การจดการความรทรพยากรวฒนธรรม : วดพระศรรตนศาสดาราม

โดย นายธระวฒน ชะอม

วทยานพนธนเปนสวนหนงของการศกษาตามหลกสตรปรญญาศลปศาสตรมหาบณฑต สาขาวชาการจดการทรพยากรวฒนธรรม บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร

ปการศกษา 2554 ลขสทธของบณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร

การจดการความรทรพยากรวฒนธรรม : วดพระศรรตนศาสดาราม

โดย นายธระวฒน ชะอม

วทยานพนธนเปนสวนหนงของการศกษาตามหลกสตรปรญญาศลปศาสตรมหาบณฑต สาขาวชาการจดการทรพยากรวฒนธรรม บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร

ปการศกษา 2554 ลขสทธของบณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร

KNOWLEDGE MANAGEMENT ON CULTURAL RESOURCE : WAT PHRA SI RATTANA SATSADARAM

By Teerawat Cha-um

A Thesis Submitted in Partial Fulfillment of the Requirements for the Degree MASTER OF ARTS

Program of Cultural Resource Management Graduate School

SILPAKORN UNIVERSITY

2011

บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร อนมตใหวทยานพนธเรอง “ การจดการความรทรพยากรวฒนธรรม : วดพระศรรตนศาสดาราม ” เสนอโดย นายธระวฒน ชะอม เปนสวนหนงของการศกษาตามหลกสตรปรญญาศลปศาสตรมหาบณฑต สาขาวชาการจดการทรพยากรวฒนธรรม

……........................................................... (ผชวยศาสตราจารย ดร.ปานใจ ธารทศนวงศ)

คณบดบณฑตวทยาลย วนท..........เดอน.................... พ.ศ...........

อาจารยทปรกษาวทยานพนธ ศาสตราจารยสายนต ไพรชาญจตร คณะกรรมการตรวจสอบวทยานพนธ .................................................... ประธานกรรมการ (อาจารยพสฐ เจรญวงศ) ............/......................../.............. .................................................... กรรมการ (ศาสตราจารย ดร.ศกดชย สายสงห) ............/......................../.............. .................................................... กรรมการ (ศาสตราจารยสายนต ไพรชาญจตร) ............/......................../..............

ง

๕๒๑๑๒๓๑๖ : สาขาวชาการจดการทรพยากรวฒนธรรม คาสาคญ : วดพระศรรตนศาสดาราม ธระวฒน ชะอม : การจดการความรทรพยากรวฒนธรรม : วดพระศรรตนศาสดาราม. อาจารยทปรกษาวทยานพนธ : ศ.สายนต ไพรชาญจตร. ๓๕๗ หนา. การศกษาการจดการความรทรพยากรวฒนธรรม : วดพระศรรตนศาสดาราม มวตถประสงค เพอสรางเปนชดความรทสมบรณ มความทนสมย และมความเหมาะสมสาหรบการนาชมและเผยแพร โดยกลมเจาหนาทนาชม การวจยไดรวบรวมและจดระบบความรตางๆ ดวยการวเคราะหจากแนวคดและทฤษฎดานการจดการความร การจดการทรพยากรวฒนธรรม และการสอสาร ผลการศกษาไดสรางชดความรวดพระศรรตนศาสดาราม ซงเปนพระอารามหลวงในพระบรมมหาราชวง ซงสะทอนใหเหนถงความสาคญของสถาบนพระมหากษตรย เนองจากเปน ศาสนสถานสาหรบประกอบพระราชพธทางศาสนาและความมนคงของบานเมอง ตลอดจนคณคาทางศลปกรรม ดวยการผนวกเอาความคด คต ความเชอทางพระพทธศาสนา และสมมตเทวราช มาถายทอดออกเปนรปธรรม ในการศกษาจงไดประมวลและจดระบบความร ซงประกอบดวย ความรทรพยากรวฒนธรรมทางดานศลปกรรม ดานศาสนาและความเชอ ดานสถาบนพระมหากษตรย และดานพระราชพธ และสงเคราะหเปนชดความรทมความเหมาะสมสาหรบการนาชมและเผยแพร คอ เปนการจดการความรโดยมเนอหาดาเนนไปตามเสนทางของการนาชมของเจาหนาท สาขาวชาการจดการทรพยากรวฒนธรรม บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร ปการศกษา ๒๕๕๔ ลายมอชอนกศกษา........................................ ลายมอชออาจารยทปรกษาวทยานพนธ ........................................

จ

52112316 : MAJOR : CULTURAL RESOURCE MANAGEMENT KEY WORD : WAT PHRA SI RATTANA SATSADARAM TEERAWAT CHA-UM : KNOWLEDGE MANAGEMENT ON CULTURAL RESOURCE : WAT PHRA SI RATTANA SATSADARAM. THESIS ADVISOR : PROF.SAYAN PRAICHARNJIT. 357 pp. The objective of the study on “Knowledge Management on Cultural Resource : Wat Phra Sri Rattana Satsadaram” is to create a complete knowledge set that is up-to-date and appropriated for the dissemination by the Information Staffs. In this research project, the information and data are collected, organized and analyzed with the approaches and theorems on knowledge management, cultural resource management and communication. The results from the research lead to the creation of a knowledge set of the Emerald Buddha Temple which is the royal temple in the Grand Palace complex. The resulted knowledge set reflects the importance of Thai Monarch because this knowledge set concerns the Emerald Buddha Temple which is the monastery in which all important religious state ceremonies are held in order to bless the country. In addition, this set of knowledge also manifests the artful values of the site because the ideas and beliefs in Buddhism and Idealistic Gods are merged together and reflected via concrete constructions and architectures of the temple. Therefore, in this research the knowledge on several matters, such as cultural resources of arts, religious beliefs, Thai Monarch and royal ceremonies, are processed, organized and synthesized to a knowledge set that is suitable for the dissemination. In other words, the obtained knowledge set fits the standard guiding routine of the information staffs of the Grand Palace. Program of Cultural Resource Management Graduate School, Silpakorn University Academic Year 2011 Student's signature ........................................ Thesis Advisor's signature ........................................

ฉ

กตตกรรมประกาศ วทยานพนธฉบบนสาเรจลลวงไดเปนอยางด ดวยความอนเคราะหชวยเหลอจากหนวยงานละบคคลหลายฝาย ซงผวจยขอกลาวรายนาม ดงน ขอขอบพระคณ ศาสตราจารยสายนต ไพรชาญจตร อาจารยทปรกษาทเสยสละเวลาใหคาปรกษา คาแนะนา ทเปนประโยชนอยางยงตองานวจย ดวยความหวงใยและเอาใจใสดแลเปนอยางด คอยตดตามความคบหนาอยางสมาเสมอ ขอขอบพระคณ ดร.พสฐ เจรญวงศ ประธานกรรมการตรวจสอบวทยานพนธ และ ศาสตราจารย ดร.ศกดชย สายสงห กรรมการ ทใหขอเสนอแนะในการทางาน เพอปรบปรงวทยานพนธใหสมบรณยงขน ขอขอบพระคณ นายแกวขวญ วชโรทย เลขาธการพระราชวง ทประทานอนญาตใหเกบขอมลจากการนาชมวดพระศรรตนศาสดาราม ขอขอบพระคณ นายรตนาวธ วชโรทย ทปรกษาฝายกจกรรมพเศษ สานกพระราชวง ทใหความอนเคราะหในการเกบขอมลดานพระราชพธ และรปถายทเปนประโยชนอยางยงสาหรบงานวจย ขอขอบพระคณ นางสาวบญเพญ หวานณรงค หวหนาฝายประชาสมพนธและเผยแพร สานกพระราชวง นางสาวพชรวรรณ ศรไสยาสน หวหนางานนาชม ทใหความอนเคราะหขอมล และขอเสนอแนะทมประโยชนอยางยง ขอขอบพระคณเจาหนาทงานนาชม เจาหนาทกองพระราชพธ และเจาหนาฝายวดพระศรรตนศาสดาราม ทกทาน ทกรณาใหขอมลทสาคญและเปนประโยชนอยางยงตอการทาวจย ขอขอบพระคณเจาหนาทงานนาชมทกทาน ทใหโอกาสไดเกบขอมลจากการนาชม และกรอกแบบสอบถาม ซงเปนประโยชนอยางยงตอการทาวจย ขอขอบคณนกทองเทยว นกศกษา และนกเรยน ทใหความกรณาในการกรอกแบบสอบถาม ขอบคณเพอนๆ พๆ และนองๆ สาขาการจดการทรพยากรวฒนธรรม ทเปนกาลงใจและคอยชวยเหลอมาโดยตลอด ขอกราบขอบพระคณ คณพออดม ชะอม และคณแมเรยม ชะอม ทใหโอกาสทางการศกษาเสมอมา ใหการสนบสนนกาลงทรพย คอยเปนกาลงใจ ใหการสนบสนน และใหการชวยเหลอในทกๆ ดาน ผวจยขอเกบความประทบใจททกคนมให ไวในความทรงจามรลมตลอดไป

ช

สารบญ หนา บทคดยอภาษาไทย .................................................................................................................... ง บทคดยอภาษาองกฤษ ............................................................................................................... จ กตตกรรมประกาศ ..................................................................................................................... ฉ สารบญตาราง ............................................................................................................................ ฑ สารบญภาพ ............................................................................................................................... ฒ บทท ๑ บทนา ............................................................................................................................ ๑ ความเปนมาและความสาคญของปญหา .............................................................. ... ๑ วตถประสงคของการวจย .................................................................................... .... ๓

ขอบเขตการศกษา ................................................................................................ .... ๓ ประโยชนทไดรบจากการศกษา ........................................................................... .... ๔

๒ แนวคด ทฤษฎ และงานวจยทเกยวของ ...................................................................... ... ๖ แนวคดและทฤษฎการจดการความร .................................................................... .... ๗

ความหมายของความร ............................................................................... .... ๗ ประเภทของความร .................................................................................... .... ๙ องคประกอบของความร ............................................................................ .... ๑๓ การสรางความร ......................................................................................... .... ๑๔ ความหมายของการจดการความร .............................................................. .... ๑๕ ขนตอนการจดการความร .......................................................................... .... ๑๖ กระบวนการจดการความร ........................................................................ .... ๑๘

แนวคดเกยวกบการจดการทรพยากรวฒนธรรม .................................................. .... ๒๐ ความหมายของวฒนธรรม ......................................................................... .... ๒๑ ลกษณะของวฒนธรรม .............................................................................. .... ๒๑ ประเภทของวฒนธรรม ............................................................................. .... ๒๒ ความหมายของทรพยากรวฒนธรรม ......................................................... .... ๒๓ ประเภททรพยากรวฒนธรรม .................................................................... .... ๒๔ คณคาของทรพยากรวฒนธรรม ................................................................. .... ๒๕ กระบวนการจดการทรพยากรวฒนธรรม .................................................. .... ๒๗

ซ

บทท หนา แนวคดและทฤษฎการสอสาร .............................................................................. .... ๒๘

ความหมายของการสอสาร ........................................................................... .... ๒๘ โครงสรางและองคประกอบของการสอสาร ................................................ .... ๓๐ วตถประสงคของการสอสาร ........................................................................ .... ๓๒ การสอขอความและการใชถอยคา ................................................................ .... ๓๒ ศลปะการพดสาหรบมคคเทศก .................................................................... .... ๓๓ แนวคดพนฐานเกยวกบการพด .................................................................... .... ๓๔ วธการพด ..................................................................................................... .... ๓๔

งานวจยทเกยวของ ............................................................................................... .... ๓๔ คานยามศพททเกยวของกบงานวจย ..................................................................... .... ๓๗

๓ ระเบยบวธวจย............................................................................................................ .... ๔๒ การประเมนบทบรรยายการนาชม ........................................................................ .... ๔๓ การศกษาและคนควาขอมล .................................................................................. .... ๔๓ การกาหนดกลมประชากรและกลมตวอยาง ......................................................... .... ๔๓ การสรางเครองมอทใชในการศกษาวจย .............................................................. .... ๔๔ การเกบรวบรวมขอมลและสรางชดความร .......................................................... .... ๔๔ การตรวจสอบและทดลองใชชดความร ................................................................ .... ๔๕

๔ บทวเคราะหความรทรพยากรวฒนธรรมวดพระศรรตนศาสดาราม ........................... .... ๔๖ บทวเคราะหความรทรพยากรวฒนธรรมวดพระศรรตนศาสดาราม ..................... .... ๔๖ บทบรรยายการนาชมวดพระศรรตนศาสดาราม ของงานนาชม สานกพระ- ราชวง ................................................................................................................... .....๔๖ การวเคราะหจดแขงและจดออนของบทบรรยายวดพระศรรตนศาสดาราม ......... .... ๕๗ การประเมนชดความรบทนาชมวดพระศรรตนศาสดาราม .................................. .... ๕๙

๕ การสงเคราะหชดความรใหมสาหรบการนาชมวดพระศรรตนศาสดาราม ................. .... ๖๒ ขอมลการนาชมวดพระศรรตนศาสดาราม ........................................................... .... ๖๔ จดนาชมท ๑ ......................................................................................................... .... ๖๔

การสถาปนาวดพระศรรตนศาสดาราม ........................................................ .... ๖๕ การขนานนามวดพระศรรตนศาสดาราม ..................................................... .... ๖๖ พระอโบสถ .................................................................................................. .... ๖๖

ฌ

บทท หนา สงหทวารบาล .............................................................................................. .... ๖๘ ครฑ ............................................................................................................. .... ๗๐ นาค ............................................................................................................. .... ๗๐ ตานานครฑและนาค .................................................................................... .... ๗๑ เซยวกาง ....................................................................................................... .... ๗๓ ซมเสมา ........................................................................................................ .... ๗๖ พระพทธรปสาคญทประดษฐานในพระอโบสถ .......................................... .... ๗๘ พระพทธมหามณรตนปฏมากร .................................................................... .... ๗๘ พระแกววงหนา ............................................................................................ .... ๘๔ พระชยหลงชาง ............................................................................................ .... ๘๖ พระสมพทธพรรณ ....................................................................................... .... ๘๗ พระพทธรปประจาพระชนมพรรษา ๕ รอบ ................................................ .... ๘๙ พระพทธทรงเครองจกรพรรดราชาธราช ..................................................... .... ๙๑ พระพทธรปพระพทธยอดฟาจฬาโลก .......................................................... .... ๙๔ พระพทธรปพระพทธเลศหลานภาลย .......................................................... .... ๙๖ พระราชพธทประกอบในพระอโบสถ ......................................................... ... ๑๐๐ พระราชพธเปลยนเครองทรงถวายพระพทธมหามณรตนปฏมากร .............. .. .๑๐๐ พระราชพธทรงบาเพญพระราชกศลเนองในวนมาฆบชา ............................ ...๑๐๔ พระราชพธทรงบาเพญพระราชกศลเนองในวนวสาขบชา .......................... ...๑๐๖ พระราชพธทรงบาเพญพระราชกศลเนองในวนอาสาฬหบชาและเทศกาล เขาพรรษา ..................................................................................................... ..๑๐๗ พระราชพธทรงบาเพญพระราชกศลวนถวายพระเพลงพระพทธเจา ............ ..๑๐๙ พระราชพธสถาปนาสมเดจพระสงฆราช ..................................................... ..๑๑๐ พระราชพธทรงบาเพญพระราชกศลอปสมบทนาคหลวง ............................ ..๑๑๘ พธสวดพระปรตร และการทานาพระพทธมนต .......................................... ..๑๒๑ พระราชพธถอนาพระพพฒนสตยา .............................................................. ..๑๒๓ พระราชพธถอนาพระพพฒนสตยาในรชกาลปจจบน .................................. ..๑๒๗ พระราชพธพชมงคล .................................................................................... ..๑๓๑ พระราชพธสงกรานต ................................................................................... ..๑๓๙

ญ

บทท หนา การบนบานและการแกบน ........................................................................... ...๑๔๑ การแกบนพระพทธมหามณรตนปฏมากร หรอพระแกวมรกต .................... ...๑๔๒ คาถาสาหรบบชาพระพทธมหามณรตนปฏมากร ......................................... ...๑๔๓ ศาลาราย ....................................................................................................... ...๑๔๔ การสวดโอเอศาลาราย .................................................................................. ...๑๔๕ หอพระราชกรมานสร หอพระราชพงศานสร และพระโพธธาตพมาน ...... ...๑๔๗ หอพระราชกรมานสรนสร ........................................................................... ...๑๔๗ หอพระราชพงศานสร .................................................................................. ...๑๕๐ พระพทธรปในหอพระราชกรมานสร และหอพระราชพงศานสร ............... ...๑๕๐ พระโพธธาตพมาน ...................................................................................... ...๑๕๖ รปปนหมอชวกโกมารภจจ .......................................................................... ...๑๕๗ ประวตหมอชวกโกมารภจจ ......................................................................... ...๑๕๗ การแกบนหมอชวกโกมารภจจ .................................................................... ...๑๕๙ ยกษทวารบาลบรเวณหนาประตพระระเบยง ............................................... ...๑๖๑ ตานานยกษรกษาพระแกว ............................................................................ ...๑๖๗

จดนาชมท ๒ ........................................................................................................ ...๑๖๘ ฐานไพท ....................................................................................................... ...๑๖๙ พระเจดยทรงเครอง ...................................................................................... ...๑๗๒ พนมหมาก ................................................................................................... ...๑๗๓ พระบษบก ................................................................................................... ...๑๗๔ พระราชลญจกรประจาพระองค ................................................................... ...๑๗๖ พระราชสญลกษณประจารชกาลท ๑ .......................................................... ...๑๗๗ พระราชสญลกษณประจารชกาลท ๒ ......................................................... ...๑๗๘ พระราชสญลกษณประจารชกาลท ๓.......................................................... ...๑๗๙ พระราชลญจกรประจารชกาลท ๔ .............................................................. ...๑๘๐ พระราชลญจกรประจารชกาลท ๕ .............................................................. ...๑๘๑ พระราชลญจกรประจารชกาลท ๖ .............................................................. ...๑๘๒ พระราชลญจกรประจารชกาลท ๗ .............................................................. ...๑๘๓ พระราชลญจกรประจารชกาลท ๘ .............................................................. ...๑๘๔

ฎ

บทท หนา พระราชลญจกรประจารชกาลปจจบน ......................................................... ...๑๘๕ ชางเผอกและชางสาคญ ................................................................................ ...๑๘๖ ลกษณะอวยวะทเปนมงคล ๗ ประการ ของชางสาคญ ................................. ...๑๘๖ คตความเชอเรองชางเผอก ............................................................................ ...๑๘๗ ตกตาหนและภาชนะหนจน ......................................................................... ...๑๘๘ พระศรรตนเจดย ........................................................................................... ...๑๙๓ พระมณฑป .................................................................................................. ...๑๙๕ ยกษทวารบาลบรเวณหนาประตพระมณฑป ................................................ ...๑๙๖ พระไตรปฎกฉบบทองใหญ ......................................................................... ...๒๐๑ พระพทธรปพระธยานพทธหนภเขาไฟ ....................................................... ...๒๐๓ พระธยานพทธไวโรจนะ หรอพระไวโรจนพทธ ......................................... ...๒๐๕ พระธยานพทธอกโษภยะหรอพระอกโษภย ................................................ ...๒๐๖ พระธยานพทธรตนสมภวะหรอพระรตนสมภพ .......................................... ...๒๐๗ พระธยานพทธอมตาภะหรอพระอมตาภะ ................................................... ...๒๐๘ ปราสาทพระเทพบดร ................................................................................... ...๒๑๐ พระเทพบดร ................................................................................................ ...๒๑๑ ประวตเครองราชอสรยาภรณไทย ................................................................ ...๒๑๕ ดาราเครองราชอสรยาภรณอนเปนโบราณมงคลนพรตนราชวราภรณ ......... ...๒๑๗ ดาราเครองราชอสรยาภรณอนเปนทเชดชยงชางเผอก ................................. ...๒๑๘ ดาราเครองราชอสรยาภรณอนมเกยรตยศยงมงกฎไทย ................................ ...๒๑๙ ดาราเครองราชอสรยาภรณจลจอมเกลา ....................................................... ...๒๒๐ ดาราเครองขตตยราชอสรยาภรณอนมเกยรตคณรงเรองยงมหาจกรบรม ราชวงศ ........................................................................................................ ..๒๒๒ พระบรมรปหลอสมเดจพระบรพมหากษตรยาธราช .................................... ..๒๒๔ พระบรมรปรชกาลท ๑ – ๓ .......................................................................... ..๒๒๕ พระบรมรปรชกาลท ๔ ............................................................................... ..๒๒๖ พระบรมรปรชกาลท ๕ ............................................................................... ..๒๒๖ พระบรมรปรชกาลท ๖ ............................................................................... ..๒๒๖ พระบรมรปรชกาลท ๗ ............................................................................... ..๒๒๖

ฏ

บทท หนา พระบรมรปหลอรชกาลท ๘ ....................................................................... ..๒๒๗ สตวหมพานตบนฐานไพท ........................................................................... ..๒๒๘ สงหพานร .................................................................................................... ..๒๒๘ อสรวายภกด ................................................................................................. ..๒๒๙ อสรปกษ ...................................................................................................... ..๒๓๐ เทพนรสงห .................................................................................................. ..๒๓๑ เทพกนนร .................................................................................................... ..๒๓๓ เทพปกษ ....................................................................................................... ..๒๓๔ อปสรสห ...................................................................................................... ..๒๓๕ นครวดจาลอง ............................................................................................... ..๒๓๖ พระสวรรณเจดย หรอพระเจดยทอง ............................................................ ..๒๓๗

จดนาชมท ๓ ....................................................................................................... ..๒๓๙ หอพระนาก .................................................................................................. ..๒๔๐ ประเพณการเกบรกษาพระอฐ ...................................................................... ..๒๔๒ พระวหารยอด .............................................................................................. ..๒๔๕ พระนาก ....................................................................................................... ..๒๔๖ นกทณทมา ................................................................................................... ..๒๕๐ หอพระมณเฑยรธรรม .................................................................................. ..๒๕๑

จดนาชมท ๔ ........................................................................................................ ..๒๕๔ พระอษฎามหาเจดย ...................................................................................... ..๒๕๕

จดนาชมท ๕ ........................................................................................................ ..๒๕๗ หอพระคนธารราษฎร .................................................................................. ..๒๕๗ พระคนธารราษฎร ........................................................................................ ..๒๕๙ พระคนธารราษฎรจน ................................................................................... ..๒๖๑ ฝนโบกขรพรรษ ........................................................................................... ..๒๖๓ ฝนสตตรตนามาศ ......................................................................................... ..๒๖๕ พระมณฑปยอดปรางค ................................................................................. ..๒๖๗ หอระฆง ....................................................................................................... ..๒๖๙ พระระเบยง .................................................................................................. ..๒๗๐

ฐ

บทท หนา การนาชมวดพระศรรตนศาสดาราม ..................................................................... ..๒๗๔ การประเมนชดความร .......................................................................................... ..๓๑๒

๖ สรปผล และขอเสนอแนะ ........................................................................................... ..๓๑๕ สรปผลการวจย .................................................................................................... ..๓๑๖ ขอเสนอแนะ ........................................................................................................ ..๓๑๘

บรรณานกรม ............................................................................................................................. ..๓๑๙ ภาคผนวก .................................................................................................................................. ..๓๒๖

ภาคผนวก ก หนงสอขออนญาตเกบขอมลการนาชมในวดพระศรรตน- ศาสดาราม .................................................................................... ..๓๒๖

ภาคผนวก ข หนงสอขออนเคราะหขอมลและผงการจดงานพระราชพธ ในวดพระศรรตนศาสดาราม ......................................................... ..๓๒๘ ภาคผนวก ค แบบประเมนชดความรทรพยากรวฒนธรรมวดพระศรรตน- ศาสดาราม ของงานนาชม ฝายประชาสมพนธและเผยแพร ........... ..๓๓๐ ภาคผนวก ง แบบประเมนชดความรทรพยากรวฒนธรรมวดพระศรรตน- ศาสดาราม ชดใหม ........................................................................ ..๓๓๒ภาคผนวก จ พระบรมมหาราชวง ........................................................................ ..๓๓๔

ประวตผวจย .............................................................................................................................. ..๓๕๗

ฑ

สารบญตาราง ตางรางท หนา

๑ การวเคราะหจดแขงและจดออนของบทบรรยายวดพระศรรตนศาสดาราม.. ......... ...๕๘ ๒ แสดงผลการประเมนความคดเหนบทบรรยายวดพระศรรตนศาสดาราม...................๖๐ ๓ รายพระนามสมเดจพระสงฆราช ในสมยกรงรตนโกสนทร ................................... ... ๑๑๔ ๔ รายละเอยดการกาหนดจด และการใชเวลาในการนาชม ......................................... ..๒๗๓ ๕ ผลการประเมนความคดเหนบทนาชมวดพระศรรตนศาสดาราม ชดใหม ............... ...๓๑๒ ๖ การเปรยบเทยบผลการประเมนชดความร .............................................................. ..๓๑๗

ฒ

สารบญภาพ ภาพท หนา ๑ ปรามดแสดงลาดบขนของความร ............................................................................. .... .๘ ๒ ภเขานาแขงแสดงการเปรยบเทยบความร ................................................................. ......๑๐ ๓ การหมนเกลยวการเรยนร ......................................................................................... ......๑๑ ๔ โมเดลปลาท ............................................................................................................ .... .๒๐ ๕ แผนภมแสดงองคประกอบการสอสาร ..................................................................... ... ..๓๐ ๖ ขนตอนในการดาเนนการศกษาวจย .......................................................................... ... .๔๒ ๗ การกระจายความรทรพยากรวฒนธรรมวดพระศรรตนศาสดาราม .......................... .... ๕๙ ๘ ผงอาคารตางๆ ภายในวดพระศรรตนศาสดาราม และเสนทางการนาชม .................. ... ๖๓ ๙ พระอโบสถวดพระศรรตนศาสดาม ......................................................................... .... ๖๖ ๑๐ สงหทวารบาลศลปะแบบเขมร .................................................................................. ... ๖๘ ๑๑ ครฑยดนาคประดบฐานพระอโบสถ ......................................................................... ... ๗๓ ๑๒ เซยวกางซมพระทวารทางขนพระอโบสถ ................................................................ .. .๗๔ ๑๓ ซมเสมา ..................................................................................................................... .. .๗๗ ๑๔ พระพทธมหามณรตนปฏมากรทรงเครองฤดรอน ..................................................... .. .๘๓ ๑๕ พระพทธมหามณรตนปฏมากรทรงสาหรบฤดฝน .................................................... .. .๘๓ ๑๖ พระพทธมหามณรตนปฏมากรทรงเครองสาหรบฤดหนาว ...................................... ... ๘๔ ๑๗ พระแกววงหนา ......................................................................................................... . ..๘๕ ๑๘ พระชยหลงชาง .......................................................................................................... ... ๘๗ ๑๙ พระพทธสมพรรณ .................................................................................................... ... ๘๙ ๒๐ พระพทธรปประจาพระชนมพรรษา ๕ รอบ ............................................................. .... ๙๐ ๒๑ พระพทธรปทรงเครอง .............................................................................................. ... .๙๔ ๒๒ พระพทธรปพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช ................................ ... .๙๖ ๒๓ พระพทธรปพระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลย.............................................. .. .๙๘ ๒๔ ผงพระพทธรปในพระอโบสถ ................................................................................. ... .๙๙ ๒๕ พระราชพธเปลยนเครองทรงพระพทธมหามณรตนปฏมากร .................................. . ๑๐๔ ๒๖ พระราชพธทรงบาเพญพระราชกศลเนองในวนมาฆบชา ........................................ . ๑๐๕ ๒๗ พระราชพธทรงบาเพญพระราชกศลเนองในวนวสาขบชา ....................................... . ๑๐๗ .

ณ

ภาพท หนา ๒๘ พระราชพธทรงบาเพญพระราชกศลเนองในวนอาสาฬหบชาและเทศกาล เขาพรรษา ......................................................................................................... ...๑๐๙ ๒๙ ผงการตงแตงพระราชพธสถาปนาสมเดจพระสงฆราช............................................. ...๑๑๗ ๓๐ พระราชพธอปสมบทนาคหลวง ............................................................................... ..๑๒๑ ๓๑ ธรรมาสนศลาประดษฐานพระพทธปฎมาชยวฒน คมภรพระธรรม และ พระแสงราชศสตราวธ ....................................................................................... ..๑๓๐ ๓๒ พระราชครวามเทพมนเชญพระแสงแทงนาพระพพฒนสตยา .................................. ..๑๓๐ ๓๓ พระราชพธพชมงคล ................................................................................................. ..๑๓๙ ๓๔ พระราชพธสงกรานต ............................................................................................... ..๑๔๑ ๓๕ แผนปายจารกคาถาบชาพระแกวมรกต ..................................................................... ..๑๔๓ ๓๖ สงของทชาวบานนามาแกบน .................................................................................... ..๑๔๔ ๓๗ ศาลารายรอบพระอโบสถ .......................................................................................... ..๑๔๔ ๓๘ การสวดโอเอศาลาราย ............................................................................................... ..๑๔๗ ๓๙ หอพระราชกรมานสร ................................................................................................. ..๑๔๗ ๔๐ หอพระราชพงศานสร ................................................................................................. ..๑๕๐ ๔๑ พระพทธรปในหอพระราชกรมานสร ........................................................................ ..๑๕๕ ๔๒ พระโพธธาตพมาน ..................................................................................................... ..๑๕๖ ๔๓ รปปนหมอชวกโกมารภจจ และหนบดยา .................................................................. ..๑๕๗ ๔๔ รปปนหมอชวกโกมารภจจ และหนบดยา .................................................................. ..๑๖๐ ๔๕ หมากพลและยาเสนทนามาแกบนหมอชวกโกมารภจจ ............................................. ..๑๖๑ ๔๖ ยกษทวารบาลบรเวณหนาประตฤาษ จกรวรรดและอศกรรณมาลา ........................... ..๑๖๒ ๔๗ ยกษทวารบาลบรเวณหนาประตเกยเสดจ ทศกณฐและสหสเดชะ ............................. ..๑๖๓ ๔๘ ยกษทวารบาลบรเวณหนาประตสนามชย มยราพณและวรฬจาบง ........................... ..๑๖๔ ๔๙ ยกษทวารบาลบรเวณหนาประตเกยเสดจทศตะวนออก สรยาภพและอนทรชต ...... ..๑๖๕ ๕๐ ยกษทวารบาลบรเวณหนาประตหนาวว มงกรณกณฐและวรฬหก ........................... ..๑๖๖ ๕๑ ยกษทวารบาลบรเวณหนาประตศรรตน ทศครวนและทศครธร ............................... ..๑๖๗ ๕๒ ฐานไพท .................................................................................................................... ..๑๖๙ ๕๓ ซมประตฐานไพทดานทศใต ..................................................................................... ..๑๗๑ ๕๔ ซมประตฐานไพทดานทศตะวนตก ........................................................................... ..๑๗๒

ด

ภาพท หนา ๕๕ เจดยทรงเครอง .......................................................................................................... ..๑๗๓ ๕๖ พนมหมาก ................................................................................................................. ..๑๗๔ ๕๗ พระบษบกประดษฐานพระราชสญลกษณ ................................................................ ..๑๗๕ ๕๘ พระราชสญลกษณประจารชกาลท ๑ ......................................................................... ..๑๗๗ ๕๙ พระราชสญลกษณประจารชกาลท ๒ ....................................................................... ..๑๗๘ ๖๐ พระราชสญลกษณประจารชกาลท ๓ ....................................................................... ..๑๗๙ ๖๑ พระราชลญจกรประจารชกาลท ๔ ............................................................................ ..๑๘๐ ๖๒ พระราชลญจกรประจารชกาลท ๕ ............................................................................ ..๑๘๑ ๖๓ พระราชลญจกรประจารชกาลท ๖ ............................................................................. ..๑๘๒ ๖๔ พระราชลญจกรประจารชกาลท ๗ ............................................................................ ..๑๘๓ ๖๕ พระราชลญจกรประจารชกาลท ๘ ............................................................................ ..๑๘๔ ๖๖ พระราชลญจกรประจารชกาลปจจบน ...................................................................... ..๑๘๕ ๖๗ ชางสาคญทประดบบรเวณฐานพระบษบก ................................................................. ..๑๘๘ ๖๘ ถะหรอเจดยศลปะจน ................................................................................................ ..๑๙๑ ๖๘ ลนถนหรอตกตาหนขนนางจน ................................................................................. ..๑๙๑ ๗๐ ตกตาหนจนรปคน ..................................................................................................... ..๑๙๒ ๗๑ ตกตาหนจนรปสตวตางๆ .......................................................................................... ..๑๙๒ ๗๒ พระศรรตนเจดย ........................................................................................................ ..๑๙๓ ๗๓ บานประตทางเขาพระศรรตนเจดย ............................................................................ ..๑๙๕ ๗๔ พระมณฑป ................................................................................................................ ..๑๙๕ ๗๕ ยกษกเวรราช ............................................................................................................. ..๑๙๗ ๗๖ ยกษทศกณฐ ............................................................................................................... ..๑๙๘ ๗๗ ยกษอนทรชต ............................................................................................................ ..๑๙๘ ๗๘ ยกษบรรลยจกร.......................................................................................................... ..๑๙๙ ๗๙ ครฑพนม อสรนงพนมมอ และเทพนม ทฐานพระมณฑป ....................................... ..๒๐๐ ๘๐ พระธยานพทธไวโรจนะ ........................................................................................... ..๒๐๕ ๘๑ พระธยานพทธอกโษภยะ .......................................................................................... ..๒๐๖ ๘๒ พระธยานพทธรตนสมภวะ ....................................................................................... ..๒๐๗ ๘๓ พระธยานพทธอมตาภะ ............................................................................................. ..๒๐๘

ต

ภาพท หนา ๘๔ ผงพระพทธรปพระธยานพทธทประดษฐาน บรเวณมมทง ๔ ของพระมณฑป ......... ..๒๐๙ ๘๕ ปราสาทพระเทพบดร ................................................................................................ ..๒๑๐ ๘๖ พระเทพบดร ............................................................................................................. ..๒๑๓ ๘๗ ดาราเครองราชอสรยาภรณ ........................................................................................ ..๒๑๖ ๘๘ ดาราเครองราชอสรยาภรณอนเปนโบราณมงคลนพรตนราชวราภรณ ...................... ..๒๑๘ ๘๙ ดาราเครองราชอสรยาภรณอนเปนทเชดชยงชางเผอก ............................................... ..๒๑๙ ๙๐ ดาราเครองราชอสรยาภรณอนมเกยรตยศยงมงกฎไทย ............................................. ..๒๒๐ ๙๑ ดาราเครองราชอสรยาภรณจลจอมเกลา .................................................................... ..๒๒๒ ๙๒ ดาราเครองราชอสรยาภรณอนมเกยรตคณรงเรองยงมหาจกรบรมราชวงศ ............... ..๒๒๓ ๙๓ พระบรมรปพระบรพมหากษตรยาธราช ................................................................... ..๒๒๗ ๙๔ สงหพานร .................................................................................................................. ..๒๒๙ ๙๕ อสรวายภกด .............................................................................................................. ..๒๓๐ ๙๖ อสรปกษ ................................................................................................................... ..๒๓๑ ๙๗ เทพนรสงห .............................................................................................................. ..๒๓๒ ๙๘ เทพกนนร ................................................................................................................. ..๒๓๓ ๙๙ เทพปกษ .................................................................................................................... ..๒๓๔ ๑๐๐ อปสรสห ................................................................................................................... ..๒๓๕ ๑๐๑ นครวดจาลอง ........................................................................................................... ..๒๓๖ ๑๐๒ อโมงคใหฐานนครวดจาลอง .................................................................................... ..๒๓๗ ๑๐๓ พระสวรรณเจดย ....................................................................................................... ..๒๓๗ ๑๐๔ ยกษแบกและลงแบกรอบฐานพระสวรรณเจดย ........................................................ ..๒๓๙ ๑๐๕ หอพระนาก ............................................................................................................... ..๒๔๐ ๑๐๖ พระวหารยอด ........................................................................................................... ..๒๔๕ ๑๐๗ พระนาก .................................................................................................................... ..๒๔๗ ๑๐๘ พระปรมาภไธยยอ “จปร.” ภายใตพระเกยว .............................................................. ..๒๔๘ ๑๐๙ บานประตประดบมก ................................................................................................. ..๒๔๙ ๑๑๐ บานหนาตางลายรดนา ............................................................................................... ..๒๕๐ ๑๑๑ นกทณทมา ................................................................................................................ ..๒๕๐ ๑๑๒ หอพระมณเฑยรธรรม ............................................................................................... ..๒๕๑

ถ

ภาพท หนา ๑๑๓ ซมประตทางเขาหอพระมณเฑยรธรรม ..................................................................... ..๒๕๓ ๑๑๔ ซมหนาตางหอพระมณเฑยรธรรม ............................................................................. ..๒๕๓ ๑๑๕ พระอษฎามหาเจดย .................................................................................................... ..๒๕๕ ๑๑๖ หอพระคนธารราษฎรและพระมณฑปยอดปรางค .................................................... ..๒๕๗ ๑๑๗ พระคนธารราษฎร ..................................................................................................... ..๒๖๑ ๑๑๘ พระคนธารราษฎรจน ................................................................................................. ..๒๖๒ ๑๑๙ เจดยทรงลงกาประดษฐานในมณฑปยอดปรางค ....................................................... ..๒๖๗ ๑๒๐ หอระฆง .................................................................................................................... ..๒๖๘ ๑๒๑ พระระเบยงวดพระศรรตนศาสดาราม ....................................................................... ..๒๗๐ ๑๒๒ จตรกรรมฝาผนงพระระเบยงเลาเรองรามเกยรต ........................................................ ..๒๗๒ ๑๒๓ เสาพระระเบยงทง ๒ แถว ......................................................................................... ..๒๗๒ ๑๒๔ แผนภมแสดงการเปรยบเทยบการประเมนผลชดความร ........................................... ..๓๑๗

๑

บทท ๑

บทนา

ความเปนมาและความสาคญของปญหา การเปลยนแปลงทางสงคมสยคโลกาภวตน ทาใหองคกรตางๆ ตองอยในสภาพของการแขงขน ทงทเปนการแขงขนกนระหวางองคกรและการแขงขนกบตนเอง ทงนเพอใหสามารถอยรอด มความมนคงและมการพฒนาอยตลอดเวลา จงทาใหองคกรตองใสใจกบการจดการทรพยากรตางๆ ทมอยภายใน และนาทรพยากรเหลานนมาใชอยางคมคาและเกดประโยชนสงสด ซงการดาเนนการอาจจะไมประสบผลสาเรจหรอไมสามารถบรรลเปาหมายทตงเอาไวได หากไมมการนาเอาความรทเหมาะสมมาขบเคลอนในการดาเนนงาน ในปจจบนหลายองคกรจงไดเรมตระหนกและใหความ สาคญเกยวกบการจดการความรภายในองคกรของตน เพอเปนพลงในการขบเคลอนความรเพอพฒนาบคลากรใหมศกยภาพในการปฏบตหนาท ประเทศไทยมวฒนธรรมทเจรญรงเรองประเทศหนง เนองจากบรรพบรษไทยไดสงสมและถายทอดความร ความคด และภมปญญาทหลากหลาย จนมาเปนแบบอยางทดในการดาเนนชวตสบตอมาจนปรากฏเปนเอกลกษณและมรดกทางวฒนธรรมอนโดดเดนและมคณคา อนไดแก ภาษา วรรณกรรม ศลปกรรม สถาปตยกรรม คตความเชอ และขนบธรรมเนยมประเพณ เปนตน การสบทอดนนบเปนกระบวนการถายทอดทางวฒนธรรมจากอดตสปจจบน กอใหเกดความภาคภมใจในเอกลกษณของคนในชาตมาจนถงทกวนน แตกระแสโลกาภวตนกมผลทาใหประเทศไทยใหความ สาคญ และรบเอาเทคโนโลยททนสมยเขามาพฒนาประเทศใหมความกาวหนาทดเทยมกบอารย-ประเทศ ความเจรญทางวตถจงไดไหลเขามาตามกระบวนการสอสารทไรพรมแดน วถชวตของคนและสงคมจงเปลยนแปลงไปอยางรวดเรว จนเปนทนาวตกวาหากไมรเทาทนกระแสโลกาภวตน และปลอยใหเอกลกษณทางวฒนธรรมซงเปนมรดกของชาตทนาภาคภมใจ ถกผสมผสานหรอถกกลนไปกลบกระแสนยมใหมๆ ทฉาบฉวยจนเจอจางหรอสญหายไป คนรนหลงอาจจะไมสามารถมองยอนกลบไปดรองรอยความเปนมาหรอรากเหงาของวฒนธรรมไทยได วดพระศรรตนศาสดารามหรอวดพระแกว เปนแหลงทรพยากรทางวฒนธรรมทความ สาคญทสดแหงหนงของประเทศไทย เนองจากเปนสถานทแสดงใหเหนถงความเปนเอกลกษณของชาต โดยเฉพาะอยางยงเอกลกษณทางศาสนาและสถาบนพระมหากษตรย กลาวคอเปนพระอาราม

๒

หลวงในพระบรมมหาราชวงสาหรบพระมหากษตรยทรงประกอบพระราชพธทางศาสนา เปนศนย กลางทางการเมองการปกครอง และนอกจากนยงเปนศนยรวมภมปญญาทางดานสถาปตยกรรมและงานศลปกรรมชนสงอกดวย ความสาคญและความเปนมาตลอดจนความงดงามของวดพระศรรตนศาสดาราม ลวนเกดมาจากกระบวนการเรยนรทความหลากหลายและซบซอน ทงคตความเชอทางดานศาสนา การปกครอง การพระราชพธ และงานศลปกรรมชนสงแขนงตางๆ วดพระศรรตนศาสดารามจงเปรยบเสมอนแหลงเรยนรทางวฒนธรรมทมความสาคญมากทสดแหงหนงของชาต

สมชาย เจรญวานช (๒๕๔๖ : ๙๔) เมอคราวฉลองกรงรตนโกสนทรครบ ๒๐๐ ป ในปพทธศกราช ๒๕๒๕ ไดมการบรณะปฏสงขรณวดพระศรรตนศาสดารามและพระบรมมหาราชวง พระบาท สมเดจพระเจาอยหว ทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหสมเดจพระเทพรตนราชสดาฯ สยามบรมราชกมาร เปนองคประธานกรรมการอานวยการปฏสงขรณ พระองคทรงตระหนกถงคณคาของมรดกทางวฒนธรรมเปนอยางมาก เนองจากชางฝมอทมความรและความเชยวชาญในงานศลปะโบราณเหลอนอยเตมท ทรงมพระราชดารเกยวกบการจดการความรทางทรพยากรวฒนธรรมเหลานวา

“ศลปะโบราณทมอยในพระบรมมหาราชวงและตามสถานททวไป ม

ความจาเปนอยางยงทตองมการอนรกษอยางสมาเสมอ ใหคงอยตลอดไป เพราะวาเปนมรดกทางวฒนธรรมของประเทศชาต จงควรจดใหมการเรยนร และการฝกอบรมงานชางฝมอตางๆ เพอปลกฝงใหผ เรยนและเจาหนาททเกยวของมความรกและความซาบซงในงานศลปะ โบราณวตถ พรอมทงควรไดรบการถายทอดและไดทกษะจนสามารถนามาใชในงานอนรกษโบราณวตถได”

ถงแมวาแนวพระราชดารขางตนจะเกยวของเฉพาะงานศลปะโบราณ แตกแสดงใหเหน

วาพระองคทรงตระหนกถงคณคาและใหความสาคญในองคความรทางดานศลปกรรม ซงเปนสวนหนงของทรพยากรทางวฒนธรรมอนเปนเอกลกษณของชาต ในปจจบนวดพระศรรตนศาสดารามนอกจากจะเปนสถานททมบทบาทสาคญทางดานศาสนาและสถาบนพระมหากษตรย ตลอดจนเปนแหลงรวมงานศลปกรรมชนสงแลว ยงเปนสถานททองเทยวทางวฒนธรรมทสรางรายไดอยางมหาศาลใหแกประเทศอกดวย การจดการความรทางทรพยากรวฒนธรรมในวดพระศรรตนศาสดารามจงเปนเรองทมความสาคญมาก เนองจากเปนสถานททมความหลากหลายทางวฒนธรรม ทงทเปนวฒนธรรมทจบตองได (tangible) และทจบตองไมได (intangible) และพระราชกฤษฎกาวาดวยหลกเกณฑและวธการบรหารกจการบานเมองทด พ.ศ. ๒๕๔๖ มาตรา ๑๑ กาหนดไววา “สวน

๓

ราชการมหนาทพฒนาความรในสวนราชการ เพอใหมลกษณะเปนองคกรแหงการเรยนรอยางสมาเสมอ โดยตองรบรขอมลขาวสาร และสามารถประมวลผลความรดานตางๆ เพอนามาประยกตใชในการปฏบตราชการไดอยางถกตอง รวดเรว เหมาะสมกบสถานการณ รวมทงตองสงเสรมและพฒนาความรความสามารถ สรางวสยทศนและปรบเปลยนทศนคตของขาราชการในสงกด ใหเปนบคลากรทมประสทธภาพและมการเรยนรรวมกน” ดวยตระหนกถงความสาคญและคณคาของความรทางทรพยากรวฒนธรรมในวดพระศรรตนศาสดาราม สานกพระราชวงจงไดกอตงงานนาชม เพอใหเปนหนวยงานทมหนาทรบผดชอบในการเผยแพรความรแกผทมาเยยมชม ในการฝกอบรมบคลากรใหปฏบตหนาทนาชมนน เปนการมอบบทบรรยายใหกบเจาหนาทเพอนาไปทองจาและเรยกมาทดสอบ ซงบทบรรยายนนจะเนนเฉพาะเนอหาความรหลกๆ ไดแก ความรดานประวตการสราง ลกษณะทางสถาปตยกรรม การประดบตกแตง และหนาทการใชสอยเปนสวนใหญ แตเกรดความรตางๆ ทมความสาคญนาสนใจ และมความเหมาะสมในการเผยแพรยงมอกเปนจานวนมากทยงกระจดกระจายอยตามเอกสารตางๆ และภายในตวบคคล ทเจาหนาทยงไมรหรอรบางแตยงไมชดแจงมากนก เจาหนาทนาชมจงมกประสบปญหาคลายๆ กน คอไมสามารถตอบคาถามหรออธบายถงแกนและเกรดความรเหลานนได เนองจากไมเคยรจก ไมเคยเหน หรอไมไดมสวนรวมในกจกรรมทเกยวของกบความรนนๆ ทาใหเจาหนาทขาดความมนใจ เกดความเบอหนายและไมมความสขในการปฏบตหนาทนาชม วตถประสงคของการวจย การศกษา “การจดการความรทรพยากรวฒนธรรม : วดพระศรรตนศาสดาราม” เปนการศกษาเพอประมวลและจดระบบชดความรเกยวกบวดพระศรรตนศาสดาราม ทมจานวนมากและยงกระจดกระจาย แลวสรางเปนชดความรทสมบรณ มความทนสมย และมความเหมาะสมสาหรบการนาชมและการเผยแพร โดยกลมเจาหนาทนาชม ขอบเขตการศกษา

๑. ขอบเขตดานพนท การศกษาวจยครงนกาหนดขอบเขตพนทในการศกษา คอ วดพระศรรตนศาสดาราม ในพระบรมมหาราชวง ๒. ขอบเขตดานประชากร กลมประชากรทศกษา คอ บคลากรในสานกพระราชวงทมความเกยวของกบกระบวนการเรยนรในพระบรมมหาราชวงและวดพระศรรตนศาสดาราม ไดแก

๔

กลมเจาหนาทนาชม คอ เจาหนาทงานนาชม ฝายประชาสมพนธและเผยแพร และเจาหนาทฝายรบรอง กองวง สานกพระราชวง ทปฏบตหนาทนาชมและเผยแพรความรเกยวกบวดพระศรรตนศาสดาราม ใหแกคณะบคคลและนกทองเทยว โดยใหเจาหนาทซงเปนประชากรในกลมนทาการประเมนชดความร ซงเปนขอมลทใชในการปฏบตหนาทนาชมวดพระศรรตนศาสดาราม เพอนาผลการประเมนมาวเคราะหและสรางชดความรทมความเหมาะสมสาหรบการนาชม

กลมผขอรบบรการนาชม คอ กลมบคคลและนกทองเทยวทเขาชมพระบรมมหา- ราชวง และใชบรการนาชมจากเจาหนาทนาชม โดยการเขาไปสงเกตการณการนาชมของเจาหนาท และใหกลมบคคลและนกทองเทยวทาแบบประเมนความรทไดรบจากเจาหนาท เพอนามาประกอบการวเคราะหและสรางชดความรใหมทตรงกบความตองการ

กลมผมความรและประสบการณจรง คอ บคลากรในสานกพระราชวงทมความรและประสบการณจรงในดานตางๆ ไดแก เจาหนาทกองพระราชพธ เจาหนาทฝายวดพระศรรตนศาสดาราม นกบรณะ เปนตน เพอศกษาและรวบรวมความรทถกตองและมความทนสมย

๓. ขอบเขตดานเนอหา การศกษาการจดการความรภายในวดพระศรรตนศาสดาราม เปนการศกษาเพอ

พฒนาบคลากรทปฏบตหนาทเผยแพรความรและนาชม ใหมศกยภาพในการเพอเผยแพรความรทถกตองแกนกทองเทยว จากทกลาวมาขางตนคอ บคลากรทปฏบตหนาทนาชมยงประสบปญหาการขาดความรและความเขาใจในความรทแทจรง ดงนนขอบเขตการศกษาดานเนอหา จงจะศกษาเฉพาะเนอหาทยงเปนจดออนสาหรบการนาชม ไดแก

๑. ความรทางดานความสมพนธของพระมหากษตรย คอ สญลกษทแสดงถงสถาบนพระมหากษตรยซงปรากฏอยภายในวด

๒. ความรดานศาสนาและความเชอ เชน พระพทธรป พระไตรปฎก ทวารบาล และการบนบาน เปนตน

๓. เนอหาความรเรองพระราชพธ คอ พระราชพธสาคญททรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหปรกอบขนภายในวดพระศรรตนศาสดาราม

๔. เนอหาความรดานงานศลปกรรม คอ งานศลปกรรมและสถาปตยกรรม ประโยชนทไดรบจากการศกษา ในการศกษาเรอง “การจดการความรทรพยากรวฒนธรรม : วดพระศรรตนศาสดาราม” น ทาใหไดชดความรทมครอบคลมเนอหาทกดาน มความทนสมยและเหมาะสมสาหรบการนาชมวดพระศรรตนศาสดาราม กอใหเกดประโยชนแกเจาหนาทงานนาชม ทจะนาความชดความรจาก

๕

การศกษาในครงน มาเปนขอมลในการเผยแพร และสามารถตอบขอซกถามของนกทองเทยวไดอยางถกตอง ทงยงเปนการสงเสรมใหผทไดรบขอมล เกดความภาคภมใจ รก และหวงแหนในเอกลกษณของชาต และรวมเผยแพรมรดกวฒนธรรมของชาตสบตอไป

๖

บทท ๒

แนวคด ทฤษฎ และงานวจยทเกยวของ

ปจจยสาคญประการหนงทพฒนาองคกรใหประสบผลสาเรจตามเปาหมาย และใหมความเจรญกาวหนาอยตลอดเวลา นนคอบคลากรทมความรความสามารถตรงกบลกษณะงาน การศกษา เรอง “การจดการความรทรพยากรวฒนธรรม : วดพระศรรตนศาสดาราม” น จงไดมงเนนการศกษาสภาพปญหาดานการจดการความร ของหนวยงานทมหนาทในการเผยแพรความรใหแกมวลชน เนองจากวดพระศรรตนศาสดารามเปรยบเสมอนคลงความรทางวฒนธรรม คอ เปนแหลงรวบรวมความรในเรองราวและสาขาตางๆ ทมความหลากหลายและซบซอน เชน งานพระราชพธ งานชางศลปไทย เปนตน ซงความรทงหมดนลวนแลวแตเปนมรดกทางวฒนธรรมอนลาคา เพราะแสดงใหเหนถงเอกลกษณของความเปนชาตไทย

สายนต ไพรชาญจตร (๒๕๕๐ : ๑๒๖) กลาววา สงใดทเปนเอกลกษณของชาตอยางแทจรง และเปนของสาคญอยางยงแก ๓ สถาบนอนเปนหลกของชาต คอ ชาต ศาสนา และพระมหากษตรยแลว สมควรรกษาไวเพอใหคงอยตลอดกาล เอกลกษณตางๆ เหลาน อาจเปนพธการทางพทธศาสนาทสาคญ งานพระราชพธตางๆ สงเหลานแมบางครงอาจกอใหเกดความขดของ ไมสะดวก เชน เกยวกบเรองการจราจรและงบประมาณทตองใชจาย แตกสมควรรกษาไวเพอใหสบตอลงไปชวลกหลาน เพราะลกหลานจะไดรสกภาคภมใจในบรรพบรษของตนวามวฒนธรรมอนสงสงละเอยดออนมาเปนเวลานานแลว ทาใหมงมนทจะรกษาสบตอไปและดารงความเปนชาตของตนไวชวกาลนาน ซงการดาเนนการเพอสรางความภาคภมใจสคนรนหลงใหตระหนกและหวงแหนมรดกของ ชาตไดนนยอมขนอยกบกระบวนการจดการความรทเหมาะสม ดงนนการทบทวน การเลอกแนวคด ทฤษฎ เอกสารและงานวจยทเกยวของและเหมาะสม จงมความสาคญอยางยงทชวยใหการศกษามความชดเจนมากยงขน

การศกษาเรอง “การจดการความรทรพยากรวฒนธรรม : วดพระศรรตนศาสดาราม” ผ ศกษาไดศกษาโดยตามแนวคด ทฤษฎและงานวจยทเกยวของเพอเปนแนวทางในการศกษาดงน

๑. แนวคดและทฤษฎการจดการความร ๒. แนวคดเกยวกบการจดการทรพยากรวฒนธรรม ๓. แนวคดและทฤษฎการสอสาร ๔. งานวจยทเกยวของ

๗

๑. แนวคดและทฤษฎการจดการความร (KNOWLEDGE MANAGEMENT) ความเจรญกาวหนาทางดานเทคโนโลยและการสอสารในปจจบน สามารถตอบสนองความตองการของสงคมไดอยางหลากหลาย และทกขนตอนของการปรบตวเพอใหเขากบสภาพของแขงขนกนในสงคมปจจบน นามาซงกระบวนการแลกเปลยนเรยนรของบคลากรภายในองคกร เพราะการเรยนรยอมมการเปลยนแปลงอยตลอดเวลา ดงนนการจดการความรจงเปนหวใจสาคญในการพฒนาบคลากรใหปฏบตหนาทไดอยางมประสทธภาพ และสงผลใหองคกรมการพฒนาอยตลอดเวลา โดยเฉพาะอยางยงองคกรทมความเกยวของกบมรดกทางวฒนธรรมของชาต เพราะประโยชนของการพฒนานเองยอมทาใหคนในชาตไดรภมหลงและเหนคณคาในอตลกษณของตน และการทจะสามารถอนรกษ รกษาทรพยากรวฒนธรรมนไว ตลอดจนถายทอดศลปวฒนธรรมเหลานใหแกชนรนหลงสบตอไปไดนน ตองอาศยการจดการความรทงสน ดงนนการศกษาและทบทวนแนวคดการจดการความรจงเปนสงสาคญในการดาเนนการศกษาและวเคราะหผลการศกษา ความหมายของความร ความรเปนสงทสามารถเปลยนแปลงและสรางขนมาใหมไดอยตลอดเวลา มนกวชาการใหความหมายของความรไวอยางมากมายและหลากหลาย ไดแก ราชบณฑตยสถาน (๒๕๔๒: ๒๓๒) ความร คอ สงทสงสมมาจากการศกษาเลาเรยน การคนควาหรอประสบการณ รวมทงความสามารถเชงปฏบตและทกษะ; ความเขาใจหรอสารสนเทศทไดรบมาจากประสบการณ; สงทไดรบมาจากการไดยน ไดฟง การคดหรอการปฏบต; องควชาในแตละสาขา ชชวาล วงษประเสรฐ (๒๕๔๘ : ๑๗) ความร คอ กรอบของการประสมประสานระหวางสถานการณ คานยม ความรในบรบท และความรแจงอยางชดเจน ซงโดยทวไปความรจะอยใกลชดกบกจกรรมมากกวาขอมลและสารสนเทศ (ความรมอยท วไปทกหนทกแหง) สามารถดารงอยไดทกสถานทในเวลาเดยวกนและความรไมสามารถเปลยนมอกนได ดงนนในสงคมสารสนเทศ เมอพดถงสนทรพยและสนคาทเปนนามธรรมนน ขอมล ขาวสาร สารสนเทศหรอความรไมมการสญสลายและสามารถรไซเคลไดบอยเทาทตองการ

โทมส ดาวเวนพอรท (อางถงใน ไพโรจน ชลารกษ ๒๕๕๑ : ๒) กรอบของการประสมประสานระหวางประสบการณ คานยม ความรในบรบท และความรแจงอยางชาชอง เปนการประสมประสานททาใหกรอบสาหรบการประเมนคาและการนาเอาประสบการณสารสนเทศใหมๆ มารวมเขาดวยกน มนเกด ขนและนาไปประยกตในใจของคนทร สาหรบในแงขององคกรนน

๘

ความรมกจะสงสมอยในรปของเอกสารหรอแฟมเอกสารตางๆ รวมถงไปสงสมอยในการทางาน อยในกระบวนการ อยในการปฏบตงาน และอยในบรรทดฐานขององคกรนนเอง

ฮเดโอะ ยามาซาก (อางถงใน บญด บญญากจ และคณะ ๒๕๔๙ : ๑๓) ไดใหคาจากดความของ ความรในรปของปรามด

ภาพท ๑ ปรามดแสดงลาดบขนของความร

โดยใหความหมายของ “ขอมล” วาเปนขอเทจจรง ขอมลดบ หรอตวเลขตางทยงไมไดผานการแปลความ สวน “สารสนเทศ” เปนขอมลทผานกระบวนการสงเคราะห วเคราะห เพอนามาใชประโยชนในการบรหาหรจดการและการตดสนใจ มบรบทซงเกดจากความเชอ สามญสานก หรอประสบการณของผทใชสารสนเทศนนๆ โดยมกจะอยในรปของขอมลทวดไดหรอจบตองได อยางไรกตาม สารสนเทศอาจมขอจากดในเรองชวงเวลาทใช และขอบขายของงานทจะนามาใช ในขณะท “ความร” คอ สารสนเทศทผานกระบวนการคด เปรยบเทยบ เชอมโยงกบความรอนจนเกดเปนความเขาใจและนาไปใชประโยชนในการสรปและตดสนใจสถานการณตางๆ ไดโดยไมจากดชวงเวลา หรอกลาวไดวาเปนสารสนเทศทกอใหเกดประโยชนกบเราในการนาไปใชในงาน และ “ปญญา” คอ ความรทฝงอยในตวคน กอใหเกดประโยชนในการนาไปใช เพอใหเขาใจมากยงขน

พรธดา วเชยรปญญา (๒๕๔๘ : ๒๑) ความร (knowledge) เปนกระบวนการของการขดเกลา เลอกใชและบรณาการ การใชสารสนเทศเหลานน จะเกดเปนความรใหม (new knowledge)

๙

ความรใหมจงเกดจากการผสมผสานความร และประสบการณเดมผนวกกบความรใหมทไดรบ ความรดงกลาวเปนสงทอยในตวบคคล เปนความรทไมปรากฏชดแจง (tacit knowledge) หากเมอความรเหลานนไดถกถายทอดออกมาในรปของการเรยนทเปนลายลกษณอกษร ความรนนกจะกลายเปนความรทปรากฏชดแจง (explicit knowledge) นาทพย วภาวน (๒๕๔๗ : ๑๖) ความร คอ ความเขาใจ การรบรในเรองราวทนาไปใชใหเกดประโยชนในการตดสนใจ และการปฏบตในองคกรตางๆ มความรอยในทรพยากรบคคลและแหลง ขอมลทมการจดเกบและบนทกขอมลนนไวได น.พ.วจารณ พานช (อางถงใน นาทพย วภาวน ๒๕๔๗ : ๑๘) ไดใหคาทมความสมพนธกบความร ไดแก ประสบการณ (experience) ซงเปนทงความรและบอเกดของความร ความเปนจรง (truth) ความรตองเชอมโยงกบความเปนจรงและความเปนจรงเปนบอเกดของความร ความซบซอน (complexity) คนมความรจะมความเขาใจความซบซอนและความเขาใจความซบซอนจะชวยใหเกดความร การตดสนหรอวนจฉย (judgement) คนเราใชความรเปนเครองตดสนสถานการณใหมโดยการเปรยบเทยบความรทมอยแลว สามญสานก (common sense) คนมความรสามารถใชสามญสานกในการตดสนใจในเรองตางๆ ไดด คณคาและความเชอ (value & belief) เปนสวนประกอบทแฝงอยในความรจนเปนเนอเดยวกน ถามคณคาหรอความเชอพนฐานตางกน จะพฒนาความรจากเหตการณเดยวกนออกมาเปนเนอเดยวกนและแตกตางกนไดอยางมาก จากการศกษาความหมายของความรทกลาวมา จะเหนวาความรเปนกระบวนการและสามารถสรางขนใหมไดอยางตลอดเวลา โดยเฉพาะอยางยงในปจจบนองคกรตางๆ ไดใหความสาคญเกยวกบการจดการความร และสรางความรใหมๆ ใหเกดขน เพอใหองคกรมการพฒนาและเกดความกาวหนา โดยเฉพาะในสวนราชการตางๆ ไดมการจดการความรภายในหนวยงานเพอเปนการประเมนศกยภาพและขดความสมารถขององคกรอกดวย ประเภทของความร

อคจโร โนนากะ (อางถงใน สถาบนวจยและพฒนา มหาวทยาลยศลปากร ๒๕๕๐ : ๙) แบงความรออกเปน ๒ ประเภท คอ ความรทอยกบตวบคคล (tacit knowledge) และความรทไดบนทกไวแลว (explicit knowledge) ๑. ความรทอยกบตวบคคล (tacit knowledge) ความรทอยกบตวบคคล (tacit knowledge) หรอความรทฝงอยในตวคน เปนความรทอยในสมองของมนษย คอเปนความรทไมไดเปดเผยหรอไมไดตพมพออกมาเปนลายลกษณอกษร การถายทอดจะผานการลงมอทาสญลกษณ การเปรยบเทยบอปมาอปไมย และการถายทอดให

๑๐

รบร เชน สญชาตญาณ สามญสานก ดลยพนจ ความรประเภทนเปนความรทประมวลโดยคนแตละคนในองคกร ในการวางแผนดาเนนงาน ตดสนใจในเรองใดเรองหนงททาใหการดาเนนงานมประสทธภาพมากกวาทเคยทามากอน หรอทาใหไดผลลพธทดกวาอกองคกรหนงซงมงานในลกษณะเดยวกน เชน ประสบการณ ทกษะ ความชานาญ ความคดสรางสรรคของแตละบคคล ความรประเภทนจะม ๒ สวน คอ ความรทอธบายไดแตยงไมไดถกบนทกใหเปนความรทชดแจง และความรทไมสามารถอธบายไดจรงๆ เชน งานศลป งานทตองวดคณภาพจากรป รส กลน เสยง ทไมสามารถกาหนดไดตายตว บางครงเรยกวาเปนความรแบบ “นามธรรม” ๒. ความรทไดบนทกแลว (explicit knowledge) ความรทไดบนทกแลว (explicit knowledge) หรอความรแจงชด เปนความรทคนสรางขนและถายทอดโดยผานทางภาษาอยางเปนทางการและมรปแบบ มลกษณะของการจดระบบทบนทกขอมลไวในสอรปแบบใดรปแบบหนง สอสงพมพ สอโสตทศน และสออเลกทรอนกส ความรประเภทนมการจดเกบอยางเปนระบบ ผใชสามารถเขาถงขอมลไดงาย เชน การจดระบบความรในหองสมด การจดการฐานขอมล การจดทาเอกสารขอมลตางๆ เปนตน บางครงเรยกวาเปนความรแบบ “รปธรรม”

ภาพท ๒ ภเขานาแขงแสดงการเปรยบเทยบความร

ความรชดแจง

(explicit knowledge)

ความรทฝงอยในตวบคคล

(tacit knowledge)

๑๑

จากภาพจะเหนวาปกตแลวความรแจงชด (explicit knowledge) จะมปรมาณนอยมากเมอนามาเปรยบเทยบกบความรทฝงอยในตวบคคล (tacit knowledge) โดย ประพนธ ผาสกยด ไดใหความเหนวาความรชดแจง (explicit knowledge) ความรเปนหลกวชาทตองผานการพสจนหรอเขยนออกมาเปนทฤษฎนนถอวานอยมาก คลายกบสวนยอดของภเขานาแขงทอยพนน าซงถอวานอยมาก สวนความรแบบฝงลก (tacit knowledge) นนแฝงในตวคนทาใหมองไมเหนเปรยบกบภเขานาแขงทจมอยใตน าซงมปรมาณมากกวาคอนขางมาก (ประพนธ ผาสขยด ๒๕๕๐ : ๒๒) ภราดร จนดาวงศ (๒๕๔๙ : ๑๖) ไดอธบายไววา โดยปกตแลวทกคนหรอทกองคกรจะมความรทง ๒ ประเภท อยในตวแตขนาดความรประเภท tacit knowledge จะมขนาดใหญกวา explicit knowledge ในอตราสวน ๘๐ ตอ ๒๐ หรออาจกลาวไดวาการมองคนอยามองแคสงทเหนภายนอก เพราะความรทจะสงเสรมความสามารถในการแขงขนใหกบตวคนและองคกร หากพจารณาโดยกลนกรองลกซงแลวจะเปนความรประเภท explicit knowledge ซงเปนความรทอยภายในและไมสามารถมองเหนไดโดยงาย บญด บญญากจ และคณะ (๒๕๔๙ : ๑๖) ความรทง ๒ ประเภท สามารถเปลยนสถานะระหวางกนไดตลอดเวลาขนอยกบสถานการณ ซงจะทาใหเกดความรใหมๆ โดยผานกระบวนการทเรยกวา Knowledge Spiral หรอ SECI Model ซงคดคนโดย Ikujiro Nonaka และ Takeuchi ดงรปตวอยาง

ภาพท ๓ การหมนเกลยวการเรยนร

๑๒

จากกระบวนการขางตนการปรบเปลยนและการสรางความรจะเกดขนได ๔ รปแบบ คอ Socialization, Externalization, Combination และ Internalization

Socialization : เปนการแบงปนและสราง Tacit Knowledge จาก Tacit Knowledge ของผ ทสอสารระหวางกน โดยการแลกเปลยนประสบการณตรง เชน ผจดการฝายของของทม A ไดเรยนรเทคนคการขายใหมๆ จากผจดการฝายขายของทม B ทประสบความสาเรจในการขาย โดยการพดคยปฏสมพนธระหวางกน กจะไดความรจากผจดการฝายขายทม B มาเปนความรของตนเองเพอใชในการทางาน Externalization : การสรางและแบงปนความรจากสงทมและเผยแพรออกมาเปนลายลกษณอกษร เปนการแปลงความรจาก Tacit Knowledge เปน Explicit Knowledge เชน กรณผจดการฝายขายทม A ซงหลงจากเรยนรเทคนคการขายจากขางตนกนามาเขยนเปนหนงสอ เอกสาร หรอรายงานตางๆ เพอเผยแพรใหผสนใจทวไป

