามดวย 

อานาจวปสนาอยางเดยว  ผ นั นบรรลผลสมาบัตแลวกหยด  แต 

* มหาฎกาเพ มเตมวา  แมในจตโวการภพ  จะมการเขาอรปฌานตามลาดับบางกได  แตน ัน 

ไมเรยกวา  อนปพพสมาบัต  เพราะขาดไปเสยสวนหน ง  คอรปฌาน  ตองเขาครบ ๘ ตามลาดับ 

จงจะเรยก  อนปพพสมาบัต 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 290/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  289

ผ ใดเพยรพยายามดวยอานาจสมถะและวปสนาทั ง ๒  (เปนค กัน) ทเดยว 

ทาบพกจแลว  ทาเนวสัญญานาสัญญาตนะใหดับไป  ผ นั นยอมเขา 

นโรธสมาบัตนั นได ๑ 

สวนความ  (ตอไป) น   เปนความพสดาร  คอ  ภกษในพระธรรม 

วนัยน   ปรารถนาจะเขานโรธ ทาภัตกจ  ลางมอและเทาดแลว  (ไป)

นั น ณ  อาสนะอันลาดไวดแลว  ในโอกาสท สงัด  ค บัลลังกตั งกายใหตรง 

ดารงสตไวเฉพาะหนา  เธอเขาปฐมฌาน  ออกแลว  (ทาวปสนา)พจารณาสังขารทั งหลายในปฐมฌานนั น  โดยความไมเท ยง  โดยความ 

เปนทกข  โดยความเปนอนัตตา [วปสนา ๓]

อันวปสนานั นม ๓ อยาง  คอ  สังขารปรคัณหณกวปสนา  (วปสนา ท กาหนดสังขาร) ผลสมาบัตวปสนา  (วปสนาสาหรับเขาสมาบัต)นโรธสมาบัตวปสนา  (วปวนาสาหรับเขานโรธสมาบัต) ในวปสนา ๓ นั น  สังขารปรคัณหณกวปสนา  จะเปนอยางออนหรออยางกลากแลว 

แต  ยอมเปนปทัสถานแหงมรรคอย นั นเอง๒  ผลสมาบัตวปสนา  เปน 

๑. มหาฎกาเสรมความวา  เขาฌานไปโดยลาดับจนถงเนวสัญญานาสัญญายตนะแลวทาเนวสัญญา-นาสัญญายตนะน ันใหดับไป ตอน ันไมมจตอะไรอ นเกดข นอก  กเปนผ ไมมจต  เขานโรธสมาบัตไป 

๒. มหาฎกาวา วปสนา ถาเปนอยางออนกยังมรรคท เปนทันธาภญญาใหสาเรจ  ถาเปนอยางกลา กยังมรรคท เปนขปปาภญญาใหสาเรจ  ตกวาวปสนาท ไดลักษณะแลว  ยอมเปนปจจัยแหงมรรค 

ท ังน ัน 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 291/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  290

อยางกลาจงควร  เปนเชนกับมรรคภาวนา๑  สวนนโรธสมาบัตวปสนา เปนอยางไมออนนัก  ไมกลานัก  จงควร ๒  เพราะเหตนั น  ผ เขานโรธ-

สมาบัตนั น  จงช อวา  (ทาวปสนา) พจารณาสังขารท ังหลายนั น  ดวย 

วปสนาอันไมออนนัก  ไมกลานัก 

[ลาดับการเขาตอไป]

ลาดับนั น  เขาทตยฌาน  ออกแลว  (ทาวปสนา) พจารณาสังขาร 

ท ังหลายในทตยฌานนั น  อยางท กลาวแลวนั นเหมอนกัน  ตอนั น 

เขาตตยฌาน  ฯลฯ  ตอนั น  เขาวญญาณัญจายตนะ  ออกแลว (ทา 

วปสนา) พจารณาสังขารท ังหลายในวญญาณัญจายตนะนั น  อยางนั น 

แหละ  ครั นแลว  เขาอากญจัญญายตนะ  ออกแลวทาบพกจ ๔  อยาง 

คอ  นานาพัทธอวโกปนะ-ไมยังพัสดท เน องกับภกษตางรปใหกาเรบ 

สังฆปฏมานนะ-(คานงถง) การรอคอยแหงสงฆ  สัตถปกโกสนะ-

(คานงถง) การรับสั งใหหาแหงพระศาสดา  อัทธานปรเฉท-(คานงถง 

กาหนดกาลแหงชวต 

[นานาพัทธอวโกปนะ]

ในบพกจ  ๔ นั น  ขอวา  "นานาพัทธอวโกปนะ-ไมยังพัสดท เน อง 

๑. ตองเปนอยางกลา  จงเปนปจจัยแหงผลท เปนวสังขารได  เหมอนมรรค  จงวาเปนเชนกับมรรค 

ภาวนา ๒. ถาออนนัก  เปนสมาถาธกะ-ย งดวยสมถะ  กไมสามารถดับสังขารได  ไปหยดอย แคสมถะ 

ถากลานัก  เปนญาณาธกะ-ย งดวยปญญา  กไปจบอย ท ผลสมาบัต  เพราะเหนโทษในสังขาร 

ท ังหลายย งนัก 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 292/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  291

ดวยภกษตางรปใหกาเรบ" มอรรถาธบายวา  พัสดส งใดมใชเปนของ 

เน องกับภกษน แตผ เดยว  (แต) เปนของเน องกับภกษตางรป  (ใชดวย 

กัน) อย   เปนบาตรจวรกด  เตยงตั งกด  เปนเรอนท อย กด  หรอของ 

เปนบรขารอะไร ๆ อ นกด  พัสดนั นจะไมกาเรบ  คอจะไมเสยไปดวย 

อานาจอันตรายท ังหลาย มไฟ  น า ลม  โจรและหนเปนตน  ดวย 

ประการใด กพงอธษฐานดวยประการนั น  น เปนวธอธษฐานในขอนั น 

คออธษฐานวา  "พัสดน  ๆ ภายใน ๗ วันน   จงอยางถกไฟเผา จงอยาถก 

น าพัดไป  จงอยาถกลมทาลาย  จงอยาถกพวกโจรลัก  จงอยางถกสัตว 

มหนเปนตนกัด" ครั นอธษฐานอยางน แลว*

  อันตรายอะไร ๆ ยอม 

ไมมแกพัสดนั น  ตลอด ๗ วัน  แตเม อไมอธษฐาน  พัสดยอมวนาส 

ไดดวยอันตรายท ังหลายมไฟเปนตน  ดจพัสดขอพระมหานาคเถระ 

ฉะนั น 

มเร องเลาวา  พระเถระเขาไปส บานของอนาสกาผ เปนโยม เพ อ 

บัณฑตบาต  อบาสกาถวายยาคแลวนมนตใหนั งในโรงอาหาร  พระ-

เถระนั นเขานโรธ (ในขณะนั น) พอทานนั ง  (เขานโรธ) แลว  โรงอาหาร 

ตดไฟ  (ลกฮอ) ข น  ภกษนอกนั น  ตางคลาอาสนะท ตนนั งหนไป 

พวกชาวบาน  (มา) ประชม  (ชวยดับไฟ) เหนพระเถระ  (นั นหลับตา เฉยอย   ไมร วาทานเขานโรธ) กพากัน  (เหมาเอา) วาทานเปนสมณะ 

ข เกยจ ๆ  (แมแตไฟไหมอย รอบตัวยังไมลกหน) ไฟเผาไหมหญา (มง) ไมไผ  (กลอน) และตัวไมท ังหลาย  แลว  (ลก) ลอมพระเถระ 

* ปาฐะพมพไวเปน  เอต  เขาใจคลาดเคล อน  ท ถกเปน  เอว 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 293/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  292

อย   (ไมทาอันตรายทาน) คนทั งหลาย  (เหนเปนอัศจรรยเกดเล อมใส)

จง  (ชวยกัน) ใชหมอตักน ามาดับ  แลวกวาดเถาถานทาเปนวงขอบ 

(รอบองคพระเถระ พากันไปเกบดอกไมมา) โปรยดอกไมลง  (ในวง 

ขอบนั น  เปนเคร องบชา๑) แลวตางยนนมัสการอย   (โดยรอบ) พระ-

เถระออก  (จากนโรธ) ดวยอานาจกาลท กาหนดไว  เหนคนทั งหลายนั น 

(ยนไหวอย รอบตัว) กคดวา "เราเกดเปนคนปรากฏ  (คอเดน) เสยแลว"

จงโลดข นส เวหาส  (เหาะ) ไปส เกาะประยงคเสย 

(การอธษฐานมใหพัสดเสยหายในเวลาเขานโรธ) น   ช อวา 

นานาพัทธอวโกปนะ-ไมยังพัสดท เน องดวยภกษตางรปใหกาเรบ  สวน 

พัสดใดเปนของเน องดวยตนผ เดยว  เปนผาน ง  ผาหมกด  อาสนะท ตน 

นั งกด  กจท จะตองอธษฐานไวเปนสวนหน งในพัสดนั นหามไม  ผ เขา นโรธยอมค มกันพัสดนั นไวไดดวยอานาจสมาบัตนั นเอง  ดจพัสดของ 

ทานพระสัญชวะ  (ท กลาวในอทธกถา) จรงอย   แมคาบาลน กไดกลาว 

ไววา  "ฤทธ ปกแผดวยอานาจสมาธของทานพระสัญชวะ  ฤทธ ปกแผดวย 

อานาจสมาธของทานพระสารบตร "๒  ดังน  [สังฆปฏมานนะ]

การรอ  คอคอย  แหงสงฆ  ช อวา  สังฆปฏมานนะ  หมายความวา 

๑. ชาวชมพทวปเขานยม  โปรย  โยน  สาด  เคร องบชาไปยังท เคารพ  ทานองเดยวกับโปรย 

ลกปาของชาวยโรป จนทกวันน   หาไดจัดใสหาน  หรอปกแจกันไปต ังบชาอยางธรรมเนยมของ 

เราไม 

๒. ข. ป. ๓๑/๕๙๘ 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 294/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  293

การท ภกษรปหน งยังไมมาเพยงใด  กไมทาสังฆกรรมเพยงนั น กแล 

ในขอน   การรอคอยหาไดเปนบพกจของภกษผ จะเขานโรธนั นไม  แต 

การคานงถงการรอคอย  (นั น) เปนบพกจ  เพราะฉะนั น  ภกษผ จะเขา นโรธพงคานงอยางน วา  "ถาเม อเรานั งเขานโรธอย  ๗ วัน  สงฆใคร จะทากรรมอะไรอยางหน ง  ในบรรดาสังฆกรรมมญัตกรรมเปนตนไซร เราจักออก  (ทันท) ไมทันท ภกษสักรปหน งจะมาเรยกเรา" ดวยวา ทาอยางน แลวจงเขา  เธอยอมจะออกไกทันทในเวลานั น*  สวนภกษใด 

