در ایران معاصر های شهریمیدانایجاد بررسی عوامل عدم توجه به

2، افسون مهدوی*1علی فرساد

(Alifarsad.art@gmail.com) دانشجوی کارشناسی ارشد دانشگاه آزاد اسالمی کرمان. ،علی فرساد -1

(Afsoon_mahdavi@yahoo.com) دانشگاه آزاد اسالمی کرمان. عضو هییت علمی ،افسون مهدوی -2

چكیده

هدف از این نوشته نگاهی بر چگونگی و شكل گیری میدان به عنوان مرکز ثقل شهرها در جوامع انسانی است. به

گسیختگی و هرج و مرج اتفاق افتاده خصوص میدان ایرانی که به دلیل عوامل بسیاری در کالبد و عمكردش از هم

نیحاکم بر ا یاسیس لیدال دان،یم یجا فلكه به ینیگزیجا لیاز قب یبه عوامل قیتحق نیدر چارچوب ااست.

یمدرن، اضافه شدن فضا یشهرساز یمعمار یبا الگو ابانیو توجه به ساخت خ رانیبه ا تهیموضوع، ورود مدرن

با .میکنیاشاره م توجعی به ساخت میدان، به عنوان بازیگران اصلی در بی(رهی)پارک، پاساژ و غ دیجد یجمع

کنیم تا بلكه تاثیری تفسیری سیر اتفاقاتی که بر این فضای شهری حاکم بوده است، را بررسی می-نگاهی تحلیلی

ها فرهنگ و ایرانی به این مهم گذاشته باشیم و بتوانیم با معماری به عنوان ظرف زندگی انسان بر نگاه جامعۀ

ای آگاه سوق دهیم.افكار آنها را در جهت ساختن جامعه

میدان، فلکه، شهرهای ایرانی. های کلیدی:واژه

مقدمه

شهری فضاهای این ترین مهم از میدان .است اجتماعی پیچیده روابط وجود امروز شهری زندگی ویژگی ترین مهم از

قوی، احتمال به"( 13:3811 کریر،)کریر راب قول به. بود اجتماعی زندگی این گیریشكل بستر دیرباز از که است

ابانخی گیریشكل از ترپیش خیلی ".بود میدان برد، کار به شهری فضای از استفاده برای انسان که تمهیدی اولین

میدان که این از فارغ. کرد می ایفاء زمان آن شهری زندگی در را اصلی نقش که بود میدان باستان روم دوران از مدرن،

برخوردار باالیی اهمیت از امروز دنیای در آن شناخت ، بالعكس یا کرد پیدا نفوذ شرقی شهرهای به غربی شهرهای از

است. اما این نوشته به دنبال آن نیست تا به پیچیدگی های آن مفهوم شناخت ، پدیده هر تحقق الزمه که چرا است

بر ان شده که به عواملی تاریخی و اجتماعی میدان بپردازد بلكه با بررسی کلی میدان و علل وجودی فضاهای جمعی

که مستقیم و غیر مستقیم باعث بی توجهی به ساخت این عنصر شهری ارزشمند که در طول تاریخ این مرز بوم بسیار

مورد توجه بوده بپردازد تا بلكه به روند تغییر رویكرد شهرسازی در شهرهای ایران گامی بردارد.

بازار و دانیکارکرد م یرضاخان ونیزاسی( و مدرنیتی)جهان شمول سمیورسالیونی رفتنیگفت با پذ توانیم نیهمچن

مدرن به طور کامل اجرا نشده است. یشهرساز یالگو ینیجهان ب نیبا ا کیدئولوژیبا مخالفت ا یکمرنگ شد ول یسنت

میدان« plateia»و در زبان یونانی « platea»و « placea»، در التین به صورت «place»در زبان فرانسه قدیم به صورت « place»واژه

، در دویچ میانه به «plaza»، اسپانیایی «plassa»، کاتاالنی «piazza»گزارش شده است. همچنین در زبان ایتالیایی به صورت

طه، جا وآمده است. این واژه عالوه بر میدان به مفهوم فضا، اتاق، محو« platz»و در در زبان آلمانی به صورت « plaetse»صورت

است. غیره

به مفهوم سرهم کردن و جمع آوردن است. « ageirein»از زبان یونانی به مفهوم فضای باز یا میدان مأخوذ از واژه « agora»واژه

های خود در آن جمع می شدند. در جایی بود که در آن رومیان باستان برای تشکیل جلسه یا برگزاری گردهمایی« forum»و واژه

.رفته استتین این واژه به مفهوم فضای باز، فضای عمومی و جایگاه بازار به کار میزبان ال

های شهری که هدف اصلی از ایجاد آنها به وجود آوردن مکانی برای پیاده روی، نشستن، غذا خوردن، گفت و گو و تماشای نمیدا

وابطی، احداث شود. دستگاه مدیریت شهری باید زمینه های محیط اطراف است، می توانند در هر فضای باز، با رعایت معیارها و ض

،رددگمی شهروندان برای روانی آرامش نتیجه در و داشتنی دوست فضایی ایجاد موجب کالنشهرها در ویژه به که، ایجاد این فضا را

عقب برابر در تجاری و اداری بلند هایساختمان سازندگان امر، این تخقق برای یافته توسعه کشورهای از برخی در. آورد وجود به

رهنگامد ویژه به فضاها این شوندمی مند بهره اضافی تراکم درصدی از پذیرد،می انجام پالزا ایجاد هدف با که همکف طبقه در نشینی

کاری آنان میگردد،گیرد و موجب افزایش بهره وری ها مورد استفاده قرار میز سوی کارکنان شاغل در دفاتر این ساختمانا ناهار صرف

های اخیر بر توسعه پارک ها و سایر که در سالنآگیرد. اما در کشور ما با و با این که در مراکز خرید مورد استفاده مراجعین قرار می

فضاهای باز شهری توجه زیادی شده، در این خصوص نیز اقدام موثری انجام شده است و ما کمتر شاهد این فضای پویا در ساختار

شهرهایمان هستیم.