Combination : เปนการแปลง Explicit Knowledge จาก Explicit Knowledge โดยรวบรวมความรประเภท Explicit ทเรยนร มาสรางเปนความรประเภท Explicit ใหมๆ เชน กรณผจดการฝายขายทม A ซงตอมาไดไปศกษาขอมลเพมเตมเกยวกบเทคนคการขายจากตาราตางๆ ทมอยอยางหลากหลาย แลวสรปและเผยแพรเปนเทคนคการขายรปแบบใหม ซงเกดจากการรวบรวมความรจากแหลงตางๆ และความรของตนเอง Internalization : เปนการแปลง Explicit Knowledge มาเปน Tacit Knowledge มกจะเกดจากนาความรทเรยนรมาไปปฏบต เชน หลงจากผจดการฝายขายทมอนๆ เชน ทม C D หรอ E เปนตน ศกษาเทคนคการขายจากตารา หรอคมอตางๆ ทมอย แลวนาไปปรบใชในงานของตนเอง จนทาใหเกดทกษะ และความชานาญในเรองเทคนคการขายจนกลายเปน Tacit Knowledge ของตนเองในทสด และเมอเกดความรแลวไปแลกเปลยนกบลกคาหรอผจดการรายอนๆ ตอไปกจะเกดกระบวนการทเรยกวา Socialization คอ การแปลง Tacit Knowledge จากผจดการรายนนๆ ไปเปน Tacit Knowledge ของคนอนตอไป เปนกระบวนการทหมนเวยนไปเรอยๆ ไมมทสนสด พรธดา วเชยรปญญา (๒๕๔๘ : ๒๓) ไดแบงประเภทความรออกเปนลกษณะตางๆ เพมเตมอก คอ ความรทเกดจากวฒนธรรม (cultural knowledge) และความรทแฝงอยในองคกร (embedded knowledge) ไวดงน ความรทเกดจากวฒนธรรม (cultural knowledge) เปนความรทเกดจากศรทธาหรอความเชอ ททาใหกลายเปนความจรง ซงจะขนอยกบประสบการณ การเฝาสงเกต และการสะทอนผลกลบของตวความรและของสภาพแวดลอม องคการทพฒนามาเปนระยะเวลาทตอเนองกนอยางยาวนาน

๑๓

จะพฒนาความเชอรวมกนในเรองทเกยวกบธรรมชาตของธรกจ ความสามารถหลกขององคกรการตลาดและคแขงขน

ความรทแฝงอยในองคกร (embedded knowledge) เปนความรทอยในวธการทางาน คมอการทางาน วฒนธรรมองคกร กฎระเบยบ กระบวนการผลต เปนตน นอกจากน Leif Edvinsson (อางถงใน บญด บญญากจ และคณะ ๒๕๔๙ : ๑๘) ไดแบงความรออก เปน ๓ ประเภท คอ ความรเฉพาะบคคล ความรขององคกร และความรทเปนระบบ ดงน ความรเฉพาะบคคล (Individual Knowledge) เปนความรทอยในตวพนกงานแตละคน หรอเปนความรทอยในหวของพนกงาน ความรขององคกร (Organizational Knowledge) เปนความรทไดจากการแลก เปลยนเรยนรระหวางพนกงานทอยในกลมหรอฝายงานตางๆ ภายในองคกร ทาใหเกดเปนความรโดย รวมขององคกร สามารถนาไปใชประโยชนในงานขององคกรโดยรวมไดมากขน ความรทเปนระบบ (Structural Knowledge) เปนความรทเกดจากการสรางหรอตอยอดองคความร ผานกระบวนการ คมอ และจรรยาบรรณตางๆ ภายในองคกร องคประกอบของความร ไพโรจน ชลารกษ (๒๕๕๑ : ๔) ไดอธบายวา ความรจะเกดขนไดตองอาศยปจจยทงภายนอกและภายใน ดงน ๑. ปจจยภายนอก หมายถง สงทคนสามารถรบร หรอสมผสแลวทาใหเกดความรขนในตวคน ไดแก ขอเทจจรง (Fact) หรอปรากฏการณธรรมชาต สงเหลานมอย คงอย ดารงอย เปนปกตมากอนการกาเนดของมนษยแลวไมวาจะมมนษยเกดขนหรอไมกตาม และเมอมนษยถอกาเนดแลว ปรากฏการณธรรมชาตเหลานกยงคงอย เปนอย และดารงอยเชนเดม มนษยมศกยภาพในการรบรหรอสมผสสงเหลานได เมอสมผสแลวกจะเกดความรสถตในตวคนทนท ขอมล (Data) เปนสงทมนษยบญญตขนจากการรบรหรอสมผสปรากฏการณธรรมชาตแลวจาแนกแยกแยะ จดจา หรอทาการบนทก และแจงนบไวเมอใดทมนษยไดรบรหรอสมผสขอมลกจะเกดความรขนมาไดเชนกน สารสนเทศ (Information) หมายถง ขอมลทไดรบจากการกระทาโดยมนษย เพอใหมความหมายสาหรบใชสอสารกบมนษยดวยกนใหกวางขวางยงขน เมอมนษยรบสารสนเทศแลวกจะนาไปผสมกบขอมลหรอความรเดม ทาใหเกดความรใหมกวางขวางลกซงซบซอนมากยงขน

๑๔

เหตการณ (Event) หรอสถานการณ (Situation) หมายถง ปรากฏการณอยางหนงทเกดขนแลวดาเนนไปหรอดารงอยชวระยะเวลาหนงซงไมยาวนานมากนกแลวกสนสญหรอหยดไป แตมนษยมโอกาสรบรหรอประสบ ณ เวลาทเกดเหตการณนนได จงทาใหมนษยเกดความรขน ปจจยภายนอกเหลาน มนษยจะมโอกาสไดรบร หรอสมผสไดโดยตรง และโดยผานสอตางๆ มากมาย ๒. ปจจยภายใน หมายถง ภาวะในตวมนษยเอง ณ เวลาทไดรบรหรอสมผสปจจยภายนอกวาพรอมทจะรไดเพยงใด หากอยในภาวะไมพรอมกอาจไมเกดความรไดหรออาจไมรบรเอาเลย เชน ในภาวะทคนนอนหลบสนท หรอสลบไรสต ปจจยภายในเหลาน ไดแก จต (Mind) เปนธาต นามธรรม ทเปนตวร สรรพสง ในคาสอนทางพระพทธศาสนาอธบายวาจตเปลยนแปลงงายและเรวมาก เปลยนแปลงตลอดเวลาไมอยนง จงสามารถสมผสและรบรสงตางๆ ไดเรวและมาก แตถาเมอใดทคนสามารถทาจตของตนหยดนง (เปนสมาธ) อยกบสงใดสงหนงแลวจะเกดความสวาง (ปญญา) ได และจะไมรบรสงภายนอกอนเลย อารมณ (Emotion) หรอภาวะจต หรอกระแสจต (State of mind) หมายถง สภาวะจตทนงหรอมงอยกบสงใดสงหนงเปนกระแสทตดตอกนยาวนาน โดยสงอนไมสามารถเขาถงหรอแทนได เชน เวลาคนตกใจหรอตกตะลงเมอเกดอบตเหตจงไมสามารถจาหรอบอกรายละเอยดเกยวกบเหตการณได ปญญา (Wisdom) คอ สภาวะทสามารถวนจฉยตดสน สรปภาวการณรบรจากประสาทสมผส และการพจารณาภายในของจตจนเกดความชดแจงในใจ การสรางความร พรธดา วเชยรปญญา (๒๕๔๘ : ๔๕) การสรางความร เปนสงทสรางสรรคขนใหม (Generative) การสรางความรใหมเกยวของกบแรงผลกดน การหยงร และความเขาใจอยางลกซงทเกดขนในแตละบคคล การสรางความรใหมควรอยภายใตหนวยงานหรอคนในองคการ ซงหมายความวา ทกๆ คนสามารถเปนผสรางความรได รปแบบตางๆ ในการสรางความรมดงน ๑. บคคลใหความรทตนมอยกบผอน เชน การถายทอดความรจากการทางานรวมกนอยางใกลชด

๒. การนาความรทองคกรมอยผนวกเขากบความรของแตละบคคล เพอใหเกดเปนความรใหมและมการแบงปนทวทงองคกร

๓. ความรทไดจากการรวมและสงเคราะหความรทมอยเขาดวยกน รปแบบนอาจจากดอยทความรทมอยแลว

๑๕

๔. ความรทเกดขนเปนการภายใน โดยสมาชกขององคกรคนพบแนวทางไดเอง และมกจกรรมมากมายทองคกรสามารถดาเนนการเพอสรางความร

๕. การเรยนรโดยการปฏบต ๖. การแกปญหาอยางเปนระบบ ๗. การทดลอง ซงเปนการสรางแรงจงใจและโอกาสสาหรบการเรยนร ๘. การเรยนรจากประสบการณทผานมาในอดต

ความหมายของการจดการความร

วจารณ พานช (๒๕๔๙ : ๓) การจดการความร คอ เครองมอเพอการบรรลเปาหมายอยางนอย ๔ ประการ ไดแก บรรลเปาหมาของงาน บรรลเปาหมายการพฒนาคน บรรลเปาหมายการพฒนาองคกรไปเปนองคกรเรยนร และบรรลความเปนชมชน เปนหมคณะ ความเอออาทรระหวางกนในททางาน

บญด บญญากจ และคณะ (๒๕๔๙ : ๑๘) ไดใหความหมายของการจดการความรไววา เปนกระบวนการนาความรทมอยหรอทเรยนรมาใชใหเกดประโยชนสงสดตอองคการโดยผานกระบวนการตางๆ เชน การสราง รวบรวม แลกเปลยนและใชความร เปนตน

ทพวรรณ หลอสวรรณรตน (๒๕๔๘ : ๔๔) ยงไดอางความหมายของคาวาการจดการความร ของ ศ.นพ.วจารณ พานช ไวในหนงสอเรององคการแหงการเรยนร : จากแนวคดสการปฏบต เอาไววา หมายถง การรวบรวม การจดระบบการจดเกบ และการเขาถงขอมลเพอสรางเปนความร โดยอาศยเทคโนโลยทางดานขอมลและดานคอมพวเตอรเปนเครองมอชวย นอกจากนการจดการความรยงเกยว- ของกบการแบงปนความร (knowledge sharing) ตองอาศยผทรงความรความสามารถในการตความและการประยกตใช เพอเพมประสทธภาพขององคการซงถอเปนตนทนทางปญญา (intellectual capital) องคการสหประชาชาต (อางถงใน ทพวรรณ หลอสวรรณรตน ๒๕๔๘ : ๔๓) ไดใหความหมายวา การจดการความร คอ กระบวนการในการสรางและเปลยนแปลงสงทเราทราบเขาไปใชในการทางาน เชน จากความรเปนการกระทา จากนวตกรรมไปสการเปลยนแปลง เปนกระบวนการภายในซงเกยวกบสงทไดเรยนรและสามารถเปลยนแปลงพฤตกรรมหรอเปลยนแปลงองคการ ชวยในการปรบปรงการทางานและองคการ รวมทงประสทธผลในการพฒนาดวย เปนสงทเกยวของกบการรวบรวมขอมลสารสนเทศ แนวคดและประสบการณแลวนามาไวดวยกน เพอเชอมโยงกบชมชนเรยนรแหงการปฏบตและเครอขายความร (UNDP. Evaluation Office, 2004)

๑๖

ขนตอนการจดการความร ยทธยา แซเตยว (๒๕๔๘ : ๒๕๕-๒๕๙) ในการจดการความรเหมอนกบศาสตรการจดการอนๆ คอ มการวางแผนและการปฏบต ในขนตอนของการวางแผนนนไมไดมความแตกตางจากการวางแผนอนๆ มากนก คอ มการสารวจสภาพปจจบนและการกาหนดเปาหมาย สวนขนตอนการนาแผนงานไปปฏบตนน มขนตอนสาคญ คอ การสารวจและการวางแผนความร การพฒนาความร และการถายทอดความร ดงน ๑. การสารวจและการวางแผนความร คอ การเรมสารวจสภาพแวดลอมทเปนอยในปจจบนกอนวา สถานะปจจบนในเรององคความรภายในองคกรเปนเชนไร เพอใหทราบสถานะขององคความร เชน องคกรมฐานความรดานใดบาง ฐานความรเหลานนอยทใคร หรอหนวยงานไหน เจาหนาทหรอพนกงานแตละคนมความรดานใดบาง เพอจะทาใหมองเหนสถานการณในปจจบนขององคความรภายในองคกร เพอนามาประกอบการวางแผนดานความร ซงตองเรมจากการกาหนดเปาหมายในการพฒนา และเพอเปาหมายในการจดการความรมความชดเจนมากยงขน

๒. การพฒนาความร คอการกระทาการใดๆ กได เพอใหเกดความรเขามาภายในองคกร โดยมรปแบบของการพฒนาความร ดงน

การเรยนรจากประสบการณของตนเองในอดต (Learning from Actual Experience) คอ การเรยนรในสงทไดจากการปฏบตจรงมาแลวในอดต

การเรยนรจากการทดลอง (Learning from Performed Experiments) คอ การเรยนรจากการทดลองหลายๆ รปแบบ มการควบคมตวแปรตางๆ เพอใหทราบผลการทดลองตามทตองการ

การเรยนรจากประสบการณของผอน (Learning from Experience of Others) เชน การเปรยบเทยบแขงด การหาพนธมตรรวมกนพฒนาหรอแลกเปลยนความร การรวมกจกรรม การรวมและการครอบครองกจการ หรอการจางคนเขามาทางาน

การเรยนรจากการอบรมและพฒนา (Learning from Training and Development) เปนการรบการถายทอดโดยตรงจากบคคลทมความร

๓. การถายทอดความร คอ กระบวนการททาใหความรทพฒนา มการแพรกระจายไปสบคลากรทเปนเปาหมาย ในกระบวนการถายทอดความรนน แตละอยางมเปาหมายแตกตางกนไป ใน ๒ ลกษณะ คอ

เนนประสทธภาพ หรอใหการแพรกระจายขององคความรนนเปนไปอยางรวดเรวทสด มตนทนตาทสด ลกษณะของการถายทอดความรน ไดแก การย าเตอนความรบางอยางกบพนกงาน การใหความรในสงทควรปฏบต

๑๗

เนนประสทธผล หรอการแพรกระจายขององคความรนน เปนไปอยางครบถวน มการตกหลนนอยทสด ตวอยางของความรทถายทอดในลกษณะนไดแก แนวทางปฏบตซงไดรบการพสจนแลววาเปน Best Practices สงทไมปฏบตแลวจะนาความเสยหายอยางรายแรง ในการถายทอดความร ถาหากเรากาหนดยทธศาสตรในการถายทอดความรเสยกอนวามเปาหมายคอ ใคร มปรมาณมากนอยขนาดไหน เนอความหรอความสาคญขนาดไหน มงบประมาณเทาไร มความเรงดวนมากนอยเพยงใด กจะชวยใหสามารถกาหนดรปแบบวธการในการถายทอดไดอยางถกตอง ไพโรจน ชลารกษ (๒๕๕๑ : ๕๔-๕๕) ไดลาดบขนตอนการจดการความร ไวดงน ๑. กาหนดประเดนหรอเรองทตองการจดการความร หมายถงการกาหนดวาจะจดการความรเรองใดหรอเรองอะไร

๒. ตงวตถประสงคและเปาหมายใหชดเจน วาการจดการความรเรองนนเพออะไร และจะจดการใหไดผลเพยงใด

๓. แสวงหาความรทเกยวของเพมเตมใหมากทสดเทาทจาเปนและตองการไดจากทตางๆ ๔. พจารณาลาดบความสาคญ และความรทตองการใชวาเรองใดตองการกอนหรอหลง ๕. ผสมผสานความรเขาดวยกนอยางมความเหมาะสม โดยอาศยกระบวนการคดเปน

กจกรรมสาคญ และลงทายดวยการสรปและตดสนใจเพอปฏบตใหไดผลออกมา ๖. ลงมอปฏบตการ กจกรรมนอาจจะปฏบตตงแตขนแรกแลวเปลยนแปลงไปตามลาดบ

ขนตอนทเหมาะสมและถกตองไปเรอยๆ ๗. สงเกตผลจากการปฏบตวาเกดหรอไดรบสงทคาดหวงหรอมงหวงไวหรอไม หาก

ไดผลตามทมงหวงกดาเนนการปฏบตตอไป แตหากผลไมตรงตามทคาดหวงหรอผดเพยนไป กตองยอนกลบไปพจารณาวาตองใชความรเรองใดมาใชประกอบเพมเตม

๘. สรปผลลพธทไดนนออกมาวาไดผลสาเรจหรอไม วจารณ พานช (๒๕๔๙ : ๓-๔) กลาววาการจดการความรเปนการดาเนนการอยางนอย ๖

ประการ คอ ๑. การกาหนดความรหลกทจาเปนหรอสาคญตองาน หรอกจกรรมของกลม หรอองคกร ๒. การเสาะหาความรทตองการ ๓. การปรบปรง ดดแปลง หรอสรางความรบางสวนใหเหมาะตอการใชงานของตน ๔. การประยกตใชความรในกจการงานของตน ๕. การนาประสบการณจากการทางาน และการประยกตใชความรมาแลกเปลยนเรยนร และสกด “ขมความร” ออกมาบนทกไว

๑๘

๖. การจดบนทก “ขมความร” แล “แกนความร” สาหรบไวใชงาน และปรบปรงเปนชดความรทครบถวน ลมลก และเชอมโยงมากขน เหมาะแกการใชงานมากยงขน การดาเนนการจดการความรมองคประกอบสาคญดงตอไปน ๑. สรางวสยทศนเกยวกบความร ๒. สรางทมจดการความรองคกร ๓. เรมจาก “ทนปญญา” ทมอยแลว หรอหาจากภายนอกไดโดยงาย ๔. สรางบรรยากาศของการแลกเปลยนเรยนรอยางเขมแขงในกลมพนกงานระดบลาง ๕. จดการความรควบคไปกบกจกรรมพฒนาสนคา หรอรปแบบการทางานใหมๆ ๖. เนนการจดการองคกรแบบ “ใชพนกงานระดบกลางเปนแรงพลงขบเคลอน” (Middle-up-down Management) หลก ๗. เปลยนโครงสรางองคกรใหเปนแบบ “พหบท” (Hypertext) ๘. สรางเครอขายความรกบโลกภายนอก ๙. สรางวฒนธรรมแนวราบ การสอสารอยางอสระทกทศทาง ๑๐. สรางวฒนธรรมจากการจดบนทก ๑๑. ประเมนผลการดาเนนการจดการความร กระบวนการจดการความร วจารณ พานช (๒๕๔๙ : ๒๑-๔๘) สถาบนสงเสรมการจดการความรเพอสงคม (สคส.) โดย ศ.นพ.วจารณ พานช ไดอธบายบทบาทของบคคลตางๆ ในการจดการความร ซงเปนแนวทางในการนามาใชประกอบการศกษา สรปกระบวนการจดการความรไดดงน ๑. “คณอานวย” คอ ผอานวยความสะดวกในการจดการความร (Knowledge Facilitator) สงเสรมใหเกดการแลกเปลยนเรยนรทงในเชงกจกรรม เชงระบบ และเชงวฒนธรรม ศ.นพ.ประเวศ วะส เรยกคนเหลานวาเปน “ชางเชอม” ทาหนาทเชอมโยงผคนหรอหนวยงานเขาหากน โดยเฉพาะอยางยงเชอมระหวางผทมความรหรอประสบการณกบผตองการเรยนร และนาความรนนไปใชประโยชน ผอานวยความสะดวกในการจดการความรมวธการโดยออมทจะชกจงใหการแลกเปลยนเรยนรเกดขนทงในระดบจลภาค และเชอมเครอขายออกไปทวองคกร เชอมโยงวสยทศน ภาพรวมขององคกร และคานงถงทงผลประโยชนปจจบน และความอยรอดในอนาคตขององคกร ๒. “คณกจ” (Knowledge Practitioner) คอ ผดาเนนกจกรรมจดการความรประมาณ รอยละ ๙๐ ของทงหมด จงอาจกลาวไดวา “คณกจ” คอผจดการความรตวจรง เปนผรวมกนกาหนด

๑๙

เปาหมายผลสมฤทธของงานของกลมตนและดาเนนการคนหาความรจากภายในกลม และดาเนนการเสาะหาและดดซบความรจากภายนอก สาหรบนามาประยกตใชเพอบรรลผลสมฤทธทรวมกนกาหนดไว และในกระบวนการประยกตใชความรเพอการทางานนนเองกมการแลกเปลยนเรยนรและรวมกนตความประสบการณทเกดขนไดเปนความรใหม จดบนทกไวใชงาน หมนเวยนเรอยไปจนเปนวงจรไมรจบ มการนาเสนอผลงาน กระบวนการเรยนรรวมกนในหม “คณกจ” และนาเสนอ “ขมความร” (Knowledge Assets) และ “แกนความร” (Core Competence) ทเกดขนแก “คณอานวย” และ “คณเออ” รวมทงแก “คณกจ” กลมอนหรอหนวยงานอน เพอใหเกดการตความยกระดบความรความเขาใจขนไปอก ๓. “คณลขต” (Note Taker) คอ ผททาหนาทจดบนทกในกจกรรมจดการความร โดยอาจทาหนาทเปนการเฉพาะกจ ในตลาดนดความรใน workshop การจดการความร หรอในมหกรรมการจดการความรหรออาจทาหนาทเปนระยะยาวหรอกงถาวร ในกจกรรมจดการความรของกลม หรอหนวยงาน หรอขององคกร ๔. “คณประสาน” (Network Manager) ทาหนาทประสานงานเครอขายจดการความรระหวางองคกร หรอในระหวางหนวยงาน อาจทาหนาทเตมเวลา หรอไมเตมเวลากได แลวแตจะตกลงกน ทงนขนกบวา “คณประสาน” มผชวยรบแบงงานไปดาเนนการมากนอยเพยงใด แตความรบผดชอบจะตองอยท “คณประสาน” รวมทง “คณประสาน” จะตองมอานาจตดสนใจในงานทตนรบผดชอบตามทตกลงกน ๕. “คณวศาสตร” (IT Wizard) คอ พอมดหรอแมมดดานไอท ทสามารถออกแบบและดาเนนการระบบไอทใหเหมาะสมแกการจดการความรขององคกร หรอของเครอขาย อาจทางานเปนทมหรอทางานเดยวกได เพอใหระบบไอทมการปรบปรงเปลยนแปลงใหเหมาะสมตอการใชงานอยเสมอ ประพนธ ผาสกยด (๒๕๔๗ : ๒๐-๒๖) ในการดาเนนการจดการความร มความจาเปนอยางยงทจะตองมเครองมอมาชวยเพอใหการจดการความรบรรลตามเปาหมาย ดร.ประพนธ ผาสกยด ไดสรางโมเดลปลาทสาหรบใชทาความเขาใจ ๓ สวนหลกของการจดการความรสมพนธกบบคคล ๓ กลม ในการดาเนนการจดการความร ไวดงน

๒๐

ภาพท ๔ โมเดลปลาท

จากรปโมเดลปลาทแสดงใหเหนถง ๓ สวนหลกของการจดการความร ซงอธบายไดดงน หวปลา หมายถง เปาหมายหลกของการจดการความร สะทอน “วสยทศนความร” (Knowledge Vision) หรอหวใจของความร เพอการบรรลวสยทศนขององคกร บคคลทมความสาคญในการสงเสรมใหเกดหวปลาทชดเจน คอ “คณเออ (ระบบ)” ตวปลา หมายถง การแลกเปลยนเรยนรหรอการแบงปนความร (Knowledge Sharing) บคคลสาคญททาใหเกด “ตวปลา” ททรงพลง คอ “คณอานวย” โดยผทแสดงบทบาทการแลกเปลยนเรยนรคอ “คณกจ” หรอผททากจกรรมการจดการความรนนเอง หางปลา หมายถง ขมความร (Knowledge Assets) ทไดจากการแลกเปลยนเรยนร ผทสกดขมความรออกมาจากกระบวนการแลกเปลยนเรยนรและบนทกไวใชงานตอ คอ “คณกจ” โดยทการจดบนทกขมความรอาจม “คณลขต” เปนผรบผดชอบ ๒. แนวคดเกยวกบการจดการทรพยากรวฒนธรรม ในการศกษาครงนมขอบเขต คอ วดพระศรรตนศาสดารามภายในพระบรมมหาราชวง ซงเปนศนยกลางของทรพยากรวฒนธรรม เนองจากวดพระศรรตนศาสดารามเปนแหลงรวมเอกลกษณทมสาคญและเปนสญลกษณของชาต จงมความจาเปนอยางยงทตองศกษาแนวคดเกยวกบการจดการทรพยากรวฒนธรรม เพอใหเขาใจถงความหมาย และเหนคณคาของทรพยากรวฒนธรรม สาหรบเปนการบวนการวเคราะหและอธบายตอไป

๒๑

ความหมายของวฒนธรรม สวาง เลศฤทธ (๒๕๔๗ : ๑) คาวา “วฒนธรรม” มทมาจากตะวนตก โดยมศพทวา “Culture” ซงหมายถง “องครวมแหงผลผลตของสงคมมนษย” ผใหนยามนคอนกมานษยวทยาชาวองกฤษ ชอ เอดวารด ไทเลอร (Edward B. Tylor) ซงเปนคนแรกทใชคาวาวฒนธรรม ตอมาในป พ.ศ.๒๔๗๕ ม.จ.วรรณไวทยากร วรวรรณ (พลตร พระเจาบรมวงศเธอ กรมหมนนราธปพงศประพนธ) ทรงแปลคาวา “Culture” ใหตรงมลศพทภาษาองกฤษ ซงหมายความวา การเพาะปลกใหงอกงาม เปนการแสดงถงความเจรญงอกงาม ซงเปรยบไดกบการเพาะปลกพนธไมใหงอกงาม ผลดอกออกผลเพอประโยชนแกมนษยในอนทจะใชใหเปนประโยชนแกตนได ไมวาทางกาย เชน การใชบรโภค หรอใชประกอบทาสงของเครองใชทมนษยจะใชได หรอทางใจ เชน การชมในฐานทเปนสงเจรญตาเจรญใจ เปนตน คาวา “วฒน” หมายความถงความเจรญงอกงาม ฉะนน ภมธรรม แหงความเจรญงอกงามซงไดแก Culture จงไดใชคาวา “วฒนธรรม” พระราชบญญตวฒนธรรมแหงชาต พ.ศ.๒๔๘๕ ใหความหมายของ “วฒนธรรม” วา ลกษณะทเจรญงอกงาม ความเปนระเบยบเรยบรอย ความกลมเกลยวกาวหนาของชาต และศลธรรมอนดของประชาชน

ศรศกร วลลโภดม (อางถงใน สายนต ไพรชาญจตร ๒๕๕๐ : ๒) กลาววาในทางมานษยวทยา “วฒนธรรม” หมายถง ทกสงทกอยางทมนษยคดขน และสรางขนมาเพอดารงชวตอยรวมกนภายในสงคม เปนสงทมระเบยบแบบแผนและมรปแบบเปนทยอมรบกนภายในสงคมนนๆ ซงในทศนะของคนภายนอกแลวจะมความเปนเอกลกษณ

ดนย ไชยโยธา (๒๕๕๐ : ๘๗) ใหความหมายวา วถชวตหรอถนนชวต หรอแบบลกษณะของพฤตกรรมในสงคม และสมาชกทกคนในสงคมนนไดประพฤตปฏบตถายทอดสบกนมาตามแนวคดสรางสรรคในทศนคต ความเชอ อดมการณ ความร และสงประดษฐ เพอความเจรญงอกงาม ความเปนระเบยบเรยบรอย ความกลมเกลยวกาวหนา และความมศลธรรมของประชาชน ลกษณะของวฒนธรรม วฒนธรรมมลกษณะทสาคญๆ ดงตอไปน

๑. วฒนธรรมเปนวถทางในการดารงชวตของมนษย ๒. วฒนธรรมไดมาดวยการเรยนร ๓. วฒนธรรมตงอยบนรากฐานธรรมเนยมประเพณทแนนอน และเปนทยอมรบนบถอ

ของสมาชกในสงคมนน

๒๒

๔. วฒนธรรมเปนเสมอนมาตรการในการประเมนคาของวตถ และพฤตกรรมของมนษยวามคณคาเพยงใด และระดบใด

๕. วฒนธรรมเปนมรดกทางสงคม ผลของการเรยนรหรอการถายทอดทางดานภาษาพดและภาษาเขยน ทาใหวฒนธรรมตางๆ สามารถสบทอดจากคนรนกอนมาถงคนในปจจบนได

๖. วฒนธรรมเปนทรวมของบรรทดฐาน คานยม ความเชอ ทศนคต ศลปะ ศลธรรม กฎหมาย ขนบประเพณ และอดมการณ

๗. วฒนธรรมมการเปลยนแปลงใหเขากบสงแวดลอมอยเสมอ ประเภทของวฒนธรรม สพศวง ธรรมพนทา (๒๕๓๒ : ๑๔-๑๘) ไดอธบายประเภทของวฒนธรรมวา ประกอบดวย ๒ สวน คอ สวนทเปนนามธรรม (Abstraction) คอ สวนของความคดและจตใจ (Ideal or mental culture) และสวนทเปนรปธรรม (Reality) คอ สวนของวตถสงของ หรอกรยาอาการ (Material or behavioral culture) ๑. วฒนธรรมสวนทเปนนามธรรม นกวชาการตางเรยกชอกนหลายอยาง เชน วฒนธรรมสวนทไมใชวตถ (Nonmaterial culture) วฒนธรรมทเกยวของกบจตใจหรอความคด (mental and ideal culture) วฒนธรรมสวนทซอนเรน (Covert culture) และวฒนธรรมสวนทอยภายใน (Inplicit culture) วฒนธรรมสวนทเปนนามธรรมนนเปนวฒนธรรมทประกอบดวย บรรทดฐาน สถาบน คานยม และความเชอ เปนตน ซงผสมผสานอยในชวตมนษย ซงอธบายไดดงน

บรรทดฐาน (Norm) เปนแบบแผนของพฤตกรรมมนษยในสงคม ถาเปนแนวทางปฏบตโดยทวไปไมเกยวของกบกฎศลธรรม เรยกวา “วถประชา” แบบแผนของพฤตกรรมทจดไวเปนระเบยบ และระบวาตองหรอไมตองปฏบตอยางเครงครดชดเจน ผใดไมปฏบตตามจะตองไดรบโทษ เนองจากผลของการกระทาอนเกยวของกบกฎศลธรรม ความถกตองและคณคาของสงคม เรยกวา “จารตประเพณ” สาหรบแบบแผนปฏบตทกาหนดขนและเขยนไวเปนลายลกษณอกษร และมคณะเจาหนาทบงคบใชกฎเกณฑนน เรยกวา “กฎหมาย”

สถาบน (Institutions) มลกษณะเปนนามธรรม มขนเพอเปนแนวทางใหมนษยสามารถตอบสนองความตองการทจาเปนไดอยางเปนระบบระเบยบ และปราศจากความขดแยงภายในกลมพวก

คานยม (Values) เปนสวนประกอบของวฒนธรรมอกประเภทหนง แสดงถงความเปนหนวยเดยวกนของผคน เพราะเปนความรสกนกคดเดยวกนของกลม ทกาหนดใหเกดมการแสดงออกเปนแบบเดยวกน

๒๓

ความเชอ (Beliefs) หมายถง ความคดทเรายอมรบและยดถอ อาจเปนแนวคดทเปนสากลหรอเปนทยอมรบของบางกลม หรอเปนความจรงทงหลายทอยรอบๆ ตวเรา ความเชอนนยอมจะมอทธพลครอบงาบคคลและกลมคนใหตองเลอกประพฤตปฏบตตามแนวทางทตนเองเชอถอ

๒. วฒนธรรมสวนทเปนรปธรรม หรอวฒนธรรมสวนทเปนวตถ (Material culture) เปนวฒนธรรมทเหนเปนรปรางของสงประดษฐตางๆ เชน เครองมอเครองใช อาคารสงกอสราง เสอผาอาภรณ เครองประดบตกแตง ผลงานศลปะแขนงตางๆ และวฒนธรรมสวนทเปนรปธรรมทสามารถเหนเปนกรยาอาการของปจเจกบคคลหรอกลมคน ซงทจรงเปนกรยาอาการของสงคมนนเอง เชน การทากระดาษสา การสานกระเปาลเภา เปนตน ความหมายของทรพยากรวฒนธรรม สายนต ไพรชาญจตร (๒๕๕๐ : ๑๓-๑๔) ไดกาหนดความหมายและขอบเขตของทรพยากรวฒนธรรมวา หมายถง สวนประกอบของระบบวฒนธรรมทงหมดในสงคมมนษย ทงทเปนวฒนธรรมทางวตถ สงกอสรางทจบตองมองเหนได (tangible forms) และทเปนความหมาย (meaning) ความร/ภมปญญา (knowledge/wisdom) ความเชอ (beliefs) กฎระเบยบแบบแผนเพอการปฏบต (rules/regulation) จนตนาภาพ (imaginations) ความรสกนกคด (feeling) ศลปะและการแสดงออก (expressive behaviors) ทไมสามารถจบตองหรอสมผสทางกายได (intangible forms) ซงเปนสงทสามารถจดการใหเกดประโยชนแกการดารงชวตของมนษยแตละชมชน แตละสงคม แตละยคสมยได และวฒนธรรมในสงคมปจจบนประกอบไปดวยสงทเปนมรดกตกทอดมาจากอดต (heritage) และสงทยงมการสรางสรรคดดแปลงขนมาใหม (creations/vital culture resource) เพอใชสอยใหสมประโยชนในการแกปญหาดานตางๆ ของชมชนและสงคม พสฐ เจรญวงศ (อางถงใน สายนต ไพรชาญจตร ๒๕๕๐ : ๑๓) นยามวา ทรพยากรวฒนธรรม หมายถง องคประกอบของวฒนธรรมทางวตถ (material culture) ในรปของวตถ (objects) สงกอสราง (structures) สถานท/แหลง (sites) และภมทศน (landscapes) วฒนธรรมทยงดารงอย (living culture) และวฒนธรรมทแสดงออก (expressive culture) เชน ดนตร งานฝมอ ศลปะ วรรณคด ประเพณบอกเลา และภาษา ฯลฯ ซงเปนความตอเนองจากอดตผานปจจบนไปสอนาคต โดยระบวาวฒนธรรมมคณลกษณะเปนองคอนทรยหรอหนวยชวต (organism) ทสามารถววฒน (evolving) ไปไดเรอยๆ สวาง เลศฤทธ (๒๕๔๗ : ๒) กลาววา ทรพยากรวฒนธรรม คอ ผลผลตของวฒนธรรมหรอลกษณะตางๆ ของระบบวฒนธรรม (ทงในอดตและปจจบน) ทมคา หรอเปนตวแทน หรอสามารถสอถงวฒนธรรมตางๆ ได ดงนนทรพยากรวฒนธรรมจงรวมถงซากสงของทมนษยทาขน

๒๔

(ซากเรอจม ซากเตาเผา ขวานหน เครองปนดนเผา ลกปด ฯลฯ) แหลงโบราณคด โบราณสถาน ศาสนสถาน เสอผาอาภรณ เอกสารทางประวตศาสตร จารก ภาษา ศาสนา ประเพณ พธกรรม ความเชอ ภมปญญาพนบานตางๆ ฯลฯ และสงของทมนษยไมไดสรางขน แตมความหมายทางใดทางหนงตอมนษย เชน ซากสตว ซากพช ละอองเรณ แหลงนา ดน และหน ทมนษยนามาใชประโยชน ประเภททรพยากรวฒนธรรม ธนก เลศชาญฤทธ (๒๕๕๒ : ๔) กลาววา ทรพยากรวฒนธรรมหรอมรดกวฒนธรรมมอย ๒ ประเภท ซงแบงตามลกษณะทปรากฏหรอมอย ไดแก ทรพยากรวฒนธรรมทจบตองไมได (Intangible Cultural Resource) และทรพยากรวฒนธรรมทจบตองได (Tangible Cultural Resource) ซงอธบายไดดงน ๑. ทรพยากรวฒนธรรมทจบตองไมได (Intangible Cultural Resource) สนธสญญา “Convention for Safeguarding of Intangible Cultural Heritage 2003” ใหความหมายของทรพยากรวฒนธรรมทจบตองไมไดไววา หมายถง การปฏบต (Practices) การแสดงออก (Expressions) การนาเสนอ (Representations) ความร (Knowledge) ทกษะ (Skills) รวมทงอปกรณ วตถ สงประดษฐ และพนททเกยวของซงชมชน กลมคน และปจเจกบคคล ในบางกรณมสานกวาเปนสวนหนงของมรดกวฒนธรรมของพวกเขา ทรพยากรวฒนธรรมทจบตองไมไดเหลานถกสงผานหรอถายทอดจากคนรนหนงสคนรนหนง และมนษยยงมการผลตซาและสรางทรพยากรวฒนธรรมประเภทนขนใหมอยสมาเสมอ เพอตอบสนองตอสภาพแวดลอม การประทะสงสรรคกบธรรมชาตและประวตศาสตรความเปนมาของตนเอง และสรางอตลกษณของตนเองใหย งยนยาวนาน ปรากฏออกมาในรปตางๆ ดงน

๑. ประเพณมขปาฐะ (Oral Traditions) และการแสดงออก รวมถงภาษา (Language) ๒. ศลปะการแสดง (Performing Arts) ๓. ขอปฏบต กฎระเบยบทางสงคม (Social Practices) พธกรรม (Rituals) และเทศกาล

(Festival Events) ๔. ความรและการปฏบตทเกยวเนองดวยธรรมชาตและจกรวาล ๕. ทกษะในงานฝมอเชงชาง นาสงเกตดวยวาทรพยากรวฒนธรรมทจบตองไมได สามารถสรางขนใหมได

(Renewable) และสามารถถายทอดผานยคสมยจากคนรนหนงสคนรนหนงตอไปได และยงสะทอนออกมาในรปของสงของเครองมอเครองใช

๒๕

๒. ทรพยากรวฒนธรรมทจบตองได (Tangible Cultural Resource) ทรพยากรทจบตองไดหมายถงซากสงของ สงกอสราง และวตถทจบตองและสมผส

ไดดวยมอและมองเหนไดดวยตาของมนษย (และในบางครงดวยเครองมอทางวทยาศาสตร) สงเหลานสมพนธและเปนตวแทนของมนษย วฒนธรรมของมนษย กจกรรมของมนษย และเหตการณตางๆ ทเกดขนทงในอดตและปจจบน และยงหมายความรวมถงพช สตว และทรพยากรธรรมชาตทเกยวของกบมนษย ทรพยากรวฒนธรรมทจบตองไดยงสามารถแบงออกเปนประเภทยอยตามลกษณะทปรากฏไดอก ๒ กลม คอ

๑. ทรพยากรประเภททอยตดท (immovable resource) ไดแก รองรอยตางๆ สงกอสราง แหลงโบราณคด ยานหรอสถานท เปนตน

๒. ทรพยากรประเภททเคลอนทได (movable resource) ประกอบดวย โบราณวตถ และสงอนๆ ทเกยวเนองกบกจกรรมของมนษย คณคาของทรพยากรวฒนธรรม สายนต ไพรชาญจตร (๒๕๕๐ : ๑๙) โดยธรรมชาตของวตถทางวฒนธรรม และทรพยสนทางวฒนธรรมใดๆ ไมไดมคณคาฝงตดอยในตวของสงนนๆ มนษยเปนผศกษาและกาหนดคณคาของทรพยากรวฒนธรรมประเภทตางๆ ซงกมกจะมความแตกตางกนไป ขนอยกบกรอบเกณฑของปญญา ประวตศาสตร ประสบการณ และจตวทยาสงคมในแตละวฒนธรรมทยดถอ โดยปจเจกชนหรอกลมคน ในลาดบแรกเรากาหนดคณคาของวตถทางวฒนธรรม (cultural materials) ภมทศนวฒนธรรม (cultural landscapes) ไวในฐานะทเปนทรพยากร (as resource) กเพราะเรามองเหนศกยภาพทจะใชประโยชนจากสงเหลานไดทงกาลปจจบนและในกาลอนาคต ซงศกยภาพของวตถทางวฒนธรรมและภมทศนวฒนธรรมนนๆ อาจจะไมใชศกยภาพดงเดมในสมยทถกสรางขนมากได หมอมเจาสภทรดศ ดศกล (อางถงใน สายนต ไพรชาญจตร ๒๕๕๐ : ๒๔) กลาววาทรพยากรทางโบราณคดประเภทโบราณสถานและโบราณวตถ และศลปวฒนธรรม มประโยชนตอประเทศชาตและสงคม ดงน ๑. ชวยสอบสวนเรองราวทางประวตศาสตรใหแนนอนยงขน ทงนเพราะการศกษาประวตศาสตรนน ยอมตงอาศยเอกสารเปนสาคญ เอกสารตางๆ บางชนอาจเขยนขนจากความทรงจาทเลาสบตอกนลงมาเปนเวลานาน ทาใหอาจมการผดพลาดจากความเปนจรง หรอเขยนขนดวยความลาเอยง ดวยเหตนนการใชโบราณวตถสถานซงเปนสงทสรางขนในขณะนนเขาชวยสอบสวนเอกสาร จงอาจทาใหทราบความเปนจรงในประวตศาสตรดขนได

๒๖

๒. ทาใหประชาชนในชาตเกดความรกชาต เนองจากการทเราไดไปเหนโบราณวตถสถานทสวยงามหรอใหญโต ยอมทาใหเราอดนกไมไดวาบรรพบรษของเรามความสามารถสรางสงทงดงามไดเชนนน จงเปนหนาทของเราทจะตองทานบารงสงวนรกษาสงเหลานนไวใหคงอยตอไปตลอดกาล หรอกลาวอกนยหนงการรกษาโบราณวตถสถานไว ยอมเปนการรกษาอสรภาพของชาตไวใหมนคง การทดนแดนของเราแสดงใหเหนวาเปนทตงของวฒนธรรมอนสงสงมาแตโบราณกาล กเปนการชวยใหเราเกดความรกหวงแหนพยายามรกษาดนแดนนไวใหเปนของเราตลอดไปจนตราบถงสมยลกหลาน ๓. ศลปวฒนธรรมหรอวฒนธรรมทแสดงออกดานสนทรย ประเภทจารตประเพณ การมหรสพ วถชวตความเปนอย และวฒนธรรมเชงนามธรรมเปนมรดกทางวฒนธรรมแบบออน (software) ทเปลยนแปลงไปไดตามกาลสมย ศลปวฒนธรรมมความสาคญตอการดารงอยของความเปนชาต (กลม/ชมชน) ในฐานะเปนเครองแสดงเอกลกษณทเปนแบบแผนเฉพาะของตนเอง ไมเหมอนกบชาตอน (กลม/ชมชนอน) และบาเรองอาจจะไดรบอทธพลมาจากวฒนธรรมของชาตอน กสามารถนามาดดแปลงปรบปรงใหเขากบลกษณะโดยเฉพาะของตนเองได วเลยม ด ไลป (อางถงใน สายนต ไพรชาญจตร ๒๕๕๐ : ๒๕-๒๗) ระบวาทรพยากรวฒนธรรมมคณคา ๔ แบบดวยกน คอ ๑. คณคาทแสดงนยของอดต (associative/symbolic value) ทรพยากรวฒนธรรมทกประเภทลวนเปนสงทเกดขนในหวงเวลาตางๆ ในอดตทงสนโดยเฉพาะอยางยงทรพยากรวฒนธรรมทเปนสงกอสรางและเปนวตถสงของ (tangible cultural resource) นน เปนหลกฐานเชงประจกษทใชยนยนเรองราวทเกดในอดตไดดวยสภาพของตวมนเอง ในขณะทหลกฐานเอกสารหรอขอเขยนทางประวตศาสตรทแตงขนไมสามารถใชยนยงไดดเทาหลกฐานทเปนวตถจรงๆ และหากความรภมปญญาทแปล และสกดไดจากทรพยากรวฒนธรรมประเภทวตถสงของสอดคลอง และรองรบตองกนกบความรทแปลไดจากทรพยากรวฒนธรรมประเภทนามธรรมกจะใหคณคาของทรพยากรวฒนธรรมทเปนนย เปนสญลกษณหรอตวบงช และเปนความทรงจาของอดต (memory of the past) ทมพลงสงในการสอสารถงคนสมยปจจบนใหสามารถทาความเขาใจในอดตของมนษยชาตได ๒. คณคาทางวชาการ (informational value) ในขณะททรพยากรวฒนธรรมทเปนวตถสงของ สงกอสราง ภมทศนวฒนธรรม มคณคาในฐานะทเปนตวแทนของอดตในตวของมนเองแลว ตววสดทนามาสราง และบรบททเกยวของกบวตถนนๆ กเปนแหลงขอมลทชวนใหสนใจเรยนรเรองราววาไดมาจากไหน ไดมาอยางไร ซงวตถทางวฒนธรรมไมวาจะมขนาดเลก ขนาดยอม หรอขนาดใหญ กวางขวางเลกแคบอยางไรกลวนแตแฝงไวดวยพลงในการบอกใหเรารเรองราวในอดตทงสน แตการจะรเรองราวตางๆ ทถกตองตามทเปนจรง หรอใกลเคยงกบความเปนจรงทเกดขนใน

๒๗

อดตไดนนจาเปนตองผานกระบวนการตงคาถามและมวธการหาคาตอบทเหมาะสมทเราเรยกวาการศกษาวจยนนเอง ๓. คณคาทางดานความงามหรอสนทรย (aesthetic value) ทรพยากรวฒนธรรมประเภทสงกอสราง วตถสงของ และภมทศนวฒนธรรมบางชน บางสถานทมรปทรงลกษณะพนผว และคณลกษณะภายนอกอนๆ ทเมอมองเหนแลวเกดความรสกชนชอบ เพราะวามความงดงามถกตาตองใจกวาชนอนๆ สวยงามกวาแหงอนๆ ในมมมองของคนในวฒนธรรมหนงๆ ทมมาตรวดและกาหนดคณคาของความสวยงามแตกตางกนออกไป ซงเปนเรองทคอนขางซบซอน คณคาดานความงามอาจจะไมไดเกดหรอมอยในตววตถทางวฒนธรรมนนเองเพยงอยางเดยว แตอาจจะถกกาหนดจากปจจยตางๆ ไดแก แบบแผนและความงามทเปนประเพณนยมในสงคมและในหวงเวลาทวตถนนถกสรางขน หรออาจจะเกดจากขอวจารณทางประวตศาสตรศลปะ หรอความนยมของตลาด เปนตน ๔. คณคาทางเศรษฐศาสตร (economic value) ทรพยากรวฒนธรรมทเหลอเปนมรดกอยทกวนน ถอเปนสวนประกอบของวฒนธรรมและสงแวดลอมของสงคมในปจจบนกาลงถกนบรวม เขาสกระบวนการสรางมลคาเชงปรมาณในทางเงนตราตามกระแสนยมของโลกสมยใหม ซงเปนมาตรวดทมมตทางเศรษฐศาสตรเขามากากบ คณคาในทางเศรษฐศาสตรของทรพยากรวฒนธรรมอาจจะเกดจากมลคาของตวสงกอสราง หรอวตถสงของทเราสามารถใชใหเกดประโยชนตอการตอบสนองความตองการพนฐานของคนในปจจบนได กระบวนการจดการทรพยากรวฒนธรรม ธนก เลศชาญฤทธ (๒๕๕๒) กลาววา การจดการทรพยากรวฒนธรรม คอ การคนหา การรกษา และการใชคณคาและความหมายของทรพยากรวฒนธรรมใหตอบสนองความตองการของสงคม ชมชนและความเปนมนษย แมวาการจดการทรพยากรวฒนธรรมอาจแตกตางหลากหลายกนไป ขนอยกบสภาพการณ (circumstance) และยทธวธ (strategy) ของแตละพนท สงคม ชมชน และประเภทของทรพยากรวฒนธรรม และนกการจดการทรพยากรวฒนธรรมในแตละทองถน หรอในแตละประเทศอาจมกระบวนการและขนตอนหลายขนตอนไมเทากนและไมเหมอนกน อยางไรกตามโดยทวไปแลว กระบวนการในการจดการทรพยากรวฒนธรรม ประกอบดวย ๓ กระบวนการ ไดแก การประเมนความสาคญ (assessing significance) การวางแผนการจดการ (planning for management) และการกาหนดรายการการจดการ (management program) ๑. การประเมนความสาคญ (assessing significance) การประเมนความสาคญในทนหมายถงการแปลความหมายความสาคญของทรพยากรวฒนธรรม โดยการแปลความหมายนนตงอยบนพนฐานการการวเคราะหหลกฐานเกยวกบทรพยากรวฒนธรรม และคณคาตางๆ ของทรพยากร

๒๘

วฒนธรรม ในการประเมนความสาคญ นกจดการทรพยากรวฒนธรรมตองทางานใกลชดกบชมชนและบคคลหลายฝายทเกยวของ เพอจะเขาใจทรพยากรวฒนธรรมอยางถองแทภายใตบรบทตางๆ และเพอใหการจดการไดผลงานทมประสทธภาพ ๒. การวางแผนการจดการ (planning for management) เมอมการประเมนความสาคญ ทรพยากรวฒนธรรม มการจดทาโครงรางคณคาทรพยากรวฒนธรรมอยางด และมการพรรณนาความสาคญและประวตเกยวของเรยบรอยแลว กระบวนตอไปกเปนการกาหนดแผนการปฏบตงานหรอแผนการจดการทเหมาะสม การวางแผนการจดการยงตองใหความสาคญกบการมสวนรวมของชาวบาน ชมชนทองถน ชนพนเมอง และผสนใจอนๆ ดวย ๓. กาหนดรายการการจดการ (management program) การจดการอาจทาไดหลายวธ แตหลกการเบองตนกคอ การจดการตามขอเสนอแนะและลาดบความสาคญของทรพยากรวฒนธรรมทประเมนไวในขนตอนแรก รปแบบการจดการมหลายวธขนอยกบหลายปจจย (เชน สภาพทางกายภาพของทรพยากร เงอนไขทางสงคม ทาเลทตง ความสาคญ ฯลฯ) มตงแตการเสรมความมนคง การทารวกน การบรณะ การเคลอนยาย การฝงกลบ การสงวนรกษาและการดแลรกษา เปนตน แตการจดการตองคานงถงผลกระทบตอสภาพแวดลอมธรรมชาตและวฒนธรรมในพนทดวย ๓. แนวคดและทฤษฎการสอสาร ความหมายของการสอสาร เนองจากการสอความหมายเปนกระบวนการทซบซอน วตถประสงคในการสอความ- หมาย กคอการทผรบยอมรบสารทผสง มผใหความหมายของคาวาการสอสารหลายความหมาย เชน

เสาวณย สกขาบณฑต (๒๕๓๒ : ๒) กลาววา “การสอสาร” มความหมายตรงกบภาษาองกฤษวา “Communication” ในภาษาไทยมผแปลไวหลายอยาง เชน การตดตอสอสาร การสอภาษา เปนตน การสอความหมายเปนกระบวนการ และในกระบวนการนนจะตองมผสงสาร มสาร (เนอหาสาระ) ทผสงตองการจะสง และมสอ (ชองทางการสง) ทจะนาสารไปยงผรบ ดงนน จงสรปไดวา การสอความหมายเปนกระบวนการถายทอดสารจากผสงไปยงผรบ เพอใหเกดความเขาใจและรบรรวมกน

ปรมะ สตะเวทน และคณะ (๒๕๔๔ : ๗) ใหความหมายวา “การสอสาร” คอ กระบวนการของการถายทอดสาร (message) จากบคคลฝายหนงซงเรยกวา ผรบสาร (receiver) โดยผานสอ (channel)

๒๙

ณรงค สมพงษ (๒๕๓๕ : ๑๘) ใหความหมายวา การสอสารเปนการตดตอเพอสรางความเขาใจรวมกน ดวยวธการตางๆ เพอใหเกดการเปลยนแปลงพฤตกรรมในผรบสาร

กรรณการ อศวดรเดชา (๒๕๕๐ : ๒) ใหความหมายวา สถานการณการสอสารจะเกดขนเมอคนคนหนงสอสารไปยงอกคนหนงและเกดการรบร เปนตนวา เมออาจารยเดนเขามาในหองและพดแกนกศกษาวา “เปนอยางไรบาง” นกศกษามองหนาอาจารยและยม ในสถานการณนอาจารยทาหนาทเปนแหลงขาวสาร (source) ของการสอสาร ใชสญลกษณหรอสงเราทเขาใจความหมายไดตรงกนในหมปจเจกบคคล หรอทเรยกวาสาร (message) สงผานสอ (channel) ไปยงผรบสาร (receiver)

จากความหมายของคาวา “การสอสาร” ภสวล นตเกษตรสนทร และคณะ สะทอนลกษณะสาคญของการสอสาร ไว ๕ ประการ คอ

๑. การสอสารเปนกระบวนการทเปนพลวต (dynamic process) มรการเปลยนแปลงอยางตอเนองตลอดเวลาโดยไมมทสนสด

๒. การสอสารเปนการบวนการทางานทเปนระบบ (systematic process) กระบวนการทางานของการสอสาร ประกอบดวยองคประกอบตางๆ ทมความสมพนธและมอทธพลซงกนและกน ทงองคประกอบหลก (ผสงสาร สาร ชองทางในการสอสาร และผรบสาร) ทจะขาดเสยไมไดในกระบวนการสอสาร เนองจากถาขาดองคประกอบใดองคประกอบหนงไป การสอสารกจะไมสามารถเกดขนได

๓. สญลกษณ (symbol) เปนเครองมอสาคญทมนษยใชในการสอสาร สญลกษณในทนหมายถง สงทมนษยสรางขนเพอเปนตวแทนแสดง หรอสะทอนถงความรสกนกคดทมตอสงตางๆ และเพอเชอมโยงตนเองกบผอนในสงคม สญลกษณทใชในการสอสารมทงในลกษณะทงทเปนภาษาพดและภาษาเขยน และทงทไมใชภาษาพดและภาษาเขยน

๔. ความหมาย (meaning) เปนสงททาใหการสอสารเปนทเขาใจและยอมรบรวมกน ความหมาย คอ แนวคดทมนษยกาหนดสราง (construct) ใหกบสญลกษณตางๆ ทมอยในสงคม เพอเชอมโยงใหเกดความเขาใจรวมกน

๕. การสอสารเปนการกระทาทเกดจากความตงใจ (intent) และมจดมงหมาย (purposive) ในการกอใหเกดผลอยางใดอยางหนง ความตงใจของผสงสารในการดาเนนการสอสาร และจดมงหมายในการสอสาร เปนปจจยสาคญททาใหเกดการสอสารทแทจรง (ภสวล นตเกษตรสนทร และคณะ ๒๕๔๗ : ๗)

๓๐

โครงสรางและองคประกอบของการสอสาร ในกระบวนการสอสารนนไดมการศกษาและพยายามอธบายระบบการทางาน และทฤษฎการสอสาร พรอมทงอธบายองคประกอบของสวนตางๆ โดยคดโครงสรางแบบจาลองของการสอสารขนตามแนวคดของแตละคน ณรงค สมพงษ (๒๕๓๕ : ๒๑) สรปองคประกอบของการสอสารออกเปน ๕ องคประกอบ คอ

๑. ผสงสาร (source or communicator) ๒. สาร (message) ๓. ชองทางสงหรอสอ (channel) ๔. ผรบสาร (receiver) ๕. ผลของการสอสาร (effects) นอกจากองคประกอบทง ๕ แลว ณรงค สมพงษ อธบายวา ยงอาจรวมถงจดมงหมาย

(objective) และปฏกรยาตอบสนอง (feedback) ซงเขยนแผนภมแสดงดงน

ภาพท ๕ แผนภมแสดงองคประกอบการสอสาร

๑. ผสงสาร (source) คอ บคคลหรอแหลงทมาของขาวสาร ซงอาจเปนบคคลเพยงคนเดยวหรอคณะบคคลหรอองคกร เชน สถานวทย โทรทศน สานกงานหนงสอพมพ แหลงขาวสารจะตองเขารหส (encode) เสยกอน เชน เขยนขอความลงในกระดาษ หรอแปลงออกมาเปนภาพ ผรบทปลายทางกจะทาการถอดรหส (decode) ออกมา โดยผสงและผรบตองมการปรบเขาหากน หรอมความรวมกนอย ยงถามความรวมกนมาก การสอสารกจะไดผลดมากขนเทานน

๓๑

๒. สาร (message) คอ เนอหาสาระทสงออกไปจากผสง ซงอาจเปนความคดหรอเรองราวของเรองทจะสงไปตามสอ เชน คาพด หรอขอเขยน หรอแมแตรปภาพทวาดขน กถอวาเปนสารดวนเชนเดยวกน

สารแบงออกเปน ๓ ลกษณะ คอ ๑. สญลกษณของสาร (code or symbol) เชน คา วล หรอประโยค ๒. เนอหารของสาร (message content) เชน ขอความ บทสรป ความคดเหนตางๆ ๓. การเลอกและจดลาดบขาวสาร (message treatment) เปนการบรรณาธการขาวสาร

(editing) และการวเคราะหเนอหาขาวสาร ๓. ชองทางสงหรอสอ (channel) คอ ตวกลางหรอพาหะทจะนาสารไปยงผรบ ไมวาจะ

เปนการสอสารประเภทใด ขาวสารจะตองถกผานไปตามชองทาง สอในการสอสารแบงออกเปน ๓ ประเภท คอ

๑. วธการลงรหสและถอดรหสขาว เชน การถายทอดขาวสารเปนภาพและเสยง เปนตน ๒. พาหะทนาขาวสาร เชนแผนกระดาษทมภาพอย หรอมวนเทปทบนทกเสยงไวแลว ๓. ตวทเปนพาหะนน เชน อากาศทพาคลนเสยงไปกระทบหผฟง หรอแสงสะทอนภาพ

มาเขาตาคนด เปนตน การสงผานขาวสารไปตามชองทางหรอสอนน ไมจาเปนตองผานเพยงชองทางเดยวเสมอ

ไป แตอาจจะสงมากกวา ๒ ชองทางพรอมๆ กนไปกได เชน ขณะทกาลงพด คลนเสยงกไปพรอมกบการแสดงทาทาง และนาเสยง ซงแสดงประกอบการพด การแสดงทาทางและนาเสยงนกเปนชองทางของขาวสารเชนเดยวกน

๔. ผรบสาร (receiver) คอ บคคลทเปนจดหมายปลายทางของขาวสารทสงออกไป โดยผรบสารจะรบรขาวสารจะรบรขาวสารจากสอทสงมาดวยประสาทสมผสทง ๕ คอ การไดยน ไดเหน ไดกลน ไดลมรส และการสมผส แลวจงถอดรหสสงไปตความ แตมขอยกเวนในบางกรณผรบขาวสารอาจไมไดถอดรหสสารเอง แตอาจตองอาศยผอนถอดรหสให เชน ใหคนอานหนงสอใหฟงเปนตน ลกษณะของผรบสารนอาจเปนบคคลธรรมดาเพยงคนเดยว เปนกลมคน หรอมวลชนกได ในกระบวนการสอสารน ตองกระทาโดยมจดมงหมายวาจะสอสารใหผรบเกดการเปลยนแปลงอยางไร เพราะกระทาโดยไรจดหมายการสอสารนนกจะไมสมบรณ ๕. ผลของการสอสาร (effects) โดยทวไปผลของการสอสารหมายถงการเปลยนแปลง หรอขอแตกตางซงเกดขนกบบคคล หรอกลมคนอนเนองมาจากขาวสาร ทไดรบผลของการสอสารนเอง การทผลของการสอสารไดผลเพยงใดนน ขนอยกบหลายองคประกอบในกระบวนการสอสาร

๓๒

นนเองเปนตวกาหนด เชน แหลงขาว เนอหาขาว รหส ทใชชองทางหรอสอและผรบขาวสารและเปาหมาย วตถประสงคของการสอสาร วตถประสงคของการสอสาร เปนตวกาหนดทศทางของการสอสารวาจะดาเนนการไปในลกษณะใด เพอใหผลทเกดเปนไปตามวตถประสงคทตงไว ภสวล นตเกษตรสนทร และคณะ (๒๕๔๗ : ๑๔) ไดอธบายวตถประสงคการสอสารของผสงสาร และผรบสาร ดงน ๑. วตถประสงคเพอบอกกลาว/เพอเขาใจ ในการสอสารระหวางบคคล “การบอกกลาว” เปนวตถประสงคเบองตนของมนษยในการสอสารความตองการของตนใหผอนไดทราบ นอกจากนการสอสารประเภทอนๆ วตถประสงคเพอบอกกลาว ยงหมายรวมถง การสงและการเผยแพรเรองราวหรอขอมลขาวสารของหนวยงาน/องคกร ใหผรบสารไดทราบ เนองจากผรบสารเองกตองการขอมลขาวสารทจะนาไปใชประโยชนในชวตประจาวน ๒. วตถประสงคเพอใหความร/เพอเรยนร เปนวตถประสงคทลกซงกวาการบอกกลาว ในกรสอสารทมวตถประสงคเพอใหความร และเพอเรยนรน ผสงสารและผรบสารมกมวตถประสงคเฉพาะอยแลว วาตองการใหความรและเรยนรในเรองใด ซงอาจเปนไดทงในลกษณะทเปนทางการและไมเปนทางการ ๓. วตถประสงคเพอโนมนาวใจ/เพอตดสนใจ เปนวตถประสงคทผสงสารใชขอมลทมในการโนมนาวใหผรบสารเกดความรสกคลอยตามในการปรบเปลยนทศนคตหรอการปฏบต ในขณะทผรบสารกตองการไดรบขอมลเพอใชตดสนใจในเรองใดเรองหนง การสอสารเพอวตถประสงคในการโนมนาวใจ และเพอตดสนใจน พบมากในการสอสารเพอการประชาสมพนธและการโฆษณา ๔. วตถประสงคเพอความสรางความเพลดเพลน/แสวงหาความเพลดเพลน เปนวตถ ประสงคทผสงสารตองการ สรางความพงพอใจใหเกดขนกบผรบสาร สวนผรบสารเองกตองไดรบความพงพอใจจากการสอสาร การสอขอความและการใชถอยคา การสอภาษาดวยการเขยนและการพดทงสองลกษณะนเปนเหตการณในชวตประจาวน แตกระบวรการตความจากการเขยนเปนเรองทซบซอน สวนการพดเปนการสอภาษาทเขาใจทนทตามธรรมชาตของมนษย แตความยากงายขนอยกบการใชถอยคาของผสงสาร

๓๓

สนย สนธเดชะ (๒๕๒๕ : ๒๗๕) กลาวถงการใชถอยคาและการสอขอความในลกษณะของการสอภาษา ดงน ๑. ความเขาใจในการลาดบขอความเพอสอความหมาย ขอเสนอแนะพอเปนแนวทางในเรองนจะอาศยเกณฑการสอภาษาทจะทาใหผรบสารเขาใจดขน ความสมพนธของการสอขอความจะตองกลาวถงการใชถอยคาไปพรอมๆ กน เพราะถอยคาเปนสวนสาคญททาใหเกดขอความซงมความสาคญทจะทาใหผอานหรอผฟง เกดความรสกนกคด ตอบโตหรอตอบรบ รบรหรอยอมรบ และทสดเปนความพอใจ ๒. ความเขาใจในลกษณะของภาษาไทย ภาษาไทยเปนภาษาทมสงกด กลาวคอ สานวนภาษาจะใชในทตางๆ กน เชน ภาษาการพดวชาการ กฎหมาย การประพนธ ฯลฯ แตลกษณะจะใชถอยคาทแตกตางกนไปตามความมงหมายของผใช ภาษาไทยเปนภาษาทมคาใชไดเหมาะแกกาลเทศะและบคคล

ภาษาไทยมลกษณะเปนสภาษต ใหแงคด เชน คาพงเพย สานวนไทย สภาษต ลกษณะของภาษาไทยเปนภาษาทมเสยงวรรณยกต ทาใหคาประพนธไพเราะ งดงาม ๓. ความเขาใจในการจบกระบวนความ กาตงความมงหมายในการสอสารวาตองการให

ผฟงหรอผอานหรอผรบสาร ปฏบตตอ “สาร” ทเขาไดรบอยางไร การจบกระบวนความทไดความหมายชดเจนควรจะเปนวธทใชถอยคาทเขาใจงายและกนความ ศลปะการพดสาหรบมคคเทศก การพด คอ การสอสารจากผพดไปยงผฟง โดยอาศยนาเสยง ภาษาและกรยาทาทางเปนสอ บบผา คมมานนท (๒๕๒๘ : ๑๕) อธบายวา การพดเปนทงศลปและวทยาศาสตรอยในตวของมนเอง สวนหนงของการพดตองอาศยความสามารถเฉพาะตว และอกสวนหนงกมกฎเกณฑสาหรบปฏบตและถายทอดสกนได แมเครองมอสอขอความจะกาวหนาทนสมยขนเพยงใด ความสาคญของการพดกหาไดลดนอยลงไป ตรงกนขามกบทวความสาคญมากขนเปนเงาตามตว ทกอาชพ ทกตาแหนง ทกหนาท ทมความสมพนธเกยวกบมนษย จาเปนตองใหความสาคญและสนใจในการมศลปะในการพดทงสน เพราะเพยงความสามารถในการทางานและความจรงใจอยางเดยว โดยไมมศลปะในการพด หรอความสามารถในการเจรจา เขาชวยใหคนดมฝมอประสบความลมเหลวมานกตอนกแลว เพยงขอกลาวหาสนๆ วา “ขวานผาซาก” หรอ “ปากเสย” เทานน ฉะนนจงเปนความจรงอยางยงวามคคเทศกผทาหนาทเกยวของอยางใกลชดกบนกทองเทยวทเปนคนแปลกหนา มความคนเคยกนมากอน จะตองมศลปะในการพดมากยงขนเปนพเศษ

๓๔

แนวคดพนฐานเกยวกบการพด ๑. คนทกคน (ทไมเปนใบ) ยอม “พดได” แตบางคนเทานน “พดเปน” ๒. การพดเปนทง “ศลปะ” และ “ศาสตร” ๓. นกพดทดไมจาเปนตองอาศย “พรสวรรค” เสมอไป หากทาใหเกดขนไดดวย

การศกษาและฝกฝน ๔. ในโลกนไมมใครพดเกงเสยจนไมมทางจะปรบปรงไดดกวานนไดอก ๕. การฝกพดตอทชมชนเปนวธทมผมมากทสด ตอการปรบปรงบคลกภาพทงภายนอก

และภายใน (ทนวฒน มฤคพทกษ ๒๕๒๕ : ๒๘๓) วธการพด

๑. ทองจามาพด (memorized speech) ทาใหการพดไมเปนธรรมชาต ผพดเสยบคลก เพราะอาจมการหลงลมในเนอหาทพดบางตอน ทาใหเสยเวลานก และบางครงกนกไมออก

๒. อานจากตนฉบบ (reading the speech) ควรใชเฉพาะในบางกรณ เชนงานพธการ กลาวรายงาน กลาวเปดงาน หรอตอพระพกตร

๓. พดจากความเขาใจ (ektempo-speech) อาจจดมาเฉพาะหวขอทจะพด เปนวธทดทสด เพราะผพดจะเปนตวของตวเอง การพดเปนธรรมชาต เนองจากผพดสามารถยดหยนเนอหาสาระทพดได

๔. พดแบบกะทนหน (impromptu-speech) ไมมการเตรยมตวลวงหนา ผพดตองมความรและความสามารถเกยวกบเนอหาทพด ตลอดจนมทกษะในการพด จงจะทาใหการพดนาสนใจ แตถาผพดมคณสมบตตรงขามทกลาวมาแลว ยอมจะเกดความลมเหลวในการพดอยางแนนอน (บบผา คมมานนท ๒๕๒๘ : ๑๖) ๔. งานวจยทเกยวของ งานวจยทเกยวของทใชประกอบในการศกษาครงน เปนงานวจยทเกยวของกบประเดนการจดการความรทรพยากรวฒนธรรม ไดแก รงอรณ กลธารง (๒๕๔๗ : บทคดยอ) สถาบนไทยศกษา จฬาลงกรณมหาวทยาลย ศกษาในเรอง “วด : แหลงอางองของแผนดนดานวชาชางสบหมสมยรตนโกสนทร” โดยมวตถประสงคเพอศกษาวชาชางสบหมในวดสมยรตนโกสนทร ในชวงกอนมการศกษาวชาชางสบหมในระบบโรงเรยนเมอ พ.ศ.๒๔๕๕ ซงพบวามการศกษาวชาชางสบหมแผนโบราณในวดมากในชวงรชกาลพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช จนถงรชกาลพระบาทสมเดจพระ