ไมทาอยางนั น ตอสงฆประชมกันแลวไมเหนภกษนั นอย   ถามหาวา 

ภกษรปโนมไปไหน  ครั นภกษรปหน งบอกวาเธอเขานโรธ  สงฆจะสง 

ภกษรปหน งไปดวยสั งวา  "เธอจงไปเรยกภกษรปนั นตามคา  (สั ง) ของ 

สงฆ" จนเม อภกษ  (ผ ไปเรยก) นั น (ไป) ยนในสวนปจาร  (ท ใกลพอ 

เรยกไดยน) แลวบอกวา  "อาวโส  สงฆรอคอยทาน " นั นแหละ  เธอ 

จงไดออก  เพราะข นช อวาอาณา  (คาสั ง) ของสงฆ  ยอมเปนการหนัก 

(คอเปนสาคัญ  จาตองเคารพ) อยางน   เหตนั น ภกษผ เขานโรธจงควร 

คานงถงการรอคอยแหงสงฆนั น  แลวจงเขาอยางท จะออกไดเองทเดยว 

(ไมตองใหเรยก)

[สตถปกโกสนะ]

แมในขอวา  "สตถปกโกสน" น   กการคานงถงการรับสั งใหหาแหง 

พระศาสดา  นั นแหละเปน  (บพ) กจของภกษ  (ผ จะเขานโรธ) น   เพราะ 

เหตนั น  แมการรับสั งใหหาแหงพระศาสดานั น  เธอกควรคานกอยางน  

* คลายกาหนดกาลไว 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 295/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  294

วา  "ถาเม อเรานั งเขานโรธอย   ๗  วัน  พระศาสนาจะทรงบัญญัตสกขาบท 

ในกรณท วัตถหยั งลง  (คอเกดเร องข น) กด  จะทรงแสดงธรรมในเพราะ 

อัตถปบัต  (คอเร องท เกดข น) อยางนั นกดไซร  เราจักออก  (ทันท)ไมทันท ใคร ๆ จะมาเรยกเรา" ดวยวาทาอยางน แลวจงนั ง  (เขานโรธ)

เธอยอมออกไดทันทในเวลานั น  สวนภกษใดไมทาอยางนั น  ตอพระ 

ศาสดา  เม อสงฆประชมกันแลว  ทอดพระเนตรไมเหนภกษนั นอย  รับสั งถามหาวา  ภกษรปโนนไปไหน  ครั นภกษรปหน งกราบทลวา  เธอ 

เขานโรธ  จะทรงสั งภกษรปหน งไป  ดวยรับสั งวา  "เธอจงไปเรยก 

ภกษนั นตามคาของเรา" จนเม อภกษ  (ผ รับ ๆ สั ง) นั น (ไป) ยนใน 

สวนปจาร  แลวบอกวา  "พระศาสดารับสั งใหหาทาน" นั นแหละ 

เธอจงไดออก  เพราะการรับสั งใหหาแหงพระศาสดาเปนการหนัก (คอ 

จาตองเคารพ) อยางน   เหตนั น ภกษผ จะเขานโรธจงควรคานงถงการ 

รับสั งใหหาแหงพระศาสดานั น  แลวจงเขาอยางท จะออกไดเองทเดยว 

(ไมตองใหรับสั งใหหา)[อัทธานปรเฉท]

การกาหนดกาลแหงชวต  ช อวา  อัทธานปรเฉท  อันภกษ  (ผ จะ 

เขานโรธ) น   ตองเปนผ ฉลาดอยางดในอัทธานปรเฉท  ตองคานงด เท ยววา  อายสังขารของตนจักเปนไป  จักไมเปนไปตลอด ๗ วัน  แลว 

จงเขา  เพราะถาไมคานงดอายสังขารซ งจะตองดับในภายใน  ๗ วันเสย 

เลยแลวเขาไซร  นโรธสมาบัตของเธอยอมไมอาจปองกันความตายได เธอจะ  (ตอง) ออกจากสมาบัตเสยในระหวาง  (ไมครบ ๗ วัน) นั นเอง 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 296/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  295

เพราะความตายภายในนโรธไมม (ตองออกแลวจงตาย) เพราะเหตนั น 

ตองคานงดกาหนดกาลแหงชวตนั นแลวเทยวจงเขา  ดวยวาแมจะไม 

คานงถงบพกจท เหลอ  (นอกน ) กยังได  แตกาหนดกาลแหงชวตน  ทานวาตองคานงทเดยว 

[เขานโรธ]

ภกษนั น  ครั นเขาอากญจัญญายตนะ  ออกแลวทาบพกจน อยางน  แลวจงเขาเนวสัญญานาสัญญายตนะ  ตอนั นลวงไปวารจต ๑  หรอ ๒*

เธอกเปนผ ไมมจต  ไดสัมผัส  (คอบรรล) นโรธ 

ถามวา  "กเพราะเหตไร  จตท ังหลายของเธอจงไมเปนไปเหนอจต 

๒ ดวง " แกวา  "เพราะ  (ความเปนไปอยางนั น ?) เปนประโยคแหง 

นโรธ" จรงอย   การทาธรรม ๒ อยาง  คอสมถวปสนาใหเปน 

ยคนัทธะ  (ผกเขาค กันดจโคค แอก) แลวข นส สมาบัต ๘ แหงภกษน  น เปนประโยคแหงอนบพนโรธ  (ความดับโดยลาดับ) มใชเปนประโยค 

แหงเนวสัญญานาสัญญายตนสมาบัต  เพราะเหตนั น  จตทั งหลายของ 

ภกษนั นจงไมเปนไปเหนอจต ๒ ดวง  เพราะ  (ความเปนไปอยางนั น)

เปนประโยคแหงนโรธ  สวนภกษใดออกจากอากญจัญญายตนะแลว 

ไมทาบพกจน   เขาเนวสัญญานาสัญญายตนะ  ภกษนั นยอมไมอาจเปน 

ผ ไมมจตตอไปได  แตจะยอนกลับมาตั งอย ในอากญจญญายตนะอย นั น 

* มหาฎกาวา  ทานกลาววา  "วารจต ๑ หรอ ๒" ดังน   ราวกะไมนยมลงเปนแน  แตท จรง 

กนยมเปนแนวา  ๒  วาระน ันแหละ  จะไดเหนในคาถามและคาแกตอไป  และวารจตน   กคอวารจต 

เนวสัญญานาสัญญายตนะน ันเอง 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 297/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  296

กแลขออปมาดวยบรษผ ไมเคยเดนทาง  ควร  (นามา) กลาวในความ 

ขอน   ตางวาบรษผ หน งไมเคยเดนทางสายหน ง  มาถงลาธาร  หรอ 

แผนหนอันรอยเพราะแดดกลา  ท เขาทอดไวขามหลมลก*

ในระหวางทาง 

ยังไมทันจัดผาน งผาหม  ลงส บงนั น  กยอม  (ตองถอยกลับมา) ยนท ตล ง 

อกอย นั น  เพราะกลับบรขารเปยก  อน ง  เทารอนเพราะเหยยบแผน 

หนนั นเขา  กยอม  (ตองถอยลงมา) ยนท ฟากในอกนั นเอง 

ในขออปมานั น  เหมอนอยางบรษนั น  เหตท ยังมไดจัดผาน งผาหม 

พอลงลาธาร  (ไปหนอย) เทานั น  และพอเหยยบแผนหนรอน  (เขา 

หนอย) เทานั น  กถอยกลับมายนท ฟากใน  (อก) อย นั นฉันใด  แม พระโยคาวจรกฉันนั น  เหตท ยังมไดทาบพกจ  พอเขาเนวสัญญานา-สัญญายตนะ  (ไปหนอย) เทานั น  กถอยกลับมาตั งอย ในอากญจัญญา-ยตนะ  ฝายวาบรษผ เคยเดนทางสายนั นมากอน  มาถงท นั น  น งผา ผนหน งใหรัดกม  ถอผาอกผนหน งดวยมอ (ขางหน ง) แลวลงลาธาร 

หรอทาเหยยบแผนหนรอนแตพอประมาณ  (คอเหยยบแผว ๆ) ไป 

ตอไปได ฉันใด  ภกษผ ทาบพกจแลวเขาเนวสัญญานาสัญญายตนะ 

นั นแหละ  จงเปนผ ไมมจต  สัมผัส  (ถง) นโรธอย ตอไปได  กฉันนั น 

เหมอนกัน 

* อทกกนทร  กับ  กนทร ในท น  ทานใชเปนอันเดยวกัน เพราะฉะน ัน  เม อ  อทกกนทร ขางหนามแลว  กไมนาจะม  กนทร ขางหลังอก  ถาคง  กนทร  ขางหลังไว  วา  หลังอทกกนทร กเกอ ในท น จงตัด  กนทร  วา  ขางหลังออก  แปลดกไดความดแลว 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 298/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  297

[เขาแลวยั งอย ไดอยางไร]

ปญหากรรมขอวา  "ยั งอย ไดอยางไร" แกวา  อันความยั งอย แหง 

นโรธสมาบัตท เขาแลวอยางน นั น  ยอมมไดดวยอานาจกาหนดกาลไว และดวยไมมความส นอาย  การรอคอยแหงสงฆ  และการรับสั งใหหา แหงพระศาสดาในระหวางดวย 

[ออกอยางไร]

ปญหากรรมขอวา "ออกอยางไร" แกวา  การออกม ๒ ทาง 

ดังน  คอ  สาหรับพระอนาคาม  การออกมดวยความเกดข นแหงอนา-

คามผล  สาหรับพระอรหันต  การออกมดวยความเกดข นแหงพระ 

อรหัตผล๑ 

[จตของทานผ ออกแลวนอมไปส อะไร]

ปญหากรรมขอวา  "จตของผ ออกแลวเปนจตนอมไปส อะไร" แก วา  นอมไปส นพพาน  สมคาบาลท   (พระธัมมทนนาเถร) กลาวไว (ในจฬเวทัลสตร) วา  "ดกรอาวโสวสาขะ  จตของภกษผ ออกจาก 

สัญญาเวทยตนโรธแลว  ยอมเปนจตนอมไปส วเวก  โนมไปส วบาก 

ลาดเอยงไปส วเวก๒"