شکل فعالیت و کار محیط در روابط این از بخشی .است اجتماعی پیچیده روابط وجود امروز شهری زندگی ویژگی ترینمهم از

ماعیاجت رشد در شهری فضای بنابراین .یابدمفهوم می شهری فضاهای در اجتماعی تعامالت قالب در آن از زیادی بخش ولی گیردمی

می تعریف اجتماعی های گیرد، هاله می شکل اجتماعی که برخوردهای است ها مکان این در .کند می ایفاء مهمی نقش شهروندان

های ناهنجاری بروز سبب تواند می مناسب شهری فضای وجود عدم بنابراین .شود می تجربه جمعی زندگی کارهای و ساز و شود

.شود شهرها در اجتماعی

توانمی ایران کهن شهرهای به گذرا نگاهی با که است آن در اجتماعی های تجمع و پیاده نقش اهمیت میدان، مشخصه ترین مهم

که کندمی یاد میدان عنوان به را وسیعی باز فضاهای ،(1835831) زاده سلطان. دریافت شهری هایمیدان در را مشخصه این وجود

ارتباطی، کارکردی دارای و داشتند قرار هاآن تقاطع محل در یا هاراه کنار در و بودند معین کمابیش یا محصور ایمحدوده دارای

مطرح ار هاییمیدانچه زادهسلطان میادین این کنار در. بودند مزبور کارکرد چند یا دو از ترکیبی یا نظامی ورزشی، تجاری، اجتماعی،

ار هاآن یزد، و کاشان نایین، قدیم، تهران مانند شهرها از برخی در و بودند مسکونی هایمحله درون ارتباطی فضاهای که کند می

هک طوری به شود می اطالق میدان برای مفهوم این هم غربی کشورهای در که جاست این جالب .خواندند می نیز حسینیه یا تکیه

ورمحص و پیاده صورت به و دارند جای شهری فشرده فضاهای قلب در که کندمی تعریف فعالیت تجمع هایمکان را میادین لینچ

و شوندمی مردم مختلف هایگروه جذب باعث که هستند هاآن با ارتباط در یا هاخیابان حاشیه در پرتراکم های ساختمان میان

.کنندمی مهیا اجتماعی تعامالت برای را الزم امکانات

فادهاست متوجه کنیممی سیر تهران میادین در که زمانی است، شرق و غرب نظران صاحب میان مشترک ،که میدان از مفهوم این با

تهداش را میدان یک خصوصیات که نیستند فضاهایی ،( هانامکان شاید یا)ها مکان این که چرا .شویم می میدان کلمه از نادرست

.باشند

با. شد سنتی نظام تدریجی فروپاشی باعث" که دهدمی نسبت رضاخان دوران را به تحوالت این ریشه( 1832881) پاکزاد

به جدید ای پدیده محورها، تقاطع محل در شهرها کشیدن صلیب به با دوره این های کشی خیابان شهر، در خودرو حضور افزایش

"کنند. می نرم پنجه و دست آن نتایج با ما شهرهای همۀ امروزه که کرد ایجاد را فلکه نام

اهمیت میدان

همچون نشانی ازلی وجود داشته که سرنوشت « میدان»به نام « مرکزی»ها و کشوری، همواره تاکنون در هر تمدناز ادوار گذشته

رقم خورده است. برخی از حکمای چینی اعتقاد داشتند که سرنوشت مردم و تمدن « آنجا»حکومت، مردم و تاریخ یک سرزمین در

میالدی ساخته شده و دروازه شهر ممنوعه و محور شهر پکن در 51 رناست که در ق« تیان آنمن»چین در گروی سرنوشت میدان

.است« ساحت مقدر»

کرد سوزی آنها را تهدید میهای چوبی که خطر آتشمیالدی بر روی خانه 51روسیه که به دستور ایوان سوم در قرن « میدان سرخ»

و اجتماعی شهر مسکو و کشور روسیه تبدیل شود.با دیدگاه و آرمانی نوگرایانه ساخته شد تا به مرکز نمادین سیاسی

های مهم دیگری هست که یادآور حضور تاثیرگذار میادین در حیات اجتماعی عالوه بر این دو میدان که به آنها اشاره شد نمونه

شناختی یا و روانجوامع قدیم و جدیدند. برای ایفای نقش هر یک از این میادین نقطه آغازی هست و گاه بنا به دالیل اجتماعی

یوند ماند پسیاسی ممکن است جایی نو سربرآورد و جایگزین میادین یا اماکن گذشته شود. آنچه در حافظه تاریخی مردم باقی می

وقایع تاریخی با چنین اماکنی است: میدان التحریر )اإلسماعیلیۀ(؛ قاهره، مصر. میدان شهدا )ژاله(؛ تهران، ایران. میدان استقالل؛

، اوکراین. میدان شهدا )سبز(؛ طرابلس، لیبی. میدان ترافالگار؛ لندن، انگلستان. میدان لوءلوء؛ بحرین. میدان تقسیم؛ استانبول، کیف

غیره. ترکیه. میدان اتحاد؛ نیویورک، امریکا. میدان پالزادال )اسکالو(؛ مکزیک. میدان حمص؛ دمشق، سوریه و

شهرهای ایران بعد از اسالم، تا زمانیکه شهرسازی از لحاظ ورود مفاهیم تازه، غریبه و مطالعه شهر از دوران کهن، به خصوص

گسستن از ارزش های گذشته خود قرار نگرفته است، گویای آن است که همواره میدان نیز همچون دیگر اندام های موثر و کارکردی،

جوقیان به بعد شروع به تثبیت خود کرد و در دوره صفویه به که میدان از دوره سلدر حیات جاری شهر، حضوری موثر دارد به طوری

مفاهیم عمیق و کارآمدی در معماری و شهرسازی رسیده و در دوران قاجار به نهایت نقش خود دست یافته است، اما رفته رفته نقش

برد.ر نیز در بالتکلیفی مطلق به سر میهای میانی دوره پهلوی هویت خود را از دست داده و در دو دهه اخیبازد تا جایی که از سالمی

درکی که اکنون از میدان وجود دارد همانی است که در ذهن همگان و به طور یکسان از تقاطع چند خیابان که فضایی در میانه آن