๓๕

จลจอมเกลาเจาอยหว อนเปนรากฐานการศกษาวชาชางสบหมในระบบโรงเรยนและนอกระบบโรงเรยนสมยตอมา ซงในปจจบนยงคงมการศกษาวชาชางสบหมแผนโบราณในวดอยบาง อนเปนวธการสบสานวชาชางสบหมททนสมยและทวถงกน การศกษาวชาชางสบหมแผนโบราณในวดสมยนน มภกษเปนผเชยวชาญสอนวชาชางสบหม ลกชาวบานเปนลกศษย มสถานทเปนบรเวณกฏ ศาลาการเปรยญ วหาร อโบสถในพระอารามหลวง เพราะภกษสมยนนมสวนรวมในการสราง ดแลและรกษาวด เนองจากไดศกษาวชานวกรรมโกศล นอกจากนยงมการเรยวตามอธยาศยจากพทธวตถ พทธสถานของวดตามความสนใจ ความสามารถของแตละบคคลอนมพทธวตถ พทธสถานของวดเปนหลกฐานแสดงความเชยวชาญของฝมอชาง ซงสบสานเปนสมบตศลปภมปญญาไทย วดจงเปนแหลงอางองของแผนดนดานวชาชางสบหมมาจนปจจบน หมอมราชวงศหญงแนงนอย ศกดศร, ไขแสง ศขะวฒนะ, ผสด ทพทส และสนต ฉนทวลาศวงศ (๒๕๒๓ : บทคดยอ) จฬาลงกรณมหาวทยาลย ศกษาในเรอง “การศกษาววฒนาการทางสถาปตยกรรมในพระบรมมหาราชวง ตงแตสมยพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช ถงรชสมยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว พทธศกราช ๒๓๒๕ - ๒๔๕๓” การวจยฉบบนเปนการศกษาเรอง การศกษาววฒนาการทางสถาปตยกรรมในพระบรมมหาราชวง ตงแตรชสมยพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช ถงรชสมยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว พทธศกราช ๒๓๒๕ – ๒๔๕๓ รวมเปนระยะเวลาประมาณ ๑๒๘ ป ระยะเวลาดงกลาวนเปนชวงทมการกอสรางและการเปลยนแปลงอาคารตางๆ ในพระบรมมหาราชวงมากทสด สวนระยะหลงเปนการรอถอนมากกวาการสราง เพราะพระราชวงไมไดเปนทประทบถาวรของพระมหากษตรยอกตอไป วตถประสงคของการวจยกเพอจะศกษาววฒนาการของการสรางอาคารตางๆ ในพระราชวง ตงแตการสรางพระบรมมหาราชวงและการขยายตว ศกษาประเภทของอาคารทสมพนธกบผใชสอย ศกษารปแบบของสถาปตยกรรม ศกษาองคประกอบสถาปตยกรรม ตลอดจนศกษาวสดกอสรางและวธการกอสราง ทงนเพอรวบรวมเปนหลกฐานทางประวตศาสตรสถาปตยกรรมในพระบรมมหาราชวง ของกรงรตนโกสนทรไวอยางละเอยดเทาทจะทาได ผลของการศกษาวจบพบวา ทตงของพระบรมมหาราชวงสอดคลองกบตาแหนง “คายหลวง” ตามระบบการตงทพในตาราพชยสงครามรป “นาคนาม” พระบรมมหาราชวงสรางขนในสมยรชกาลท ๑ และขยายตวไปทางทศใตในสมยรชกาลท ๒ หลงจากนนไมไดมการเปลยนแปลงเกยวกบขอบเขตของพระราชวงอกเลย ประเภทอาคารทสมพนธกบการใชสอยแบงไดเปน ๓ ประเภท คอ มพระทนงตางๆ สาหรบพระมหากษตรยเปนทเสดจออกวาราชการ ประกอบพระราช

๓๖

พธ ตลอดจนพระราชมณเฑยรทประทบ ตงอยในเขตพระราชฐานชนกลาง มพระตาหนกและเรอนขาราชบรพารเปนทประทบและทอยของพระมเหส พระราชเทว และขาราชบรพาร ตงอยในเขตพระราชฐานชนใน มอาคารททาการของหนวยงานตามระบบการบรหารประเทศตงอยในเขตพระราชฐานชนนอก รปแบบสถาปตยกรรมในพระบรมมหาราชวงม ๔ แบบ แบบไทยประเพณ แบบไทยผสมจน แบบไทยผสมจนผสมตะวนตก และแบบไทยผสมตะวนตก โดยแบบไทยประเพณปรากฏในสถาปตยกรรมสมยรชกาลท ๑ แบบไทยผสมจนและแบบตะวนตกบางเลกนอย เรมปรากฏในสถาปตยกรรมสมยรชกาลท ๒ จนถงสมยตนรชกาลท ๔ และแบบไทยผสมจนผสมตะวนตกทชดเจนขนปรากฏในสถาปตยกรรมสมยรชกาลท ๔ และแบบไทยผสมตะวนตกปรากฏในสถาปตยกรรมสมยรชกาลท ๕ ดานองคประกอบสถาปตยกรรม มการนารปแบบขององคประกอบเขามาใชเพอเนนเฉพาะอาคารทสาคญ นอกจากนนรปแบบแตละแหงยงมระเบยบและระบบของอาคารใชไมเหมอนกน อาคารทางศาสนาถอวาเปนอาคารทมความสาคญสงสด จงมการตกแตงเปนพเศษมากกวาอาคารใดๆ ในพระบรมมหาราชวง สวนอาคารทเปนพระทนงจะเปนการตกแตงองคประกอบททองพระโรงมากกวาพระทนงทเปนพระมหามณเฑยรทประทบ ดานวสดกอสรางและวธการกอสราง ในสมยรชกาลท ๑ และ ๒ อาคารทสาคญเทานนทเปนโครงสรางกออฐฉาบปน สวนอาคารนอกจากนนเปนอาคารโครงสรางไมลวน สมยรชกาลท ๓ เปนตนมา ไดเปลยนอาคารไมทงหมดเปนเครองกออฐฉาบปน ดานวสดกอสรางทนามาใชกบอาคารทสรางขนในสมยรชกาลท ๑ ถงรชกาลท ๕ สวนใหญเปนวสดทผลตขนในประเทศไทย การสงซอวสดตกแตงทงทเปนของจนและทเปนของไทยเขยนลายสงไปทาจากเมองจน มมาตงแตสมยรชกาลท ๓ และรชกาลท ๔ ตอมาในสมยรชกาลท ๕ ววฒนาการในทางการกอสรางมมากขน จงเปนเหตใหมการสงซอวสดกอสรางบางสงบางชนด และวสดตกแตงทสาคญจากประเทศในยโรปและประเทศใกลเคยง ชาญวทย สรรพสร (๒๕๔๑ : บทคดยอ) มหาวทยาลยศลปากร ศกษาในเรอง “การศกษาพฒนาการออกแบบสถาปตยกรรมวดพระศรรตนศาสดาราม” การศกษาการพฒนาการออกแบบสถาปตยกรรมวดพระศรรตนศาสดาราม มความมงหมายทจะแสดงใหเหนถง แนวความคดในเรองการเปลยนแปลง ปรบปรง ตลอดจนกลายเปนการพฒนาทางสถาปตยกรรมและศลปวตถตางๆ ภายในวดพระศรรตนศาสดาราม นบตงแตครงแรกสถาปนาพระอารามหลวง ในสมยพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลก ปฐมบรมกษตรยแหงราชวงศจกร ซงรบวฒนธรรม ขนบธรรมเนยม ประเพณ ทงทางดานแนวความคด และรปแบบศลปะสถาปตยกรรม การกอสรางพระอารามหลวงประจาพระบรมมหาราชวง สบเนองและปรบเปลยนแนวความคด คานยม ทศนคตของแตละชวงรชสมยจนถงปจจบน ทมทงแนวความคดและทศนคต ทยดถอแบบอยางประเพณดงเดมไว และปรบเปลยนใหสอดคลอง หรอแตกตางไปจากแนวความคดเดม ตามแตสภาพการ

๓๗

เปลยนแปลงทางดานสงคม การเมอง การปกครอง วฒนธรรม คานยม และปจจยตางๆ ทเกดขนกบยคสมยนนๆ ซงมผลตอการเปลยนแปลงแนวความคด บทบาท พฤตกรรม การปฏบต และการแสดงออกทงทางดานสงคมและศลปะ รวมถงแสดงออกทางงานสถาปตยกรรม ทปรากฏในงานสกลชางรตนโกสนทร ในแตละชวงเวลาของการครองราชยสมบตในรชกาลตางๆ ขนภายในวดพระศรรตนศาสดาราม วดพระศรรตนศาสดารามจงเปนพระอารามหลวง ประจารชสมยรตนโกสนทรทสะทอนใหเหนถงคณคาทางสถาปตยกรรม โดยอาศยภมปญญาและปรชญาของบรรพชน ทบทบาทในการรงสรรคผลงานสถาปตยกรรม และศลปกรรมอนๆ ดวยการผนวกเอาแนวความคด บทบาท คตทางพระพทธศาสนา และปจจยทางคตอนๆ เขามาถายทอดออกเปนรปธรรม เกดเปนลกษณะเฉพาะตวของชางฝมอประจาแตละรชสมย ผสมผสานกนในบรเวณสถานทเดยวกน จนกลายเปนขบวนการเปลยนแปลง ปรบปรง และพฒนาทางสถาปตยกรรมสบตอเรอยมาทมลกษณะเฉพาะแหงเกดขน ขบวนการออกแบบของวดพระศรรตนศาสดาราม จงนบไดวาเปนการจดองคประกอบทงทางดานโครงสรางผงบรเวณและอาคาร ใหเปนไปตามแนวความคดทจะรงสรรคผลงานทางสถาปตยกรรม จนกลายเปนมรดกทมคณคาหนงทางการแสดงออกของแนวความคด วธการจดการออกแบบและรปแบบทางสถาปตยกรรม ใหปรากฏเปนศาสตร และสมบตทางภมปญญาสถาปตยกรรม แกประเทศชาตและของโลก ๕. คานยามศพททเกยวของกบงานวจย กรอบเชดหนา คอ วงกบของประตและหนาตาง หนากรอบตกแตงแนวเปนควเลกๆ เรยง

ขนานกนไปตามความยาวของหนากรอบ คอ งานประดบทเพมความงดงาม และดเหมอนวาชวยใหเกดบรรยากาศเมอผานเขาสบรเวณอนศกดสทธของศาสนสถาน หนาทสาคญคอรองรบนาหนกกดของทบหลง

กระจง คอ รปสามเหลยมคลายใบโพธ ภายในแบงออกเปน ๓ สวน ใชประดบเรยงแถวตามขอบของแทนฐาน กระจงขนาดเลกสดมรายละเอยดนอยหรอไมมรายละเอยดเลยกตามดคลายตาออย เรยกวา “กระจงตาออย” ขนาดใหญกวาเรยกวา “กระจงเจม” และขนาดใหญทสดเรยกวา “กระจงปฏญาณ” กระจงเจมกบกระจงปฏญาณมกประดบเรยงสลบสบหวางกน โดยกระจงปฏญาณอยตรงกลางเปนประธานในแถว กระจงทประดบสดดานทางซายและขวาเรยกวา “กระจงมม”

๓๘

กาบพรหมศร คอ กาบทผานการปรงแตงลกษณะจาก “กาบไผ” ซงเรยบงายมขนาดเลกใหมขนาดใหญขน ความละเอยดประณตของงานประดบเชอมโยงสวนฐานกบโคนผนงของตวอาคาร

ขนสาคร คอ ขนขนาดใหญทาดวยโลหะผสม ไดแก สมฤทธ ทองเหลอง ตวขนเปนทรงลกมะนาวตด กนขนมเชง ขางขนทาเปนรปหนา สงโตปากคาบหวงซงใชเปนหหวขางละห ใชบรรจนาสาหรบทา นามนตหรอสาหรบผมบรรดาศกดใชอาบ

เขาพระสเมร คอ ภเขาอนศกดสทธเปนแกนจกรวาลในอคมคตโบราณ ภาพเขาพระสเมรปรากฏรวมกบเขาสตตบรภณฑเสมอ จงเปนอนสมบรณตามสาระสาคญวาดวยเขาพระสเมรเปนศนยกลางจกรวาล โยทเขาสตตบรภณฑคอเจดเขาวงแหวน โอบลอมเขาพระสเมรเปนลาดบตงแตวงในสดสงใหญรองจากเขาพระสเมร ไลเรยงความสงใหญลงเปนลาดบจนถงวงนอกสด

คนทวย คอ สวนทตดตงไวตอนบนของเสาใหเอนขนไปรบนาหนกชายคา เครองยอด คอ ยอดแหลมทรงกรวย ตงอยเหนอหลงคาของอาคาร เชน หลงคาพระ

มหาปราสาท พระราชมณเฑยร เครองราชอสรยาภรณ คอ สงทเปนเครองหมายแสดงเกยรตยศและบาเหนจความชอบ เปนของ

พระมหากษตรยทรงสรางขนสาหรบพระราชทานเปนบาเหนจความชอบในราชการหรอสวนพระองค

จตรมข คอ อาคาหรอเจดยรปทรงใดๆ กตาม ทมมขยนออกมาเทากนทงสดาน หรอยนสองดานตรงขามใหยาวกวาอกสองดานทเหลอกม

เจดยทรงเครอง คอ เจดยยอมม ทมทรวดทรงเพรยวเรยว โดยทวไปมคาอธบายวาชอเรยกเจดยทรงน เพราะมลวดลายปนปนประดบอยดวยแตทควรพจารณายงกวาคอ จดยทรงนม “บวทรงคลม” รองรบทรงระฆง สวนยอดแทนทจะทาเปนปลองไฉน กลบทาเปนบวทรงคลมซอนลดหลนกนขนไป

ชอฟา คอ สวนประดบทยอดแหลมของกรอบหนาบน ซมทรงยอดปราสาท คอ สวนตอจากเสากรอบประต หรอเสากรอบหนาตาง ซมทรงยอด

ปราสาทมลกษณะเฉพาะ อนประกอบดวยชนซอนลดหลนตอเนองกนขนไปเปนยอดแหลม

๓๙

ซมบนแถลง คอ กรอบสามเหลยมรปจว ตงบนเสาคซงมฐานรองรบอยเบองลาง อนเปนรปสญลกษณองเรอนฐานนดรแบบหนงใชประดบประตและหนาตางใหเกดความสวยงาม

เซยวกาง คอ ทวารบาลอยางจน วาดเปนภาพ หรอสลกไม มกยนกางขาหรอยนบนหลงสงห อากปกรยาอยางงว แตกตางจากททาทนมนวลดงามอยางทวารบาลของไทย

ฐานชกช คอ แทนฐานสาหรบตงสงของมคา ในคาชางไทย คอ ทประดษฐานพระพทธรป

ฐานไพท คอ ฐานทรองรบสงกอสรางหลายอยางหลายประเภท เชน เจดยประธาน เจดยบรวาร หรออาคาร สงกอสรางอนๆ ไวดวยกน

ฐานสงห คอ สวนลางของฐานบวมขาประดษฐใหงดงาม ดวามเคาของขาสงห ดาวเพดาน คอ งานประดบเพดานของอาคาร เชน อโบสถ วหาร หรอพระทนง ชด

ของดอกดวงดารดาษเปนจงหวะ โดยมแบบแผน คอ ดอกประธานอยตรงกลาง กระจายเปนดอกบรวารอยางมระเบยบงดงาม ทาไวทงทเปนงานวาดระบายดวยสและปดทอง หรอสลกไมปดทอง

ทวารบาล คอ รปทตงประดบประต หนาตาง หมายถง เทพผพทกษรกษา อนเปนสรมงคลตามประเพณไทย

เทพชมนม คอ เหลาอมนษยวรรณะตางๆ เชน เทวดา ยกษ วทยาธร พญาครฑ พญานาค เปนตน พามารวมชมนมครงสาคญ คอ เมอพระโพธสตวทรงบรรลพระสมมาสมโพธญาณ อมนษยทงหมนจกรวาลทมาชมนมกน มกวาดไวบนพนทเหนอหนาตางของผนงดานในของพระอโบสถ เหลาผมฤทธนงเรยงสลบกนโดยไมลาดบบญบารมวาสงหรอตากวากน

ใบระกา คอ แผนสามเหลยมคลายใบไม เทยบไดกบครบหรอแถวของลาตวพญานาค ประดบเรยงกนเปนแถวตามแนวยาวของนาครวย

ประภามณฑล คอ พระรศม ทเปลงออกจากพระวรกายของพระพทธองค ชางทาไวเปนแนวรอบนอกของพระวรกาย หรอเพยงรอบพระเศยร

ปลองไฉน คอ ปลองทอยเหนอบลลงกของเจดยทรงระฆง ทมาของปลองไฉน คอ รม (ฉตร) ชางทาเปนทรงกรวย ปนพอกเปนวงแหวนซอนเรยงกน

ปล คอ ปลายยอดของกรวยตอขนไปจากปลองไฉน

๔๐

ปจเจกพทธเจา คอ พระพทธเจาประเภทหนง ตรสรดวยตวเอง และไมเผยแพรพระธรรมคาสงสอนแกผใด พระปจเจกพทธเจาผานการบาเพญบญบารมมาในอดตชาตอนนบไมถวน

ปดทองลองชาด คอ งานไมสลกนน ลงรกปดทองทตวลาย ลกลงจากตวลายคอพนลายทาสแดง

ปนปนประดบกระจก คอ งานปนปนทมการประดบชนกระจกสตางๆ ใหความงดงามทงความนน ความลกในเชงประตมากรรม พรอมกบรสชาตทางจตรกรรมทเกดจากสสดใสของชนกระจก

ผาทพย คอ ผาทปไวบนพทธอาสนทพระพทธองคประทบนง หากเปนภาพวาดชางออกแบบโดยใหมชายผาหอยลงทางดานหนาของพทธอาสน ระบายสตกแตงใหเปนลายผา หากเปนงานปน ลวดลายผานนมกลงรกปดทอง

พระไตรปฎกฉบบทองใหญ คอ พระธรรมคาสงสอนของพระพทธเจาม ๓ ปฎก คอ วนยปฎก สตตนตปฎกและอภธรรมปฎก เมอชาระรวบรวมคมภรแลวจารกลงบนแผนใบลาน แลวปดทองทบทใบปกทงหนาหลง

พระราชลญจกร คอ ตราทใชประทบกากบพระปรมาภไธยพระมหากษตรยในตนเอกสารสวนพระองค โดยไมเกยวดวยราชการแผนดน ซงพระมหากษตรยแตละพระองคจะมพระราชลญจกรประจาพระองคทไมเหมอนกน

พระราชพธ คอ พธของพระเจาแผนดนและพระบรมวงศานวงศ มณฑป คอ อาคารทมผงรปสเหลยมจตรส หากหลงคาเปนทรงกรวยเหลยม

ประกอบดวยชนหลงคาเอนลาดซอนลดขนาด คอ สญลกษณของเรอนยอดในความหมายของปราสาท

เมดนาคาง คอ รปกลมหรอทรงบวตม ประดบปลายยอดของปล องความหมายทางศาสนาวานพพาน

ลญจกร คอ ตราหรอเครองหมายเปนรปสญลกษณตางๆ ซงสรางขนสาหรบใชตหรอประทบหรอปดผนกบนเอกสาร ดวยประสงคใหเปนเครองหมายหรอสญลกษณอยางใดอยางหนงแทนบคคลหรอคณะบคคลหรอประเทศชาต เพอแสดงความเปนเจาของหรอเพอรบรองความถกตอง หรอเพอแสดงความสาคญของเอกสารนน ซงทวไปหมายเฉพาะเอกสารหรอหนงสอสาคญทางราชการแผนดน

๔๑

ลายกานแยง คอ ลายดอกประดษฐแบบใดแบบหนงประดบเรยงหางกนเปนจงหวะ ระหวางดอกเชอมดวยกานทโยงเปนตาขายหรอตาราง ทาขนเพอตกแตงพนทเปนแผง

ลายรดนา คอ ลายหรอภาพทเกดจากกรรมวธพเศษอนประณตดวยเสนสาย และจงหวะชองไฟ พนผวของแผนไมทาดวยยางรกสดาผสมเถาใบตอง เรยกวา “รกสมก” เมอขดผวจนเรยบสนทดแลวจงทายางรกใส เรยกวา “รกเกลยง” แลวเขยนลายหรอภาพทออกแบบไวดวยสเหลองของหรดาล เขยนหรอระบายปดพนทของตวลาย แลวปดทองคาเปลวจนเตมพนท จากนนจงรดนาจนทว หรดาลทเขยนไวจะละลายออกหมด ทองทปดทบหรดาลกหลดตาม เหลอแตลายทองบนพนรกดา

เสาหาน คอ เสาขนาดเลกตงเรยงเปนจงหวะบนบลลงก เพอรองรบสวนยอดทรงกรวย ประกอบดวยปลองไฉน ปล

หนาบน คอ แผงจวหลงคาทงสองดานสกดหนาและสกดหลงของอาคารประดบแผงดวยรปเรอง หรอ ลวดลายตางๆ

หวเมดทรงมณฑ คอ งานประดบหวเสา เชนเสาของแนวกาแพงแกว หวเมดทรงมณฑปองทสวนลาง สอบเปนชนซอนลดขนาดขนไปจนถงปลายแหลม

หางหงส คอ แผนรปสามเหลยมในเคาโครงคลายกระหนก ประดบสวนลางของกรอบหนาบน สงเกตเคาโครงไดวาเปนโครงของเศยรนาคหาเศยร

๔๒

บทท ๓

ระเบยบวธวจย การวจยเรอง “การจดการความรทรพยากรวฒนธรรม : วดพระศรรตนศาสดาราม” เปนการวจยทมวตถประสงค เพอประมวลและจดระบบชดความรเกยวกบวดพระศรรตนศาสดาราม ทมจานวนมากและยงกระจดกระจาย แลวสรางเปนชดความรทสมบรณ มความทนสมย และมความเหมาะสมสาหรบการนาชมและการเผยแพร โดยกลมเจาหนาทนาชม ซงมลาดบขนตอนในการดาเนนการศกษาวจยดงน

ภาพท ๖ ขนตอนในการดาเนนการศกษาวจย

๒. ศกษาและคนควาขอมล

๓. กาหนดประชากรและกลมตวอยาง

๔. สรางเครองมอทใชในการศกษาวจย

๕. เกบรวบรวมขอมลและสรางชดความร

๖. ตรวจสอบ ประเมน และทดลองใชชดความร

๑. ประเมนบทบรรยายการนาชม

๔๓

๑. การประเมนบทบรรยายการนาชม การประเมนบทบรรยายการนาชม เปนขนตอนแรกในการศกษาเรองการจดการความรทรพยากรวฒนธรรม : วดพระศรรตนศาสดาราม เปนการศกษาเพอหาจดแขงและจดออนของบทบรรยายทใชสาหรบนาชม เพอใหทราบถงความรทรพยากรวฒนธรรมดานตางๆ ทมความสาคญและมความจาเปน สาหรบเผยแพรความรใหแกนกทองเทยว ในขนตอนนเปนการเกบขอมล โดยการจาแนกหมวดหมความรทรพยากรวฒนธรรมวดพระศรรตนศาสดาราม และสรางแบบประเมนชดความร โดยใหเจาหนาทนาชม และนกทองเทยวผรบบรการนาชม ตอบแบบสอบถามความคดเหน เพอนามาเปนขอมลสาหรบการจดทาชดความรทเหมาะสมตอการนาชมตอไป ๒. การศกษาและคนควาขอมล การศกษาและคนควาขอมล เปนขนตอนเพอศกษาวาวดพระศรรตนศาสดารามนน มองคความรดานใดบาง และทาการคนควาเพอหาขอมลทตองการจากเอกสารตางๆ ทมความเกยวของและมความนาเชอถอ เชน หนงสอจดหมายเหต หนงสอประวต รายงานการวจย หรอวทยานพนธทมความเกยวของ เปนตน โดยมประเดนในการศกษาทสอดคลองกบความตองการของผมาชม ดงน

๒.๑ ประวตการสรางวดพระศรรตนศาสดาราม ๒.๒ จดประสงคของการสรางและหนาทการใชงานของสงกอสรางตางๆ ภายในวดพระ

ศรรตนศาสดาราม ตลอดจนการใชสอยในรชกาลปจจบน ๒.๓ ความสาคญของวดพระศรรตนศาสดารามตอสถาบนพระมหากษตรย ตงแตอดต

จนถงปจจบน ๒.๔ ความสาคญของวดพระศรรตนศาสดารามตอความสาคญทางดานการปกครอง ๒.๕ ความสาคญของวดพระศรรตนศาสดารามในดานศลปกรรมและสถาปตยกรรม

๓. การกาหนดกลมประชากรและกลมตวอยาง กลมประชากรในงานศกษาวจยในครงน แบงออกเปน ๒ กลม คอ กลมชดความร และกลมบคคล

๓.๑ กลมชดความร คอ ความรหรอชดความรทกาหนดใหเปนทรพยากรทางวฒนธรรม โดยศกษาความรทเกยวกบทรพยากรวฒนธรรมทงทจบตองได และทรพยากรวฒนธรรมทจบตองไมได

๔๔

๓.๒ กลมบคคล คอ กลมคนทเกยวของกบความรทตองการศกษา โดยมกลมตวอยาง คอ บคลากรภายในสานกพระราชวง และกลมนกทองเทยวทเขาชมวดพระศรรตนศาสดาราม ซงประกอบไปดวยกลมบคคล จานวน ๔ กลม รวมทงสน ๔๕ คน ไดแก กลมเผยแพรความร เปนกลมทปฏบตหนาทในการนาชมวดพระศรรตนศาสดาราม ซงเปนกลมบคลากรทเผยแพรและถายทอดความรใหแกสาธารณชน ไดแก เจาหนาทนาชม รวมจานวน ๒๐ คน กลมผรบบรการนาชม เปนกลมทขอรบบรการนาชม ไดแก กลมบคคลและนกทองเทยว ผรบบรการนาชม จานวน ๒๐ คน

กลมผรและประสบการณจรง จะเปนกลมเจาหนาทมความร ความชานาญในการปฏบตงาน และกลมทไดมสวนรวมในการเตรยมการและปฏบตงานจรงในระหวางทมการประกอบพระราชพธภายในวดพระศรรตนศาสดาราม รวมจานวน ๕ คน

ผทรงคณวฒ คอ ผบงคบบญชาและผเชยวชาญ เพอตรวจสอบชดความรใหถกตองมความเหมาะสมในการเผยแพร ๔. การสรางเครองมอทใชในการศกษาวจย ๔.๑ แบบประเมนชดความรสาหรบการนาชมวดพระศรรตนศาสดาราม ๔.๒ เครองมอทใชในการสารวจและการเกบรวบรวมขอมล ไดแก แผนท เอกสารตางๆ ทเปนประโยชนในการปฏบตงาน ๔.๓ เครองมอทชวยบนทกขอมล ไดแก เครองบนทกเสยงในการสมภาษณ อปกรณในการจดบนทกขอมล และกลองถายรป ๕. การเกบรวบรวมขอมลและสรางชดความร ในการดาเนนการวจยครงน มการเกบรวบรวมขอมลความรของวดพระศรรตนศาสดารามทมอยมากมายและยงกระจดกระจาย โดยมขนตอนดงน

๕.๑ การเกบรวบรวมขอมลความรทชดแจง (Explicit Knowledge) เปนการเกบรวบรวมขอมลความรทปรากฏออกมาเปนลายลกษณอกษร คอ ขอมลความรจากเอกสารหลกฐานทมความนาเชอถอและเปนทยอมรบโดยทวไป เชน หนงสอจดหมายเหต เอกสารงานวจย เอกสารทางวชาการทเกยวของกบความรตางๆ ภายในวดพระศรรตนศาสดาราม เปนตน เพอจดหมวดหมและประเภทของชดความร

๔๕

๕.๒ การเกบรวบรวมขอมลความรทอยกบตวบคคล (Tacit Knowledge) เปนการรวบรวมขอมลความรดานตางๆ โดยการสมภาษณเจาหนาทหรอบคลากรทตองปฏบตงานเกยวของกบวดพระศรรตนศาสดาราม จากกลมประชากรและกลมตวอยางทกาหนดไว แลวนามาเรยบเรยง และลาดบเหตการณทสามารถเขาใจไดงาย

๕.๓ การสรางชดความร เปนขนตอนของการรวมขอมลความรทชดแจง (Explicit Knowledge) และความรทอยกบตวบคคล (Tacit Knowledge) เขาดวยกน คอ การนาเอาขอมลความรทมความจาเปนและเปนทตองการของผมาชม ทงขอมลความรทไดจากเอกสารหลกฐานและความรทไดจากการสมภาษณ มารวบรวมเพอสรางเปนชดความรททนสมยและมความเหมาะสมในการเผยแพร ๖. การตรวจสอบ ประเมน และทดลองใชชดความร

๖.๑ การตรวจสอบชดความร คอ การนาชดความรทสรางขนใหมมาตรวจสอบความถกตองและความนาเชอถอ โดยใหเจาหนาทในสานกพระราชวง ซงเปนผทมความร มประสบการณ และมความชานาญตรวจสอบชดความร เพอความถกตองของขอมลกอนทจะนาไปทดลองใช และเผยแพรแกนกทองเทยวผมาใชบรการ

๖.๒ การประเมนชดความร คอ การนาชดความรทผานการตรวจสอบความถกตองแลว มาทาการประเมนชดความร โดยใหผทมสวนเกยวของกบการปฏบตหนาทเผยแพรความร ไดแก หวหนาฝายประชาสมพนธและเผยแพร หวหนางานนาชม และเจาหนาทนาชม เพอใหทราบวาชดความรทสรางขนมานน เปนชดความรทมความเหมาะสม มเนอหาทครบถวนและเปนทตองการของผมารบบรการนาชมและนกทองเทยว

๖.๓ การทดลองใชชดความร คอ ขนตอนสดทายของการศกษาวจย โดยนาชดความรทไดมาทาการทดลองใช และนาไปเผยแพร ไดแก ใชเปนคมอในการนาชม เผยแพรในศนยขอมลขาวสาร และหองสมด

๔๖

บทท ๔

บทวเคราะหความรทรพยากรวฒนธรรมวดพระศรรตนศาสดาราม บทวเคราะหความรทรพยากรวฒนธรรมวดพระศรรตนศาสดาราม การศกษาการจดการความรทรพยากรวฒนธรรม : วดพระศรรตนศาสดาราม สรางเปนชดความรทความเหมาะสมและมความทนสมยตอการนาชม นน ในการศกษานนไดนาบทบรรยายการนาชมวดพระศรรตนศาสดาราม ของงานนาชม ฝายประชาสมพนธและเผยแพร ซงจดทาขนในปพทธศกราช ๒๕๔๕ มาทาการประเมนความรทรพยากรวฒนธรรมดานตางๆ บทบรรยายการนาชมวดพระศรรตนศาสดาราม ของงานนาชม สานกพระราชวง

วดพระศรรตนศาสดารามหรอวดพระแกว เปนพระอารามหลวงซงพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช โปรดเกลาฯ ใหสรางขนพรอมกบการสรางพระบรมมหาราชวง ในป พ.ศ. ๒๓๒๕ ตงอยบรเวณเขตพระราชฐานชนนอก ประเพณการสรางวดภายในเขตพระราชวงมมาตงแตสมยสโขทยเปนราชธานแลว เชน ในสมยสโขทยมวดมหาธาต ในสมยกรงศรอยธยามวดพระศรสรรเพชญ และวดพระศรรตนศาสดารามในพระบรมมหาราชวงน วดทสรางในเขตพระราชฐานจะมความแตกตางจากวดทวไป คอ มเฉพาะเขตพทธาวาสเทานน ไมมพระสงฆจาพรรษา แตวดโดยทวไปนนจะมทงเขตพทธาวาส และเขตสงฆาวาส วดพระแกวจงเปนวดสาหรบพระมหากษตรยทรงบาเพญพระราชกศลตางๆ ตามโบราณราชประเพณ

ภายในวดพระศรรตนศาสดาราม มปชนยวตถและปชนยสถานทสวยงามมากมาย ซงมความแตกตางทางดานศลปกรรม และสถาปตยกรรม

ฤาษชวกโกมารภจจ

เปนรปหลอสารดทพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว รชกาลท ๓ โปรดเกลาฯ ใหสรางขน มชอวาชวกโกมารภจจ เปนหมอทถวายการรกษาพระพทธเจาเมอครงพทธกาล ซงคนไทยไดยกยองใหเปนบดาการแพทยแผนโบราณ ทดานหนาฤาษตงแทนหนบดยา ซงคนไทยในสมยโบราณจะนาสมนไพรมาบดทน โดยเชอวาจะทาใหยาสมนไพรนนมสรรพคณมากขน

๔๗

หอพระราชกรมานสร และหอพระราชพงศานสร พระวหารนอย ๒ หลงน ทางดานทศเหนอมชอวา หอพระราชกรมานสร สวนทางดาน

ทศใตมชอวาหอพระราชพงศานสร สรางขนในสมยพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๔ เปนสถาปตยกรรมทรงไทย ประดบดวยชอฟา ใบระกา หางหงส เหมอนกนทกประการ แตกตางทหนาบนแตละดาน ซงเปนพระราชลญจกรของพระเจาอยหวรชกาลท ๑ ถงรชกาลท ๔ ภายในเปนทประดษฐานพระพทธรปททรงอทศถวายแดพระมหากษตรย เชน ภายในหอพระราชกรมานสร ประดษฐานพระพทธรป จานวน ๓๔ องค ซงอทศถวายพระมหากษตรยในสมยกรงศรอยธยา ๓๓ พระองค และพระเจาตากสนมหาราช อก ๑ พระองค ทางดานหอพระราชพงศานสร ประดษฐานพระพทธรปทอทศถวายแดพระมหากษตรยในราชวงศจกร ปจจบนม ๘ องค พระพทธ รปเหลาน สรางขนในสมยพระเจาอยหวรชกาลท ๓ ในสมยนนไดขดพบทองแดงทตาบลจนทก เมองโคราช หรอจงหวดนครราชสมา จงโปรดเกลาฯ ใหนามาหลอเปนพระพทธรปปางตางๆ โดยคดจากพระอรยาบทตางๆ ของพระพทธเจาจากพระปฐมสมโพธกถาหรอพระพทธประวต ตอมาพระเจาอยหวรชกาลท ๔ โปรดเกลาฯ ใหนาพระพทธรปเหลานมากาไหลทอง และคดเลอกเพออทศถวายพระมหากษตรย ตามทไดกลาวมาแลวขางตน ภายในหอพระราชกรมานสรณมจตรกรรมฝาผนงเรองพงศาวดารกรงศรอยธยา เปนภาพเขยนสฝ นฝมอจตรกรเอกในสมยรชกาลท ๔ ชอ ขรวอนโขง มภาพทสาคญคอ ภาพการชนชางระหวางสมเดจพระนเรศวรมหาราช กบพระมหาอปราชา สวนภายในหอพระราชพงศานสรณ มจตรกรรมฝาผนงเกยวกบพงศาวดารรตนโกสนทรตอนตน ไมทราบชอผเขยน

สาหรบองคกลางมชอวา หอพระโพธธาตพมาน เปนทประดษฐานพระเจดยโบราณทพระเจาอยหวรชกาลท ๔ โปรดฯ ใหนามาจากหวเมองทางเหนอ ยกษทวารบาล

บรเวณพระทวารพระระเบยงภายในวดพระแกวจะตงแตงดวยยกษทวารบาล รวมจานวน ๖ ค สรางขนในสมยพระเจาอยหวรชกาลท ๓ เพอปกปองสงชวรายไมใหเขามาในบรเวณวด ยกษทวารบาลเหลานเปนตวละครสาคญในวรรณคดเรองรามเกยรต สรางดวยการกออฐถอปน ทาสและประดบกระเบองเคลอบ มขนาดสง ๖ เมตร ตวอยาง เชน ยกษคทางดานหนาประตเกยเสดจ สเขยว คอ ทศกรรฐ สขาว คอ สหสเดชะ

๔๘

ฐานไพท ฐานทยกพนสงทางดานนเรยกวา ฐานไพท เปนทตงของสถาปตยกรรมทงดงามและม

ความแตกตางกนทางดานศลปกรรม เชน พระศรรตนเจดย เปนเจดยทไดรบอทธพลจากศรลงกา จงเรยกพระเจดยทรงนวา เจดยทรงลงกา พระมณฑปเปนศลปกรรมแบบไทยแท สวนปราสาทพระเทพบดรเปนสถาปตยกรรมไทยทไดรบอทธพลจากเขมร พระศรรตนเจดย

ในปพทธศกราช ๒๓๙๘ พระเจาอยหวรชกาลท ๔ โปรดเกลาฯ ใหขยายฐานพระมณฑปออกไปทางดานทศตะวนออกและตะวนตก ซงกคอ ฐานไพท ในปจจบน โดยโปรดฯ ใหสรางพระศรรตนเจดยทางดานตะวนตก และสรางพระพทธปรางคปราสาทหรอปราสาทพระเทพบดร ทางดานตะวนออก

พระศรรตนเจดยเปนเจดยทรงลงกาถอดแบบมาจากพระเจดย ๓ องค วดพระศรสรรเพชญ พระอารามหลวงในพระราชวงของกรงศรอยธยา เมอแรกสรางนนเปนพระเจดยสขาว ตอมามการตกแตงดวยกระเบองโมเสกสทอง (ทาจากทองคาเปลว) ในสมยรชกาลท ๕ พระศรรตนเจดยเปนทประดษฐานพระบรมสารรกธาต ซงบรรจภายในพระเจดยสทองขนาดเลกอกชนหนง ในวนสงกรานต กาหนดใหวนท ๑๕ เมษายนของทกป สมเดจพระบรมโอรสาธราชฯ สยามมกฎราชกมาร จะเสดจพระราชดาเนนแทนพระองค เพอทรงประกอบพระราชพธสรงนาพระบรมสารรกธาตภายในพระศรรตนเจดยน พระมณฑป

เมอแรกสรางในสมยพระเจาอยหวรชกาลท ๑ จะเปนสระนาขนาดใหญ และมหอพระมณเฑยรธรรมสรางดวยไมตงอยกลางสระนา (หอพระมณเฑยรธรรมกคอหอไตรของวดทวๆ ไป สรางกลางสระนากเพอปองกนปลวกและแมลง) ในครงนนพระเจาอยหวรชกาลท ๑ โปรดเกลาฯ ใหทาการสงคายนาพระไตรปฎกฉบบทองใหญขนทวดสลก (ปจจบนคอวดมหาธาต) เมอสงคายนาเสรจเรยบรอยในปพทธศกราช ๒๓๓๒ กมการแหแหนนาพระไตรปฎกมาประดษฐานภายในหอพระมณเฑยรธรรม และโปรดฯ ใหมการเฉลมฉลองสมโภช ๗ วน ๗ คน ตอนกลางคนมการจดดอกไมไฟดวย ปรากฏวาในระหวางนนดอกไมไฟไดตกตองหลงคาหอพระมณเฑยรธรรม ทาใหเกดไฟไหมทงหมด แตสามารถขนยายพระไตรปฎกออกมาได

ตอมาจงโปรดฯ ใหถมสระนาและกอฐานสรางพระมณฑปองคนขนแทน พระมณฑปนสรางขนแบบสถาปตยกรรมทรงไทย เลยนแบบพระมณฑปทประดษฐานรอยพระพทธบาทใน

๔๙

จงหวดสระบร สมเดจฯ เจาฟากรมพระยานรศรานวดตวงศ ทรงกลาวชมพระมณฑปองคนวามของงาม ๗ ประการ คอ

๑. ตพระไตรปฎกประดบมกทรงมณฑปสรางโดยเจาพระยามหาเสนา (ตนสกลบนนาค) ๒. เสอทอดวยเงนปลาดพนพระมณฑป ๓. ผนงดานนอกตกแตงลายปนปนทรงพมขาวบณฑปดทองประดบกระจก ๔. เทพนม ครฑพนม ยกษพนม ทฐานปทม ๕. บานพระทวารบาลประดบมก ๖. ยกษทวารบาล มรปรางงดงามสมสวน ๗. นาคพลสงห มหนาเปนมนษย

ทมมทง ๔ ของพระมณฑป ประดษฐานพระพทธรปศลาทาดวยหนอคน ซงรฐบาลชวาไดทลเกลาฯถวายพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๕ เมอครงเสดจประพาสชวาในปพทธศกราช ๒๔๑๔ แตพระพทธรปททานเหนในขณะนเปนองคจาลอง ซงสมเดจพระเทพรตนราชสดาฯ โปรดฯ ใหสรางจาลองในปพทธศกราช ๒๕๒๕ สาหรบองคจรงนาไปประดษฐานทพพธภณฑวดพระศรรตนศาสดาราม พระบษบก บรเวณโดยรอบพระมณฑป ตงบษบกทองสาหรบประดษฐานพระราชลญจกรของพระเจาอยหวรชกาลท ๑ ถงรชกาลปจจบน ประดษฐานอยบนพานแวนฟา ไดแก

รชกาลท ๑ - ปทมอณาโลม หรอ พระมหามงกฎทไมมกรรเจยกจอน รชกาลท ๒ - ครฑยดนาค พระนามเดม คอ ฉม คลองกบชอ “ฉมพล” วมานของ

พญาครฑ รชกาลท ๓ - ปราสาท พระนามเดม คอ ทบ หมายถงทประทบ คอ ปราสาท รชกาลท ๔ - พระมหามงกฎ พระนามเดม คอ เจาฟามงกฎ รชกาลท ๕ - จลมงกฎ หรอพระเกยว พระนาม จลจอมเกลาเจาอยหว

รชกาลท ๖ - วชระ พระนามเดม คอ เจาฟามหาวชราวธ หมายถง อาวธของ พระอนทร รชกาลท ๗ - ศร ๓ เลม มาจากพระนาม เจาฟาประชาธปก ศกดเดชน

รชกาลท ๘ - พระโพธสตว เนองจากการเสดจนวตกลบสประเทศไทยนาความชมชน ปตยนดสปวงชนชาวไทย เสมอนกบมพระโพธสตวมาโปรด

๕๐

รชกาลท ๙ - พระทนงอฐทศอทมพรบวรราชอาสน เนองจากพระองคทรงเปนพระมหากษตรยพระองคแรกทประทบพระทนงองคนเพอรบนาอภเษกจากผแทนของประชาชนทง ๘ ทศ รายรอบบษบกประดบดวยฉตรและชางสารด ชางสารดนหมายถงชางเผอกคพระบารมของพระเจาอยหวในแตละรชกาล บษบกทประดษฐานพระราชลญจกรในรชกาลท ๑ - ๕ สรางขนในสมยรชกาลท ๕ สวนบษบกทางดานทศตะวนออกเฉยงเหนอ สรางในรชกาลปจจบน ในปพทธศกราช ๒๕๒๕ ซงสมเดจพระเทพรตนฯ สยามบรมราชกมาร โปรดฯ ใหสรางในคราวฉลองพระนคร ๒๐๐ ป นครวดจาลอง นครวดจาลองน พระเจาอยหวรชกาลท ๔ โปรดฯ ใหพระสามภพพายถายแบบมาจากนครวดองคจรงทเมองเสยมราฐ ประเทศกมพชา มความงดงามยงใหญ และเปนการยากทประชาชนคนไทยจะเดนทางไปชมของจรงในสมยนนได และขณะนนกมพชายงคงเปนประเทศราชของไทยดวย การสรางนครวดจาลองในสมยรชกาลท ๔ ไมแลวเสรจ ตอมาในสมยรชกาลท ๕ พระพทธเจาหลวงโปรดฯ ใหหมอมเจาประวช ชมสาย ดาเนนการสรางตอจนเสรจสมบรณ นครวดองคจรงสรางดวยศลาทราย มขนาดกวาง ๘๐๐ เมตร ยาว ๑,๐๐๐ เมตร สรางขนในสมยพระเจาสรยวรมนท ๒ ราวพทธศตวรรษท ๑๒ โดยสรางเปนพทธศาสนสถาน ซงยอดปรางคปราสาททง ๙ องค มความหมายเกยวกบพระพทธศาสนาคอ ปรางค ๔ องครอบนอก หมายถง มรรค ๔

ปรางค ๔ องครอบใน หมายถง ผล ๔ ปรางคประธานองคกลาง หมายถง นพพาน หอพระนาก หอพระนากองคเดมมขนาดเลกกวาทเหนในปจจบน สรางขนในสมยพระบาทสมเดจพระเจาอยหว รชกาลท ๑ สาหรบเปนทประดษฐานพระนาก ซงเปนพระพทธรปยนหลอดวยนาก (ทองคา ผสม ทองแดง) ทโปรด ฯ ใหอญเชญมาจากกรงศรอยธยา ตอมาในสมยรชกาลท ๓ ปรากฎวามพระอฐของพระบรมวงศานวงศเพมมากขนจนไมมทเกบรกษา พระเจาอยหวรชกาลท ๓ ทรงพระดารวา ในวดพระศรสรรเพชญซงเปนพระอารามหลวงในพระราชวงกรงศรอยธยา มพระวหารองคหนงทสรางขนเพอเกบรกษาพระอฐของเจานายในสมยกรงศรอยธยาอยดวย จงเหนควรสรางพระวหารสาหรบเกบพระอฐเจานายภายในวดพระแกวนเชนกน ดงนนจงโปรดฯ ใหรอ

๕๑

หอพระนากองคเดมลงและสรางพระวหารองคนขนใหม มขนาดใหญกวาเดม เพอเปนทประดษฐานพระอฐของพระบรมวงศานวงศในราชจกรวงศ ตลอดจนพระอฐของสมเดจพระบวรราชเจาวงหนาทกพระองค สมเดจพระบวรราชเจามหาสรสงหนาท สมเดจวงหนารชกาลท ๑ สมเดจพระบวรราชเจามหาเสนานรกษ วงหนาในรชกาลท ๒ สมเดจพระบวรราชเจามหาศกดพล-เสพ วงหนาในรชกาลท ๓ พระบาทสมเดจพระปนเกลาเจาอยหว วงหนาในรชกาลท ๔ และสมเดจพระบวรราชเจาบวรวไชยชาญ วงหนาในรชกาลท ๕ (พระโอรสของพระบาทสมเดจพระปนเกลาเจาอยหว และเปนวงหนาองคสดทาย) แตยงคงดารงชอหอพระนากมาจนถงทกวนน สาหรบองคพระนากไดอญเชญไปประดษฐานภายในพระวหารยอด พระวหารยอด แตเดมเปนพระวหารขาว สรางขนในสมยรชกาลท ๑ เพอประดษฐานพระเทพบดร (พระเทพบดร คอ เทวรปพระเจาอทอง ทชารดเนองจากถกพมาเผา พระเจาอยหวรชกาลท ๑ โปรดฯ ใหอญเชญมาจากซมจรนาพระปรางควดพทไธสวรรย กรงศรอยธยา และโปรดฯ ใหยบหลอใหมเปนพระพทธรปเงนทรงเครองอยางกษตรย ปางหามสมทร) ตอมาในสมยพระเจาอยหวรชกาลท ๓ โปรดฯ ใหรอและสรางขนใหม พระราชทานนามวา “พระเศวตกฎาคารวหารยอด” (เศวต แปลวา สขาว, กฎาคาร แปลวา อาคารยอดแหลม) เปนทประดษฐานพระพทธรปตางๆ หนงในจานวนนน คอ พระนาก สาหรบพระเทพบดรปจจบนประดษฐานอยภายในมขดานทศตะวนตกของปราสาทพระเทพบดร ในสมยรชกาลท ๖ โปรดฯ ใหเปลยนชอจาก พระเศวตกฎาคารวหารยอด มาเปน “พระวหารยอด” เครองยอดหลงคาทรงมงกฎประดบกระเบองเคลอบสตางๆ บานประตพระวหารยอดเปนบานประดบมก ฝมอชางสมยพระเจาอยหวบรมโกศ นามาจากพระวหารวดพระพทธไสยาสน จงหวดอางทอง หอพระมณเฑยรธรรม เมอครงทหอพระมณเฑยรธรรมองคเดมถกไฟไหม ในปพทธศกราช ๒๓๓๒ กรมพระราชวงบวรมหาสรสหนาท พระอนชาธราช ทลอาสาสรางหอพระมณเฑยรธรรมองคใหมถวายพระเจาอยหวรชกาลท ๑ โดยใหชางวงหนามาดาเนนการกอสราง ดงนนสถาปตยกรรมและการประดบตกแตงรวมทงจตรกรรมฝาผนงภายในหอพระมณเฑยรธรรมน จงเปนศลปะแบบวงหนา จะเหนไดวามความคลายคลงกบพระทนงพทไธสวรรย (ปจจบนคอพพธภณฑสถานแหงชาตพระนคร) หนาบนทาดวยไมจาหลกลายพระพรหมทรงหงส อยเหนอพระอนทรทรงชางเอราวณ ลอมรอบดวยลายกานขดเทพนม ทแผงรอคอสอง (ใตหนาจว) เปนซมเรอนแกวตงเทพนมเรยงกน ๕ องค

๕๒

ซมพระทวารกลางเปนซมมณฑป บานพระทวารประดบมกมความงดงามทสด เปนฝมอชางสมยพระเจาอยหวบรมโกศ นามาจากวดบรมพทธาราม จงหวดพระนครศรอยธยา สวนซมพระทวารดานขางทง ๒ ดาน เปนซมแบบเรอนแกว บานพระทวารเปนศลปะลายรดนา ภายในหอพระมณเฑยรธรรมเปนสถานทเกบพระไตรปฎกฉบบตางๆ ซงเกบอยในตพระธรรม มจานวน ๙ ต (ต ใหญ ๑ ต, ตเลก ๘ ต) ปราสาทพระเทพบดร ปราสาทพระเทพบดร เปนสถาปตยกรรมจตรมขทรงไทย หลงคายกยอดปราสาทแบบปรางค เปนศลปะผสมผสานระหวางไทยกบเขมร สรางในสมยพระเจาอยหวรชกาลท ๔ ในป พ.ศ. ๒๓๙๙ เมอแรกสรางทรงพระราชทานนามวา “พระพทธปรางคปราสาท” โดยมพระราชประสงคจะอญเชญพระแกวมรกตจากพระอโบสถ มาประดษฐานไวทน เนองจากทรงเหนวาพระอโบสถอยต ากวาพระมณฑปซงเปนทประดษฐานพระไตรปฎก (หรอพระพทธอยต ากวาพระธรรมนนเอง) แตเมอสรางพระพทธปรางคปราสาทเสรจเรยบรอยแลว ปรากฏวามขนาดเลกเกนไป ไมเหมาะสมทจะใชเปนสถานทประกอบพระราชพธทางศาสนาได ตอมาในสมยพระพทธเจาหลวงรชกาลท ๕ โปรดเกลาฯ ใหอญเชญเจดยกาไหลทองขนาดเลก จากสวนศวาลยภายในเขตพระราชฐานชนใน มาประดษฐานไวทน ตอมาในปพทธศกราช ๒๔๔๖ ไดเกดเพลงไหมทหลงคาปราสาท สาเหตเนองจากไฟฟาลดวงจร การซอมแซมไดดาเนนมาและแลวเสรจในสมยพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว รชกาลท ๖ ซงโปรดเกลาฯ ใหอญเชญพระบรมรปหลอ พระบาทสมเดจพระเจาอยหว รชกาลท ๑ - ๕ จากพระทนงศวาลยมหาปราสาท มาประดษฐานภายในปราสาทองคน และโปรดเกลาฯ ใหเปลยนชอจาก “พระพทธปรางคปราสาท” มาเปน “ปราสาทพระเทพบดร” และโปรดฯ ใหอญเชญพระเทพบดรจากพระวหารยอดมาประดษฐานทซมจรนามขดานตะวนตกดวย กบโปรดฯ กาหนดใหเปดเพอถวายบงคมปละ ๑ ครง คอ ในวนท ๖ เมษายนของทกป เรยกวา “วนจกร” เพอเปนการราลกถงพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช ผทรงกอตงราชวงศจกร ในปจจบนจะมการเปดปราสาทพระเทพบดร มกาหนดเปดปละ ๗ วน คอ วนท ๖ เมษายน (วนจกร), ๑๓ - ๑๕ เมษายน (วนสงกรานต), ๕ พฤษภาคม (วนฉตรมงคล), ๒๓ ตลาคม (วนปยมหาราช) และวนท ๕ ธนวาคม (วนเฉลมพระชนมพรรษาพระบาทสมเดจพระเจาอยหวฯ)

๕๓

พระสวรรณเจดย (เจดยทอง) เปนพระเจดยทองฐานสเหลยมยอมมไมยสบ กออฐถอปน หมดวยทองแดงและปดทอง พระเจาอยหวรชกาลท ๑ โปรดเกลาฯ ใหสรางขนเพออทศถวายแดพระบรมราชชนกชนน ทฐานพระเจดยประดบตกแตงดวยยกษแบกและลงแบก รวม ๒๐ ตน (คอ ยกษ ๑๖ ตน และลง ๔ ตว) แตเดมพระเจดยทองทง ๒ องค นตงอยบรเวณมมรกแรปราสาทพระเทพบดร และพระเจาอยหวรชกาลท ๖ โปรดฯ ใหชะลอเลอนออกมาทมมฐานไพทดงทเหนในปจจบน พระปรางค ๘ องค พระปรางค ๘ องค นมชอวา “พระอษฎามหาเจดย” สรางขนในสมยพระเจาอยหวรชกาลท ๑ และมการตกแตงดวยเครองกระเบองเคลอบในสมยพระเจาอยหวรชกาลท ๓ พระปรางคทง ๘ องคน ทรงสรางขนเพอถวายเปนพระพทธบชา แตละองคจะมสแตกตางกน ซงมความหมายดงน ๑. พระสมมาสมพทธเจดย สขาว หมายถง พระพทธเจาองคปจจบน ๒. พระสทธรรมปรยตวรามหาเจดย สขาบ หมายถง พระธรรม ๓. พระอรยสงฆสาวกมหาเจดย สชมพ หมายถง พระภกษสงฆ ๔. พระอรยสาวกภกษณสงฆมหาเจดย สเขยว หมายถง พระภกษณ ๕. พระปจเจกโพธสมพทธมหาเจดย สมวง หมายถง พระปจเจกพทธเจา ๖. พระบรมจกรวรรดราชามหาเจดย สฟา หมายถง พระมหาจกรพรรด ๗. พระโพธสตวกฤษฎามหาเจดย สแดง หมายถง พระโพธสตว ๘. พระศรอรยเมตยมหาเจดย สเหลอง หมายถง พระศรอารยเมตไตรย พระระเบยงและจตรกรรมฝาผนงเรองรามเกยรต พระระเบยงวดพระแกวจะลอมรอบปชนยสถานทงหมดของวดไวภายใน ยกเวนพระปรางค ๖ องค ซงในอดตพระปรางคทง ๘ องค ตงอยภายนอกพระระเบยง ตอมาในสมยรชกาลท ๔ เมอมการขยายฐานไพทมาทางดานทศตะวนออก ทาใหตองขยายพระระเบยงหกมมโอบลอมพระปรางคองคท ๓ และ ๔ ไวภายในวด ภายในพระระเบยงตกแตงดวยจตรกรรมฝาผนงเรองรามเกยรต เปนจตรกรรมไทยแบบประเพณ เขยนดวยสฝ น ซงเขยนขนครงแรกในสมยรชกาลท ๑ ตอมามการเขยนซอมอกหลายครงหลายหน ทเหนในปจจบนเปนการเขยนซอมในสมยรชกาลท ๗ มภาพทงหมด ๑๗๘ หอง โดยหองแรกเรมตนทดานหนาพระวหารยอด และลาดบภาพมาทางขวามอหรอเวยนทกษณาวรรต

๕๔

รามเกยรตเปนวรรณคดทรชกาลท ๑ ทรงโปรดฯ มาก ไดรบอทธพลมาจากมหากาพยรามายณะของอนเดย มเรองยอๆ กาเนดของรามเกยรต ซงเกดจากการจองลางจองผลาญของยกษตนหนง ทมตอพระนารายณ ยกษตนนนมนามวา นนทก มหนาทเฝาประตสวรรคอยทเชงเขาไกรลาศ และคอยลางเทาใหพวกเทวดา แตมกถกเทวดาแกลงเขกหวและถอนผมจนศรษะลาน นนทกโกรธจงไปเฝาพระอศวร ขอพระราชทานพรใหมนวเปนเพชร ชใครกตาย เมอรบพระราชทานพรแลว นนทกจงใชนวชเทวดาตายลงเปนอนมาก รอนถงพระอศวร ทรงมบญชาใหพระนารายณชวยปราบ พระนารายณจงแปลงองคเปนนางอปสร มาฟอนราใหนนทกชม นนทกเหนเขากหลงรก นางอปสรจงแกลงใหนนทกราตาม แลวชลงทขาตนเอง นนทกกชตามขานนทกจงหกเพราะนวเพชร นางอปสรจงกลบรางเปนพระนารายณม ๔ กรเหยยบอกนนทก นนทกตอวาพระนารายณวาเพราะม ๔ กร ในขณะทตนเองมแค ๒ มอ ทาใหพายแพ พระนารายณจงตรสวาชาตหนาใหนนทกเกดมาม ๑๐ เศยร ๒๐ กร แลวพระองคจะอวตารมาเกดเปนมนษยมเพยง ๒ กร จะตามไปฆานนทกใหได นนทกจงมาเกดเปนทศกรรฐ ในขณะทพระนารายณอวตารมาเปนพระราม ทเสาพระระเบยงจะมแผนหนออนจารกโคลงสสภาพ พรรณนาเรองรามเกยรตของแตละหอง แผนจารกนสรางขนในสมยรชกาลท ๕ มจานวน ๗๑๒ แผน พระอโบสถ พระอโบสถเปนอาคารทรงไทยกออฐถอปน เปนศลปะแบบอยธยาตอนปลาย สงเกตจากฐานปทมหนออนแอนทองชางเปนเสนโคง หลงคาทรงไทย ๔ ชนลด หนาบนจาหลกลายรปพระนารายณทรงครฑยดนาค ลอมรอบดวยลายกานขดเทพนม ลงรกปดทองประดบกระจก

เสานางเรยงโดยรอบ มจานวน ๔๘ ตน เปนเสายอมมไมสบสอง ปดทองประดบกระจก ผนงดานนอกพระอโบสถประดบลายปนปนทรงพมขาวบณฑปดทองประดบกระจก ซมพระทวารและพระบญชรเปนซมปนปนทรงมณฑป ทฐานปทมโดยรอบตกแตงดวยครฑยดนาคหลอดวยสารดในสมยรชกาลท ๓ มจานวน

๑๑๒ ตน ทบนไดทางขนพระอโบสถตงแตงดวยสงหสารด ๖ ค สงหคกลางดานหนาพระอโบสถ

นามาจากเมองบนทายมาศ ในสมยรชกาลท ๑ สวนอก ๕ ค ทเหลอเปนสงหจาลองจากคกลาง บานพระทวารและพระบญชร เปนบานประดบมกฝมอชางในสมยรชกาลท ๑

ฝาผนงดานในทง ๔ ดาน มจตรกรรมฝาผนงเขยนขนในสมยรชกาลท ๑ และ ๓ ผนงหมกลองดานหนาพระแกวมรกต เปนภาพมารผจญ ผนงหมกลองดานหลงเปนภาพไตรภม ผนงดานขาง

๕๕

เปนภาพพระปฐมสมโพธกถาและชาดก รวมทงภาพกระบวนพยหยาตราทางชลมารคและทางสถลมารค

พระแกวมรกตและพระพทธรปอน ๆ ภายในพระอโบสถจะเหนบษบกทองคาเหนอฐานชกช ประดษฐานพระพทธมหามณรตนปฏมากร หรอพระแกวมรกต ซงพระเจาอยหวรชกาลท ๑ โปรดฯ อญเชญมาจากพระวหารนอย วดอรณราชวราราม เมอวนท ๗ มนาคม พทธศกราช ๒๓๒๗ พระแกวมรกตมพระพทธลกษณะเปนศลปะแบบลานนาตอนปลาย ประทบนงปางสมาธ ขดสมาธราบ องคพระแกะสลกจากเนอหยกสเขยวทบชนเดยว มขนาดหนาตกกวาง ๔๘.๓ เซนตเมตร สงจากฐานถงพระรศม ๖๖ เซนตเมตร ตามประวตกลาววา ไดพบพระแกวมรกตครงแรกทเมองเชยงรายในปพทธศกราช ๑๙๗๗ โดยพบอยในเจดยองคหนงซงถกฟาผา ครงนนพระแกวมรกตถกหมดวยปนปดทอง เจาอาวาสจงอญเชญไปประดษฐานภายในกฏของทาน ตอมาปนทปลายพระนาสกกะเทาะออก ทาใหเหนเนอหยกสเขยว เจาอาวาสจงใหกะเทาะเนอปนออกทงหมด เหนเปนพระพทธรปหยกสเขยวทบทงองค ความนทราบไปถงพระเจาสามฝงแกน เจาเมองเชยงใหม จงโปรดฯ ใหอญเชญพระแกวมรกตประทบบนหลงชางมายงเมองเชยงใหม แตปรากฎเปนอศจรรยวาเมอกระบวนชางมาถงทางแยกสามแพรง ชางทอญเชญพระแกวมรกตจะวงตนไปทางเมองลาปาง แมจะมการเปลยนชางทรง ๒ ครง ชางนนกจะวงไปทางเมองลาปางอยนนเอง พระเจาสามฝงแกนจงทรงพระดารวา ชะรอยเทวดาผรกษาพระแกวมรกตมความประสงคจะไปเมองลาปางมากกวา จงโปรดฯ ใหประดษฐานพระแกวมรกตไวทเมองลาปาง เปนเวลา ๓๒ ป ตอมาในสมยพระเจาตโลกราช โปรดฯ ใหอญเชญพระแกวมรกตมาประดษฐานทวดเจดยหลวงเมองเชยงใหม ซงประดษฐานอยเปนเวลา ๘๔ ป จนถงสมยพระเจาไชยเชษฐา โปรดฯ ใหอญเชญพระแกวมรกตไปประดษฐานทเมองหลวงพระบางและเมองเวยงจนทร กรงศรสตนาคนหต หรอลานชาง (ประเทศลาว) เปนเวลา ๒๒๖ ป ในปพทธศกราช ๒๓๒๑ เจาพระยาจกรซงตอมาคอ พระเจาอยหวรชกาลท ๑ ไดยกทพตไดเมองเวยงจนทร และไดอญเชญพระแกวมรกตและพระบางมาประดษฐานทพระวหารนอย วดอรณราชวราราม พระแกวมรกตจะมเครองทรง ๓ ฤด คอ ฤดรอน ฤดฝน และฤดหนาว ในอดตเครองทรงฤดรอนและฤดฝน สรางขนในสมยพระเจาอยหวรชกาลท ๑ สวนเครองทรงฤดหนาวสรางในสมยพระเจาอยหวรชกาลท ๓ แตเครองทรงทง ๓ ฤด ในปจจบน สรางขนในสมยพระเจาอยหวรชกาลปจจบน โดยกรมธนารกษและเงนบรจาคจากประชาชนทวทงประเทศ สรางทลเกลาถวายเปนพระราชกศลแดพระบาทสมเดจพระเจาอยหว เนองในวโรกาสททรงครองราชย ๕๐ ป ในปพทธศกราช ๒๕๓๙ เครองทรงทง ๓ ฤด ทาดวยทองคาประดบเนาวรตน

๕๖

การเปลยนเครองทรงพระแกวมรกต ปหนงเปลยน ๓ ครง คอ วนแรม ๑ คา เดอน ๔ วนแรม ๑ คา เดอน ๘ (วนเขาพรรษา) วนแรม ๑ คา เดอน ๑๒ (หลงวนลอยกระทง ๑ วน)

ทดานหนาฐานชกชจะประดษฐานพระพทธรปยนทรงเครอง ปางหามสมทร ๒ องค สรางโดยพระเจาอยหวรชกาลท ๓ เนองจากในสมยนนประชาชนเรยกรชสมยของพระเจาอยหวรชกาลท ๑ วา แผนดนตน และเรยกรชสมยของพระเจาอยหวรชกาลท ๒ วา แผนดนกลาง รชกาลท ๓ ทรงพระดารวาประชาชนจะเรยกรชสมยของพระองควา แผนดนปลาย ซงไมเปนมงคล จงโปรดฯ ใหสรางพระพทธรป ๒ องคนขน เพออทศถวายเปนพระราชกศลแดสมเดจพระอยกา และสมเดจพระบรมชนกนาถ โดยโปรดพระราชทานนามพระพทธรปองคทางดานขวามอของเรา (หรอองคดานทศเหนอ) วา พระพทธยอดฟาจฬาโลก และองคทางดานซาย (หรอดานทศใต) วา พระพทธเลศหลาสลาลย และโปรดฯ ใหประชาชนขานพระนามพระเจาอยหวรชกาลท ๑ และ ๒ ตามพระนามพระพทธรปทง ๒ แทนการเรยกวา “แผนดนตน” และ “แผนดนกลาง” ทคนเคยมาแตเดม ทฐานชกชจะเหนพระพทธรปทรงเครอง ปางหามสมทร อก ๑๐ องค ซงพระเจาอยหวรชกาลท ๓ โปรดเกลาฯ ใหสรางอทศถวายเปนพระราชกศลแดเจานายฝายหนาและฝายใน จะสงเกตไดวา พระพทธรปทอทศถวายเจานายฝายหนา ชายจวรจะสอบ สวนพระพทธรปทอทศถวายเจานายฝายใน ชายจวรจะผายออก ทดานหนาฐานชกชมพระพทธรปสาคญอกองคหนง คอ พระสมพทธพรรณ สรางขนโดยพระเจาอยหวรชกาลท ๔ เมอครงยงทรงผนวชและจาพรรษาอยทวดราชาธวาส พระพทธรปองคนมพทธลกษณะทแตกตางจากพระพทธรปองคอนๆ คอ ไมมพระเกตมาลา พระรศมเปนเปลวไฟ ม ๓ องค คอ สทองสาหรบฤดรอน สน าเงนสาหรบฤดฝน และสหยาดนาคาง (แกวใส) สาหรบฤดหนาว หมจวรเฉยงมรว ประทบนงปางสมาธ ขดสมาธราบ หอพระคนธารราษฎร และมณฑปยอดปรางค หอพระคนธารราษฎรเปนสถาปตยกรรมทรงไทยขนาดเลก ทรงตรมข มขดานหนายาวกวามขดานขาง หลงคาแบงเปน ๒ ตอน ตอนหนาเปนหลงคาจวมงกระเบองดนเผา ตอนหลงเปนหลงคายอดปรางคประดบกระเบองถวย ภายในประดษฐานพระคนธารราษฎร ซงเปนพระพทธรปปางขอฝน พระหตถขวากวกเรยกเมลดฝน พระหตถซายรองรบเมลดฝน พระพทธรปองคน พระเจาอยหวรชกาลท ๑ โปรดฯ ใหหลอขนในปพทธศกราช ๒๓๒๖ ปจจบนจะอญเชญพระพทธรปองคนประทบเหนอพระธรรมาสนศลาอาสนในพระอโบสถ เพอการพระราชพธพชมงคล ซงเปน