[คนตายกับคนเขานโรธตางกันอยางไร]

ปญหากรรมขอวา  "คนตายกับคนเขานโรธตางกัน" แม ความขอน   ทานกไดกลาวไวในสตร  (เดยวกันนั น) เหมอนกัน  ดัง 

๑. หมายความวา  เม อเขาผลสมาบัต  กเปนอันออกจากนโรธสมาบัต  เชนน ันกระมัง 

๒. ม. ม. ๑๒/๕๕๒  วเวกในบาลน   ทานวาหมายเอานพพานน ันแหละ 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 299/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  298

บาลวา "ดกรอาวโส คนท ทากาลกรยาตายแลวน ใด กายสังขาร 

ท ังหลายของคนผ นั นรางับดับไป  วจสังขารทั งหลาย...จตตสังขาร 

ท ังหลายกรางับดับไป  อายกส น  ไออ นกสงบ  อนทรยทั งหลายกแตก 

(สวน) ภกษเขาสัญญาเวทยตนโรธน ใด  กายสังขารทั งหลายของภกษ นั นรางับดับไป  วจสังขารท ังหลาย...จตตสังขารท ังหลายกรางับดับไป 

(เหมอนกัน) แตอายยังไมส น  ไออ นยังไมสงบ  อนทรยทั งหลาย 

ยังไมแตก๑" ดังน  [นโรธสมาบัตเปนสังขตะหรออสังขตะ ฯลฯ]

สวนในคาถามขอวา  "นโรธสมาบัตเปนสังขตะหรออสังขตะ"

เปนตน  ไมควรกลาวแกววา  นโรธสมาบัตเปนสังขตะกด  วาเปนอสังขตะ 

กด  วาเปนโลกยะกด  วาเปนโลกตระกด  เพราะอะไร เพราะนโรธ-

สมาบัตนั น  ไมมอย โดยสภาวะ๒ แตเหตใด  นโรธสมาบัตนั น  นับวา เปนอันไดเขาถงแลว  กโดยอานาจของพระอรยบคคลผ เขา  เหตนั น 

จะกลาววา  เปนกรยาสาเรจ  กควรอย   มใชไมสาเรจ 

บัณฑตทั งหลายเจรญอรยปญญาแลว 

จงเขา 

สมาบัตอันละเอยด (สขม) ท พระอรยะ 

เสพ  ถงซ งอันนับวาเปนนพพานในทฏฐ-

๑. ม. ม. ๑๒/๕๕๒ 

๒. มหาฎกาเสรมวา  ส วท อย โดยสภาวะ คอโดยปรมัตถ  จงควรกลาววา  เปนสังขตะอสังขตะ 

เปนตนได  ส งท ไมมอย   กกลาวไมได 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 300/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  299

ธรรมน  ได  ดังกลาวมาฉะน   เหต ใด 

เพราะเหตนั น  แมความสามารถเขาน โรธ-

สมาบัตน   ทานจงกลาววา  เปนอานสงสของ 

ปญญาในอรยมรรคทั งหลาย  แล 

[อาหเนยยภาวาทสทธ]อานสงสขอวา  "อาหเนยยภาวาทสทธ"  ความวา  ใชแตความ 

สามารถในการเขานโรธสมาบัตเทานั น  (เปนอานสงส) กหามได  แต แมความสาเรจแหงความเปนผ ทรงอรยคณม ความเปนอาห ไนยบคคล 

เปนตน น   กพงทราบวาเปนอานสงสของโลกตรปญญาภาวนาน ดวย  อัน 

บคคลช อวามปญญาอันเจรญแลว  เพราะทาโลกตรปญญานั นทั ง ๔ ชั น 

ใหเกดมแลว  ยอมเปนผ ควรของคานับ  เปนผ ควรของตอนรับ  เปน 

ผ ควรของทาบญ  เปนผ ควรแกการทาอัญชลแหงสัตวโลกกับทั งเทวดา เปนบญเขตอันเย ยมของโลก  โดยไมแปลกกัน  (ทั ง ๔ ชั น)

[ประเภทพระอรยบคคล]

แต  (

วา)

โดยแปลกกัน 

ในโลกตรปญญา 

๔ 

ชั นนั น 

ชั นแรก 

บคคลผ ทามรรคปญญาชั นตนใหเกดแลว  มา  (ถงความเปนอรยบคคล)

โดยวปสนาอยางออน  แมเปนผ มอนทรยออน  กเปนพระอรยบคคลช อ 

สัตตักขัตตปรมะ  ทองเท ยวไปในสคตภพ ๗ ภพ  กทาท สดทกขได ผ มาโดยวปสนาอยางกลาง  มอนทรยปานกลาว  กเปนพระอรยบคคลช อ 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 301/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  300

 โกลังโกละ  แลนทองเท ยวไปส ตระกล  (คอภพ) ๒ หรอ  ๓ ตระกล 

กทาท สดทกขได  ผ มาโดยวปสนาอยางกลา  มอนทรยกลา  กเปน 

พระอรยบคคลช อ  เอกพช ยังภพอันเปนของมนษย๑ใหเกดภพเดยว 

เทานั นแลว  กทาท สดทกขได บคคลทามรรคปญญาชั น  ๒  ใหเกดแลว  ยอมเปนพระอรยบคคล 

ช อ  สกทาคาม  มาส โลกน   (อก) ครั งเดยวเทานั นแลว  กทาท สดทกข  ได๒ 

บคคลทามรรคปญญาชั น ๓ ใหเกดแลวยอมเปนพระอรยบคคลช อ 

อนาคาม  พระอนาคามนั น  ดวยอานาจความตางกันแหงอนทรย ยอม 

เปนผ ละ (อัตภาพ) ในโลกน ไปแลวจงสาเรจ  (คอปรนพพาน) โดย 

แยกเปน ๕ ประเภท  คอ  อันตราปรนพพาย  อปหัจจปรนพพาย อสังขารปรนพพาย  สสังารปรนพพาย  อทธ โสโตอกนฏฐคาม 

๑. มหาฎกากลาแยงปาฐะเหมอนกันวา  ท ปาฐะวา "มานสก-ยังภพของมนษยใหเกด"

น ันเปนเทสนามัต  คอแสดงไปอยางน ันเอง  แมจะกลาววา  "เทวภว-ยังภพเทวดาใหเกด " กควร 

เหมอนกัน  (หมายความวา  เกดอกอยางหน ง  กแลวกัน?)

๒. มหาฎกาไปไดหลักฐานท ไหนมาไมทราบ  กลาววาพระสกทาคามน ันม ๕ ประเภท  คอประเภท-

หน ง  บรรลสกทาคามผลในโลกน แลว  กปรนพพานในโลกน เอง  ประเภทหน ง  บรรลในโลกน  แลว  ไปปรนพพานในเทวโลก  ประเภทหน ง  บรรลในเทวโลกน เอง  กปรนพพานในเทวโลกนั นเอง 

ประเภทหน ง  บรรลในเทวโลกแลวมาเกดในโลกน   จงปรนพพาน  ประเภทหน ง  บรรลในโลกน  แลวไปเกดในเทวโลกอย จนตลอดอายแลวมาเกดในโลกน อก  จงปรนพพาน 

พระสกทาคามท กลาวในท น   ทานวาหมายเอาประเภทสดทายน เอง 

ฟงดว น ๆ  สวนพระโสดาบันเอกพช  มปญหานาอธบายใหชัดวา  ตางจากพระสกทาคาม อยางไร  ทานกลับไมอธบายเลย 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 302/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  301

ใน ๕ ประเภทนั น  ทานผ  (ไป) เกดในภพสทธาวาสภพใด 

ภพหน ง  (อย ไป) ไมทันถงกลางอาย  กปรนพพาน  ช อวา  อันตร-

ปรนพพาย  ทานผ ปรพพานเลยกลางอายไป  ช อวา  อปหัจจปร-นพพาย  ทานผ ยังมรรคเบ องบนใหเกดไดโดยไมตองปรงแตง  คอ 

ไมตองประกอบความเพยรนัก ช อวา  อสังขารปรนพพาย  ทานผ ยัง 

มรรคเบ องบนใหเกดโดยตองปรงแตง  คอตองประกอบความเพยรหนัก 

ช อวา  สังขารปรนพพาย  ทานผ   (เกด) สงข นไปแตภพท เกด  จน 

ถงอกนษฐภพแลว  จงปรนพพานในอกนษฐภพนั น  ช อวา  อทธโสโต-

อกนฏฐคาม  (ผ มกระแสในเบ องบนไปส อกนษฐภพ)

*

บคคลทามรรคปญญาชั น ๔ ใหเกดแลว  ลางทานเปนพระอรหันต ประเภทสัทธาวมตตะ  (พนดวยศรัทธา) ลางทานเปนพระอรหันต ประเภทปญญาวมตตะ  (พนดวยปญญา) ลางทานเปนพระอรหันต ประเภทอภโตภาควมตตะ  (พนดวยสวนทั ง ๒) ลางทานเปนพระ-

อรหันตประเภทเตวชชะ  (ผ ไดอวชชา ๓ ) ลางทานเปนพระอรหันต ประเภทฉฬภญญะ  (ผ ไดอภญญา ๖) ลางทานเปนพระอรหันต ประเภทปฏสัมภทัปปเภทปตตะ  (ผ ถงความแตกฉานในปฏสัมภทา) เปน 

พระมหาขณาสพ  ซ งขาพเจาหมายถง  กลาวไว  (ในตอนตนปกรณ)วา  "กแลพระขณาสพนั น  ช อวา  ถางชัฏนั นไดในขณะแหงมรรค  ช อวา 

* ท กลาวน ท ัง ๕ ประเภท  ตองละโลกน ไปปรนพพานในภพสทธาวาสทั งน ัน  นาคอวาทาไม 

พระอนาคาม  จงปรนพพานในโลกน   หรอเทวโลกช ันต าลงมาไมไดเหมอนพระอรยบคคลประเภท 

อ นเลา 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 303/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  302