ا انسان، قولی بگیرد و هیچ ارتباط معبرای تفکیک حرکت سواره پدید آمده و با ترکیبی از پوشش گیاهی، آب نما و فواره شکل می

سازد. میدان بدون حضور موثر و امن انسان و به منظوری معین معنی خارجی حرکت انسانی و حضور معنی دار انسان برقرار نمی

ها نه دارای معنی است، نه موثر است و نه امن.ندارد و حضور انسان در این فضای میانی تقاطع

و عملکردهای مختلفی به خود گرفته است. گاهی به صورت مکانی برای عرضه های مکانی و زمانی نقشمیدان بر حسب ضرورت

کاال بوده و زمانی فضایی حکومتی و دیوانی و یا مذهبی داشته است و در دوران معاصر بسیاری از عملکرد های کالسیک آن به بنا ها

.اجتماعی دوران گذشته را از آن انتظار داشت توان عملکردهای گوناگونمنتقل شده است و به علت وضیعت و موقعیت فعلی، نمی

ها با فرهنگ ساکنان شهرها و پیشینه شهرها مغایرت ها ظاهرا زیاد نمایان نیست. اما اگر طراحی میداناز لحاظ آموزشی نقش میدان

را به افراد جامعه داد. از این های زیادی توان آموزشهای فرهنگی ساکنان شهرها استفاده شود مینداشته باشد یا در طراحی از جنبه

میزان تاثیرگذاری میدانی با تندیس یکی از بزرگان اهل علم و ادب مانند رو از منظر آموزشی نقش میدان ها غیرقابل انکار است.

ن یک اهای تزئینی به یک اندازه نخواهد بود. بر این مبنا پرداختن به زیبایی ساختمسهروردی و یک میدان با درخت نخل یا سنگ

های مختلف در طراحی یک میدان منظور نظر قرار گیرد.میدان کافی نیست بلکه باید جنبه

شهری که دارای پشتوانه تاریخی و فرهنگی طوالنی است، اما میدان های ایجاد شده در آن چیزی از هویت کالبدی شهر و

بین گذشته و امروز در شهر وجود دارد که شهر را از پشتوانه گذارد، یعنی فواصلی آموزش و فراگیری تاریخچه شهر به نمایش نمی

خود دور کرده و شکل بی روحی را به شهر بخشیده است. هر میدان یک فضای موقتی و دنیوی و یک پدیده کالبدی و اجتماعی

ساخته شود و یک ها یک میدان باید در خور هویت یک شهراست. به عقیده آلدروسی با وجود مسائل مختلف در طراحی میدان

شهر خوب باید از ساختارهای خوبی نیز برخوردار باشد. از این رو در ایجاد میدان ها باید از هنر معماری به نحو خوب بهره گرفت و

با ادغام گذشته و امروز طرحی نو در خور یک شهر ارائه کرد که هویت خاص شهر را به نمایش گذارد که هم نشانگر ساختار خوب

ها به موارد اساسی توجه فیت برای شهر و هم نمایشگر علت وجودی یک شهر باشد اما متاسفانه امروزه در طراحی میدانو با کی

.شودنمی

میدان در گذر زمان

جهان هایی همچون نقشه که از ساخت میدانساندتغییراتی ر به را ما و کرده حرکت و زمانه دوران حرکت با ما میدان طراحی

. خان کرمان، میدن توپخانه تهران، به ساخت فلکه های امروزی با پایین ترین کیفیت فضایی ممکن تن داده ایماصفهان، گنجعلی

. بنابراین به صورت بپذیریم هم را این شدیم ناچار و پذیرفتیم آنرا حواشی و اسباب و ا تجددام کند تغییر نمیخواستیم هـم ما شاید

پردازیم که همین عوامل به شهرسازی ما نیز رخنه کرد.ات میدان در اروپا میاجمالی به عوامل تغییر

دوران دومـی رنـسانس، اولی که کرده؛ گذر عمومی تغییرات مهم مرحله سه از حاضر عصر به کهن دوران از تحول در اروپایی شهر

.است صنعتی داری سرمایه آخری و تجاری داری سرمایه

کنـیم فـرض کالسیک الگوهای و طراحی مفاهیم به بازگشتن و یافتن معماری، هایمیراث بازشناسی دوران عموما را رنسانس اگر

آن سـازنده عناصـر از اییافتـه تحـول و تـازه ترکیب ظهور و شهری طراحی در اساسی تغییرات وقوع صحنه باید را بعدی دوره دو

تجـاری داری سـرمایه نظام استقرار از ناشی سیاسی و اقتصادی تحوالت شاهد اروپا بعد به میالدی شانزدهم قرن حوالی از. دانست

.میشود شروع اندور همین در نیز تجدد به وسطی قرون از اروپایی شهر گذار مسیر واقع در و بود

: مینویسد مامفورد

".متمرکزاند و مستبد حکومتهای روحانی و دنیوی حافظان اینان بود، ساالری دیوان و ارتش نوین سیستم این بازوی دو "

دولتی دسـتگاه اقتدار ساالران دیوان. میخواستند را الشکل متحد مستقیم، هایخیابان شهر بر سلطه و نمایی قدرت برای نظامیان

وبرپا وجـود ابـراز پـی در شـهر سـطح در کـه دیگـری مهـم نیروی اما. طلبیدندمی را باشکوه و متمرکز هایساختمان قالب در

در را اشـراف قـصرهای حیـاط طرح عادی شاهد تکرار شهروندان. بود پا نو داری سرمایه بود فضایی استقرار و تغییر کردن

تزیین گوناگون هایمجسمه و ها فواره با که را میادینی و پهن، بلوارهای و درخت پر خیابانهای آمـدن پدیـد عمـومی، پـارکهـای

.شدند بود، شده

کلیسای و شهرداری بنای تقابل و میداد، نشان را میدان بر طراح کنترل و نظم که هابام ممتد وخط جـانبی فضاهای مراتب سلسله

از حرکت در اروپا الگوی دوران گذار گیری فضایی شکل این. قدرتمندان وابسته بود تصمیم به کـه میـدان سوی دو در مرکزی

.دارد انعکاس وضوح به پاالدیو و آلبرتی کارهای در که بود خیابان -میدان سوی به بازار -میدان