๕๗

พระราชพธทางศาสนาพทธ กระทากอนวนพระราชพธพชมงคลจรดพระนงคลแรกนาขวญททองสนามหลวง ซงเปนพธทางศาสนาพราหมณ ๑ วน ภายในหอพระคนธารราษฎรมจตรกรรมฝาผนงเลาเรองเกยวกบฝนชนดตางๆ เชน ฝนโบกขรภจน และฝนรตนชาต เปนตน ทบานพระทวารและพระบญชรเปนไมจาหลกลายทแสดงใหเหนถงความอดมสมบรณ ทดานหลงหอพระคนธารราษฎรมมณฑปยอดปรางค ประดษฐานพระเจดยโบราณกาไหลทอง ทพระเจาอยหวรชกาลท ๔ โปรดฯ ใหอญเชญมาจากหวเมองทางเหนอ หอระฆง

เมอแรกสรางวดพระแกว หอระฆงทสรางในสมยพระเจาอยหวรชกาลท ๑ สรางดวยเครองไม ตอมาไดชารดไปตามกาลเวลา หอระฆงทเหนในปจจบน สรางขนในสมยพระเจาอยหวรชกาลท ๔ เปนสถาปตยกรรมไทยทรงมณฑป กออฐถอปนประดบกระเบองถวยและกระเบองดนเผา สาหรบระฆงทแขวนอยน สนนษฐานได ๒ นย คอ นยหนงกลาววาเปนระฆงทพบในการขดสระเพอสรางหอไตรทวดระฆงโฆษตาราม อกนยหนงกลาววาเปนระฆงจากวดสระเกศ คอในครงทสมเดจเจาพระยามหากษตรยศก (รชกาลท ๑) ยกทพกลบมาจากเมองเขมร และพกทพกอนเขาพระนครทวดสระเกศ เหลาเสนาบดผใหญมาเชญใหทานขนครองราชยแทนสมเดจพระเจาตากสนมหาราช ในครงนนพระภกษในวดไดย าระฆง ซงสมเดจเจาพระยามหากษตรยศกไดยนเสยงระฆงมความรสกวาเสยงนนมความไพเราะมาก จงอธษฐานวาหากแมนไดขนครองราชยจะอญเชญระฆงองคนไปประดษฐานภายในพระอารามหลวง การวเคราะหจดแขงและจดออนของบทบรรยายวดพระศรรตนศาสดาราม

จากการศกษาบทบรรยายวดพระศรรตนศาสดารามดงกลาว เมอนามาวเคราะหเพอหาจดแขงและจดออน และนาไปเปนขอมลสาหรบตอบวตถประสงคการวจย เพอการจดทาชดความรใหมของวดพระศรรตนศาสดาราม ทความสมบรณในเนอหา เปนชดความรททนสมย และมความเหมาะสม สาหรบเปนขอมลในการนาชมและนาไปเผยแพร นน สามารถหาจดแขงและจดออนของบทบรรยายวดพระศรรตนศาสดารามไดดงน

๕๘

ตารางท ๑ การวเคราะหจดแขงและจดออนของบทบรรยายวดพระศรรตนศาสดาราม

จดแขง

จดออน

๑. เปนชดความรทมแกนของความร ทผ รบบรการนาชมควรไดรบ คอ ชอของอาคาร ผสราง ปทสราง ลกษณะทางศลปกรรม และวตถประสงคของการกอสราง เปนตน

๒. เปนชดความรทมความกระชบ สามารถเขาใจไดงาย

๓. การเรยบเรยงเนอหาขอมลของบทบรรยาย ดาเนนไปตามเสนทางทใชสาหรบการนาชม

๑. เนองจากขอมลทใชสาหรบการบรรยายสวนใหญเปนแกน ไมมเกรดของความร เชน ตานาน เรองเลา และความเชอตางๆ ทาใหผรบบรการนาชมเกดความเบอหนาย จงสงผลใหเจาหนาทนาชมขาดความมนใจในการนาชม

๒. วดพระศรรตนศาสดารามสรางขนมาเพอเปนสถานทสาหรบพระมหากษตรยทรงประกอบพระราชพธทางพระพทธศาสนา และเปนศนยการของการปกครอง แตบทบรรยายทใชอยนนยงมขาดการใหความสาคญของพระมหากษตรย ความรเกยวกบพระราชพธ และปชนยสถานวตถตางๆ ทาใหเจาหนาทไมสามารถใหความรทถกตอง และตอบขอซกถามของผรบบรการนาชมได

จากการวเคราะหจดแขงและจดออนของบทบรรยายวดพระศรรตนศาสดาราม และลง

พนทเพอเกบขอมลสาหรบการศกษา ทาใหสามารถจาแนกและจดหมวดหมความรทรพยากรวฒนธรรมของวดพระศรรตนศาสดาราม ออกเปน ๔ หมวดหม ไดแก

๑. ความรทรพยากรวฒนธรรมดานศลปกรรม ๒. ความรทรพยากรวฒนธรรมดานศาสนาและความเชอ ๓. ความรทรพยากรวฒนธรรมดานสถาบนพระมหากษตรย ๔. ความรทรพยากรวฒนธรรมดานพระราชพธและพธตางๆ

๕๙

ภาพท ๗ การกระจายความรทรพยากรวฒนธรรมวดพระศรรตนศาสดาราม การประเมนชดความรบทนาชมวดพระศรรตนศาสดาราม

ผศกษาไดจดทาแบบประเมนความร ทรพยากรวฒนธรรมของวดพระศรรตนศาสดารามแลวใหเจาหนาทนาชม จานวน ๒๐ คน ทาการประเมนบทบรรยายทใชสาหรบนาชม ตลอดจนผ ศกษาไดเขารวมสงเกตการณการนาชมและใหนกทองเทยวผใชบรการ จานวน ๒๐ คน ประเมนความรทไดรบจากการฟงบรรยายดวย

รปแบบของการประเมน เปนแบบสอบถามใหเจาหนาทนาชมและนกทองเทยวทใชบรการนาชม แสดงความคดเหนความรทรพยากรวฒนธรรมวดพระศรรตนศาสดาราม ทไดรบจากบทบรรยายของงานนาชม และการนาชมของเจาหนาท แบบประเมนนไดแบงออกเปน ๔ หวขอ ตามความรทรพยากรวฒนธรรมวดพระศรรตนศาสดารามทกาหนดไว คอ

๑. ความรทรพยากรวฒนธรรมดานศลปกรรม ๒. ความรทรพยากรวฒนธรรมดานศาสนาและความเชอ ๓. ความรทรพยากรวฒนธรรมดานสถาบนพระมหากษตรย ๔. ความรทรพยากรวฒนธรรมดานพระราชพธและพธตางๆ

วดพระศรรตน- ศาสดาราม

๑. ศลปกรรม

๒. ศาสนาและ ความเชอ

๓. พระมหากษตรย

๔. พระราชพธและพธตางๆ

๖๐

ผลสรปการประเมนความคดเหน ความรทรพยากรวฒนธรรมวดพระศรรตนศาสดาราม ของเจาหนาทนาชม จานวน ๒๐ คน และนกทองเทยวผใชบรการนาชม จานวน ๒๐ คน รวมเปน ๔๐ คน ดงน

ตารางท ๒ แสดงผลการประเมนความคดเหนบทบรรยายวดพระศรรตนศาสดาราม

ท หวขอประเมน มากทสด มาก ปานกลาง นอย นอยทสด คาเฉลย

๑. ความรทรพยากรวฒนธรรมดานศลปกรรม

๔ ๑๖ ๑๕ ๕ - ๓.๔๗

คดเปนรอยละ ๑๐ ๔๐ ๓๗.๕ ๑๒.๕ -

๒. ความรทรพยากรวฒนธรรมดานศาสนาและความเชอ

๓ ๑๓ ๒๐ ๓ ๑ ๓.๓๕

คดเปนรอยละ ๗.๕ ๓๒.๕ ๕๐ ๗.๕ ๒.๕

๓. ความรทรพยากรวฒนธรรมดานสถาบนพระมหากษตรย

๓ ๑๐ ๑๕ ๑๐ ๒ ๓.๐๕

คดเปนรอยละ ๗.๕ ๒๕ ๓๗.๕ ๒๕ ๕

๔. ความรทรพยากรวฒนธรรมดานพระราชพธและพธตางๆ

๒ ๙ ๑๕ ๑๐ ๔ ๒.๘๗

คดเปนรอยละ ๕ ๒๒.๕ ๓๗.๕ ๒๕ ๑๐

เกณฑการพจารณา ๑.) ๔.๕ – ๕.๐ ดมาก ๒.) ๓.๕ – ๔.๔๙ ด ๓.) ๒.๕ – ๓.๔๙ พอใช ๔.) ๑.๐ – ๒.๔๙ ควรปรบปรง จากตารางแสดงขอมลการวดระดบ ความรทรพยากรวฒนธรรมวดพระศรรตนศาสดาราม ทเจาหนาทนาชมและนกทองเทยวผรบบรการนาชม รวมจานวน ๔๐ คน โดยแสดงจานวนคารอยละ และคาเฉลยความคดเหน รวม ๔ หวขอ มรายละเอยด คอ

๖๑

๑. ความรทรพยากรวฒนธรรมดานศลปกรรม อยในระดบพอใช (คาเฉลย = ๓.๔๗) โดยสวนใหญความคดเหนอยในระดบมาก จานวน ๑๖ คน คดเปนคารอยละ ๔๐ รองลงมาอยในระดบปานกลาง รอยละ ๓๗.๕ ระดบนอย รอยละ ๑๒.๕ และระดบมากทสด รอยละ ๑๐ สาหรบระดบนอยทสด ไมมผลงความเหน ๒. ความรทรพยากรวฒนธรรมดานศาสนาและความเชอ อยในระดบพอใช (คาเฉลย = ๓.๓๕) โดยสวนใหญความคดเหนอยในระดบปานกลาง จานวน ๒๐ คน คดเปนคารอยละ ๕๐ รองลงมาอยในระดบมาก รอยละ ๓๒.๕ ระดบมากทสดและระดบนอย รอยละ ๗.๕ และระดบนอยทสด รอยละ ๒.๕ ๓. ความรทรพยากรวฒนธรรมดานสถาบนพระมหากษตรย อยในระดบพอใช (คาเฉลย = ๓.๐๕) โดยสวนใหญความคดเหนอยในระดบปานกลาง จานวน ๑๕ คน คดเปนคารอยละ ๓๗.๕ รองลงมาอยในระดบมากและระดบนอย รอยละ ๒๕ ระดบมากทสด รอยละ ๗.๕ และระดบนอยทสด รอยละ ๕ ๔. ความรทรพยากรวฒนธรรมดานพระราชพธและพธตางๆ อยในระดบพอใช (คาเฉลย = ๒.๘๗) โดยสวนใหญความคดเหนอยในระดบปานกลาง จานวน ๑๕ คน คดเปนคารอยละ ๓๗.๕ รองลงมาอยในระดบนอย รอยละ ๒๕ ระดบมาก รอยละ ๒๒.๕ ระดบนอยทสด รอยละ ๑๐ และระดบมากทสด รอยละ ๕ จากผลการประเมนชดความรบทบรรยาย ทใชสาหรบการนาชมวดพระศรรตนศาสดารามจากเจาหนาทนาชม และผเขารบบรการนาชม รวมทง ๔๐ ราย นน ผลทได คอ ความรทรพยากรวฒนธรรมวดพระศรรตนศาสดาราม ทง ๔ หวขอดงกลาว อยในระดบพอใชทงหมด เมอศกษาถงวตถประสงคของการสรางวดพระศรรตนศาสดาราม ทาใหทราบวาชดความรบทบรรยายทใชอยในปจจบนนน เปนชดความรทยงไมสมบรณ ขาดขอมลความรทเปนสวนสาคญตางๆ เชน บทบาทของพระมหากษตรย ความรเกยวกบพระราชพธตางๆ ตลอดจนเกรด ตานาน และความเชอ ซงเปนสวนสาคญทชวยชกจงผรบบรการนาชม ใหมความสนใจในเนอหาความรทถายทอดออกไป ทาใหการปฏบตหนาทนาชมมประสทธผล เจาหนาทนาชมมความมนใจ และมความสขในการนาชม

๖๒

บทท ๕

การสงเคราะหชดความรใหมสาหรบการนาชมวดพระศรรตนศาสดาราม

จากการผลการประเมนชดความรวดพระศรรตนศาสดาราม ทสาหรบใชนาชมในปจจบน โดยใหเจาหนาทนาชมและนกทองเทยวผใชบรการนาชม ไดแสดงความคดเหนตอความรทรพยากรวฒนธรรมวดพระศรรตนศาสดาราม ทง ๔ หวขอ คอ

๑. ความรทรพยากรวฒนธรรมดานศลปกรรม ๒. ความรทรพยากรวฒนธรรมดานศาสนาและความเชอ ๓. ความรทรพยากรวฒนธรรมดานสถาบนพระมหากษตรย ๔. ความรทรพยากรวฒนธรรมดานพระราชพธและพธตางๆ ทาใหทราบวาขอมลทเจาหนาทใชสาหรบการนาชมในปจจบนนน อยในระดบปานกลาง

ซงยงไมครอบคลมทรพยากรวฒนธรรมวดพระศรรตนศาสดารามทมความสาคญ ผศกษาจงไดศกษาคนควาความรทงจากเอกสารอางอง และการสมภาษณเจาหนาทผมความรและประสบการณโดยตรงจากการปฏบตงาน และไดจดทาเปนชดความรใหมเพอใชสาหรบการนาชม

การจดทาชดความรวดพระศรรตนศาสดาราม เพอเปนขอมลสาหรบใชในการนาชมครงน จงเปนการสรางชดความร โดยเรยบเรยงลาดบเนอหาขอมลตามเสนทางของการนาชม ซงเจาหนาทไดปฏบตสบกนมา ดงแผนภาพประกอบดงน

๖๓

๑๘

ภาพท ๘ ผงอาคารตางๆ ภายในวดพระศรรตนศาสดารามและเสนทางการนาชม

ฐานไพท

๑

๑๗๒

๒

๒ ๒

๒

๒

๒

๒ ๒

๒

๒

๒

๑๕ ๑๖

๓ ๔ ๕ ๖

๙๗

๘

๑๐๑๐

๑๑

๑๓

๑๒

๑๔ ๑๔ ๑๔ ๑๔ ๑๔ ๑๔ ๑๔ ๑๔

E

S N

W

จดนาชมท ๑

จดนาชมท ๒

จดนาชมท ๓

จดนาชมท ๔

จดนาชมท ๕

๖๔

รายละเอยดอาคารตามแผนผงวดพระศรรตนศาสดาราม

๑. พระอโบสถ ๑๐. พระสวรรณเจดย ๒. ศาลาราย ๑๑. หอพระนาก ๓. หอพระราชกรมานสร ๑๒. พระวหารยอด ๔. หอพระราชพงศานสร ๑๓. หอพระมณเฑยรธรรม ๕. พระโพธธาตพมาน ๑๔. พระอษฎางคมหาเจดย ๖. พระศรรตนเจดย ๑๕. หอพระคนธารราษฎร ๗. พระมณฑป ๑๖. มณฑปยอดปรางค ๘. ปราสาทพระเทพบดร ๑๗. หอระฆง ๙. นครวดจาลอง ๑๘. พระระเบยง

ขอมลการนาชมวดพระศรรตนศาสดาราม จดนาชมท ๑ บรรยายบรเวณเฉลยงดานหลงพระอโบสถ เรมบรรยายประวตการสรางวดพระศรรตนศาสดาราม อาคารและปชนยวตถตางๆ ไดแก พระอโบสถ ศาลาราย หอพระราชกรมานสร หอพระราชพงศานสร พระโพธธาตพมาน รปปนหมอชวกโกมารภจจ และยกษทวารบาล สาหรบชดความรทรพยากรวฒนธรรมทใชบรรยายในจดน ไดแก ชดความรทรพยากรวฒนธรรมดานศลปกรรม, ชดความรทรพยากรวฒนธรรมดานศาสนาและความเชอ และชดความรทรพยากรวฒนธรรมดานพระราชพธและพธตางๆ

๑. ชดความรทรพยากรวฒนธรรมดานศลปกรรม เพอบรรยายประวตการสราง และลกษณะทางดานศลปกรรมและสถาปตยกรรมของพระอโบสถ ศาลาราย หอพระราชกรมานสร หอพระราชพงศานสร พระโพธธาตพมาน รปปนหมอชวกโกมารภจจ และยกษทวารบาล

๒. ชดความรทรพยากรวฒนธรรมดานศาสนาและความเชอ เพอบรรยายพระพทธรปสาคญภายในพระอโบสถ หอพระราชกรมานสร และหอพระราชพงศานสร ตานานพระแกวมรกต ทวารบาลตาง ไดแก สงหทวารบาล เซยวกาง ยกษทวารบาล ตานานครฑและนาค ตานานยกษเฝาพระแกวมรกต ประวตหมอชวกโกมารภจจ การบนบานและการแกบน

๓. ชดความรดานพระราชพธและพธตางๆ เพอบรรยายพระราชพธและพธตางๆ ทประกอบขนภายในพระอโบสถ และศาลาราย ไดแก พระราชพธเปลยนเครองทรงถวายพระพทธ

๖๕

มหามณรตนปฏมากร, พระราชพธทรงบาเพญพระราชกศลเนองในวนมาฆบชา, พระราชพธทรงบาเพญพระราชกศลเนองในวนวสาขบชา, พระราชพธทรงบาเพญพระราชกศลเนองในวนอาสาฬห-บชาและเทศกาลเขาพรรษา, พระราชพธทรงบาเพญพระราชกศลวนถวายพระเพลงพระพทธเจา, พระราชพธสถาปนาสมเดจพระสงฆราช, พระราชพธอปสมบทนาคหลวง, พธสวดพระปรตรและการทานาพระพทธมนต, พระราชพธถอนาพระพพฒนสตยา, พระราชพธถอนาพระพพฒนสตยาในรชกาลปจจบน, พระราชพธพชมงคล, พระราชพธสงกรานต และพธสวดโอเอศาลาราย การสถาปนาวดพระศรรตนศาสดาราม

วดพระศรรตนศาสดารามเปนพระอารามหลวง ตงอยในเขตพระราชฐานชนนอก ดานทศตะวนออกเฉยงเหนอของพระบรมมหาราชวง ซงพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช รชกาลท ๑ ทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหสรางขนพรอมกบการสรางพระบรมมหาราชวงและการสถาปนากรงเทพมหานครเปนราชธาน ในปพทธศกราช ๒๓๒๕ ประเพณการสรางพระอารามหลวงในเขตพระบรมมหาราชวงมมาตงแตอดต เชน วดมหาธาตในพระราชวงกรงสโขทย วดพระศรสรรเพชญในพระราชวงกรงศรอยธยา เปนตน ลกษณะสาคญของพระอารามหลวงในพระราชวง คอ มแตเขตพทธาวาส ไมมเขตสงฆาวาสสาหรบพระสงฆจาพรรษา

มลเหตแหงการสรางวดพระศรรตนศาสดารามขนนน เพอประดษฐานพระพทธมหามณรตนปฏมากรหรอพระแกวมรกต ซงพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช รชกาลท ๑ไดอญเชญมาจากกรงศรสตนาคนหตหรอประเทศลาว เมอปพทธศกราช ๒๓๒๒ แลวนาไปประดษฐานไวทโรงดานหนาพระปรางควดอรณราชวราราม พระอารามหลวงแหงกรงธนบรเปนการชวคราว ตอมาเมอเสดจเถลงถวลยราชสมบตขนเปนพระปฐมบรมกษตรยแหงพระบรมราชวงศจกรแลวนน ในวนจนทร แรม ๑๒ คา เดอน ๔ ปมะโรง ฉศก จลศกราช ๑๑๔๖ ตรงกบวนท ๗ มนาคม พทธศกราช ๒๓๒๗ ทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหอญเชญพระพทธมหามณรตนปฏมากรจากโรงในพระราชวงกรงธนบรลงเรอพระทนงกง มเรอแหเปนกระบวนขามฟากมาเขาพระราชวง อญเชญเขามาประดษฐานในพระอโบสถพระอารามใหม แลวนมนตพระสงฆราชาคณะประชมกระทาสงฆกรรมสวดผกพทธสมาในวนนน แลวพระราชทานนามพระอารามวา “วดพระศรรตนศาสดาราม” (กรมศลปากร ๒๕๒๕ : ๙)

๖๖

การขนานนามวดพระศรรตนศาสดาราม การขนานนามวดพระศรรตนศาสดาราม เปนการขนานนามตามฉายา หรอนามขององค

สมเดจพระสมมาสมพทธเจา เปนการสมาสสนธระหวางคา คอ คาวา “ศรรตนศาสดา” กบคาวา “อาราม” กลายเปน “พระศรรตนศาสดาราม” “พระศรรตนศาสดา” หมายถง ฉายาสมเดจพระสมมาสมพทธเจา เปนนามทใชเรยกแทนองค วาเปนศาสดาทเปรยบเปนพระผประเสรฐ เปนศรรตน เปรยบไดกบแกวอนประเสรฐ ซงกลาววา องคสมเดจพระสมมาสมพทธเจาเปนเอกแหงรตนตรย ซงคอแกว ๓ ประการ ไดแก พระพทธ พระธรรม และพระสงฆ “อาราม” หมายถง วด

คาวา “พระศรรตนศาสดาราม” จงหมายถง วดสมมาสมพทธเจา หรอพระอารามทประดษฐานแหงองคสมเดจพระสมมาสมพทธเจา (ชาญวทย สรรพสร ๒๕๔๑ : ๒๗๑)

พระอโบสถ (อาคารหมายเลข ๑ )

ภาพท ๙ พระอโบสถวดพระศรรตนศาสดาราม

๖๗

การสรางพระอโบสถไดรบอทธพลตามคตความเชอสมมตเทวราช และคตจกรวาลอนมเขาพระสเมรเปนแกน สรางความรสกเบาลอยตวเสมอนไรนาหนก และมงสสวรรค

โชต กลยาณมตร (ม.ป.ป. : ๕๙) กลาววา ชางรบเอาแนวนยมแบบสรางความเบาลอยมาใช เนองดวยความเชอในคตพทธศาสนาทเกยวกบเรองราวในมตของสวรรค อนกลาวถงเทพวมานผสมกบความเชอเรองสมมตเทวราชทพระมหากษตรยไดรบการยกยอง จงทาใหชางพยายามคนคดลกษณะสถาปตยกรรมทจะใหคลอยตามความรสกของอาคารบนเทวภมใหไดมากทสด เชน เสนออนยกปลายทงสองขน ทาใหเกดความรสกเบาลอยเหมอนเรอทลอยอยเหนอนา หรอรสกวาลอยอยกลางอากาศได ซงนยมเรยกกนวา “ทองสาเภา” และเสนออนททอดตวยกปลายขนสทองฟา นยมเรยกกนวาเสน “จอมแห” เสนนชวยทาใหเกดความรสกทนาขนสเบองสงชทางสวรรค มกใชกบสถาปตยกรรมทมทรงสงเชน พระเจดย มณฑป พระปรางค ปนลมหลงคา และจว

พระอโบสถเปนอาคารทรงไทยกออฐถอปน ความสงชนเดยว รปสเหลยมผนผามระเบยงรอบความยาวขนาด ๑๕ หอง (นบจากชองเสา) หลงคาซอน ๓ ชน มมขลดดานหนา และดานหลง ใตมขทงสองแหงเปนเฉลยงกวาง ซงเปนทางเขาพระอโบสถ พนพระอโบสถยกสงและแบงเปน ๒ ระดบ คอ

ระดบแรก เปนระดบพนเฉลยง ทาเปนฐานทกษณ บดวยหนออนสเทา มทางขนพระอโบสถ ๖ ทาง ทางดานทศตะวนออกและทศตะวนตก ดานละ ๑ ทาง ดานทศเหนอและทศใตดานละ ๒ ทาง ราวบนไดกออฐฉาบปนตอนปลายทาเปนเสาเมดทรงมณฑ สวนของบนไดทงหมดบดวยหนออนสเทา

ระดบทสอง เปนระดบพนพระอโบสถตอนลางยกสงทาเปนฐานปทมอกชนหนง มบนไดทางขนมขทศตะวนออกและตะวนตกดานละ ๓ ทาง บนไดกลางตรงกบพระทวารใหญเปนทางเสดจพระราชดาเนนโดยเฉพาะ บนไดขางอก ๒ ขาง สาหรบประชาชนทวไปขนไปนมสการพระพทธมหามณรตนปฏมากร

บรเวณพนเฉลยงสองขางบนไดตงสงหสารดศลปะแบบเขมร มทงสน ๖ ค ตงอยหนาพระทวารพระอโบสถทง ๖ บาน สงหคตรงพระทวารกลางดานหนาพระอโบสถ พระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช นามาจากเมองบณทายมาศ ประเทศเขมร เมอคราวทาสงครามกบประเทศเขมรและไดรบชยชนะกลบมา และโปรดเกลาฯ ใหมาตงทพระทวารบานกลางของพระอโบสถ สวนสงหสารดอก ๕ คนน โปรดเกลาฯ ใหทาเลยนแบบ เพอตงเปนทวารบาลใหครบพระทวารทง ๖ ของพระอโบสถ (สานกราชเลขาธการ ๒๕๓๑ : ๒๔๒)

๖๘

สงหทวารบาล สงหเปนสตวในวรรณคด มรปรางสงา นาเกรงขาม มพลงอานาจ แสดงถงความยงใหญ เมอรองคารามสตวใดไดยนกตองผวาไมเวนแตสตวใหญอยางชาง นอกจากนสงหยงมความแตกตางจากสตวอน คอ

๑. เปนสตวสะอาด ไมยอมใหรางกายสกปรก ๒. เทยวไปดวยเทาทง ๔ เยองกายอยางกลาหาญ ๓. มรปรางโออา ขนแผงทคอสะสวย ๔. ไมนอมใหกบสตวทกชนดแมนจะตองเสยชวต ๕. หาอาหารไปโดยลาดบพบปะอาหารทใดกจะกนจนอมในทนน ๖. ไมสะสมอาหาร ๗. หาอาหารไมไดกไมดนรน ไมทะยาน และไมกนจนเกนตองการ ในดานความเชอของคนจน กลาววาพระพทธเจาเคยเกดเปนสงหมา ๑๐ ชาต และชาวจน

ถอวาเปนเครองหมายทางศาสนา (เศรษฐมนตร กาญจนกล ๒๕๔๕ : ๖๑)

ภาพท ๑๐ สงหทวารบาลศลปะแบบเขมร

๖๙

หลงคาพระอโบสถเปนหลงคาทรงไทยมมขลด ๓ ชน โครงสรางทาดวยไม มงหลงคาดวยกระเบองดนเผาเคลอบสมพนสนาเงน ลวดสเหลอง เชงสแดง ประดบชอฟา ใบระกา หางหงส นาคสะดง ปดทองประดบกระจกสทอง เชงชายเปนไมทาสชาด ประดบดวยไมแกะลายเปนรปดอกจอก ปลายเชงชาย แขวนกระดงใบโพธโดยรอบ หนาบนเปนไมจาหลกลายรปพระนารายณทรงครฑยดนาคปดทอง บนพนกระจกสนาเงน มลายกระหนกเครอเถาปดทองเปนลายกานขดโดยปลายลายเปนรปเทพนมประดบอยโดยรอบ

เสาหานทมขหนาและหลงของพระอโบสถ เปนเสาปนยอมมไมสบสอง ฐานเสาทาเปนฐานปทมทรงเครองตอนลางประดบดวยกระเบองเคลอบส ลายดอกไมจนผกลายแบบไทย ซงสนนษฐานวาทามาจากประเทศจน (สานกราชเลขาธการ ๒๕๓๑ : ๒๔๓) ถดขนมาเปนฐานสงหปดทองประดบกระจก ผนงเสาประดบกระจกเกรยบสขาว สเขยว สเหลอง และสแดง เปนลายประจายามกานแยงดอกสกลบ ครบเสาเปนลายรกรอยปดทองประดบกระจกสขาว หวเสาเปนบวปลายเสาปดทองประดบกระจกสขาว

นายเกรยงไกร วศวมตร (สมภาษณ ๙ พฤษภาคม ๒๕๕๔) กลาววา ในสมยพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว รชกาลท ๓ มชางสาหรบหงกระจกเกรยบขนเอง แตกระจกสทประดบอยในปจจบน เปนกระจกทนาเขาจากประเทศญปน เมอคราวบรณปฏสงขรณวดในคราวสมโภชกรงรตนโกสนทร ๒๐๐ ป ในป พทธศกราช ๒๕๒๕ สมเดจพระเทพรตนราชสดาฯ สยามบรมราชกมาร โปรดเกลาฯ ใหเปลยนกระจกสบรเวณเสาพระอโบสถทงหมด และโปรดเกลาฯ รวบรวมกระจกเกรยบชดเกาทยงคงสภาพดอยนน มาประดบเปนลายกานแยงดอกสกลบไวทเสาหาน บรเวณเฉลยงมขดานทศตะวนตกทง ๔ เสา ซงยงปรากฏอยในปจจบนน

สวนเสานางจรลรอบพระอโบสถ มลกษณะเหมอนเสาหานแตฐานเสาแตไมไดทาเปนฐานปทมทรงเครอง ดานนอกทาเปนลายทองไมแบบลายกามปปดทองประดบกระจก ระหวางเสามพนกระเบยงกออฐฉาบปนทาสขาว ตอนบนเปนบวหลงเจยดลายกระจงและลายกามปปดทองบนพนกระจกสนาเงน ดานในตอนลางประดบดวยหนออนแกะเปนลายเครองบชารปแจกนประดบดอกไมแบบจน ดานนอกประดบกระเบองเคลอบส เปนรปดอกไมแบบจนตอเนองกนโดยรอบ ทงเสาหานและเสานางจรลมคนทวยรบปลายเตา เปนรปพญานาคปดทองมเกลดเปนกระจก ผนงพระอโบสถดานนอก ประดบดวยดนเผาลายพมขาวบณฑกานแยงปดทอง ประดบดวยกระจกสขาว สแดงและสนาเงน ระหวางลายประดบดวยกระจกสเหลอง ซงในสมยพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช รชกาลท ๑ เขยนลายรดนาบนพนสแดงชาด (กรมศลปากร ๒๕๒๕ : ๑๐) และมการซอมแปลงเปนการประดบดวยดนเผาลายพมขาวบณฑกานแยง ปดทองประดบกระจกทเหนในปจจบน เมอคราวบรณปฏสงขรณในรชสมยพระบาทสมเดจพระนง

๗๐

เกลาเจาอยหว รชกาลท ๓ (กรมศลปากร ๒๕๒๕ : ๓๕) ระหวางหนาตางเปนเสาองยอมม ครบเสาเปนลายรกรอย ผนงเสาเปนลายประจายามสกลบประดบกระจกเชนเดยวกบเสานางจรล ผนงพระอโบสถตอนลางใตหนาตางเปนฐานปทมตงรปครฑยดนาคทรงเครองรปสงวาลโดยรอบ มจานวน ๑๑๒ ตน ตอนลางประดบกระเบองเคลอบสเขยนลายตนไมดอกไมลวดลายแบบจน ซงกระเบองเหลานสงมาจากประเทศจน หนากระดานเปนลายกามปปนปนปดทองประดบกระจกสนาเงน พนเฉลยงพระอโบสถปดวยหนออนสเทาเปนลายทแยงมม ครฑ ครฑเปนพาหนะของพระนารายณ เปนเครองหมายทเกยวกบพระมหากษตรยโดยตรง เพอแสดงศกดของพระองคในฐานะทเปนสมมตเทวราช และทรงเปนเหมอนพระนารายณอวตารมาสโลกมนษยเพอปราบยคเขญ โชต กลยาณมตร (ม.ป.ป. : ๗๙) กลาววา การมรปครฑประดบอยในสถาบนทางศาสนาดวยนนเปนเพราะพระมหากษตรยทรงถวายรปครฑเปนพทธบชา ในฐานะทพระองคทรงมชาตกาเนดเปนกษตรย และเพอใหปรากฏวาพระมหากษตรยเปนผสราง จงไดทรงกาหนดใหมรปครฑเปนเครองหมาย นอกจากน การประดบรปครฑทฐานพระอโบสถนน เปนคตความเชอเรองภมจกวาล เนองจากพระอโบสถเปรยบเสมอนเขาพระสเมร ครฑอาศยอยทวมานฉมพลบรเวณตนเขาพระสเมร ทอยของพญาครฑนนอยทปางวรมสระสมพลหรอฉมพล ในอาณาบรเวณหนงของเขาพระสเมร ซงเขาพระสเมรนนม ๕ ยอด กลาววายอดเขาชนท ๒ เปนทอยของพญาครฑ เรยกวาวมานฉมพล ตงอยบนยอดไมงวใหญ

สรศกด เจรญวงศ (ม.ป.ป. : ๖) กลาววา ครฑอยตนเขาพระสเมรบนปางวสง ๑๐๐ โยชน พนจากสระสมพล นาค

ในพทธศาสนาเลาเรองเกยวกบพญานาคไวมาก และพญานาคทนบถอศาสนาพทธน ครฑไมกลาทาราย เรยกวามศาสนาคมภย พญานาคในศาสนาพทธตวแรก คอ พญานาคชอมจรนทร มาขดตวเปนพระแทนและแผพงพานกนแดดฝนถวายพระพทธองค เราเรยกพระพทธรปปางนวา “พระนาคปรก” อกตอนหนงของพระพทธประวต เมอนางสชาดานาขาวมธปายาสมาถวายพระพทธองค ณ แมนาเนรญชรา ถาดนนกลอยทวนนาจมลงทเมองพญานาค พญากาลภชคนทรผครองแควน ได

๗๑

ยนเสยงถาดกระทบกนกตกใจตน กลาววาเมอพระพทธองคตรสรครงหนงพญากาลภชคนทรกตนขนครงหนง (เศรษฐมนตร กาญจนกล ๒๕๔๕ : ๔๓) อกตอนหนงคอนาคมความเลอมใสในพระพทธศาสนา และมศรทธามากถงขนาดแปลงกายเปนมนษยมาขอบวช แตสญชาตญาณหนงของนาค คอ เมอหลบขาดสตจะคนรางเดม และคนหนงกอนทจะอปสมบทเปนพระภกษ นาคตนนนไดหลบหมดสตทาใหกลบสรางเดม เมอพระพทธองคทอดพระเนตรเหนกไมอนญาตใหอปสมบทโดยถอวาเปนสตวเดรจฉาน นาคมความอาลยมากแตจาเปนตองสก จงขอฝากนามไวในพระพทธศาสนา ขอวาหากใครมาบวชใหใชนามกอนบวชวา “นาค” ตามนามของตน (เศรษฐมนตร กาญจนกล ๒๕๔๕ : ๔๓) เมองของพญานาคอยใตบาดาล มชอเรยกสองชอ คอ โภควดและหรญญวด ประตเมองนาคประดบดวยทบทมและโมรา ปราสาททาดวยแกวมณ ปกคลมดวยรตนแกมทองคา มตนไมเหมอนกบเมองมนษย แตพนททมตนไมขนนน วากนวามแตกรวด มแตทรายรตน มทอง เงน แกวมณ แถมมสระโบกขรณดาดาษไปดวยดอกบวหลากหลายชนด นาในสระเขยวเหมอนมรกต มมะมวงสทศ มผลตลอดกาลแสดงวานาคทบาเพญพรตชอบกนมะมวง (เศรษฐมนตร กาญจนกล ๒๕๔๕ : ๒๐) การทารปครฑยดนาค และนามาประดบตามอาคารตางๆ นนมาจากเรองเลา คอ ตานานครฑและนาค

ครฑจดเปนนกชนดหนงในวรรณคด ซงไดรบอทธพลมาจากเทพนยายอนเดย ครฑเปนอมนษยจาพวกหนงมฤทธเดชมาก เปนบตรฤาษชอพระกศยป ซงมภรรยา ๒ ตน คอ นางวนตาและนางภทร โดยทงสองเปนพนองกน แตตอนมลกกลบผดธรรมดาไป คอนางวนตาออกลกเปนไข ๒ ฟอง ดวยความใจรอนยงไมถงกาหนด นางวนตากทบไขใบแรกออกมาดทาใหลกไมสมประกอบมครงตว ดวยความโกรธทแมทาใหตนเองพการ จงสาปแมใหเปนทาสนางภทรผเปนนองสาวถง ๕๐๐ ป สาปเสรจกขนไปเปนสารถใหพระอาทตย ดวยเหตนจงมนามวา “อรณเทพบตร” สวนไขใบท ๒ นน นางวนตาไมกลาทบดอก เนองจากกลวถกสาป เลยปลอยใหถงกาหนดคลอดกคลอดมาเปนครฑ แตตวผดไปจากพอแม คอ เมอแรกเกดมแสงรงโรจน มหวและปกเปนนก รางกาย แขน ขา เหมอนมนษย หนาขาวปกแดง ลาตวมสทอง สวนนางภทรมลกเปนนาค เปนเรองธรรมดาทเมยหลวง และเมยนอยไมคอยลงรอยกนและรามไปถงลก วนหนงมการพนนกนเกดขน ระหวางนาง วนตาและนางภทร วาใครจะทายมาเทยมรถของพระอาทตยถก ถาใครทายผดจะถกเปนทาสของผททายถก นางวนตาทายวาเปนมาสแดง นางภทรทายวาเปนมาสดา มาพระอาทตยจรงแลวเปนมาสเทาดางขาว นางภทรกลวทายผดจงใหนาคลกของตนไปพนพษเปลยนสมาใหดา บางกวาแปลงกายเปนขนสดาแซมขน

๗๒

มาจนทาใหดดา ดวยกลโกงอนนทาใหนางภทรชนะอยางใจคด ในทสดนางวนตากตองเปนทาสรบใชงานแกนางภทร

ตอมาครฑเกดสงสารแมอยากใหแมพนจากการเปนทาส ครฑจงถามนาควา จะทาอยางไรแมตวจงจะพนจากการเปนทาส พวกนาคกตอบวาตองเอานาอมฤตซงเปนนาวเศษเมอใครไดดมกนชวตจะเปนอมตะไมตายมาแลกเอาตวไป แตกวาจะเอามาไดกแสนยาก วธเดยวทจะเอามาไดคอไปขโมยจากเทวดาทเปนผเกบรกษา และในขณะทเดนทางไปเอานนตองฝาฟนอปสรรคตางๆ ครฑบนไปถงพระจนทรไดเอานาอมฤตซอนไวใตปกและบนกลบ ในระหวางทบนกลบนนกเจอพระอนทรเขาขดขวางเกดการตอสกน พระอนทรสไมไหวรอนไปถงพระนารายณตองออกมาชวยรบเปนเวลานาน ไมมใครแพใครชนะจงยตการรบและตกลงเปนพนธมตรกน โดยสญญาวาเวลานงพญาครฑตองนงสงกวา แตถาเวลาเดนทางพญาครฑตองเปนพาหนะของพระนารายณ เมอตกลงกนแลวกวางแผนเอานาอมฤตคนแกพระอนทร แตตวเองตองเอานาอมฤตไปไถตวแมกอน เลยวางแผนไววาหากตวเองวางหมอนาอมฤตใหพวกนาคตามสญญาแลว ใหพระอนทรรบยกนาอมฤตนกลบไปโดยเรว

เมอนานาอมฤตมายงทซงนาครอคอยอยแลว กกลาวขนวาขาพเจาไดนาน าอมฤตมาแลวจะวางตรงทมหญาคารองรบ ทานทงหลายจงชาระรางกายใหสะอาดแลวคอยดมนาอมฤตน และขอใหทานปลอยมารดาแหงขาใหพนจากการเปนทาสดวยเถด พวกนาคเมอเหนนาอมฤตกพากนดใจ จงปลอยนางวนตาใหหลดพนจากการเปนทาส หลงจากนนกพากนไปอาบนาชาระรางกาย แตในขณะทกาลงอาบนานนเอง พระอนทรกยกนาอมฤตกลบคนไป พวกนาคกลบมาไมเหนหมอนาอมฤตดวยความเสยดายกพากนเลยหญาคาซงเปนทรองหมอนาอมฤต หญาคาบาดลนนาคเปนแฉกๆ ตงแตบดนนมานาคและงทงหลายจงมลนเปนแฉก (เศรษฐมนตร กาญจนกล ๒๕๔๕ : ๒๐)

นายเกรยงไกร วศวามตร (สมภาษณ ๒๑ พฤษภาคม ๒๕๕๔) กลาววา ดวยหญาคาเปนทรองรบหมอนาอมฤตตามตานาน หญาคาจงเปนอมตะ เพอความเปนสรมงคลแกพระมหากษตรยเนองในการพระราชพธบรมราชาภเษกนน จงตองนาเอาหญาคามาปทพระแทนภทรบฐดวย และในงานพธมงคลมการประพรมนามนต เจาภาพกจะตดใบหญาคาแลวมดรวมกนสาหรบพระสงฆใชพรมนามนต

สวนเรองทครฑจบนาคกนเปนอาหารนน ครฑไมไดจบนาคกนทงตว แตจะกนเฉพาะมนเหลวของนาคเทานนแลวจะทงรางลงกลางมหาสมทร พวกนาคจงหาวธแกโดยการคาบหนใหตวหนก พอครฑลงมายดนาคกยดไมไหว โดนคลนซดตายไปกมาก พอครฑรความลบนเขาจงจบนาคทางหางใหหอยหวนาคไว นาคกจะคลายกอนหนออกมา ดวยเหตนครฑยดนาคในงานจตรกรรม

๗๓

ประตมากรรม จงเปนแบบมอครฑจบหางนาค เทาครฑจะจบหวนาคเสมอ (เศรษฐมนตร กาญจนกล ๒๕๔๕ : ๒๐)

ภาพถายท ๑๑ ครฑยดนาคประดบฐานพระอโบสถ

ซมพระทวารเปนซมทรงมณฑปปดทองประดบกระจก เพดานซมพระทวารทาสชาด ประดบดวยดอกจอกใหญซอน ๓ ชน ปดทองประดบกระจกอยกลาง ดอกจอกนอยรายรอบทงแปดทศ ผนงกบภายนอกเปนลายปนปน รปเซยวกางถองาวเหยยบสงโตแตทรงเครองและสวมชฎาแบบไทย

เซยวกาง เซยวกาง คอ ทวารบาลทเปนรปเทวดา แตมรปรางหนาตาแปลกไปจากเทวดาแบบไทย มหนวดเครายาวมลกษณะทาทไปทางจน มทงทเปนภาพเขยน ลายปนปน และไมแกะสลก ดงน

ซมพระทวารทง ๖ บาน ของพระอโบสถ เปนเทวดาปนปนปดทองประดบกระจก มหนวดเครายาวหนาตานาเกรงขามแบบจน แตสวมชดและสวมชฎาแบบไทย ยนถออาวธอยบนหลงสงโตจน อาวธประจากายทถอมลกษณะแตกตางกนออกไป

ซมพระทวารทางขนฐานไพทดานทศใตและทศตะวนตก เปนบานประตไมแกะสลกปดทองประดบกระจกเปนรปเซยวกางแตสวมชดและชฎาแบบไทย ยนถอหอกเปนอาวธอยบนสงโตจน

๗๔

บานประตดานในพระระเบยงทง ๗ บาน เปนภาพเขยนสรปเทพของจนยนถออาวธ มรปรางหนาตานาเกรงขาม แตงกายเปนแบบจน อาวธประจากายทถอนนมลกษณะทแตกตางกนไป

ซมพระทวารทง ๔ ดาน ของพระมณฑป เปนภาพเขยนสรปเทพหนาตาแบบจน มหนวดเครายาว แตแตงกายแบบไทยสวมชฎาทรงสง

ภาพท ๑๒ เซยวกางซมพระทวารทางขนพระอโบสถ

บานพระทวารดานนอกบานกลาง เปนบานพระทวารประดบมกลายชองกลมแตละชองม

ปลายลายเปนภาพสตวหมพานตครงตวออกจากชอลาย สวนบานพระทวารขางซายและขวาเปนบานประดบมกลายเตม ปลายลายเปนรปสตวหมพานต บานพระทวารดานในเปนลายรดนาเครอแยงทรงขาวบณฑดอกในปดทอง บานแผละเขยนภาพสภาษต เชน ภาพสซอใหควายฟง เปนตน

๗๕

ซมพระบญชรเปนซมทรงมณฑป ปดทองประดบกระจก เพดานซมพระบญชรทาสชาด มดอกจอกใหญซอน ๓ ชน ปดทองประดบกระจกอยกลาง ดอกจอกนอยรายรอบทงแปดทศ ตอนลางของซมเปนฐานสงหปดทองประดบกระจกสนาเงน ผนงกบภายนอกเปนลายปนรปเทวดาถออาวธยนบนแทน บานพระทวารเปนบานประดบมกลายประจายามกานแยง ดานในเปนลายรดนาเครอแยงทรงขาวบณฑดอกในปดทอง บนไดมขหนาและมขหลงทง ๖ บนได ปดวยหนออนสเขยว ขนบนไดประดบดวยกระเบองเคลอบสลายนกไม สองขางบนไดประดบกระจกเปนลายสกลบสขาวสลบสเขยว ฝาผนงโดยรอบทงสดานมภาพจตรกรรมฝาผนงเขยนดวยสฝ นผสมกาว (สานกพระราชวง ๒๕๔๗ : ๒๐) เขยนเตมพนทผนงตงแตเพดานลงมาจนถงเชงดานลางทง ๔ ดาน โดยแสดงภาพตางๆ ดงน

ผนงเหนอกรอบประตหนาตางรอบพระอโบสถ เขยนภาพปฐมสมโพธ แสดงภาพพระพทธประวตของพระสมณโคดมสมมาสมพทธเจา ตงตนจากผนงทางทศใตตอนใน โดยเรมเรองตงแต ศากยวงศ การววาหมงคลของพระเจาสทโธทนะและพระนางสรมหามายา เจาชายสทธตถะประสต เสดจออกบรรพชา เรอยมาจนทรงรบขาวมธปายาสจากนางสชาดา ทรงอธษฐานลอยถาดทองคา และทรงอธษฐานรตนบลลงกใตตนพระศรมหาโพธเพอทรงบรรลพระสมมาสมโพธญาณ

ผนงหมกลองดานหนา ปรากฏภาพมารผจญ ภาพพระแมธรณบบมวยผม และทรงชนะพญามาร ตรสรเปนพระสมมาสมพทธเจา เขยนเตมผนงอยางงดงาม

ผนงทางดานทศเหนอตงตนจากดานหนา เปนเรองตอเนองจากตอนตรสร เรมจากประทบเสวยวมตตสข ณ สตตมหาสถาน ทรงพจารณาสตวโลก ทรงแสดงธรรมโปรดปญจวคคย ทรงแสดงธรรมโปรดพระพทธบดา พระประยรญาตและพทธบรษท เรอยมาจนถงเสดจปรนพพาน และการแบงพระบรมสารรกธาต

ผนงหมกลองดานหลง เปนภาพไตรภม โดยเขยนเฉพาะเรองกามภพหรอกามาวจรภม (สานกพระราชวง ๒๕๔๗ : ๒๑) คอ ภพของสรรพสตวผยงเสวยกามคณ คอ อารมณทางอนทรย ไดแก รป เสยง กลน รส และสมผส กามภพหรอกามาวจรภม ประกอบดวย อบายภม ๔ มนษยโลก และกามาวจรสวรรค ๖ ดงน

อบายภม ๔ ไดแก นรยะ (นรก), ตรจฉานโยน (กาเนดดรจฉาน), ปตตวสย (เปรต) และอสรกาย (อสร)

มนษยโลก

๗๖

กามาวจรสวรรค ๖ ไดแก สวรรคชนจาตมหาราชกา, สวรรคชนดาวดงส สวรรคชนยามา, สวรรคชนดสต, สวรรคชนนมมานรด และสวรรคชนปรนมมตวสวตด (สานกพระราชวง ๒๕๔๗ : ๑๒๙)

ผนงระหวางชองหนาตาง เขยนภาพพทธชาดกตางๆ รวม ๒๔ ภาพ โดยไมปรากฏจารกบอกเรองไว สวนผนงกบประตหนาตางดานในเขยนภาพสภาษต โดยแบงเปนชองสเหลยมซอนกน เขยนภาพเปนตอนๆ มโคลงสภาพจารกในแผนหนออนประดบไวใตภาพ รวม ๒๒๐ แผน (สานกพระราชวง ๒๔๔๗ : ๒๑) ตามาดานลางขอบหนาตางทางดานทศเหนอเปนภาพขบวนพยหยาตราสถลมารค และขอบลางหนาตางทางดานทศใตเปนภาพขบวนพยหยาตราชลมารค สวนเหนอของกรอบประตหนาตางประดบภาพจตรกรรมพระพทธรปปางตางๆ เขยนบนแผนกระจกใสกรอบไมฉลลายปดทองสวยงาม ประดบไวกลมละ ๓ ภาพ รวมทงสน ๗๒ ภาพ

เชงผนงประดบดวยกระเบองเคลอบสลายนกไมแบบจน เพดานพระอโบสถปดทองฉลลาย ประดบดาวเพดานปดทองประดบกระจก พนปดวยหนออนสลบสหลายส

รอบพระอโบสถ สรางซมเสมาตอเนองกาแพงแกว อยทมมทง ๔ มม และกลางกาแพงแกวอก ๔ ซม รวมเปน ๘ ซม สรางเปนซมจตรมขม ๕ ยอด แตละยอดทาเปนรปเจดยยอมมไมสบสองปดทองประดบกระจกสเขยว กาแพงแกวประดบกระเบองเคลอบสทบวหลงเจยด ผนงดานนอกประดบกระเบองเคลอบสเขยนลายนกไม สวนผนงดานในประดบกระเบองปรสเขยวโดยรอบ ซมเสมา ศกดชย สายสงห (๒๕๔๘ : ๗๘) กลาววา เสมาเปนสงทแสดงขอบเขตความเปนพระอโบสถ ไดปรากฏหลกฐานการปกใบเสมามาแลวตงแตเมอแรกมพทธศาสนาเขามาในดนแดนไทยในสมยทวารวด สวนการทาซมเสมาไดพบหลกฐานในสมยกรงศรอยธยาตอนปลาย สาหรบซมเสมาวดพระศรรตนศาสดารามมรปแบบพเศษมากกวาแหงอนๆ คอไดรบแรงบนดาลใจในการสรางเสมาแลวและพฒนาขนในลกษณะของอาคารทรงปราสาท คอ มสงนทเปนเรอนธาตไวใบเสมามหลงคาจตรมข เหนอหลงคาเปนทรงปราสาท ๕ ยอด ประกอบดวยยอดประธานทเปนเจดยทรงเครองและมยอดเจดยอก ๔ ยอดเหนอหลงคาจตรมข ซงเปนเจดยทรงเครองเชนเดยวกน ถอเปนซมเสมาทมการประยกตเอาแนวความคดเรองซมเสมา และอาคารทรงปราสาทมาใชอยางแทจรง

นางสาวบญเพญ หวานณรงค (สมภาษณ ๒๐ มถนายน ๒๕๕๔) กลาววา เมอครงบรณปฏสงขรณวดพระศรรตนศาสดาราม เนองในโอกาสฉลองสมโภชพระนครครบ ๒๐๐ ป ในป พ.ศ.๒๕๒๕ สมเดจพระเทพรตนราชสดาฯ สยามบรมราชกมาร โปรดเกลาฯ ใหเปลยนกระจกส

๗๗

เขยวเปนสนาเงนทงหมด เพอใหกลมกลนกบสของหลงคาพระอโบสถ ยกเวนซมเสมาทมมทศตะวนตกเฉยงเหนอใหประดบกระจกสเขยวตามเดม

ภายในซมเสมาประดษฐานใบเสมา อนเปนเครองหมายปกเขตอโบสถ เพอแสดงวาเปนวสงคามสมา (บรรจบ เทยมทด ๒๕๓๒ : ๑๒) แตเดมใบเสมาทประดษฐานอยภายในซมเปนเสมาศลาทรงเครองซมละ ๑ ค เนองจากวดพระศรรตนศาสดารามเปนพระอารามหลวงหรอวดหลวง (วดราษฎรใบเสมาจะประดษฐานใบเสมาเดยว) ตอมาพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๕ ทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหเปลยนใบเสมาศลาทรงเครอง มาเปนใบเสมาททาจากโลหะตามทเหนในปจจบน (สานกราชเลขาธการ ๒๕๓๑ : ๒๔๔)

ภาพท ๑๓ ซมเสมา

เครองบนประดบดวยชอฟา ใบระกา หางหงส หลงคาลดสามชนมงดวยกระเบองดนเผาเคลอบส โดยมพนหลงสน าเงน มขอบสเหลองและเชงเปนสแดง

๗๘

การประดบตกแตงหนาบนในรชสมยพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช รชกาลท ๑ เปนไมแกะสลกปดทองเปนรปพระอนทรทรงชางเอราวณ ตอมาไดเปลยนเปนไมแกะสลกปดทองประดบกระจกรปพระนารายณทรงครฑ ลอมรอบดวยลายกระหนกกานขดเครอเถาปลายเปนรปเทพพนม (ชาญวทย สรรพสร ๒๕๔๑ : ๙๔)

ภายในพระอโบสถ มลกษณะเปนโถงรปสเหลยมผนผา มทางเขาอยทางทศตะวนออก หองโถงเปนทประดษฐานพระพทธมหามณรตนปฏมากร พระพทธรปทรงเครองจกรพรรดราชา- ธราชและพระพทธรปสาคญอนๆ นอกจากนยงมเครองสกการะบชา และเครองมหคฆภณฑตางๆ ทถวายเปนพทธบชาอกเปนจานวนมาก แตเดมพระพทธมหามณรตนปฏมากรประดษฐานในบษบกทองคาตอกบฐานชกช และมพระพทธรปฉลองพระองคตงบงอย พระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว รชกาลท ๓ จงทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหนาไมทสรางเปนเบญจารองรบพระโกศพระบรมศพพระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลย รชกาลท ๒ มาสรางขนเปนเบญจาสง ๓ ชน หนนบษบกทองคาใหสงขนดงทปรากฏอยในปจจบน ทฐานบษบกโปรดเกลาฯ ใหอญเชญพระพทธรปฉลองพระองคประดษฐานไวทงสมม พรอมทงประดษฐานพระพทธรปฉลองพระองค ถวายพระนามวาพระพทธยอดฟาจฬาโลกและพระพทธเลศหลาสลาลย ซงพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว รชกาลท ๓ ทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหสรางขน เพออทศถวายพระอยกาและสมเดจพระบรมชนกนาถ ลกษณะเปนพระพทธรปยนทรงเครองตนอยางพระจกรพรรด หลอดวยสมฤทธหมทองคา ลงยาราชาวด ประดบดวยเนาวรตนอนมคา แลวบรรจพระบรมสารรกธาตไวในพระเมาลทงสองพระองค (สานกราชเลขาธการ ๒๕๔๑ : ๒๔๑) พระพทธรปสาคญทประดษฐานในพระอโบสถ พระพทธมหามณรตนปฏมากร พระพทธมหามณรตนปฏมากรหรอพระแกวมรกต เปนพระพทธรปปางสมาธ ศลปะแบบลานนารนหลง ราวพทธศตวรรษท ๒๐ มหนาตกกวาง ๔๘.๓๐ เซนตเมตร สงจากฐานถงพระรศม ๖๖ เซนตเมตร (ม.ร.ว.สรยวฒ สขสวสด ๒๕๓๕ : ๔๑) มพระพกตรคอนขางกลม พระขนงโกง พระเนตรเหลอบตา พระนาสกโดง พระโอษฐอมยม มอณาโลมทกลางพระนลาฏ พระหนเปนปม พระเศยรประกอบดวยเกตมาลาเกลยงปราศจากขมวดพระเกศา โดยมพระรศมรปบวตมขนาดเลก ใบพระกรรณยาวเกอบจรดพระองสา องคพระพทธรปมพระองสาใหญบนพระองคเลก ครองจวรหมเฉยงเปดพระองสาขวามสงฆาฎพาดบนพระองสาซายปลายจรดพระนาภ พระพทธรปประทบนงในทาขดสมาธราบเหนอฐานหนากระดานเกลยง พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๔ ได

๗๙

ถวายเพชรเมดใหญราคา ๖๐ ชง ซงประดบแทนพระอณาโลมเดม เมอวนจนทรท ๕ พฤศจกายน ในป พ.ศ. ๒๓๙๗ (ม.ร.ว.สรยวฒ สขสวสด ๒๕๓๕ : ๔๕) พระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช รชกาลท ๑ ไดทรงอญเชญพระพทธมหามณรตนปฏมากรมาประดษฐานเหนอฐานชกช ประดบดวยลายกลบบว ลายแขงสงหโดยมผาทพยหอยประกอบทางเบองหนาภายในบษบกไมแกะสลกหมทองคา องคพระพทธรปมสวรรณฉตรคนดาล ๕ ชน กางกนอยเบองบน ประดษฐานภายในพระอโบสถวดพระศรรตนศาสดาราม

พระพทธมหามณรตนปฏมากรทรงมเครองทรง ๓ ฤด ไดแก คมหนตฤด (ฤดรอน) และ วสนตฤด (ฤดฝน) ซงพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช รชกาลท ๑ ทรงสรางถวาย สวนเครองทรงสาหรบเหมนตฤด (ฤดหนาว) พระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว รชกาลท ๓ ทรงสรางถวาย (ม.จ.สภทรดศ ดศกล ๒๕๓๔ : ๒๒) โดยจะมพระราชพธเปลยนเครองทรงทกฤด จนกระทงถงปจจบน

การเปลยนเครองทรงประจาฤดกาลน พระบาทสมเดจพระเจาอยหวทรงถอเปนพระราชภารกจสาคญทจะเสดจพระราชดาเนนทรงปฏบตดวยพระองคเอง หรอทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหพระราชวงศเสดจแทนพระองค เมอมอาจเสดจพระราชดาเนนได

นายเกรยงไกร วศวามตร (สมภาษณ ๒๐ พฤษภาคม ๒๕๕๔) กลาววา กาหนดการเสดจพระราชดาเนนมาประกอบพระราชพธเปลยนเครองทรงพระพทธมหามณรตนปฏมากร ถอปฏบตดงน

เปลยนเครองทรงสาหรบฤดรอน ในวนแรม ๑ คา เดอน ๔ เปลยนเครองทรงสาหรบฤดฝน ในวนแรม ๑ คา เดอน ๘ หรอวนเขาพรรษา เปลยนเครองทรงสาหรบฤดหนาว ในวนแรม ๑ คา เดอน ๑๒ หรอหลงวนลอยกระทง

๑ วน ประวตพระพทธมหามณรตนปฏมากร ตานานรตนพมพวงศกลาววา ไดคนพบพระพทธมหามณรตนปฏมากรภายในสถปองคหนงในเมองเชยงราย ในปพทธศกราช ๑๙๗๗ ภายหลงทสถปแหงนถกอสนบาตฟาดลง ชาวเมองเชยงรายไดเหนพระพทธรปปนปนปดทองสาคญวาเปนพระพทธรปสามญธรรมดา จงอญเชญไปประดษฐานไวในวหารแหงหนง ตอมาราวสามเดอนปรากฏวา ปนปนทลงรกปดทองนนไดกะเทาะออกทปลายพระนาสกเหนเปนแกวสเขยวงดงาม เจาอาวาสจงไดกะเทาะปนนนออกทงองค จงเปนทประจกษวาเปนพระพทธรปแกวทบทงแทงบรสทธ จงทาใหพลเมองทงปวงพากนมาบชาสกการะ เจาเมองเชยงรายจงมใบบอกมาทลพระเจาสามฝงแกน เจาเมองเชยงใหม ในตอนแรกพระเจาสามฝง

๘๐

แกนประสงคจะใหเชญพระแกวมรกตไปประดษฐานทเมองเชยงใหม จงไดจดขบวนชางไปอญเชญ เมอเดนทางมาถงทางสามแพรง ชางทรงพระแกวมรกตไมยอมเดนมายงแพรงทไปเมองเชยงใหม แมวาควาญชางจะพยายามตอนชางแลวกตาม แตชางทรงพระแกวมรกตกลบวงไปเมองลาปางถง ๓ ครง ในสมยนนชาวลานนามความเชอเรองอานาจสงเหนอธรรมชาตมาก พระเจาสามฝงแกนทรงเหนวาเทพเทวดาประจาองคพระแกวคงไมอยากประดษฐาน ณ เมองเชยงใหม ดงนนพระเจาสามฝงแกนจงโปรดใหอญเชญพระพทธมหามณรตนปฏมากรไปประดษฐาน ณ วดพระแกว เมองลาปาง เปนระยะเวลาถง ๓๒ ป

ตอมาในปพทธศกราช ๒๐๑๑ พระเจาตโลกราชแหงนครเชยงใหม โปรดฯ ใหอญเชญพระพทธมหามณรตนปฎมากรมาประดษฐาน ณ เมองเชยงใหม พระองคโปรดฯ ใหสรางพระอารามราชกฏเจดยถวาย แลวโปรดฯ ใหสรางหอพระแกวเปนทประดษฐานกบทงไดทรงเสรมสรางหอพระแกวใหเปนปราสาท อยางไรกดการดงกลาวหาไดเปนทสมประสงคไม ดวยมเหตอสนบาตฟาดทาลายยอดปราสาททสรางขนหลายคราว พระเจาตโลกราชจงโปรดใหอญเชญพระพทธมหามณรตนปฏมากรไปไวในพระวหาร มซมจระนาทผนงดานหลง เพอเปนทประดษฐานองคพระพรอมทงเครองอาภรณ เครองประดบ มบานพบเกบเหมอนตรกษาไว เปดออกใหประชาชนทวไปถวายสกการะเปนครงคราวตลอดระยะเวลา ๘๔ ป

ตอมาในปพทธศกราช ๒๐๙๕ พระเจาเชยงใหมองคหนง ทรงพระนามวาพระเจาไชยเชษฐา ซงเปนพระราชโอรสของพระเจาโพธสารแหงกรงศรสตนาคนหต ลานชาง กบพระนางยอดคา ซงเปนราชธดาของเจาเมองเชยงใหมองคกอน ไดเสดจไปยงเมองหลวงพระบางเพอระงบเหตจลาจลในเมองนน พระเจาไชยเชษฐาจงอญเชญพระพทธมหามณรตนปฏมากรไปดวย ครนพระองคเสดจถงเมองหลวงพระบาง เสนาบดและอาณาประชาราษฎรไดพรอมใจกนอญเชญใหเสวยราชสมบตครองกรงศรสตนาคนหต ณ เมองหลวงพระบาง เฉลมพระนามวา พระเจาไชยเชษฐาธราช ดวยเหตททรงเปนราชาธราชทงสอง คอ ลานชาง ลานนา

ฝายทาวพระยาเมองเชยงใหม ขดใจจงไดอญเชญพระเมกฎ ณ เมองนาย ซงเปนเชอพระวงศของพระเจาเชยงใหมองคกอนมาครองเมองเชยงใหม จงเปนเหตใหเกดยทธสงครามขนระหวางเมองเชยงใหมและกรงศรสตนาคนหต พระเจาไชยเชษฐาธราชไมสามารถปราบเมองเชยงใหมใหราบคาบได จงรกษาพระพทธมหามณรตนปฏมากรไว ณ เมองหลวงพระบาง เปนเวลา ๑๒ ป

ตอมาในปพทธศกราช ๒๑๐๗ พระเจาหงสาวดบเรงนอง มอานาจขนในพกามประเทศ พระเจาไชยเชษฐาธราชทรงพระดารวา การตงราชธานอย ณ เมองหลวงพระบาง จะสศกมอญมไดจงยายราชธานลงไปตงยงเมองเวยงจนทนกบทงไดอญเชญพระพทธมหามณรตนปฏมากรลงไปดวย

๘๑

ดวยเหตนนจงทาใหพระพทธมหามณรตนปฏมากรประดษฐานอย ณ เมองเวยงจนทน เปนระยะเวลาถง ๒๑๔ ป

จนกระทงถงแผนดนกรงธนบร ในปพทธศกราช ๒๓๒๑ สมเดจพระเจากรงธนบร ไดโปรดฯ ใหพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช เมอครงยงดารงพระยศเปนสมเดจเจาพระยามหากษตรยศก เปนจอมทพยกขนไปตกรงศรสตนาคนหตไดเมองเวยงจนทนแลว จงอญเชญพระพทธมหามณรตนปฏมากรกลบมายงสยามประเทศอกครงหนง สมเดจพระเจากรงธนบรไดโปรดใหประดษฐานพระพทธมหามณรตนปฏมากรไว ณ โรงพระแกวในพระราชวงเดม กรงธนบร ครนตอมาเมอพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช ทรงสถาปนากรงรตนโกสนทรเปนราชธานแลว ไดทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหสรางพระอารามหลวงขนในพระบรมมหาราชวง แลวจงโปรดเกลาฯ ใหอญเชญพระพทธมหามณรตนปฏมากรมาประดษฐานในพระอโบสถวดพระศรรตนศาสดาราม ณ วนจนทร เดอน ๔ แรม ๔ คา ปมะโรง ปพทธศกราช ๒๓๒๗ (ม.ร.ว.สรยวฒ สขสวสด ๒๕๓๕ : ๔๖)

ในพระพทธมหามณรตนปฏมากร ประดษฐานพระบรมสารรกธาตของพระพทธเจา ๗ องค จากตานานรตนพมพวงศ ซงปรากฏในพระราชนพนธ ของพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว เกยวกบตานานพระแกวมรกตวา

“พระมหามณรตนปฏมากรองคน เทวดาไดสรางถวายพระอรหนตองคหนง มนามวาพระนาคเสนเถระในเมองปาตลบตร จงพระนาคเสนเถรเจาผเปนพระอรหนตอมมฤทธสาเรจดวยอภญญา ไดอธษฐานอาราธนาพระบรมสารรกธาตของพระพทธเจา ใหประดษฐานอยในองคพระมหามณรตนปฏมากรถงเจดองค คอ ในพระโมฬพระองคหนง ในพระนลาฏพระองคหนง ในพระอระพระองคหนง ในพระองสาทงสองขางสองพระองค ในพระชานทงสองขางสองพระองค เปนเจด เนอแกวกปดมดชดสนทเปนเนอเดยวดงเดมไมมแผลมชองแลเหน” (กรมศลปากร ๒๕๐๔ : ๒๖๕)

พระพทธมหามณรตนปฏมากรนนกลาวไดวา เปนพระพทธปฏมาทมความสาคญสงสด

ในกรงรตนโกสนทร ดงเหตการณเชนในแผนดนพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราชรชกาลท ๑ ไดทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหอญเชญพระพทธรปองคนไปประดษฐานบนพระแทนมณฑลในโรงพระราชพธ เนองในงานพระราชพธสาคญๆ ภายนอกพระอโบสถทกคราว

ในรชสมยของพระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลย รชกาลท ๒ โปรดเกลาฯ ใหประกอบพระราชพธอาพาธพนาศขบไลโรคระบาด โดยอญเชญพระแกวมรกตแหทวพระนครใน

๘๒

คราวเกดอหวาตกโรคระบาดในแผนดน พระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว รชกาลท ๓ ทรงมพระราชศรทธาใหสรางชนพระเบญจาหนนบษบกทองคาใหสงขน โดยซอนเหนอฐานชกชเดมดงทปรากฏในปจจบน ในรชกาลนเมอมงานพระราชพธสาคญๆ ภายนอกพระอโบสถกทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหอญเชญพระพทธมหามณรตนปฏมากรไปตงในมณฑลพระราชพธเหมอนแตกอน

ตอมาพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๔ ทรงพระราชดารวา พระพทธมหามณรตนปฏมากรเปนของหนก และเปนของวเศษหาคามได หากใหอญเชญออกเสมอๆ อาจเปนอนตรายแกพระพทธรปได จงมไดทรงใหอญเชญออกเมอมงานพระราชพธใหญๆ ดงเชนรชกาลกอน แตไดโปรดใหโยงสายสญจนออกมาสมณฑลพระราชพธกบโปรดใหอญเชญพระพทธบษยรตนจกรพรรดพมลมณมย มาตงแทนทเปนธรรมเนยมประเพณสบตอมา ตงแตบดนนจงมไดมการอญเชญพระพทธมหามณรตนปฏมากร ออกภายนอกพระอโบสถอกเลย

พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๔ ทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหสรางพระพทธปรางคปราสาทขน เพอประดษฐานพระพทธมหามณรตนปฏมากรใหสมศกดทเปนศรแหงพระมหานคร กบทงมพระราชประสงคจะตงพระพทธมหามณรตนปฏมากรใหต าลง พอเหนเนอแกวไดถนด นอกจากนทรงพระราชดารวา ทมขพระพทธปรางคปราสาทเลกไมพอทาการพระราชพธ เชน ถอนาพระพพฒนสตยาได เมอถงเวลามพธกจะตองอญเชญพระพทธมหามณรตน-ปฏมากรกลบไปพระอโบสถอก การอญเชญออกเชนนเปนการเสยงในทสดจงไดระงบไวเพยงนน

ในรชสมยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๕ ชวงเวลากลางคนของวนท ๙ กรกฎาคม พทธศกราช ๒๔๔๖ ไดเกดเพลงไหมพระพทธปรางคปราสาท พระบาทสมเดจพระเจาอยหว รชกาลท ๕ ทรงเกรงวาไฟจะลกลามไปถงพระอโบสถ จงทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหอญเชญพระพทธมหามณรตนปฏมากรออกมาพนอนตราย โดยยายไปประดษฐานภายในพระ ทนงอมรนทรวนจฉย เมอเหตการณกลบคนเปนปกตแลวจงโปรดเกลาฯ ใหมงานฉลองสมโภชอญเชญพระพทธมหามณรตนปฏมากรขนประดษฐานไวในพระบษบก ภายในพระอโบสถตามเดม (ม.ร.ว.สรยวฒ สขสวสด ๒๕๓๕ : ๔๗)

ปจจบนพระพทธมหามณรตนปฏมากรนน เปนพระพทธปฏมาประธานในการพระราชพธทงปวงทกระทาในพระอโบสถวดพระศรรตนศาสดาราม อาทเชน พระราชพธถอนาพระพพฒน สตยา พระราชพธมาฆบชา วสาขบชา อาสาฬหบชา รวมทงพระราชพธทรงบาเพญพระราชกศลอนๆ

๘๓

ภาพท ๑๔ พระพทธมหามณรตนปฏมากรทรงเครองฤดรอน

ภาพท ๑๕ พระพทธมหามณรตนปฏมากรทรงสาหรบฤดฝน

๘๔

ภาพท ๑๖ พระพทธมหามณรตนปฏมากรทรงเครองสาหรบฤดหนาว พระแกววงหนา พระแกววงหนาเปนพระพทธรปปางมารวชย ศลปะแบบรตนโกสนทร มขนาดหนาตกกวาง ๓๗ เซนตเมตร สงเฉพาะองคพระ ๕๘ เซนตเมตร สงรวมฐาน ๘๓ เซนตเมตร ทาจากหนสหมน (ม.ร.ว.สรยวฒ สขสวสด ๒๕๓๕ : ๔๙) พระพทธรปมพระพกตรคอนขางกลม พระขนงโกง พระนาสกแหลม พระโอษฐเรยวกบทงพระกรรณยาวจรดพระองสา พระเศยรประดบดวยพระศกทองคา ขมวดพระเกศาเปนเมดพระศกขนาดเลก มพระรศมลงยาราชาวดเปนรปเปลวไฟประกอบอยบนสด องคพระพทธรปครองจวรหมเฉยงเปดพระองสาขวา มสงฆาฏพาดบนพระองสาซายยาวจรดพระนาภ ปลายตดเปนเขยวตะขาบ จวรเรยบไมมรว พระพทธรปประทบนงขดสมาธราบเหนอปทมาสนจาหลกบวหงายซอนกนหลายชนบนฐานปทม ประดบดวยแขงสงห มผาทพยขนาดใหญจาหลกลายเครอเถาหอยประดบอยเบองหนาฐานพระปฏมาองคน ประดษฐานหนาฐานชกชพระพทธมหามณรตนปฏมากร ภายในพระอโบสถวดพระศรรตนศาสดาราม

ประวตพระแกววงหนา ม.ร.ว.สรยวฒ สขสวสด (๒๕๓๕ : ๕๐) เขยนไววา ในรชสมยพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๔ มการแหพระแกวผลกจากพระอโบสถวดพระศรรตนศาสดารามไปยงไป

๘๕

ยงพระบวรราชวงสถานมงคล สมเดจพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาดารงราชานภาพทรงเชอวา พระพทธรปทกลาวถงนคงเปนพระพทธรปองคเดยวกบพระแกวผลก ซงพระองคไดทอดพระเนตรเหนตงประดษฐานอยขางหนาพระพทธสหงค ซงมขนาดใกลเคยงกบพระพทธบษยรตนจกรพรรดพมลมณมย เปนแตเนอแกวไมใสสะอาดเหมอนพระพทธบษยรตนจกรพรรดพมลมณมยเทานน พระแกวผลกองคน คงไดแหไปจากวดพระศรรตนศาสดารามในรชกาลพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว กบทงทรงพระดารวา พระแกวองคนเดมคงตงเรยงอยกบพระแกวองคอนบนชนพระเบญจาบษบกของพระพทธมหามณรตนปฏมากร ตงแตรชกาลพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหวหรอกอนหนานน พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหวไดพระราชทานแกพระบาทสมเดจพระปนเกลาเจาอยหว เพราะไดขนาดและคลายคลงกบพระพทธบษยรตนจกรพรรดพมลมณมย ของพระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลย พระบรมชนกนาถ พระองคจงทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหไปเปนพระพทธบษยรตนจกรพรรดพมลมณมยในพระบวรราชวง

ครนสนตาแหนงกรมพระราชวงบวรสถานมงคลแลว พระแกวผลกองคนหากจะเกบรกษาไวในพพธภณฑสถานกเกรงจะเสยงภยดวยเปนของมหคฆภณฑ ดวยเหตนนสมเดจพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาดารงราชานภาพ จงทรงอญเชญกลบไปประดษฐานไวหนาฐานชกชของพระพทธมหามณรตนปฏมากรในพระอโบสถวดพระศรรตนศาสดาราม ตงแตสมยพระบาทสมเดจพระปกเกลาเจาอยหว รชกาลท ๗ เปนตนมา

ภาพท ๑๗ พระแกววงหนา

๘๖

พระชยหลงชาง พระชยหลงชางเปนพระพทธรปปางมารวชย ศลปะอยธยาตอนปลาย หนาตกกวาง ๑๕ เซนตเมตร สงเฉพาะองคพระ ๒๓.๕๐ เซนตเมตร สงจากฐานถงพระรศม ๓๗ เซนตเมตร บดวยเงน (ม.ร.ว.สรยวฒ สขสวสด ๒๕๓๕ : ๑๘) ฐานเปนทองคา ฉตรฉลทอง ประทบนงแบบวชราสนะหรอนงขดสมาธเพชร ทรงถอตาลปตรในพระหตถซายเหนอพระเพลา และทรงควาพระหตถขวาเหนอพระชาน มพระพกตรคอนขางกลม พระนลาฏกวาง พระขนงโกง พระเนตรเหลอบตา พระนาสกโดง พระโอษฐเรยว และพระกรรณยาวเกอบจรดพระองสา พระเศยรประดบดวยขมวดพระเกศา เวยนขวามเกตมาลา และมรศมเปนรปเปลวไฟประดบดวยกลบบว มไรพระศกเปนเสนขนาดเลกปรากฏเหนอพระนลาฏ องคพระพทธรปครองอตราสงคหรอจวรหมเฉยงเรยบ เปดพระองสาขวา มสงฆาฏคอนขางใหญ ซอนทบพาดเหนอพระองสาซาย ปลายตดเปนเสนตรง อนตรสาวกหรอผาสบงททรงปรากฏขอบสองชนใตพระนาภ และบรเวณพระชงฆทงสองขาง ตาลปตรททรงถอเบองหนามลกษณะเปนเรยวแหลมคลายรปใบโพธจาหลกลาย ประทบนงเหนอปทมาสนประกอบ ดวยกลบบวซอนกนสามชนเหนอฐานแขงสงห องคพระพทธรปมฉตรทองคาลายฉล ๕ ชน กางกนอยเบองบน ประดษฐานในพระอโบสถ วดพระศรรตนศาสดาราม ประวตพระชยหลงชาง ม.ร.ว.สรยวฒ สขสวสด (๒๕๓๕ : ๒๑) เขยนไววา เชอวาพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช รชกาลท ๑ ทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหสรางพระชยหลงชางขนเมอครงทยงไมไดเสดจขนเสวยราชสมบต พระองคมพระราชประสงคทจะเชญพระชยองคน ประดษฐานเหนอชางในการเสดจพระราชดาเนนทรงกระทาศกสงคราม การอญเชญพระชยไปในการทพกดวยจดประสงค เพอทจะใหบงเกดความเปนสรมงคล หรอใชประกอบพธบางอยางทจดขนในระหวางการกรฑาทพ เชน พธสาบาน เปนตน จากการทพระพทธรปองคนประดษฐานเหนอชางศก จงเปนมลเหตใหเรยกขานพระชยองคนวา “พระชยหลงชาง” ปจจบนพระชยหลงชางประดษฐานดานหนาบษบกพระพทธมหามณรตนปฏมากร ในพระอโบสถ วดพระศรรตนศาสดาราม

๘๗

ภาพท ๑๘ พระชยหลงชาง พระสมพทธพรรณ พระสมพทธพรรณเปนพระพทธรปปางสมาธ ศลปะแบบรตนโกสนทร สรางขนในรชสมยพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว ในปพทธศกราช ๒๓๗๓ ขนาดหนาตกกวาง ๔๙ เซนตเมตร สงเฉพาะองคพระ ๖๗.๕๐ เซนตเมตร สงจากฐานถงพระรศม ๙๓ เซนตเมตร สงจากฐานถงยอดฉตร ๒๐๖ เซนตเมตร (ม.ร.ว.สรยวฒ สขสวสด ๒๕๓๕ : ๓๒๔) เปนพระพทธรปกาไหลทอง ประทบนงแบบขดสมาธราบ พระชงฆขวาซอนเหนอพระชงฆซาย แสดงสมาธพระหตถขวาชอนเหนอพระหตถซาย พระพทธรปมพระพกตรคอนขางกลม พระนลาฏคอนขางแคบ พระขนงโกง พระเนตรเหลอบตา พระนาสกโดง พระโอษฐเรยว มพระกรรณยาวเกอบจรดพระองสา มอณาโลมอยระหวางพระขนง พระเศยรประดบดวยขมวดพระเกศาเวยนขวาขนาดคอนขางเลกปราศจากเกตมาลา เหนอพระเศยรมรศมรปเปลวไฟ องคพระพทธรปมลกษณะสะโอดสะองครองจวรหมเฉยง จบรวเหมอนรวผาตามธรรมชาต เปดพระองสาขวา มสงฆาฏคอนขางใหญซอนทบพาดเหนอพระองสาซายยาวจรดพระนาภ ปลายตดเปนเสนตรง ผาสบงททรงปรากฏทบนพระองคมรวจบเลกนอย

๘๘

พระพทธรปประทบนงบนฐานหนากระดานเกลยงเหนอแขงสงหจาหลกลาย มคาจารกบนฐานเบองหนาโดยมมานคลออกทงสองขาง และมพวงบปผาหอยยอยอยเบองบน ประดษฐานภายในพระอโบสถวดพระศรรตนศาสดาราม

ประวตพระสมพทธพรรณ

ม.ร.ว.สรยวฒ สขสวสด (๒๕๓๕ : ๓๒๖) เขยนไววา พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๔ ทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหหลอสรางในปพทธศกราช ๒๓๗๓ เมอครงยงทรงผนวชในรชกาลสมเดจพระบรมเชษฐาธราช พระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว ในขณะทประทบ ณ วดสมอราย ปจจบนคอวดราชาธวาส พระองคไดทรงสอบสวนแบบอยางพทธลกษณะวา พระพทธรปนมควรมเกตมาลา ดงนนพระองคจงโปรดเกลาฯ ใหสรางพระสมพทธพรรณทปราศจากพระเกตมาลา และครองจวรจบเปนรวดงรวผาตามธรรมชาต เชนเดยวกบการครองผาของพระภกษในธรรมยตกนกาย พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว ไดทรงบรรจดวงพระชนมพรรษาและพระสพรรณบฏภายในพระสมพทธพรรณ ภายหลงไดทรงบรรจพระบรมสารรกธาตซงมปาฏหารย และประดษฐานพระสมพทธพรรณไวในพระตาหนก เปนททรงนมสการและเปนหอสวดมนตของพระสงฆคณะธรรมยตกนกายตลอดมา จนกระทงไดเสดจพระราชดาเนนมาประทบจาพรรษา ณ วดบวรนเวศวหาร ตอมาเมอเสดจเถลงถวลยราชสมบตแลว จงทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหอญเชญพระสมพทธพรรณไปตงในการพระราชพธบรมราชาภเษก ภายหลงการพระราชพธแลวจงทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหอญเชญไปประดษฐานบนฐานชกชพระพทธมมหามณรตนปฏมากร ภายในพระอโบสถวดพระศรรตนศาสดาราม แทนพระพทธสหงค ซงไดอญเชญขนไปประดษฐาน ณ พระทนงพทไธศวรรยในพระบวรราชวง อนเปนทประทบของพระบาทสมเดจพระปนเกลาเจาอยหว

ตอมาในรชสมยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๕ พระวรวงศเธอพระองคเจาประดษฐวรการ (หมอมเจาชายดศ) ไดทรงแกไขแบบพระพทธรปใหมพระรศม โดยพระรศมนนม ๓ องคๆ ละส คอ กาไหลทอง แกวขาวหนง และแกวนาเงน พรอมทงมการเปลยนพระรศมตามฤดกาล คอ พระรศมองคกาไหลทองสาหรบฤดรอน องคสขาวหรอสนากสาหรบฤดหนาว และสนาเงนสาหรบฤดฝน ในการนพระบาทสมเดจพระเจาอยหว ทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ เสดจพระราชดาเนนทรงเปลยนพระรศมพระสมพทธพรรณ ในคราวเดยวกบการเปลยนเครองทรงพระพทธมหามณรตนปฏมากร

๘๙

ภาพท ๑๙ พระพทธสมพรรณ พระพทธรปประจาพระชนมพรรษา ๕ รอบ พระพทธรปประจาพระชนมพรรษา ๕ รอบ เปนพระพทธรปปางสมาธ ศลปะแบบรตนโกสนทร แตมพระพทธลกษณะคลายกบพระพทธรปศลปะสโขทย สรางขนในสมยรชกาลปจจบน ในปพทธศกราช ๒๕๓๐ หนาตกกวาง ๔๖ เซนตเมตร สง ๖๔.๕๐ เซนตเมตร หลอจากโลหะผสมทองแดง แลวกาไหลทอง (ม.ร.ว.สรยวฒ สขสวสด ๒๕๓๕ : ๔๗๒) เปนพระพทธรปประทบนงขดสมาธราบ มพระพกตรเปนวงร พระนลาฏคอนขางกวาง พระขนงโกง พระเนตรเหลอบตา พระนาสกโดง พระโอษฐเรยว พระกรรณยาว พระเศยรประดบดวยขมวดพระเกศาเปนกนหอย มพระเกตมาลา และรศมรปเปลวไฟอยเหนอพระเศยร พระพทธรปครองจวรเรยบไมมรว หมเฉยงเปดพระองสาขวา ชายจวรพาดบนพระองสาซายยาวจรดพระนาภ ผาสบงททรงกเรยบเหมอนจวร ประทบนงบนปทมาสนจาหลกกลบบวคาและกลบบวหงาย นอกจากนยงมพระพมพ ๑ องค ประดบอยทกลบบวหงายหนาพระพทธรป พระพทธรปกางกนดวยฉตรปร ๕ ชน

๙๐

ประวตพระพทธรปประจาพระชนมพรรษา ๕ รอบ ม.ร.ว.สรยวฒ สขสวสด (๒๕๓๕ : ๔๗๓) เขยนไววา พระบาทสมเดจพระเจาอยหว รชกาลปจจบน ทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหสรางพระพทธรปประจาพระชนมพรรษา ๕ รอบ ตามแบบพระพทธนวราชบพตร โดยมนายแกว หนองบว เปนผปนหลอ เมอพระบาทสมเดจพระเจาอยหว ไดทอดพระเนตรหนปนและทรงแกไขตามพระราชประสงคแลว ไดเสดจพระราชดาเนนทรงเททองหลอพระพทธรปองคน ณ วดพระศรรตนศาสดาราม เมอวนท ๑๐ สงหาคม พทธศกราช ๒๕๓๐ ภายหลงทชางตกแตงพระพทธรปเสรจเรยบรอยแลว พระบาทสมเดจพระเจาอยหว ไดทรงบรรจพระพมพผงจตรลดาไวทกลบบวฐานพระพทธรป และทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหตงการฉลองสมโภช ณ พระอโบสถวดพระศรรตนศาสดาราม ในวนท ๔ ธนวาคม พทธศกราช ๒๕๓๐ ปจจบนพระพทธรปประจาพระชนมพรรษา ๕ รอบ ประดษฐาน ณ พทธบลลงกขางพระสมพทธพรรณ ในพระอโบสถวดพระศรรตนศาสดาราม

ภาพท ๒๐ พระพทธรปประจาพระชนมพรรษา ๕ รอบ

๙๑

พระพทธทรงเครองจกรพรรดราชาธราช พระพทธรปทรงเครองจกรพรรดราชาธราชนน พระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว

รชกาลท ๓ ทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหสถาปนาขนเปนจานวนมาก พระพทธรปทรงเครองเหลานหลอดวยสมฤทธหมดวยทองคาประดบอญมณมคาและลงยาราชาวด โดยมพทธลกษณะเชนเดยวกบพระพทธรปทรงเครอง ทพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช รชกาลท ๑ ทรงสรางขน พระพทธรปดงกลาวแสดงเปนพระพทธรปประทบยน ทรงเครองจกรพรรดราชาธราช แสดงปางหามสมทรดวยพระหตถทงสองขาง พระพกตรเรยวมน พระขนงโกง พระเนตรเหลอบตา พระนาสกโดง พระโอษฐเรยว และพระกรรณยาวเกอบจรดพระองสา ทรงชฎามกฎประกอบดวยกรรเจยกจร สวนองคพระพทธรปนนครองจวรทงหมคลมและหมเฉยง ทรงกรองศอสงวาลเฉวยงพระองสาทงสองขาง มทบทรวงรปสเหลยม ทรงพาหรด ทองกร พระธามรงคทกนวพระหตถ ทรงสายรดพระองคซงมปนเหนงเปนรปดอกไมประดบ ดานลางของปนเหนงมสวรรณกระถอบหอยยอยอย เบองหนาเหนอจวรซงจบหนานาง มเจยระบาดและชายไหวชายแครงเปนลายกนกใบเทศซอนกน ๓ ชน ทรงทองพระบาทและฉลองพระบาทเชงงอน

ภายในพระอโบสถวดพระศรรตนศาสดารามนน พระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว รชกาลท ๓ โปรดเกลาฯ ใหสรางพระพทธรปทรงเครองจกรพรรดราชาธราชขนสองหม

พระพทธรปทรงเครองหมแรก ประกอบดวยพระพทธรปประทบยนขนาดใหญสององคคอ พระพทธรปพระพทธยอดฟาจฬาโลก และพระพทธรปพระพทธเลศหลานภาลย มลเหตของการสรางพระพทธรปทงสององคน สบเนองจากพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว ทรงพระราชปรารภถงพระราชพงศาวดารวา สมเดจพระรามาธบดท ๒ แหงพระนครศรอยธยาทรงหลอพระศรสรรเพชญหมดวยทองคาสงแตพระบาทถงยอดพระรศม ๘ วา ใชทองสมฤทธหลอหนกหาหมนสามพนชง และมทองคาหมหนก ๒๘๖ ชง ประการหนง และพระเจาแผนดนภายหลงกไดทรงหลอพระบรมรปสมเดจพระรามาธบดท ๑ ซงเปนปฐมบรมราชาธราชผสถาปนากรงศรอยธยาขนไวเปนทนมสการอกประการหนง (กรมศลปากร ๒๕๒๕ : ๔๓)

ดวยอาศยเหต ๒ ประการน จงทรงพระราชศรทธาจะทรงสรางพระพทธรปขนาดใหญหมดวยทองคาใหเปนพระราชกศลใหญ และเปนพระเกยรตยศบาง โดยทรงมพระราชประสงคทจะใหเปนพระพทธรปฉลองพระองคของพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลก และพระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลย แทนพระพทธรปพระศรสรรเพชญ และพระบรมรปพระเชษฐบดรทสรางขนครงกรงศรอยธยา ดงนนจงไดทรงปรกษาดวยพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๔ ครงยงทรงผนวชอย ในเวลานนเปนชวงทคดกะสวนสบคนจะใหไดความวา พระพทธเจามความสงเทาใด และเปนทตกลงกนวาอยราวหกศอกชางไม ครนพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหวถวาย

๙๒

พระพรจนทรงเหนชอบตกลง โดยลดสวนพระพทธรปใหยอมลง และสรางพระพทธรปเปน ๒ องค เพอทจะสามารถตกแตงใหงดงามดกวาจะมขนาดใหญดงแตกอนแลว จงทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหสรางพระพทธรปทรงเครองอยางจกรพรรดราชาธราช ๒ พระองค สง ๖ ศอก หลอดวยสมฤทธเปนแกนภายในแลวหมดวยทองคาหนกองคละ ๖๓ ชง ๑๔ ตาลง เครองตนประดบดวยเนาวรตนดวยฝมอชางอยางประณตวจตร เมอสาเรจบรบรณแลวทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหประดษฐานไวในพระอโบสถวดพระศรรตนศาสดาราม ถวายพระนามองคทอยดานทศเหนอของฐานชกช พระพทธมหามณรตนปฏมากรวา พระพทธยอดฟาจฬาโลก ทรงพระราชอทศถวายสมเดจพระอยกาธราชจกรพรรดนาถบพตร หรอรชกาลท ๑ สวนองคทอยดานใตถวายพระนามวา พระพทธเลศหลาสราลย ตอมาแปลงเปนพระพทธเลศหลานภาลยในรชกาลพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว ทรงพระราชอทศถวายสมเดจพระชนกนาถ พระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหวทรงเลอกพระบรมสารรกธาตบรรจในพระเมาฬพระพทธรปทงสององคนน แลวมการสมโภชเมอเดอน ๔ ขน ๑๑ คา ปวอก ปพทธศกราช ๒๓๙๑ (กรมศลปากร ๒๕๒๕ : ๔๓)

ม.ร.ว. สรยวฒ สขสวสด (๒๕๓๕ : ๑๐๒) นอกจากนยงมเหตอกอยางหนงดวย เมอในสมยพระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลย รชกาลท ๒ คนทงหลาย เมอกลาวถงรชกาลท ๑ มกเรยกวาแผนดนสมเดจพระพทธเจาหลวงหรอแผนดนกอน ครนมาถงรชกาลท ๓ มรชกาลทเปนอดตขนเปน ๒ รชกาล จงเกดเรยกรชกาลท ๑ อยางเขยนหนงสอหรอพดทางราชการวา แผนดนพระพทธเจาหลวงในพระบรมโกศ หรอสมเดจพระไอยกา แตถาเปนคาพดเรยกวา แผนดนตน เรยกรชกาลท ๒ อยางเขยนหนงสอหรอพดทางราชการวา แผนดนพระพทธเจาอยหวในพระบรมโกศ แตถาเปนคาพดเรยกวา แผนดนกลาง พระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว ทรงไมพอพระราชหฤทยดวย ทรงมพระราชดารวา ถารชกาลท ๑ เปนแผนดนตน รชกาลท ๒ เปนแผนดนกลาง รชกาลท ๓ กจะตองเปนแผนดนปลาย เปนอปมงคล จงทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหประกาศเรยกนามอดตรชกาลตามพระนามของพระพทธปฏมากรทงสององคนคอ เรยกรชกาลท ๑ วา แผนดนพระพทธยอดฟาจฬาโลก และเรยกรชกาลท ๒ วา แผนดนพระพทธเลศหลาสราลย ตงแตบดนน

ครนตอมาในสมยพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๔ ทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหเรยกพระนามสมเดจพระเจาอยหวในรชกาลท ๑ วา พระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลก เรยกพระบาทสมเดจพระเจาอยหวรชกาลท ๒ วา พระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลย เรยกพระบาทสมเดจพระเจาอยหวรชกาลท ๓ วา พระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว จงเปนเหตใหมการเรยกพระนามพระเจาแผนดนตดตอกนมาจนถงปจจบน

สาหรบพระพทธรปทรงเครองจกรพรรดราชาธราชอกหมหนง ซงประดษฐานทมมพระเบญจาของฐานชกชพระพทธมหามณรตนปฏมากรอก ๑๐ องค ซงมขนาดยอมกวาพระพทธรปพระ

๙๓

พทธยอดฟาจฬาโลกและพระพทธรปพระพทธเลศหลานภาลยนน พระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว รชกาลท ๓ ทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหสรางอทศพระราชกศลถวายและพระราชทานสมเดจพระบรพมหากษตรยาธราชเจา สมเดจพระบวรราชเจา สมเดจพระบรมราชวงศและพระบรมราชวงศ ดงตอไปนคอ

พระพทธรปฉลองพระองคพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช ประดษฐาน ณ มมพระเบญจาชนบนทางดานตะวนออกเฉยงเหนอ

พระพทธรปฉลองพระองคพระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลย ประดษฐาน ณ มมพระเบญจาชนรองทางดานตะวนออกเฉยงเหนอ

พระพทธรปฉลองพระองคสมเดจพระบวรราชเจามหาสรสงหนาท ประดษฐาน ณ มมพระเบญจาชนบนทางดานตะวนออกเฉยงใต

พระพทธรปฉลองพระองคสมเดจพระบวรราชเจามหาเสนานรกษ ประดษฐาน ณ มมพระเบญจาชนรองทางดานตะวนออกเฉยงใต

พระพทธรปฉลองพระองคกรมพระราชวงบวรสถานพมข ประดษฐาน ณ มมพระเบญจาชนรองทางดานตะวนตกเฉยงเหนอ

พระพทธรปฉลองพระองคสมเดจฯ เจาฟากรมสมเดจพระเทพสดาวด ประดษฐาน ณ มมพระเบญจาชนบนทางดานตะวนตกเฉยงเหนอ

พระพทธรปฉลองพระองคสมเดจฯ เจาฟากรมสมเดจพระศรสดารกษ ประดษฐาน ณ มมพระเบญจาชนบนทางดานตะวนตกเฉยงใต

พระพทธรปฉลองพระองคกรมสมเดจพระศรสลาลย ประดษฐาน ณ ฐานปนดานทศตะวนออกเฉยงเหนอ

พระพทธรปฉลองพระองคสมเดจฯ เจาฟากรมหลวงศรสนทรเทพ ประดษฐาน ณ มมพระเบญจาชนรองทางดานตะวนตกเฉยงใต

พระพทธรปฉลองพระองคพระเจาลกเธอ กรมหมนอปสรสดาเทพ ประดษฐาน ณ ฐานปนดานตะวนออกเฉยงใต

พระพทธรปฉลองพระองคเหลาน มพทธลกษณะ ขนาด และรปแบบทางศลปกรรมคลายคลงกนทกองคโดยมขอแตกตางวา พระพทธรปฉลองพระองคทครองจวรหมคลมนน ทรงอทศพระราชกศลถวายพระมหากษตรยและพระบรมวงศานวงศฝายหนา สวนพระพทธรปฉลองพระองคทครองจวรหมเฉยงทรงอทศพระราชกศลถวายพระบรมวงศานวงศฝายใน อยางไรกดการสรางพระพทธรปฉลองพระองคพระมหากษตรย และพระบรมวงศานวงศทง ๑๐ พระองค ทประดษฐานรายรอบฐานชกชพระพทธมหามณรตนปฏมากรดงกลาวน เปนเพยงการคาดคะเนขน

๙๔

เทานนดวยมไดปรากฏหลกฐานจากจารกหรอเอกสารชนตนกลาวความถงเรองนแตอยางใด สวนคากลาวทวาการททรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหสรางพระพทธรปทรงเครองเหลานแสดงปางหามสมทร ดวยมพระราชประสงคจะมใหเกดการววาทบาดหมางกน ระหวางพระราชวงศนน กไมนาจะตองดวยเหตผล ดวยเหตทประพทธรปทรงเครองปางหามสมทรไดปรากฏเปนทนยมมาแลวแตครงกรงศรอยธยา

ภาพท ๒๑ พระพทธรปทรงเครองบรเวณฐานพระเบญจาในพระอโบสถ พระพทธรปพระพทธยอดฟาจฬาโลก พระพทธรปพระพทธยอดฟาจฬาโลก เปนพระพทธรปยนปางหามสมทร สง ๖ ศอก หลอดวยสมฤทธเปนแกนในแลวหมทองคาหนก ๖๓ ชง ๑๔ ตาลง ทรงเครองตนจกรพรรดราชาธราช ศลปะแบบรตนโกสนทร สรางขนในรชสมยพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว รชกาลท ๓ ราวปพทธศกราช ๒๓๘๕ หรอ ๒๓๘๖ ขนาดสงจากฐานถงยอดชฎา ๓๐๐ เซนตเมตร ทาจากสมฤทธหมดวยทองคา เครองตนเปนทองคาลงยาราชาวด ประดบเนาวรตน (ม.ร.ว.สรยวฒ สขสวสด ๒๕๓๕ : ๑๒๑) พระพทธรปมพระพกตรเปนรปวงร พระขนงโกง พระเนตรเหลอบตา พระนาสกโดง พระโอษฐเรยว แยมสรวล และพระกรรณคอนขางยาว มอณาโลมบนพระนลาฏ ทรงชฎา ประกอบดวยกรรเจยกจร พระหตถทงสองขางยกขนเสมอพระอระ ตงฝาพระหตถยนออกไปขางหนา นวพระ

๙๕

หตถยาวเสมอกนทงสนว องคพระพทธรปครองจวรหมเฉยง เปดพระองสาขวา มชายจวรซอนทบพาดเหนอพระองสาซายปลายจรดพระนาภ เครองแตงพระองคประกอบดวยกรองศอมชอดอกไมประดบดานหนาพระศอ สงวาลเฉวยงพระองสาทงสองขางประดบดวยทบทรวงบรเวณกงกลางพระอระ ทรงพาหรด ทองกร พระธามรงคทกนวพระหตถ ทรงสายรดพระองคซงมปนเหนงรปดอกไมแปดเหลยมประดบเบองหนา ดานลางของปนเหนงมสวรรณกระถอบหอยอยเบองหนาของเจยระบาด และผาสบง มชายไหว ชายแครงเปนลายกนกใบเทศซอนกน ๓ ชน ทรงทองพระบาทและฉลองพระบาทเชงงอน พระพทธรปประทบยนบนปทมาสน ประดบดวยกลบบวและเกสรบวเหนอฐานแขงสงหจาหลกลายมสงหแบก ครฑแบกและเทวดาแบก ลดหลนกนตามลาดบ ประดษฐานหนาฐานชกชพระพทธมหามณรตนปฏมากรทางทศเหนอ ภายในพระอโบสถวดพระศรรตนศาสดาราม

ประวตพระพทธรปพระพทธยอดฟาจฬาโลก ม.ร.ว. สรยวฒ สขสวสด (๒๕๓๕ : ๑๐๒) เขยนไววา พระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว รชกาลท ๓ ทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหสรางพระพทธรปพระพทธยอดฟาจฬาโลกขน ดวยมลเหตการสรางสาคญ คอ

๑. ทรงพระราชศรทธาจะทรงสรางพระพทธรปหมดวยทองคา ใหเปนพระราชกศลใหญ และเปนพระเกยรตยศ โดยทรงมพระราชประสงคทจะใหเปนพระพทธรปฉลองพระองค ของพระบาทสมเดจพระอยกาธราช เชนเดยวกบการสรางพระพทธรปพระศรสรรเพชญและพระบรมรปพระเชษฐบดรครงกรงศรอยธยา

๒. เพอเปลยนการขนานพระนามพระเจาแผนดน ดงทเคยเรยกรชกาลท ๑ วา แผนดนพระพทธเจาหลวงในพระบรมโกศ หรอแผนดนตน เปนแผนดนพระพทธยอดฟาจฬาโลก ครนตอมาในรชกาลท ๔ พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหวจงทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหขนานพระนามสมเดจพระเจาอยหว รชกาลท ๑ วา พระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลก

๙๖

ภาพท ๒๒ พระพทธรปพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช

พระพทธรปพระพทธเลศหลานภาลย พระพทธรปพระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลย เปนพระพทธรปประทบยนปางหามสมทร สง ๖ ศอก หลอดวยสมฤทธเปนแกนในแลวหมทองคาหนก ๖๓ ชง ๑๔ ตาลง ทรงเครองตนจกรพรรดราชาธราช ศลปะแบบรตนโกสนทร สรางขนในรชสมยพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว รชกาลท ๓ ราวปพทธศกราช ๒๓๘๕ หรอ ๒๓๘๖ ขนาดสงจากฐานถงยอดชฎา ๓๐๐ เซนตเมตร ทาจากสมฤทธหมดวยทองคา เครองตนเปนทองคา ลงยาราชาวด ประดบเนาวรตน (ม.ร.ว. สรยวฒ สขสวสด ๒๕๓๕ : ๑๒๔) พระพทธรปมพระพกตรรปวงร พระนลาฏกวาง พระขนงโกง พระเนตรเหลอบตา พระนาสกโดง พระโอษฐเรยว พระกรรณยาวเกอบจรดพระองสา มอณาโลมบนพระนลาฏ ทรงชฎาประกอบดวยกรรเจยกจร

๙๗

พระพทธรปแสดงปางหามสมทรดวยการยกพระหตถขนทงสอง ตงฝาพระหตถเสมอพระอระ นวพระหตถทงสยาวเสมอกน องคพระพทธรปครองจวรหมเฉยง เปดพระองสาขวา ชายจวรซอนทบพาดเหนอพระองสาซาย ปลายจรดพระนาภ เครองแตงพระองคประกอบดวย กรองศอประกอบชอดอกไมประดบดานหนาพระศอ สงวาลเฉวยง พระองสาทงสองขางประดบดวยทบทรวงบรเวณกงกลางพระอระ ทรงพาหรด ทองกร พระธามรงคทกนวพระหตถ ทรงสายรดพระองคซงมปนเหนงรปสเหลยมขนมเปยกปนประดบเบองหนา ดานลางของปนเหนงมสวรรณกระถอบหอยยอยอยเบองหนาของเจยระบาดและผาสบง มชายไหว ชายแครงเปนลายกนกใบเทศซอนกน ๓ ชน ทรงทองพระบาทและฉลองพระบาทเชงงอน

พระพทธรปประทบยนบนปทมาสน ประดบดวยกลบบวและเกสรบวเหนอฐานแขงสงหจาหลกลายมสงหแบก ครฑแบก และเทวดาแบก ลดหลนกนตามลาดบ ประดษฐานหนาฐานชกชพระพทธมหามณรตนปฏมากร ทางทศใต ภายในพระอโบสถวดพระศรรตนศาสดาราม

ประวตพระพทธรปพระพทธเลศหลานภาลย

ม.ร.ว. สรยวฒ สขสวสด (๒๕๓๕ : ๑๒๕) เขยนไววา พระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว รชกาลท ๓ ทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหสรางพระพทธรปพระพทธเลศหลาสราลย หรอพระพทธเลศหลานภาลย ขนดวยมลเหตสาคญคอ

๑. ทรงพระราชศรทธาจะทรงสรางพระพทธรปหมดวยทองคาใหเปนพระราชกศลใหญและเปนพระเกยรตยศ โดยทรงมพระราชประสงคจะใหเปนพระพทธรปฉลองพระองค ของพระบาทสมเดจพระบรมราชชนกนาถเชนเดยวกบการสรางพระพทธรปพระศรสรรเพชญ และพระบรมรปพระเชษฐบดรครงกรงศรอยธยา

๒. เพอเปลยนการขนานพระนามเจาแผนดนดงทเคยเรยกรชกาลท ๒ วา แผนดนพระพทธเจาอยหวในพระบรมโกศ หรอแผนดนกลาง เปนแผนดนพระพทธเลศหลาสราลย ตอมาในพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๔ จงทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหขนานพระนามพระบาทสมเดจพระเจาอยหว รชกาลท ๒ วา พระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลย

๙๘

ภาพท ๒๓ พระพทธรปพระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลย

นอกจากน ยงมพระพทธรปทรงเครองจกรพรรดราชาธราชขนาดยอมอกจานวนหนง ซงปจจบนประดษฐานเบองหนาพระพทธรปพระพทธยอดฟาจฬาโลก และพระพทธเลศหลานภาลยภายในพระอโบสถวดพระศรรตนศาสดาราม พระพทธรปเหลานมพทธลกษณะ และเครองทรงคลายคลงกบพระพทธรปพระพทธยอดฟาจฬาโลก และพระพทธรปพระพทธเลศหลานภาลยดวยเปนการสรางจาลองพระพทธรปทง ๒ องคนน ดวยทองคาทคงเหลอจากการสรางพระพทธรปขางตน

๙๙

ภาพท ๒๔ ผงพระพทธรปในพระอโบสถ พระพทธรปในพระอโบสถ

๑. พระพทธมหามณรตนปฏมากร (พระแกวมรกต) ๒. พระแกววงหนา ๓. พระชยหลงชาง ๔. พระสมพทธพรรณ ๕. พระพทธรปประจาพระชนมพรรษา ๕ รอบ ๖. พระพทธรปฉลองพระองคพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช ๗. พระพทธรปฉลองพระองคพระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลย ๘. พระพทธรปฉลองพระองคพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช

ฐานปน

ฐานพระเบญจาชนรอง

ฐานพระเบญจาชนบน

บษบก ๑

๒

๓

๔

๙

๑๗ ๑๖

๑๒ ๑๓

๑๔ ๑๕

๘

๑๑ ๑๐

๖

๗

๕

๑๐๐

๙. พระพทธรปฉลองพระองคสมเดจพระบวรราชเจามหาสรสงหนาท (วงหนาในรชกาลพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช)

๑๐. พระพทธรปฉลองพระองคสมเดจฯ เจาฟากรมสมเดจพระศรสดารกษ (สมเดจพระ เจาพนางเธอในพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช)

๑๑. พระพทธรปฉลองพระองคสมเดจฯ เจาฟากรมสมเดจพระเทพสดาวด (สมเดจพระ เจาพนางเธอในพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช)

๑๒. พระพทธรปฉลองพระองคพระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลย ๑๓. พระพทธรปฉลองพระองคสมเดจพระบวรราชเจามหาเสนานรกษ (วงหนาในรชกาล

พระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลย) ๑๔. พระพทธรปฉลองพระองคสมเดจฯ เจาฟากรมหลวงศรสนทรเทพ (สมเดจพระเจา

ลกเธอ ในพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช) ๑๕. พระพทธรปฉลองพระองคกรมพระราชวงบวรสถานพมข (สมเดจเจาฟากรมหลวง

อนรกษเทเวศร สมเดจพระเจาหลานเธอในพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช พระ-โอรสในสมเดจฯ เจาฟากรมสมเดจพระเทพสดาวด)

๑๖. พระพทธรปฉลองพระองคกรมสมเดจพระศรสลาลย (พระมเหสในพระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลย หรอพระบรมราชชนนในพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว)

๑๗. พระพทธรปฉลองพระองคพระเจาลกเธอ กรมหมนอปสรสดาเทพ (สมเดจพระเจา ลกเธอ ในพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว) พระราชพธทประกอบในพระอโบสถ พระราชพธเปลยนเครองทรงถวายพระพทธมหามณรตนปฏมากร การพระราชพธเปลยนเครองทรงถวายพระพทธมหามณรตนปฏมากร ประกอบขนปละ ๓ ครง ในวนเรมตนของฤดกาลใหมตามจนทรคต คอ วนแรม ๑ คา เดอน ๔ เปลยนเครองทรงฤดหนาวพระพทธมหามณรตนปฏมากรเพอทรงเครองสาหรบฤดรอน วนแรม ๑ คา เดอน ๘ เปลยนเครองทรงฤดรอนพระพทธมหามณรตนปฏมากรเพอทรงเครองสาหรบฤดฝน วนแรม ๑ คา เดอน ๑๒ เปลยนเครองทรงฤดฝนพระพทธมหามณรตนปฏมากรเพอทรงเครองสาหรบฤดหนาว

๑๐๑

พระพทธมหามณรตนปฏมากร หรอ พระแกวมรกต เปนพระพทธรปปางสมาธทาดวยเนอหยกสเขยวเนอเดยวทงองค พระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช รชกาลท ๑ ไดอญเชญกลบคนมาจากนครเวยงจนทน เมอคราวเสดจไปปราบปรามแควนลานชาง ในป พ.ศ. ๒๓๒๑ ขณะดารงพระอสรยยศเปนสมเดจเจาพระยามหากษตรยศก ภายหลงไดปราบดาภเษกเปนปฐมบรมกษตรยแหงพระบรมราชวงศจกร โปรดเกลาฯ ใหยายพระนครจากฝงตะวนตกของแมนาเจาพระยามายงฝงตะวนออก และสรางพระราชฐานพรอมทงพระอารามหลวงประดษฐานพระพทธมหามณรตนปฏมากร ตอมาไดทรงสรางเครองทรงสาหรบคมหนตฤด (ฤดรอน) และเครองทรงสาหรบวสนตฤด (ฤดฝน) ถวายเปนพทธบชา และเสดจพระราชดาเนนเปลยนเครองทรงพระพทธมหามณรตนปฏมากรปละ ๒ ฤด ตอมาในรชสมยพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว รชกาลท ๓ ไดทรงสรางเครองทรงสาหรบเหมนตฤด (ฤดหนาว) เพมขนอกหนงฤด รวมเปน ๓ ฤด (กรมศลปากร ๒๕๒๕ : ๒๕)

ม.ร.ว. สรยวฒ สขสวสด (๒๕๓๕ : ๔๓) พระพทธมหามณรตนปฏมากร ทรงมเครองทรงสามฤด อนไดแก คมหนตฤด และวสนตฤด ซงพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราชทรงสรางถวาย และเครองทรงของเหมนตฤดทพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหวทรงสรางถวาย เครองทรงคมหนตฤด (ฤดรอน) ประกอบดวย มงกฎทองคาลงยาฝงเพชร พลอย และทบทม พระกรรเจยกทองคาฝงเพชร ทบทม ไพฑรย และพลอย

กรองศอทองคาลงยาราชาวดพนประดบบษราคม ดอกระหวางลายกามปฝงทบทม ใบเทศฝงมรกต มกดา มพระนพทองคาลงยาฝงพลอย กนกขางขวาและซายลงยาประดบเพชรและพลอย

ทบทรวงทองคาลงยาประดบทบทมขนาดใหญเลก สงวาลทบทรวงฝงบษยน าเพชร กลางฝงบษราคม

ตาบขางทองคาฝงเพชรและทบทม สงวาลตอตาบฝงบษยน าเพชร กลางฝงบษราคม ตาลหลงทองคาฝงนล ไพฑรย มกดา ทบทม สงวาลตอดาบฝงบษยน าเพชร กลางฝง

บษราคม พระสงวาลทองคา ดอกและลกคนฝงมกดา พระสงวาลดอกจกสายค มดอกประจายามฝงเพชร กลางดอกฝงทบทม เพชร มรกต

บษราคม ไพฑรย นล มกดา โกเมน พระกรขวาซายทองคาลงยารอบฝงบษราคม ไพฑรย มกดา กระจงฝงบษยน าเพชร ดอก

ประจายามฝงเพชร กรองเชงครงซกทองคาลงยา ฝงมกดา โกเมน

๑๐๒

รดพระองคดานหนาครงซกทองคาลงยาฝงนล พลอยส เชงสนบเพลาขวาซายทองคาลงยา ฝงโกเมน ลงยาขอบฝงบษยน าเพชร ปลายพระกรครงซกขวาซายทองคาลงยาฝงมกดา พลอยส พระธามรงคทองคาฝงเพชร พระธามรงคทองคาหวมณฑปยอดฝงเพชร พลอย พระธามรงคทองฝงไพฑรย บษยน าเพชร พระธามรงคทองคามงคลเพชร ยอดฝงเพชร เครองทรงวสนตฤด (ฤดฝน) ประกอบดวย พระศกศราภรณทองคาประดบเพชร พระรศม

ทองคาลงยา ตนพระรศมพลอย มดอกผกตบยอดฝงเพชร สงฆาฏทองคา มดอกไมกลางผน ยอดดอกไมประดบเพชร นอกนนประดบพลอยสตางๆ

ซอนทบบนผาหมดอกทองคาลงยา เครองทรงเหมนตฤด ประกอบดวย พระศกศราภรณทองคาประดบเพชร พระรศมทองคา

ลงยา ตนพระรศมฝงเพชร ยอดฝงเพชร ผาคลมทองคาลงยารมสองดานและชายสองชายประดบเพชรและพลอยสตางๆ กลางผน

เปนดอกชงดวง กลบลงยากลางฝงพลอย ดมทองคา ประดบเพชร สายสรอยทองคา ๔ สาย

เมอพระบาทสมเดจพระเจาอยหว เสดจพระราชดาเนนขนสพระอโบสถวดพระศรรตนศาสดารามแลว เสดจไปยงบนไดเกยทฐานชกชดานหลงบษบกทประดษฐานพระพทธมหามณรตนปฏมากร เมอเสดจฯ ขนถงบษบกทรงกราบ แลวทรงเปลองมงกฎหรอพระศกศราภรณออกจากพระเศยร ทรงหลงพระสคนธดวยพระมหาสงข ซงพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๔ ทรงสรางถวายไวประจาพระพทธมหามณรตนปฏมากร มมงสเปนคนทวย ตงอยหนาบษบก แลวทรงหลงพระสคนธดวยพระมหาสงขเพชรนอย เสรจแลวทรงซบองคพระดวยผาขาว ๔ ผน จากนนถวายมงกฎ แลวเสดจฯ ลงจากเกยไปประทบพระเกาอขางมกฐานชกช ดานเหนอ ทรงจมผาขาวทซบองคพระลงในหมอพระสคนธ แลวทรงบบนาลงในโถแกวและหมอนาเพอเปนนาพระพทธมนต ตอจากนนเสดจฯ ออกหนาฐานชกช ทรงเปลยนยอดพระรศมพระสมพทธพรรณ (พระรศมพระสมพทธพรรณ ม ๓ องค จะเปลยนพรอมกบการเปลยนเครองทรงพระพทธมหามณรตนปฏมากร พระรศมพระสมพทธพรรณสาหรบฤดรอนกาไหลทอง ฤดฝนเปนแกวสนาเงน และฤดหนาวเปนแกวขาว) ซงเปนพระพทธรปทพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหวทรงสรางไว แลวทรงจดธปเทยนบชาพระพทธมหามณรตนปฏมากร พระสมพทธพรรณ พระพทธรปฉลองพระองคพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช พระพทธรปฉลองพระองคพระบาทสมเดจพระพทธเลศหลา

๑๐๓

นภาลยแลวทรงจดธปเทยนเครองนมสการทองใหญบชาพระรตนตรย แลวเสดจฯ ไปประทบพระราชอาสน เจาหนาทภษามาลาทลเกลาฯ ถวายพระมหาสงขเพชรนอยบรรจพระสคนธทสรงองคพระ พระบาทสมเดจพระเจาอยหวทรงหลงน าพระมหาสงขทพระเศยรของพระองคเอง และพระบรมวงศานวงศตามลาดบ แลวทรงพระสหรายพระราชทานแกขาทลละอองพระบาทซงเฝาฯ อยภายในพระอโบสถ แลวประทบพระราชอาสน หวหนาพราหมณเบกแวน พราหมณเปาสงข พนกงานประโคมมโหระทก สงข แตร ดรยางค แลวเวยนเทยนสมโภชจนครบ ๓ รอบ หวหนาพราหมณขนบนไดเกยไปเจมพระพทธมหามณรตนปฏมากร หลงจากนนเจาหนาทวดพระศรรตนศาสดาราม ผ ซงเปลองเครองทรงพระพทธมหามณรตนปฏมากรออก กอนเวลาทเสดจพระราชดาเนนมาประกอบพระราชพธ ไดแตงเครองทรงฤดใหมถวาย พระบาทสมเดจพระเจาอยหวเสดจฯ ไปทรงกราบทหนาเครองนมสการอกครง กอนจะเสดจพระราชดาเนนออกไปพระราชทานนาพระพทธมนต ดวยพระสหรายแกประชาชนรอบพระอโบสถ ตลอดพระราชพธมหาดเลกจะถอเชญตามเสดจฯ ดวยพระแสงดาบคาบคายทพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช รชกาลท ๑ ทรงสรางขน ซงเจาหนาทพระแสงตน กองพระราชพธจะถวายเมอเสดจพระราชดาเนนมาประกอบพระราชพธน และพระองคจะพระราชทานคนกอนเสดจพระราชดาเนนกลบทกครง นายเกรยงไกร วศวามตร (สมภาษณ ๒๖ พฤษภาคม ๒๕๕๔) กลาววา พระราชพธเปลยนเครองทรงถวายพระพทธมหามณรตนปฏมากร ถอเปนพระราชกรณยกจสาคญ ทจะตองเสดจพระราชดาเนนไปทรงเปลยนเครองทรงดวยพระองคเอง เวนแตมพระราชกรณยกจจาเปนไมอาจเสดจได จงจะทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหพระบรมวงศานวงศเสดจไปปฏบตพระราชราชกรณยกจแทนพระองค และการเปลยนเครองทรงพระบาทสมเดจพระเจาอยหว หรอผแทนพระองคจะเปลยนเฉพาะพระมงกฎและพระศกศราภรณเทานน สวนเครองทรงนนเจาพนกงานวดพระศรรตนศาสดารามจะเปนผเปลยนเองหลงจากทเสดจพระราชดาเนนกลบแลว นายปรชาญ อนทรไพโรจน (สมภาษณ ๓๐ พฤษภาคม ๒๕๕๔) กลาววา นอกจากพระราชพธเปลยนเครองทรงพระพทธมหามณรตนปฏมากรแลว ในแตละปจะมพธสงเวยพระพทธมหามณรตนปฏมากรดวย ซงจะถอปฏบตปละ ๑ ครง ในวนแรม ๑๔ คา เดอน ๔ พธสงเวยนจะกระทาเปนการภายในสาหรบสานกงานวดพระศรรตนศาสดาราม

๑๐๔

ภาพท ๒๕ พระราชพธเปลยนเครองทรงพระพทธมหามณรตนปฏมากร

พระราชพธทรงบาเพญพระราชกศลเนองในวนมาฆบชา วนมาฆบชา ตรงกบวนขน ๑๕ คา เดอน ๓ หากในปใดมเดอน ๘ สองหน วนมาฆบชาจะเลอนเปนวนขน ๑๕ คา เดอน ๔ เปนวนสาคญทางพระพทธศาสนาทปรากฏเหตการณทนาอศจรรย ๔ ประการ เรยกวา “จาตรงคสนนบาต” คอ

๑. เปนวนทพระภกษจานวน ๑,๒๕๐ รป มาประชมเฝาพระสมมาสมพทธเจาพรอมกนโดยไมไดนดหมาย

๒. พระภกษทงหมดลวนเปนพระอรหนต ๓. พระภกษเหลานนลวนเปนพระภกษซงพระพทธเจาบวชให ๔. เปนวนทดวงจนทรเสวยฤกษมาฆบชาบรณม การพระราชพธทรงบาเพญพระราชกศลเนองในวนมาฆบชา เรมขนในรชสมยพระบาท

สมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๔ ซงปรากฏรายละเอยดในพระราชพธ ๑๒ เดอน ของพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๕ ในสมยนนมพระราชพธทรงบาเพญพระราชกศลเวลาเชา ณ วดพระศรรตนศาสดาราม เวลาคาทรงจดธปเทยน เครองนมสการ พระสงฆทาวตรเยนและสวดมนตตอ แลวสวดคาถาโอวาทปาตโมกข มการจดเทยนตามราวรอบพระอโบสถ จานวน ๑,๒๕๐ เลม ซงปจจบนเปลยนเปนครอบบว ทาดวยกระเบองแกวขาวสลบส ตงรอบบนสนกาแพงระหวางชองเสาพระอโบสถ มประโคมสงข แตร ดรยางค แลวจงเทศนาโอวาทปาตโมกข ๑ กณฑ

๑๐๕

เปนภาษาบาลและภาษาไทย เครองไทยธรรมบชากณฑเทศน มจวร ๑ ผน เงน ๓ ตาลง และขนมตางๆ เมอเทศนจบพระสงฆสวดมนตรบสพพ

ตอมาในรชสมยพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว รชกาลท ๖ จนถงปจจบน การพระราชพธจะปฏบตดงน คอ กอนถงวนมาฆบชา เจาหนาทกองพระราชพธจะมหนาทนาเทยนรง คอเทยนจดบชาตลอดคน ขนานขผงหนก ๓๓ บาท สง ๔๕ เซนตเมตร ถวายพระบาทสมเดจพระเจาอยหว เพอทรงเจมและพระราชทานอทศไปจดบชาพระรตนตรย ณ พระอโบสถวดพระศรรตนศาสดาราม วดบวรนเวศวหาร วดเบญจมบพตร วดราชประดษฐ วดราชบพธ และวดนเวศนธรรมประวต (กรมศลปากร ๒๕๔๓ : ๒๔)

นายเกรยงไกร วศวามตร (สมภาษณ ๒๖ พฤษภาคม ๒๕๕๔) กลาววา การทรงบาเพญพระราชกศลนน พระบาทสมเดจพระเจาอยหวเสดจพระราชดาเนนไปยงพระอโบสถวดพระศรรตนศาสดาราม ทรงจดธปเทยนเครองนมสการบชาพระรตนตรย ประทบพระราชอาสน ทรงจดเทยนชนวนพระราชทานผอานวยการกองพระราชพธ เพอเชญไปถวายเจาอาวาสจดเทยนรง ทไดทรงพระราชอทศบชาพระรตนตรยตามพระอารามหลวง พระสงฆ ๓๐ รป เจรญพระพทธมนตแลว พระบาทสมเดจพระเจาอยหว ทรงโปรยมะล ๑,๒๕๐ ดอก เทากบจานวนพระอรหนตทธรรมาสนศลา สาหรบพระราชาคณะนงถวายพระธรรมเทศนา แลวทรงจดธปเทยน เครองทรงธรรม พระราชาคณะถวายศล และถวายพระธรรมเทศนา ๑ กณฑ พระบาทสมเดจพระเจาอยหว ทรงประเคนจตปจจยไทยธรรม พระสงฆถวายอนโมทนา ถวายอดเรก เปนการเสรจพระราชพธ

ภาพท ๒๖ พระราชพธทรงบาเพญพระราชกศลเนองในวนมาฆบชา

๑๐๖

พระราชพธทรงบาเพญพระราชกศลเนองในวนวสาขบชา วนวสาขบชาตรงกบวนขน ๑๕ คา เดอน ๖ เปนวนสาคญทางพระพทธศาสนา เนองจากเปนวนประสต ตรสร และปรนพพานขององคพระสมมาสมพทธเจา พทธศาสนกชนจงถอเปนวนสาคญทจะตองบาเพญกศล และเปนพระราชประเพณของพระมหากษตรยมาตงแตสมยกรงสโขทยเปนราชธาน ดงปรากฏในตานานของนางนพมาศ จนกระทงถงสมยกรงรตนโกสนทร พระบาท- สมเดจพระพทธเลศหลานภาลย รชกาลท ๒ ทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหใหมการบาเพญพระราชกศลวสาขบชา ณ พระอโบสถวดพระศรรตนศาสดาราม โปรดเกลาฯ ใหจดตกแตงโตะหมบชา โคมเทยน และเทยนตนประดบดอกไมสด ตงและแขวนรายรอบศาลาราย ระเบยงและกาแพงแกวพระอโบสถทงขางลางและขางบนเพอถวายเปนพทธบชา แลวมการเวยนเทยนสวดมนต สรรเสรญพระพทธคณเปนครงแรก พธสาหรบฝายหนาจดในวนขน ๑๕ คา เดอน ๖ และฝายในจดในวนแรม ๑ คา เดอน ๖ ซงถอเปนพระราชประเพณสบมา ตอมาเมอพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๔ ทรงสรางพระอโบสถพระพทธรตนสถานขนในพระบรมมหาราชวงชนใน ซงอยใกลกบทประทบ การวสาขบชาของฝายใน ซงเคยจดในพระอโบสถวดพระศรรตนศาสดารามจงเปลยนไปจดทพระอโบสถพทธรตนสถาน ในรชสมยพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว รชกาลท ๖ โปรดเกลาฯ ใหเปลยนปซงใชรตนโกสนทรศก เปนปพระพทธศกราช เนองจากทรงถอความสาคญของพระพทธศกราช ทเรมนบตงแตวนปรนพพานของพระสมมาสมพทธเจา แตใหเรมขนปใหมในวนท ๑ เมษายน และโปรดเกลาฯ ใหทาบตรอวยพรในวนวสาขบชาดวย เมอถงรชสมยพระบาทสมเดจพระปกเกลาเจาอยหว รชกาลท ๗ โปรดเกลาฯ ใหมการประกวดแตงหนงสอเกยวกบพระพทธศาสนาสาหรบสอนเดก พมพพระราชทานในวนวสาขบชา ซงยงคงถอปฏบตสบมาจนถงปจจบน สวนการทาบตรอวยพรเนองในวนวสาขบชานน สมเดจพระเทพรตนราชสดาฯ สยามบรมราชกมาร ไดทรงฟนฟขนใหม เพอดาเนนตามพระราชดารพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว (กรมศลปากร ๒๕๔๓ : ๓๔) นายเกรยงไกร วศวามตร (สมภาษณ ๒๖ พฤษภาคม ๒๕๕๔) กลาววา พระราชพธทรงบาเพญพระราชกศลวสาขบชาจดเปนงานตอเนอง ๒ วน วนแรกคอ วนขน ๑๔ คา เดอน ๖ เปนพธทรงตงพระภกษสามเณรเปรยญ และวนตอมาคอวนขน ๑๕ คา เดอน ๖ เปนวนทรงพระราชกศลวสาขบชา ซงมกาหนดพระราชพธ ณ วดพระศรรตนศาสดาราม สวนพธการนน ทรงปฏบตดงทมมาแตโบราณ โปรดเกลาฯ ใหพระบรมวงศานวงศจดเทยนตนดอกไมสดไปตงบชา บรรดาขาราชการหนวยงานตางๆ จดโคมประทปแขวนทกาแพงแกวและทศาลารายรอบพระอโบสถ เมอทรงจดธปเทยนพระพทธรปสาคญแลว พระบาทสมเดจพระเจาอยหวทรงจดเทยนและถอไวเพอใหพระบรม

๑๐๗

วงศานวงศและขาราชการทกหมเหลาเขาไปขอพระราชทานตอไฟ สาหรบบชาพระรตนตรยและเวยนเทยน พระบาทสมเดจพระเจาอยหวจะทรงนาสวดบชาพระรตนตรยและเวยนเทยนรอบพระอโบสถ จนครบ ๓ รอบ แลวเสดจขนพระอโบสถ ทรงโปรยดอกมะลและกลบดอกกหลาบทธรรมาสนศลา พระราชาคณะถวายศล และถวายพระธรรมเทศนา ๑ กณฑ ทรงประเคนจตปจจยไทยธรรม ทรงหลงทกษโณทก พระสงคถวายอนโมทนา ถวายอดเรก และเสดจพระราชดาเนนกลบ

ภาพท ๒๗ พระราชพธทรงบาเพญพระราชกศลเนองในวนวสาขบชา พระราชพธทรงบาเพญพระราชกศลเนองในวนอาสาฬหบชาและเทศกาลเขาพรรษา พระราชพธทาบญทางพระพทธศาสนา ในวนขน ๑๕ คา เดอน ๘ และวนแรม ๑ คา เดอน ๘ เปนพระราชพธทมมาแตโบราณ ในรชกาลปจจบนพระบาทสมเดจพระเจาอยหว เสดจพระราชดาเนนไปจดเทยนพรรษาและถวายพมเทยนบชาพระพทธมหามณรตนปฏมากร พระพทธรปสาคญ สมเดจพระสงฆราช สมเดจพระราชาคณะ พระฐานานกรมเปรยญ พระภกษนาคหลวง ณ พระอโบสถวดพระศรรตนศาสดาราม ทรงเปลยนเครองทรงฤดรอนเพอทรงเครองสาหรบฤดฝนถวายพระพทธมหามณรตนปฏมากร

๑๐๘

วนอาสาฬหบชาตรงกบวนขน ๑๕ คา เดอน ๘ ตอเนองกบเทศกาลเขาพรรษา เรมตงแตวนแรม ๑ คา เดอน ๘ วนอาสาฬหบชาเปนวนสาคญทางพระพทธศาสนา คอ เปนวนทสมเดจพระสมมาสมพทธเจาทรงแสดงปฐมเทศนาหลงจากทพระพทธองคทรงตรสร สวนวนเขาพรรษาเปนวนทพระสงฆหยดพกการเดนทางและอยปฏบตพระธรรมวนย ณ ทใดทหนงเปนเวลา ๓ เดอน เรยกวาเขาพรรษา พทธศาสนกชนจะทาบญตงแตวนอาสาฬหบชาตอเนองถงวนเขาพรรษา ในระยะเวลาเขาพรรษา พทธศาสนกชนนยมรกษาอโบสถศล และนาเครองสกการบชา เชน เทยนพรรษาหรอเครองใชจาเปนแกพระสงฆไปถวายทวดตามประเพณทปฏบตสบมาจนปจจบน (กรมศลปากร ๒๕๔๓ : ๔๑) พระราชพธทรงบาเพญพระราชกศลเนองในวนอาสาฬหบชาและเทศกาลเขาพรรษา ในรชกาลปจจบน กอนถงพระราชพธเขาพรรษา ๔๕ วน สานกพระราชวงจะดาเนนการหลอเทยนพรรษา โดยพระบาทสมเดจพระเจาอยหวจะทรงเทขผงหลอเทยนพรรษา จานวน ๓๓ เลม เปนเทยนพรรษาเลมใหญ ๓๑ เลม เลมเลก ๒ เลม กระจบยอดเทยนสลก ๕๐ เลม จนกระทงกอนวนพระราชพธประมาณ ๗ วน เจาพนกงานสานกพระราชวงจะนาเทยนททรงหลอนนไปตง ณ พระราชฐานทประทบ เพอใหพระบาทสมเดจพระเจาอยหวทรงพระสหรายและทรงเจมเทยนพรรษา กระจบยอดเทยนสลก เทยนชนวน และไมขดไฟทจะพระราชทานแกปชนยวตถในพระบรมมหาราชวง วดพระศรรตนศาสดาราม พระพทธสหงคทพระทนงพทไธสวรรย และพระอารามหลวงรวม ๓๓ แหง การพระราชพธกระทาในวนขน ๑๕ คา เดอน ๘ ทพระอโบสถวดพระศรรตนศาสดาราม พระบาทสมเดจพระเจาอยหว ทรงจดไฟจากโคม สาหรบถวายเจาอาวาสไปจดเทยนพรรษาททรงพระราชอทศไวแลว ทรงจดเทยนพรรษาบชาพระรตนตรย ทรงถวายพมเทยนบชาพระพทธมหามณรตนปฏมากร พระสมพทธพรรณ พระพทธรปฉลองพระองคพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช พระพทธรปฉลองพระองคพระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลย และทรงจดธปเทยนเครองนมสการ ทรงประเคนถาดบรรจพมเทยน ถวยใสดอกไม ธป ๑ กลอง เทยน ๕๐ เลม แดสมเดจพระสงฆราช สมเดจพระราชาคณะ พระราชาคณะ พระฐานานกรมเปรยญ พระภกษนาคหลวง จานวน ๓๐ รป ทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหพระราชวงศทรงประเคนพมเทยนแดพระสงฆ ๓๐ รป พมเทยนทเหลอในการพระราชพธทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหขาราชการชนผใหญ เชน องคมนตร รฐมนตร และขาราชการชนผใหญถวายจนหมดจานวนพระสงฆประมาณ ๓๐๐ รป เปนการเสรจพระราชพธ สวนเทยนพรรษาสาหรบบชาปชนยวตถในพระบรมมหาราชวง วดพระศรรตนศาสดาราม และพระพทธสหงค ณ พระทนงพทไธสวรรย ทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหพระราชวงศทรงจดเทยนพรรษาและถวายพมเทยน

๑๐๙

รงขนวนแรม ๑ คา เดอน ๘ เปนวนเขาพรรษา เวลาเชาพระบาทสมเดจพระเจาอยหวทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหนมนตพระสงฆ ๑๕๐ รป เขาไปรบพระราชทานอาหารบณฑบาตของหลวงในพระบรมมหาราชวง เวลาเยนพระบาทสมเดจพระเจาอยหวเสดจพระราชดาเนนไปทรงประกอบพระราชพธเปลยนเครองทรงฤดรอนเพอทรงเครองสาหรบฤดฝน ถวายพระพทธมหามณรตนปฏมากร ณ พระอโบสถวดพระศรรตนศาสดาราม และเสดจพระราชดาเนนไปทรงจดเทยนพรรษาและถวายพมเทยนแดพระพทธชนสห ณ วดบวรนเวศวหาร นายเกรยงไกร วศวามตร (สมภาษณ ๒๖ พฤษภาคม ๒๕๕๔) กลาววา ในการพระราชพธทรงบาเพญพระราชกศล เนองในวนอาสาฬหบชาและเทศกาลเขาพรรษา พระบาทสมเดจพระเจาอยหว จะทรงเสดจพระราชดาเนนทรงประกอบพระราชพธเปนประจาทกป ยกเวนบางปหากทรงมพระราชภารกจหรอทรงพระประชวรกจะทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหพระราชวงศเสดจไปประกอบพระราชพธแทนพระองค

ภาพท ๒๘ พระราชพธทรงบาเพญพระราชกศลเนองในวนอาสาฬหบชาและเทศกาลเขาพรรษา พระราชพธทรงบาเพญพระราชกศลวนถวายพระเพลงพระพทธเจา พระราชพธบชาองคสมเดจพระสมมาสมพทธเจา เดมเปนสวนหนงของพระราชพธทรงบาเพญพระราชกศลวสาขบชา ตรงในวนแรม ๘ คา เดอน ๖ หรอวนอฏฐมบชา เปนวนทพทธสาวก

