Embed Size (px)
Citation preview
111
سیاست جهانی
ار به
ل، او
رةما
شم،
نجة پ
ور،د
یهان
جت
اسسی
ی ش
وهپژ
ی لم
عمه
ناصل
ف59
31
یپهلو و قاجار دوره در رانیا یاجتماع ـ یاسیس توسعه و ها رسانه 2 یفوریص فرزانه 5این شهرام مسعود ریام دیس
88/8/2931تاریخ پذیرش 82/28/2931تاریخ دریافت
چکیده
رسانه ابزاری است که حامل یا واسط پیام است پس عالوه بر تلویزیون، کتاب و رادیو، یک نقاشی
حتی موسیقی در صورتی که پدید آورنده آنها قصد انتقال معنی را داشته باشد یک یا مجسمه یا
به عنوان رکن چهارم دموکراسی هستند چرا که واسطه اصلی ها رسانهرسانه است. از آنجا که
میان سیاست گذاران و توده مردم هستند. با پیدایی وسایل ارتباط جمعی، نه تنها جوامع به
های اجتماعی نیز از انزوا بیرون آمده، نزدیکی با یکدیگر را بلکه گروه اند دهیگردیکدیگر نزدیک
وسایل ارتباط جمعی را بر تحوالت سیاسی ـ اجتماعی ریتأثکنند. این مقاله روند احساس می
گیرد که وسایل ارتباط و زمانی تأثیر صورت می کند یمایران در دوره قاجار و پهلوی بررسی
کند تا ها قرار گرفته باشد. از طرفی این مقاله تالش می اندیشه جانبهر همه جمعی در متن تطو
ها چه تأثیری بر تحوالت سیاسی ـ اجتماعی در دوره قاجار و پاسخ دهد که رسانه سؤالبه این
های اند؟ و اینکه تأثیر وسایل ارتباط جمعی بر توسعه جامعه و ظهور ارزش پهلوی در ایران داشته
ن تا چه حد و پایه ایی است؟ عالوه بر آن این مقاله بر این فرضیه استوار است که جدید ایرا
توسعهفرهنگی از نظر کمی و کیفی بر فرآیند تحوالت -ها به عنوان ابزاری اجتماعی رسانه
های اجتماعی را از انزوا بیرون کشید و فضای سیاسی و اجتماعی در ایران تأثیر گذاشت و گروه
بر فرهنگ مردم مسلط ساخت. ناگفته نماند این بررسی با استفاده از چارچوب نظری ای را رسانه
ای و توصیفی خواهد بود. مک لوهان صورت گرفته است. و روش تحقیق نیز به صورت کتابخانه
ایران جامعه: رسانه، قاجار، پهلوی، توسعه سیاسی، توسعه اجتماعی، واژگان کلیدی
اصفهان دانشگاه یاسیس علوم گروه اریاستاد -2
م سیاسی دانشگاه اصفهاندانشجوی دکتری گروه علو -8 نویسنده مسئول[email protected]
111
جهانی سیاست
نهسا
ر
و هاعه
وست
یس اس
ـ یاع
تماج
یا ین
را
درره
دو
اراج
ق و
لوپه
ی
مقدمه
ابزاری که حامل یا واسط پیام است بدانیم که در این میتوان یمنه را به طور کلی رسا
صورت عالوه بر تلویزیون، روزنامه، کتاب و رادیو، یک نقاشی یا مجسمه یا حتی
موسیقی در صورتی که پدید آورنده آنها قصد انتقال معنی را داشته باشد یک رسانه
های یکسان را برای تعداد زیادی جمعی در زمان واحد پیام یها رسانهاست. چرا که
را به انسانی تشبیه کنیم: مغز آن ها رسانه مجموعهاز افراد ارسال کنند. چه بسا اگر
آن مطبوعات و پاهایش رادیو و تلویزیون است. رسانه به عنوان یها دستکتاب،
ی انتقال اطالعات و یا سرگرم یها دستگاهیا ها ستمیساصطالحی کلی برای اشاره به
.شود یمبه کار برده
به پنج گروه کلی تقسیم بندی کرد: توان یمجمعی را نیز یها رسانه
چاپی مانند روزنامه، مجله و کتاب یها رسانه -
پخش مانند رادیو، تلویزیون، متن نماد سیستم صوتی عمومی یها رسانه -
ها پارکو ها فرودگاه
(Onlineاتی )کامپیوتری مانند اینترنت و بانک اطالع یها رسانه -
اتوبوس و یها بدنهو ها ابانیخخیابانی مانند پوسترهای تبلیغاتی یها رسانه -
(.991: 9831رسانه و مشارکت سیاسی، ) یابانیختابلوهای
رکنی که از یک طرف با شود یمبه عنوان رکن چهارم دموکراسی یاد ها رسانهاز
به خودی خود واحد ها هرسانمردم و از سوی دیگر با حکومت در ارتباط است.
توانایی آنها برای شکل دهی به بخشد یم قدرت ها رسانهقدرت نیستند، آنچه به
واسطه اصلی میان ها رسانهبه عبارتی باشد یمافکار عمومی یا علیه حکومت
تأثیر گذاری بر ها هدایت سیاستگذاران و توده مردم هستند. از طرفی نقش رسانه
، پرورش شهروندانی نقاد و ایجاد یا تودهیدئولوژی و فرهنگ افکار عمومی، ساختن ا
باشد. به نوعی بر توسعه سیاسی باز و کثرت گرا می یا جامعههمبستگی اجتماعی در
نه تنها 9ـ اجتماعی هر کشوری تاثیرگذارند. جالب توجه این است که ملک لوهان
1 - Mack Lohan
111
سیاست جهانی
ار به
ل، او
رةما
شم،
نجة پ
ور،د
یهان
جت
اسسی
ی ش
وهپژ
ی لم
عمه
ناصل
ف59
31
را نیز به دو ها رسانهان ، بلکه جوامع میزبکند یمرا به سرد و گرم تقسیم ها رسانه
دسته تقسیم کرده، ناخودآگاه برای فرهنگ و معانی برای مخاطب نیز اهمیت بسیار
کشورهای کمتر توسعه یافته را همانند میتوان یم: ما دیگو یم. او شود یمقائل
گرم در نظر بگیریم، درست یها رسانهسرد و کشورهای پیشرفته را چون یها رسانه
افراد حیله گر و زیرک یک شهر در مقابل افراد ساده و بی غل و غش مانند وضعیت
آن. اگر از بعد جهانی شدن نیز موضوع را بررسی کنیم شاید مک لوهان را بتوان از
پردازانی دانست که نگاهی فرهنگی به جهانی شدن دارد. از نظر او، ترین نظریه مهم
ای است که فرهنگ از طریق رسانهفرهنگ ما نه محتوای آن، نقش کنندهاصل تعیین
های ارتباطی، به تبیین های تاریخ بر مبنای فناوری شود. او با تقسیم دوره آن منتقل می
گسترش ارتباطات به کلی متفاوت از قبل است، واسطهجدید که به دوره
های ارتباطی، الکترونیک به موازات دیگر جنبه رسانهپردازد. از نظر او، رشد می
گیری شبکه ارتباطی جهانی شده است که خود موجب جهانی شدن شکل سبب
(.91: 9831نیا، شود )شهرام فرهنگ می
نیز از جمله اندیشمندانی است که مبنای کار خود را 9زمنیرا ،لوهان مکعالوه بر
کند. دهد و بر ارتباط به عنوان محور جوامع انسانی تأکید می و جامعه قرار می رسانه
توان سه دوران در تاریخ اجتماعی را از هم ارتباطات می روزنهرایزمن از از نظر
ها حاکم بر رفتار و روابط انسانی به اول که در خالل آن سنت دورهبازشناسیم.
دوم که دورهداند. می« 2انسان سنت راهبر»آیند. و در اصطالح خود آن را حساب می
شویم و تاریخ ر هستی اجتماعی مواجه میها د از نظر رایزمن با کاهش اهمیت سنت
خواند. می« 8دوران راهبر»شود که او آن را هایی خاص می شاهد پیدایی و تکثر انسان
داند، دوران ظهور می« 4دگر راهبر»و دوران سوم را نیز رایزمن دوران پیدایی انسان
ر جریان آن، داند که د وسایل ارتباط جمعی است و رایزمن این دوران را دورانی می
آیند. و از نظر رایزمن، این دوران در های تنها در درون شهرهای بزرگ پدید می انبوه
1 D.Riesman 2 Tradition- directed-man 3 Inner- directed- man 4 Other directed- man
111
جهانی سیاست
نهسا
ر
و هاعه
وست
یس اس
ـ یاع
تماج
یا ین
را
درره
دو
اراج
ق و
لوپه
ی
تاریخ انسان بهعنوان دورانی ثبت خواهد شد. که در آن صاحبان وسایل ارتباطی
سازند. الگوهای حیات اجتماعی را می
رسانه را محور شناخت و از دیگر متفکرانی است که ارتباط و آمار استفاده از 9تونس
ارزیابی جوامع دانست و تطور جوامع انسانی را نیز با این معیار سنجید. تونس دو
و به عبارتی اجتماع و 2معنوی جامعهسازد. یکی نوع جامعه را از یکدیگر متمایز می
مصلحت 4گرایی که در آن هر اقدام انسانی تابعی از عقل« 8صوری جامعه»دیگری
(.18: 9819است )ساروخانی، 9حتی در معنایی مطلوبیت گرایی و 1اندیشی
به عنوان یکی دیگر از پژوهشگران مسائل توسعه 1بروف ناگفته نماند ایان روکس
ارائه داده است و رسانهنظرات خود را در قالب تغییر و تحوالت گوناگون از برای
داند و ندی دیگر میب بندی اجتماعی به صورت مسائل توسعه را گذار از یک صورت
حتی معتقد است عالوه بر رسانه باید مداخلة نیروهای دیگر را که اصال تحت
حاکمیت دولت نیز ممکن است نباشد بر تحوالت توسعه تأثیر گذار بدانیم
(.42: 9819)شیرزادی،
پیدایی وسایل ارتباط جمعی به عنوان ابزاری اجتماعی و نهیزمحال از آنجا که در
ی و استفاده کمی و کیفی آن و بالتبع تذثیر آن بر تحوالت و تغییرات ساخت و فرهنگ
به فرد منحصرا ای چه بسا تنوع طبقات مختلف اجتماعی پژوهشی در قالب مقاله
بندی ابزارهای انجام نشده است. با توجه به این موضوع پژوهش حاضر با تقسیم
اجتماعی ایران در دو -ت سیاسیای به تأثیر وسایل ارتباط جمعی بر تحوال رسانه
های قاجار و پهلوی خواهد پرداخت. و اینکه چگونه وسایل ارتباط جمعی، دوره
ها راه پیدا کرد و فضای ها و الگوهای اجتماعی به درون خانواده هنجارها، ارزش
سیاسی و اجتماعی توسعهای بر فرهنگ مردم مسلط شد و فرآیند تحوالت رسانه
1 Tonnies 2 Gemeinschaft 3 Gesellschaft 4 Ration alism
5 Pragmatism
6 Vtilitarianism
7 Eyan Rox Brof
111
سیاست جهانی
ار به
ل، او
رةما
شم،
نجة پ
ور،د
یهان
جت
اسسی
ی ش
وهپژ
ی لم
عمه
ناصل
ف59
31
ها چه تأثیری بر را بررسی خواهد کرد. و در اصل به این سؤال که رسانهاتفاق افتاد
اند و تأثیر آن بر قاجار و پهلوی داشته دورهاجتماعی ایران دو -تحوالت سیاسی
ای بوده است؟ های جدید در ایران تا چه حد و پایه جامعه و ظهور ارزش توسعه
ها به ن فرض استوار است که رسانهپاسخ خواهد داد. عالوه بر آن این پژوهش بر ای
توسعهفرهنگی از نظر کمی و کیفی بر فرایند تحوالت -عنوان ابزاری اجتماعی
های اجتماعی را از انزوا بیرون کشید سیاسی و اجتماعی ایران تأثیر گذاشت و گروه
ای را بر فرهنگ مردم مسلط ساخت. و فضای رسانه
سعهتأثیر وسایل ارتباط جمعی در تو .1
اثرات وسایل ارتباط جمعی در کشورهای در حال نهیزماز مجموع مطالعاتی که در
توسعهگفت: بهتر است به همبستگی خاص بین توان یمتوسعه به عمل آمده
اجتماعی و اقتصادی و استفاده از وسایل ارتباط جمعی اشاره کرد تأثیر وسایل ارتباط
به تواند یملی صورت بگیرد این تأثیر زمانی جمعی باید با توجه به شرایط فرهنگی م
قرار ها شهیاند جانبهایجاد تغییر منجر شود که وسایل ارتباطی در متن تطور همه
متأثراز روستاها تر شیبشهری را جامعهگرفته شود. از طرفی وسایل ارتباط جمعی
.سازد یم
ارتباط جمعی از بحرانی با ورود ارتباط سنتی به توانند یمکشورهای درحال توسعه
سمعی و رهبری پدید آورد، توسعهکه در جهان صنعتی با برخورد سنت کتابت و
وسایل تازه اشاعه یافته از توسعهجلوگیری کنند. البته کتاب به هیچ وجه در برابر
که هم از کتابت و یا تازهفرهنگی جدید و مجموعهبلکه باید آن را در رود ینمبین
، جای داد.شود یمانتقال پیام تشکیل تازهایل هم از وس
خوب است که بدانیم سوادآموزی ممکن است به چگونگی استفاده از وسایل ارتباط
جمعی در جوامع در حال توسعه مرتبط باشد. البته این پیوند بین عناصر فرهنگ
نخواهد اند گذاردهجدید لزوما از همه مراحل که در کشورهای صنعتی پشت سر
گذشت.