و خیابان نبود، بازار یک در دنیا کاالی عرضه جوابگوی سنتی طرح و داشتند نیاز شهر سطح در خود کاالهای نمایش به تاجران

کـاربردی حیطه از را بازار عملکرد و افتاد اتفاق جدید کشیهای خیابان که بود نگونه بدی. بود الزم گوناگون هایفروشگاه امتداد

.کرد خارج میدان

هـای نـابرابری افـزایش کنـار در بـود اروپـایی هـایملت رقابت روزافزون ملزومه که حاکمه، طبقات در نظامیان نفوذ و کثرت

و مردمـی تظـاهرات بـا مقابلـه به نیاز. بود پاریس جمله از اروپایی مهم شهرهای طراحی تجدید در مهمی عامل اجتماعی،

.ساخت ناگزیر را امری آن سنتی بافت تخریب و کالبدی دگرگونی شهر این در شهروندان طغیان و آشوب بر دولت اسـتقرارکنترل

تبعـات اقتـصادی ها، میدان ها و بلوارهـایش را انقـالب صـنعتی صـنعت و اما روابط شهری و شکل پاریس مدرن، خیابان

یاند. در اینجا خلق یک میدان مدرن بیش از آنکه تالشی برای حفظ ارتباط بـا مفهـوم طراح تجارت و اجتماعی آن تعیین کرده

باشد محصول برقراری ارتباط نوین بین حکومت و جامعه روابط مدنی، مالحـضات کـاربریهای را،بازار میدان سنتی، فوروم و آگو

.به کنترل نقاط عمده شهری با توپ و تفنگ امنیت بوده است نظامی و نیاز

جز به شهروندان تجمع از که بود مدرن گرایی علم وظهور کلیـسا قدرت افول میافزود محیطی دگرگونیهای این شتاب بر آنچه

وستد داد عرصه را جدید بلوارهای در عریض روهای پیاده بـر مـشرف مغازههای و کاسته؛ مذهبی اماکن اطراف در یکشنبه روزهای

.بود گردانیده شهری خردهفروشان فعالیت و

آن سوی فرا و شهر سطح در را تغییرات رونـد توسعه، این با ارتباط در جمعی، نقلیه وسایل تکامل و المللی بین تجارت توسعه

نقاط دیگر از مدرن کشتیهای با کاالهاینادرش که شود تغذیه بندری از میتوانست حتی شهر بازار اینک. بخشید سابقهبی شتابی

نیز دوچرخه حتی و آهن راه عمومی، هـای درشکه خصوصی، های کالسکه مثل شهری، نقلیه وسایل. شدمی رسانده آن به جهان

کرده گسترش شهرها و ارتباط محالت را ایفـا مهـم پیش از بیش نقشی حومه و شهر اکناف و اطراف به شهروندان رساندن در

سهل تر ساختند.

لزوما دیگر جدید فضای این.است شده متولد مدرن، آن،میدان بطـن در و گرفتـه شکل تحوالت مجموعه این میان در مدرن شهر

دنیـای به شهر اصلی دسترسی تالقی در و آمده پدید مردم انبـوه و تـاجران و عابـدان و تجمع زایـران نیاز اثر بر که نیست محلی

های عظیم، طاق های حاکمه، جایی که یادماناما جاییست برای نمایش و خودستایی نظام .باشـد واقـع هـا حـصار از بیـرون

.شوندای برای تحسین وتماشا میهایی که فضا را پر میکنند وعرصهها و فوارههـای واهـی، حـوضهـا ومجسمهنـصرت

. است شده گذاشته طـراح عهـده بـه مطلـوبش عملکردهای انتخاب الاقل شده، دگرگون تمامی به نگوییم اگر میدان، مفهوم اینک

سنتی دیگـرعملکردهای کـه دارد آنـرا قدرت و است آزاد بخواهد که را عملکردها از یک هر تشدید و تاکید گزینش، در که طراحی

.کنـد فرض رفته میان را از

به جای میدان در شهرهاجایگیری فلكه

های دیگر ، نیاز روانی انسان به زندگی اجتماعی و برقراری روابط با انسان«شهر»گیری دانیم که یکی از دالیل شکلو بیش می کم

همچنین این ای برخوردار است. ها در شهر، از اهمیت ویژهرو، وقوع تعامالت اجتماعی و برخوردهای رودرروی انسانبوده است. از این

ها در شهر، به عنوان عاملی تهدیدکننده برای انسان و تحدیدکننده روابط انسانی و شود خودروها و عرصه حضور آننیاز سبب می

( و فلکه Squareطور مختصر ماهیت میدان )رو بهها اهمیت پیدا کند. بر این اساس، در یادداشت کوتاه پیش فضای حضور انسان

(Round aboutم )درآمدی برای بیشتر اندیشیدن و اهمیت دادن به این فضاهای مهم شهری باشد.رور شده تا پیش

تگی ندارد آن بس شناختی میدان، به مقیاس و اندازهکند که کارکرد کالبدی و رواننویسندة کتاب شهر و میدان تأکید می پاول زوکر

اند. در عین حال که برای تجمع مردم و برقراری تعامالت اجتماعی فراهم کردهو در واقع این فضاها با هر اندازه و مقیاس، جایی را

شوند و تنش و نگرانی حاصل از هجوم رفت و آمدها و این فضاها، پناهگاهی برای مردم در برابر رفت و آمدهای گذری محسوب می

ای فراخ که محل برخورد اجتماعی تعریف کرد: عرصه توان میدان را چنینبدین ترتیب، می دهند.ها را کاهش میازدحام شبکه خیابان

اما فلکه، طرح و هاست.ها، رفتارها و حضور پیادهها، کارکردها، فعالیترودررو و مکان تبلور حیات مدنی، عرصه تجمع انواع کاربری

یاده جایی ندارد. با توجه به پیشنهاد اوژن هنارد برای تسهیل حرکت خودروها بوده که در آن، خودرو عنصر مسلط است و انسان پ

شود. در حقیقت فلکه، تنها فضایی برای حرکت ها نیز افزوده میافزایش روزافزون تعداد خودروها و بر اساس نیاز، هر روز به تعداد فلکه