๑๑๐

องคสาคญ พระอรหนตสาวกและพระภกษ ๕๐๐ รป พรอมกนถวายพระเพลงพระบรมศพสมเดจพระสมมาสมพทธเจา หลงจากพระองคเสดจปรนพพานแลว ๗ วน การบาเพญกศลของพทธศาสนกชนเนองในวนอฏฐมบชา สบเนองจากตานานทกลาววา เมอสมเดจพระสมมาสมพทธเจาเสดจปรนพพานในวนขน ๑๕ คา เดอน ๖ ทเมองกสนารา พระอานนท พระอรหนตสาวกผรบใชใกลชดพระพทธองค ไดจดการพระบรมศพโดยหอพระบรมศพดวยผาเนอด ๒ ชน มดดวยดายแลวหอทบดวยผาอก ๕๐๐ ชน บรรจในหบทองโปรยดวยเครองหอมตางๆ แลว ครอบดวยหบทองอกชนหนง ตงบาเพญกศลเปนเวลา ๗ วน แลววนแรม ๘ คา จงอญเชญพระบรมศพไปประดษฐานบนพระจตกาธานทาดวยไมจนเตรยมถวายพระเพลง แตไมสามารถจดไฟใหตดได พระสาวกทงหลายจงคดวาเทพยดาทรกษาพระบรมศพปรารถนาจะใหพระมหากสสปเดนทางมาถงกอน เมอพระมหากสสปเดนทางมาถงจตกาธานทประดษฐานพระบรมศพ ไดกลาวสรรเสรญพระพทธคณ แลวอาลยถวายสกการะ ณ ปลายพระบาทแลว พระเพลงจงลกโพลงพวยพงขน อฏฐมบชาเปนการบาเพญกศลบชาสมเดจพระสมมาสมพทธเจา หลงจากวนวสาขบชาแลว ๘ วน คอ ตรงกบวนแรม ๘ คา เดอน ๖ พทธศาสนกชนจะไปทาบญทวด ฟงพระธรรมเทศนาและเวยนเทยนบชาพระรตนตรยทวด และบางปบางวดมพธกรรมในวนอฏฐมบชาเปนการพเศษ เชน มการเวยนเทยนและจดดอกไมไฟบชาพระบรมศพพระสมมาสมพทธเจา จาลองขนาดเทาคนจรงประดษฐานในโลงจาลอง ใหพระบาทยนออกมานอกโลง มพระมหากสสปนงคกเขากราบอยปลายพระบาท (กรมศลปากร ๒๕๔๓ : ๓๕) นายเกรยงไกร วศวามตร (สมภาษณ ๒๖ พฤษภาคม ๒๕๕๔) สาหรบพระราชพธทรงบาเพญพระราชกศลวนถวายพระเพลงพระพทธเจา พระบาทสมเดจพระเจาอยหวทรงพระราชอทศและทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหพระราชวงศเสดจไปทรงจดเทยนรงบชาพระรตนตรย ณ พระอารามหลวง ๗ อาราม ไดแก วดพระศรรตนศาสดาราม วดราชบพธสถตมหาสมาราม วดเบญจมบพตรดสตวนาราม วดราชประดษฐสถตมหาสมาราม วดบวรนเวศวหาร วดนเวศธรรมประวต และวดบรมนวาส พระอารามละ ๓๐๐ เลม พระราชพธสถาปนาสมเดจพระสงฆราช การปกครองคณะสงฆไทยไดมแบบแผนมาตงแตสมยสโขทย มการจดคณะคามวาสเปนฝายขวา คณะอรญวาสเปนฝายซาย มพระสงฆราชเจาเปนเจาคณะทงสองฝาย ตอมาในสมยกรงศรอยธยา มตาแหนงสงฆปรณายก ๒ องค คอ

๑. พระสงฆราชซาย คอ พระพนรต ปกครองคณะใต

๑๑๑

๒. พระสงฆราชขวา คอ สมเดจพระอรยวงศาสงฆราชาธบด ปกครองคณะเหนอ โดยนบจากราชธานเปนเกณฑ เกยรตยศมพระสพรรณบฏจารกนามทงสององค แตพระพนรตนนไมไดเปนสมเดจ สวนสมเดจพระอรยวงศาสงฆราชาธบดทกองค จงเรยกวาสมเดจพระสงฆราช มศกดสงกวาสงฆราชฝายซาย และเปนดงนมาจนตลอดสมยกรงธนบร (สานกเลขาธการคณะ รฐมนตร ๒๕๓๔ : คาปรารภ) ในสมยกรงรตนโกสนทร พระมหากษตรยในพระบรมราชวงศจกรทกพระองค ทรงเปนอครศาสนปถมภก เลอมใสในพระพทธศาสนาเปนอยางยง จงทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหประกอบพธสถาปนาตามโบราณราชประเพณ ตงแตการสถาปนากรงเทพฯ เปนราชธาน ตงแตป พ.ศ. ๒๓๒๕ จนถงปจจบน มพระสงฆราช รวม ๑๙ พระองค

ทรงสรรค นลกาแหง (๒๕๕๒ : ๑๒๕) ตาแหนงสมเดจพระสงฆราชมคาเรยกเปน ๓ อยาง คอ สมเดจพระมหาสมณเจา, สมเดจพระสงฆราชเจา และสมเดจพระสงฆราช ๑. สมเดจพระมหาสมณเจา

สาหรบเรยกพระบรมวงศานวงศผทไดรบมหาสมณตมาภเษก สถาปนาเปนสมเดจพระ-สงฆราช ในสมยกรงรตนโกสนทร ม ๓ พระองค คอ

สมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระปรมานชตชโนรส สมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระยาปวเรศวรยาลงกรณ

สมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระยาวชรญาณวโรรส ทง ๓ พระองค ไดรบพระราชทานเศวตฉตรประกอบพระอสรยยศ เปนเศวตฉตรลายทอง ๕ ชน ๒. สมเดจพระสงฆราชเจา

สาหรบเรยกพระบรมวงศานวงศผไดรบสถาปนาเปนสมเดจพระสงฆราช แตไมไดรบมหาสมณตมาภเษก ม ๒ พระองค คอ

สมเดจพระสงฆราชเจา กรมหลวงชนวรศรวฒน ไดรบพระราชทานเศวตฉตรลายทอง ๕ ชน เปนเครองประกอบพระอสรยยศ เปนกรณพเศษ

สมเดจพระสงฆราชเจา กรมหลวงวชรญาณวงศ ไดรบพระราชทานเศวตฉตรตาดเหลอง ๕ ชน เปนเครองประกอบพระอสรยยศ

๑๑๒

๓. สมเดจพระสงฆราช สาหรบเรยกพระมหาเถระผไดรบการสถาปนาเปนสมเดจพระสงฆราช ทไมไดเปนพระบรมวงศานวงศ ไดรบพระราชทานเศวตฉตรเปนเครองประดบพระอสรยยศ เปนเศวตฉตร ๓ ชน

พระราชพธสถาปนาสมเดจพระสงฆราช กาหนดไดเปน ๒ ลกษณะ คอ พระราชพธมหาสมณตมาภเษก และพระราชพธสถาปนาสมเดจพระสงฆราช พระราชพธมหาสมณตมาภเษก เปนพระราชพธทจดเปนการใหญคลายพระราชพธราชาภเษกอยางยอ สาหรบพระสงฆเถร ทเปนพระบรมวงศผใหญ ทไดรบสถาปนาเปนสมเดจพระมหาสมณเจา หรอสมเดจพระสงฆราชเจา ประกอบดวยพระราชพธจารกพระสพรรณบฏ ซงกระทา ณ พระอโบสถ วดพระศรรตนศาสดาราม และพระราชพธสถาปนา กระทา ณ พระอโบสถของพระอารามทเสดจสถต กาหนดพธประมาณ ๕ ถง ๗ วน มพระสงฆเจรญพระพทธมนตและพราหมณทาพธไสยเวท ครน ณ วนพระฤกษสถาปนา สมเดจพระสมณเจาหรอสมเดจพระสงฆราชเจา ประทบเหนอตงมหาสมณอาสนอทมพร พระบาท สมเดจพระเจาอยหว พระราชทานนาจากพระเตาและพระมหาสงขทกษณาวรรต แลวเสดจประทบ ณ พระแทนเศวตฉตร ๕ ชน ในพระอโบสถ โปรดเกลาฯ ใหประกาศพระบรมราชโองการมหาสมณตมาภเษก เฉลมพระนามสถาปนาพระอสรยยศจบแลว พระบาทสมเดจพระเจาอยหวทรงถวายพระสพรรณบฏ เครองยศสมณศกด เครองสกการะดอกไมธปเทยน ตนไมเงนทอง มเวยนเทยนสมโภชพระสพรรณบฏ พระราชพธสถาปนาสมเดจพระสงฆราช แยกเปน ๒ ลกษณะ ลกษณะท ๑ ประกอบดวยพระราชพธจารกพระสพรรณบฏ และพระราชพธถวายพระนาม กาหนดพระราชพธหลงจากพระราชพธบรมราชาภเษก ซงจะมการเฉลมพระยศเจานาย ตงกรม เลอนกรม และตงขาราชการผมความชอบในแผนดน หรอเปนการตอทายพระราชพธประจาป หรอไมกสดแตพระราชอธยาศย เพราะบางครงตาแหนงสมเดจพระสงฆราชจะวางอยเปนเวลานาน มไดทรงสถาปนาพระเถระรปใดขนดารงตาแหนง นอกจากนพระราชพธสถาปนาสมณศกด มกจะทรงสถาปนาสมเดจพระราชาคณะและพระราชาคณะหลายรปดวยในคราวเดยวกน พธจารกพระสพรรณบฏ เมอโหรคานวณวนพระฤกษทจะจารกแลว อาลกษณทาพธจารกในสถานทศกดสทธ เชน หอพระมณเฑยรธรรม หรอ พระอโบสถ วดพระศรรตนศาสดาราม มพระสงฆเจรญพระพทธมนต และพราหมณทาพธไสยเวท มขาราชการชนผใหญรวมเปนสกขพยาน

๑๑๓

พธสถาปนา ตองคานวณวนพระฤกษ ประกอบพธ ณ พระอโบสถวดพระศรรตนศาสดา-รามบาง ณ พระทนงอมรนทรวนจฉยฯ บาง (ถาเปนการเนองในพระราชพธประจาป) ณ พระอารามทเสดจสถตบาง อาลกษณอานประกาศพระบรมราชโองการแลว พระบาทสมเดจพระเจาอยหว เสดจไปถวายพระสพรรณบฏ เครองยศสมณศกด บางครงโปรดเกลาฯ ใหเชญไปถวาย ณ พระอารามในภายหลง นอกจากนในสมยรชกาลท ๒ และรชกาลท ๓ ยงมประเพณแหเชญสมเดจพระสงฆราชจากพระอารามเดมไปสถต ณ วดมหาธาต อกดวย ลกษณะท ๒ เปนพระราชพธสถาปนาสมเดจพระสงฆราชโดยเฉพาะ พระราชบญญตคณะสงฆ พทธศกราช ๒๕๐๕ มาตรา ๗ บญญตไววาพระมหากษตรยทรงสถาปนาสมเดจพระสงฆราช และมาตรา ๘ บญญตวา สมเดจพระสงฆราชทรงดารงตาแหนงสกลมหาสงฆปรณายก ทรงบญชาการคณะสงฆ (ทรงสรรค นลกาแหง ๒๕๕๒ : ๑๓๐)

พระบาทสมเดจพระเจาอยหว รชกาลปจจบน จงทรงมพระดารวา ในการสถาปนาสมเดจพระสงฆราชนน สมเดจพระสงฆราชทรงดารงตาแหนงสงสด เปนสกลมหาสงฆปรณายก ประธานาธบดแหงสงฆ และเปนทเคารพสกการะของพระบาทสมเดจพระเจาอยหว พระบรมวงศานวงศ รฐบาล และพทธศาสนกชนชาวไทยและชาวตางประเทศ จงทรงอาศยพระราชอานาจ ทรงสถาปนาสมเดจพระเถระขนทรงดารงสมณศกดสมเดจพระสงฆราช และสมควรทจะถวายพระเกยรตยศ โดยการตงพระราชพธสถาปนาสมเดจพระสงฆราช ณ พระอโบสถ วดพระศรรตนศาสดาราม เปนพระราชพธตางหากโดยเฉพาะ และใหมลกษณะการพระราชพธแตกตางกวากอน ซงเดมมเพยงเจาพนกงานอาลกษณ อานกระแสพระบรมราชโองการสถาปนาสมเดจพระสงฆราช และถวายพระสพรรณบฏ พดยศ และเครองสมณศกด การพระราชพธสถาปนาสมเดจพระสงฆราชตอแตน มพระราชดารใหประกาศกระแสพระบรมราชโองการและถวายพระสพรรณบฏ พดยศ และเครองสมณศกด ทามกลางมหาสงฆสนนบาต ประกอบดวยสมเดจพระราชาคณะ พระกรรมการมหาเถรสมาคม เจาคณะภาค เจาคณะจงหวดทวราชอาณาจกร และทางราชอาณาจกรกครบทกสถาบน นบแตพระบรมวงศานวงศ ประธานฝายบรหาร ตลาการ และนตบญญต ตลอดจนขาราชการทงมวล เปนเอกลกษณอนกรมพรอมกน อนโมทนาสาธการ สมกบทจะเปนองคพระประมขปกครองคณะสงฆ เปนทเชดชพระพทธศาสนาสบไป พระราชพธสถาปนาสมเดจพระสงฆราช ตามกระแสพระราชดารขางตน เรมในการสถาปนาสมเดจพระสงฆราชองคท ๑๖ สมเดจพระอรยวงศาคตญาณ สมเดจพระสงฆราช สกลมหาสงฆปรณายก (จวน ศรสม) จนถงสมเดจพระสงฆราชองคปจจบน การพระราชพธประกอบดวย พระราชพธจารกพระสพรรณบฏ และพระราชพธสถาปนา (สานกเลขาธการคณะรฐมนตร ๒๕๓๔ : ฌ)

๑๑๔

พระราชพธจารกพระสพรรณบฏ กระทา ณ พระอโบสถ วดพระศรรตนศาสดาราม โหรคานวณพระฤกษทจารก ขณะเจาพนกงานอาลกษณจารกพระสพรรณบฏ พระสงฆเจรญชยมงคลคาถา ชาวพนกงานประโคมฆองชย สงข แตร ดรยางคเมอเสรจการ จากนนเชญพระสพรรณบฏขนทลเกลาฯ ถวาย ทรงเจม พระราชพธสถาปนา กระทา ณ พระอโบสถ วดพระศรรตนศาสดาราม เชนเดยวกน เมอทรงศลแลว โปรดเกลาฯ ใหเจาพนกงานอาลกษณอานประกาศกระแสพระบรมราชโองการสถาปนาสมเดจพระสงฆราช ณ ทามกลางสงฆมณฑล และฝายราชอาณาจกร สมเดจพระราชาคณะนาสวดสงฆานโมทนา พระกรรมการมหาเถระสมาคมรบอนโมทนาสาธการแลว พระบาทสมเดจพระเจาอยหว เสดจไปถวายนาพระมหาสงขทกษณาวฏแดสมเดจพระสงฆราช ถวายพระสพรรณบฏ พดยศ เครองสมณศกด และพระตราตาแหนงสมเดจพระสงฆราช พระสงฆสงฆมณฑลเจรญชยมงคลคาถา ชาวพนกงานประโคมฆองชย สงข แตร ดรยางค พระสงฆตามพระอารามทวราชอาณาจกรชมนมในพระอโบสถ เจรญชยมงคลคาถาและย าระฆงพรอมกน เสรจแลว สมเดจพระสงฆราชทรงรบเครองสกการะจากพระเถระผใหญฝายมหานกายและธรรมยต ผแทนพระบรมวงศานวงศ ประธานองคมนตร นายกรฐมนตร ประธานรฐสภา ประธานศาลฎกา และบรรพชตญวนและจน เปนตน เปนการเสรจพธ ตารางท ๓ รายพระนามสมเดจพระสงฆราช ในสมยกรงรตนโกสนทร

ลาดบ

รชกาล

รายพระนาม สถาปนา ป พ.ศ.

สถต ณ วด

๑ รชกาลท ๑ สมเดจพระสงฆราช (ศร) ๒๓๒๕ วดระฆงโฆสตาราม ๒ รชกาลท ๑ สมเดจพระสงฆราช (สก) ๒๓๓๖ วดมหาธาต ๓ รชกาลท ๒ สมเดจพระอรยวงษญาณ ปรยตวรา

สงฆราชาธบด ศรสมณตมปรนายก (ม) ๒๓๕๙ วดมหาธาต

๔ รชกาลท ๒ สมเดจพระอรยวงษญาณ ปรยตวราสงฆราชาธบด ศรสมณตมปรนายก (สก ญาณสงวร)

๒๓๖๓ วดมหาธาต

๕ รชกาลท ๒ สมเดจพระสงฆราช (ดอน) ๒๓๖๕ วดมหาธาต

๑๑๕

ตารางท ๓ (ตอ)

ลาดบ

รชกาล

รายพระนาม สถาปนา ป พ.ศ.

สถต ณ วด

๖ รชกาลท ๓ สมเดจพระอรยวงษญาณ ปรยตวราสงฆราชาธบด ศรสมณตมปรนายก (นาค)

๒๓๘๖ วดมหาธาต และยายไปประทบทวดราช

บรณะ ๗ รชกาลท ๔ สมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระปรมา

นชตชโนรส (พระองคเจาวาสกร) ๒๓๙๔ วดพระเชตพน

วมลมงคลาราม ๘ รชกาลท ๕ สมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระยาปว

เรศวรยาลงกรณ (พระองคเจาฤกษ) ๒๔๓๔ วดบวรนเวศวหาร

๙ รชกาลท ๕ สมเดจพระอรยวงศาคตญาณ สมเดจพระสงฆราช มหาสงฆปรนายก (ปสสเทโว สา ป.๙)

๒๔๓๖ วดราชประดษฐสถตมหาสมาราม

๑๐ รชกาลท ๖ สมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระยา วชรญาณวโรรส (พระองคเจามนษยนาคมานพ)

๒๔๕๓ วดบวรนเวศวหาร

๑๑ รชกาลท ๖ สมเดจพระสงฆราชเจา กรมหลวงชนวรศรวฒน (หมอมเจาภชงค ชมพนท)

๒๔๖๔ วดราชบพธสถตมหาสมาราม

๑๒ รชกาลท ๘ สมเดจพระอรยวงศาคตญาณ สมเดจพระสงฆราช สกลสงฆปรนายก (แพ พงษปาละ)

๒๔๘๑ วดสทศนเทพวราราม

๑๓ รชกาลท ๘ สมเดจพระสงฆราชเจา กรมหลวงวชร ญาณวงศ (หมอมราชวงศชน นพวงษ)

๒๔๘๘ วดบวรนเวศวหาร

๑๔ รชกาลท ๙ สมเดจพระอรยวงศาคตญาณ สมเดจพระสงฆราช สกลมหาสงฆปรนายก (ปลด เกตทต)

๒๕๐๓ วดเบญจมบพตร

๑๑๖

ตารางท ๓ (ตอ)

ลาดบ

รชกาล

รายพระนาม สถาปนา ป พ.ศ.

สถต ณ วด

๑๕ รชกาลท ๙ สมเดจพระอรยวงศาคตญาณ สมเดจพระสงฆราช สกลมหาสงฆปรนายก (อย ชางโสภา)

๒๕๐๖ วดสระเกศ

๑๖ รชกาลท ๙ สมเดจพระอรยวงศาคตญาณ สมเดจพระสงฆราช สกลมหาสงฆปรนายก (จวน ศรสม)

๒๕๐๘ วดมกฎกษตรยาราม

๑๗ รชกาลท ๙ สมเดจพระอรยวงศาคตญาณ สมเดจพระสงฆราช สกลมหาสงฆปรนายก (ปน สขเจรญ)

๒๕๑๕ วดพระเชตพนวมลมงคลาราม

๑๘ รชกาลท ๙ สมเดจพระอรยวงศาคตญาณ สมเดจพระสงฆราช สกลมหาสงฆปรนายก (วาสน นลประภา)

๒๕๑๗ วดราชบพธสถตมหาสมาราม

๑๙ รชกาลท ๙ สมเดจพระญาณสงวร สมเดจพระสงฆราช สกลมหาสงฆปรนายก (เจรญ คชวตร)

๒๕๓๒ วดบวรนเวศวหาร

๑๑๗

ภาพท ๒๙ ผงการตงแตงพระราชพธสถาปนาสมเดจพระสงฆราช

๑๕

๑๔

๒

๑

๓

๔ ๕

๘

๙

๖

๗

๑๐

๑๑

๑๒

๑๓

๑๑๘

๑. ฐานเบญจาบษบกประดษฐาน ๙. อาสนสงฆยกพนปผาขาวและบรอบดวย พระพทธมหามณรตนปฏมากร ผาขาวปดทองแผลวดฉลลายดอกลอย

๒. ธรรมาสนศลา ๑๐. พระแทนเศวตฉตรสมเดจพระสงฆราช ๓. เครองนมสการทองใหญ ๑๑. อาสนสงฆเกาอ ๔. พระแทนทรงกราบ ๑๒. อาสนสงฆยกพนปผาขาว ๕. ททรงกราบสาหรบผแทนพระองค ๑๓. เกาอสาหรบขาราชการชนผใหญ เฝาฯ ๖. พระราชอาสน ๑๔. ฆองชย ๗. เกาอทประทบสาหรบผแทนพระองค ๑๕. ศาลเทวดา ๘. โตะจารกพระสพรรณบฏ

พระราชพธทรงบาเพญพระราชกศลอปสมบทนาคหลวง

พระราชพธทรงบาเพญพระราชกศล อปสมบทพระราชวงศ ราชนกล ราชสกล ขาราชการสญญาบตร ซงไดรบพระราชทานพระบรมราชานญาตใหไดรบพระมหากรณาโปรดเกลาฯ ใหเปนนาคหลวง และสามเณรเปรยญธรรม ๙ ประโยค เปนพระราชพธมมาตงแตสมยพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช รชกาลท ๑ สบมาจนถงปจจบน

กอนเทศกาลเขาพรรษามประเพณนยมอปสมบทในพระพทธศาสนา เพอรบการอบรมบมนสย ศกษาและปฏบตพระธรรมวนย การอปสมบทครงน ถาเปนพระบรมวงศานวงศตงแตหมอมเจาขนไป ราชาศพทใชวา “ทรงผนวช” สวนราชสกล ขาราชการ และบคคลทวไป เรยกวา “อปสมบท” พระบรมวงศานวงศและขาราชการ เมอจะทรงผนวชหรออปสมบท ตองขอพระบรมราชานญาต และกราบถวายบงคมลา การนพระบาทสมเดจพระเจาอยหว มพระราชศรทธาโปรดเกลาฯ ใหทรงผนวชหรออปสมบท ณ วดพระศรรตนศาสดาราม ซงเปนพทธาวาสในพระบรม-มหาราชวง เรยกวา “นาคหลวง” (เพลนพศ การาญ ๒๕๕๐ : ๕)

ในรชสมยพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช บรรดาพระบรมวงศานวงศและมหาดเลกเมออายครบอปสมบท พระองคกทรงเปนพระธระในการจดใหอปสมบท ถายงไมไดอปสมบทแลวจะยงไมใหรบราชการ พระราชพธอปสมบทนาคหลวงครงแรกคอ ทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหพระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลย รชกาลท ๒ ครงยงทรงดารงพระอสรยยศเปน สมเดจพระเจาลกยาเธอ เจาฟากรมหลวงอศรสนทร ทรงผนวช ณ พระอโบสถวดพระศรรตนศาสดาราม ในพทธศกราช ๒๓๓๑

พระราชพงศาวดารกรงรตนโกสนทร รชกาลท ๑ ฉบบเจาพระยาทพากรวงศ กลาววา “ครนเมอถงเดอน ๘ ในปวอก สมฤทธศกนน สมเดจพระเจาลกเธอพระองคใหญ เจาฟากรมหลวง

๑๑๙

อศรสนทร พระชนมานได ๒๑ พรรษา ควรจะทรงผนวชอปสมบท และสมเดจพระเจาหลานเธอ เจาฟากรมหลวงนรนทรรณเรศ เจาฟากรมหลวงเทพหรรกษ ทงสองพระองคพระชนมายเกนอปสมบทแลว ยงหาไดทรงผนวชเปนพระภกษไม พระบาทสมเดจพระเจาอยหวจงทรงพระกรณาโปรดอนญาตใหออกทรงผนวช ณ พระอโบสถวดพระศรรตนศาสดาราม หลงจากนนกตงกระบวนแหกรมหลวงอศรสนทรขนไปประทบอยวดสมอราย (วดราชาธวาส)

ตงแตนนจงเปนพระราชประเพณทพระบรมวงศานวงศจะตองทรงผนวชทพระอโบสถวดพระศรรตนศาสดาราม โดยโปรดเกลาฯ ใหเปนนาคหลวง ทงนมหลกฐานเปนพระราชนยมในพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว ซงพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวทรงพระราชนพนธไวในหนงสอพระราชพธสบสองเดอนวา “การทรงผนวชเจานายในพระอโบสถวดพระศรรตนศาสดาราม ซงเปนพระองคแรกทเดยวนน คอ พระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลย เพราะฉะนนบรรดาเจานายภายหลงทเปนเจาฟา พระองคเจา หมอมเจา ทงในวงหลวง วงหนา ไมมพระองคใดทไดทรงผนวชทอน นอกจากวดพระศรรตนศาสดาราม เวนแตพการหรอเปนทนารงเกยจอยางหนงอยางใด เพราะฉะนนจงไดถอกนวา ถาเจานายพระองคใดไมไดทรงผนวชในวดพระศรรตนศาสดารามแลว ยอมเปนคนทเสยคนแลวหรอจะเสยคนตอไปเปนแน สวนนาคหลวงทเปนมหาดเลก ขาราชการนนเรมมขนในรชสมยของพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว โดยไดทรงพระกรงฯโปรดเกลาฯ ใหจมนสราภยสฤษฎการ (เจม แสง-ชโต) บตรพระยาสรศกดมนตร (แสง แสง-ชโต) เปนนาคหลวงอปสมบทตอทายหมอมเจา หลงจากนนจงถอเปนหลกเกณฑวา ขาราชการทมยศบรรดาศกด ซงเปนบตรขาราชการชนผใหญ หรอเปนราชสกล เมอจะอปสมบทตองกราบบงคมทลขอพระบรมราชานญาตกอน เมอความทราบฝาละอองธลพระบาทแลว จะทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหเปนนาคหลวงอปสมบทในวดพระศรรตนศาสดาราม (เพลนพศ การาญ ๒๕๕๐ : ๖) สาหรบสามเณรถาสอบไดเปรยญธรรม ๙ ประโยค เมอมอายครบอปสมบท โปรดเกลาฯ ใหเปนนาคหลวง อปสมบท ณ วดพระศรรตนศาสดาราม และใหจดรถยนตหลวงไปสงยงวดทจาพรรษา

กรมศลปากร (๒๕๔๓ : ๓๘) การทรงผนวชและอปสมบทนาคหลวงในรชกาลกอนๆ กาหนด ๓ วน คอ วนกราบถวายบงคมลา วนสมโภช วนทรงผนวชและอปสมบท มรายละเอยดดงน

วนกราบบงคมลา กระทรวงวงจะแจงกาหนดใหผททรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหเปนนาคหลวงทราบ เพอเขาเฝาฯ พรอมกนในวนทเสดจฯ ออกขนนาง ซงสมยกอนเสดจออกสปดาหละ ๑ ครง ณ พระทนงอมรนทรวนจฉยมไหสรยพมาน พระทนงจกรมหาปราสาท หรอพระทนงอนนตสมาคม พระบาทสมเดจพระเจาอยหวประทบพระราชอาสนหนาพระแทนนพปฎลมหาเศวตฉตร ผ

๑๒๐

เปนนาคหลวงนาพานดอกไมธปเทยนแพเขาไปกราบถวายบงคม ณ ทประทบเปนรายบคคล หลงจากนนพระบาทสมเดจพระเจาอยหว พระราชทานพระบรมราโชวาท จบแลวเสดจขน

วนสมโภช กาหนดกอนวนทรงผนวชและอปสมบท ๑ วน การสมโภชนไมไดสมโภชทกคน แลวแตจะทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ เมอพระบาทสมเดจพระเจาอยหวประทบพระราชอาสนหนาพระแทนนพปฎลมหาเศวตฉตร พระบาทสมเดจพระเจาอยหวประทบพระราชอาสนหนาพระแทนนพปฎลมหาเศวตฉตร พราหมณเบกแวนเวยนเทยน ครนเวยนเทยนเสรจแลว พราหมณดบเทยนและเจมนาคหลวง นาคหลวงเขาเฝาฯ รบพระราชทานนาสงขและทรงเจม แลวเสดจขน

วนทรงผนวชและอปสมบท พระบาทสมเดจพระเจาอยหว เสดจพระราชดาเนนมาประทบทรงเปนประธานในพระราชพธ พระราชทานผาไตรในการทรงผนวชและอปสมบท โดยสมเดจพระสงฆราชทรงเปนพระอปชฌายทงนาคหลวงมหานกายและธรรมยต และพระบาทสมเดจพระเจาอยหวถวายเครองสมณบรขารแกพระภกษนาคหลวง และโปรดฯ ใหพระภกษนาคหลวงไปรบของถวายจากพระราชวงศฝายในดวย หลงจากนนพระภกษนาคหลวงธรรมยตไปทาพธทฬหกรรม หมายความวาทาใหเปนธรรมยตบรสทธ ณ วดทจาพรรษา

ระเบยบของสานกพระราชวง กาหนดไววา การอปสมบทนาคหลวงในปจจบน ผทขอพระราชทานพระมหากรณาเปนนาคหลวงตองทาหนงสอถงเลขาธการพระราชวงหรอราชเลขาธการ พรอมดวยหลกฐาน คอ

๑. หนงสอจากตนสงกดใหลาอปสมบท ๒. หนงสอจากวดทใหจาพรรา ๓. ประวตของผทขอพระราชทานพระมหากรณา

นายเกรยงไกร วศวามตร (๑๒ กรกฎาคม ๒๕๕๔) กลาววา เมอพระบาทสมเดจพระ

เจาอยหว ทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหเปนนาคหลวงแลว สานกพระราชวงจะไดกราบบงคมทลขอพระราชทานกาหนดวนเขาเฝาฯ กราบถวายบงคมลา โดยงดการสมโภช ซงพระบาทสมเดจพระเจาอยหว ทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหเขาเฝาฯ กราบถวายบงคมลาในวนทเสดจออกทางเจมเทยนพรรษา ณ พระราชฐานทประทบ สาหรบวนอปสมบท สานกพระราชวงไมไดออกเปนหมายกาหนดการเชนในรชกาลกอนๆ แตจะออกเปนหมายรบสงกาหนดการพระราชพธทรงบาเพญพระราชกศลอปสมบทนาคหลวง ถาพระบาทสมเดจพระเจาอยหวมพระราชกรณยกจอนๆ ไมสามารถเสดจพระราชดาเนนมาทรงเปนประธานในการอปสมบทนาคหลวงได กจะเสดจฯ มาถวายเครองสมณบรขารแกพระภกษนาคหลวงภายหลงจากทอปสมบทเรยบรอยแลว

๑๒๑

ภาพท ๓๐ พระราชพธอปสมบทนาคหลวง พธสวดพระปรตร และการทานาพระพทธมนต การสวดพระปรตร การสวดพระพทธมนตทพระสงฆสวดในงานตางๆ แบงเปน ๒ อยาง คอ การสวดพระธรรมเพอรกษาพระศาสนา และการสวดพระปรตรซงเปนการสวดเพอคมครองปองกนภยอนตราย

สมเดจพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาดารงราชานภาพ (๒๕๑๑ : ๘) ปรตร มาจากคาวา “ปรตต” ในภาษาบาลแปลวา คมครอง การสวดพระปรตรจงหมายความวาสวดเพอคมครอง ปองกนภยนตราย ประเพณทพระสงฆสวดพระปรตรเกดขนในลงกาทวป ในตานานพระพทธศาสนากลาววา เมอพระพทธเจาเสดจดบขนปรนพพานแลวได ๓๐๐ ปเศษ พระเจาอโศกมหาราชทรงอปถมภบารงพระพทธศาสนา แลวแตงตงทตเพอเผยแผพระพทธศาสนาไปยงนานาประเทศ พระเจาเทวนมปยดสซงครองกรงลงกาเกดเลอมใส จงทลขอใหพระเจาอโศกมหาราชสงคณะสงฆมาเผยแผพระพทธศาสนายงลงกาทวป พระเจาอโศกจงทรงอาราธนาพระมหนทรเถระผเปนพระราชบตรพระองคหนง ซงออกผนวชอยใหเปนประธานนาคณะสงฆไปสงสอนพระธรรมวนย แตเนองจากชาวลงกาไมรภาษาบาลอยางแพรหลายเหมอนชาวอนเดย การสอนและการรกษาพระธรรมวนยในลงกาจงตองใช ๒ ภาษา คอสอนดวยภาษาสงหลอนเปนภาษาของชาวลงกา แตทองจาพระธรรมวนย

๑๒๒

ดวยภาษาบาลตามเดม ตอมาภายหลงพระสงฆในลงกาทวปชวยกนเขยนพระธรรมวนยเปนอกษร ทาใหความจาเปนในการทองจานอยลงกวาแตกอน แตถงอยางไรกตามการศกษาพระธรรมวนยตองเรยนภาษาบาลจนรแตกฉานกอน จงสามารถอานพระไตรปฎกใหรอบรพระธรรมวนยได การเรยนภาษาบาลจงถอวาเปนกจของผออกบวชจะตองเรยน และนบถอกนวาภาษาบาลเปนภาษาศกดสทธ เพราะทรงไวซงพระพทธศาสนา แมผทไมไดเรยนรภาษาบาล เมอไดยนพระสงฆสาธยาย กรวาเปนพระธรรมคาสอนของพระพทธเจา พากนอนโมทนาสาธและถอวาเปนสรมงคล แตทลงกานนมพวกทมฬทนบถอไสยศาสตรมาอยมาก พาศาสนาพราหมณมาสงสอนในลงกาทวปดวย ตามคตของศาสนาพราหมณนยมวาผทรงพระเวทอาจจะรายมนตใหเกดสรมงคลหรอปองกนภยนตรายแกมหาชนได แมชาวลงกาทนบถอพระพทธศาสนากยงตองการความเปนสรมงคลและกยงหวาดหวนตอภยนตรายตางๆ ตามธรรมดาของมนษย คงจะขอใหพระสงฆเถรานเถระลงกาชวยหาทางในพระพทธศาสนาสงเคราะหเพอเปนสรมงคลและปองกนภยอนตรายใหแกตนบาง พระสงฆจงคนในพระไตรปฎก เลอกเอาพระสตร และพระคาถาสรรเสรญคณพระศรรตนตรย อนมตานานอางวาเกดขนดวยเหตการณตางๆ มาสวดเปนมนต เชน พระอานนทเคยถอเอารตนสตรมาสวดเปนมนตระงบโรคระบาดอนเกดจากความอดอยากทเมองเวสาล เปนตน

นายเกรยงไกร วศวามตร (สมภาษณ ๒๗ พฤษภาคม ๒๕๕๔) กลาววา การสวดพระปรตรจะสวดบทอะไรหรอคาถาอะไรกขนอยกบเหตการณ เชน นมนตสวดใหเปนมงคลกสวดมงคลสตร ถานมนตไปสวดใหคนเจบไขฟงกสวดโพชฌงค เปนตน เมอมการสวดพระปรตรเกดขนแลว คนทงหลายกนยมกนแพรหลาย พระสงฆกคนหาพระสตรและพระคาถาในพระไตรปฎกมาสวดเปนพระปรตรมากขนเปนลาดบ เมอพระพทธศาสนามความเจรญรงเรองในลงกาทวป และแพรกระจายมายงประเทศไทย จงมการเดนทางไปศกษาพระธรรมวนยในลงกาทวป และอปสมบทเปนพระสงฆลทธลงกาวงศ หลงจากนนกนาหลกธรรมคาสอนมาเผยแพร จนมผนบถอและสมครเรยนตามลทธลงกาวงศกนมากขน จนถงพระเจาแผนดนทรงรบอปถมภ เหนไดวาพระธรรมวนยขอวตรปฏบตทพระสงฆไทยประพฤตตงแตกรงสโขทยเปนตนมา การสวดพระปรตรในประเทศไทยไดมการคดเลอกจากพระไตรปฎกและแตงขนมาใหมแลวเอามาสวดเพม เพอจะใหเกดความเปนสรมงคล พธสวดพระปรตรมอย ๒ อยาง คอ พธทางพทธศาสนา และพธทางพทธศาสนาเจอไสยศาสตร

๑. พธทางพทธศาสนา คอ การสวดมนตในงานมงคลอยางสามญ เชน การทาบญบาน การฉลองพระ พธโกนจก เปนตน

๑๒๓

๒. พธทางพทธศาสนาเจอไสยศาสตร คอ ถาเปนงานมงคลทพเศษกวาสามญ เชน พระราชพธถอนา พระราชพธแรกนา พระราชพธเฉลมพระชนมพรรษา เปนตน ซงจะสวดในพระอโบสถวดพระศรรตนศาสดาราม การทานาพระพทธมนต สมเดจพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาดารงราชานภาพ (๒๕๑๑ : ๓๕) การทานาพระพทธมนตเปนสวนหนงของการสวดพระปรตร เพราะฉะนนจงเปนประเพณบานเมองมาแตโบราณ ถามการสวดพระปรตรทใด กยอมตงบาตรหรอหมอใสนามเทยนจดตดไว และผกสายสญจนลามมาทพระสงฆทงหมดถอในเวลาสวดพระปรตร การสวดพระปรตรทานาพระพทธมนตถอเปนพระราชพธทสาคญอยางหนง เมอมพระราชพธตองนมนตพระสงฆตาแหงพระครพระปรตรไทย ๔ รป และพระครพระปรตรมอญ ๔ รป สาหรบสวดทานาพระพทธมนต สวนในงานพระราชพธซงมสรงมรธาภเษก ภกษาชาคณะไทยรปหนง มอญรปหนง กบพระครพระปรตร ๘ รป สาหรบสวดทานาพระพทธมนตสาหรบพระมหากษตรยทรงสรงมรธาภเษกทกงาน ในรชสมยพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๔ พระองคมความเลอมใสในพระพทธศาสนาเปนอยางมาก ทรงโปรดเกลาฯ ใหนมนตพระสงฆฝายรามญนกาย จานวน ๔ รป ทาพธสวดพระพทธมนตสตปรตรคาถาเสกทานาพระพทธมนต สาหรบสรงพระพกตรและสรง ตลอดจนทาการประพรมรอบพระมหามณเฑยรเปนประจาทกวน ในเวลา ๑๔.๐๐ น. และปฏบตสบตอมาจนกระทงถงรชสมยของพระบาทสมเดจพระปกเกลาเจาอยหว รชกาลท ๗ แตในปจจบนทาพธสวดพระพทธมนตพระปรตร และเสกทานาพระพทธมนตเฉพาะวนธรรมสวนะหรอวนพระเทานน สวนการถวายนาพระพทธมนตสาหรบทรงสรงคงถวายทกวนตามพระราชประเพณทไดเคยปฏบต พระราชพธถอนาพระพพฒนสตยา

กอนทประเทศไทยจะเปลยนแปลงการปกครองจากระบอบสมบรณาญาสทธราชย มาเปนการปกครองในระบอบประชาธปไตยในป พ.ศ. ๒๔๗๕ การรวมศนยกลางอานาจการเมองการปกครองจะอยทพระบรมมหาราชวง นอกจากพระมหากษตรยถอวาเปนผทรงอานาจสงสดแลว ขาราชการทถวายงานในราชการแผนดนกยอมมอานาจมากเชนกน เพอเปนการปองกนไมใหเกดการกบฏ หรอการแยงชงราชสมบต จงตองมสงทคอยเตอนสตใหระลกถงความจงรกภกดตอชาตและพระมหากษตรย และถอปฏบตกนมาแตสมยโบราณ นนกคอพระราชพธศรสจจปานกาลถอนาพพฒนสตยา ซงนอกจากจะประกอบพระราชพธภายในพระราชวงหลวงแลว ยงตองประกอบพระ

๑๒๔

ราชพธทพระอโบสถของพระอารามในพระราชวงหลวงดวย เนองจากเปนทประดษฐานพระพทธรปอนศกดสทธ ทบรรจพระบรมอฐของสมเดจพระบรพมหากษตรยาธราช ซงถอไดวาเปนการขมขวญไมใหเกดการกระดางกระเดองในราชอาณาจกร จงทาใหเกดพระราชพธทสาคญ คอ พระราชพธศรสจจปานกาลหรอพระราชพธถอนาพพฒนสจจา

กรมศลปากร (๒๕๑๔ : ๒๐๒-๒๔๕) พระราชพธศรสจจปานกาล หรอพระราชพธถอนาพพฒนสจจา เปนพธใหญซงมมาแตโบราณ และทากนถงปละ ๒ ครง คอ ในวนขน ๓ คา เดอน ๕ และวนแรม ๑๓ คา เดอน ๑๐ การถอนานมเคามลวา ใชกนในหมทหารเปนวธของขตตยะ ชาตขตตยะหาเลยงชวตดวยคมอาวธแตมใชผราย รกการตอสอยางซงหนา และประกาศใหรตว ครนเมอมชยชนะเหนอขตตยะทงปวง จงไดรบการสถาปนาเปนพระราชาหรอพระมหากษตรย เพอใหปกครองบานเมองสบไป

พระราชพธถอนาพระพพฒนสตยา หรอพระราชพธศรสจจปานกาล ถอปฏบตมาตงแตโบราณ คอ ซงถกยกเลกไปหลงจากมการเปลยนแปลงการปกครอง ตอมาพระบาทสมเดจพระเจาอยหวรชกาลปจจบน ทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหตงการพระราชพธนขนมาอกครง เมอวนท ๒๔ และ ๒๕ มนาคม พ.ศ. ๒๕๑๒ แตผทถอนาพระพพฒนสตยาในครงน เฉพาะผทเปนสมาชกราชอสรยาภรณอนมศกดรามาธบดเทานน และไมไดเรยกพระราชพธนวา พระราชพธถอนาพระพพฒนสตยา หรอพระราชพธศรสจจปานกาลเหมอนแตกอน แตเรยกวา “พระราชพธพระราชทานเครองราชอสรยาภรณอนมศกดรามาธบด” ซงเปนการผนวกพระราชพธพระราชทานเครองราชอสรยาภรณอนมศกดรามาธบด กบพระราชพธถอนาพระพพฒนสตยาเขาดวยกน

พระราชพธถอนาพระพพฒนสตยา เปนพระราชพธทรวมพธทางศาสนาพทธและศาสนาพราหมณ ในสมยโบราณกาหนดถอปละ ๒ ครง คอ กระทาในตอนทายพระราชพธสารท และทายพระราชพธสมพจฉรฉนท (พระราชพธเพอความเปนสรมงคลแกพระนครและพระมหากษตรย ซงกระทาในเดอน ๔ ตอในเดอน ๕) ตอมาไดเปลยนมากระทา วนขน ๓ คา เดอน ๕ และแรม ๑๓ คา เดอน ๑๐

นาพระพพฒนสตยาเปนนาชาระพระแสง ซงพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๕ พระราชทานพระบรมราชาธบายวา คงเรมดวยวธขตตย หรอกษตรย คอ ทหาร เมอชาตขตตยะถอคมอาวธเปนอาชพอยเชนน กจาเปนอยเองทจะตองเสาะแสวงหาศาสตราวธทดเลศกวาผอนมาใช และมความรกอาวธนนยงกวาทรพยสมบตทงหลาย เมอใชอาวธนนไปทาการสงครามไดชยชนะแกผใด กจะถอวาอาวธนนเปนของดมคณวเศษและเอานาลางอาวธนน ใหผทยนยอมอยใตอานาจดม คกบการใหสตยปฏญาณตน และถาผดมนานนเกดคดทรยศตอขตตยะนนกเชอวาอาวธ

๑๒๕

นนสามารถลงโทษแกผทรยศได และมเคาทมาอกทางหนง คอ ในประกาศคเชนทรศวสนานกลาววา นาทลางพระแสงขรรค ชอ ฑฆาว ใชดมเพอเปนสรมงคลเหมอนนามนต

ในสมยกรงศรอยธยา การถอนาพระพพฒนสตยา ทาเชนเดยวกบในสมยกรงรตนโกสนทร ขาราชการถอนาทวดพระศรสรรเพชญ แลวยายไปทวหารมงคลบพตร เมอถอนาแลวนาดอกไมธปเทยนเขาถวายบงคมพระบรมรปสมเดจพระรามาธบดท ๑ หรอพระบรมรปพระเจาอทอง แลวจงเขาเฝาถวายบงคม

เมอพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๔ เสดจขนเถลงราชสมบตนน เปนเวลายงทรงผนวชอย ไดเสดจพระราชดาเนนมาประทบอยใน พระอโบสถวดพระศรรตนศาสดาราม พระบรมวงศานวงศและขาราชการทาสตยานสตยถวายครงแรก กทาทวดพระศรรตนศาสดาราม ไมไดมาทาทพระทนงอมรนทรวนจฉยเหมอนอยางรชกาลกอนๆ หรออยางในรชการท ๕ โดยถอวาการประชมพรอมกน ตอหนาพระพทธมหามณรตนปฏมากร พระพทธรปพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช และพระพทธรปพระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลย ซงเปนพระพทธรปฉลองพระองคสมเดจพระบรมอยกาธราช และสมเดจพระบรมชนกนาถทง ๒ พระองคนนดเปนการสวสดมงคล และพรอมเพรยงกนดกวาทจะตองมการแยกยายกนเหมอนอยางในรชกาลอน จงเสดจพระราชดาเนนออกวดพระศรรตนศาสดาราม ในเวลาถอนาตลอดมา

ในรชกาลพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว มการพระราชพธภายในวดพระศรรตนศาสดาราม บนธรรมาสนศลาในพระอโบสถ ประดษฐานพระพทธรปชยวฒนรชกาลท ๑ และพระชยวฒนรชกาลท ๕ พระชยวฒนเนาวโลหะนอย พระปรยตธรรมสามพระคมภร เทวรปพระอศวร พระอมา พระนารายณ และพระพรหม พระแสงทอญเชญออกประดษฐานโดยพาดบนบนไดแกว คอพระแสงศรสามองค พระแสงหอกเพชรรตน เทวรปเชญพระแสงขรรค ธารพระกร เทวรป อกองคเชญหบพระสพรรณบฏ พระแสงองคอนๆ บรรจหบมก ตงอยหนาโตะหมพระพทธรป ขนหยก เทยนพระราชพธ และพระถวยโมราจานรองกรอบทองคาประดบเพชรเครองตน ทรมฐานพระพทธรปพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราชตงโตะเทาคทองเหลอง วางหมอนาเงน ๑๒ หมอ ขนสาครตงขางลาง ๒ ขน โยงสายสญจนถงกน

พระราชพธวนแรก เมอเสดจออกแลวอาลกษณอานคาประกาศ ซงเปนคาสรรเสรญพระพทธมหามณรตนปฏมากร สดดพระมหากรณาธคณพระมหากษตรยทง ๕ รชกาล ตอนทายเปนคาตกเตอนขาราชการ และอธษฐานขอพระเทพยดา เมอจบประกาศ พระสงฆเจรญพระพทธมนตมหาราชปรตรสบสองตานาน เมอเจรญพระพทธมนตจบ พราหมณอานดษฎคาฉนท เปนคาสรรเสรญพระพทธมหามณรตนปฏมากร สดดพระเกยรตและอธษฐานจบแลว ราชบณฑตทาอธษฐานนาพระพพฒนสตยาตอไปจนเสรจการพระราชพธวนแรก

๑๒๖

วนรงขนเมอเสดจออก พราหมณพระมหาราชครพธอานโองการแชงนา เมอเวลาจะอาน เชญพระขนหยกทมรปพระนารายณทรงธนตงอยกลางขน เชญพระแสงศรประนมมอ อานบทสรรเสรญพระนารายณ แลวชบพระแสงศร ๓ ครง ทง ๓ องค เมอจบแลวประนมมออานโองการ

ในรชสมยพระบาทสมเดจพระบาทสมเดจพระปกเกลาเจาอยหว รชกาลท ๗ พระราชพธถอนาพระพพฒนสตยา หรอพระราชพธศรสจจปานกาล กระทารวมในพระราชพธตะรษะสงกรานต และแตงตงองคมนตร กาหนดการพระราชพธออกเปน ๒ วน วนแรกเปนการสวดมนตถอนา ตงการพระราชพธทพระอโบสถวดพระศรรตนศาสดาราม ทรงสรงน าพระพทธมหามณรตนปฏมากร แลวทรงจดธปเทยนเครองนมสการ ทรงศลและสรงนาพระพทธรปสาคญในพระอโบสถ ตอจากนนพระสงฆ จานวน ๔๐ รป เจรญพระพทธมนตทวาทศปรตรในพระราชพธถอนาพระพพฒนสตยา หรอพระราชพธศรสจจปานกาล

วนรงขน ตงการพระราชพธทพระอโบสถวดพระศรรตนศาสดารามเชนเดยวกน เมอพระบาทสมเดจพระเจาอยหว เสดจพระราชดาเนนเขาพระอโบสถ ทรงจดธปเทยนเครองนมสการ ทรงศล พราหมณพธอานโองการแชงนา เมอจบแลวเชญพระแสงศรชบในนาพระพพฒนสตยา พราหมณพฤฒบาศเชญพระแสงตางๆ แทงนาพระพพฒนสตยา พระสงฆเจรญพระพทธมนตสจจคาถา เจาพนกงานประโคมประโคมสงขแตร ลนฆองชย เครองดรยดนตร จากนนเจาพนกงานเบกผ ททรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ตงเปนองคมนตรเขาถวายสตยปฏญาณ พระราชทานตราตงเปนองคมนตร พราหมณพธถวายนาพระพพฒนสตยา แลวพระบรมวงศานวงศ และขาราชการรบพระราชทานนาพระพพฒนสตยาตอไป แลวเจากรมพฤฒบาศรบพระแสงจากเจาพนกงานกรมแสง มผาขาวรองมอ เชญพระแสงออกจากฝกชบนาในหมอเงน และขนสาครทกหมอทกขน พระแสงทนามาชบนาคอ พระแสงขรรคชยศร พระแสงหอกเพชรรตน พระแสงดาบคาบคาย พระแสงดาบใจเพชร พระแสงดาบเวยด ซงทงหมดนเปนพระแสงในพระบาทสมเดจพระเจาอยหว รชกาลท ๑ พระแสงดาบญปน ในพระบาทสมเดจพระเจาอยหว รชกาลท ๒ พระแสงแฝดและพระแสงขรรคเนาว-โลหะ ในพระบาทสมเดจพระเจาอยหว รชกาลท ๓ พระแสงทรงเดมฝกประดบมก พระแสงตรเพชร ธารพระกรเทวรป ธารพระกรศกดสทธ พระแสงกนหยง พระแสงปนนพรตน ในพระบาทสมเดจพระเจาอยหว รชกาลท ๔ พระแสงทรงเดมในพระบาทสมเดจพระเจาอยหว รชกาลท ๕ ขณะทพระมหาราชครแทงนา พระสงฆเจรญพระพทธมนตสจจคาถา เจาพนกงานประโคมประโคมสงขแตร ดรยางค จนเสรจพธ เมอชบพระแสงแลวพระมหาราชครแบงนาทชบพระแสงลงในถวยโมราเครองตน เจอกบนาพระราชพธพราหมณ แลวเจากรมพฤฒบาศรบพระขนหยกไปเทเจอปนในหมอเงนและขนสาคร เมออาลกษณอานประกาศจบ ขาราชการขนไปอานคาสาบาน นาชาระพระแสงน แตเดมพระบาทสมเดจพระเจาอยหวไมไดเสวย แตตอมาพระบาทสมเดจพระเจาอยหว รชกาลท ๔ และ

๑๒๗

รชกาลท ๕ ทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหเชญขนเพอพระองคเสวยกอน เพราะถอวาน านนเปนสวสดมงคลอยางหนง และเพอจะแสดงความเทยงธรรมใหปรากฎอกอยางหนงดวย เมอพระบาทสมเดจพระเจาอยหวเสวยแลว จงไดพระราชทานนาชาระพระแสงในหมอเงนทงปวงแกพระบรมวงศานวงศ และขาราชการดมตอไป ขนซงพระบรมวงศานวงศทรงใชเสวยนน เปนขนลงยาเชงชาย สาหรบขาราชการใชขนทองขนถม สวนถวยสาหรบตกนาเปนถวยหกาไหลทองบางสมฤทธบาง จารกอกษรขอมวา “สจจเว อมตา วาจา” เปนตน นอกจากนภรรยาของขาราชการทมศกดนาตงแต ๕๐๐ ขนไปกตองมาถอนาดวย พระราชพธถอนาพระพพฒนสตยาในรชกาลปจจบน เมอพระราชพธถอนาพระพพฒนสตยา หรอพระราชพธศรสจจปานกาล ถกยกเลกไปหลงจากการเปลยนแปลงการปกครอง พระบาทสมเดจพระเจาอยหวรชกาลปจจบน ทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหตงการพระราชพธนขนมาอกครง เมอวนท ๒๔ และ ๒๕ มนาคม พ.ศ. ๒๕๑๒ โดยรวมเขากบพระราชพธพระราชทานเครองราชอสรยาภรณอนมศกดรามาธบด และถอนาเฉพาะผ ทเปนสมาชกราชอสรยาภรณอนมศกดรามาธบดเทานน ซงมจานวน ๒๐ ทาน คอ ไดรบพระราชทานในพระบาทสมเดจพระเจาอยหว รชกาลท ๖ จานวน ๑๐ ทาน และไดรบพระราชทานในพระบาทสมเดจพระเจาอยหว รชกาลปจจบน จานวน ๑๐ ทาน พระราชพธกาหนดเปน ๒ วน (กรมศลปากร ๒๕๔๓ : ๒๔๓)

วนแรก (วนจนทรท ๒๔ มนาคม ๒๕๑๒) เปนการเสกนาพระพพฒนสตยา ทาทพระอโบสถวดพระศรรตนศาสดาราม โดยทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหพระวรวงศเธอ กรมหมนพทยลาภพฤฒยากร ประธานองคมนตร เสดจไปปฏบตพระราชกรณยกจแทนพระองค เมอเสดจถงพระอโบสถวดพระศรรตนศาสาดราม ทรงจดธปเทยนเครองนมสการ พระราชาคณะประธานสงฆถวายศล แลวพระสงฆ ๙ รป เจรญพระพทธมนตทวาทศปรตร จบแลว ผแทนพระองคถวายใบปวารณาแทนจตปจจยไทยธรรม พระสงฆถวายอนโมทนา ถวายอดเรก แลวออกจากพระอโบสถ หลงจากนนพระครพราหมณคสวดอานฉนทสดด

การตงแตงเครองพระราชพธในวนนมดงน บนฐานชกชพระสมพทธพรรณตงเครองนมสการพระพทธมหามณรตนปฏมากร ทายทนงบนธรรมาสนศลาตงโตะหมประดษฐานพระพทธปฏมาชยวฒน รชกาลท ๑ ทางเหนอ และพระพทธปฏมาชยวฒนรชกาลปจจบนทางใต หนาโตะหม ประดษฐานคมภรพระธรรม หนาคมภรพระธรรมตงพานทอดพระแสง ไดแก พระแสงรชกาลท ๑ พระแสงดาบคาบคาย และพระแสงขรรคชยศร ตอนหนาสดประดษฐานพระแสงศร ๓ องค สองขางโตะหมตงบนไดแกวทอดพระแสงเรยงจากบนดานทศเหนอ ไดแก พระแสงรชกาลท ๒ พระแสง

๑๒๘

รชกาลท ๓ และพระแสงรชกาลท ๔ ทางดานทศใต ไดแก พระแสงรชกาลท ๕ พระแสงรชกาลท ๖ และพระแสงรชกาลท ๗ ตอจากธรรมาสนศลาตงเครองนมสการและพระแทนทรงกราบ และททรงกราบสาหรบผแทนพระองค หนาพระแทนทรงกราบตงขนสาคร เปนขนถมตะทอง มผาขาวคลมฝา มสายสญจนโยงจากมณฑลพธ หนาขนสาครตงโตะปผาขาวสาหรบวางถวยดมนาพระพพฒนสตยา ดานใตทอดพระราชอาสน ตาลงมาตงเกาอผแทนพระองค

วนทสอง หลงจากพระบาทสมเดจพระเจาอย เสดจพระราชดาเนนพรอมดวยสมเดจพระนางเจาฯ พระบรมราชนนาถ ในการพระราชทานเครองราชอสรยาภรณอนมศกดรามาธบด ททองพระโรงกลางพระทนงจกรมหาปราสาทเสรจเรยบรอยแลว เสดจพระราชดาเนนมายงวดพระศรรตนศาสดาราม เสดจพระราชดาเนนเขาพระอโบสถ พระบาทสมเดจพระเจาอยหวทรงจดธปเทยนทายทนงบชาพระพทธมหามณรตนปฏมากร พระสมพทธพรรณ พระพทธรปพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช และพระพทธรปพระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลย และสมเดจพระนางเจาฯ พระบรมราชนนาถ ทรงจดธปเทยนบชาพระรตนตรย ทรงกราบ แลวประทบพระราชอาสน สมเดจพระสงฆราชถวายศล เมอถวายศลจบแลว พระราชครวามเทพมนอานโองการแชงนา เจาพนกงานราชปโภคเชญพระแสงศรดวยพานมามอบพระราชคร พระราชครไหวพระประจาพระแสงศร แลวถอดฝกรบมาเชญประนมมออานโองการจบแลว จบพระแสงศร ๒ มอ มอขวาอยตนพระแสง แทงนาพระพพฒนสตยา ๓ ครง พราหมณเปาสงข พนกงานภษามาลาแกวงบณเฑาะว พนกงานประโคมฆองชย สงขแตร ดรยางคแลว เจาพนกงานราชปโภคเชญพานมารบพระแสง พระราชครหยบผาในพานเชดพระแสงสวมฝกแลววางบนพาน เจาพนกงานเชญไปประดษฐานไวทเดม ทาเชนนจนครบ ๓ องค พระราชครอานโองการตอไปจนจบ ตอจากนนเจาพนกงานเชญพระแสงราชศาสตรามามอบพระราชครแทงนาพระพพฒนสตยา โดยเรยงลาดบดงน พระแสงขรรคชยศร พระแสงดาบคาบคาย พระแสงราชศสตรารชกาลท ๑, ๒, ๓, ๔, ๕, ๖ และ ๗ เมอครบทกองคแลว พระสงฆเจรญพระพทธมนตสจจคาถา เมอเจรญพระพทธมนตจบ ผทไดรบพระราชทานเครองราชอสรยาภรณอนมศกดรามาธบด ทง ๒๐ ทาน ออกไปยนเรยงแถวหนากระดาน แลวผ บญชาการทหารสงสดนาถวายสตยปฏญาณสาบานตน สมาชกราชอสรยาภรณรามาธบดกลาวตาม

เมอกลาวคาถวายสตยปฏญาณสาบานตนจบแลว พระราชครวามเทพมนตกนาพระพพฒน สตยาดวยแกว แลวรนลงพระถวยอกองคหนงทวางบนพานทองทงค แลวเชญพานพระถวยนาพระพพฒนสตยาไปทลเกลาฯ ถวาย พระบาทสมเดจพระเจาอยหวทรงรบ แลวประทบยนเบอนพระพกตรไปยงพระพทธมหามณรตนปฏมากร แลวทรงเสวยนาพระพพฒนสตยา เมอประทบพระราชอาสนแลว สมาชกราชอสรยาภรณรามาธบดถวายคานบ แลวเดนไปยงขนสาคร พระราชครวามเทพมนตกนาพระพพฒนสตยาสงให ผดมรบ ไหวพระพทธมหามณรตนปฏมากร แลวดม

๑๒๙

นาพระพพฒนสตยาจนครบทก หลงจากนนพระบาทสมเดจพระจาอยหว เสดจฯ ไปทรงประเคนจตปจจยไทยธรรม ทรงหลงทกษโณทก พระสงฆถวายอนโมทนา ถวายอดเรก ลงจากอาสนสงฆกลบ พระบาทสมเดจพระเจาอยหว และสมเดจพระนางเจาฯ พระบรมราชนนาถ ทรงกราบหนาเครองนมสการ ทรงรบการถวายความเคารพของผมาเฝาทลละอองธลพระบาท แลวเสดจพระราชดาเนนกลบ

คาถวายสตยปฏญาณสาบานตนเนองในการพระราชพธถอนาพระพพฒนสตยา

“ขอเดชะฝาละอองธลพระบาทปกเกลาปกกระหมอม ขาพระพทธเจา (ออกชอผถวายสตยปฏญาณ) ขอพระราชทาน

กระทาสตยปฏญาณสาบานตว ตอประเทศชาตและประชาชนชาวไทย เฉพาะพระพทธ พระธรรม พระสงฆ เฉพาะพระพทธมหามณรตนปฏมากร ทามกลางมหาสนนบาตน วา

ขาพระพทธเจา ผเปนสมาชกแหงเครองราชอสรยาภรณอนมศกดรามาธบด จะจงรกภกดตอชาตบานเมอง จะซอสตยตอประชาชน และตอหนาท จะปฏบตการทกอยางโดยเตมกาลง สตปญญา ความสามารถ และโดยความเสยสละ เพอความเจรญ ความสงบสข และความมนคงไพบลยชองประเทศชาตไทย จนตราบเทาชวตรางกายจะหาไม

หากขาพระพทธเจาประพฤตปฏบต ฝนคาสตยปฏญาณนเมอใด ขอความวบตจงเกดแกขาพระพทธเจาเมอนน โดยฉบพลนทนท อยาใหมความ สขสวสดดวยประการใดๆ

หากขาพระพทธเจาดารงมนในสตยปฏญาณนยงยนไป ขอใหอานภาพพระรตนตรยและเทพยดาอารกษ มพระสยามเทวาธราชเปนตน จงบนดาลความสขสวสดแกขาพระพทธเจาทกเมอ ใหขาพระพทธเจามความเจรญในหนาทราชการ ไดเปนกาลงทะนบารงประเทศชาตสบไป สมตามปณธาณปรารถนาทกประการ

ดวยเกลาดวยกระหมอมขอเดชะ”

๑๓๐

ภาพท ๓๑ ธรรมาสนศลาประดษฐานพระพทธปฎมาชยวฒน คมภรพระธรรม และพระแสงราช ศสตราวธ ทมา : หมอมหลวง ปย มาลากล, พระราชพธถอนาพระพพฒนสตยา ๒๕๑๒ (กรงเทพมหานคร : โรงพมพทาพระจนทร, ๒๕๑๒), ไมปรากฏเลขหนา.

ภาพท ๓๒ พระราชครวามเทพมนเชญพระแสงแทงนาพระพพฒนสตยา ทมา : หมอมหลวง ปย มาลากล, พระราชพธถอนาพระพพฒนสตยา ๒๕๑๒ (กรงเทพมหานคร : โรงพมพทาพระจนทร, ๒๕๑๒), ไมปรากฏเลขหนา.