121
جهانی سیاست
نهسا
ر
و هاعه
وست
یس اس
ـ یاع
تماج
یا ین
را
درره
دو
اراج
ق و
لوپه
ی
اثرات وسایل ارتباط جمعی صورت گرفته و حتی نظریاتی که به دربارهمطالعاتی که
طور کلی در افکار عمومی رخنه کرده است نتایج آنی استفاده از این وسایل را در
میان مردم مثال از جهت افزایش خشونت و یا تقلیل میزان مطالعه و نیز نتایج بلند
مردم نیز تودهاما دهد یمسیاسی نشان یها انقالبا و مدت مرتبط با ایدئولوژیه
توانند یمکه وسایل انتشار جمعی کنند یممانند برخی از متخصصان کمتر توجه
تاثیراتی روی ساختهای اجتماعی داشته باشند و با تحمیل ارزشهای نوینی نظام قشر
سازند بندی اجتماعی را تغییر دهند و سلسله مراتب اجتماعی را واژگون
.(13: 9819ساروخانی، )
شود یمتاثیرات انحصاری تلویزیون روی افکار عمومی این تصور مطرح مطالعهبا
صرفا خبری است، اما در حقیقت خبر دهی از طریق وسایل لهیوسکه تلویزیون یک
. حال برای فهم بهتر اثرات کند یمای را مطرح ارتباط جمعی مسائل کامال ویژه
ید انتشار به زندگی روزانه و بر اخالقیات باید توجه داشت که گسترش وسایل جد
. در این زمینه سه روند ردیگ یمآنها به طور کلی به موازات اوقات آزاد فرد صورت
خاص در جریان رونق یافتن است. فراغت جای بیشتری در موجودیت انسانی
راغت بیش از پیش تحت و در نهایت آنکه ف شود یمجمعی یا دهیپد فراغت ابدی یم
و به عبارتی تفریح را کند یمصنعتی قرار گرفته که جامعه را مبدل به توده مردم ریتأث
.کند یمبه تماشا تبدیل
آن چه مسلم است آن است که چه از نظر کمی و چه از نظر کیفی موقعیت فراغت
ت مختلف ما در حال تحول و تغییر کلی است و این تحول در جهت طبقا جامعهدر
یها تودهگردد. در مجموع تقریبا مسلم است که اوقات فراغت اجتماعی متنوع می
که دور نگریهای خود را بر 9بزرگ کارکنان در حال افزایش است. ژان فوراستیه
اساس تجزیه و تحلیلهای دقیق و محاسبات معقول قرار داده است. پیش بینی کرده
هفته 43ساعت در هفته کار خواهد کرد. یعنی 83انسان فقط 9131بود که در سال
43333، 133333سال در مدت زندگی این فرد به طور متوسط از 81در سال و
1 - Jhan Fouraciteh
121
سیاست جهانی
ار به
ل، او
رةما
شم،
نجة پ
ور،د
یهان
جت
اسسی
ی ش
وهپژ
ی لم
عمه
ناصل
ف59
31
ساعت کار خواهد کرد. چرا که عمر متوسط به علت پیشرفتهای حاصله در بهداشت
سال خواهد رسید. اگر مقدار ساعاتی را که افراد صرف خواب و 33و پزشکی به
ساعت در اختیار خواهیم داشت. )کازنو، 81333اهند کرد کسر کنیم باز خوراک خو
9818 ،819)
. شوند یمرادیو، مطبوعات و تلویزیون با اهمیت زیادی در ترکیب کلی فراغت وارد
در صورتی که در گذشته تنها عده خاصی از برگزیدگان تحت تأثیر مطالعه و تماشا
جدیدی به وجود یها دهیپدایل ارتباط جمعی از این نقطه نظر، وس گرفتند یم قرار
.اند کشاندهبلکه فراغت را به قشرهای مختلف اجتماعی اند اوردهین
جدید یها رسانهارتباطی در حوزه فرهنگ، که توسط یها فاصلهبا فراهم شدن
و تهدیدهایی هستیم، چرا که در عصر کنونی ها فرصتشده است شاهد امکان پذیر
را بست و از ارتباطات بین المللی بی بهره بود. رسانه ابزار اصلی توان درها نمی
در باال بردن ها رسانهاست در این میان 29آموزش برای مخاطبان سراسری در قرن
میدان دید مخاطبان و همانند سازی آنان با تغییرات اجتماعی اثر گذار هستند. البته
خود این امکان را نیز به وجود شدن جامعه با وجود پیامدهای منفی یا رسانه
عظیمی برای کاهش تهدیدهای جهانی باز تولید شود. باید یها فرصتتا آورد یم
است. این ها رسانه یها یاستراتژتوجه داشت که تغییرات اجتماعی از اهداف و
.باشد یمرسانه است که ترسیم گر دورنمای توسعه فرهنگی در ذهن مخاطب
جامعه ها بر تأثیر رسانه .2
یها نهیزمکه هر یک از خورد یمدو دیدگاه تند به چشم ها سرانهدر بحث از تأثیر
گروهی معتقدند که .شود یماجتماعی ویژه منبعث یها تجربهخاص فکری و هم
نسلی تازه برای اولین توانند یموسایل ارتباط جمعی دارای چنان قدرتی هستند که
به نظر این عده در دنیایی که امکان انجام عمل یا بار در تاریخ انسان پدید آورند.
رفتار خاص با اعمال فشار میسر نیست پس باید به ذهن انسانها رسوخ کرد و از این
طریق اندیشه آنان را در جهت خواست خود جهت بخشید. درونی کردن هنجارها
نی را موجبات آشتی انسان با خواست جامعه بوده و به کارگیری نیروی وسیع انسا
122
جهانی سیاست
نهسا
ر
و هاعه
وست
یس اس
ـ یاع
تماج
یا ین
را
درره
دو
اراج
ق و
لوپه
ی
جهت تضمین آن غیر ضروری ساخته و در نهایت با پذیرش قبلی عناصر کنترل مثل
هنجارها انسانها خود به عنوان عاملی در راه حراست از مواریث، هنجارها و قوانین
در مؤثرو وسایل ارتباط جمعی ابزاری سریع، قدرتمند و کنند یمجامعه تجلی پیدا
این موارد است. نیتأمراه
دیگر معتقدند که وسایل ارتباط جمعی تأثیر چندانی بر مخاطبین خود ندارد برخی
–گفت: که وسایل ارتباط جمعی، ابزاری اجتماعی توان یمدر مقابل این دو دیدگاه،
گذارند یمفرهنگی به معنای عالی آن هستند و از این جهت اثرات چشمیگری بر جا
یا (نظریه گروه اول)دودیتی را نشناسند. البته این آثار نه آنچنان است که هیچ مح
باید دید (نظریه گروه دوم)آنکه چنان ناچیز است که هیچ اعتنایی را شایسته نباشد
چیست؟ و در چه شرایطی این تأثیرات یاین وسایل ارتباط جمع ریتأثحدود
یاسیس توسعهه تا چه حد بر کنییا تقویت شدنی هستند؟ و ا ابندی یممحدودیت
که دولت یا جامعهدر مسلما گذار بوده است؟ ریتأثران به طور خاص یا یماعاجت
یا جامعهاین وسایل با ریتأثانحصار وسایل خبری را به طور نسبی در اختیار دارد
دیگر که در آن شاهدتعدد وسایل خبری و مکانیسمهای مختلط آن هستیم، یکی
مشخص وجود یها دگاهیدی با خبری مشخص یها ندهیگونیست. در شرایط انحصار،
و در نهایت مشتریان خبری در گذرند یمدارند اخبار از کانالهای معین و یکسانی
. در صورتی که به بیان ابندی یممورد هر حادثه یک نوع خبر و یک نوع تفسیر خبری
در یک جامعه لیبرال که در آن همواره وسایل ارتباط جمعی تحت نظارت 9کاز نو
دولتی یا فالن روزنامه لهیوسد، ممکن است اثرات تلویزیون به عنوان دولت نیستن
گفت: وسایل ارتباط جمعی تمامی حیات انسان را توان یمن رابطه یخنثی شود. در ا
. زندگی معموال از آغاز تا پایان در کنار این وسایل و مشحون رندیگ یمیکسره در بر
اند و ام جهات و ابعاد مختلف را اشغال کردهو از طرفی تم دیآ یماز پیام آنان به سر
در اکثر موارد انسان بدون آنکه قصد آموزش داشته باشد، در کنار این وسایل قرار
بین نوع جامعه و یا رابطه. پس شود یم متأثرگیرند از محتوای خاص آنان می
1 - Kazeno
121
سیاست جهانی
ار به
ل، او
رةما
شم،
نجة پ
ور،د
یهان
جت
اسسی
ی ش
وهپژ
ی لم
عمه
ناصل
ف59
31
ها رسانه، وجود دارد. سازد یمتصویری که از خالل وسایل ارتباط جمعی از خود
. از دیدگاه جامعه شناسی، سازد یمفضاهای اجتماعی را به طور محسوس دگرگون
تحوالتی دیآ یمیکی از مهمترین نتایج دگرگونیهایی که در فضاهای اجتماعی پدید
. چه بسا دیآ یماست که در عقاید گروههای اجتماعی نسبت به یکدیگر به وجود
و الگوهای اجتماعی بیش از ها رزشاتحت تأثیر وسایل ارتباط جمعی، هنجارها،
در یو اجتماع یاسیه توسعه سکنجاست یو ا کنند یمپیش به درون خانواده راه پیدا
خود در تماس با نوبهنیز به ها ملتاز طرفی افتد یگر اتفاق میدیک یراستا
دهند یمیکدیگرند. تا جایی که وسایل ارتباط جمعی فاصله بین انسانها را کاهش
. از کشند یمدهقانان با پذیرش تلویزیون، رویدادها و مناظر شهر را به روستا مثال
. همچنین، طبقات مختلف اجتماع از ندیآ یمخود بیرون گذشتهانزوای اجتماعی
. جامعه جدید به سوی تنوع و ابندی یماطالع گذرد یمآنچه در سطوح باال و پایین
گفت: وسایل ارتباط جمعی توان یم. شود یمتعدد راههای زندگی سوق داده
، امکانات و باالخره ها قهیسلدارای دو تأثیر باشند: هم تشابه و هم تنوع در توانند یم
راههای زندگی تقریبا تا اواسط قرن بیستم، نوع اول تأثیرهمچنان مشهود بوده و بعد
ی در از آن تأثیری از نوع دوم آغاز شد و تمدنی را پدید آورد که همسانی کمتر
(.49: 9818)کازنو، شود یمارکان آن دیده
های جدید ها و ظهور ارزش گسترش رسانه .3
که به کنند یمبه ما القا ییها شهیانددانیم که کتاب، روزنامه، سینما و اخبار، یم
گسترش افق فکری و افزایش اطالعات ما در مورد آنچه خارج از مرزهای ما
و به سهم خود چنین وظایفی را لحظه به لحظه انجام . رادیرساند یم، مدد گذرد یم
. مانند تلویزیون که روز به روز گسترش بیشتری پیدا کرده و ادراک مستقیم دهد یم
. سازد یم پیامها را در هر لحظه برای هزاران نفر به طور رسمی و بصری ممکن
بزرگ تلویزیون با اختراع رسد یمبه نظر آورد. تلویزیون نیز جهان را به خانه ما می
شناخت متقابل ملتها با در دسترس بودن اطالعاتی برای مسألهدر عالم ارتباطات
و چشم سازد یم که اندیشه را متأثر ییها برنامه هیتهبسا با چه همه، حل شده باشد.