مل و مشارکت شوند، تعاهرگز موفق به ایجاد تجمعی بارور نمی -های خودروبه واسطه ویژگی-ها خودرو است و از آنجا که سواره

که غیره، های اجتماعی، ملی وها و مراسم، تجمع ارزشگیری خاطرات جمعی، برپایی جشندهد؛ و شکلاجتماعی در فلکه روی نمی

امکان بروز در فلکه را ندارند. ،گیرددر میدان به واسطه حضور پیاده صورت می

های این مکتب به حدی ( دانست. اندیشهModernism)توان حاصل گسترش مکتب تجدد حضور پررنگ فلکه در شهر را می

فراگیر بود که در زمان کوتاهی سراسر دنیا را تسخیر کرد. توجه خاص و بیش از حد آنها به خودرو به عنوان عاملی نویدبخش برای

عناصر شهری برای حکومت دورانی جدید، بسیاری از ابعاد شهرسازی و معماری را تحت تأثیر قرار داد. بر این اساس، تمام اجزا و

آرایش یافتند. -و حذف انسان-تر خودرو بر شهر و شهروندان تر و قطعیگسترده

اند. حاصل پیروی از این اصل، پیدایش صدها طور مطلق دنبال کردههای خود همیشه اصل نامتمرکز بودن را بهتجددگراها در طرح

به انسان توجهیتخریب کامل محیط طبیعی در دنیای امروز بوده است. نتیجه این بی ها کیلومتر اتوبان ومیلیون چرخ خودرو، میلیون

های وقوع و بروز تعامالت اجتماعی، افزایش بزهکاری، و در مقابل، توجه بیش از اندازه به خودرو، باعث مرگ حیات شهری، محو عرصه

شهر و شهروندان شده است.های دیگر بر آلودگی محیط زیست و وارد آمدن بسیاری صدمات و آسیب

همانطور که گفته شد، جنبش تجدد و تحوالت ناشی از آن، به بروز تغییرات شگرفی در ساختار و روح شهرها انجامید. برای نمونه،

لبدی و کارا به عنوان یک عنصر فلکه-شود میدانرسد مینظر میها باز شناسیم. حتی بهها را از فلکهتوانیم میدانامروز دیگر نمی

نقش ماا اندشده ساخته فلکه کارکردی الگوی با اغلب که فضاهایی. شناخت رسمیت به شهرها در -شترگاوپلنگ–کارکردی جدید

ند و نه فلکه.هست میدان نه فلکه، هم و هستند میدان هم اند؛پذیرفته هم را میدان

توانند به خوبی نقشاجتماعی و فرهنگی ما باشند و همچنین نمیتوانند تمام و کمال پاسخگوی نیازهای روانی، این فضاها نمی

کنند. نمونه بارزی از این اختالط، میدان ونک تهران است که به عنوان فلکه احداث شده اما به مرور کارکردی ترافیکی خود را ایفا

نقش جهان اصفهان است که به مرور به فلکه و میدان مشابه میدان یافته و اکنون دچار اختالل عملکرد و ماهیت است. نمونه دیگر،

فلکه تبدیل شد. این اختالل، سردرگمی شهروندان و حتی اهل فن را هم به همراه دارد.-سپس به میدان

رغم پیدایش وسایل جدید ارتباطی، در جامعه حاضر توجه به این نکته ضروری است که امروزه مردم به واسطه نیاز روانی و علی

الت های زندگی ماشینی، مشکها، محدودیتعالوه فشارهای روانی زندگی شهری، آلودگیا دیگران را ببینند و دیده شوند. بهشوند تمی

نیاز شهروندان به حضور پیاده در فضایی امن، آزاد و به دور از خودروها را بیشتر کرده است. این همه در حالی غیره. نشینی وآپارتمان

را نادیده گرفت. از این رو، توجه به نیازهای آن و توان آنناپذیر از زندگی امروز تبدیل شده و نمیری جداییاست که خودرو به عنص

تأمین و مدیریت صحیح فضاهای مورد نیاز خودروها نیز از اهمیت قابل توجهی برخوردار است.

ها و ود میدانشگونه که تصور میآن»نوین را باور کنیم که گذار مهندسی شهرسازی اکنون باید این گفته اینهارد باومایستر؛ بنیان

ای فهها و فضاهای باز، وظیاند... گشوده نگهداشتن میدانفضاهای باز یک چیز تجملی نیستند، بلکه برای سالمت جسم و روح ضروری

«.است در برابر طبقات متوسط و فرودست

ها به فضاهایی با کارکرد میدان نیاز دارد. فضایی که افراد آزادانه آن ر، در کنار فلکهرسد شهر امروز بیش از هر زمان دیگبه نظر می

های جاری در آن شده یا را برگزینند، در محیط امن و راحت آن حاضر شوند، با سایر مردم ارتباط رودررو برقرار کنند، وارد فعالیت

ی پیرامون هاگر رفتارها و فعالیتاز اندکی در فضا به راحتی بیاسایند، نظارهفعالیت و رفتار جدیدی را به جریان درآورند، در صورت نی

خان کرمان است. از آنجا که جملگی این رفتارها نمونه این فضا، میدان تاریخی گنجعلی خود باشند، گروه و اجتماع تشکیل دهند و...