เปนผ มชัฏอันถางเสรจแลวในขณะแหงผล  ยอมเปนทักษไณยบคคลเลศ 

แหงสัตวโลกกับทั งเทวดา " ดังน  

การเจรญอรยปญญามอานสงสมาก  ดัง 

กลาวมาฉะน   เหต ใด  เหตนั น  ผ มปญญา พงทาความยนด ในการเจรญอรยปญญานั น 

เทอญ 

กแลปญญาภาวนาพรอมท ังอานสงสในวสทธมรรคท พระผ มพระ-

ภาคเจาทรงแสดงโดยมขคอ  ศล  สมาธ ปญญา  ในคาถาน วา 

"สเล ปตฏาย  นโร  สป   โ  จตต  ป    จ  ภาวย อาตาป  นปโก  ภกข   โส  อม  วชฏเย  ชฏ ภกษผ เปนคนฉลาด  มความเพยร  มปญญา บรหารตนตั งอย  ในศลแลวอบรมจตและ 

ปญญาอย   นั น  พงถางชัฏน  ได"  ดังน  เปนอันขาพเจาไดแสดงรอบคอบแลวดวยคาพรรณนาเพยงเทาน  

ปรเฉทท  

๒๓ 

ช อปญญาภาวนานสังสนเทศ 

ในปกรณวเศษช อวสทธมรรค 

อันขาพเจาทาเพ อประโยชนแกความปราโมทยแหงสาธชน 

ดังน  

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 304/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  303

คาถาทายปกรณ ขาพเจาทั งหลายตั งคาถาน  คอ 

สเล ปตฏาย  นโร  สป    ฯ  เป ฯ  โส  อม  วชฏเย  ชฏ ไวแลว  ไดกลาวคาใดไววา 

"บัดน   ขาพเจาเม อจะพรรณนาเน อความ 

อันตางโดยคณมศลเปนตนในคาถาน   ท  พระผ แสวงคณอันใหญตรัสไวตามเปนจรง 

(คอตามท ถกตอง) จักกลาววสทธมรรค 

อันอาศัยนัยแหงเทศนาของพระเถระฝาย 

มหาวหารทั งหลาย  ซ งมวนจฉัยอันหมดจด 

ด  เปนเคร องปลกปราโมทยแกเหลาพระ-

 โยค ในพระธรรมวนัยน   ผ  ไดบรรพชาใน 

ศาสนาของพระชนศรเจา  อันยากย งท จะ 

 ไดแลว  เม อไมร วสทธ ได  ดกรสาธชน 

เกษม  อันรวบรวมคณมศลเปนตนไวตาม 

เปนจรง  แมม งความบรสทธ   แมพยายาม 

อย   กยอมไมลถงวสทธ ได  ดกรสาธชน 

ทั งหลาย  เม อขาพเจากลาววสทธมรรค 

 โดยเคารพ  ขอทานทั งหลายทั งปวงผ ม ง 

วสทธ  จงตั งใจฟงวสทธมรรคนั น  โดย 

เคารพ 

เทอญ" 

ดังน  

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 305/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  304

วสทธมรรค  ท ขาพเจาปฏญญาวาจักกลาวในคาน น นั น  กเปนอัน 

ขาพเจาไดกลาวแลวดวยอรรถสังวรรณนาเพยงเทาน แล  กแลในวสทธ-

มรรคนั น 

วนจฉัยแหงมรรคทั งหลายอันตางโดยคณม ศลเปนตนเหลานั นใด  เปนวนจฉัยท ทาน 

กลาวไว ในอรรถกถานัยแหงนกายทั ง ๕ 

วนจฉัยนั นพนจากโทษ  คอ  ความปะปน 

กับวาทะแหงนกายอ นทั งส น  ขาพเจานาเอา 

วนจฉัยทั งปวงนั นมาประกาศไวเปนสวน 

มาก  เหต ใด  เพราะเหตนั น ความเอ อเฟ อ 

 ในวสทธมรรคนั น  พระโยคทั งหลายผ ม ปญญาหมดจดปรารถนาวสทธ  จงควรทา แท  แล 

[อทศกศล]

กองบญอันใด  ท ขาพเจาผ หวังความ 

ตั งอย แหงพระสัทธรรม  ไดรับนมนตของ 

ทานพระคณเจาสังฆปาละ  ผ เกดในวงศ ภกษคณะมหาวหาร  ซ งเปนฝายเถรวาทม ช อเสยงเปนวภัชวาทประเสรฐท สด  (ทาน)

เปนพระมหาเถระผ ร งเรอนมความประพฤต 

สะอาดเปนสัลเลขะ 

กอบดวยวนัยและ 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 306/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  305

อาจาระ  ประกอบ  (ความเพยร) ในการ 

ปฏบัต  (ธรรม) ม ใจประดับดวยคณม 

ขันต โสรัจจะและเมตตาเปนอาท  แลวแล 

ทาปกรณวสทธมรรคน ข น  ไดรับแลว 

ดวยเดชแหงกองบญนั น  ขอสัตวทั งหลาย 

ทั งปวง  จงถง๑ซ งความสขเถด  ปกรณ วสทธมรรคน แล  จบลงโดยพระบาล  ๕๘ 

ภาณวาร  เวนเสยซ งอันตราบในท น   ฉันใด 

ขอมโนรถทั งหลาย  ท ถงความดงามทกอยาง 

ของสัตวโลก  จงปลอดอันตราย  สาเรจ 

 โดยเรวพลัน  ฉันนั นเหมอนกัน  เทอญ 

ปกรณวสทธมรรค  จบแลว 

[คาอธษฐาน]

[คณสมบัตของพระพทธโฆสะ ๑๑ ขอ]

ขอปกรณวเศษช อวสทธมรรค  อันพระเถระผ ควรจะเรยก 

(นามตามภาษาสหล ?) วา  มรัณฆเขฏกะ๒ (แต) มนามไธย  (ช อตั ง)

ท ครทั งหลายขนานให  วา พทธโฆสะผ   (ประกอบดวยคณสมบัต  คอ)

๑. ปาฐะเปน... เธนต  เขาใจวาคลาดเคล อน  ในความเชนน   ควรเปน ... เธนต ๒. ฉบับพมาเปน  มทันตเขทกะ  ฉบับสหลเปน  โมรัณฑเจฏกะ คาแสดงคณสมบัตของพระพทธ-

โฆสะน   มอย ในทายคัมภรอรรถกถา  ดเหมอนทกฉบับ  แตคา  มรณฑเขฏกวตตพเพน  น   ม  เฉพาะ 

ในวสทธมรรคน แหงเดยว 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 307/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  306

(๑) ปรมสทธ  สทธา  พทธ  วรยปฏมณฑเตน-ประดับดวย 

ศรัทธา  พทธ  และ  วรยะ  อันหมดจดอยางย ง 

(๒) สลาจารชชวมททวาทคณสมทยสมทเตน-เดนดวยคณ 

สมทัย  มศล  อาจาระ และอาชวะ  มัทวะ  เปนอาท (๓) สกสมย  สมยนตร  คหนช โณคาหณ  สมตเถน  สามารถ 

ในการหยั งลงส ปาชัฏ  (คอวนจฉัยขอท ย งยาก) ไดท ังในลัทธฝายตนและ 

ในลัทธฝายอ น 

(๔) ป  าเวยยตตยสมนนาคเตน-ประกอบพรอมไปดวย 

ความกระจางแจงแหงปญญา (๕) ตปฎกปรยตตปปเภเท  สาฏกเถ  สตถ  สาสเน  อปปฎ-

หตาณปปภาเวน-มอานาจแหงญาณอันไมของขัดในพระสัตถศาสนา ประเภทปรยัต  คอพระไตรปฎก  พรอมท ังอรรถกถา 

(๖) มหาเวยยากรเณน-เปนนักไวยากรณใหญ (๗) กรณสมปตตชนตสขวนคคตมธ โรทารวจนลาวณณยต-

เตน-

ประกอบดวยความงามแหงถอยคาอันไพเราะเปนเลศ 

ท ความถง 

พรอมแหงกรณ  (คอเคร องทาเสยง) ทาใหเกดเสยงเปลาออกมาได คลอง 

(๘) ยตตมตตวาทนา  วาทวเรน-เปนนักพดชั นเย ยม  พดได ท ังผกท ังแก*

* ยตตมตตาวาท-พดไดท ังผกท ังแก  เขาใจวาจะไดนัยจากพระสตรในจตกังคตร  ในท น ันทาน 

ใชศัพทวา  ยตตปฏภาโณ-ผ มปฏภาณในการผก  (ปญหา) มตตปฏภาโณ-ผ มปฏภาณในการแก (ปญหา) แบงเปน ๔ ประเภท  คอ  ผ ท ไดแตผก  แกไมเปนกม  ผ ท ไดแตแก  ผกไมเปนกม 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 308/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  307

(๙) มหากวนา-เปนมหากว (๑๐) ปภนนปฏสมภทาปรวาเร  ฉฬภ  าทเภทคณปฏ-

มณฑเต  อตตรมนสสธมเม  อปปฏหตพทธน  เถรวสปปทปาน เถราน  มหาวหารวาสน  วสาลงการภเต - เปนอลังการแหงวงศของ 

เหลาพระเถระฝายมหาวหารผ เปนประทปแหงเถรวงศ มความร อันไม ของขัดในอตรมนสธรรม  ซ งประดับไปดวยคณตาง  ๆ  มอภญญา ๖ 

เปนตน มปฏสัมภทาอันแตกฉานเปนบรวาร 

(๑๑) วปลวสทธพทธนา=มความร หมดจดกวางขวาง 

ทาไวแลว  (น )จงตั งอย  ในโลก  แสดงนัยแหงวสทธมศล 

เปนตน  แกกลบตรทั งหลายผ แสวงหา ธรรมเคร องสลัดตนออกจากโลก  ไปตราบ 

เทาท แมพระนามวา  "พท โธ" ขององค พระโลกเชษฐมหาฤษเจาผ มพระจตบร-

สทธ คงท   ยังเปนไปอย  ในโลก  เทอญ 

ผ ท ไมเปนท ัง ๒  อยางกม  ผ ท เปนท ัง ๒ อยางกม เคยอานพบสรอยนามสมณศักด   (ดเหมอนของสมเดจพระสังฆราช  สา) มคายตตมตต-

วาท  น ประดับอย ดวย 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 309/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  308

เร อง 

ประวัตพระพทธโฆสะ 

(สมเดจพระวันรัต  เขมจาร  เรยบเรยงตามนัยคัมภรโบราณ)

เม อป  (พทธศาสนายกาล) นับแตกาลปรนพพานแหงพระผ ม พระภาคพทธเจาลวงแลว ๙๕๖  พรรษา  พระราชาทรงพระนามวา มหานามไดครองราชยในลังกาทวป  ไดยนมาวาในสมัยนั น  มพราหมณ-

มาณพผ หน งเกดในตระกลพราหมณตระกลหน ง  ในท ใกลโพธมณฑ (ท ตรัสร ) ในมัธยมประเทศชมพทวป๑  มาณพนั นเช ยวชาญในศลปะ 