121
جهانی سیاست
نهسا
ر
و هاعه
وست
یس اس
ـ یاع
تماج
یا ین
را
درره
دو
اراج
ق و
لوپه
ی
، یعنی با گسترش فرهنگ در وسیعترین و ندیگشا یمبرای آن یا تازهاندازهای
ملتها را به شناخت متقابل واداشت. توان یمی آن معناها نیتر یانسان
بلکه اند دهیگردبا پیدایی وسایل ارتباط جمعی، نه تنها جوامع به یکدیگر نزدیک
ندینما یمگروههای اجتماعی نیز از انزوا بیرون آمده، نزدیکی با یکدیگر را احساس
شده است. و این امر موجب بروز تطوراتی در اندیشه آنان نسبت به یکدیگر
امروز انسانیت جامعهتلویزیون اروپایی از مظاهر نزدیکی گروهها و هم ملتها در
جدید مشکالتی چون زبانهای متفاوت ملل، دهیپداست. در راه تطور این
هیچ یک از این مسائل مانعی رسد ینمگوناگون وجود دارد ولی به نظر یها فرهنگ
ر راه نزدیکی انسانها با یکدیگر گردد.د ییها دهیپددر راه بسط تکامل چنین
های سنجیده که موجب گشایش چشم اندازهای تازه و تأثیر بر با تهیه برنامه
امیدوار بود جهان فردا با شناخت بهتر و متقابل توان یم، سازند یم ها را فراهم اندیشه
بلکه نوع ملل و گروهها همراه گردد. به شرط آنکه نه تنها به محتوی و کیفیت برنامه
فرهنگی آنان، توجه شود. این در نهیزمآنان در اذهان دیگران با در نظر گرفتن ریتأث
از جهت تغییراتی که در رفتار و کردار اجتماعی ها رسانهحالی است که بررسی تأثیر
یها امیپدارای اهمیت خاصی هستند و چه بسا کنند یمو تصمیمات گروهی ایجاد
دارای دو نوع تأثیر باشند. آثار و نتایج زودرس که عمدا و با توانند یمارتباطی
و آثار ندیآ یمتصمیم قبلی و پیش بینی اداره کنندگان و همکاران ارتباطات به وجود
مطالعات باشند یمو نتایج دیررس که غیر قابل پیش بینی و غیر منتظره و مجهول
نتایج اجتماعی قابل پیش بینی و دانشمندان و محققان آمریکایی اغلب متوجه آثار و
وسایل ارتباطی هستند. در صورتی که در اروپا و مخصوصا در یها امیپقریب الوقوع
)معتمدنژاد، گردد یمفرانسه به آثار و نتایج دیررس و طوالنی توجه بیشتری معطوف
9819 :89.)
و جدید یها ارزشموجب ظهور ها رسانهجامعه شناسان معتقدند که گسترش
اساسی گسترش فناوری یها چالشاز جمله شود یمافزایش تطابق با فرهنگ جهانی
فرهنگی و اجتماعی است. ورود تکنولوژی به خانه، یعنی ورود یها بیآسارتباطات
121
سیاست جهانی
ار به
ل، او
رةما
شم،
نجة پ
ور،د
یهان
جت
اسسی
ی ش
وهپژ
ی لم
عمه
ناصل
ف59
31
تعامالت یها فرصتبه خانه! تکنولوژی در صورت مصرف غیر صحیح ها بهیغر
اده را به سوی فردگرایی هدایت . فضای خانوردیگ یمخانگی را از اعضای خانواده
و غالبا آورد یمو از سوی دیگر افراد را به صورت منفعل و پذیرنده در کند یم
. ردیگ یمقدرت انتخاب، تحلیل و تفکر را از کاربران، مخصوصا کودکان و نوجوانان
مثبت استفاده یها جنبهبه هر حال تکنولوژی بخشی از زندگی مدرن است. اگر بتوان
امیدوار بود که در گذر از مرحله سنتی به توان یمتکنولوژی را قوت بخشید، از
روشنی پیش رو داشت. به عبارت بهتر نسل امروز یعنی انسانی رشد یها افقصنعتی
یافته در شرایط زندگی امروز و بخشی از این زندگی برای نسل جدید در حوزه
شود )رسانه ولوژیک تعریف میارتباط و تعامالت مجازی در بستر ابزارهای تکن
(.43: 9813ها و تهدیدها، های ارتباطی فرصت تکنولوژی
مردم مسلط است. یها فرهنگهای عصر اطالعات بر فضای مکانهای فضای جریان
رسانه ابزار الینفک بیان در فرهنگ جدید هستند. بنیان مادی که توانایی مجاز واقعی
. امرار معاش آنها در فضای کنند یمها تبیین یستمتخیل مردم و س قوهرا برای تسخیر
مسلط در جامعه در جریانهای یها ارزشجریانها بوده و از طرفی کارکردها و
شود. از طرفی ارزشها و منافع مسلط بدون ارجاع به اطالعات سازمان دهی می
یکی الکترون یها رسانههای کامپیوتری و شان در چشم انداز شبکه ندهیآگذشته یا
جامعه، ساختار اجتماعی نوین عصر اطالعات است که آن را شوند یمساخته
تولید قدرت و تجزیه تشکیل شد. که یها شبکهنامید. چرا که توان یمای شبکه
. سازد یمنوردند فرهنگ مجازی را در جریانهای جهانی که زمان و مکان را در می
کنند. اما همه جوامع پیروی نمی یا بکهشهمه ابعاد و نهادهای جامعه از منطق جامعه
های متفاوت تحت تأثیر منطق فراگیر جامعه در عصر اطالعات در واقع با شدت
قرار دارند که گسترش پویای آن به تدریج شکلهای اجتماعی از پیش یا شبکه
.کنند یمموجود را جذب و بر آنها غلبه
یها کشمکشاز تناقضها، همچون هر ساختار اجتماعی دیگری یا شبکه جامعه
جایگزین سازمان اجتماعی تهی نیست. اما این یها شکل یها چالشاجتماعی و
121
جهانی سیاست
نهسا
ر
و هاعه
وست
یس اس
ـ یاع
تماج
یا ین
را
درره
دو
اراج
ق و
لوپه
ی
و به این ترتیب از چالشهای زنند یمدامن یا شبکه جامعه یها یژگیوچالش را
و یا شبکه جامعهعصر صنعتی کامال متمایزند. درک جهان ما نیازمند تحلیل همزمان
است این قانون تاریخی مبنی بر این که هر جا سلطه هست، چالشهای متضاد آن
مقاومت هم هست همچنان کاربرد دارد. اما مستلزم کوششی تحلیلی برای شناسایی
جامعهچالشگران فرایندهای سلطه است که جریانهای غیر مادی اما قدرتمند
(.488: 9833)کاستلز، برند آن را به پیش می یا شبکه
یایران در دوره قاجار و پهلو یها بر تحوالت سیاسی اجتماع تأثیر رسانه.4
جامعه در صدر مطالعات یاسیژه مطبوعات در توسعه سیبه و ها رسانهنقش مهم
رد مردم ساالرانه کارکژه در ارتباط با ین مسئله به ویمختلف قرار داشته است. ا
ه کده است د شکیته تاکن نیبر ا ها یبررس شه دری. همکند یمصدق ها رسانه
بر ین نقش مبتنیرده است، اکفا یا یاسیدر توسعه س یمطبوعات همواره نقش مهم
جامعه مردم یکدر یمنیاز و سپر ایش نیپ یکعنوان به« مطبوعات یآزاد»اصل
و نظارت یز از موضوع آزادیژه مطبوعات نیبه و ها رسانهرد کارکو باشد یمساالر
بر ها رسانهنقش مردم ساالرانه یم بندیتقسه روش مرسوم کست. از آنجا یجدا ن
عموم مردم و منبع ییرد سخنگوکارک، یرد نظارتکارک، یخواه یاساس سه اصل آزاد
جامعه مردم یکجاد یا یبرا یاتیح یرد فوق نقشکارکاست، سه یمبتن یاطالعات
است. به یاسیند توسعه سیبر سر راه فرآ یدام مانعکساالرانه دارند و فقدان هر
یبتوانند به عنوان ابزارها شیها رسانهه تمام ک یبر مردم ساالر یجامعه مبتن یعبارت
جامعه آزاد یکردها در کارکن ینند تمام اکعمل یو ارتباط یآزاد و مستقل اطالعات
قابل تحقق هستند.