قابلیت تحقق و بروز کامل ندارند، کمبود میدان در -ای شهریهها یا خیابانمانند پارک-ها در هیچ فضای مشابه دیگر و فعالیت

.شودشهرها به خوبی احساس می

سیاست و فضای جمعی

میدان سیاسی جایی است که درون آن، کنشگران درگیر ، دست به رقابت با یکدیگر بر سر محصوالت سیاسی، مسائل، برنامه ها،

چار تقلیل یافته اند و نا« مصرف کننده»د که شهروندان عادی در آنها به موقعیت یک تحلیل ها، تفسیر ها، مفاهیم، وقایعی می زنن

.به انتخابی هستند که امکان اشتباه در آن به همان میزان افزایش می یابد که آنها از مکان تولید )سیاست( فاصله می گیرند

تمان سیاسی و از همین طریق محدود کردن حوزه آنچه بنابراین می توان گفت که میدان سیاسی در واقع با محدود کردن حوزه گف

می توان از لحاظ سیاسی به آن اندیشید، تاثیر سانسور کننده دارد. این تقلیل دهندگی میدان سیاسی را صرفا به فضایی محدود

ضع که در آن مو می کند که گفتمان باید در آن تولید و بازتولید شود، یعنی در چارچوب یک پرسمان سیاسی به مثابه فضایی

گیری های می توانند به صورت عملی در همان میدان به تحقق درآیند، یا به عبارت دیگر فضایی که در آن موضع گیری های صرفا

انجام گیرد. مرز میان آنچه از لحاظ بر اساس ضوابطی که از لحاظ جامعه شناختی برای ورود کنشگران به میدان الزم بوده است،

ا ناگفتنی، قابل اندیشیدن یا غیر قابل اندیشیدن تصور می شود، برای هر طبفه از غیر سیاست مدارن، بنا بر سیاسی گفتنی ی

روابطی تعیین می شود که میان منافع به بیان در آمده این طبقه و قابلیت بیان این منافع بنا بر ضمانت هایی که موقعیت آن طبقه

آن داده است، وجود دارد.در روابط فرهنگی و از آن طربق سیاسی به

ای با احمد طباطبایی در باب میدان توجه کنید:به مصاحبه

غیره.التغییر و لولو ، های التحریر،میدان ها شروع شدند،نقالبهای عربی اغلب از میدانا

ها چیست؟دهی به این انقالبها به عنوان فضایی معمارانه در شكلاز نظر شما نقش میدان

این اجتماع در تعامل مردم با یکدیگر کنند،تعریف خودش را دارد؛ به این معنی میدان جایی است که در آن مردم تجمع می میدان،

هایی چون چوگان و نوروز را های مذهبی و بازیبه عنوان مثال در میدان نقش جهان اصفهان مردم مراسم و آیین گیرد.صورت می

اما امروز میدان نقش جهان کرد،های رسمی خودش را برگزار میزمان حاکمیت و حکومت نیز آیینکردند و همدر گذشته برگزار می

میدان را به خود اختصاص یتا حدود زیادی نقش خودش را از دست داده و علتش هم فضای سبزی است که بخش مهمی از عرصه

نامیم در واقع فلکه هستندهای ایران که میدان میبیشتر میدان امروزه داده است و دیگر کاربری یک میدان را به مفهوم واقعی ندارد.

مثل میدان فردوسی تهران که تنها محل که فقط برای عبور و مرور وسایط نقلیه کاربرد دارند و نه در جهت زندگی اجتماعی مردم،

است. (گره ترافیکی)گردش اتومبیلها

کنار تکیه گذرانند.زندگی خود را مثل خرید و فروش و مبادله در آن میدر حقیقت میدان جایی است که مردم بخشی از وجوه

ها برای گفتگو و صحبت و گذراندن گاهی است که طی روز محل تجمع پیرمردها و بخشی از روز نیز جوانبزرگ شهر زواره میدان

به عنوان یک فضای زندگی شهری در تواندر حال حاضر معنای واقعی میدان را می شوند.در آن جمع می اوقات فراغت و غیره

کرد. میادین محله نارمک مشاهده

شهری است در گذشته این عملکرد یعنی فضایی جهت اجتماع رسمی و غیر رسمی را بعضی ی فضای میدان مهمترین فضا در عرصه

یهتکی هبه طور مثال امروز اها.ها و فضاهای وسیع داخل تیمچه و سرتکیه از فضاهای دیگر شهر برعهده داشتند؛ مثل صحن مساجد،

اول محرم و اوقاتی خاص مکانی جهت انجام یمیوه و محصوالت دیگر است اما در دهه یتجریش در بیشتر اوقات سال محل عرضه

یابد.مراسم مذهبی مردم مثل اجرای تغزیه و عزاداری تغییر شکل می

کشورهایی که انقالب رخ داده است میدان مفهوم اصلی خود را که در امروزه در ساختار شهری در اروپا و خاورمیانه و همچنین

مسلمان و ادیان دیگر در یک مساله مشترک به این مفهوم که مسیحی، داراست. بیشترین ظرفیت را برای حضور و عرض اندام است،

تواند محل برگزاری جشن نوروز مفهوم میدان می اند.برای ابراز عقیده خود دور یکدیگر جمع شدهدر میدان به عنوان مکان مناسبی

بر گیرد. ها و مراسم مذهبی تا اعتراض و بیان گفتمان اجتماعی را درو آیین

اند؟های اخیر بودهنمادهای معماری موثر در انقالب ها،توانیم بگوییم این میدانآیا می

مردم نه تنها .کنندیدر زمان انقالب اسالمی نیز مردم در میدان آزادی تجمع م هری میدان بهترین جای تجمع است.در فضای ش

در سایر کشورها نیز میدان را باید محل دهند.کنند؛ بلکه برای اعتراض نام آن را نیز تغییر میاز این میدان برای تجمع استفاده می

های مختلف در نظر گرفت. قوام و قبیلهتجمع مردم آن شهر یا کشور با ا

ای محل مناسبی برای ارائه چنین مسالهتواند میاستبدادی و اجتماعی است به طبع میدان ها ضدکنیم که اعتراضوقتی اعالم می

را تا نظر خودکنند ها تجمع میمردم در میدان کشورهای با موضوع مطرح شدهدر آید.این رابطه متقابلی است که پیش می .باشد

اعالم کنند.

ن تیان آهای کشورشان در میدان در چین نیز دانشجویان برای اعتراض به سیاست در انقالب شوروی مردم در میدان تجمع کردند.

شود.در واقع میدان مکانی مخصوص این حوادث است و محل عرضه عقاید اجتماعی محسوب می تجمع کردند.من

در حال حاضر کاربری کمتری در این هها مثل میدان آزادی که در گذشته محل تحوالت بسیاری بودی میدانالبته باید گفت که برخ

ها در آن دیگر مکان مناسبی برای تجمع مردم نیست مگر اینکه میدان را خالی از نظر دارد؛ چون با سبزه کاری و گردش ماشین

اتومبیل کنند.