ทั งปวงจบไตรเพท  ทองเท ยวไปตลอดคามนคมชนบทราชธานทั งหลาย 

ในชมพทวป  สมณพราหมณผ เปนบัณฑตอย ในท ใด ๆ กไปทาสากัจฉา ในท นั น  ๆ  บัณฑตอ น ๆ  ไมอาจกลาวแกปญหาท มาณพนั นถามได แตมาณพนั นแกปญหาท บัณฑตอ น ๆ ถามได  มาณพนั นครองท ังสกล 

ชมพทวปดวยอาการอยางน   จนมาถงวหารแหงหน ง  (อาศัยพักอย ใน 

บรเวณวหารนั น)

กในวหารนั นมภกษอย หลายรอยรป  ทานพระเรสตะ๒  สังฆเถระ 

๑. ทานผ ชาระบอกเชงอรรถไววา  ในคัมภรสมาลนกลาวขยายความออกไปวา  "บดาของ 

มาณพนั นช อเกส  เปนราชปโรหต  มารดาช อเกสน  เพราะเม อเวลามาณพนั นคลอดออกมา  พวก 

พราหมณบรวารมรทาสและกรรมการเปนตน  "เปลาเสยง  (แสดงความยนด) กันกกกอง  เพราะ 

ฉะน ัน  เขาจงขนานนามใหวา  โฆสะ  " บางกวาเพราะมาณพนั นเกดในหม บานโฆสคาม  จงได นามวา  โฆสะ 

(

เหนจะไดกับช อในภาษาเราวา  "

สน ัน"

น ันเอง)

๒. วาช อวาพระธรรมโฆส  กม 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 310/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  309

ของภกษเหลานั น  เปนพระมหาขณาสพไดปฏสัมภทา  (สามารถ) ย าย ปรวาท  (คอขมคาโตฝายอ น) ได  ครั งนั นตอนกลางคน  พราหมณ-

มาณพบรวรรตปาตัญชลมนตใหมบทอันสมบรณ  และเปนปรมณฑล*

พระเถระฟงเสยงพราหมณสาธยายมนต  กทราบวาพราหมณผ น มปญญา มาก  คดวาทรมาน  (คอขมและชักจงใหมานับถอพระศาสนา) ไดจะ 

เปนการด  จงเรยกพราหมณนั นมา  ถามเปรยข นวา  "พราหมณ  ใคร 

หนอ  รองเปนเสยงลา" พราหมณถามวา  "บรรพชตผ เจรญ  ทานร  เสยงรองของพวกลาหรอ" พระเถระรับวาร   พราหมณนั นจงถาม 

พระเถระในคัณฐฐาน  (คอขอท เปนปมย งเขาใจยาก) ทังหลายในคัมภร ไตรเพท  ท ังคัมภรอตหาสเปนคัมภรท  ๕  ซ งตนเองมองไมเหนนัยเลย 

ท ังอาจารยของตนกไมเหนมาแลวดวย  อันพระเถระนั น  โดยปกตกเปน 

ผ จบไตรเพทอย แลว  ซ าบัดน มาไดปฏสัมภทาเขาอกเลา  เหตนั น 

ความหนักในการแกปญหาเหลานั นจงหามแกทานไม  เพราะฉะนั น  ทาน 

จงแกปญหาเหลานั นไดในทันท  แลวกลาวกะพราหมณวา  "พราหมณ ผ เจรญ  ขาพเจาถกทานถามามากแลว  ทน จะถามปญหาทานสักขอ 

หน ง  ทานจักแกปญหาของขาพเจาหรอไม" พราหมณรับจะแก  นมนต ใหถาม  พระเถรจงถามปญหาในคัมภร  (ยมก  ตอย) จตตยมกน วา "ยสส  จตต  อปปชชต  น  นรชฌต  ตสส  จตต  นรชฌสสต 

* ปววตเตต-บรวรรค  แปลวาหมนรอบ  ปรมณฑล  แปลวาวงกลม  จะเปนวธสาธายาย 

มนตวธหน ง  ซ งเปล ยนบทมนตสอดตอกันถงปลายแลวทบตน  ราวกะวงกลมเปนรอบ ๆ ไป 

อยางพวกเราสาธยาย  อตปโส  ๑๐๘  จบ หรออยางไร ?

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 311/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  310

น  อปปชชสสต  ยสส  วา  ปน  จตต  นรชฌสสต  น  อปปช-ชสสต  ตสส  จตต  อปปชชต  น  นรชฌต*-จตของบคคลใด 

เกดอย ยังไมดับ จตของบคคลนั นจักดับจักไมเกดหรอ  กหรอวา  จต 

ของบคคลใดจักดับจักไมเกด  จตของบคคลนั น  เกดอย ยังไมดับหรอ"*

เปนตน  พราหมณมาณพไมอาจจา (ขอปญหา) ได  ไมวาบนหรอลาง 

จงเรยนถามวา  "บรรพชตผ เจรญ  น ช ออะไร" พระเถระบอกวา  "น  ช อพทธมนต  พราหมณ" พราหมณถามวา  "ทานผ เจรญ  ใหมนตน  แกขาพเจาบางไดหรอไม" พระเถระบอกวา  "พราหมณ เราใหแกผ  

ท ถอเพศบรรพชาอยางท เราถอ  จงจะได" พราหมณมาณพจงขอ 

บรรพชาเพ อตองการมนต  พระเถระใหพราหมณมาณพบรรพชา อปสมบทแลว  ใหเรยนพระไตรปฎกพทธวจนะ  ภกษรปนั น  (ตอมา)กไดเปนผ ปรากฏในโลกโดยนามวา  "พระพทธโฆสะ"

พระพทธโฆสะนั นเม ออย ในวหารนั น  ไดแตงปกรณช อญาโณทัย 

ไวในวหารแลว  เร มจะแตงอรรถกถาพระอภธรรมสังคณ  และอรรถ-

กถาฉบับนอยช ออัฏฐาสาลน  พระเถระเหนเชนนั นจงกลาวแนะนาวา "ดกรอาวโสพทธโฆสะ  ในชมพทวปน มแตพระโตรปฎกบาลเทานั น 

อรรถกถาของพระไตรปฎกนั น  และเถรวาท  (คอคาท พระเถระยค 

* อภ. ย: ๓๙/๑  นเทศและอรรถกถาอธบายโดยสังเขปวา  คาวาเกด  คออย ในอปปาท-

ขณะ  คาวาไมดับ  คอยังไมถงนโรธขณะหรอภังคขณะ  จตในท น หมายถงปจฉมจต  คอจตจต 

ของพระอรหันต  ขณะจตจตของพระอรหันตยังเปนไปอย   ช อวาจตเกดอย ยังไมดับ  เม อถงภังคขณะ 

แลว  จตจตน ันกจักดับ  จักไมมจตอ นเกดอกตอไป ฯลฯ 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 312/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  311

สังคตกลาวไวเปนแบบ ?) หามไม  แตอรรถกถาในภาษาสหลอันข นส  สังคตท ัง ๓ หน  ท พระเถระท ังหลายมพระสารบตรเปนตนทาไว  พระ 

มหนทรตรวจดกถามรรค  (ลาดเลาแหงคาท กลาวไว) แลว  (รวบรวม 

มา) แตงไวดวยภาษาสหล  ยังเปนไป  (คอยังใชกัน) อย ในสหลทวป 

แมนเธอไปท สหลทวปนั น  ตรวจดใหท ัวแลวปรวรรตมาในภาษามคธ 

เสยได  (คอแปลเปล ยนเปนภาษามคธเสย) อรรถกถานั นกจักนา ประโยชนเก อกลมาใหแกโลกทั งปวง" เม อพระเถระแนะนาอยางนั น 

ทานพทธโฆสะกเกดปตโสมนัส  กราบลาพระอปชฌายะและภกษสงฆ 

เดนทางไปถงทาเรอโดยลาดับ  ข นเรอไปพบพระพทธทัตตเถระสวน 

ทางมาท กลางมหาสมทร  ไดพดจาปราศัยกันแลว  เดนทางตอไปจน 

ถงทากรงลังกา  ในกาลนั น  พระเจามหานามครองราชยในลังกาทวป 

ทานพระพทธโฆสะไปพบภกษสงฆในมหาวหารกรงอนราธบรแลว  จงไป 

ส สานักพระสังฆปาลเถระ๑  ท มหาปธานฆระ๒  ไดฟง  (ทราบความ)

อรรถกถาภาษาสหลและเถรวาทท ังปวงแลว  กตัดสน  (ปลงใจเช อ)

วาเปนพระพทธาธบายขององคพระธรรมสามศร  จงไมส ท ประชมสงฆ ในวหารนั น  ขอหนังสอคัมภรเพ อทาอรรถพระไตรปฎก 

๑. มเชงอรรถวา  สมัยน ัน  ในอนราธบร  มพระสังฆราชแลว (ถาเชนน ัน  คาวาสังฆปาละ 

นาจะเปนนามตาแหนง  คอแทนท จะเรยกสังฆราช  เขาเรยกสังฆปาละ  แปลวาผ ปกครองสงฆ)๒. ปธานฆระ  แปลกันวา  เรอนเปนท ทาความเพยร  หลังท พระสังฆปาละอย คงจะใหญกวาเพ อน 

จงเรยกมหาปธานฆระ 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 313/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  312

เพ อทดสอบสมรรถภาพของทาน  ภกษสงฆจงใหคาถา ๒ บท๑ 

แลวกลาววา  "ทานจวงแสดงความสามารถในคาถา  ๒ บทน   เรา 

ทั งหลายไดเหนความรถของทานแลว  จะมอบหนังสอคัมภรให ทั งหมด" ทานพทธโฆสะดบาลพระไตรปฎกและอรรถกถาของพระ-

ไตรปฎกนั นแลว  ไดรวบรวมแตงปกรณช อวสทธมรรคข น 

ครานั น  เทวดาจะประกาศความมฝมอของทานใหปรากฏไปใน 

มหาชน  จงแสรงบันดาลหนังสอคัมภรฉบับ  (ท ทานเขยนเสรจแลว)

นั นใหอันตรธานไปเสย  ทานจงเขยนข นใหมอกจบหน ง  เทวดาก 

บันดาลใหอันตรธานไปอกเลา  ทานกเขยนข นอกครั นท  ๓  (พอ 

เสรจแลว) เทวดากนาหนังสอ  ๒  จบนั นมาถวายคนใหในขณะนั น  จง 

เกดเปนหนังสอ  (วสทธมรรค) ๓ จบข นในครั งนั น๒ ทานพทธโฆสะ 

หอบหนังสอท ัง ๓  จบไปมอบแดภกษสงฆ  ภกษสงฆใหอานหนังสอ 

ท ัง ๓  จบดวยกัน  ความผดเพ ยงในหนังสอ ๓  จบนั น  โดยคัณฐะ  (คอ 

ขอขอด) กด  โดยอักขระกด  โดยบทกด  โดยพยัญชนะกด  โดยอรรถ 

กด  โดยเกณฑกอนหลังกด  โดยวาทะท ังหลายมเถรวาทเปนตนกด โดยพระบาลท ังหลายกด  มไดมเลย  ไดยนวา  เม อคัมภรวสทธมรรคท ัง 

๓ อันทานพระพทธโฆสะทาเสรจอยางนั น  เทวดาทั งหลายไดพากัน 

๑. คาถา ๒ บทไหมไมปรากฏ  แตคาถาท ทานนามาเปนบทต ังแตวสทธมรรคน   กบทเดยวเทาน ัน 

คอคาถา สเล  ปตฏาย...