: افراد مشهوری دیگو یمدر افزایش رؤیت پذیری، ها رسانهنقش دربارهمک لوهان
دیرینه دارد، عصری فرا رسیده یا سابقهخود را از انظار پنهان کنند، کنند یم که سعی
بندد یمبیشتر نقش شوند یم تر بزرگکه ییها پردهکه نام و تصویر آن روز به روز در
که هر چه بیشتر از نظرها پنهان بمانند. کوشند یمو از طرفی آنها نیز
121
سیاست جهانی
ار به
ل، او
رةما
شم،
نجة پ
ور،د
یهان
جت
اسسی
ی ش
وهپژ
ی لم
عمه
ناصل
ف59
31
که در گذشته، شود یمت است. گفته علوم ارتباطا حوزهرؤیت پذیری اصطالحی از
ه حتی یک بار نیز تصویر پادشاهی را که در پایتخت و در آن کبسیار مردمانی بودند
، ندیده بوند. بسیاری بودند که اگر چه در پایتخت کرد یم دور دست بر آنان حکومت
یها یاندرونکردند جز شایعاتی مبهم، هیچ اطالع دیگری از آنچه که در زندگی می
که چند دانستند ینم ، نداشتند و مثال به درستیگذشت یمسیاسی و خصوصی شاه
.اند شدهنا یبه فرمان پدر ناب فرزندانشانتن از
بزرگ در روند تحوالت یران گامید در قرن نوزدهم در ایش مطبوعات جدیدایحال پ
ن روند یدر سطوح مختلف به ا یو چه خصوص یشور بود. مطبوعات چه دولتک
یاثرگذار اما د بود،یمنتشر شده در تبع یها روزنامهاز آن یردند و نقش اساسک کمک
ت به ین انقالب مشروطیا در حیش یه چند سال پکبود یاتیمربوط به نشر یبعد
خود ین دوره توانستند نقش اطالع رسانیت پرداختند و چه بسا مطبوعات در ایفعال
نند.کرا حفظ
د یبا ظهور نسل جد 91مه دوم قرن یان در نریا یاجتماع – یاسیط سیشرا
د یدارالفنون، ورود علوم جد سیتأس، توسعه روابط با غرب، یرانیا یرانیران اکروشنف
ران تحت عنوان معلم، صاحبان حرف یبه ا ییبه درون جامعه، سفر جهانگردان اروپا
ران معاصر یاخ یتار یها دورهن یاز منحصر به فردتر یکین دوره را به یا ها پلماتیدو
رد.کل یتبد
موضوع نیتر مهمال خود همواره به عنوان کاش یدر تمام« یآزاد»ن دوره مقوله یدر ا
ن یاز عناو یکی یران خود را نشان داد. مثال خود آزادیدر جامعه ا یاجتماع یاسیس
« انیب یآزاد»ژه یبه و «یآزاد»م خان در روزنامه قانون همان کمطرح شده توسط مل
ت یآدم، انجمن یمانند حقوق مردم، مجلس قانوگذار یوه بر آن به مواردعال است.
یکو در واقع کرد یمت آزادانه مردم را فراهم کمشار یبرا یتر گسترده ه فرصتک)
خاص را از مردم مطالبه یه باورها، رفتارها و اصول اخالقکبود یر رسمیانجمن غ
.( و در داد یمار عموم قرار یر اختشرفت را دین روند جهت توسعه و پیه اک کرد یم
قاجار یران در دورهیمطبوعات ا ییمحتوا ی(. بررس9833:893ر، یبش)ت قانون ینها
121
جهانی سیاست
نهسا
ر
و هاعه
وست
یس اس
ـ یاع
تماج
یا ین
را
درره
دو
اراج
ق و
لوپه
ی
ران نشان یا یو اجتماع یاسیس توسعهند یت فعال آنها را در فرآکبه وضوح مشار
ز خود ین ها روزنامه یتنوع اسام یه حتکست بلین نه فقط خاص محتوا نیه اک دهد یم
یکبه عنوان ها رسانهن دوره از یدولت در ا یلکن موضوع است. به طور ینگر اایب
است. کرده یم و از روزنامه نگار به عنوان ابزار استفاده یغاتیابزار تبل
گذاشت: نوشتن ریتأث ها دورهن یا یاجتماع – یاسیه بر تحوالت سک یگر مواردیاز د
آن را به دو دسته توان یمه کبود رانکتوسط روشنف یاسیو س یاجتماع یها رساله
ران، یومت اکمانند آداب سلطنت، قواعد ح یاول به موضوعات دستهم نمود. یتقس
یه به مسائل اجتماعکدوم دستهو اند پرداختهت و ... یرع یش عدل و پاسداریستا
مانند یگوناگون به موضوعات یتب فرانسوک ترجمه. با اند پرداختهران یا یاسیو س
... و میتعل یآزاد مذاهب، یآزاد ،ها روزنامهطبع یانصاف، آزاد یال، آزادیخ یادآز
قاجار به مرور بر تعداد دورهه در ک(. از آنجا 9814:193،ی)راوند اند پرداخته
نترل ونظارت کشور آن هم بدون کتابها در کو ها روزنامهو رشد تعداد ها چاپخانه
منتشرشده یها کتابصدد نظارت بر مطبوعات و م دری. رژشد یمافزوده یدولت
استه شد. با کق( از شدت سانسور 9824 -989ن شاه )یمظفرالد دورهبرآمد. اما در
نار رفت و هر کشور کسانسور از با یتقرق، 9824جنبش مشروطه در سال یروزیپ
وسط بارها ت ین آزادیشور منتشر شدند. اما اکتاب و مطبوعات آزادنه در کگونه
ن دوره ید قرار گرفت. ایدست نشانده آنها مورد تهد یها دولتگانه و یب یها قدرت
رپنج یرضا خان م یودتاکپر سانسور بود. با ین دوره مطبوعات آزاد ولیدر اصل اول
یاسیسانسور و خفقان س هیسااو به نردبان قدرت، یخیو صعود تار 9211در اسفند
یومت رضا خان براکند. آنچه دوران حکه افیساتاب کش بر مطبوعات و یش از پیب
جاد یان و ایب یآزاد یوبکف مطبوعات، سر یران به ارمغان آورد، توقیمطبوعات ا
م بر کحا یو فرهنگ یط اجتماعی، شرایو دولت ینار موانع رسمکاختناق بود و در
ه و عالقمندان ب یروزنامه نگار یبر مطبوعات، حرفه یافک اندازهز به یشور نک
.گذاشت یم یبر جا یمنف ریتأثمطالعه
121
سیاست جهانی
ار به
ل، او
رةما
شم،
نجة پ
ور،د
یهان
جت
اسسی
ی ش
وهپژ
ی لم
عمه
ناصل
ف59
31
ران و ین به ایبسته بود. و با ورود متفق یت در فضایخفقان و فعال دورهن دوره، یا
، یار آمدن محمد رضا شاه موج آزادک یبا رو د.یان رسیرضا شاه به پا ینارکبر
شیات به وجود آورد. عالوه بر افزاید و نشریجرا یرا برا یا گستردهعمل یفضا
گذشته هم در یها سال یابینقد و ارز طهیح ها آنت یفعال دامنهتعداد و گسترش
آزاد مطبوعات، آرامش یافت. البته فضای یا ژهیوت یو مجالت اهم ها روزنامه
یه مطبوعات آزاد در قالب مطبوعات حزبکاورد. چرا یجامعه به بار ن یرا برا یچندان
و غربزده ید. سپس مطبوعات خنثیان رسید به پامردا 23 یودتاکبا ها دورهن یبود. ا
ت ... ید آیشه یمجمع فرهنگ)ت گذاشت یرو به فعال یا حرفهار آمد. به طور ک یرو
.(9838،13)ره(: یبهشت
مطبوعات .1-4
و در (م 9319)قمری 9898شمسی و 9234به دنبال قتل ناصرالدین شاه در سال
روزنامه نگاری ایران، نقش (م 9133تا 9139)قمری 9828تا 9891سالهای فاصله
توسعهدلیل این امر نیتر مهممهمی در افزایش رؤیت پذیری حکومت ایفا کرد.
روزنامه نگاری غیر دولتی یا روزنامه نگاری آزاد بود. این روزنامه نگاری جدید که
شد هفتاد سال پس از تأسیس مطبوعات دولتی پدید آمد، به رغم نظارت دولت موفق
سابقه نقش دیده بانی حکومت را ایفا کند و بتواند در مدت کوتاهی به صورتی بی
جایگاه و رسالت خود را به دور از قید و بندهای معمولی دولتی، در دفاع از مصالح
ای بود که در حد یکی از ارکان عمومی ملت حفظ کند. ارتقای این جایگاه به گونه
تشکیالتی مشروطیت محسوب شد.
تر آزادی خواهان و اصالح طلبان در خارج از کشور نوع روزنامه نگاری که پیش این
پایه گذاری کرده بودند، توانست در کنار روزنامه نگاری دولتی که در چارچوب
دیگری به خود بگیرد، به صورتی که با انتشار چهرهتئوری استبدادی قرار داشت،
وزارت اجازهبا » جملهدر کنار «آزاد روزنامه»خصوصی غیر دولتی و قید روزنامه
آنها، دوره جدید مطبوعات ایران آغاز شد )محسنیان سرلوحهدر « انطباعات لهیجل
(.989: 9834راد،
111
جهانی سیاست
نهسا
ر
و هاعه
وست
یس اس
ـ یاع
تماج
یا ین
را
درره
دو
اراج
ق و
لوپه
ی
مرداد تا اوج 23پس از کودتای سالهبیست و پنج دورهروزنامه نگاری ایران، در
و نیتر رهیتاز هجری شمسی، یکی 9811گیری انقالب اسالمی در تابستان
روزنامه دورهآن را توان یمکه یا دورهخود را گذرانده، یها دورهنامساعدترین
نگاری مطیع و غیر سیاسی نام داد. چرا که مشتی از روزنامه نگاران وابسته به
فعالیت نهادند که هدف آنان اطاعت و چاپلوسی عرصهحکومت و قلم به مزد پا به
قرن معجزهرا 9828مرداد 23ود. در حدی که کودتای و تملق گویی حکومت ب
گوناگون انتشار یها هینشرو ها روزنامهتوصیف کردند در وصف آن رویداد تلخ،
مدافع رژیم و جیره خوار یها مجلهو ها روزنامهدادند و پس از آن نیز با انتشار
ه را یدک پر طمطراق صاحب امتیاز و مدیر نشریه و روزنام یها عنوانحکومت
کشیدند و طی سالها به فریب افکار عمومی پرداختند و راه کسب ثروت و مقام را
کنندهتحریک یها نامهرنگین دوره»ادامه دادند. جالل آل احمد نیز این دوره را
: 9812بهشتی پور، )« ز و خالی از حق و شعور و شوق توصیف کردیغرا نیتر یوانیح
41-43).