๑๓๑

พระราชพธพชมงคล พระราชพธน คอ พธทาขวญพชและพธไถนา พธทาขวญพชตรงกบพชมงคลเปนพธสงฆเคยทาทสนามหลวง สวนพธไถนาตรงกบจรดพระนงคลเปนพธพราหมณเคยทากนททงสมปอย แตเปนพธททาในวนเดยวกน จงเรยกกนวาพระราชพธพชมงคล และจรดพระนงคลหรออยางทชาวบานทวไปเรยกกนวาแรกนาขวญ กรมศลปากร (๒๕๒๕ : ๓๕๘-๓๖๗) ประวตความเปนมาของการพระราชพธน ในหนงสอนพมาศเมอครงกรงสโขทยมความวา “ในเดอนหกพระราชพธไพศาขย (เดอนหก) จรดพระนงคล พราหมณประชมกนผกพรตเชญเทวรปเขาโรงพธ ณ ทองทงละหานหลวงหนาพระตาหนกหางเขา กาหนดฤกษแรกนาวาใชวนอาทตย พระเจาแผนดนทรงเครองตนอยางเทศ ทรงมาพระทนงพยหยาตรา เปนกระบวนเพชรพวงพระอครชายาและพระราชวงศานวงศพระสนมกานล เลอกแตทตองพระราชหฤทย ขนรถประเทยบตามเสดจไปในกระบวนหลง ประทบทพระตาหนกหาง จงโปรดฯ ใหออกญาพลเทพธบดแตงตวอยางลกหลวงมกระบวนแห ประดบดวยกรรชงบงสรยพราหมณเปาสงขโปรยขาวตอกนาหนา ครงเมอถงมณฑลหนองสะพาน กนาพระโคอคภราช (โคผ) มาเทยมไถทอง พระครพธมอบยามไถและปฏกทองใหออกญาพลเทพเปนผไถทหนง พระศรมโหสถซงเปนบดานางนพมาศเองแตงตงเครองขาวอยางพราหมณ ถอไถเงนเทยมเองแตงตว เครองขาวอยางพราหมณ ถอไถเงนเทยมดวยพระโคเศวตร (โคสขาว) พระพรเดนไถเปนทสอง พระวฒนเศรษฐแตงกายอยางคหบด ถอไถหมดวยผารตกมพลแดง (ผาขนสตว) เทยมดวยโคกระวล (สน าตาล) ทงไมปฎก พระโหราลนฆองชยประโคม ดรยางค ดนตรออกเดนไถเวยนซายไปขวา ชพอพราหมณปรายขาวตอกดอกไม บนลอเสยงสงขไมบณเฑาะว (กลองเลกใชลกตมแกวงใหกระทบหนากลองทงสองหนา) นาหนาไถ ขนบรบรณธญญานายพนกงานนาหลวงแตงตวนงผาเพลาะคาดรดประคด (ผาคาดอกของบรรพชต) สวมหมวกสาน ถอกระเชาโปรยปรายหวานพชธญญาหาร ตามทางไถจรดพระนงคลถวนสามรอบ ในขณะนนมการมหรสพระเบงระบา โมงครมหกคะเมน ไตลวดลอดบวง ราแพนแทงวสยไกปาชาหงสรายรอบปรมณฑลแรกนาขวญ แลวจงปลอยพระโคทงสามอยางออกกนเลยงเสยงทายของ ๗ สง แลวโหรพราหมณกทานายตามตารบไตรเพท ในขณะนนพระอครชายากดารสสงพระสนม ใหเชญเครองพระสพรรณภาชนมธปายาสขนถวายพระเจาอยหวเสวยราชมล (เจาพนกงานมหนาทลงโทษคน) กยกมธปายาสเลยงลกขนทงปวง แตในกฎมณเฑยรบาลมกลาวไววา “เดอนไพศาลจรดพระนงคล เจาพระยาจนทกมารถวายบงคม ณ หอพระ ทรงพระกรณายนพระขรรค พระพลเทพถวายบงคบสงอาญาสทธ ทรงพระกรณาลดพระบรมเดชมไดกระดากอาย มไดตรสคดถอยความ มไดเบกลกขน มไดเสดจออก สวนเจาพระยาจนทกมารมเกยขางหนาพทธาวาส ขดแหขนชาง แตนนใหสมโภชสามวน ลกขนหวหมน

๑๓๒

พนนา นารอยนาหมน กรมการในกรมนาเฝา และขนหมนชาวศาลทงปวงเฝาตามกระบวน” ตามกฎมณเฑยรของกรงศรอยธยานยอมากจนอานแลวไมเกดความเขาใจวาทาพธกนอยางไร ไดความแตวาพระเจาแผนดนนนเมอมอบอานาจ ใหเจาพระยาไปแลวกถอศลเสยสามวน การแรกนานเทาทสบดกได ความวา เปนธรรมเนยมมาแตโบราณ เชน ในประเทศจนเมอสพนปมาแลว พระเจาแผนดนกลงทรงไถนาเองเปนคราวแรก สวนพระมเหสเลยงตวไหม เพอจะไดเปนตวอยางแกราษฎรใหหมนประกอบการกสกรรม อนเปนสงสาคญทจะไดอาศยเลยงชวต และถอวาเปนตนเหตของความตงมนและความเจรญไพบลยของประเทศชาต แตสวนทมการพธเจอปนกเพอแกความหวาดหวนตอภยอนตรายของธรรมชาต จงไดตองแสหาทางทจะแกไข โดยอาศยคาอธฏฐาน เอาความสตยเปนทตง ทาการซงไมมโทษ นบวาเปนการสวสดมงคลตามแนวทางของพระพทธศาสนาบาง และบางกบชาเซนสรวงสงเวยตามความเชอของลทธพราหมณ หรอไสยศาสตรบาง แตประโยชนทไดกบผแรกนา อยางเหนกนชดๆนน ทราบวาพระราชทานเบยเลยงใหแกแรกนา ๑๐ ตาลง และเมอเกดมภาษโรงรานตกแพขน กโปรดใหหกเงนภาษเปนคาเลยงเกาเหลาในการแรกนาอกชงหนง ตอมาถงสมยพระยาอภยรณฤทธ (แยม บณยรตพนธ) ซงไดแรกนาตอจากเจาพระยาภธราภยผเปนบดา ดวยเปนตระกลพราหมณมาแตกรงศรอยธยา นนไดรบพระราชทานคราวละ ๕ ชง และวาการทพระยาอภยรณฤทธ ไดแรกนาสบตอจากเจาพระยาภธราภยนนกเนองดวยในสมยเจาพระยาภธราภย เปนผแรกนานนเปนทชอบใจของราษฎรเพราะฝนฟาตกตองตามฤดกาลเสมอมา การแรกนาในสวนพธพชมงคลนน มขนในสมยพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๔ โดยทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหปลกพลบพลาขนททองสนามหลวงและสรางหอพระเปนทไวพระคนธารราษฎรและใหมนางเทพสคนจดให เจาจอมเถาแกทมทนรอนพาหนะพอจะแตงตว และมเครองใชสอยตดตามใหไปหากกระเชาขาวโปรยและใหเทพทงสนนไดฟงพระสวดมนตพรอมพระยาผจะแรกนาดวย อนงเพอความสวสดมงคลจงใหกรมราชบณฑต เชญพระเตาเทวบฐซงเปนพระเตาเกดขนใหมในรชกาลท ๔ ประพรมนามนตลงบนพนทนาหนาพระยาแรกนาอกชนหนง ในสมยกอนรชกาลท ๔ นนพระยาแรกนาไมไดฟงพระสวดมนต เปนแตกราบถวายบงคมลาแลวกไปเขาพธเหมอนตรยมพวาย กระเชาขาวโปรยกใชเจาพนกงานกรมนาหาบ ไมไดมนางเทพเหมอนในสมยรชกาลท ๔ พระราชพธพชมงคลและจรดพระนงคลน ตามเคาเรองกลาววาตองมการดฤกษกนเปนการพเศษจรงๆ ฤกษทกาหนดนนม ๔ อยาง คอ อยาใหตรงกบวนผเพลย, ใหไดศภดถ, ใหไดบรณฤกษ และใหไดวนสมภเคราะห

๑๓๓

พระราชพธพชมงคลเทาททากนในสมยรชกาลท ๔ และรชกาลท ๕ นน ในเวลาบายวนทจะสวดมนตมกระบวนแหพระพทธรปออกไปจากวดพระศรรตนศาสดาราม กระบวนแหนเกดขนดวยเรองแหเทวรปออกไปสโรงพระราชพธททงสมปอย ซงเปน ธรรมเนยมเดมมาแลว ครงจะไมมกระบวนแหพระพทธรปบางกดจะดอยนอยหนาไปกวาเทวรป จงไดมกระบวนแหพระพทธรปกนขน กระบวนแหนกาหนดไววามธงมงกร ๑๐๐ ธง ธงตะขาบ ๑๐๐ ธง กลองชนะ ๒๐ จาป จากลอง แตรงอน ๑๐ แตรฝรง ๘ สงข ๒ เครองสงสารบหนง คแห ๑๐๐ พณพาทย ๒ สารบ ราชยานกง ๑ เสลยงโถง ๑ มคนหามพรอม มราชบณฑตประคองและภษามาลาเชญพระกลด พระพทธรปทตงในพธแหออกไปจากพระราชวง คอ พระคนธารราษฎรนง กะไหลทององคใหญทอยในหอทวดพระศรรตนศาสดารามองคหนง พระคนธารราษฎรยนกะไหลทององคหนงพระคนธารราษฎรอยางพระชนม พรรษาเงน องคหนง และพระพทธรปอนๆ อกโดยแหเชญไปขนตงไวบนโตะทองใหญทพลบพลาทองสนามหลวง และมเครองบชาพระและเมลดพชตางๆ เชน ขางเหนยว ขาวเจา เมลดนาเตา ถวตางๆ ขาวโพด ขาวฟาง ลกเดอย และงา ซงกาหนดไวสงละ ๒ ทะนาน เผอกมนตางๆอกสงละ ๑๐ เงา รอบโรงพระราชพธปกราชวตรฉตรกระดาษวงสายสญจน เวลาคาวนนน เสดจออกทรงถวายผาสบงจวร กราบพระ พระสงฆทมาสวดมนต ๑๑ รป ลวนแตเปนพระราชาคณะ ตอจากนนกทรงจดเทยนเครองนมสการทรงตงสตยาธษฐาน ในการพระราชพธแลวทรงศล พระยาแรกนานงทายพระ มพาน ธปเทยน ดอกไม ขนไปจดบชาพระรบศลและฟงพระสวดมนต โดยมสายสญจนพาดทหวพระยาแรกนาดวย นางเทพ ๔ คน กนงฟงสวดในมานหลงพระแทนมณฑล เมอทรงศลแลว ทรงจดเทยนพานเครองนมสการทพระแทนมณฑล และทหอพระทพลบพลา ทรงสหรายประพรมนาหอม และเจมพระพทธรป และเทวรปทกองค ในขณะนนอาลกษณนงขาวหมขาว รบหางสายสญจนพาดบา อานคาประกาศสาหรบพระราชพธ ซงสวนมากเปนเรองการทานาทมมาในพระพทธศาสนา กลาวโดยสงเขปกคอ ในภารทวาชสตรดาเนนความวามพราหมณผหนงชอ กสภารทวาชะ กาลงทานาอย พระพทธเจาทรงเหนอปนสยวาจะไดมรรคผลเวลาบณฑบาต จงเสดจไปยงทพราหมณทานาอย แลวตรสปราศรย แตพราหมณนนกลบพดจาเปนทานองวาสมณะมแคความเกยจคราน ไมเอางานเอาการเทยวแตขอเขากนเขาใช ไมจกทานา พระองคจงตอบวาการทานาเรากเขาใช เราไดทานาเสรจแลว แตการทานาของเราไมเหมอนอยางของทาน เครองทเปนอปกรณในการนาของเรามครบทกสง คอ ศรทธา ความเชอเปนพชปลกขาว ตะบะธรรมซงเผากเลศใหไหมหมดไป และอนทรยสงวรณ ความระวงรกษาอนทรยกบทงโภชนะมตตญญ รประมาณในโภชนาหารเปนนาฝนปญญาเปนคแอกและไถ หรเปนงอนไถ ใจเปนเชอกสตเปนปฏกสาหรบเตอน ความสตยเปนทอสาหรบไขสงนา ความเพยรทกลาหาญสาหรบชกแอกไถ ความสารวมใจเปนของสาหรบปลด

๑๓๔

แอกไถ นาไปสทแหงความเกษมปราศจากกเลศ อนเปนเครองรอยรดสตวทงหลายเปนการไปถงสถานททไมอยากกลบ เปนสถานทไมเศราโศก มแตความชนชมเปนเบองตน การไถนาของเราอยางนมผลเปนอมตะ บคคลผมาประกอบการไถตามแนวทเปรยบเทยบใหฟงน ยอมพนจากทกขสนทกประการ ใจความในพระสตรมเทาน การทยกมาอธษฐานในคาประกาศพระราชพธนน การทยกมาอธษฐานในคาประกาศพระราชพธนน เฉพาะแตพระคาถาทรบวาเปนความจรง ตามทพระพทธเจาไดตรสไว จงขออานาจแหงความสตยนนใหขาวทหวานงอกงามทวไปหมด และใหฝนอดมตลอดฤดกาล คาอธฏฐานนเปนขอท ๒ เพราะในคาประกาศนนมขออธฏฐานอย ๔ ขอ ขอท ๑ ไดแกการสรรเสรญพระพทธคณเพราะพระองคทานไดตรสรธรรม อนเปนเครองระงบความทกข จงขอใหความทกขความชวรายอยางไดงอกงามแตพชเปนฝายกศลนน ขอใหงอกงามดวยด สวนคาอธฏฐานขอท ๓ เปนคาถาซงมมาในเตมยชาดกมขอความวาพระเจาพาราณส มพระราชโอรชพระองคหนงชอเตมยกมาร เมอยงทรงพระเยาวอยพระบดาอมประทบในพระเพลา ในเวลาเสดจออกวาราชการ จงไดเหนการลงโทษผกระทาความผดตางๆ เมอเชนนจงทาใหเตมยกมาร มพระหฤทยทอถอยไมอยากรบราชสมบตตอไป จงแกลงทาเปนงอยเปลยเสยสต จรกระทงทรงพระเจรญเปนผใหญขน พระบดาจงรบสงใหเอาไปฝงเสยในปา พระเตมยกมารจงกลาวคาถาแสดงผลของบคคลผไมประทษรายตอมตรสบคาถามเนอความในคาถาหนงวา ศาสดาผเปนใบและเปนงอยไดภาษตไววา ผใดไมประทษรายตอมตรแลว โคทเปนกาลงในการทานาของผนน จะมแตความเจรญปราศจากภยนตราย และพชพรรณของผนนกจะงอกงามมผลดสมความประสงค และอกคาถาหนงวา ผไมประทษรายตอมตรนน แมมศตรหมปจจามตรคดจะทารายกคงทาไมสาเรจ เพราะเปรยบเสมอนตนไมใหญมรากหยงลกมนคงแนนหนา แมจะถกพายใหญกไมอาจโคนทาลายลงได คาอธฏฐานขอท ๔ นนอางเอาพระราชหฤทยพระเจาแผนดนผเปยมไปดวยพระเมตตากรณาแกประชาราษฎร เพราะหวงจะใหอยเยนเปนสขกนทวหนาดวย อานาจความสตยทง ๔ ขอนน จงขอใหขาวงอกงามบรบรณทวพระราชอาณาเขต ครงเมออานคาประกาศจบแลว พระสงฆจงไดสวดมนตมหาราชปรตสบสองตานาน เมอสวดมนตจบแลวพระราชทานนาสงขใบมะตม ทรงเจมหนาเจมมอพระยาแรกนาและนางเทพทงส แตพระยาแรกนานนไดรบพระราชทานธามรงค มณฑปนพเกาใหไปสวมในเวลาแรกนาดวยสองวงแลวพระครพราหมณ พฤฒบาศมารดนาสงข ใหใบมะตมตอไป ขณะเมอพระราชทานนาสงขนน พระสงฆสวดชยนโต ประโคมพณพาทยเปนเสรจการในเวลาคา รงขนเลยงพระสงฆแลวแหพระพทธรปกลบ เปนการเสรจพระราชพธสวนทเรยกวาพชมงคล สวนพระราชพธจรดพระนงคลนนเรมแตเวลาบายวนเดยวกบวนสวดมนตพระราชพธพชมงคล คอ เรมทาพรอมกนดวยการมขบวนแหๆ พระเทวรปอศวร ๑ พระอมภาควด ๑ พระนารายณ ๑

๑๓๕

พระมหาวฆเนศวร ๑ พระพลเทพแบกไถ ๑ กระบวนแหกคลายกบแหพระพทธรป แตไมเตมอตราเหมอนกระบวนแหพระพทธรป กระบวนแหออกจากพระบรมมหาราชวงไปโดยทางบก เพอไปยงโรงพธททงสมปอยนาหลวง (ทงมหาเมฆ) เวลาคาพระมหาราชครพธทาการเหมอนพธพราหมณทงปวง รงขนเชา ตงกระบวนแหสาหรบแหพระยาแรกนา กาหนดใหมคนในกระบวนเปนจานวน ๕๐๐ คนซงไมมากเหมอนกบแหยนชงชา มธงตราตาแหนงของพระยาแรกนานากระบวนบโทน (ผตดตาม) นงตาโถงสวมเสอสแดงสะพายดาบฝกแดงฝกแดงฝกเขยวสองแถว กระบวนสวมเสอเสนากฎ กางเกงรวสองแถวๆละ ๑๕ ถดมาบโทนขนหมน สวมเสอเขมขาบอตตลดสะพายตาบฝกเงนแถวละ ๑๕ กลองชนะ ๑๐ จาป ๑ กรรชง (รปเปนชนของฉตร มคนถอคลายรม) หนา ๑ ค เสลยงพระยาแรกนา สปทนบงสรย มขาราชการขนหลวงในหมาดไทยค ๑ กลาโหมค ๑ กรมทาค ๑ กรมนาค ๑ กรมเมองค ๑ เปนคเคยง ๑๒ ค นงผาไหมสวมเสอเยยรบบ กรรชงหลงค ๑ บาวถอเครองยศและถออาวธตามหลงเสลยง คแหหลงถอดาบเชลยแถวละ ๑๕ ถอหอกคแถวละ ๑๕ ถอกระบองแถวละ ๑๕ พระยาแรกนาแตงตวเหมอนยนชงชา เมอถงโรงพระราชพธ เขาไปจดธปเทยนบชาเทวรป แลวตงสตยาธษฐานจบผาลายสามผน แตละผนยาวหกคบหาคบสคบตามลาดบ เมอจบไดผนใดกนงผนนนทบผานงผนเดมเปนการนงอยางบาวขนออกไปแรกนา ผากวางทานายวาน าจะนอย ผาแคบนาจะมาก ขณะนนจะมราชบณฑตคนหนง เชญพระเตาเทวบฐพรมนาพระพทธมนตไปขางหนา พราหมณเชญพระพลเทพคนหนง เปาสงข ๒ คน พระยาจบยามไถพระมหาราชครพธยนปฏกดามหมแดง ไถดะไปโดยรสามรอบแลวไถแปรโดยกวางสามรอบ นางเทพทง ๔ หาบกระเชาขาวปลก กระเชาทอง ๒ คน กระเชาเงน ๒ คน นาไปใหพระยาโปรยหวานขาวแลวไถกลบอกสามรอบ จงกลบเขามายงทพก ปลดพระโคออกกนเลยงของเสยงทาย ๗ อยาง คอ ขาวเปลอก ขาวโพด ถว งา เหลา นา และหญา ถาพระโคกนอยางใดกมกทานายวาของสงนนจะอดมสมบรณ เพยงเทานกนบวาเสรจการพระราชพธจรดพระนงคล และมการแหพระยาและแหเทวรปกลบไป เมอพระยากลบไปแลวพวกคนดกพากนเขาไปแยงขาว จนไมมเหลออยในทองนาเลย พวกทเกบขาวไปนน บางกนาไปผสมกบขาวของตน เพอนาไปทาขาวกลา ใหเปนการสวสดมงคลแกนาของตนบางกเกบไปไว ในถงเงน เพอความเจรญรงเรอง การแรกนานนบวาเปนทนยมของคนทงปวง พระราชพธจรดพระนงคลแรกนาขวญไดปฏบตเปนพระราชพธสบมาจนถงป พ.ศ. ๒๔๗๙ หลงเกดการเปลยนแปลงการปกครองเปนระบอบประชาธปไตย ในป พ.ศ. ๒๔๗๕ อยางไรกตามในป พ.ศ. ๒๔๘๓ รฐบาลยคนนไดกาหนดใหมพระราชพธพชมงคลอยางเดยว โดยประกอบพระราชพธทวดพระศรรตนศาสดาราม ตามราชประเพณทเคยปฏบตมา ตอมาในป พ.ศ.

๑๓๖

๒๕๐๓ เลขาธการพระราชวงรบพระบรมราชโองการเหนอเกลาฯ สงวาพระราชพธพชมงคลจรดพระนงคลแรกนาขวญ แตเดมมาจดเปนงาน ๒ วน แลวไดระงบไปคงไวแตพธพชมงคลจดเปนงานประจาปทกป สาหรบป พ.ศ. ๒๕๐๓ ทางรฐบาลเหนควรจดใหมการแรกนาขวญอยางเดม เพอรกษาบรพประเพณ อนเปนมงขวญของการเกษตรไวสบไป สานกพระราชวงและกระทรวงเกษตรฯ จงไดกาหนดงานพระราชพธพชมงคลจรดพระนงคลแรกนาขวญ ตามพระราชประเพณเดมขนเมอ พ.ศ. ๒๕๐๓ จนถงปจจบนน และพระบาทสมเดจพระเจาอยหวไดเสดจพระราชดาเนนมาทรงเปนประธานการพระราชพธทกป ทรงมพระราชกระแสใหปรบปรงพระราชพธเพอความเหมาะสมตามยคสมยดวย พระราชพธจรดพระนงคลแรกนาขวญแตเดมมาทาททงนาพญาไท เมอไดมการฟนฟพระราชพธจรดพระนงคลแรกนาขวญขนใหม จงจดใหมขนททองสนามหลวง ซงเคยเปนทประกอบพธในสมยรชกาลท ๑ ถงรชกาลท ๓

กรมศลปากร (๒๕๔๓ : ๓๐) ปจจบนพระราชพธจรดพระนงคลแรกนาขวญจดขนเปน ๒ วน ตดตอกน พระราชพธพชมงคลจดขนในวนแรกเปนพระราชพธทางพระพทธศาสนา ประกอบพธทพระอโบสถ วดพระศรรตนศาสดาราม และวนรงขนเปนพระราชพธจรดพระนงคลแรกนาขวญ ซงเปนพธพราหมณ ประกอบพธ ณ ทองสนามหลวง การประกอบพระราชพธพชมงคล เมอพระบาทสมเดจพระเจาอยหว และสมเดจพระนางเจาฯ พระบรมราชนนาถ เสดจพระราชดาเนนมายงวดพระศรรตนศาสดารามแลว ทรงจดธปเทยนถวายนมสการพระพทธรปสาคญ พระราชาคณะถวายศล จบแลวพระบาทสมเดจพระเจาอยหวทรงพระสหราย ถวายดอกไมบชาพระคนธารราษฎร ทรงอธษฐานเพอความอดมสมบรณ แหงพชผลของราชอาณาจกรไทย แลวหวหนาพราหมณอานประกาศพระราชพธ ซงในประกาศนน กลาวถงความสาคญทเรมพธจรดพระนงคลแรกนาขวญ อางถงสมยพระพทธกาลคราวเกดฝนแลง ดวยพระพทธานภาพแหงองคสมมาสมพทธเจาทรงดลบนดาลใหฝนตก สามารถทานาทาไร ปลกพชผลไดตามปกต และกลาวถงตานานการสรางพระคนธารราษฎร อนเกยวดวยพทธานภาพททรงบลดาลใหมฝนตกในเมองคนธารราษฎร แลวกลาวสดดพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช รชกาลท ๑ ททรงสรางพระคนธารราษฎร ขนไวเพอประกอบพระราชพธจรดพระนงคลแรกนาขวญ ตามตานานทมมาแตโบราณกาล ซงเปนพระราชประเพณสบตอมา สดทายประกาศถวายพระพรชยมงคลและขออานาจคณพระศรรตนตรย สงศกดสทธทเคารพบชา เทพยดาทงปวง ประสทธประสาทใหพชพรรณธญญาหารในราชอาณาจกรอดมสมบรณ งอกงามเจรญด ขอใหฝนตกตองตามฤดกาล จบประกาศแลว พระสงฆ ๑๑ รป เจรญพระพทธมนต เปนคาถาพเศษสาหรบพชมงคลโดยเฉพาะ เพอเสกพชพนธตางๆ และ ถว เผอก มน ฝาย เปนตน เมอจบแลวพระบาทสมเดจพระเจาอยหวทรงหลงน าสงข ทรงเจม และพระราชทานธามรงคกบพระแสงปฏกแกพระยาแรกนา พระราชทานใบ

๑๓๗

มะตมทดทซอกหขวา แลวทรงหลงน าสงข ทรงเจม และพระราชทานใบมะตมทดทซอกหขวาแกเทพคหาบทอง และคหาบเงนทง ๔ คน พระสงฆเจรญพระชยมงคลคาถา จนเสรจการพระราชทานนาสงข แลวพระบาทสมเดจพระเจาอยหวทรงประเคนจตปจจยไทยธรรม พระสงฆถวายอนโมทนา ถวายอดเรก ออกจากพระอโบสถ เสดจพระราชดาเนนกลบ จากนนคณะพราหมณนาพชพนธตางๆ พรอมดวยเครองพธตามลทธพราหมณไปประกอบพธ ณ โรงพธพราหมณทองสนามหลวง คณะพราหมณประกอบพธกรรม สวดบชาพระเวทตลอดคน พระราชพธจรดพระนงคลแรกนาขวญ เปนพธพราหมณ ประกอบพธในวนรงขน ณ ทองสนามหลวง ในตอนเชาพระยาแรกนาพรอมดวยเทพแตงกายดวยชดเขาพธ พระยาแรกนาสวมสนบเพลาปลายขอบปกดนทอง ถงเทาขาว รองเทาหมสนสดาไมผกเชอกมกรอบทาดวยโลหะสทองตดคลายโบ นงผาเยยรบบชายพกพบจบ ไมจบโจง ใชเชอกสายแถบรดเอว สวมเสอเยยรบบพนเขยวลายทองแขนยาวแบบราชการ กระดม ๕ เมด สวมสายสะพายและประดบเครองราชอสรยาภรณ คาดเขมขดทาดวยโลหะสทองรดเอวนอกเสอ สวมเสอครยผาโปรงปกดนทอง แลวกลดดวงตราปกอกษรยอ จจจ. เครองราชอสรยาภรณจลจอมเกลา สวนเทพนงจบหนานางผาเยยรบบหรอผาไหมไทยทอยกดอกลายสทองพนสตามความเหมาะสม สมเสอไหมไทยรดรปแขนยาว คาดเขมขดทาดวยโลหะเปนเกลยวเกยวขดสทอง หมผาสไบปกทองแลง ประดบอาภรณและเครองราชอสรยาภรณทไดรบพระราชทาน สวมถงเทาสเนอ รองเทาหนงหมสนสทองปลายงอน เสรจแลวพระยาแรกนาขนรถยนต หลวงออกจากกระทรวงเกษตรและสหกรณไปยงพระอโบสถวดพระศรรตนศาสดาราม เทพและขาราชการ (แตงเครองแบบเตมยศประดบราชอสรยาภรณ) เชญเครองยศตามเปนกระบวน เพอเขาสพระอโบสถ แลวพระยาแรกนาและเทพจดธปเทยนถวายนมสการพระพทธมหามณรตนปฏมา-กร แลวไปทปราสาทพระเทพบดร ถวายสกการะพระบรมรปสมเดจพระบรพมหากษตรยาธราช แลวขนรถยนตหลวงเปนกระบวนออกจากวดพระศรรตนศาสดารามไปยงมณฑลพธทองสนามหลวง เมอพระยาแรกนาเขาสโรงพธพราหมณ หวหนาพราหมณเชญพระยาแรกนาไปทแทนเบญจามณฑลทองพธ จดธปเทยนบชาเทวรปพระผเปนเจาทเชญมาประดษฐานในการประกอบพธจรดพระนงคลแรกนาขวญ คอ พระอศวร พระนารายณ พระอมา พระพรหม พระพฆเณศวร พระพลเทพ พระโคอศภราช พระยาแรกนาจดธปเทยนสกการบชาแลวไปนงพก หวหนาพราหมณเขาไปหลงน าสงขทมอและใหใบมะตมแกพระยาแรกนาและเทพทง ๔ ตอจากนนหวหนาพราหมณเชญโตะเงนใสผานงสาหรบเสยงทายมผาคลมใหพระยาแรกนาสอดมอเลอกหยบดงออกมา เมอเลอกแลวเขาไปในหองเพอนงทบผาทนงอยเดม ผานงเสยงทายม ๓ ผน ขนาดกวาง ๔ คบ ๕ คบ และ ๖ คบ มคาพยากรณ ดงน

๑๓๘

ผา ๔ คบ พยากรณวาน าจะมาก นาในทดอนจะไดผลบรบรณด นาในทลมอาจจะเสยหายบางไดผลไมเตมท ผา ๕ คบ พยากรณวาน าในปนจะมปรมาณพอด ขาวกลาในนาจะไดผลสมบรณและผลาหาร มงสาหาร จะอดมสมบรณด ผา ๖ คบ พยากรณวาน านอย นาในทลมจะไดผลบรบรณด แตนาในทดอนอาจจะเสยหายบาง ไดผลไมเตมท ครนพระยาแรกนานงผาเสยงทายทบอกชนหนงแลว ออกมานงรอ ณ ทเดม ในตอนสาย ตามเวลาพระฤกษ พระบาทสมเดจพระเจาอยหว และสมเดจพระนางเจาฯ พระบรมราชนนาถ เสดจพระราชดาเนนโดยรถยนตพระทนง จากพระตาหนกจตรลดารโหฐาน พระราชวงดสต ไปยงพลบพลาทองสนามหลวง พระยาแรกนาจะไดยาตราพรอมเทพ ออกจากโรงพธพราหมณ มราชบณฑตและพราหมณนาผานพลบพลาหนาพระทนง พระยาแรกนาเขาเฝาทลละอองธลพระบาทถวายบงคมแลวไปยงลานแรกนา เจาพนกงานจงพระโคเทยมแอก พระยาแรกนาเจมพระโคและคนไถ แลวจงไถดะไปโดยร ๓ รอบ โดยขวาง ๓ รอบ แลวนาเมลดพนธพชในกระบงทเทพทง ๔ หาบตาม หวานลงในลานแรกนา ไถกลบอก ๓ รอบ เสรจการหวานไถ เจาพนกงานปลดพระโคออกจากแอก เพอใหพระโคกนอาหารเสยงทาย ๗ สง คอ ขาวเปลอก ขาวโพด ถว งา เหลา นา และหญา พระโคกนอะไร พราหมณถอถาดกระทงอาหารจะไดแจงแกโหรหลวง อาหารเสยงทายมคาพยากรณดงน ถาพระโคกนขาวเปลอกหรอขาวโพด พยากรณวาธญญาหาร ผลาหาร บรบรณด ถาพระโคกนถวหรองา พยากรณวาผลาหาร ภกษาหารจะอดมสมบรณด ถาพระโคกนนา หรอหญา พยากรณวา นาทาจะบรบรณพอควร พรอมดวยธญญาหาร ผลาหาร ภกษาหาร มงสาหาร อดมสมบรณด ถาพระโคกนเหลา พยากรณวา โทรคมนาคมสะดวกยงขน การคาขายกบตางประเทศดขน ทาใหเศรษฐกจเจรญรงเรอง โหรหลวงถวายคาพยากรณการเสยงผาของพระยาแรกนา และการเสยงทายพระโคกนอาหารกจะทราบวาปนนๆ ฝนฟาจะตกตามฤดกาล และนาจะมากหรอนอย ตลอดจนพชพนธธญญาหารจะอดมสมบรณหรอไม นายเกรยงไกร วศวามตร (สมภาษณ ๑๒ พฤษภาคม ๒๕๕๔) กลาววา ในการพระราชพธน พระบาทสมเดจพระเจาอยหวทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ พระราชทานรางวลแกเกษตรกรชาวนาผ ชนะการประกวดผลผลตขาวทง ๔ ภาค และพระราชทานโลเกยรตคณแกเจาหนาทผปฏบตงานสหกรณดเดนดวย หลงจากนนพระบาทสมเดจพระเจาอยหวทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหพระยา

๑๓๙

แรกนานาเมลดพนธขาวไปหวานในแปลงนา ในพระราชวงดสตเพอเกบเมลดพนธขาวจากตนขาว ซงจะงอกงามขนไวในพระราชพธตอไป จากนนพระบาทสมเดจพระเจาอยหว และสมเดจพระนางเจาฯ พระบรมราชนนาถ เสดจพระราชดาเนนกลบ การกาหนดวนพชมงคล

เจาหนาทฝายโหรพราหมณ (สมภาษณ ๓ พฤษภาคม ๒๕๕๔) กลาววา ในแตละปวนพชมงคลจะไมตรงกน เนองจากไมไดมกาหนดวนทชดเจนแนนอน จากการสมภาษณเจาหนาทฝายโหรพราหมณ กองพระราชพธ สานกพระราชวง ทาใหทราบวาการกาหนดวนพชมงคล เพอประกอบพระราชพธจรดพระนงคลแรกนาขวญนน พระราชครวามเทพมนจะเปนผทดฤกษยามและหาวนทเปนมงคลในเดอน ๖ จานวน ๓ วน แลวขอประทานเสนอทานเลขาธการพระราชวงเพอโปรดพจารณา แลวกราบบงคมทลพระบาทสมเดจพระเจาอยหว เพอทรงมพระราชวนจฉยเลอกวนอนเปนมงคล

ภาพท ๓๓ พระราชพธพชมงคล พระราชพธสงกรานต วนสงกรานตเปนขนปใหมของไทยในสมยโบราณโดยนบวน เดอน ป ทางจนทรคต ซงเรมตงแตวนท ๑๓ เมษายน เปนตนไป ประเพณทรงบาเพญพระราชกศลเนองในวนสงกรานตมมาแตโบราณตามประเพณของชาวพทธ

๑๔๐

กรมศลปากร (๒๕๔๓ : ๒๗) พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว โปรดเกลาฯ ใหเปลยนวธนบวน เดอน ป เปนทางสรยคต คอใชวนท ๑ เมษายน เปนวนเรมตนปใหม สวนประเพณการบาเพญกศลสงกรานตยงคงเดม ตอมารชสมยพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว โปรดเกลาฯ ใหรวมพระราชพธ สมพจฉรฉนท เถลงศกสงกรานต พระราชพธศรสจจปานกาลถอนาพระพพฒนสตยาเขาดวยกน เรยกพระราชพธตรษะสงกรานต โดยเรมงานตงแตวนท ๒๘ มนาคม ถงวนท ๓ เมษายน และงดงานพระราชพธตรษะสงกรานตในวนท ๑๓ เมษายน ทเคยมมาแตเดม พระราชพธสงกรานตในสมยกรงรตนโกสนทรตงแตตน จนถงรชสมยพระบาทสมเดจพระปกเกลาเจาอยหว มหลกการพระราชพธคลายสมยสโขทยตามเรองของนางนพมาศ เวนแตบางปทมพระราชโอรส พระราชธดาเจรญพระชนมายทจะโสกนต กโปรดเกลาฯ ใหประกอบพระราชพธโสกนตในวนแรกทมการสวดมนตในงานพระราชพธตรษะสงกรานตดวย ครนถงรชสมยพระบาทสมเดจพระปรเมนทรมหาอานนทมหดล รชกาลท ๘ ไดเปลยนวนขนปใหมเปนวนท ๑ มกราคม และจดใหมพระราชพธขนปใหมเปนเวลา ๓ วน โดยเรมตงแตวนท ๓๑ ธนวาคม และวนท ๑-๒ มกราคม ของปถดไป และทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหจดการพระราชพธตางๆ เชนเคยทปฏบตในพระราชพธตรษะสงกรานต ไดแก การบาเพญพระราชกศล เสดจพระราชดาเนนสรงนาพระพทธมหามณรตนปฏมากร เวยนเทยน สดบปกรณผาคพระบรมอฐสมเดจพระบรพมหากษตรยาธราช พระอฐพระบรมวงศานวงศ พระบรมอฐสมเดจพระบวรราชเจากรกมพระราชวงบวร และพระอฐพระราชวงศ ตอมารชสมยพระบาทสมเดจพระปรมนทรมหาภมพลอดลยเดชฯ รชกาลปจจบน ไดทรงฟนฟพระราชพธบาเพญพระราชกศลเทศกาลสงกรานตขนมาใหม เรยกวา “พระราชพธสงกรานต” เรมตงแตวนท ๑๓ เมษายน ถงวนท ๑๖ เมษายน ซงเปนการบาเพญพระราชกศลและการพระราชพธตางๆ ตามพระราชพธทเคยปฏบตมาแตเดม นอกจากนยงมการจดใหมเครองราชสกการะ ประกอบดวยตนไมทอง ๔ ตน ตนไมเงน ๔ ตน แพรแดงตดขลบ ๔ ผน ผาแพรดอก ๒ ผน เทยนหนกเลมละ ๑๘๐ กรม ๔๘ เลม ธปไมระกา ๔๘ ดอก นาหอมสรงพระ ๒ หมอ เทยนหนกเลมละ ๑๕ กรม ๖๐๐ เลม ธป ๒ กลอง เพอพระราชทานใหกระทรงมหาดไทยนาไปบชาพระปฐมเจดย พระธาตพนม พระธาตหรภญชย พระธาตนครศรธรรมราช พระพทธบาท พระพทธฉาย พระศรสรรเพชญ พระพทธรปถาประทน พระพทธรปถาวมานจกร พระพทธรปวดพนญเชง พระพทธรปวดสวรรณดาราราม

๑๔๑

ภาพท ๓๔ พระราชพธสงกรานต การบนบานและการ แกบน

การตดสนบนสงศกดสทธและการแกบนเปนความเชอของวถชวตของคนไทย การตดสนบนนนเกดขนเมอมนษยตองการประสบความสาเรจในสงทตนเองตองการ อยากม อยากได โดยการขอความชวยเหลอจากอานาจสงศกดสทธ และเมอความกลวในการทจะไมไดสงทเราขอจากสงศกดสทธอนมอานาจเหนอธรรมชาตจงมการตดสนบน มการใหคาสญญาทจะแลกเปลยนสงของทตนเองคดวา สงศกดสทธทเราขอรองใหชวยนนชนชอบ เพอเปนแรงจงใจใหทานชวยเรา และเมอเราไดสงทเปนไปตามทเราอธษฐานแลว กจะมการแกบน คอ นาสงของทเราสญญาไววาจะใหมาถวายทาน เพอเปนการขอบคณทสงศกดสทธเหลานนดลบนดาลใหตามคาอธษฐาน และยงมความเชออกวาหามลมสงทเราตดสนบนไว มฉะนนสงศกดสทธททานชวยเราจะบนดาลใหเกดสงทไมดงามตางๆ แกผทตดสนบนได

วดพระศรรตนศาสดาราม อนเปนสถานทประดษฐานพระพทธมหามณรตนปฏมากร หรอพระแกวมรกต จงเปนอกสถานทหนงทคนไทยนยมเขามาตดสนบนกนมาก เนองจากเชอวาอานาจศกดสทธของพระแกวมรกตและสงศกดสทธอนๆ สามารถดลบนดาลใหสงทตองการได

จากการในการลงสารวจพนทเพอเกบขอมล พบวาในแตละวนจะมประชาชนมาแกบนสงแกศกดสทธภายในวดเปนจานวนมาก ซงสวนใหญเปนการมาแกบนแกพระแกวมรกต และฤาษชวกโกมารภจจ ซงสงของทนามาแกบนกมลกษณะทแตกตางกนตามความเชอของแตละบคคล

๑๔๒

การแกบนพระพทธมหามณรตนปฏมากร หรอพระแกวมรกต จากการสมภาษณเจาหนาทสานกงานวดพระศรรตนศาสดาราม ซงมหนาทรบผดชอบในการดแลอานวยความสะดวกแกผทมานมสการพระแกวมรกต

นายพระ ปาลกะวงศ ณ อยธยา (สมภาษณ ๒๕ พฤษภาคม ๒๕๕๔) พบวาประชาชนทมาบนพระแกวนน สวนใหญจะมาอธฐานขอเรองเกยวกบการเรยนและการงาน เชน ในเรองการเรยนกจะขอใหสอบผานขอเขยนและสมภาษณอยางราบรน เพอเขาศกษาในโรงเรยนหรอมหาวทยาลยในสาขาทตองการ ในชวงทมการประกาศผลสอบจะมนกเรยน นกศกษามาแกบนเปนจานวนมาก สวนเรองการงาน สาหรบผทกาลงหางานกจะขอใหไดงานทาทดมความมนคง สวนผ ททางานแลวกจะขอใหมเจรญกาวหนาในหนาทการงาน ไดเลอนยศเลอนตาแหนง เปนทรกใครของผบงคบบญชา สาหรบผทเปนเจาของกจการกจะขอใหกจการดาเนนไปดวยความราบรนอยาไดมอปสรรคใดๆ มาขดของ มผลกาไรประจาปตามเปาหมายทตงเอาไว เปนตน

สงของทนามาแกบนพระพทธมหามณรตนปฏมากร หรอพระแกวมรกต ไดแก ๑. ขาวเหนยวกบนาพรกปลารา เพราะมความเชอกนวาพระแกวมรกตชอบอาหารลาว

เนองจากประดษฐานอยทประเทศลาวเปนระยะเวลาทยาวนาน ๒. ไขตม มความนยมเปนอยางมาก ทกวนตองมคนนาไขมาแกบน เพราะบางคนเชอ

กนวาไขเปนสงทบรสทธ ในงานพธมงคลตางๆ มกนาไขตมเสยบไวทยอดบายศรเพอความเปนสรมงคล บางคนบอกวาไขเปนสงทหาไดงายและมทวๆ ไป เมอแกบนเสรจเรยบรอยแลวกจะลา และสามารถแจกจายใหกบคนอนๆ ได ถอวาเปนการสรางกศลอกอยางหนง สวนจะแกบนไขจานวนเทาไรกสดแลวแตผบน

๓. นามน เชอกนวาผทมปญหาและอปสรรคในชวตทงหนาทการงานและการดาเนนชวต เมอสงทตนเองขอไวเปนจรงตามตองการกจะนานามนมาถวาย เพราะเชอวาน ามนเปรยบ เสมอนการหลอลน เพอใหการดาเนนชวตมความราบรน เปนตน

๔. ดอกไมและพวงมาลย สวนใหญจะเปนดอกไมสดและพวงมาลยดอกไมสด เชน ดอกบว พวงมาลยดอกมะล ดอกดาวเรอง เปนตน จานวนกสดแลวแตผบน

๕. อาหารคาวหวานอนๆ และผลไม เชน หวหมตม ไกตม ปลาตม ขนมและผลไมทใชในงานมงคลและมความหมายเปนมงคล เชน ทองหยบ ทองหยอด ฝอยทอง ขนมชน ขนมถวยฟ ขนน สม เปนตน

และกระแสความนยมไหวพระขอพร ๙ สถานทศกดสทธในกรงเทพฯ จากการโฆษณาและประชาสมพนธของการทองเทยวแหงประเทศไทยและกองการทองเทยวกรงเทพมหานคร โดยมการชกจงวา ไหวพระแกวมรกต พระพทธรปสาคญในภมภาคเอเชย เปนศนยกลางความศรทธาไทย-

๑๔๓

ลาว “ไหวพระแกวมรกต แกวแหวนไหลมาเทมาตลอดป” ดวยดอกบวคและธปเทยน ทาใหวดพระศรรตนศาสดารามเนองแนนไปดวยผทมาไหวพระแกวเพอขอพรใหมแกวแหวนเงนทอง ดงชอของพระแกวมรกตอกดวย คาถาสาหรบบชาพระพทธมหามณรตนปฏมากร

บรเวณลานนอกกาแพงแกวดานหนาพระอโบสถ นอกจากจะเปนลานสาหรบตงเครองนมสการและบชาพระพทธมหามณรตนปฏมากรหรอพระแกวมรกตแลว ยงพบปายจารกคาถาสาหรบบชาพระพทธมหามณรตนปฏมากร โดยมขอความ คอ “นะโม ๓ จบ วาละลกง สงวาตงวา (๓ จบ)”

นายปรชา อนทรไพโรจน (สมภาษณ ๒๔ พฤษภาคม ๒๕๕๔) กลาววา คาถาพชาพระพทธมหามณรตนปฏมากร แปลวา “อนพระมหากรณาธคณของพระองค เปรยบประดจดงเมดทราย” หมายถง พระมหากรณาคณของพระแกวมรกตนนมมากมายเหนอทจะนบได

ภาพท ๓๕ แผนปายจารกคาถาบชาพระแกวมรกต

๑๔๔

ภาพท ๓๖ สงของทชาวบานนามาแกบน

ศาลาราย (อาคารหมายเลข ๒)

ภาพท ๓๗ ศาลารายรอบพระอโบสถ ศาลารายเปนศาลาโถงไมมฝา จานวน ๑๒ หลง สรางขนในสมยพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช รชกาลท ๑ (กรมศลปากร ๒๕๒๕ : ๑๓) ตงอยรายรอบพระอโบสถ ดาน

๑๔๕

ทศเหนอและทศใตมจานวนดานละ ๔ หลง ทศตะวนออกและทศตะวนตกมจานวนดานละ ๒ หลง ศาลารายทง ๑๒ หลงนมลกษณะเหมอนกนทงรปราง ขนาดและความสง ลกษณะเปนศาลาโถงขนาด ๒ หอง หลงคาทรงไทยมงดวยกระเบองดนเผาเคลอบส โดยมพนสนาเงนขอบสสม หนาบนเปนรปเทพนม ปดทองบนพนกระจกสขาว มลายกระหนกประกอบโดยรอบบนกระจกพนสนาเงน ประดบดวยชอฟา ใบระกา หางหงสและนาคสะดงทาดวยไม มคนทวยไมจาหลกลายเปนรปพญานาครองรบชายคาโดยรอบ เพดานฉลลายปดทองบนพนชาด เสาเปนเสาสเหลยมฉาบปนยอเหลยม ระหวางเสาทาเปนคหาโคงตอนมมพนซงทาเปน ๒ ระดบปดวยหนออน นางสาวสวรรณ แกวพงทรพย (สมภาษณ ๒๑ มถนายน ๒๕๕๔) กลาววา ศาลารายนอกจากจะใชสาหรบนกเรยนสวดโอเอในเทศกาลเขาพรรษา ซงยงคงสบเนองมาจนถงปจจบนแลว ยงใชเปนทนงพกผอนสาหรบพทธศาสนกชนทเขามานมสการพระพทธมหามณรตนปฏมากร และนกทองเทยว การสวดโอเอศาลาราย

การสวดโอเอศาลารายมทมาจากการสวดมหาชาตคาหลวง ซงเปนธรรมเนยมมาแตแผนดนพระเจาทรงธรรม แตเดมมจดมงหมายเพอสวดมหาชาตคาหลวงใหพระเจาอยหวทรงฟง แตนกสวดมฝมอในการสวดไมไพเราะ ภายหลงจงเปลยนเปนสวดชาดกเรองตางๆ ทแตงเปนกาพย ใหบรรดาอบาสกอบาสกาทไปรกษาศลอโบสถในวนพระไดฟง

นนทนา ขนภกด (๒๕๓๐ : ๔๖) การสวดโอเอศาลารายเปนพระราชดารของพระเจาทรงธรรม ทกาหนดใหมประเพณการอานหนงสอสวดนขน โดยใหมพนกงานอานประจาวหารหรอศาลารายในพระอารามหลวง สาหรบอบาสกอบาสกาฟง จะไดมความเลอนใสในพระพทธศาสนา และเปนทางใหไดศกษาหาความรดานคดธรรม นอกจากนพระองคยงทรงโปรดฯ ใหขอแรงพวกกวแตงกาพยเรองชาดกตางๆ เพมขนอกเปนอนมาก ทาใหการแตงหนงสอสวดเปนประเพณทนยมสบตอกนมา อยางแพรหลาย ดงนนหนงสอสวดหรอกลอนสวดจงมความใกลชดกบสงคมไทยมาชานาน โดยเฉพาะในการหดใหเดกอานออกเขยนได และการชกจงใจประชาชนใหเลอมใสในหนงสอพระพทธศาสนา ในสมยโบราณเมอเดกสามารถหดอานประสมอกษรไดแลว ครผสอนจะใหหดอานกลอนสวดเรองตางๆ เพราะนทานสนกและคากลอนอานงาย ดวยมกใชคาไทยเปนพน เปนการลอใหนกเรยนมใจอยากฝกซอมอานหนงสอ เดกสมยกอนจงอานหนงสอไดแตกฉานเพราะกลอนสวด อกประการหนงนยายไทยบางเรองถอเปนเรองทเกดขนเพราะบญกรรม ผแตงตองการสงสอนพระธรรมและตองการอานสงสทางศาสนา ดงนนการอานกลอนสวดในวดจงถอเปนประเพณนยม ของคนไทยแตกอน ทจะจดคนอานกลอนสวดใหเหลาอบาสกอบาสกาฟงในระหวางคอยเวลาพระเทศน

๑๔๖

ตอมาประเพณนบวนจะสญหาย กลอนสวดกไมคอยมใครไดรจก ปจจบนมการสวดเฉพาะในวดพระศรรตนศาสดาราม จงอาจกลาวไดวาปจจบนจดประสงคของการสวดโอเอวหารรายคงมเพยงเพอรกษาประเพณเดมไวเทานน

กรมการศาสนา (๒๕๕๓ : ๑) การสวดโอเอวหารรายทมมาตงแตแผนดนของพระเจาทรงธรรม ในชวงเวลาททาการฝกซอมสวดมหาชาตคาหลวง คงจะซอมพรอมกนทละหลายๆ คน แลวจงคดเลอกผทซอมไดด ถกตองตามทานองสมพระราชประสงคเขาไปสวดถวายในพระวหารใหญ สวนทพวกทไมไดรบการคดเลอกกใหไปสวดตามวหารรายสาหรบอบาสกอบาสกาไดฟง ซงผทสวดเหลานนอาจจะสวดไดดบางไมดบาง จงเรยกวา “โอเอวหารราย” หมายความวาการสวดทวหารรายไมดเหมอนสวดในวหารใหญ เปรยบเสมอนนกสวดทวหารรายเปนนกสวดสมครเลน แตนกสวดในพระวหารใหญเปนนกสวดมออาชพ

เกรยงไกร วศวามตร (๒๕๕๐ : ๔๖) ในรชสมยพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว รชกาลท ๓ ทรงตงโรงเรยนสอนหนงสอไทยขนเปนครงแรกทโรงทานขางประตตนสน (ประตศรสนทร) ดานหลงพระบรมมหาราชวง เมอถงเทศกาลสวดมหาชาตคาหลวงในพระอโบสถวดพระศรรตนศาสดาราม จงโปรดฯ ใหจดเดกทโรงทานมาสวดโอเอวหารรายอยางโบราณทศาลาราย ในรชสมยพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๔ ทรงมพระราชดารวา ดวยทกวนนไมคอยมผใดชอบฟง ดวยฟงกไมใครจะเขาใจ จงไดโปรดฯ ใหนกเรยนโรงทานอานหนงสอสวดตามทเลาเรยนมาเปนทานองยาน ฉบง สรางคนางค ตามแตผใดจะถนดสวดเรองใดทานองใด ทกศาลารายศาลาละ ๒ คน และพระราชทานเงนเปนรางวล คนหนงวนละสลง ถาผใดสวดดอาจารยกกนมาไวทศาลารายทพระบาทสมเดจพระเจาอยหวเสดจพระราชดาเนนผาน ถาสารบใดสวดด บางปกพระราชทานรางวลเพมเตมบาง เปนการลอใหนกเรยนมใจฝกซอมในการอานหนงสอ สวนทสวดมหาชาตคาหลวงสารบใหญ คงสวดอยในพระอโบสถตามอยางแตกอน ตอมาเมอยกเลกโรงเรยนทโรงทาน สมเดจพระเจาบรมวงศ กรมพระยาดารงราชานภาพจงสงใหโรงเรยนชนประถมศกษาของหลวงทตงขน ณ ทตางๆ ใหจดเดกมาสวดโอเอวหารรายแทนโรงเรยนละศาลารายรอบพระอโบสถตงแตนนมา จนเปนธรรมเนยมสบเนองมาจนปจจบน โดยจะสวดในชวงเทศกาลเขาพรรษา ๓ วน กลางพรรษา ๓ วน และออกพรรษา ๓ วน โดยเรมตงแตวนขน ๑๔ คา จนถงแรม ๑ คา

๑๔๗

ภาพท ๓๘ การสวดโอเอศาลาราย หอพระราชกรมานสร หอพระราชพงศานสร และพระโพธธาตพมาน ปชนยสถานทง ๓ ตงอยในกาแพงแกวทางดานทศตะวนตกของพระอโบสถ โดยหอพระราชกรมานสรอยทางทศเหนอ หอพระราชพงศานสรอยทางทศใต และพระโพธธาตพมานอยตรงกลาง ซงสรางขนในรชสมยพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๔ หอพระราชกรมานสรนสร (อาคารหมายเลข ๓)

ภาพท ๓๙ หอพระราชกรมานสร

๑๔๘

หอพระราชกรมานสรเปนหอพระ ประดษฐานพระพทธรป จานวน ๓๔ องค เปนพระพทธรปทรงอทศถวายพระมหากษตรยแหงกรงศรอยธยา ๓๓ องค และกรงธนบร ๑ องค มลกษณะเปนอาคารทรงไทยขนาดเลกยกพนตากวากาแพงแกวของพระอโบสถเลกนอย มบนได ๕ ชน ปดวยหนออนขนฐานไพท หลงคาเปนโครงไมดานขางลดลง ๓ ตบ มงดวยกระเบองดนเผาเคลอบสโดยมพนสนาเงนขอบสแดง ประดบดวยชอฟา ใบระกา หางหงส นาคสะดง ปดกระจกสทอง มคนทวยรบเตาปกนกโดยรอบ เชงชายประดบกระจกสทอง หนาบนของหอพระทง ๒ หลงมไมจาหลกลายเปนพระบรมราชสญลกษณรปอณาโลมของรชกาลท ๑ ดานทศเหนอ และพระบรมราชสญลกษณรปครฑยดนาคของรชกาลท ๒ ดานทศใต พระบรมราชสญลกษณนประดษฐานอยบนพานในซมบนพนกระจกสนาเงน ลอมรอบดวยลายกระหนกเปลว ผนงตอนลางเปนฐานปทมตอนบนฉาบปนเรยบ ภายนอกทาสขาวภายในเปนจตรกรรมฝาผนง ซมหนาตางและประตเปนซมบนแถลง ๒ ชน มการนารปใบไมแบบตะวนตกผสมผสานกบลายดอกพดตานมาผกลายเปนซม โดยชอฟาและหางหงสผกลายเปนรปดอกไม ใบระกาทาเปนรปใบไม หนาบนของซมปนปนเปนลายดอกพดตานแตผกลายแบบตะวนตกบนพนกระจกสขาว ซงลกษณะเชนน แสดงใหเหนความสามารถของชางไทยทนาลวดลายแบบตะวนตกมาผกเปนซมแบบไทยไดอยางลงตว บานประตเปนบานไมปดทองจาหลกลายเปนรปเทวดายนบนแทน องคหนงถอกระบอง อกองคหนงถอพระขรรคบนพนกระจกเกรยบสแดง บานหนาตางเปนรปเทวดาถอพระขรรคยนบนแทนบนพนกระจกเกรยบสแดงเชนกน ภายในหอพระประดษฐานพระพทธรปองคเลกๆ ปางตางๆ ในซมเรอนแกวซงเปนรปพระวมาน ๓ หลง ตงอยบนแทนลด ๓ ชนปดทองประดบกระจก พระพทธรปปางตางๆ เหลานในหอพระราชกรมานสรม ๓๔ องค แทนลดหนาซมเรอนแกวตงเครองบชา เชน พมเทยน แจกนปกดอกไม ธป เทยน ทาดวยแกวเจยระไน และตนไมเงนทอง พระพทธรปปางตางๆ ทประดษฐานในหอพระน สรางขนในรชสมยพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว รชกาลท ๓ โดยมพระราชประสงคจะทรงบาเพญพระราชกศลใหเหมอนอยางโบราณกษตรยครงกรงศรอยธยาไดทรงเคยบาเพญมานน ดวยมความปรากฏในหนงสอพระราชพงศาวดารวา สมเดจพระบรมไตรโลกนาถไดเคยทรงสรางรปพระโพธสตวตามเรองนบาตชาดกทง ๕๕๐ ชาต แตพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว ทรงรงเกยจวารปพระโพธสตวตามนบาตชาดกนน เปนรปเทวดากม มนษยกม สตวเดยรจฉานกม ไมสมควรสรางเปนเจดยวตถ จงโปรดเกลาฯ ใหสมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระปรมานชตชโนรส เมอครงดารงพระยศเปนกรมหมนนชตชโนรสทรงเลอกคนในคมภร มเรองพทธประวตคดเลอกพทธอรยาบถปางตางๆ เพมเตมขน นบรวมกบ

๑๔๙

แบบเดมเปน ๔๐ ปาง แลวสรางพระพทธเจาปางตางๆ ตามระเบยบนนดวยทองแดง ซงไดมาจากอาเภอจนทก รวมเปนพระพทธรป ๓๗ ปาง กบมปางพระนาคปรกอนเปนปางเกรดเพมเขาดวย เมอหลอเสรจแลวจงใหตงไวในหอพระปรตร ภายหลงมาทรงพระราชศรทธาสรางพระพทธรปดวยเงน ทรงสรางถวายพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลก และพระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลย (กรมศลปากร ๒๕๓๐ : ๑๕) พระพทธรปปางตางๆ ซงอยในหอพระปรตรนน พระราชดารเดมของพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว จะทรงประการใดกหาทราบไม แตพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๔ ทรงพระราชดารเหนวาเปนเคาเงอนชอบกลอย จงโปรดเกลาฯ ใหหลอฐานเขยงและกะไหลทองคา ทง ๓๗ ปาง เมอเสรจแลวจงโปรดฯ ใหจารกทรงพระราชอทศแดพระเจาแผนดนในกรงทวารวดศรอยธยาโบราณ และกรงธนบร ๓๔ องค ในกรงรตนโกสนทร ๓ องค (กรมศลปากร ๒๕๓๐ : ๑๖) เมอเสรจแลวโปรดฯ ใหไผตงไวในพระอโบสถ แตแบงเปนสองพวก พวกกรงเกาและกรงธนบร ตงบนโตะจนหนาลบแลบงฉากดานเหนอ อก ๓ องค ตงไวบนโตะจนหนาลบแลบงฉากดานใต ตอเมอปลายรชกาลจงโปรดเกลาฯ ใหสรางหอพระ ๒ หลงนขนทหลงพระอโบสถ เมอสรางเสรจจงอญเชญพระพทธรปมาประดษฐานไวในหอพระนน (กรมศลปากร ๒๕๓๐ : ๑๙) ผนงตอนลางใตหนาตางบดวยหนออนรปสามเหลยมลายทแยงมม ตอนบนจดเพดาน มภาพจตกรรมฝาผนงฝมอ พระอาจารยอน (ขรวอนโขง) แหงวดราชบรณะฯ (สานกราชเลขาธการ ๒๕๓๑ : ๓๐๓) เขยนภาพพระราชพงศาวดารกรงศรอยธยา ทสาคญคอภาพพระนเรศวรทรงกระทายทธหตถ บานหนาตางเปนลายรดนารปดอกพดตาน มอกษรจารกเรองพระราชพงศาวดารกรงศรอยธยา บานแผละเปนลายรดนา บางชองเปนรปกอบวและนก บางชองเปนรปกระถางปลกดอกพดตาน ตอนบนเปนลายชอเฟอง

๑๕๐

หอพระราชพงศานสร (อาคารหมายเลข ๔)

ภาพท ๔๐ หอพระราชพงศานสร

หอพระราชพงศานสรเปนหอพระ สรางขนเพอประดษฐานพระพทธรปททรงอทศถวายพระมหากษตรยแหงกรงรตนโกสนทร จานวน ๘ องค มลกษณะเหมอนกบหอพระราชกรมานสรทงขนาด ความสงและการตกแตงทงภายนอกภายใน แตกตางเฉพาะหนาบนเปนไมจาหลกลายเปนพระบรมราชสญลกษณของ รชกาลท ๓ คอรปพระวมาน ดานทศเหนอ และพระบรมราชสญลกษณของรชกาลท ๔ คอรปพระมหามงกฎ ดานทศใต ประดษฐานอยบนพานในซมบนพนกระจกสนาเงน ลอมรอบดวยลายกระหนกเปลว และจตรกรรมฝาผนงซงเปนฝมอชางมหาดเลก เขยนภาพพระราชพงศาวดารกรงรตนโกสนทร เชน การขดคลอง การสรางพระศรรตนเจดย การสรางวดสระปทม การบรณะพระปฐมเจดย เปนตน (สานกราชเลขาธการ ๒๕๓๑ : ๓๐๓) พระพทธรปทประดษฐานภายในหอพระราชกรมานสร และหอพระราชพงศานสร

ม.ร.ว. สรยวฒ สขสวสด (๒๕๓๕ : ๑๐๔) เขยนไววา พระพทธรปเหลาน พระบาท-สมเดจพระนงเกลาเจาอยหว รชกาลท ๓ ทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหสรางขน ดวยทรงมพระราช

๑๕๑

ประสงคจะทรงบาเพญพระราชกศล ใหเหมอนอยางโบราณกษตรยครงกรงศรอยธยาไดเคยทรงบาเพญ ทรงมพระราชดารตามความในพระราชพงศาวดารวา สมเดจพระบรมไตรโลกนาถไดทรงสรางรปพระโพธสตวตามเรองนบาตชาดกทง ๕๕๐ พระชาต (ซงเรยกวาพระเจาหารอยพระชาต) แตพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว ทรงรงเกยจวารปพระโพธสตวตามนบาตชาดกนน สรางเปนรปเทวดากม มนษยกม สตวเดรจฉานกม ไมสมควรจะสรางขนเปนเจดยวตถ จงดารสใหสมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระปรมานชตชโนรส ครงยงทรงดารงพระยศเปนกรมหมนนชตชโนรสทรงเลอกคนในคมภรตางๆ ถงพระอรยาบถของพระพทธเจาเพมเตมขนนบรวมกบแบบเดมเปน ๔๐ ปาง ครนสาเรจแลวจงทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหสรางพระพทธรปปางตางๆ ตามทสมเดจพระมหาสมณเจาพระองคนนทรงบญญตขนไดรวม ๓๗ ปาง ดวยแรทองแดงจากเมองจนทก จงหวดนครราชสมา ซงคนพบใหมในขณะนนแลวประดษฐานไวทหอพระปรตร ตอมาพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๔ จงทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหหลอฐานเขยงชนลางเพมขนอกขนหนง แลวใหกาไหลทองคาทกปางและใหจารกขอความทรงอทศพระราชกศลถวายพระเจาแผนดนในกรงศรอยธยา และกรงธนบร รวม ๓๔ องค และพระมหากษตรยแหงกรงรตนโกสนทร ๓ องค ดงน

๑. พระพทธรปปางประทานเอหภกข ทรงอทศพระราชกศลถวายสมเดจพระรามาธบดท ๑ ตนราชวงศเชยงราย

๒. พระพทธรปปางทรงพจารณาชราธรรม ทรงอทศพระราชกศลถวายพระเจาพฤฒเดช ซงทรงพระนามสมเดจพระบรมราชาธราชท ๑ (ขนหลวงพะงว) ตนราชวงศสพรรณภม

๓. พระพทธรปปางนาคปรก ทรงอทศพระราชกศลถวายเจาทองจนทร (สมเดจพระเจาทองลน)

๔. พระพทธรปปางพระเกศธาต ทรงอทศพระราชกศลถวายสมเดจพระราเมศวร ๕. พระพทธรปปางขบพระวกกล ทรงอทศพระราชกศลถวายสมเดจพระรามราชาธราช ๖. พระพทธรปปางทรงรบผลมะมวง ทรงอทศพระราชกศลถวายสมเดจพระมหานครนท

ราธราช (สมเดจพระนครนทราธราช) ๗. พระพทธรปปางภตตกจ ทรงอทศพระราชกศลถวายสมเดจพระเจาสามพระยาหรอ

สมเดจพระบรมราชาธราชท ๒ ๘. พระพทธรปปางชอครสาวก ทรงอทศพระราชกศลถวายสมเดจพระบรมไตรโลกนาถ ๙. พระพทธรปปางประสานบาตร ทรงอทศพระราชกศลถวายสมเดจพระอนทรราชาธ

ราช (สมเดจพระบรมราชาธราชท ๓) ๑๐. พระพทธรปปางหามมาร ทรงอทศพระราชกศลถวายสมเดจพระรามาธบดท ๒

๑๕๒

๑๑. พระพทธรปปางทรงรบอทกง ทรงอทศพระราชกศลถวายสมเดจพระบรมราชมหาพทธางกร (สมเดจพระบรมราชาธราชท ๔)

๑๒. พระพทธรปปางเสวยมธปายาส ทรงอทศพระราชกศลถวายพระเจษฎาราชกมาร หรอสมเดจพระรษฎาธราชกมาร

๑๓. พระพทธรปปางฉนสมอ ทรงอทศพระราชกศลถวายสมเดจพระไชยราชาธราช (สมเดจพระชยราชาธราช)

๑๔. พระพทธรปปางปลงอายสงขาร ทรงอทศพระราชกศลถวายพระยอดฟา (สมเดจพระยอดฟา)

๑๕. พระพทธรปปางโอฬารกนมต ทรงอทศพระราชกศลถวายพระมหาจกรพรรดราชาธราช (สมเดจพระมหาจกรพรรด)

๑๖. พระพทธรปปางสนเขม ทรงอทศพระราชกศลถวายสมเดจพระมหนทราธราช ๑๗. พระพทธรปปางนาคาวโลก ทรงอทศพระราชกศลถวายสมเดจพระมหาธรรม

ราชาธราช ตนราชวงศสโขทย ๑๘. พระพทธรปปางหามสมทร ทรงอทศพระราชกศลถวายสมเดจพระนเรศวรมหาราช ๑๙. พระพทธรปปางถวายเนตร ทรงอทศพระราชกศลถวายสมเดจพระเอกาทศรถ ๒๐. พระพทธรปปางหามพระแกนจนทน ทรงอทศพระราชกศลถวายสมเดจพระศรเสาว

ภาค ๒๑. พระพทธรปปางประทบเรอขนาน ทรงอทศพระราชกศลถวายสมเดจพระบรมไตร

โลกนาถทรงธรรม (สมเดจพระเจาทรงธรรม) ๒๒. พระพทธรปปางปาเลไลยก ทรงอทศพระราชกศลถวายพระเชษฐาธราช ๒๓. พระพทธรปปางทรงรบมธปายาส ทรงอทศพระราชกศลถวายพระอาทตยวงษ

อนชาธราช (สมเดจพระอาทตยวงศ) ๒๔. พระพทธรปปางลอยถาด ทรงอทศพระราชกศลถวายสมเดจพระรามาธเบศปราสาท

ทอง (สมเดจพระเจาปราสาททอง) ตนราชวงศปราสาททอง ๒๕. พระพทธรปปางทรงรบหญาคา ทรงอทศพระราชกศลถวายเจาฟาไชย (สมเดจเจาฟา

ชย) ๒๖. พระพทธรปปางราพงธรรม ทรงอทศพระราชกศลถวายพระศรสธรรมราชา (สมเดจ

พระศรสธรรมราชา) ๒๗. พระพทธรปปางจงกรมแกว ทรงอทศพระราชกศลถวายสมเดจพระนารายณมหา

เอกาทศรถราช (สมเดจพระนารายณมหาราช)

๑๕๓

๒๘ พระพทธรปปางลงกรรมฐาน ทรงอทศพระราชกศลถวายพระธาดาธเบศ (สมเดจพระเพทราชา) ตนราชวงศบานพลหลวง

๒๙. พระพทธรปปางสรงน าฝน ทรงอทศพระราชกศลถวายสมเดจพระสรเยนทราธบด (สมเดจพระเจาเสอ)

๓๐. พระพทธรปปางอมบาตร ทรงอทศพระราชกศลถวายสมเดจพระภมนทรมหาราช (สมเดจพระเจาทายสระ)

๓๑. พระพทธรปปางประดษฐานรอยพระพทธบาท ทรงอทศพระราชกศลถวายสมเดจพระบรมราชาธราชท ๓ (สมเดจพระเจาบรมโกศ)

๓๒. พระพทธรปปางเปดโลก ทรงอทศพระราชกศลถวายสมเดจพระอทมพรมหาพรพนตราช (สมเดจพระเจาอทมพร)

๓๓. พระพทธรปปางลลา ทรงอทศพระราชกศลถวายพระบรมเอกทศอนรกษมนตรราช (สมเดจพระเจาเอกทศ)

๓๔. พระพทธรปปางทกรกรยา ทรงอทศพระราชกศลถวายสมเดจพระเจากรงธนบร (บรมราชาท ๔) ตนราชวงศกรงธนบร

พระพทธรปทง ๓๔ องคนไมมฉตรกางกน หากแตพระพทธรปอก ๓ ปางซงตรงกบพระพทธรปประจาพระชนมพรรษาทง ๓ รชกาลแรกของกรงรตนโกสนทร โปรดใหมฉตรเพมขนแลวจารกพระนามททรงขนานถวายใหม ดงน

พระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราชจารกวา ทรงพระราชอทศถวายฉลองพระเดชพระคณ พระบาทสมเดจพระปรโมรราชามหาจกรบรมนารถ นเรศรราชววฒนวงษประฐมพงษาธราชรามาธบดนทร สยามพชตนทรวโรดม บรมบพตร

พระบาทสมเดจพระพทธเลศหนานภาลยจารกวา ทรงพระราชอทศถวายฉลองพระเดชพระคณพระบาทสมเดจพระบรมราชพงษเชฐมเหศวรสนทร ไตรยเสวตรคชาดศร มหาสวามนทร สยามรสฏนทราวโรดม บรมจกรพรรดราช พลาสธาดา ราชาธราชบรมนารถบพตร

พระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหวจารกวา ทรงพระราชอทศถวายฉลองพระเดชพระคณพระบาทสมเดจพระบรมาธรวรเสรฐมหาเจษฎาธบดนทร สยามนทรวโรดมบรมธรรมกมหาราชาธราช บรมนารถบพตร

พระพทธรปทง ๓๗ พระองคน เมอการพระราชพธถอนาพระพพฒนสตยากมธปเทยน ดอกไม เครองนมสการทรงบชาตามสวนองคพระ ดวยเหตนนจงเปนพระพทธรปซงเกยวของในการพระราชพธถอนาเชนเดยวกน

๑๕๔

การทพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๔ ไดทรงใชกฎเกณฑอนใดในการเลอกสรรพระพทธรปปางใดถวายพระเจาแผนดนพระองคใดนน ยงไมอาจทราบพระราชดารอยางถองแทได แตกระนนกดปรากฏวา พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๕ ไดทรงมพระบรมราชวนจฉยเกยวกบพระพทธรปปางดงกลาวนวา “แตพระอาการของพระพทธรปนนยงเปนขอวนจฉยอยดวยมคาเลามาวา เมอจะจารกพระพทธรปตางๆ ทรงพระราชอทศถวายพระเจาแผนดนกรงเกานน ทรงกะพระปางนนจะจารกถวายองคนน ไดมพระกระแสประกาศวาชนหลงๆ ลงมาใหยน ใหเดนบางกได เอาพระพทธรปทประทบนงไปถวายชนแรก เพราะชนแรกทานยงนงแนนอยทานองทวานนดเหมอนหนงวา ถาพระเจาแผนดนองคใดอยในราชสมบตย งยนหรอเปนตนพระราชวงศจะใชพระนง องคใดทมราชสมบตนอยหรอมเหตอนตรายซงเปนการหมดแผนดนไปโดยไมปรกตใหใชพระพทธรปประทบยน แตเมอวเคราะหดตามรายพระนามกไมเปนเชนนน พระเจาแผนดนในบรมราชวงศเชยงรายตงแตสมเดจพระรามาธบดท ๑ ลงมาจนถงพระมหนทราธราชเปนพระเจาแผนดน ๑๖ พระองค ใชพระพทธรปนงทง ๑๖ องค และพระเจาแผนดนใน ๑๖ พระองคน เจาทองจนทรไดราชสมบตเพยง ๗ วน พระราเมศวรกฆาเสย พระเจารามอยในสมบต ๑๕ ป ตองนรเทศ พระรษฎาธราชอยในสมบต ๕ เดอน พระไชยราชากฆาเสย พระยอดฟาอยในสมบตปเศษ ขบถภายในฆาเสย พระมหนทราธราชอยในสมบตปเศษเสยกรงแกพมา กถาจะใชพระประทบยนเปนทหมายอนตรายจรงเชนนน ทานเหลานกควรจะใชพระยนเหตใดจงใชพระพทธรปประทบนง