کنید؟معماری خاورمیانه و شمال آفریقا را چطور ارزیابی میها روی هنر و تاثیر این انقالب

هر .شوددر شهر خودمان وقتی انقالب مشروطه اتفاق افتاد میدان توپخانه که محل تجمع مردم بود به میدان بهارستان منتقل می

یعنی ود.رته به سوی فضای باز میای که به سوی همگرایی و دموکراسی در فضاهای اجتماعی پیش برود بالطبع از فضاهای بسجامعه

میدان تیانآنمن در چین چنین کارکردی داشت. در واقع جایی که مردم جمع شوند.

زوال ساخت میدان و توجه به ساخت خیابان)مدرنیزاسیون( ورود مدرنیته

مختلفی مانند ادبیات و شعر و هنر نمود تاریخ ورود مدرنیته به ایران به دوره قاجار باز می گردد. این مدرنیته در عرصه های

یافت. شهر نیز از این جریان بر کنار نبوده و چهره اش دگرگون شد. این دگرگونی با تکوین فضاهای جدیدی در بطن شهر به

و وقوع پیوست و تلفیقی از سنت و مدرنیته را در عرصه آن رقم زد. فضاهایی چون خیابان و راستۀ تجاری، میدان، تماشاخانه

این مدرنیته در شهر عناصری چون تراموای اسبی، سنگفرش خیابان، چراغ برق معابر همه حکایت از مدرن شدن شهر ایرانی دارد.

امروز تحوالن رخ داده در فضاهای شهر تهرانِ روزگار قاجار را با نام سبک تهران در معماری و تهران پا به عرصه وجود نهاد.

نیز را اروپا مدرنیته همزمان اما کند، می مطرح شهرسازی در اصفهان مکتب امتداد در را خود هک سبکی شهرسازی می شناسیم.

جهان نقش با شباهث بی که میدانی. دید تهران توپخانه میدان در توان می را تلفیق این نمونه ترین گویا. پذیردمی خود در

باروک تبعیت کرده و به جای عناصر سنتی، پدیده های مدرنی را جایگزین می و رنسانس میادین تناسبات از اما نیست، اصفهان

کند. در جستجویی که برای تشکیل این پرونده انجام شد، آشکار شد که تا کنون دربارة تحوالت فضاهای معماری و شهری در

نیست و گویا این دوره مهم تاریخ دوره مذکور پژوهش های انگشت شماری صورت پذیرفته است. سخنی از سبک تهران در نوشته

فضا به دست فراموشی سپرده شده است.

تمرکز قدرت رضاخانی را مرکبی از اصالحات پایین به باال ناامید شده بود، جنبش تجددخواهی در ایران که با شکست مشروطیت،

ود و قانون؛ منبع مالی و مجری. دیوانساالری هایش دید. تجددخواهی اقتدارگرا برای نوپردازی نیازمند طرح بمناسب برای خواست

بلدیه را فربه کرد تا شهر طراحی شده جای شهر ارگانیک را بگیرد که این را پهلوی در شهرسازی برای پاسخگویی به این نیازها،

بوم ش فکری اصولگرا،ماندگی. این چنین بود که شهرسازی نو به پشتوانه نظری چهار گرایالزمۀ تجدد می دانست و آن را نماد عقب

برد: تهران زدگی،نوواره و نوپردازانه در عمده بالد مملکت به اجرا درآمد. هر نگرش در مقام اجرا از بیان معماری خاصی بهره می گرا،

یابان،خ سبک کالسیک اروپا ومعماری مدرن. شهرسازی اینک زبانی نو برای محاوره برگزیده بود. واژگان شهری چون گرایی،باستان

های ملی در واژه نامه شهرسازی ایران دستخوش تغییر ها و پارکشرکت کارخانجات، مدارس، ادارات، تجهیزات شهری، بازار، فلکه،

الگوی بی،های صلیشدند. این مفاهیم با گرامری متفاوت سامان یافتند. دستور زبان جدید شهرسازی بر این اصول بنیان یافت: خیابان

انگاری بافت کهن. طبیعتا مردم نیز درمقام مخاطب متون شهری جدید،بندی و فرسودهمنطقه توسعه شطرنجی، نوزدهم اروپا، قرن

خوانشی متفاوت از شهر در ذهن خود داشتند که این نشانگر دگرگونی سیمای شهر در دوره مورد مطالعه است

سنّتی نیز داد و گاهی به همین منظور در مراسم عزاداریر سنّت نشان میسلطنت خود را فردی طرفدا رضا خان که در ابتدای

ان،نویسندگ و همدستی برخی از سیاستمداران، را آشکار کرد و با همفکری کرد پس از چندی نیّات تجدّدطلبانه خویششرکت می

به مل ارتش درصدد برآمد تا تغییرات فراوانی را کهدستگاه متمرکز اداری و با پشتیبانی کا متنفذین و ثروتمندان و نیز به مدد قدرت

به اجرا درآورد نظر وی برای پیشرفت و مدرن کردن جامع الزم بود،

که با الگوهایی آمدند و جایگزینی آنهامی نظر کهنه و پوسیده هدف نهایی از این تغییرات چیزی نبود جز حذف سنتهایی که به

شدند.بخش و غیر قابل انعطاف تلقی میحیات که مدرن، الگوهایی شد.میهیچ تغییری از غرب وارد بی

ها شرط الزم برای تعامل مثبت و فعال بین سنت و مدرنیته در این دوره همانا بطئی بودن تحوالت و از جمله محدود بودن مهاجرت

ود. پذیر کرده بساختاری شهر و محله را امکانای و کنترل شده در نظام و گسترش تدریجی کالبد شهری بوده که تغییرات مرحله

ای از روند توسعه شهری و دگرگونی فرصت و مجالی که در این دوره برای معماران و شهرسازان پیش آمد، تقریبًا دیگر در هیچ دوره

در الگوی سکونت و معماری مسکن کشور تکرار نشد.