ران، زبان یدر ا ها روزنامهه با انتشار ک میکن یمز اشاره یموارد ن نین حال به ایدر ع
شد یمگرفته یغرب یها زبانه از ک یا تازهخود به منابع یر و انشایتحر یبرا یفارس
یعیو علوم طب یا و فنون نظامیخ و جغرافیتار یها کتاب ترجمهازمند شده بود. ین
ن مردم با سواد یما ب ها روزنامهو ها کتاب ز و رواجیتازه و چاپ آنها در تهران و تبر
رات ییج تغیه به تدرک یمتداول از سابق به زبان یان از فارسیموجب تحول اسلوب ب
در یتیفکیج را به ی. زبان رارفتیپذ یمرا در خود مأنوسر یات غکو اصطالحات و ن
مطالب را نگارش اخبار و کمختلف، سب یها روزنامهه بعد از دوران انتشار کآورد
ه هموارتر و یحوزه علم یها روزنامها یران یه ایدولت عل یها روزنامهدرج در یبرا
ر ملزم به یم و تحریدر تنظ ها روزنامهه کج و معمول بود. از آنجا یاز زبان را تر راحت
یزبان فارس یو عبارت یت اصول مختلف از زبان بود توانستند بر ثروت لفظیرعا
اقتباس و استعمال یبه سرعت راه را برا ها روزنامهع یانتشار سر یند. به عبارتیفزایب
ی. و زبان فارسکرد یمباز یاسید سیم و عقایار و مفاهکمانند نفوذ اف یالفاظ خارج
111
سیاست جهانی
ار به
ل، او
رةما
شم،
نجة پ
ور،د
یهان
جت
اسسی
ی ش
وهپژ
ی لم
عمه
ناصل
ف59
31
ار کز به ین یفراتر رفته و در مجالس و محافل عموم اغذ و شعرکتاب و کاز یدر
هر نیتأمز، مطبوعات با یدر زمان مشروطه ن (.231: 9899، ییطباطبا) رفت یم
ز مطرح نموده و از فرصت استفاده یرا ن یگرید« خواسته»ون یخواسته از انقالب
ز به یرا ن یمل یل مجلس شوراکیو تش ی. عالقه مشروطه، قانون اساسکردند یم
ه روش آنها ک(. ناگفته نماند 19: 9893ن، یر حسکن مردم رواج دادند )ذایج بیتدر
پر نهیشیپ یایو اح یشتر به ترقیبوده و توجه ب یل گفتمانیه و تحلیبرتجز یمبن
مذهب و یر با سازگاریسم همپذیونالیناس یاعتقاد به نوع هیپاران بر یعظمت ا
ومت و سلطنت کدوره ح یاسیز قدرت سکتمر دوره. در کند یم ییت، خود نمایمل
. ابدی یمش یا، نظارت بر مطبوعات افز9823ور یتا شهر 9211 یودتاکرضا شاه از
و عدم انتقاد از مسئوالن و یو فرهنگ ی، اجتماعیشتر به مسائل اقتصادیتوجه ب
ین دوره به نوعی. مطبوعات در اکند یمدا یسوق پ یتکاول ممل درجه ینهادها
(.24: 9839، یکی)خان شدند یمانه متوسل یو پندار گرا یسم افراطیونالیناس
اس کانع صحنهبود. یت اجتماعکحردر خدمت 9821مطبوعات بعد از سال
د، نثر روان و ینگارش جد ک. سبشد یمد مختلف مردم محسوب یو عقا ها شهیاند
، ها وهیشن یار به زبان سهل و ساده موجب شد با استفاده از اکان افیقابل فهم ب
ار مردم به کردن افکن عامل روشن یمردم را به دست آورند وبزرگتر عامهت یحما
روند یم به شمار یانقالب کن محریبهتر ن گشته و بعدهاینو فهفلساصول و
(.213: 9819ان، یتهران)
سینما .2-4
در کنار مطبوعات، در همان روزها، برای اولین بار، رؤیت پذیری شاه به کمک سینما
از یا عده( همراه با م 9311قمری ) 9891شروع شد. مظفرالدین شاه، تابستان سال
ازدید از نمایشگاه بین المللی پاریس و برج ایفل، با وام دریافتی از درباریان برای ب
روستاها راهی اروپا شد. در واقع پدر تاجدار مظفرالدین شاه سفر به اروپا را
جدید کرده بود. در همین یا قبلهصفویه اما به سوی ادهیپجایگزین سفرهای پای
112
جهانی سیاست
نهسا
ر
و هاعه
وست
یس اس
ـ یاع
تماج
یا ین
را
درره
دو
اراج
ق و
لوپه
ی
برادران لهیوساز اختراع سینما به سینما شد و پنج سال پس فتهیشسفر بود که شاه،
(.9811:849او، آن را برای نشان دادن به نوکران خود به ایران وارد کرد )مک لوهان،
شمسی نخستین سالن سینما به معنای واقعی آن به نام گراند سینما، 9838در سال
انی، جاود)به همت علی وکیلی در گراند هتل در خیابان الله زار تهران افتتاح شد
(. به این ترتیب با افتتاح گراند سینما، آبرومندترین سینمای تهران از چشم 22: 9811
متجددین عصر رضا شاه شروع به کار کرد.
خبری خارجی در سینماهای تهران آغاز شد. این یها لمیفنمایش 9898از سال
که کارمند از سوی سفارت انگلیس در اختیار شخصی به نام ابوالقاسم طاهری ها لمیف
و او گرفت یم، قرار کرد یمنیز کار «بی بی سی»سفارت در ایران بود و ضمنا برای
، ترجمه شد یماخبار مخصوص کشور انگلیس را که به صورت فیلم در لندن تهیه
هنرهای صنایع مستظرفه در سینماها ادارهپس از بازبینی از سوی ها لمیفاین کرد یم
ا هم اغلب در خصوص اخبار دربار انگلیس، اختراعات، موضوعات آنه شد یمپخش
از ییها گزارشسیاسی در لندن، افتتاح مجالس در انگلیس و گاهی یها مالقات
مستعمرات انگلیس بود.
دست به ابتکار دیگری زد و 9831سینما در ایران در سال حوزهعلی وکیلی، مبتکر
مجله که سینما و نمایشات نام داشت، سینمای ایران را منتشر کرد این مجلهنخستین
صفحه به قیمت سه ریال منتشر شد. علی وکیلی، 43در قطع کوچک رقعی، با
صاحب امتیاز نشریه بود و سردبیری آن را فردی به نام اسحاق زنجانی بر عهده
داشت.
دیگو یمو شناسد یمبا ماهیت تصویری بسیار دقیق یا رسانهمک لوهان، سینما را
سینما ناچار نیستند که در تقلیدهایشان اندازهاندرکاران تئاتر و تلویزیون، به دست
دقت به خرج دهند. چرا که اصوال ماهیت تصویری آنها چندان دقیق نیست در
؛ در حالی که در سینما چنین شوند ینمدقیق آنها جزئیات چندان مشخص مشاهده
به ها لباسبه قرن دوازدهم، نه تنها باید فیلمی تاریخی مربوط هیتهنیست. مثال برای
شکل قرن دوازدهم طراحی شوند، بلکه به دلیل دقت و باریک بینی زیاد و دوربین
111
سیاست جهانی
ار به
ل، او
رةما
شم،
نجة پ
ور،د
یهان
جت
اسسی
ی ش
وهپژ
ی لم
عمه
ناصل
ف59
31
مذکور نیز با تکنیک همان زمان نساجی شوند، یها لباس یها پارچهفیلمبرداری، باید
نحوه ، ازشیها یپردازناچار است عالوه بر تمام خیال 9به این ترتیب هالیوود
مربوط به گذشته هم بهره بگیرد. یها صحنهبسیاری از ارانهیهوشبازسازی دقیق و
که دیگو یمآن با تئاتر سهیمقامعرفی ماهیت سینما، ضمن ادامهمک لوهان در
دو یا سه شخصیت را در صحنه حفظ تواند یمکارگردان یک نمایشنامه فقط هنگامی
را در مکانشان مورد تأکید و توضیح قرار دهد در کند که به طور مداوم حضور آنها
صورتی که مخاطبان فیلم، بر عکس این حالت و درست مانند خوانندگان یک کتاب،
را ها تیشخصفقط به دنبال یک توالی منطقی هستند و در نتیجه به راحتی غیبت
.شوند یمپذیرا
و ردیپذ یمماشاچی آن را به بیانی دیگر، هر آنچه را که پروژکتور فیلم نشان دهد ت
فیلم با مواد چاپی سهیمقا. مک لوهان در رود یمهمراه تصویر به دنبال دیگری
حجم عظیمی از تواند یم: فیلم به عنوان یک رسانه و مانند مواد چاپی سدینو یم
اطالعات را در خود حفظ کند و به موقع انتقال دهد. این محمل قادر است در یک
که برای توصیف آنها از طریق چاپ دهد یمز افراد مختلف را نشان ا یا صحنهلحظه
باید صفحات زیادی به صورت منظم نگاشته شوند. تا آنها را توصیف کنند. عالوه بر
و اطالعات مشروح به صورت مکرر است در ها صحنهاین، فیلم دارای قدرت تکرار
مشروح را طی یک حالی که یک نویسنده قادر نیست چنین حجمی از اطالعات
)کل به هم پیوسته و تقسیم ناپذیر اما دارای 2نوشته شده یا به صورت گشتالت قطعه
اجزای قابل تشخیص( به خواننده خود ارائه کند. درست همان طوری که عکاسی،
در نقاشیو حالتی 8نقاشی را به سمت هنر انتزاعی سوق داد مثال ایجاد سبک کوبیسم
سینما هم نویسنده را به نوعی صرفه جویی در شفاهیات و تجسمی به آن بخشید،
سمبولیسم عمیق نزدیک کرد.