๒. ทานไมเลาใหตลอดวา  คัมภรวสทธมรรค ๓ จบน ัน  เวลาน ยังอย หรอเปลา  ถาเลาแต 

เพยงวา  ทานแตงเสรจแลวยังมอตสาหะจาลองข นอก  ๒  จบดวยตนเอง  ในเวลาอันรวดเรวเปน 

อสังขารก  กอัศจรรยในความมฝมอหนักหนาอย แลว 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 314/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  313

ทาสาธการ๑  สมัยนั นภกษหลายพันชมนมกันอย ในมหาวหาร เหนการ 

มหัศจรรยนั นแลว  ตางกช นชมใหสาธการ  บอกปาวกันเซงแซไปวา "น พระโพธสัตวเมตไตรยมา  (เกด) ไมตองสงสัย"๒ 

ฝายพระเจาแผนดน  ไดทรงสดับขาวนั น  กพรอมดวยราชบรพาร 

เสดจออกจากพระนครไปยังมหาวหาร  ทรงมนัสการพระสงฆแลว  ทรง 

นมัสการทานพทธโฆสะ  นมนตรับภกษา ณ  เรอนหลวงเปนประจา จนกวาการแตงคัมภรพระธรรมจะเสดจ ทานรับนมนตโดยดษณภาพ 

ภกษสงฆเหนความสามารถของทานแลว  จงมอบหนังสอพระ 

ไตรปฎกบาล กับทั งหนังสออรรถกถาสหลใหทาน  ทานรับเอา หนังสอคัมภรท ังหมดไปพักอย ท ปราสาท  (คอเรอน ๒ ชั น ?) หลังหน ง 

มช อวา  ปธานฆระ  ทางเบ องทักษณแหงมหาวหาร  ปรวรรคอรรถกถา 

สหลท ังหมด  ทาเปนอรรถกถาพระไตรปฎกในภาษามคธอันเปนมล 

ภาษา  (คอภาษาเดม)

กอรรถกถาสหลนั นม ๓ ภาค  คอ  มหาอรรถกถา ๑  ปจจรย-

๑. เทวดาท ร จักสาธการในงานเชนน   กตองเปนเทวดานักปราชญ  สวนเทวดาท ไมประสประสา อะไร  อยางดกพลอยรองสาธไปกับเขาเทาน ันกระมัง 

๒. ไมนาไปเหมาใหทานเปนพระเมตไตรยลม  ๆ  แลง ๆ เลย  นาคดวา  คนท ไมเปนพระ-

เมตไตรยแลว  จะทางานอยางน ไมไดกระน ันหรอ  ทพระอบาล  พระอานนทหรอแมพระมหนทร ทานกไมใชพระเมตไตรยสักหนอย  ทานยังจาพระธรรมวนัยมาสังคายนาไวเปนคัมภรบาลใหญโต 

กวาคัมภรอรรถกถาเปนไหน ๆ  ผ จะทาอรรถกถากตองอาศัยบาลน ันแหละเปนหลัก  ไมเชนน ัน 

จะไปทาอรรถกถาของอะไรเลา  ปลอยใหทานเปนมนษยพเศษในตัวทานเองโดยไมตององเทวดา โดยไมตององพระโพธสัตวจะสนทดกวา 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 315/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  314

อรรถกถา ๑  กรนทอรรถกถา ๑ 

อรรถกถาท ไดข นส มหาสังคต  พระมหนทรนามาแตงไวใน 

ภาษาสหล  ช อวา  มหาอรรถกถา เรอนแพมอย หลังหน งมช อในภาษาสหลวาปจจรยะ  อรรถกถา 

ท การภกษนั งประชมกันทาท เรอนแพนั น  ช อ  ปจจรยอรรถกถา 

มวหารแหงหน งช อ  กรนทเวฬวหาร  อรรถกถาท การภกษนั ง 

ประชมกันทาในวหารนั น  ช อกรนทอรรถกถา วาทะท พระเถระปางกอนมพระเถรกาจารย  (อาจารยชั นผ ใหญ ?)

เปนตน ถอเอานัยพระบาลแตงไว  ช อเถรวาท 

ชั นแรก  ทานพทธโฆสะปรวรรตกรนทอรรถกถาจากภาษาสหล 

ทาอรรถกถาพระวนัยปฎก  ช อสมันตปาสาทกา  ในภาษามคธแลว ตอ 

นั น  ในพระสตตันตปฎก  ปรวรรตมหาอรรถกถาจากภาษหลตั งเปน 

อรรถกถาทฆนกาย  ช อสมังคลวลาสน  เปนอรรถกถามัชฌมนกายช อ 

ปปญจสทน เปนอรรถกถาสังยตนกาย  ช อสารัตถปกาสน  และเปน 

อรรถกถาอังคตรนกาย  ช อมโนรถปรณ*  ตอนั น  ในพระอภธรรมปฎก 

ปรวรรตปจจรยอรรถกถาจากภาษาสหล  ตั งเปนอรรถกถาปกรณธัมม-

สังคณ  ช ออรรถสาลน  ในภาษามคธ  เปนอรรถกถาปกรณวภังค  ช อ 

สัมโมหวโนทน  และเปนอรรถกถา ๕ ปกรณ  ช อปรมัตถทปน ทานพทธโฆสะ  ไดทาอรรถกถาสหลท ังหมดใหเปนอรรถกถา 

* ไมกลาวถงอรรถกถาขทกนกายเลย  จะเปนวาในเวลานั น  ขทกนกายยังมไดสงเคราะห 

เขาในพระสตตันตปฎกหรออยางไร ?

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 316/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  315

พระไตรปฎก  ในภาษามคธอันเปนมลภาษาดังกลาวมาฉะน   อรรถกถา นั นแล  ไดนามาซ งประโยชนเก อกลแกชาวประเทศอ นทั งปวง  (สบมา)

เม อการปรวรรตอรรถกถาพระไตรปฎกสาเรจลง  กไดเกดแผน 

ดนไหว  (เปนอัศจรรย)*  อรรถกถาพระไตรปฎกท ทานทาดังกลาวมาน  ปหน งทเดยวจงเสรจ 

ครั นเสรจแลว  ทานพทธโฆสะปรารถนาจะไดไหวพระมหา-โพธ  จงกราบลาภกษสงฆกลับไปชมพทวปนั นแล 

สังคหคาถา 

อน ง  ในเร องประวัตพระพทธโฆสะน   พระบรพาจารยในสหล 

ทวปครั งกระโนน  ไดกลาวคาถารวมความไวดังน  เม อ  (ศาสนายกาล) แตปรนพพานแหงพระสัม-

พทธเจาลวงแลว  ๙๕๖  พรรษา  พระเจามหานาม 

ทรงครองราชย ในลังกาโดยทศพธธรรม  พราหมณ-

มาณพผ เกดในบานใกล โพธมณฑ  เปนผ ร วทยา 

และกระบวนศลปะ 

จบไตรเพท 

เจนจัดลัทธ 

เช ยว 

ชาญวาทะทั งปวง  มความตองการจะใชวาทะ  จง 

เท ยวโตวาทะไปในชมพทวป  จนมาถงวหารแหง 

หน ง  ตอนกลางคนปรวรรตปาตัญชลมนตร ใหมบท 

อันสมบรณเปนปรมณฑลด 

* ไหวขนาดไหน  ถาไหนจรง  คงเปนเพยงร สกสะเทอน ๆ เทาน ันกระมัง 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 317/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  316

พระมหาเถระองคหน งช อเรวตะ  ในวหารนั น 

ทราบชัดวา  "สัตวผ น มปญญามาก  เราทรมานได 

จะด" ทานจงกลาวเปรยวา "ใครหนอร ความเปนเสยง 

ลา" พราหมณมาณพถามทานวา  "ทานร ความใน 

เสยงรองของพวกลาหรอ " เม อทานรับวาร   จงยัง 

ทานใหลงส ลัทธของตน  (คอเอาลัทธของตนมา ถามทาน ?) ทานกแกขอท ตนถาม  ๆ  ได  ท ังช  ขอท ผดพลาดไดดวย  ครั นทานเตอน  จะถามบาง)

กอนญาตใหทานยังตนใหลงส วาทะของทานบาง 

(ทานถามแลว) ไม  (อาจ) แกความหมายแหงบาล มหาอภธรรมแกทานได  จงถามวา  "น เปนมนต ของใคร" ทานบอกวาเปนมนตของพระพทธเจา จงขอทาน  ทานบอกวา  "เราจะใหพทธมนตนั นแก คนท ทรงเพศอยางเรา" พราหมณมาณพนั น  อัน 

บพเหต  (คอกศลในปางกอน) ท ังหลายเตอน (ใจ)

แลว  จงบวชเพ อตองการมนต  เธอไดอปสมบท 

แลวกเรยนพระไตรปฎก  ภายหลังกเลยถอเอาพระ 

ไตรปฎกนั นวา  น เปนเอกายนมรรค  (ทางดาเนน 

อยางเอก  ประเสรฐกวาลัทธเกาของตน) (ตอมา)ทานเปนผ ปรากฏ  (เดน) ดังดวงไฟ  ดังดวงจันทร ดังดวงอาทตย  ซ งไดพยากรณกลาวแกธรรมอันลก 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 318/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  317