های مختلفی تشکیل شده است، هویت ناشی از آن )هویت شهری( سیستمای چند وجهی و سیستمی است که از زیرخود پدیده شهر

نیز باید هم در معنای عام آن و هم متکی بر عناصر ساختاری متشکله آن، تعریف شود. از طرف دیگر چون هویت بازنمود ذهنی از

ه توان برای شیئی یا پدیدانی میشود. لیکن زمپدیده عینی است لذا هویت هر پدیده از دو جزء اساسی عینی و ذهنی تشکیل می

ان هویت توهویت قایل شد که آن عامل عینی باعث بروز برانگیختگی )بازنمود( ذهنی مشابه در ذهن گروه معینی شود. بنابراین می

ل. پدیده گسست در خاطره جمعی یا هویت تاریخی بنظر معلو را بازنمود ذهنی مشابه پدیده عینی از سوی گروه معینی دانست.

است:دوگانهعوامل

کند.الف( پدیده عینی دستخوش تغییرات اساسی و ساختاری شده، بطوریکه بازنمود واحدی را در ذهن گروه ایجاد نمی

گردد. در هر دو حالت گسست در ب( گروه همبسته دستخوش تغییر شده است، بطوریکه از بازتولید انگیزش ذهنی مشابه عاجز می

کندهای پراکنده، گسیخته و رو به زوال )فراموشی( بروز میکند که آثار آن بصورت خاطرهز میهویت و خاطره جمعی برو

تجددخواهی و نادیده گرفتن رسوم سنتی در کالبد شهر بی تاثیر نبود و باالطبع نمود ۀتوان گفت که روحیدر یک جمع بندی می

این روحیه درکالبد شهر و در نتیجه میدان های سنتی شهر هم دیده میشود برای مثال مراسم عاشورا که به طور مرسوم در میدان

ه داد و ب ف این مراسم ینی میدان ارزش خود را از دستسنتی اصلی شهرها برگزار میشد با این نوع جهان بینی از طرف حکومت ظر

های عمومی مثل موزه زیادی شد تا جایی که بعضی کاربریهای امروزی توجه ها با الگوهای غربی و کاربریجای آن به ساخت خیابان

بر عهده گرفتند. میدان را به عنوان ظرفی برای تعامالت اجتماعی مردم شهرۀ پارک رستوران و غیره هم به نوعی وظیف

گیرینتیجه

برای هر جامعۀ انسانی های آنیه عنصر شهری میدان و تشریح مزیتاسائآید شنای که از این پژوهش بدست میماحصل نتیجه

باشد. در این گزارش میدان و تغییرات آن در ایران غایت بخشی از پژوهش بود که به تبع آن مجبور به بررسی تغییرات می

اجتماعی و در نتیجه تغییرات میدان سازی در جوامع اروپایی شدیم. بعد از آن به چند عامل کلیدی که بوضوح در -یاقتصاد

ها کمتر توجه شده، پرداختیم. در این عنصر ی در شهرهای ایران نقش اساسی دارند و به آنهای شهرمیدانساخت اهمیت شدن بی

این پژوهش، توجه زیاد به حرکت خودرو و غلبۀ نقش خیابان به میدان، دالیل تمرکز و سکون بر سرعت و حرکت غالب است. در

سیاسی در کمتر توجه کردن به فضای جمعی و ورود یونیورسالیسم در صدة اخیر به عنوان بازیگران اصلی این مهم بشمار آمد.

ار در هویت یک شهر و بستر جامعه را امری مهم بایست تفاوت معنا و مفهوم و کارکرد فلکه و میدان را به عنوان یک تغییر ساختمی

انجامد، گرفته قلمداد نمود و از اختالط این دو مفهوم پرهیز کرد و جلوی روند کنونی که به حذف کامل میدان از شهرهای ایران می

زیرا عملکردهای سنتی آن اهمیت و الویت را نداشته البته هدف نویسندگان ستایش گذشته در ساخت میادین شهری نیست شود.

میدان در فضای شهری باشد.بیشتر به نقد وضعیت امروز شهرهای ایران میما توجه اند.های دیگری دادهو جای خود را به الویت

انی که محلی برای نصب های مشخص تقسیم کرد. فضای آرمتوان به حیطهرا میتری دارد و کالبد فضایی آنامروز وظایف متفاوت

آموزشی را بین ساکنان شهر ایفا کند و هدفش القای -توان نقش فرهنگیباشد و میسازی و آن مییادمان یا ترکیبی از محوطه

های متعالی مردم تواند محل نمایش فرهنگ و نماد جهان بینی و آرمانای بصری و ذهنی باشد. میدان میهویت و پیام در رابطه

شد.یک شهر با

تواند نمایش قدرت همدلی جامعۀ شهری باشد.میدان می

اقتصادی و اجتماعی جامعۀ شهری باشد.-تواند محل نمایش قدرت فرهنگیمیدان می

کند. تعاملی و تعادلی بین عابرین و حتی سواره برقرار می فضای حرکت و فضای سکون میدان

به استراحت قات، خرید، تفریح وت اجتماعی بین شهروندان است که برای مالو برقراری تعامال ترین وظیفۀ میدان فضای دیدارمهم

کنند.باشد، مراجعه میمیدان به عنوان یک فضای شهری که متعلق به همۀ شهروندان جامعه به یک اندازه می

مراجع

.1833نشریه هویت شهر، یرانیا ینشده شهرها فیتعر ی: فضادانیم. م ،یمیابراه [1]

.1838، شهر یجلد اول، ساخت کالبد ،یشهرساز لیمسا شیمجموعه مقاالت هما ،یشهر تیهو یبازشناس. برزگر، م [ 2]

.0331کشور، یهایوزارت کشور، سازمان شهردار ها،یماهنامه شهردار ،یو تعامل اجتماع دانیم. م یو نظر یعل ،ی[ صفو3]

.1811تهران، کیسازمان تراف ک،یبر فرهنگ تخلف و تخلف در تراف یم. نگرش ،یدی[ شه4]

.0351، زندگی شاه عباس اول ، انتشارات دانشگاه تهران، تهران .فلسفی، ن[ 5]

. 1363تهران، خوشه، چاپ ، حواري .آ گردآوري ،ايران معماري ل. هنرور،[ 1]