1 - Haliwood 2 - Geshtalt 3 - Coobism
111
جهانی سیاست
نهسا
ر
و هاعه
وست
یس اس
ـ یاع
تماج
یا ین
را
درره
دو
اراج
ق و
لوپه
ی
نویسد: یمک لوهان، میان فیلم صامت و فیلم ناطق تفاوت خاصی قائل شده وم
یک فیلم صامت، این امکان را پدید مشاهدهساختارهای ادراکی تماشاگر به هنگام
بر روی فیلم تصور کند، اما وقتی صدا آورد که هر کس، آن صدایی را که مایل است
. به ابدی یمامکان اشتراک مساعی تماشاگر به شدت کاهش شود یمبا تصویر همراه
که چون تشریک مساعی کمتری را شود یمتبدیل یا رسانهعبارتی فیلم صامت به
مک لوهان در تقسیم بندی شود یم تر گرمپس از نظر مک لوهان کند یمایجاب
سرد جای یها رسانهگرم به عکس یها رسانه: اصوال دیگو یمگرم و سرد یها رسانه
تا پر کنند و در نتیجه باید گفت: گذارند ینمخالی چندانی برای مخاطبان خود باقی
. مک لوهان معتقد کنند ینمگرم تشریک مساعی چندانی را ایجاب یها رسانهکه
حواس انسانی را امتداد بخشد مثال اگر بتواند اوال یکی از یا رسانهاست زمانی که
چشم بتواند قدرت بینایی خود را امتداد دهد فواصل بسیار دورتر را ببیند و ثانیا
جاد کند. یرا ا یحساسیت باالتر
هر چه ارائهکه مقصودش از حساسیت باال دهد یمبه آن گرم می گویند. او توضیح
انواع ریتأثرامون یه موضوع مقاله پکاز آنجا رسانه است. حال لهیوسبه ها دادهبیشتر
ران یمستند ا ینمایس ی. براباشد یمقبل از انقالب دورهران در یبر جامعه ا ها رسانه
لمبرداران نسبتا آشنا یاول ف دورهسه دوره را در نظر گرفت: توان یمش از انقالب یپ
یدر سالها یگزارش ،یخبر یدادهایبدون واسطه از رو یها برداشتن به یبه دورب
ه ک یدوم، دوران دورهمشغول بودند. یم پهلویل رژیه و اوایومت قاجارکان حیپا
قت در یرا موجب شد و در حق 9843تا 9823 یودتاک یها سال یاسیس یبحرانها
رد و با نفوذ به کدا یحضور خود در منطقه پ یبرا ییاکات نقطها، یکن زمان، آمریا
یخود را بر تعداد یکینکت ریتأثشور، ک یو اقتصاد یاسی، سی، اجتماعیان فرهنگکار
تا 9823 یها ساله کته مهم است کن نیر اکشور گذاشت. ذک ندهیآاز مستند سازان
لم مستند در یف نهیزمدر یخالق و قو یو فرهنگ یچ نوع جنبش اجتماعیه 9843
یزیغ ممیر تین شد زعنوا ها سالن یهم در ا یا نمونهران مطرح نشد و اگر هم چند یا
ورش قرار گرفت.یمورد حملهو
111
سیاست جهانی
ار به
ل، او
رةما
شم،
نجة پ
ور،د
یهان
جت
اسسی
ی ش
وهپژ
ی لم
عمه
ناصل
ف59
31
شه قادر به یلمسازان صاحب اندی، چون ف9813تا 9843از سال یعنیسوم، دوره
جه یش به فرم و در نتیشان نبودند، گرایلمهایح در فیخود به طور صر شهیاندانتقال
طرح مسائل تا آنها بتوانند به کرد یم کمکشان یلمهاین فیدر مضام ییسمبل گرا
زان یاوقات به خاطر ضعف در م یه البته بعضکبپردازند، یو انتقاد یاجتماع
: 9819عادل، ) کرد ینممستند با آنها ارتباط بر قرار یها لمیفاطالعات تماشاگران،
919.)
یملهایمستند ما درست مانند ف ینمایل سکفوق، متاسفانه در دورهبا توجه به سه
یامل پاسخگوکنتوانست به طور یو دولت یدر بخش خصوصد شده یتول یداستان
ه در خود ک یقابل قبول یکنکرغم ت یازمبرم مردم و جامعه باشد. چه بسا علین
موضوع و بارهدر یافک مطالعهق و یآن فقدان تحق یداشت، نقطه ضعف اساس
مستند بود. یلمهایداد مستند در فیرو
تلفن و تلگراف . 3-4
( دوستعلی خان معیرالممالک، امتیاز دایر کردن تلفن در م 9138قمری ) 9829سال
تهران را از مظفرالدین شاه قاجار گرفت و این دستگاه کار خود را با یک خط تلفن
تلگراف همراه با 9394در سال میان دربار و محل اقامت نخست وزیر آغاز کرد.
با مقامات ییل سوء تفاهمهایران آماده شد، اما به دلیها در ایسیالتش توسط انگلیتسه
ران نه تنها در آمد یدولت ا خزانه یفتاد. البته تلگراف برایار نکسال به یکتا یرانیا
رده کره با ماموران دور دستش باز کمذا یه دست شاه را براک. بلکرد ینمجاد یا یادیز
یه و ملاصالح طلبان یها نهضتش یدایدر پ ییبه تنها یگریش از هر عامل دیبود و ب
ز یتهران ن روزنامهن یبود. نخست مؤثرنوزدهم اوج گرفت، یها سدهه در ربع آخر ک
ه کتر پرداخته یرو یخبر گزار یها گزارش خالصهمنتشر شد به 9313ه در سال ک
ن رسانه باعث شهرت ی. البته اشد یمانتشار در هند از لندن مخابره یهر صبح برا
شد ها روسش از یران بیز و جنوب اکاف مرتلگر هیساها در یسیاد انگلیز
(.9811:923ت،یرا)
111
جهانی سیاست
نهسا
ر
و هاعه
وست
یس اس
ـ یاع
تماج
یا ین
را
درره
دو
اراج
ق و
لوپه
ی
ارتباطی در یها حوزهمک لوهان به برخی از پیامدهای تلگراف و تأثیرات آن بر سایر
از یریرپذیتأثکه در ایران روی نداده بلکه بعدها بدون کند یمجوامع غربی اشاره
دنبال شده است. برای مثال تلگراف به وقوع پیوسته و در واقع به تقلید از تجدد
پس از دستیابی به تلگراف دنبال شده ها مدت ها رسانهنی هوا در یانتشار اخبار پیش ب
وضع هوا، یعنی یها شیگرا: پس از ظهور تلگراف بود که سدینو یماست. لوهان
کامال مردمی و همگانی دارد به شدت از یا جنبهیکی از عناصر مهم نفع انسانی که
یا هیحاشو تر کوچکها پیگیری شد. تلگراف موفق شد مطبوعات وزنامهسوی ر
مناطق گوناگون را از وابستگی به مطبوعات بزرگ برهاند. بعدها تلگراف، در اغلب
و ها دهیچکشورهای اروپایی، تعدد گروههای ملی کوچک را دامن زد و
اختار مرکز تلگراف به سرعت س یمتداوم را تشدید کرد. از طرف یها کییموزا
(.211-833: 9811مک لوهان، )ز تضعیف کرد یمحیطی را ن
گذاشت و آن را ریتأثادبی نیز یها سبکمک لوهان معتقد است که تلگراف حتی بر
به سمت اختصار نویسی و عنوان نویسی هدایت کرد. شواهد حاکی از این است که
ان رایج شد و استفاده از آن ز، در ایریاستفاده از گرامافون ن 9123های از حدود سال
9اطالعات در شماره روزنامهجامعه نیز رسوخ کرد. انهیمحتی در میان طبقات
شهیرنوشت: باالخره گرامافون و صفحه، در رگ و یا مقالهخود در 9833مرداد
ما جای گرفت. یک گرامافون با صفحات جورواجوری که هر روز مثل سیل جامعه
سوم را به باد داده است. طبقه خانواده، هستی یک شود یمازیر به این مملکت سر
استفاده از تمبر پست نیز برای تبلیغات حکومتی آغاز شد. هفتم 9898از سال
خطاب به وزیر پست و تلگراف نوشت: یا نامهفروردین آن سال نخست وزیر طی
ست و تلگراف طبق پیشنهاد وزارت پ 9898چهارم فروردین جلسههیئت وزرا در »
و تلفن، طبع تمبرهای مخصوص تجسم ترقیات مملکت را به شرح ذیل مطابق قطعه
« ضمیمه که در مقابل هر یک از تمبرها شرح داده است تصویب نماید یها عکس
(. در فهرست پیوست این سند، تصاویر تمبرها اینگونه 831)مک لوهان، همان:
ایی، هتل رامسر، راه آهن جنوب.معرفی شده است: بنای تخت جمشید، قوای هو
111
سیاست جهانی
ار به
ل، او
رةما
شم،
نجة پ
ور،د
یهان
جت
اسسی
ی ش
وهپژ
ی لم
عمه
ناصل
ف59
31
شبکه: یکی از مهمترین اثرات تلفن، تأثیر بر دیگو یممک لوهان در مورد تلفن
سازمانی است چرا یها یریگاداری و تصمیم فشردهاز ساختارهای به هم یا دهیچیپ
سیستماتیک تفویض یا گونهاز طریق تلفن، یک حاکمیت را به توان ینمکه اصوال
چون با سرعتی که این وسیله دارد، ساختار هرمی شکل قدرت را بر هم کرد؛
و در سلسله مراتبی که افراد به شدت درگیر آن هستند دگرگونی پدید زدیر یم
. تشکیالت رزمی آلمان که طی جنگ به رادیو تلفن مجهز شده بود، اگر چه آورد یم
ختارهای سنتی نظامی نیز از این طریق تحرک باالیی به دست آورد ولی به ناچار سا
شخصی و فردی گردید. یدگرگون شد. تلفن به دلیل طبیعت وجود خود، ابزار
آن بر تحوالت ایران ریتأثرادیو و .4-4
رادیویی در جهان از طریق یها فرستندهمردم ایران از همان سالهای تأسیس اولین
( م 9188) 9892ال مطبوعات، با اختراع و طرز کار آن آشنا شدند برای مثال در س
رادیو در ایران باقی مانده و احتماال فقط فرستندهوقتی هنوز هفت سال به تأسیس
صفحهایران باستان یک مجلهرادیو وارد کشور شده بود. رندهیگچند دستگاه
رادیو دیگر امروزه در اروپا »اختصاص داد و نوشت «رادیو و فواید آن»کامل را به
رادیو در سال یها رندهیگاولین (.81: 9819)ساروخانی، « ه شده استجزء لوازم اولی
اختراع قرن دانسته شده و ضمن باور نیتر مهمرادیو، اختراع وارد ایران شد. 9834
وجود رادیو برای کشوری چون ایران که در آن بی سوادی 9تزریقی هینظرشدید به
عات بسیار ضروری دانسته شد.عمیق و گسترده وجود دارد و در شرایط نبود مطبو
یشرفت فرهنگ و تمدن در هر رادیو، یکی از عوامل بسیار بزرگ و مهم برای پ
است. در کشورما فواید رادیو به مراتب بیشتر از سایر جاها بوده باشد یمکشوری
چرا که قسمت بیشتری از جمعیت ما بی سواد بوده، کتب و مجالت هم به قدر کافی
بوده در دسترس همگان نبوده است. خالصه آنکه منظورهایی را که م و آنچهینداشت
در ندینما یمکتاب و مجله و نشریات دیگر حاصل لهیوسدر کشورهای دیگر به
است دانسته یمرا مانند یک تزریق زیر پوستی ها رسانهبوده و اثر قائلکه قدرت تأثیرگذاری فوق العاده ای برای رسانه یا هینظر. 2
میالدی کامال رد شد 2391این نظریه در اواخر دهه
111
جهانی سیاست
نهسا
ر
و هاعه
وست
یس اس
ـ یاع
تماج
یا ین
را
درره
دو
اراج
ق و
لوپه
ی
ه هر کس هر قدر بی سواد و عامی و محض هم کایران با رادیو باید انجام داد؛ چرا
یا ها خانهندارد و در قهوه استفاده کند و این کار خرجی هم تواند یمباشد از رادیو
ن موارد یا البته رادیو را بشنوند. توانند یممردم عامهعمومی بزرگ، یها دانیم
قبل است. یها دههمربوط به
آموزشگاه وسیعی منزلهمهمترین ابزار پرورش افکار جامعه باشد. به تواند یمرادیو
ها ونیلیم تواند یمواحد وسعت جهان است و در آن اندازهاست که وسعت آن به
نفوس انسانی را در مکتب خود پرداخته و به تهذیب اخالق و تنویر افکار بپردازد.