แกสัตวทั งปลายละมายพทธพยากรณ  ทานจงได นามวา  พทธโฆสะ  เพราะโดงดังไปในพ นแผนดน 

แมนพระพทธองค ๑ 

 ในครั ง  (อย ท วหาร) นั น  ทานมความร  ไดแตง 

ปกรณช อญาโณทัยไว ในวหารนั น  แลวแตงอรรถ-

กถาธรรมสังคณ ๒  เร มจะแตงอรรถกถานอยช อ 

อรรถสาลน  พระเรวตเถระเหนเชนนั น  จงบอกวา ปกรณท นามาท   (ชมพทวป) น   มแตพระบาล 

อรรถกถาหาม ไม  อาจรยวาทตาง ๆ ก ไมมเชนกัน 

แตอรรถกถาเปนภาษาสหลลวน  ท พระมหนทรผ  ทรงปรชาญาณ  ตรวจดกถามรรคท  ไดข นส งสังคตทั ง 

๑. ทานแปลคา  "พทธโฆสะ" วา  กลาวธรรมละมายพทธพยากรณ  และวาโดงดังแมนพระพทธ-

องค  เชนน   ฟงแลวอดอัดใจเตมท  ถาใหขาพเจาแปล  จะขอแปลวา  "พระโฆสะของพระพทธเจา"เพราะทานช อโฆสะ  และเดมทานเปนคนของพราหมณ  เม อกลับใจมานับถอพระพทธศาสนาแลว 

จงเตมคา  "พทธ" เขาหนาช อ  เพ อใหปรากฏวาเด ยวน ทานเปนคนของพระพทธเจาแลว 

หรอถา "โฆสะ" ไมใชช อเดมของทาน  เปนช อท ผ อ นขนานใหตามคณสมบัตของทาน  กแปล 

วา  "ผ โฆษณาธรรมขอพระพทธเจา" หรอวา  "ผ ประกาศธรรมของพระพทธเจาใหกกกองไป"

กได  ฟงแลวหายอดอัดใจ  และทาใหนกเส อมใสในองคทานมาข นดวย 

พดแลวพดเถอะ  ไมมประวัตตรงไหนสองแสดงวาทานเปนพระอรหันตแลวสักแหง  แลวจะไป 

๒. ในตอนประวัตวา  ปรารภ คอเร มจะแตง 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 319/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  318

๓  ครั ง  นับถอเปนคาท พระสัมมมาสัมพทธเจาทรง 

แสดงไว  และพระเถระมพระสารบตรเปนตนรอย-

กรองไวแลวแตงข นไว ในภาษาสหล  ยังเปนไปอย   ในสหลทวป  เธอจงไปท สหลทวปนั น  ตรวจด อรรถกถาสหลนั น  แลวปรวรรตไว ในภาษามคธเสย 

 ได  อรรถกถา  (ท ปรวรรต) นั น  จะนามาซ ง 

ประโยชนเก อกลแกชาวโลกทั งปวง 

เม อพระเถระบอกเชนนั น  ทานผ มปญญามาก 

กเส อมใส ออก  (เดนทาง) จากวหารนั น  มาถง 

(สหล) ทวปน  ในรัชกาลพระราชาพระองคน แหละ 

ทานมาถงมหาวหารอันเปนท อย ของสาธภกษทั งปวง 

 ไปส มหาปธานฆระ  ไดฟงอรรถกถาสหลและเถร-

วาทะโดยตลอดจากสานกพระสังฆปาละแลว  กตัด 

สนวาน แหละเปนพระพทธาธบายของพระธรรม-

สามศรแท  จงนมนตสงฆ ในวหารนั นมาพรอมกัน 

แลวกลาววา  "ขอทานทั งหลายโปรดใหหนังสอ 

คัมภรทั งหลายแกขาพเจาเพ อจะทาอรรถกถา" สงฆ จะทดสอบปญญา*  จงใหคาถา ๒ บทแกทาน  กลาว 

วา  "ทานจงแสดงความสามารถของทานในคาถา ๒ 

บทน   เราทั งหลายเหนความสามารถของทานแลว 

* ปาฐะพมพไวเปน  สต  เขาใจคลาดเคล อน  ท ถกจะเปน  มต 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 320/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  319

จงจะใหหนังสอทั งหมด" ทานจงรวบรวมพระไตร-

ปฎกพรอมทั งอรรถกถาโดยยนยอ  แตงปกรณ 

วสทธมรรคข นในมหาวหารน เอง  ครั นแลวจง 

นมนตสงฆผ ฉลาดร พระสัมพทธธรรมใหประชมกัน 

ณ  ท  ใกลมหาโพธพฤกษ  (ลังกา) ปรารภจะให อานปกรณวสทธมรรคนั น  ( ใหสงฆฟง)

เทวดาทั งหลายจะประกาศความมฝมอของทาน 

 ใหปรากฏในมหาชน  จงกาบังหนังสอนั นไวเสย 

ทานกทาข นใหมอก ๒ ครั ง ๓ ครั ง  เม อนาหนังสอ 

มาจะใหอานในครั งท  ๓  พวกเทวดากเลก  (กาบัง)

วางหนังสออก  ๒ จบ  (ท กาบังไว) ใหพรอมในท นั น 

ครั งนั นภกษทั งหลายอานหนังสอ  (วสทธมรรค)

๓ จบนั นดวยกัน  ความผดเพ ยนกันโดยคัณฐะกด  โดยอรรถกด  โดยเกณฑกอนหลังกด  โดยเถรวาท 

ทั งหลายกด  โดยบาลทั งหลายกด  โดยบททั งหลาย 

กด  โดยพยัญชนะทั งหลายกด  ม ไดมเลยใน 

หนังสอ  (วสทธมรรค) ทั ง ๓ จบนั น 

ครั งนั น  สงฆช นชมยนดกันเปนพเศษ  บอก 

ปากันเซงแซ ไปวา  "ทานผ น คอพระเมตไตรย  (มา เกด) ไมตองสงสัย" จงมอบหนังสอคัมภรพระ 

 ไตรปฎกพรอมทั งอรรถกถาให 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 321/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  320

ทานอย  ในวหารอันเปนบอเกดแหงคัมภร  เปน 

ท  ไกลความเก ยวของ  (กับความอ น) ปรวรรตอรรถ-

กถาสหลทั งหมดในครั งนั นมาในภาษามคธ  อัน 

เปนมลภาษาของอรรถกถาทั งปวงนั น  อรรถกถา (ท ทานปรวรรต) นั นก ไดนามาซ งประโยชนเก อกล 

แกประชมชนทกภาษา  พระอาจารยชั นเถระทั งปวง 

(นับ) ถออรรถกถานั นแมนพระบาล ครั นเม อกจท พงทาถงซ งความสาเรจแลว  ทาน 

กกลับไปชมพทวป  เพ อจะไหวพระมหาโพธ  (ท  (ส ปรโลก) ตามกรรม 

พระเจาหมานามทรงครองแผนดน  ๑๒ ป ทรงทาบญหลายอยางตางประการแลว  กเสดจไป 

(ส ปรโลก) ตามกรรม 

ฝายพระเถระพทธโฆสะ  ครั นทาอรรถกถาพระ 

 ไตรปฎก  ทาประโยชนเก อกลแกสัตวโลกเปนอัน 

มากแลว  อย  ไปจนตลอดอาย  ก ไปส ดสตเทวโลก 

แล 

คาถาตอไปน   พระธรรมไตรโลกาจารย  เขมจาร  เรยบเรยง 

ประวัตพระพทธโฆสะน   ขาพเจาเรยบเรยงตาม 

นัยท กลาวไว ในคัมภรสัทธัมมสังคหะ  และในคัมภร 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 322/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  321

มหาวงศ โบราณ  วญชนผ  ใครจะทราบขอท แปลก 

ออกไป  (จากท ขาพเจาเรยบเรยงมาน ) กพงทราบ 

 ได ในคัมภรนั น  ๆ  ตามควร  คอในพทธโฆสนทาน 

บาง  หรอในวังสมาลนบาง  ในปกรณวเศษ  ช อ 

ญาโณทัยบาง 

กแล  บญมหรรณพอันขาพเจาทั งหลายไดแลว 

ดวยการชาระปกรณวสทธมรรคมาเพยงเทาน   ขอ 

เทวดาทั งหลายทั งปวง  จงอน โมทนาบญนั น  เพ อ 

ความสาเรจแหงสมาบัตทั งปวงเถด  ขอสัตวทั งหลาย 

จงรักษาศล  เจรญจตภาวนาดวยศรัทธา  และจง 

ขอสัตวทั งหลายผ ตองทกข  ตงนรทกขดวย  ผ  ตองภัย  จงนรภัยดวย  ผ ตองโศก  จงนรโศกดวย 

และสาธชนทั งหลาย  จงถงซ งความบรสทธ   เทอญ.

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 323/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  322

คาแถลงตอนจบ 

ของผ แปล 

ถาการท ไดมโอกาสสนองคณบคคล  หรอสถาบันท มคณแกตน 

นับวาเปนโชคดของมนษยอยางหน งไซร  ขาพเจากเปนคนมโชคดดวย 

ผ หน ง  ดวยวาขาพเจามโอกาสไดทางานสนองพระคณมหากฏราช-

วทยาลัย  ซ งเปนบอเกดความร ธรรมและบาลของขาพเจาตั งแตตนมา เปนช นเปนอันถง ๒ ครั งแลว 

ครั งแรก  เม อขาพเจาสอบ ป.ธ. ๙  ไดใหมเอ ยม ปลายพ.ศ.