باشد مانند ناصحی مشفق و یا شهیپهر کسی را که دارای هر شغل و تواند یمرادیو
ها آندوستی صادق راهنمایی کند، سطح فرهنگ و دانش همگانی جامعه را باال ببرد.
قایق مقتضیات زندگی عصر حاضر و واجبات و تکالیف آن آگاه کند و را به ح
شرافتمندانه مهیا و آماده سازد. رادیو، از همان باالخره همگان را برای زندگی مالی و
رادیو در ایران درحال یوقت آن عصر را به کمک طلبید. برجستهآغاز نویسندگان
ذشته بود.افتتاح بود. یک سال از شروع جنگ جهانی دوم گ
تأسیس رادیو در ایران درصد با سوادان بسیار پایین بود و آمارهای هیاولدر سالهای
سالهشش دورهحدود فارغ التحصیالن 9894که سال دهد یمدر دسترس نشان
بوده و کل محصلین کشور (نفر 3334)هزار نفر 1ابتدایی در سراسر ایران در حدود
حد بوده است. نیتر نییپایش باسوادان به روزنامه نیز در نفر و گرا 211هزار و 918
بالقوهدر نتیجه، در همان اوایل کار رادیو، عدهی داوطلبان شنود رادیو بر خوانندگان
فرصت تر شیپمطبوعات برتری یافت. مک لوهان معتقد بود که جوامع پر سواد که
یو مقاومت بیشتری بروز حضور کافی در کهکشان گوتنبرگ را داشتند در مقابل راد
: مردم کشورهای انگلستان و ایاالت متحده آمریکا به دلیل سدینو یم. او دادند یم
عادت دیرینشان به خواندن و استفاده از صنعت چاپ، مدت مدیدی توانستند خود را
در برابر نفوذ رادیو مصون نگه دارند.
111
سیاست جهانی
ار به
ل، او
رةما
شم،
نجة پ
ور،د
یهان
جت
اسسی
ی ش
وهپژ
ی لم
عمه
ناصل
ف59
31
شمسی ایران که چند بار 9891سال جامعهبنابراین، جامعه بسیار کم سوادی مثل
فرصت اقامت ماندگارداشته، مصونیت کمتری در برابر نفوذ رادیو از خود نشان داده
آنها را نیز به ارمغان آورده بود. یها حسجدید، تقویت یکی از رسانهضمن اینکه
الکتریکی در امتداد سیستم عصبی رسانهمک لوهان معتقد بود که رادیو، به مثابه یک
که در امتداد پای انسان عمل دانست یمن است. او رادیو را مشابه اختراع چرخ انسا
کرد و توانست قدرت آن را افزایش دهد. رادیو نیز توان حس شنیدن را ارتقا داد
ه به کچرا رادیو حتی از تلفن و تلگراف هم اثر بیشتری دارد (49: 9819)ساروخانی،
مستقیم رابطهملی محاورهنی یعنی زبان تماس انسا لهیوسطور خاصی با اولین
دارد تلفیق این دو فناوری یعنی زبان مادری و رادیو که از تمام فناوریهای انسانی
و خارق العاده تری از تجربیات انسانی را تر تازه یها شکلقدرتمند و متنفذترند، باید
بروز دهند.
به طوری شوند یممه یک صدا و ه شود یمبا استفاده از رادیو فرد با جامعه عجین
رادیویی وجود دارد که تهیه کنندگانش این هدف را دنبال نکنند. برنامهکه کمتر
یکج توسط دولتمردان یران، به تدریو در جامعه ایراد یه نفوذ فرهنگکحال از آنجا
جاد ین رسانه، نه تنها در جهت ایاز ا توانست یمومت کضرورت شناخته شد. ح
ار و کله، افین وسیا یریارگکه با به کند. بلکبا مردم استفاده تر قیعمر و شتیارتباط ب
یلکند. به طور کنترل کار آنان را کرا به مردم القا و اف یومتکخاص ح یها شهیاند
ار و کاف یردن مردم و القاکسرگرم یبرا یا لهیوسران به عنوان یدر ا ییویراد شبکه
افت و یشور راه کن نقاط یل سال به دورترمدت چه یط یومتکخاص ح یها شهیاند
آن به مراتب فراتر یگذار ریتأث ریتأثعموم مردم حوزه یسواد یل بیه به دلکجالب آن
د یار و عقاکنترل دولت بود و تنها افکبه شدت تحت یو ملیاز مطبوعات بود. راد
یم پهلویت رژیمکت حایدر حفظ و تثب یو سع داد یمدولت را تحت شعاع قرار
(.231: 9812مقدم، ینواختداشت )
111
جهانی سیاست
نهسا
ر
و هاعه
وست
یس اس
ـ یاع
تماج
یا ین
را
درره
دو
اراج
ق و
لوپه
ی
ر نه تنها نتوانست در جذب ین رسانه مهم و فراگیه اکمهم آن است نکتهاما
گاه ین دوره مغلوب پایان ایه سرانجام در پاکد باشدبلیمف یپهلو یت برایمشروع
شد. ها هینیحسمانند مساجد و یمهم
عصر تلویزیون .5-4
فرستندههنوز در نیمی از کشورهای جهان، ، وقتی که 9881روز یازدهم مهرماه
تلویزیونی وجود نداشت و هنگامی که بسیاری از کشورهای آسیایی بدون تلویزیون
فرستندهبودند هنوز هفت سال مانده بود تا تلویزیون در هند گشایش یابد، اولین
ان را شروع به کار سایر وسایل ارتباط جمعی در ایر تلویزیون در ایران افتتاح شد،
ایران، دولتی بود. اولین نمایش روزنامههمیشه دولت به عهده گرفته بود. اولین
رادیویی نیز کامال در اختیار دولت بود. اما فرستندهسینما را دولت آغاز کرد و اولین
برای اولین بار بخش خصوصی ایران، 9881مهر 99جمعه بعدازظهر روز 1ساعت
بل مجلس شورای ملی، نخستین فرستنده تلویزیونی را در سه ماه ق مصوبهبر اساس
913کیلو وات بود و فقط در شعاع 8تهران به کار انداخت که قدرت آن فقط
شد. تصاویر سیاه و سفید آن فراهم می مشاهدهکیلومتری تهران امکان
سال از پرداخت مالیات نیز 1مجلس قید شده بود که تلویزیون مذکور تا مصوبهدر
تفریحی جدیدی است که مزایای سینما و رادیو را به لهیوسمعاف است. تلویزیون
خدمات تواند یمو اگر درست مورد استفاده قرار گیرد آورد یمطور مشترک به خانه
تفریحی فردی و بی یا لهیوسفرهنگی مهمی انجام دهد. علیرغم آن تلویزیون،
ار و استدالل کم شده و فعالیت روحی، فعالیتی است با تماشای تلویزیون حس ابتک
گردد. روح اجتماعی کم کم به انزوا و جسمی و تفریحی خارج از منزل محدود می
.شود یمانفراد تبدیل شده و حرکت و فعالیت به راحتی و آسایش طلبی تبدیل
تلویزیون نوعی دگرگونی روانی و اجتماعی پدید آورد که عامل اصلی آن تصویر
ه تلویزیون ک: وقتی سدینو یمودمک لوهان در مقایسه تلویزیون با کتاب تلویزیونی ب
جای کتاب را گرفت مفاهیم و مشخصات فکری انسان نیز تغییر کرده و با تلویزیون
کتاب فرد خود را مطالعهبا شود یمشود انسان با محتوا یکی کل و وحدت دیده می
111
سیاست جهانی
ار به
ل، او
رةما
شم،
نجة پ
ور،د
یهان
جت
اسسی
ی ش
وهپژ
ی لم
عمه
ناصل
ف59
31
نگونه یه ترکیب رادیو و تلویزیون نیز ا، مک لوهان بردیگ یمفقط پیام را کشد یمکنار
آن گونه اجرا شود تواند یم: با وجود رادیو و تلویزیون نمایش رویدادها کند یماشاره
تلویزیون با سهیمقاکه گویی همه چیز در آن واحد اتفاق افتاده است مک لوهان در
چندانی ها تلویزیون برای تماشاگر از غنای : از نظر ارزش دادهسدینو یمعکس
برخوردار نیست. چرا که تصاویر آن ثابت نیست.
سهیمقااو در ماند یمدر ذهن باقی ها آناز یا هیسابرخالف عکس که فقط
که با شود یم: که یک تصویر تلویزیون به نحوی ارائه سدینو یمتلویزیون و با سینما
لکرد رادیو نیز تأثیر فیلم کامال متفاوت است. او معتقد است که تلویزیون حتی بر عم
کامال خصوصی و فردی یافت به طوری یا جنبهگذار است، رادیو پس از تلویزیون
تلویزیونی بیرون کشیدند تا به موسیقی رادیو یها برنامهکه حتی نوجوانان خود را از
یون در ابتدا به صورت خصوصیزیه رسانه تلوکاز آنجا یگوش فرا دهند. از طرف
یومت پهلوکومت نبود. حکح یاجتماع -یاسیاهداف س کننده نیتأم و شد یماداره
یار عمومکل دادن افکش یخود و برا یو فرهنگ یاسیبه اهداف س یابیدست یبرا
در دست یامال انحصارک یونیزیز تلوکمر یک یخود به طراح یها خواستهطبق
، شد یمون پخش یزیق تلویه از طرک ییها لمیفن حال یومت پرداخت. در عکح
ن یرید ین بردن سنتهایشاندن جوانان به طرف فرهنگ غرب و از بک یبرا یغاتیتبل
سوق یدور از شئون اسالم یارهاکرا به سمت یا نندهیبه هر ک ییجامعه بود تا به جا
ت یثر آنان جوانان بودند هوکه اکنندگان یز، بین یخارج یها لمیفشتر ی. در بداد یم
ا و یکژه آمریبه و یغرب یشورهاکه و جذب فرهنگ خود را از دست داد یفرهنگ
، جوانان را از ها لمیفثر کا یالیخ یها صحنهه ک. مخصوصا آن شدند یمس یانگل
دیتقلو یو ساختگ یمصنوع یو زندگ ایرؤو به عالم کرد یمدور یواقع یزندگ
(.99: 9811، یمصطفو) کشاند یم ها شهیپ هنراز کورکورانه
گیری نتیجه
های ن مقاله ابتدا سعی شده است که به تعریف رسانه، انواع رسانه، دیدگاهدر ای
و تأثیر وسایل رانیا یاجتماع –ها بر تحوالت سیاسی مربوط به رسانه، تأثیر رسانه
112
جهانی سیاست
نهسا
ر
و هاعه
وست
یس اس
ـ یاع
تماج
یا ین
را
درره
دو
اراج
ق و
لوپه
ی
توان ارتباط جمعی بر توسعه پرداخته شود. حال با توجه به موارد مطرح شده می
های ل داخلی به رشد و گسترش رسانهگفت در ایران نیز جهانی شدن در کنار عوام
کمک کرده است. عالوه بر کتاب، جهانی شدن موجب رشد چشمگیر در سایر
دهی های مکتوب همچون مطبوعات نیز شده است. تأثیر این رسانه در شکل رسانه
پذیریشان، به دلیل استفاده روزافزون از ابزارهای عقاید و رفتارهای مردم و جامعه
توان منکر شده است. نمی یای علمی ارتباط، اقناع و تبلیغات بیشتره نوین و شیوه
اجتماعی و علمی –های سیاسی ها مخصوصا مطبوعات در رشد و آگاهی تأثیر رسانه
جامعه شد. رشد نسبی مطبوعات در ایران نیز نشانی از تحوالت بنیادین در سطح
نگاری هر کشور، روزنامه جهانی یا نظام داخلی کشور بوده است. به عبارتی تاریخ
یا جامعهتاریخ تحوالت عمومی آن جامعه است. چه بسا پژوهش در مطبوعات هر
مطبوعات ییمحتوا ی. بررسباشد یمآن جامعه یو اجتماع یاسیپژوهش در حوزه س
و یاسیس توسعهند یت فعال آنها را در فرآکران در دوره قاجار به وضوح مشاریا
ل مسائل یز به تحلین یاجتماع یها رسانهعالوه بر مطبوعات .دهد یمنشان یاجتماع
. و چه بسا اند بودهگذار ریتأثران یپرداخته و بر روند توسعه ا یاسیو س یاجتماع
پیدایش مطبوعات جدید دولتی و خصوصی در قالب سطوح مختلف به عنوان یک
توانست گامی مکتوب و آن هم به شکل روزانه و یا هفتگی در قرن نوزدهم رسانه
مهم در روند تحوالت کشور ایفا کند. حتی با نقش تاکتیکی و اطالع رسانی خود
انقالب مشروطیت نه تنها تاثیرگذار باشند، بلکه آن را نیز به ثمر یها هیپاتوانستند بر
مختلف و یها رسانهتغییر شرایط سیاسی و اجتماعی ایران آن هم از برای با برسانند.
عات، این دوره ظهور روشنفکران ایرانی را به خود اختصاص داد که مطبو مخصوصا
زیادی را به سمت یها پنجرهدارالفنون و ورود علوم جدید به ایران سیتأسنه تنها با
نیتر مهمپیشرفت و توسعه گشود، بلکه واژه معنادار آزادی نیز در این میان به عنوان
ایران نشان داد و حتی عالوه بر آن اجتماعی خود را در جامعه _موضوع سیاسی
مواردی مانند حقوق مردم، مجلس قانون گذاری و ... فرصت بیشتری را برای
چند جامعهکه این همان روند توسعه و پیشرفت برای مشارکت مردم فراهم نمود
111
سیاست جهانی
ار به
ل، او
رةما
شم،
نجة پ
ور،د
یهان
جت
اسسی
ی ش
وهپژ
ی لم
عمه
ناصل
ف59
31
قومی ایران با یک ادبیات مشترک بود و فرآیند توسعه سیاسی و اجتماعی را نیز در
یران به ارمغان آورد. ناگفته نماند همان طور که در متن این پژوهش نیز اصل برای ا
به عنوان یک ابزار تبلیغاتی و ها رسانهمطرح شد در اصل در این دوره از حکومت از
از روزنامه نگار به عنوان یک ابزار استفاده شده است.
ار آمدن ک یم شد و با روکبر مطبوعات حا یا بسته یز فضایدر دوره رضا خان ن
کرد یمت یفعال یه مطبوعات آزاد در قالب مطبوعات حزبکمحمد رضا شاه از آنجا
رسانه یکنما به عنوان یان سین میشد البته در ا تر گسترده یاسیتوسعه س یفضا
تلفن و تلگراف با توجه به یاز مردم و جامعه باشد ولین ینتوانست پاسخگو
ن یواقع شدند در ع مؤثر یح طلبانه و ملاصال یها نهضتش یدایخود در پ یهایژگیو
ردن کسرگرم یبرا یا لهیوس ید در دوره پهلویجد یا رسانهو به عنوان یحال راد
عامه مردم در یسواد یل بیبه دل یبود ول یومتکح یها شهیاندار و کاف یمردم و القا
ش و نیاز مطبوعات بود و ب تر شیبآن یرگذاریتاث از آن، حوزه تر راحتاستفاده
گر در یز به عنوان رسانه دیون نیزینمود تلو تر عیوسو تر گستردهار یمردم را بس یآگاه
ومت نبود بر کح یو اجتماع یاسیاهداف س کننده نیتأمه کاز آنجا یدوره پهلو
.افزود یمومت و جامعه کشتر حیب فاصلهاف و کش
ها و ه بر زمینههای مختلف تاریخ ایران عالو دهد در دوره این بررسی نشان می
المللی بسیار تأثیرگذار بر شرایط بسترهای داخلی، رویدادهای خارجی و فضای بین
های مختلف تاریخ معاصر بوده است. مثال با توجه به تاریخ تحول مطبوعات در دوره
دورههای خفقان و سانسور در مطبوعات، مشابه آنچه در توان گفت: دوره می
9842و خرداد 9882مرداد 23های پس از کودتای لاستبداد رضاشاهی یا سا
ها رسانه .باشد یم یاسیو س یفرهنگ بینیم، برابر با فضای سکون و رکود اجتماعی، می
ها و خرده ، گفتمانها یریگتوانند مبدأ رویکردها، جهت با توجه به جایگاه خود می
، تحلیل و ها مناظرهگردها، تازه در ایران باشند این روند با برگزاری میزد یها گفتمان
فعال سیاسی را به نقد یها گروه یها دهیاگفت و گو های چالش برا نگیز و عمیق که
دهند. و یقابل اجراست. از این طریق اطالعات الزم را در اختیار مردم قرارم کشد یم
111
جهانی سیاست
نهسا
ر
و هاعه
وست
یس اس
ـ یاع
تماج
یا ین
را
درره
دو
اراج
ق و
لوپه
ی
. دکنن یم ایجاد ها انیجرو ها گروهمردم نسبت به تر قیدقفضای الزم را برای شناخت
که آگاهی وجود داشته باشد و نقد ردیگ یمارعمومی در فضایی شکل کاف یاز طرف
تبادل افکار و وجود روحی از تضاد بین عقاید، جایگاه شکل گیری افکار عمومی
ابزار ها رسانهه ک یدر حال ها رسانهاست و رسانه جایگاه طرح این مسئله است، نقش
نقش آنها در تبلیغات روند یمللی به شمار قدرتمند تاثیرگذاری در عرصه بین الم
مختلف بازرگانی، سیاسی و فرهنگی و در نتیجه شکل دهی افکار عمومی و بالتبع
. از طرفی گسترش دیآ یمبیش از پیش به چشم یو اجتماع یاسیند توسعه سیفرآ
باشد که به خالقیت یا گونهبه ارتباطی در ایران بهتر است یها یتکنولوژمباحث
فرهنگی به پیوندزدن نهیزممنجر شود. مثال در ییت زدایتری و نه به خالقگس
با افزایش انتظارات و اشاعه ها رسانهدر زمینه اقتصادی، ها سنتبه ها ینوآور
به زیبه تجهیز و تربیت نیروی انسانی بپردازد و از نظر سیاسی ن ها مهارتو ها دانش
ناگون پرداخته و در نهایت به زیر بنای فکری گو یها فرهنگتفاهم و نزدیکی ملل و
به هم پیوسته جهانی همت گمارد.
111
سیاست جهانی
ار به
ل، او
رةما
شم،
نجة پ
ور،د
یهان
جت
اسسی
ی ش
وهپژ
ی لم
عمه
ناصل
ف59
31
منابع
فارسی -الف
ران در دوره یا یو اجتماع یاسیس یند نوسازینقش مطبوعات در فرآ. 9833ر، ح.یبش
ه، تهران، دانشگاه امام صادق )ع(، چاپ اول.یقاجار
تهران روزنه کار، یخ جراید و مجالت ایران، فهرست نام اشخاص در تار. 9812پور، م. بهشتی
چاپ اول.
تهران، سروش. ،ها رسانهرامون ساخت و نقش یپ. 9819ان، م.یتهران
، تهران، قطره. چاپ اول.سال شمار تاریخ سینمای ایران. 9811جاودانی، ح.
تهران، فرهنگ و ارشاد. و مطبوعات، یقدرت، جامعه مدن. 9839، ه.یکیخان
تهران، دانشگاه تهران. ت،یران در عصر مشروطیا یاسیمطبوعات س. 9893. ن، عیر حسکذا
.ایدن افشار، تهران، ین صدریترجمه: غالمحس ران،یان در ایسیانگل .9811ت، د.یرا
، تهران، امیرکبیر.اجتماعی ایران _تاریخ سیاسی . 9814راوندی، م.
ران، اطالعات، چاپ اول، ته9، ج شناسی نوین ارتباطات جامعه .9819ساروخانی، ب.
، تهران، اطالعات، چاپ اول.2، ج جامعه شناسی نوین ارتباطات. 9819ساروخانی، ب.
تهران، نگاه معاصر، چاپ اول.جهانی شدن و دموکراسی در ایران، . 9839نیا، س.ا. شهرام
تهران، صحافی. نوسازی توسعه، جهانی شدن،. 9819شیرزادی، ر.
تهران، بعثت. ران،یمطبوعات در ا یلیخ تحلیرتا. 9899، م. ییطباطبا
، تهران، نون(کش تایدایران )از پیمستند ا ینمایوتاه از سک یگزارش .1331. عادل، ش
.یده هنر و معمارکدانش
: باقر ساروخانی، تهران، ترجمه شناسی وسایل ارتباط جمعی، جامعه .9818کازنو، ژ.
اطالعات، چاپ اول.
، ترجمه: احمد علیقلیان، افشین خاکباز، تهران، وزارت فرهنگ اطالعاتعصر . 9833کاستلز، م.
و ارشاد اسالمی، چاپ اول.
که مینظر هیپاگرم و سرد بر یها رسانهنقش یبررس. 9812و م. ا رزانژاد،یمقدم، م ینواخت
، سال یانقالب اسالم مطالعات ، تهران، مجلهانقالب یروزیع روند پیتسرلوهان در
ISC یپژوهش – یعلم 82شماره –دهم
111
جهانی سیاست
نهسا
ر
و هاعه
وست
یس اس
ـ یاع
تماج
یا ین
را
درره
دو
اراج
ق و
لوپه
ی
مجمع فرهنگی شهید آیت اهلل ، تهران،مجموعه مقاالت تربیت و توسعه .9838میرزابیگی، ع.
بهشتی.
، تهران، سروش، چاپ سوم.ارتباط شناسی. 9834محسنیان راد، م.
طباطبایی، چاپ اول. ، تهران، عالمه9، ج وسایل ارتباط جمعی. 9819معتمدنژاد، ک.
هکشان ارتباطی، سیر تحول تاریخ ارتباطات در ایران،ایران در چهار ک. 9811مک لوهان، م.
ترجمه: مهدی محسنیان راد، تهران، سروش، چاپ اول.
، تهران، گروس.آثار تاریخی ایران. 9811مصطفوی، م.
، تهران، پژوهشکده تحقیقات استراتژیک مجمع و مشارکت سیاسی رسانه .9831 مصطفوی، م
تشخیص مصلحت نظام.
پژوهشکده ، تهران، و تهدیدها ها فرصتارتباطی یها یتکنولوژرسانه . 9813مصطفوی، م
العات فرهنگی، اجتماعمط