๒๔๖๙  กไดรับงานสนองพระคณมหากฏราชวทยาลัยทันท  คองาน 

ชาระคัมภรอัตถโยชนาแหงสมันตปาสาทกาอรรถกถาพระวนัย  ซ งใช เปนค มอนักเรยนบาล  ป.ธ. ๗  และ ๘  ครั นนั นชาระไปสงเรยงพมพ ไป  นับไดวาไมมวันหยด ๓ ปจงเสรจ  (เร มงายอาย ๒๖ เสรจอาย ๒๘) โดยมเจาคณสมเดจพระพทธโฆษาจารย  (าณวโร) พระอปช-

ฌายะเปนผ กากับ 

ครั งน   เม อขาพเจาพนราชการโดยเกษยณอายแลว  มโอกาส 

เขามารับใชสนองพระคณมหากฏราชวทยาลัยเตมท   กไดรับมอบงาน 

อันหนักย งกวาครั งแรก  คองานแปลคัมภรวสทธมรรค  ในขณะท ยัง 

มไดลงมอแปล  ขาพเจาไปเย ยมอาจารยคณพระธรรมนเทศทวยหาญ 

(อย  อดมศลป ป.ธง  ใน ร. ๕) เลาใหทานฟงวาไดรับมอบใหแปล 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 324/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  323

วสทธมรรค  ทานถามทันทวา  "มหาเมฆจะแปลไดตลอดร" กเรยน 

ทานวา  "มฎกาเปนค มอ  คงจะพอคลาแปลไปได" ทานถามอกวา "ฎกาวสทธมรรคนะ  มหาเมฆจะอานออกร" เรยนทานในขณะนั นวา "ยังไมไดจับอาน" ท ทานถามเชนน จะหมายความวากระไร  กพอคด 

"เหนได  ในสมัยท ทานเรยนนั น  คัมภรวสทธมรรคและฎกายังจารกอย  ในใบลานดวยอักษรขอม  ย งทวความยากและความย งเปนหลายเทา ทานประจญมากอนแลว 

เม อเร มแปลนั นเปนปลาย  พ.ศ. ๒๕๐๖ ขาพเจามงานของมหา-

มงกฏ ฯ  อย แลวอยางหน ง  คอบรรยายวชาพระสตรในสภาการศกษา ฯ 

อย มาทานมอบใหอกอยางหน ง  คอเปนบรรณาธการวารสารธรรมจักษ จงเปนงานประจา ๓ อยาง  งานจร  (โดยมากเปนงานแปล) มอกตาง 

หาก  ตองแบงเวลาทาแมกระท ังกลางคน  งานแปลวสทธมรรคจงทา ไดสัปดาหละไมเกน ๓ วันกท ังยาก  ไมมวันหยดเหมอนกัน 

ในการแปล  ความม งหมายหลัก  กเพ อใหเปนค มอนักเรยนภาษา บาล  เพราะคัมภรวสทธมรรคเปนหลักสตรประโยค ป.ธ. ๘ และ ๙ 

พรอมกันนั น  กพยายามเกลาสานวนใหทานท เปนนักศกษาหาความร พอ 

จะอานเอาความไดดวย  แตวาอรรถและพยัญชนะลางขอลางอันไมขาว 

พอจะแปลและเขยนลงไปไดทันท  และสานวนบาลกเปนอยางสานวน 

บาล  (หรอจะวาสานวนทานพระพทธโฆสะกได) ผ ไมค นสานวนของ 

ทาน  ยอมเขาใจยากอย บาง  ดวยเหตน   ขาพเจาจงพยายามเพ มเตมเสรม 

ความลงเลบไว  และวนจฉันอธบายขยายความตามนัยฎกาและอัตโนมัต 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 325/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  324

เปนเชงอรรถไว  มแทบทกหนาไป  ไมใชอวดดทาเลนสนก  เชงอรรถ 

ลางขอใชเวลาคดเขยนเปนคร งคอนชั วโมงกม  ท ังน กดวยหวังใหเกด 

ประโยชนแกทานนักเรยนนักศกษามากท สด  เทาท ความร ความสามารถ 

ของขาพเจาจะใหได  อกประการหน ง  กดวยคดวาเปนการเสนอความ 

คดเหนท พอเปนประเดน  แดทานผ ร ท ังหลาย  จะไดชวยพนจพเคราะห ใหไดอรรถและพยัญชนะท พสทธ  ความควรแกคัมภรวเศษวสทธมรรค 

ตอไปดวย 

ความร ความสามารถของขาพเจา  กเปนอยางทานอาจารยคณพระ 

ธรรมนเทศทวยหาญเปนหวง  คอไมมากนักสาหรับท จะทางานยากช นน  จงตองศกษาไป  ปรกษาไป  แปลไป  ดวยตั งกตกาแตตนเองวา  "ถา ตนเองไมเขาใจ  หามเขยนลงไปเปนอันขาด" การแปลจงชะงักบอย ๆ 

จนปรวตกไปวาจะตายเสยกอนแปลจบ  ตองตั งอธษฐานทกวัน  ขอให แปลจบกอนจงตาย  เวลาท ทาเลากถกจากัดดังกลาวมาฉะน   จงเน นมา ถงปท  ๑๐ จงจบได  (เร มงานอาย ๖๑ จบอาย ๗๑)

วสทธมรรคแปลน   มหามกฏ ฯ  แบงพมพเปนตอน ๆ ในงาน 

นั น  ๆ ตอน ๑  (สลนเทศและธดงคนเทศ) ไดพมพเปนปฐมวาระ 

เน องในงานพระราชพธชนมายสมมงคล  พระบาทสมเดจพระเจาอย หัว 

องคพระบรมอปถัมภกของมหามกฏ  ฯ  เจรญพระชนมายครบ ๓๖ เสมอ 

สมเดจพระบรมชนก  เม อ พ.ศ. ๒๕๐๘  ตอนจบน ซ งเปนตอนท  ๖ 

ไดพมพเปนปจฉมวาระ  ในการพระราชทานเพลงศพพระธรรมดลก 

(จนทปโม) ซ งทานเคยเปนหัวหนาแผนกตารามหากฎ ฯ  มานาน 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 326/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  325

เปนปจโจปการสมควรแกสมัยใน  พ.ศ. ๒๕๑๖  น   เปนการประจวบ 

โอกาสเหมาะพอดทเดยวท ัง ๒ วาระ 

บัดน   ขาพเจายังชวตอย   ร สกบันเทงใจท จะไดทางานของ 

พระคณมหากฏ ฯ  ตอไปอก 

ราชปตถมภ โต  มหา- มกฏราชวทยาลโย 

จร  ตฏต  สาธน  ธมมวทยากโร  สทา จงมหากฏราชวทยาลัย  ในพระบรมราชปถัมถ จงตั งอย ตลอดกาลนาน  เปนบอเกดแหงธรรมวทยา 

แกสาธชนทั งหลายทกเม อ  เทอญ.

นาวาอากาศเอก  เมฆ  อาไพจรต 

กมภาพันธ ๒๕๑๖ 

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 327/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  326

ปจฉมกถา แผนกตารามหากฏราชวทยาลัย 

อปกรณการศกษา  คอตาราเรยน  เปนปจจัยหลักสาคัญในการ 

ศกษาจะขาดเสยมได  เม อยังเปนนักเรยนกาลังเรยนภาษาบาลหรอ 

ภาษามคธอย   ไดประสบปญหาขอขัดของเก ยวกับตาราเรยนแผนกน  ท ยังไมม "เผดจ" ครบทกชั นทกประโยค  คอหลักสตรท เปนภาษาบาล หรอภาษามคธ  ยังไมมแบบประกอบท แปลเปนภาษาไทยไวครบทกชั น 

จงทาความลาบากใหแกครและนักเรยนตลอดมา  มความคดคานงอย  

เสมอดวา  ทาอยางไรตาราเรยนของคณะสงฆไทยแผนกน   จงจะมแบบ 

ประกอบครบบรบรณทกชั น  และไดตั งใจไววา  ถาตนเองเรยนสาเรจ 

แลว  ไดมหนาท เก ยวของกับเร องน   จะอทศกาลังทกอยางเทาท มอย  แปลหลักสตรคอตาราเรยนท เปนภาษาบาลหรอภาษามคธ  เปนภาษา ไทยใหมครบทกชั นทกประโยค  อันจะเปนคณประโยชนแกครและ 

นักเรยนตลอดถงผ ใครตอการศกษาท ัวไป  เม อไดมามหนาท เก ยวของ 

กับแผนกตารามหามกฏ ฯ  ตามท ตั งใจไว  เม อไดเร มดาเนนงานในเร องน  โดยไดนาเร องการแปลกหลักสตรเปรยญ  ท เปนภาษามคธเปนภาษาไทย 

ท ังหมด  เขาส ท ประชมกรรมการกองตารามหามกฏราชวทยาลัย  โดย 

มเจาพระคณสมเดจพระญาณสังวร  ผ อานวยการมหามกฏ ฯ  ซ งเวลา นั นดารงสมณศักด ท   พระสาสนโสภณ  เปนประธานกรรมการ  และ 

กรรมการทกทานตางกมความเหนชอบเอกฉันท  จงไดตั งอน-

7/21/2019 ( )

http://slidepdf.com/reader/full/-5695cf301a28ab9b028cfd32 328/328

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒ (ตอนจบ) - หนาท  327

กรรมการข นคณะหน ง  ใหมหนาท ชวยกันแปลหลักสตรท เปนภาษา มคธเปนภาษาไทย  และตรวจทานชาระพมพเปนแบบประกอบการ 

ศกษาเลาเรยนวชาแผนกน สบไป 

อนกรรมการคณะน ไดลงมอแปลอภธัมมัตถวภาวนกอน  ตอมา แปลสมันตปาสาทกา  ภาค ๑-๒  และวสทธมรรค  ภาค ๑-๒-๓  ตกลง 

วา  หลักสตรเปรยญประโยค ๓ ถงประโยค ๙ แปลเปนไทย  คอ  ธัมม-

ปทัฏฐกถาแปล  มังคลัตถวภาวนแปล  ฉบับของมหากฏ ฯ  มครบ 

บรบรณ  ถงแมการแปลแตละเร องแตละสานวนจะมขาดตกบกพรอง 

อย บาง  กเปนธรรมดาของการทางานครั งแรก  จะใหสมบรณทเดยวทา ไดยาก  หวังวาทานผ ร ท ไดพบเหนขอบกพรองนั น  ๆ จะไดชวยปรับปรง 

แกไขใหสมบรณในคราวพมพครั งตอไป 

อน ง  ปกรณวสทธมรรค  เปนหนังสออธบายธรรมะท สขมคัมภร-

ภาพ  ยากท ังศัพทและสานวนโวหาร  และยังมเร องเก ยวกับลัทธ  จารต 

ประเพณตาง  ๆ  ยากแกการวนจฉัยช ขาด  ดังท ไดปรารภไวในคานา วสทธมรรคแปลภาค ๑ ตอน ๑ นั นแลว  คณะอนกรรมการจงยกราง 

วสทธมรรคแปลท กรรมการแปลไวใหเปนหนาท อาจารยเมฆ อาไพจรต 

(น.อ. เมฆ  อาไพจรต ป.ธ. ๙) รับไปดาเนนการแตผ เดยว  สานวน 

แปลวสทธมรรคท ังหมด  ตั งแตตอน ๑ จนถงตอนจบน   จะวาเกด 

จากสตปญญาการคนควาและวรยะอตสาหะของอาจารยเมฆท ังนั นกวาได นอกนั นกเปนเพยงท ปรกษาชวยเหลอเทานั น