สวนพระมหาธรรมราชา พระนเรศวร พระเอกาทศรถ พระศรเสาวภาค เปนพระพทธรปประทบยนทง ๔ องค ถาจะวาตามเคาทวากควรเปนพระพทธรปประทบยนเพยงพระศรเสาวภาคองคเดยว ครนตอมาในวงศพระเจาทรงธรรม ๓ องคกดอยเฉพาะพระเจาทรงธรรมพระองคเดยวตอมาอก ๒ พระองคไมเปนการ ทาไมจงเปนพระพทธรปประทบนงไปดวยกนทง ๓ องค แตชนวงศพระเจาปราสาททองมนงแตพระเจาปราสาททององคเดยวทเปนพระพทธรปประทบนง นอกนนเปนพระ-พทธรปประทบยนทงสน จงเหนความวาชะรอยผทฟงพระกระแสรบสงนนจะไมเขาใจชดเจน ทมพระกระแสดงนนจะทรงหมายความวาพระพทธรปทง ๓๔ ปางน จะตงอยในทแหงเดยวกนกคงจะตองเรยงเปนแถวๆ พระเจาแผนดนแรกๆ คงตองอยแถวหนา พระเจาแผนดนชนหลงๆ กตองอยแถวหลง ถาจะใชพระพทธรปประทบนงไวแถวหลง พระพทธรปประทบยนอยแถวหนากคงบงแถวหลง จงรบสงวาชนแรกๆ ใหเปนพระพทธรปประทบนง ชนหลงๆ ใหเปนพระพทธรปประทบยน เมอตงในหมเดยวกนจะไดมองเหนตลอดไมบงกน พระราชดารคงเปนแตหมายความเพยงชนเทาน แตผฟงคดมากไปแลว ไมไดตรตรองเทยบเคยงดจงไดกลาวไปตามความเขาใจของตว”

สาหรบพทธลกษณะและรปแบบทางศลปกรรมของพระพทธรปทง ๓๗ ปางน มลกษณะคลายกน ตางกนเฉพาะแสดงปางหรออรยาบถแตกตางกน คอ พระพทธรปสวนใหญมพระพกตร

๑๕๕

เปนวงร พระนลาฏคอนขางแคบ พระขนงโกง พระเนตรเหลอบตา พระนาสกโดง พระโอษฐเรยวและพระกรรณยาว พระเศยรประกอบดวยเมดพระศกเปนตมแหลม มเกตมาลาและรศมเปนรปเปลวไฟ องคพระพทธรปมกครองจวรหมเฉยงเรยบ เปดพระองสาขวามชายจวรซอนทบพระองสาซายหอยยาวจรดพระนาภ ปลายเปนลายเขยวตะขาบพระพทธรปประทบเหนอปทมาสน ประกอบดวยกลบบวซอนกน ๓ ชน เหนอฐานแขงสงหบนฐานปทมรปเหลยม

พระพทธรปทงหมดน เมอสรางสาเรจแลวพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๔ ทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหเชญไปตงในพระอโบสถวดพระศรรตนศาสดาราม โดยจาแนกออกเปน ๒ หม คอ พระพทธรปทรงอทศพระราชกศลถวายพระเจาแผนดนกรงศรอยธยาและกรงธนบรตงโตะจนหนาลบแลบงฉากขางเหนอ สวนพระพทธรปทรงอทศพระราชกศลถวายพระมหา-กษตรยทง ๓ รชกาล ของกรงรตนโกสนทร ตงโตะจนอยหนาลบแลบงฉากขางใต ครนเมอใกลจะเสดจสวรรคตจงทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหสรางหอพระขนทกาแพงแกว ๒ หอ หลงพระอโบสถ โดยหลงขางทศเหนอเปนทประดษฐานพระพทธรป ๓๔ องค และผนงเขยนเรองพระราชพงศาวดารกรงศรอยธยา กบทงหลงบานหนาตางมพระราชพงศาวดารยอบอกเรองทเขยนพระราช- ทานนามวา หอราชกรมานสร หลงขางทศใตเปนทประดษฐานพระพทธรป ๓ องค ผนงเขยนเรองพระราชพงศาวดารกรงรตนโกสนทร และหลงบานหนาตางมพระราชพงศาวดารยอบอกเรองทเขยนเชนเดยวกน พระราชทานนามวา หอราชพงศานสร สบมาจนถงปจจบน

ภาพท ๔๑ พระพทธรปในหอพระราชกรมานสร

๑๕๖

พระโพธธาตพมาน (อาคารหมายเลข ๕)

ภาพท ๔๒ พระโพธธาตพมาน

พระโพธธาตพมานตงอยตรงกลาง ระหวางหอพระราชกรมานสรและหอพระราชพงศานสร มลกษณะเปนบษบกยอดมงกฎซงแตเดมเปนยอดปรางค ตอมามการกอแกเปนยอดมงกฎในรชสมยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๕ (สานกราชเลขาธการ ๒๕๓๑ : ๓๐๓) บษบกนตงอยบนฐานไพทมฐานทกษณกออฐถอปนบหนออน โดยรอบฐานปทมเปนฐานสงหประดบดวยกระเบองถวย เสาบษบกกออฐฉาบปนยอมมไมสบสองประดบดวยกระเบองถวยยกเปนลายดอกไม ตอนลางเปนกาบพรหมศรตอนบนเปนบวปลายเสา ระหวางเสาประดบดวยสาหรายรวงผงปลายลายเปนเทพนมปดทอง ผนงภายในบษบกประดบกระจกสนาเงนและสทอง เพดานเปนรปโคงสอบไปตามทรงมงกฎ มปนปนปดทองเปนลวดลายบนพนกระจกสขาว สวนยอดของบษบกทรงมงกฎประดบดวยกระเบองถวยเปนรปดอกไมและใบไม ภายในบษบกประดษฐานพระปรางคโบราณขนาดเลกซงพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว ทรงอญเชญมาจากเมองเหนอขณะยงทรงผนวช ภายในองคพระปรางคมปชนยวตถบรรจอยภายใน คอ

๑. ผอบศลาขนาดกวางประมาณ ๕ นว สงประมาณ ๖ นว ภายในบรรจพระศรมหาโพธ จากพทธคยา

๑๕๗

๒. ผอบศลาขนาดเลกหมดวยขผง บรรจพระบรมสารรกธาต ๓. พระพทธรปขนาดหนาตกประมาณ ๒ นว สงจากฐานถงพระเกตประมาณ ๕ นว รวม

๑๓ องค เปนพระพทธรปทอง ๓ องค เงน ๕ องค และพระพทธรปนาก ๕ องค (กรมศลปากร ๒๕๒๕ : ๒๕๐)

รปปนหมอชวกโกมารภจจ

ภาพท ๔๓ รปปนหมอชวกโกมารภจจ และหนบดยา

รปปนชวกโกมารภจจทาจากสารด ปนขนในสมยพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว รชกาลท ๓ ชวกโกมารภจจเปนหมอทถวายการรกษาพระพทธเจาเมอครงพทธกาล ซงคนไทยไดยกยองใหเปนบดาการแพทยแผนโบราณ ทดานหนาหมอชวกโกมารภจจตงแทนหนบดยา ซงคนไทยในสมยโบราณจะนาสมนไพรมาบดทน โดยเชอวาจะทาใหยาสมนไพรนนมสรรพคณมากขน ประวตหมอชวกโกมารภจจ หมอชวกโกมารภจจ เปนบตรนางสาลวด คณกาผมรปโฉมงดงามมความฉลาดเฉลยวและเชยวชาญในเรองการเตนรา บรรเลง และการประโคมขานเสยงประสาน อาศยอยทกรงราชคฤห ตองรบรองชายทตองการในกามารมณ อยมาไมชานากมครรภ นางจงมาคดวา ธรรมดาผชายยอมไมชอบสตรมครรภ ถามใครรเรองแลว รายไดกจะขาดหายไป นางจงสงยามเฝาประตหามผชายใดๆ เขามา

๑๕๘

ภายในบาน ถามใครถามถงนางใหบอกวานางนนปวย เมอนางคลอดลกแลวจงนาลกไปทงทกองขยะมลฝอย บงเอญวนนนเจาชายอภยเสดจไปเฝาพระเจาพมพสาร ทอดพระเนตรเหนเดกทารกทมฝงกาลอมตอมอย เหนวาเดกทารกนนยงมชวตอยจงนาไปเลยงในวงแลวมอบใหนางนมเลยงไว แลวขนานนามวา “ชวก” แปลวา ผยงเปนอย ยงไมตาย เปนผรอดตาย แลวเจาชายอภยทรงเลยงเปนบตรบญธรรม จงไดนามวา โกมารภจจ เรยกรวมกนวา ชวกโกมารภจจ (เพญนภา ทรพยเจรญ และคณะ ๒๕๓๗ : ๓) เมอเตบโตไดเดนทางไปเรยนวชาแพทยทนครตกกศลา ดวยเปนกลบตรทสมบรณดวยบญญาภนหารและความเฉลยวฉลาด จงใชเวลาเพยง ๗ ป กสามารถเรยนวชาจากอาจารยจนหมด ซงตางจากคนอนๆ ทตองใชเวลาถง ๑๖ ป ทานอรรถกถาจารยไดกลาววา นายชวก โกมารภจจน ในเบองหนาจะเปนพทธอปฐากผสนทสนมคนเคยกบพระพทธเจา ดงนนจงไดสอนวชาปรงยาใหดวย เมอเรยนเสรจกรกษาผคนละมาสรางบานอยในวงของเจาชายอภย ตอมาพระเจาพมพสารไดทรงประชวรดวยโรครดสดวงทวาร ทานชวกโกมารภจจกมาถวายการรกษาจนหายเปนปกต (เพญนภา ทรพยเจรญ และคณะ ๒๕๓๗ : ๑๑) สาหรบการถวายการรกษาแผลทพระบาทพระพทธเจานน สมยหนงพระเทวทตตสมรรวมคดกบพระเจาอชาตศตรมจตคดประทษราย ขนเขาคชฌกชแลวกลงหนดวยหวงจกปลงพระชนมพระศาสดา แตเดชะบญทยอดเขาสงยอดรองรบหนนนไวเสย จงเปนเพยงสะเกดทกะเทาะแตกจากหนนนกระเดนไปกระทบพระบาทสมเดจพระพทธเจา ยงพระโลหตใหหอขน ทาใหเกนทกเวทนาอยางสาหส พระพทธเจาทรงประสงคจะเสดจไปยงสวนมะมวงของแพทยชวกโกมารภจจ เมอหมอชวกทราบเรองราว กมาเขาเฝาพระพทธเจาพรอมทงปรงยาถวายการรกษาผอกแผลเสรจแลว กทลพระพทธเจาวา “ขาแตพระองคผเจรญ ขาพระองควางยาชายคนหนงไวทภายในเมอง ขาพระองคจะไปหาเขาเสยกอนแลวจงจะกลบมาขอใหทงยาพอกนไวอยางน จนกวาขาพระองคจะกลบมา” หมอชวกกไปทาการทควรทาแกชายคนนนแลว มาไมทนเวลาปดประต กนกเสยใจวา แยจรง การทเราปรงยาอยางแรงพอกแผลทพระบาทของพระตถาคต ดจพอกแผลกบเทาบรษอนนน เปนการทาหนกมอไปเสยแลว นถงเวลาแกพอกยานนแลว เมอไมแกความทรนทรายจะเกดขนในพระวรกายของพระตถาคตตลอดทงคน พรอมกนนนพระพทธเจาไดตรสเรยกพระอานนทเถรเจา ตรสวา “อานนท เมอเยนนหมอชวกมาแตไมทนประต และเขาคดวา นเปนเวลาแกแผล ฉะนนเธอแกแผลนได” พระอานนทกแกแผลตามพระพทธประสงค แผลไดลอนหลดประดจสะเกดไมหลดออกจากตนฉะนน (เพญนภา ทรพยเจรญ และคณะ ๒๕๓๗ : ๓๘)

๑๕๙

การแกบนหมอชวกโกมารภจจ ในสมยพระพทธกาลกลาววา ชวกโกมารภจจเปนหมอถวายการรกษาองคสมเดจพระสมมา สมพทธเจา พระเจาพมพสาร และประชาชนทวไป เปนเอตทคคะ คอเปนทรกของปวงชน รปปนหมอชวกโกมารภจจดานหลงพระอโบสถวดพระศรรตนศาสดาราม จงเปนอกแหงหนงทประชาชนทวไปมากราบไหวและแกบน โดยเฉพาะผทเจบปวยหรอญาตของผเจบปวย เพราะเชอวาอานาจศกดสทธของหมอชวกโกมารภจจ สามารถชวยใหผทเจบปวยมอาการทเลาหรอหายจากอาการเจบปวยได ในสมยกอนประชาชนมกจะนาสมนไพรมาบนทหนบดยาหนารปปนดวย คาถาสาหรบบชาหมอชวกโกมารภจจ นะโมตสสะ ภะคะวะโต อาระหะโต สมมาสมพทธสสะ (๓ จบ) “โอม นะโม ชวะโก สระสา อะหง กะรณโก สพพะสตตานง โอสะถะ ทพพะมนตง ปะภาโส สรยาจนทง โกมาระภจโจ ปะกาเสส วนทาม ปณฑโต สเมธะโส อะโรคา สมะนา โหม” คาอธษฐาน

ขาพเจาขอกราบไหวนมสการ บชาตอองคบรมครหมอชวกโกมารภจจหมอหลวงประจาองคพระสมมาสมพทธเจาเมอครงสมยพทธกาล ขาพเจา (ชอ-นามสกล) ขอตงจตอธษฐานกราบไหวบชาดวยความเคารพ ขออธษฐานแผนทองแดงจารกชอ นามสกล รวมสรางองคทาน โดยนอมราลกถงองคพระพทธ พระธรรม พระสงฆ เปนสรณะ เปนทตง ดจดงทบรมครหมอมศรทธาเปนมนคงตอองคพระสมมาสมพทธเจาในสมยพทธกาล ขออธษฐานวาใหบรรดาโรครายภยเวรทเกดขนในรางกาย บรรดาโรครายภยเวรทเกดขนภายในจตใจ ททาใหเปนทกข และโรครายภยเวรทเกดจากโรคเวรโรคกรรมทงหมดทงมวลนน ทาใหเกดความทกขกายทกขใจแกขาพเจา บดา มารดา ครอปชฌาย อาจารย ผมพระคณ ญาตสนทมตรสหายของขาพเจา จงมลายหายสนไปดวยบารมบรมครหมอชวกโกมารภจจ

ขอบารมของบรมครหมอชวกโกมารภจจ จงคมครองพทกษรกษาขาพเจา (ชอ-นามสกล) ไปตลอดปตลอดไป

ตงแตบดนเปนตนไป ขอใหประสบความสขความเจรญ สขภาพแขงแรง สขภาพกาย สขภาพใจ มความสมบรณเปนสข ดจดงพระสมมาสมพทธเจาตรสวา “อะโรคะยา ปะระมาลาภา” ความไมมโรคเปนลาภอนประเสรฐ ขอใหความมลาภอนประเสรฐ จงบงเกดขนตามคาอธษฐานของขาพเจา ตงแตบดนเปนตนไปดวยเถด

สทธกจจง สทธกมมง สทธลาโภ ชะโยนจจง ภะวะตสพพะทา

๑๖๐

หลงจากผทมาบนบานกลาวคาอธษฐานเสรจเรยบรอยแลว กจะเอามอไปลบทหนบดยาทตงอยบรเวณดานหนารปปนฤาษชวกโกมารภจจ

สงของทนามาแกบนฤาษชวกโกมารภจจ

นายสทศน วนะสทธ (สมภาษณ ๒๔ พฤษภาคม ๒๕๕๔) กลาววา เมอคาอธษฐานไดสาเรจตามตงใจแลว ผทมาบนบานกจะนาสงของตางๆ มาแกบน ซงสวนมากมความเชอกนวาสงทนามาแกบนฤาษชวกโกมารภจจ ไดแก

๑. ผาขาวหนงผน เพอเปนเครองนงหมสาหรบฤาษชวกโกมารภจจ ซงในสมยกอนจะอนญาตใหนาไปพนรอบองครปปน แตปจจบนจะใหวางใสพานถวายเพอความเปนระเบยบเรยบรอย

๒. หมากพลและยาเสน เพราะเชอวาฤาษกนหมาก ๓. ผลไมและนาดม เนองจากฤาษเปนนกบวช กนผลไมและนาดมเปนอาหาร ๔. พวงมาลยดอกไม สาหรบเปนเครองบชา ชวงวกฤตเศรษฐกจกาลงชะลอตวในขณะน ทาใหคนจานวนมากหนไปเชอเรองการ

พยากรณและโหราศาสตร หมอดบางทานใหคาแนะนาแกผทเกดราศตางๆ มาไหวฤาษชวกโกมาร-ภจจ เพอใหดวงแคลวคลาดจากการเจบปวยทจะเกดขน จงมประชาชนจานวนมากมาไหวฤาษชวกโกมารภจจเปนประจาทกวน

ภาพท ๔๔ ผาขาวและผลไมทนามาแกบนหมอชวกโกมารภจจ

๑๖๑

ภาพท ๔๕ หมากพลและยาเสนทนามาแกบนหมอชวกโกมารภจจ

วดพระศรรตนศาสดาราม มประตทางเขาทงสน ๗ ประต บรเวณหนาประตดานในตงรปปนยกษทวารบาล รวม ๖ ค คอ ประตละ ๑ ค ยกเวนประตดานพระวหารยอด เนองจากเปนบรเวณทคบแคบ ไมสามารถสรางยกษทวารบาลได และเนองจากบรเวณดานหนาประตทางเขาพระวหารยอดทางดานทศเหนอ มยกษกมกณฑปนปนขนาดเลกสน าตาล จานวน ๑ ค คอยเฝาดแลรกษาสถานทอยแลว ยกษทวารบาลบรเวณหนาประตพระระเบยง สรางขนในสมยพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว รชกาลท ๓ เปนยกษปนปนประดบดวยกระเบองเคลอบ สง ๖ เมตร มอทงสองกมกระบอง แกนในเปนคอนกรตเสรมเหลกในคราวบรณะในสมยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว (กรมศลปากร ๒๕๒๕ : ๒๗๕) ซงเปนตวละครสาคญในเรองรามเกยรต มจานวนทงสน ๖ ค คอ

คท ๑ บรเวณหนาประตฤาษ (ดานหลงพระอโบสถ) คอ จกรวรรด และอศกรรณมาลา

จกรวรรด มกายสขาว เปนพญายกษครองกรงมะลวน มสพกตร แปดกร เปนเพอนกบทศกณฐ มมเหสชอวชนสตร มโอรส ๓ ตน คอ สรยาภพ บรรลยจกร นนยพกตร และธดา ๑ ตน

๑๖๒

ชอ รตนมาล เมอทราบวาทศกณฐตาย ไพนาสรยวงศพระโอรสขอใหจกรวรรดยกกองทพไปรบเพอกเอาเมองลงกาคน ทาวจกรววรดจงยกทพไปกรงลงกา จบพเภกผครองกรงลงกาในขณะนนขงคก แลวอภเษกใหไพนาสรยวงศเปนเจากรงลงกา และตงชอใหมวา ทาวทศพน ตอมาพระพรตปราบทาวทศพน และยกทพไปมองมะลวน บรรดาลกๆ และทาวจกรวรรดกถกพระพรตฆาตายในสนามรบ (อศกรรณมาลา ๒๕๒๕ : ๒๗๖)

อศกรรณมาลา เปนพญายกษครองกรงดรม มกายสมวงแก มเศยรสองชนเจดพกตร เปนเพอนกบทศกณฐ เปนผเลยงทศครวน และทศครธร ซงเปนโอรสของทศกณฐ (พฒนะ พทธพงษ ๒๕๔๘ : ๑๑๒) พญายกษตนนถารางกายขาดจะเพมเปนค เชน รางกายขาดสองทอน กจะเพมเปนสองตน หรอถารางกายขาดมากกวานนกายกจะเพมขนไปเรอยๆ จนถงพนตน ทงนเนองจากไดรบพรจากพระอศวรมาอยางนน แตถาถกตวตวแลวกวาดทงแมนาคงคากจะตาย (พฒนะ พทธพงษ ๒๕๔๘ : ๑๑๔) พระรามแผลงศรพรหมาสตรตวหวทงพนของยกษตนน แลวเกดลมหอบรางไปทงทแมนาคงคาจนหมด พญายกษตนนจงตาย (กรมศลปากร ๒๕๒๕ : ๒๗๗)

ภาพท ๔๖ ยกษทวารบาลบรเวณหนาประตฤาษ จกรวรรด และอศกรรณมาลา คท ๒ บรเวณหนาประตเกยเสดจ (ดานศาลาสหทยสมาคม) คอ ทศกณฐ และสหสสเดชะ

ทศกณฐ พญายกษครองกรงลงกา กายมสเขยว มสบเศยรยสบกร ทศกณฐ คอ นนทกกลบชาตมาเกด เปนโอรสของทาวลสเตยนกบนางรชฎา มนองรวมครรภ คอ กมภกรรณ พเภก

๑๖๓

ทษณ ธร ตรเศยร และนางสามนกขา มมเหสชอนางมณโฑ เปนศษยของฤาษโคบตร มฤทธานภาพมากถงกบเอาเทวดามารบใชได ทศกณฐมชวตเปนอมตะ เนองจากถอดหวใจไปฝากไวกบฤาษโคบตรทยอดเขานลคร เมอถอดหวใจแลวไมสามารถมใครฆาใหตายได จงเกดกาเรบรบใครตอใครไมเลอก รวมทงยงชอบรวมประเวณกบบรรดาสาวสวรรคชนฟาเรอยไปจนถงสตว จงมลกหนาตาแปลกประหลาดหลายตน มลกกบนางมณโฑชอนางสดา เมอแรกเกดโหรทานายวาจะเปนกาลกณ เกดมาเพอทาลายลางผลาญพวกอสรพรหมวงศ ดงนนจงจบนางสดาใสผอบลอยนาไป ตอมานางสดาอภเษกสมรสกบพระราม ดวยความงามของนางสดาทาใหทศกณฐลกพาตวมาทกรงลงกา เปนเหตตองทาศกกบพระรามเปนระยะเวลายาวนานมาก เนองจากทงสองมฤทธเดชมาก แตสดทายทศกณฐตองตายดวยศรของพระราม (กรมศลปากร ๒๕๒๕ : ๒๗๘)

สหสสเดชะ เปนพญารากษส ครองกรงปางตาล มกายสขาว มอาวธวเศษประจาตน คอ ตะบองวเศษ ถาชใครดวยคนตะบองผนนจะตองตาย แตถาชดวยปลายตะบองผนนจะฟน เรยกคณวเศษของตะบองนวาชตนตายชปลายเปน เปนเพอนกบทศกณฐ ถกหนมานหกตะบองวเศษ แลวจบมดดวยหาง แลวตดเศยรตาย (พฒนะ พทธพงษ ๒๕๔๘ : ๑๒๖)

ภาพท ๔๗ ยกษทวารบาลบรเวณหนาประตเกยเสดจ ทศกณฐ และสหสสเดชะ คท ๓ บรเวณหนาประตสนามชย (ดานหอพระนาก) คอ มยราพณและวรฬจาบง

มยราพณ เปนพญายกษครองกรงบาดาล มกายสมวงออน รมนตสะกดทพ และมเครองสรรพยาเปากลอง และถอดหวใจไวทเขาตรกฎ เปนผนามจฉานลกของหนมานไปเลยง ทศกณฐ

๑๖๔

ขอใหไปตดศกพระราม มยราพณจงสะกดทพลกตวพระรามไปขงไวทกรงบาดาล แตหนมานตามลงไปฆาได และตงไวยวกเปนเจาครองกรงบาดาล และตงมจฉานใหเปนอปราช (พฒนะ พทธพงษ ๒๕๔๘ : ๒๖)

วรฬจาบง เปนโอรสของพญาทษณ (นองทศกณฐ) แหงกรงจารก แควนชนบท มกายสมอ หรอสขาวเจอดามมาคใจชอนลพาห สามารถหายตวไดทงตนและมา ถกหนมานฆาตายทเชงเขาอศกรรณ ขณะยกทพชวยศกทกรงลงกา (พฒนะ พทธพงษ ๒๕๔๘ : ๖๔)

ภาพท ๔๘ ยกษทวารบาลบรเวณหนาประตสนามชย มยราพณและวรฬจาบง

คท ๔ บรเวณหนาประตเกยเสดจ (ดานปราสาทพระเทพบดร) คอ สรยาภพและอนทรชต สรยาภพ เปนโอรสของจกรวรรดกบนางวชนสตร กายมสแดงชาด มหอกเมฆพทเปน

อาวธวเศษประจาตน เมอพระพทธกบพระสตรตยกทพมาตดเมองมะลวนของทาวจกรวรรด พระสตรตถกหอกของสรยาภพจนสลบ ตอรงขนออกรบกบพระพรต และถกพระพรตฆาตาย (กรมศลปากร ๒๕๒๕ : ๒๗๕)

อนทรชต เปนโอรสของทศกณฐกบนางมณโฑ มกายสเขยว เดมชอรณพกตร เรยนวชาศลปะศาสตรทสานกฤาษโคบตร ภายหลงเรยนมนตชอ มหากาลอคค สาหรบบชาพระเจาทงสาม คอ พระศวะ พระนารายณ และพระพรหม และไดรบพรจากเทพเจาทงสาม คอ ศรพรหมาสตรจากพระอศวร ศรนาคบาศจากพระพรหม และศรวษณปาณมจากพระนารายณ เมอไดรบศรวเศษสามเลม

๑๖๕

และเวทมนตแลวกเปนการสาเรจการศกษา ครงหนงทศกณฐใหไปปราบพระอนทรเพอใหออนนอม เมอรบชนะพระอนทร ทศกณฐกเปลยนชอใหใหมวา “อนทรชต” สดทายถกศรของพระลกษณตายทเนนเขาจกรวาล (ทรงวทย ดลประสทธ ๒๕๔๑ : ๓๐)

ภาพท ๔๙ ยกษทวารบาลบรเวณหนาประตเกยเสดจ สรยาภพ และอนทรชต

คท ๕ บรเวณหนาประตหนาวว (ดานหนาพระอโบสถ) คอ มงกรณกณฐและวรฬหก มงกรณกณฐ เปนโอรสของพญาธร (นองชายทศกณฐ) มกายสเขยว ทรงมงกฎเศยรนาค

เมอคราวทอนทรชตทาพธชบศรนาคบาศ ทศกณฐจงใหมงกรกณฐไปรบขดตาทพไวกอน จงถกศรพรหมาสตรพระรามเสยรขาดตายในสนามรบ (พฒนะ พทธพงษ ๒๕๔๘ : ๔๘)

วรฬหก มกายสขาบหรอสนาเงนแก เปนเจาแหงกมกณฑ มมงกฎและเครองประดบกายเปนนาคพษ อยใตดนระหวางเขาตรกฏ (กรมศลปากร ๒๕๒๕ : ๒๗๖)

๑๖๖

ภาพท ๕๐ ยกษทวารบาลบรเวณหนาประตหนาวว มงกรณกณฐและวรฬหก คท ๖ บรเวณหนาประตศรรตนศาสดา คอ ทศครวนและทศครธร

ทศครวน มกายสเขยว ทศครธร มกายสหมอใหม ทงสองเปนพนองฝาแฝด มจมกเปนงวงชาง เนองจากไปโอรสของทศกณฐทเกดกบนาง

ชาง เมอเยาววยทาวอศกรรณมาลานาไปเลยง และครงหนงเกดคดถงทศกณฐผเปนบดา จงเดนทางไปทกรงลงกาเพอเยยมเยอน ขณะนนนางมณโฑหงนาทพย เลยเขากองทพทศกณฐไปรบกบกองทพพระราม และถกศรของพระลกษณตาย (กรมศลปากร ๒๕๒๕ : ๒๗๙)

๑๖๗

ภาพท ๕๑ ยกษทวารบาลบรเวณหนาประตศรรตน ทศครวนและทศครธร

จากสงเกตจะเหนวายกษทวารบาลทวดพระศรรตนศาสดาราม จะตางจากยกษทวารบาลวดอนๆ คอ วดโดยทวไปยกษทวารบาลหรอทวารบาลอนๆ จะอยนอกวดหรอหนหนาออกจากอาคาร เพอปกปกรกษาสถานท เชน ยกษทวารบาลบรเวณประตทางเขาวดอรณราชวราราม แตยกษทวารบาลทง ๖ ค น หนหนาเขาสวดทกตน เนองจากการสรางยกษเหลานขนมา กเพอใหมหนาทเฝารกษาพระพทธมหามณรตนปฏมากร หรอพระแกวมรกต เหตทมการสรางยกษโดยหนหนาเขาหาวดเพอทาหนาทเฝาพระพทธมหามณรตนปฏมากรน กเพอใหสอดคลองกบตานานการสรางพระแกวมรกตนนเอง

ตานานยกษรกษาพระแกว พระนาคเสนเถรเจาปรารภจะสรางพระพทธปฏมากร เพอจะยงพระพทธสาสนาใหเจรญ รงเรองไปในอนาคต ครนจะสรางพระพทธรปดวยเงนหรอทองแลว กเกรงพวกโจรอนมากดวยโลภะ โทสะ โมหะ จะกระทาการอนไมเหมาะสมและทาลายได ดวยเหตนพระนาคเสนเถรเจาจงจะกระทาพระพทธรปอนมเดชานภาพดวยแกว ขณะทพระนาคเสนวตกอยนน พระอมรนทราธราชกเสดจลงมาจากดาวดงสพรอมดวยพระเวสกรรมสสานกพระนาคเสนดวยอรยาบถอนวเศษ แลวตรสถามวาจะสรางพระพทธรปอนประเสรฐดวยแกว อนมเดชานภาพเปนทเทพามนษยบชา ใหเปน

๑๖๘

ประโยชนแกสตวโลกทงปวงหรอ พระนาคเสนตอบวามปรารภดงนน พระอมรนทราธราชจงตรสวาถาปรารถนาอยางนน ขาพระพทธเจาจะใหพระเวสกรรมไปเอาแกวอนประกอบดวยเดชานภาพทเขาวบลพรรตมาถวาย พระเวสกรรมกทลสนองวา ขาพระพทธเจาผเดยวมอาจเอาแกวอนมเดชมาถวายได เหตดวยหมกมกณฑทงปวงทอาศยอยทเขาวบลนน เมอเหนขาพระพทธเจาผเดยวเหลากมกณฑคงไมยอมใหแกวอนมเดช ถาพระองคเสดจไปดวยหมกมกณฑทงหลายเหนพระองคแลวกจะถวายแกวอนมเดชแกพระองค พระอมรนทราธราชเมอฟงคาพระเวสกรรม กเสดจไปดวยกน เมอทอดพระเนตรเหนเหลากมกณฑอนรกษาแกว กตรสวาเรามาทนเพอจะแกวแกวมณโชตไปถวายแกพระนาคเสน อนมศลานคณอนประเสรฐ เพอจะกระทาพระพทธรป ทานทงหลายจงใหแกวแกเราบดน ขณะนนเหลากมกณฑทงหลายเมอไดฟงเทวโองการกทลตอบวา แกวมณโชตนเปนเครองบรโภคแหงสมเดจบรมจกรพรรด แกวนเปนบรวารแวดลอม และมเดชานภาพหนกหนา ถาแกวไปอยในทใด พระจกรพรรดกอยในทนน เปนคสาหรบกน เมอกมกณฑกราบทลดงนแลว กสาแดงซงแกวมรกตอนมสเขยวเลอมประภสสร และกราบทลวา พระองคจะเอาแกวไปถวายพระนาคเสนเถรเจา อนปรารถนาจะกระทาพระรปสมเดจพระพทธเจาใหวจตรอนสราสรฤทธบชา พระองคจงเวนแลวซงแกวมณโชต อนเปนของพระบรมจกรพรรดบรโภค เอาซงแกวมรกตนไปเถด (กรมศลปากร ๒๕๐๔ : ๔๐)

จะเหนวา กอนทจะนาแกวมรกตมาสรางเปนพระพทธรปพระพทธมหามณรตนปฏมากรนน แกวมรกตน มเหลากมกณฑซงมอทธฤทธมากคอยเฝารกษาอย แมกระทงพระเวสกรรมผมฤทธเดชยงตองเกดความหวนเกรง จงตองกราบทลเชญพระอมรนทราเสดจไปเอาแกวอญมณนดวย และดวยศรทธาในพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว รชกาลท ๓ จงโปรดเกลาฯ ใหสรางยกษ เพอเฝารกษาพระพทธมหามณรตนปฏมากร ดงตานานทกลาวมา จดนาชมท ๒ บรรยายบรเวณบนฐานไพท บรรยายสงปลกสรางตางๆ ทอยบนฐานไพท ไดแก เจดยทรงเครอง พนมหมาก พระบษบก พระศรรตนเจดย พระมณฑป ปราสาทพระเทพบดร พระสวรรณเจดย สตวหมพานต และนครวดจาลอง สาหรบชดความรทรพยากรวฒนธรรมทใชบรรยายในจดน ไดแก ชดความรทรพยากรวฒนธรรมดานศลปกรรม, ชดความรทรพยากรวฒนธรรมดานศาสนาและความเชอ และชดความรทรพยากรวฒนธรรมดานพระมหากษตรย ไดแก

๑. ชดความรทรพยากรวฒนธรรมดานศลปกรรม เพอบรรยายประวตการสราง ลกษณะทางดานศลปกรรมและสถาปตยกรรมของเจดยทรงเครอง พนมหมาก พระบษบก พระศรรตนเจดย พระมณฑป ปราสาทพระเทพบดร พระสวรรณเจดย สตวหมพานต และนครวดจาลอง

๑๖๙

๒. ชดความรทรพยากรวฒนธรรมดานศาสนาและความเชอ เพอบรรยายพระพทธรปพระธยานพทธหนภเขาไฟ พระเทพบดร พระไตรปฎกฉบบทองใหญ ความเชอเรองสตวหมพานต และตกตาหนจน

๓. ชดความรทรพยากรวฒนธรรมดานพระมหากษตรย เพอบรรยายพระราชสญลกษณ พระราชลญจกร พระบรมรปพระบรพมหากษตรยาธราชเจา ชางสาคญ และดาราเครองราช-อสรยาภรณ

ฐานไพท

ภาพท ๕๒ ฐานไพท

ฐานไพทเปนฐานรปสเหลยมผนผายอมมไมสบสองทง ๔ ดาน ยกสง ๓ ชน มกาแพงแกวโดยรอบประดบดวยกระเบองปรทางขนม ๗ ทาง ทาเปนบนไดใหญ ดานทศเหนอม ๒ ทาง ทศใต ๓ ทาง โดยเฉพาะทางขนตรงกลางซงตรงกบพระมณฑปเปนซมประตยอดทรงมณฑป เปนของเดมสมยพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว รชกาลท ๓ ทศตะวนออก ๑ ทาง และทศตะวนตก ๑ ทาง ลกษณะเปนซมประตยอดมณฑปทสรางขนใหม ในรชสมยพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๔ แตมาแลวเสรจในสมยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๕ (สานกราชเลขาธการ ๒๕๓๑ : ๒๘๖)

๑๗๐

ฐานไพทแตเดมในสมยพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช รชกาลท ๑ เปนฐานประทกษณของพระมณฑปสง ๓ ชน ตอมาพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๔ โปรดเกลาฯ ใหถมฐานประทกษณของพระมณฑปเสย ๒ ชนแลวขยายไปทางดานทศตะวนออกและตะวนตก สรางพระพทธปรางคปราสาทและพระศรรตนเจดยบนฐานทขยายออกไป รวมเรยกฐานทสรางอาคารทงสามหลงวา “ฐานไพท” พรอมทงโปรดเกลาฯ ใหถายแบบนครวดจาลองไวใหประชาชนไดด แตการสรางศาสนสถานจาลองนไดมาสาเรจบรบรณในรชสมยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๕ เมอคราวฉลองสมโภชพระนครครบ ๑๐๐ ป ในป พ.ศ. ๒๔๒๕ พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๕ โปรดเกลาฯ บรณปฏสงขรณฐานไพท ปชนยวตถและสงตกแตงอกหลายอยาง เชน หลอรปสตวหมพานต และสรางบษบกประดษฐานพระบรมราชสญลกษณประจารชกาลสมเดจพระมหากษตรยาธราชเจากรงรตนโกสนทรขน ๓ บษบก ในรชกาลปจจบนเมอเตรยมงานสมโภชพระนครครบ ๒๐๐ ป ในป พ.ศ. ๒๕๒๕ สมเดจพระเทพรตนราชสดาฯ สยามบรมราชกมาร ไดโปรดเกลาฯ ใหสรางพระบษบกประดษฐานพระราชลญจกรประจารชกาลท ๖ ถงรชกาลปจจบนเพมขนอก ๑ บษบก (สานกราชเลขาธการ ๒๕๓๑ : ๒๘๖) ซมประตฐานไพทดานทศใต ซมนเดาวาเปนซมของเดมทสรางขนตงแตสมยรชกาลท ๓ (กรมศลปากร ๒๕๒๕ : ๑๖๘) มลกษณะเปนซมกออฐถอปน ตรงกลางเปนซมใหญทรงยอดมณฑป มมขลดสองขาง หลงคาปนปนเปนรปกระเบองทาสแดง หนาบนปนปนเปนรปพระวมานปดทองบนพนกระจกสนาเงน ซงเปนพระราชสญลกษณของรชกาลท ๓ ชอฟาเปนนาคหางหงสเปนนาคเบอน บานประตดานนอกเปนไมแกะสลกปดทองรปเซยวกางจนแตสวมชฎาและแตงกายแบบไทยถองาวยนเหยยบสงห ดานในเปนลายกามะลอเขยนทองเปนลายดอกไมแบบจนบนพนสแดง

๑๗๑

ภาพท ๕๓ ซมประตฐานไพทดานทศใต

ซมประตฐานไพฐดานทศตะวนตก เปนซมกออฐถอปนทรงจตรมขขนาดใหญ มขขางยาวกวามขหนาและมขหลง มทพกสองขางประต ลกษณะเปนซมยอดทรงมณฑปประดบดวยกระเบองถวย หลงคามงดวยกระเบองดนเผาเคลอบส โดยมพนสเขยวขอบสเหลอง หนาบนประดบกระเบองเปนลายดอกพดตาน สน าเงนแดงและมวงบนพนโมเสกสทอง ชอฟาเปนนาคประดบดวยกระเบองถวย ผนงภายนอกประดบดวยกระเบองสขาวสลบเหลอง ภายในทาสขาว ตอนมมของซมประตและเสาองประดบดวยกระเบองเคลอบสเขยว ลายเปนดอกไมซงสงทามาจากเมองจน หวเสาประดบดวยกระเบองถวย ทางเขาทาเปนซมโคง มบานประตเปนไม ดานนอกเปนลายปนรปทวารบาลทรงเครองแบบไทยหนาจนถองาวเหยยบสงห ดานในเปนลายกามะลอเขยนทองเปนลายนกไมแบบจนบนพนสแดง ทพกสองขางประตดานหนาและดานขางเปนซมโคงมพนกระเบยงทาเปนลกกรงกระเบองเคลอบสขาว ดานหลงบดวยกระเบองปรสขาว

๑๗๒

ภาพท ๕๔ ซมประตฐานไพทดานทศตะวนตก

พระเจดยทรงเครอง พระเจดยทรงเครอง มทงสน ๔ องค แตเดมเปนพระเจดยทประดบอยทมมทง ๔ ของพระมณฑปทบรณะในสมยพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว รชกาลท ๓ ตอมาพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๔ โปรดเกลาฯ ใหสรางปราสาทพระเทพบดร และพระศรรตนเจดย พระเจดยทง ๔ องค คงจะกดขวางการกอสราง จงยายไปประดษฐานไวดานหลงของพระศรรตนเจดยตรงยอมมฐานไพททศตะวนออกและทศตะวนตก (สานกราชเลขาธการ ๒๕๓๑ : ๒๘๘) ลกษณะเปนพระเจดยกออฐฉาบปนทรงเครองยอมมไมสบสอง ตงอยบนฐานสงห ๓ ชน ฉาบปนทาสขาว มฐานบวหงายรอบรบองคพระเจดยซงปดทองประดบกระจก ตอนบนเปนบวกลม ๗ ชน เหนอบวกลมเปนปลมลกแกวคนถงเมดนาคางประดบกระจก

๑๗๓

ภาพท ๕๕ เจดยทรงเครอง

พนมหมาก สรางขนในรชสมยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๕ เมอคราวฉลองสมโภชพระนครครบ ๑๐๐ ป ในปพทธศกราช ๒๔๒๓ (กรมศลปากร ๒๕๒๕ : ๑๖๗) หมากเปนเครองตกแตงฐานไพทตรงสวนยอมมดานทศตะวนออกและตะวนตก รวมทงสน ๑๘ พม ตงบนฐานสเหลยมประดบดวยหนออน พนมหมากสรางดวยการกออฐฉาบปน ประดบกระเบองถวย ลกษณะคลายกรวยใบตอง ตงบนพานแวนฟายอมมไมสบสอง ๒ ชน นายเกรยงไกร วศวามตร (สมภาษณ ๒๐ พฤษภาคม ๒๕๕๔) พนมหมากทาเหมอนรปกรวยมรวเหมอนใบตอง ซงพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๕ ทรงสรางขนเพอถวายเปนพระพทธบชา

๑๗๔

ภาพท ๕๖ พนมหมาก พระบษบก

พระบษบกใชสาหรบประดษฐานพระบรมราชสญลกษณ และพระราชลญจกรประจารชกาลพระมหากษตรยในราชวงศจกร ซงพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๕ โปรดเกลาฯ ใหสรางพระบษบกขน ๓ องค เพอเปนทระลกเมอทรงปฏสงขรณพระอารามในโอกาสฉลองพระนครครบ ๑๐๐ ป ในปพทธศกราช ๒๔๒๕ โดยโปรดฯ ใหจาลองพระราชลญจกรประจาพระองค รชกาลท ๑ ถงรชกาลท ๕ มาพระราชสญลกษณประจารชกาล ประดษฐานดานใน (กรมศลปากร ๒๕๒๕ : ๑๗๖)

นายเกรยงไกร วศวามตร (สมภาษณ ๒๐ พฤษภาคม ๒๕๕๔) ในสมยนนพระราชลญจกรประจาพระองคใชเปนตราแผนดน

ในรชกาลปจจบนสมเดจพระเทพรตนราชสดาฯ สยามบรมราชกมาร โปรดเกลาฯ ในสรางบษบกพระราชลญจกรรชกาลท ๖ รชกาลท ๗ รชกาลท ๘ และรชกาลปจจบน อก ๑ องค เมอคราวฉลองสมโภชพระนครครบ ๑๐๐ ป พระบษบกทง ๔ องค มลกษณะทเหมอนกน คอ ทาเปนรปบษบกลงรกปดทองประดบกระจก ภายในบษบกประดษฐานพระบรมราชสญลกษณบนพานแวนฟา ๒ ชน ตอนลางเปนแทนกออฐฉาบปนบหนออนกอลดหลนกน ๓ ชน ชนบนจารกคาอทศถวายพระมหากษตรยพรอมกบพระราชกรณยกจเกยวกบการสราง และการปฏสงขรณวดพระศรรตนศาสดารามของรชกาลนนๆ

๑๗๕

ฐานชนกลางทง ๔ มมเปนฐานแปดเหลยมตงฉตร ๗ ชน ทาดวยโลหะฉลโปรงปดทอง ฐานชนลางทง ๔ มมทาเปนฐานแปดเหลยมตงฉตรโลหะฉลโปรง ๕ ชน ระหวางฐานแปดเหลยมทง ๔ ดาน กอเปนแทนสเหลยมผนผา ตงรปจาลองสารดรมดาพญาชางเผอกและชางสาคญประจารชกาลนนๆ พระบษบกองคตะวนตกเฉยงเหนอ ประดษฐานพระราชสญลกษณของพระบาทสมเดจพระเจาอยหว ๓ รชกาล คอ รชกาลท ๑ รชกาลท ๒ และรชกาลท ๓ โดยมตราแผนดนเปนรปพระมหามงกฎไมมกรรเจกจอนแทน รปอณาโลม รปพญาครฑยดนาค และรปพระวมาน ตามลาดบ โดยรปพระมหามงกฎอยเบองบน รปพญาครฑยดนาค และรปพระวมานเบองลางหนหลงชนกน พระบษบกองคตะวนออกเฉยงใต ประดษฐานพระราชลญจกรของพระบาทสมเดจพระเจาอยหว รชกาลท ๔ เปนรปพระมหามงกฎ แตตางจากพระมหามงกฎในรชกาลท ๑ ดวยเปนมงกฎทมกรรเจยกจอนประกอบดวย คอ เหมอนพระมหาพชยมงกฎในเครองเบญจราชกกธภณฑ

พระบษบกองคตะวนตกเฉยงใต ประดษฐานพระราชลญจกรของพระบาทสมเดจพระเจาอยหว รชกาลท ๕ เปนรปพระจลมงกฎ หรอพระเกยวยอด

พระบษบกองคตะวนออกเฉยงเหนอ ประดษฐานพระราชลญจกรของพระบาทสมเดจพระเจาอยหว รชกาลท ๖ รชกาลท ๗ รชกาลท ๘ และรชกาลปจจบน โดยมตราแผนดนรปพระราชลญจกร คอ รปพระราชลญจกรวชราวธ รปพระราชลญจกรสามศร รปพระราชลญจกรดสตเทพบตร และรปพระราชลญจกรอฐทศอทมพรราชอาสน มเลข ๙ ไทยอยในวงจกรตามลาดบ

ภาพท ๕๗ พระบษบกประดษฐานพระราชสญลกษณ

๑๗๖

พระราชลญจกรประจาพระองค ลญจกร คอ ตราหรอเครองหมายเปนรปสญลกษณตางๆ ซงสรางขนสาหรบใชตหรอประทบหรอปดผนกบนเอกสาร ดวยประสงคใหเปนเครองหมายหรอสญลกษณอยางใดอยางหนงแทนบคคลหรอคณะบคคลหรอประเทศชาต เพอแสดงความเปนเจาของหรอเพอรบรองความถกตอง หรอเพอแสดงความสาคญของเอกสารนน ซงทวไปหมายเฉพาะเอกสารหรอหนงสอสาคญทางราชการแผนดน สวนพระตราทพระมหากษตรยททรงใชสาหรบประทบในเอกสารทงทเปนเอกสารทางราชการและเอกสารสวนพระองค เรยกวา พระราชลญจกร (ส.พลายนอย ๒๕๒๗ : ๑๓)

พระราชลญจกรประจาพระองค หมายถง ตราทใชประทบกากบพระปรมาภไธยพระมหา-กษตรยในตนเอกสารสวนพระองค ซงไมเกยวดวยราชการแผนดน เชน ในประกาศนยบตรกากบเหรยญรตนาภรณ เปนตน ซงพระมหากษตรยแตละพระองคจะมพระราชลญจกรประจาพระองคทไมเหมอนกน พระราชลญจกรประจารชกาลของพระบาทสมเดจพระเจาอยหวทง ๙ รชกาล ในพระบรมราชวงศจกร ไดแก

๑. พระราชสญลกษณประจาพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช รชกาลท ๑ คอ รป “ปทมอณาโลม”

๒. พระราชสญลกษณประจาพระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลย รชกาลท ๒ คอ รป “ครฑยดนาค”

๓. พระราชสญลกษณประจาพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว รชกาลท ๓ คอ รป “ปราสาท”

๔. พระราชลญจกรประจาพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๔ คอ รป “พระมงกฎ”

๕. พระราชลญจกรประจาพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๕ คอ รป “พระจลมงกฎ หรอพระเกยว”

๖. พระราชลญจกรประจาพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว รชกาลท ๖ คอ รป “วชราวธ”

๗. พระราชลญจกรประจาพระบาทสมเดจพระปกเกลาเจาอยหว รชกาลท ๗ คอ รป “พระแสงศร ๓ เลม”

๘. พระราชลญจกรประจาพระบาทสมเดจพระเจาอยหวอานนทมหดล รชกาลท ๘ คอ รป “พระโพธสตวประทบบนบลลงกดอกบว”

๙. พระราชลญจกรประจาพระบาทสมเดจพระเจาอยหวภมพลอดลยเดช รชกาลปจจบน คอ รป “พระทนงอฐทศอทมพรบวรราชอาสน”

๑๗๗

พระราชสญลกษณประจารชกาลท ๑ พระราชสญลกษณประจารชกาลท ๑ เปนรป ปทมอณาโลม มอกขระ “อ” อยกลางลอมรอบดวยกลบบว ซงเปนพทธพฤกษชาตทเปนสรมงคลในพระพทธศาสนา ตราอณาโลมทใชตประทบเงนพดดวงมรปรางคลายสงขเวยนขวาในกรอบทมพนเปนลายกนก ผลตออกใชคราวพระราชพธบรมราชาภเษก เมอปพทธศกราช ๒๓๒๘ เหตเพราะเจาฟากรมหลวงจกรเจษฎา พระเจานองยาเธอตางพระมารดา ทรงนาพระมหาสงขทเปนของเกามาจากกรงศรอยธยาและพระองคารสมเดจพระปฐมบรมราชชนกมาถวาย พระบาทสมเดจพระเจาอยหว รชกาลท ๑ ทรงโปรดพระมหาสงขนมาก จงทรงพระกรณาใหใชเปนพระราชลญจกรของพระองค สวนกรอบททาเปนรปดอกบวหรอปทม มเรองเลาในบนทกความทรงจาของพระยากระสาปนกจโกศล (โหมด อมาตยกล) ตอนหนงวา “พระพทธยอดฟาฯ ทาตราเงนเปนรปดอกบวนน ทานทรงเหนวานมตของทานเปนมงคล เมอจวนจะไดเปนเจา ทบานเกาของทานทบานของทานมดอกบวตมผดขนกลางบานของทาน ๑ ดอก จงทาตราบวเปนการเจรญ” (ส.พลายนอย ๒๕๒๗ : ๑๕) พระราชสญลกษณประจารชกาลท ๑ จะปรากฏอยทพระบษบกทองคา บรเวณมมพระมณฑปดานทศตะวนตกเฉยงเหนอ หนาบนทางดานทศเหนอของหอพระราชกรมานสร หนาบนทางดานทศเหนอ ลายปนปนปดทองกรอบพระบญชร และจตรกรรมฝาผนงดานในของปราสาทพระเทพบดร

ภาพท ๕๘ พระราชสญลกษณประจารชกาลท ๑

๑๗๘

พระราชสญลกษณประจารชกาลท ๒ พระราชสญลกษณประจารชกาลท ๒ เปนรป ครฑยดนาค เปนพระราชสญลกษณของพระบรมนามาภไธยวา “ฉม” ตามความหมายขอวรรณคดไทย คอ พญาครฑ ซงเปนเทพนยายเทวะกาเนด เปนเทพองคหนงทมฤทธมากแตยอมเปนพาหนะสาหรบพระนารายณ ปกตอาศยอยทวมานฉมพล ดงนนจงทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหใชรปครฑยดนาคเปนพระราชสญลกษณประจาพระองค (ส.พลายนอย ๒๕๒๗ : ๑๖) พระราชสญลกษณประจารชกาลท ๒ จะปรากฏอยทพระบษบกทองคา บรเวณมมพระมณฑปดานทศตะวนตกเฉยงเหนอ หนาบนทางดานทศใตของหอพระราชกรมานสร หนาบนทางดานทศใต และลายปนปนปดทองกรอบพระบญชรของปราสาทพระเทพบดร และรปหลอสารดปดทองบรเวณฐานพระอโบสถ

ภาพท ๕๙ พระราชสญลกษณประจารชกาลท ๒

๑๗๙

พระราชสญลกษณประจารชกาลท ๓ พระราชสญลกษณประจารชกาลท ๓ เปนรป ปราสาท เปนพระราชสญลกษณของพระบรมนามาภไธยวา “ทบ” หมายความวาทอยหรอเรอน จงทรงพระกรณาใหใชเปนพระราชลญจกรประจาพระองค (ส.พลายนอย ๒๕๒๗ : ๑๕) พระราชสญลกษณประจารชกาลท ๓ จะปรากฏอยท พระบษบกทองคา บรเวณมมพระมณฑปดานทศตะวนตกเฉยงเหนอ หนาบนทางดานทศเหนอของหอพระราชพงศานสร หนาบนพระทวารทางขนฐานไพทดานพระอโบสถ หนาบนทางดานทศตะวนตกและลายปนปนปดทองกรอบพระบญชรของปราสาทพระเทพบดร

ภาพท ๖๐ พระราชสญลกษณประจารชกาลท ๓

๑๘๐

พระราชลญจกรประจารชกาลท ๔ พระราชลญจกรประจารชกาลท ๔ เปนรปวงลตรงกลางเปนรป พระมงกฎ เปนพระราชสญลกษณของพระบรมนามาภไธยวา “มงกฎ” ซงเปนศราภรณสาคญของพระมหากษตรยอยในเครองเบญจราชกกธภณฑ มฉตรบรวารตงขนาบทง ๒ ขาง มพานทองสองชนวางพระแวนสรยกานตหรอเพชรขางหนง และวางสมดตาราขางหนง พระแวนสรยกานตหรอเพชรมาจากฉายาททรงผนวชวา “วชรญาณ” สวนสมดตารามาจากเหตทไดทรงศกษาเชยวชาญในทางอกษรศาสตรและดาราศาสตร พระราชลญจกรประจารชกาลท ๔ จะปรากฏอยท พระบษบกทองคา บรเวณมมพระมณฑปดานทศตะวนตกเฉยงใต หนาบนทางดานทศเหนอของหอพระราชพงศานสรณ หนาบนทางดานทศตะวนออก ลายปนปนปดทองกรอบพระบญชร และยอดปรางคของปราสาทพระเทพบดร

ภาพท ๖๑ พระราชลญจกรประจารชกาลท ๔

๑๘๑

พระราชลญจกรประจารชกาลท ๕ พระราชลญจกรประจารชกาลท ๕ เรยกวาพระราชลญจกรพระเกยว เปนรปพระจล-มงกฎเปลงรศม (พระเกยว) ประดษฐานบนพานแวนฟา เปนสญลกษณของพระบรมนามาภไธยวา “จฬาลงกรณ” ซงแปลความหมายวาเปนศราภรณชนดหนงอยางมงกฎ มฉตรขนาบขาง ทรมขอบทง ๒ ขาง มพานแวนฟาวางพระแวนสรยกานตหรอเพชรขางหนง และวางสมดตาราขางหนง เปนการเจรญรอยจาลองพระราชลญจกรประจาพระองคของสมเดจพระบรมชนกนาถ พระราชลญจกรพระเกยว จะปรากฏอยทพระบษบกทองคา บรเวณมมพระมณฑปดานทศตะวนออกเฉยงใต ซมประตหนาตางพระวหารยอด และลายปนปนปดทองกรอบพระบญชรของปราสาทพระเทพบดร

ภาพท ๖๒ พระราชลญจกรประจารชกาลท ๕

๑๘๒

พระราชลญจกรประจารชกาลท ๖ พระราชลญจกรประจารชกาลท ๖ เรยกวาพระราชลญจกรพระวชระ เปนรปวชราวธ ยอดมรศม ประดษฐานบนพานแวนฟาตงอยเหนอตง มฉตรกลบบวตงอยท ง ๒ ขาง เปนสญลกษณของพระบรมนามาภไธย “วชราวธ” ซงหมายถง ศาสตราวธของพระอนทร พระราชลญจกรวชราวธปรากฏอยทพระบษบกทอง บรเวณมมพระมณฑปทางทศตะวน-ออกเฉยงเหนอ

ภาพท ๖๓ พระราชลญจกรประจารชกาลท ๖

๑๘๓

พระราชลญจกรประจารชกาลท ๗ พระราชลญจกรประจารชกาลท ๗ เรยกวาพระราชลญจกรพระแสงศร เปนรปพระแสงศร ๓ เลม คอ พระแสงศรพรหมาสตร พระแสงศรประลยวาต และพระแสงศรอคนวาต เหนอราวพาดพระแสงศรเปนดวงตราจกรบรมราชวงศภายใตพระมหาพชยมงกฎ ดานขางทง ๒ ตงบงแทรกสอดแทรกดวยลายกนก เปนสญลกษณของพระบรมนามาภไธย “ประชาธปกศกดเดชน” ซงคาวา เดชน หมายถง ลกศร พระราชลญจกรพระแสงศรปรากฏอยทพระบษบกทอง บรเวณมมพระมณฑปทางทศตะวนออกเฉยงเหนอ

ภาพท ๖๔ พระราชลญจกรประจารชกาลท ๗

๑๘๔

พระราชลญจกรประจารชกาลท ๘ พระราชลญจกรประจารชกาลท ๘ เปนรป พระโพธสตวประทบบนบลลงกดอกบว หอยพระบาทขวาเหนอบวบานหมายถงแผนดน พระหตถซายถอดอกบวตม และมเรอนแกวดานหลงแทนรศม มแทนรองรบ ตงฉตรบรวารทง ๒ ขาง เปนสญลกษณของพระบรมนามาภไธย “อานนทมหดล” ซงแปลความวาเปนทยนดของแผนดน เพราะพระองคไดเสดจเถลงถวลยราชสมบตเปนพระมหากษตรยในระบอบประชาธปไตย โดยความยกยองยนดของชาวไทย ประหนงพระโพธสตวเสดจมาประทานความรมเยนเปนสขแกประชาชน พระราชลญจกรพระโพธสตวปรากฏอยทพระบษบกทอง บรเวณมมพระมณฑปทางทศตะวนออกเฉยงเหนอ

ภาพท ๖๕ พระราชลญจกรประจารชกาลท ๘

๑๘๕

พระราชลญจกรประจารชกาลปจจบน พระราชลญจกรประจาพระบาทสมเดจพระเจาอยหวรชกาลปจจบน เปนรป พระทนงอฐทศอทมพรบวรราชอาสน ประกอบดวยวงจกร กลางวงจกรมอกขระ อ รอบวงจกรมรศมเปลงออกโดยรอบ เหนอจกรเปนรปเศวตรฉตร ๗ ชน เนองจากในวนพระราชพธบรมราชภเษก ตามโบราณราชประเพณไดเสดจประทบเหนอพระทนงอฐทศฯ สมาชกรฐสภาถวายนาอภเษกจากทศทง ๘ ซงนบวาเปนครงแรกในประวตศาสตรทพระมหากษตรยทรงรบนาอภเษกจากสมาชกรฐสภา แทนทจะทรงรบนาอภเษกจากพราหมณเหมอนกบพระบาทสมเดจพระเจาอยหวรชกาลกอนๆ พระราชลญจกรพระทนงอฐทศอทมพรบวรราชอาสน ปรากฏอยทพระบษบกทอง บรเวณมมพระมณฑปทางทศตะวนออกเฉยงเหนอ

ภาพท ๖๖ พระราชลญจกรประจารชกาลปจจบน

๑๘๖

ชางเผอกและชางสาคญ ประเทศไทยมประเพณเชอถอกนมาแตโบราณวา ชางเผอกเปนเครองเชดชพระเกยรตยศตลอดจนพระบรมเดชานภาพของพระมหากษตรย ชางเผอกจะเกดมขนในรชกาลใดกถอกนวาพระมหากษตรยพระองคนนทรงมพระบญญาบารมอนสงสง ถาพระมหากษตรยพระองคใดมชางเผอกมาสพระบารมจะไดรบการยกยองเลองลอในพระราชอานาจและพระเกยรตยศ ปรากฏแผไพศาลไปในนานาประเทศ และถอเปนมงขวญของราษฎรทจะพงพระบญญาธการ ดงนนจงเปนพระราชประเพณทพระมหากษตรยทรงปฏบตสบตอกนมา โดยเฉพาะในประเทศไทย เมอไดชางเผอกมาสพระบารม พระบาทสมเดจพระเจาอยหวจะทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหยนโรงชางตนประจาพระราชฐาน คนสวนมากเขาใจวาจะตองมสขาว หรอขาวผดกวาปกต แตในทางราชการและกรมพระคชบาลถอตามตาราคชศาสตรทกลาววาชางเผอกมหลายส ไดแก ขาว เหลอง เขยว แดง ดา มวง เมฆ และตองประกอบดวยคชลกษณอนๆ อก เชน ตา เพดาน อณฑโกศ เลบ ขน คางใน (รองผว) ไรเลบ สนบงา ชองแมลงภ จงจะเขาเปนลกษณะชางเผอกได แตทางราชการหรอกรมพระคชบาลไมเรยกวา “ชางเผอก” เรยกวา “ชางสาคญ” เมอไดตรวจคชลกษณตองตามตาราเปนทพอใจ รวมทงกรยามารยาทอนๆ สมบรณพรอมแลว ทางราชการจงจะไดกาหนดใหมพระราชพธสมโภชขนระวางพระราชทานนามเปนพระยาชางตนหรอนางพระยาชางตน (เพลนพศ การาญ ๒๕๒๑ : ๕) ลกษณะอวยวะทเปนมงคล ๗ ประการ ของชางสาคญ โดยทวไปชางสาคญจะมลกษณะอวยวะทเปนมงคล ๗ ประการ ซงมสขาว หรอทเรยกกวา ชางเผอก คอ

๑. ตาสขาว ๒. เพดานในปากสขาว ๓. เลบสขาว ๔. ขนสขาว ๕. ผวหนงสขาว หรอสชมพแดงคลายสหมอใหม ๖. ขนหางยาว ๗. อณฑโกส (อวยวะเพศ) สขาว หรอสคลายหมอใหม (ม.ล.กลยาภค นาวนฤทธเดช

๒๕๔๗ : ๑๐๘)

๑๘๗

คตความเชอเรองชางเผอก คตความเชอในเรองชางเผอกทแพรมายงราชอาณาจกรไทย มตนกาเนดมาจากความเชอในศาสนาพราหมณ ปรากฏหลกฐานในพระเวทและไตรเพท ในเรองทวาดวยวชาคชศาสตร ซงวชานประกอบดวยเรองคชลกษณและคชกรรม คชลกษณ เปนตาราเกยวกบลกษณะตางๆ ของชาง ทงชางทมลกษณะเปนมงคลใหคณ และชางทมลกษณะอปมงคลใหโทษ คชกรรม เปนตาราทรวบรวมเวทมนตทใชในการจบชาง การควบคมชาง และขจดเสนยดจญไรความไมดไมเปนมงคลตางๆ (ม.ล.กลยาภค นาวนฤทธเดช ๒๕๔๗ : ๘๑) ชางเผอกเปนชางทมลกษณะตางจากชางธรรมดาทวไป จดวามลกษณะทหาไดยากจงเปนทเชอกนวาชางเผอก เปนสตวทเปนมงคลใหแกผเปนเจาของ และเปนเครองมงคลชนดหนงใน “สปตรตนะ” แหงพระมหาจกรพรรด ซงไดแก จกรแกว ชางแกว มาแกว มณแกว นางแกว ขนคลงแกว และขนพลแกว จากความเชอนจงถอไดวาชางเผอกเปนสตวคบานคเมอง เมอเมองใดไดพบชางเผอกเมองนนจะเกดความอดมสมบรณ ความเจรญรงเรองมนคง ดงนนชางเผอกจงมความสาคญยงตอพระมหากษตรย และเมอไดชางเผอกเขามาสพระบารม กจะประกอบพระราชพธขนระวางสมโภชเปนพญาชางตน มบรรดาศกดเปนเจาพระยา หรอพระยา ทงนขนอยกบตระกล (ลกษณะ) ของชางเผอกเชอกนนๆ ในรชสมยพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว ไดมการตราพระราชบญญตรกษาชางปา พทธศกราช ๒๔๖๔ ขน ในมาตรา ๓๒ ของพระราชบญญตนน ระบวาผใดมชางสาคญ หรอชางสประหลาด หรอชางเนยม โดยเหตทคนจบได หรอโดยแมชางของตนตกออกมา หรอโดยเหตอยางใดอยางหนงกด ตองนาทลเกลาถวายแดพระบาทสมเดจพระเจาอยหว และจะไดรบพระราชทานบาเหนจตามสมควร การกาหนดใหชางปาเปนของหลวงสาหรบแผนดน กเพอมงหมายทจะชวยบารงรกษาชางปา และในพระราชบญญตดงกลาว ไดกาหนดชางลกษณะพเศษไว ๓ ชนด คอ

๑. ชางสาคญ มคชลกษณ ๗ ประการ คอ ตาขาว เพดานขาว เลบขาว ขนขาว พนหนงขาวหรอสคลายหมอใหม ขนหางขาว และอณฑโกสขาวหรอสหมอใหม

๒. ชางสประหลาด คอ ชางทมมงคลลกษณอยางใดอยางหนงใน ๗ อยาง ทกาหนดไวในลกษณะชางสาคญ

๓. ชางเนยม มคชลกษณ ๓ ประการ คอ พนหนงดา งามลกษณะดงรปปลกลวย เลบดา ชางทง ๓ ชนดนถอเปนชางคบารมของพระมหากษตรย และเปนสงคบานคเมอง (วศน ทรพยสวรรณ ๒๕๓๖ : ๒๔)

๑๘๘

ชางเผอกเปนสงทหายากยง มความเชอกนวา พระมหากษตรยพระองคใดขนครองราชยแลวมชางเผอกมาสหลายเชอก นบวามบญบารมมาก ทาใหประเทศมความเจรญรงเรอง ขณะเดยว กนมเหตเกดขนกบชางเผอก เชน เจบ งาหก หรอลม (ตาย) กเชอวาเปนลางรายของแผนดน

นายเกรยงไกร วศวามตร (สมภาษณ ๒๗ พฤษภาคม ๒๕๕๔) กลาววา ชางเผอกตองผานการตรวจสอบโดยผเชยวชาญการตรวจสอบคชลกษณ กอนทาพธสมโภชขนระวางเปนชางทรง แลวขนานนามเปนพระยาชางตน หรอพระยาชางเผอก การตรวจสอบตองทาอยางละเอยด เพราะนอกจากมงคลลกษณทง ๗ ประการแลว ยงมลกษณะพเศษทเปนรายละเอยดอกหลายประการ คนสวนใหญมกเขาใจวา ชางเผอก คอชางทมสผวเหมอนควายเผอก แตชางเผอกในความหมายทเปนชางสาคญจรงๆ ไมอาจดหรอกาหนดไดจากสผวเพยงอยางเดยว

ภาพท ๖๗ ชางสาคญทประดบบรเวณฐานพระบษบก

นอกจากนบรเวณบนไดทางขนฐานไพทและลานโดยรอบ ตงรปตกตาหนซงนามาจากเมองจน ในรชสมยพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว รชกาลท ๓ อกเปนจานวนมาก เชน ลนถน ถะ ตกตารปสตว และภาชนะหน เปนตน ตกตาหนและภาชนะหนจน ในสมยพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว รชกาลท ๓ ถอวาเปนยคทมความรงเรองทางดานเศรษฐกจเปนอยางมาก เนองจากมการตดตอคาขายกบนานาประเทศ โดยเฉพาะอยางยงกบ

๑๘๙

ประเทศจน สงเกตไดจากภายในพระบรมมหาราชวง และพระอารามหลวงสาคญตางๆ มกประดบตกแตงไปดวยตกตาหนแกะสลก และตกตาปนปนเปนจานวนมาก ในสมยนนการเดนทางตดตอคาขายกบประเทศจนโดยทางนา ไทยเรานาสนคาประเภทขาว และไมสกซงมน าหนกมากบรรทกลงเรอสาเภาไปเปนสนคาซอขายแลกเปลยน ในขณะเดยวกนเรากนาสนคาประเภทเครองถวยชาม และผาแพรไหมตางๆ จากประเทศจนใสเรอสาเภากลบมา แตปรากฏวาสนคาทนากลบมามนาหนกเบา ไมเพยงพอสาหรบเรอทตองคลนและพายฝนลมแรงกลางทะเลเปนระยะเวลานานได เรอสาเภาทบรรทกสนคามากจะโคลงเคลงทาใหเครองถวยชามแตกเสยหาย และอาจเกดอบตเหตเรอลมได ดงนนพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอย รชกาลท ๓ จงโปรดเกลาฯ ใหนาตกตาปนปนและหนแกะสลกเปนรปตางๆ ตลอดจนแผนหนทปอยในพระบรมมหาราชวง สาหรบเปนอบเฉาเพอถวงเรอสาเภาไมใหโคลงเคลงขณะตองคลนลมและพายฝนกลางทะเล (ประทม ชมเพงพนธ ๒๕๔๘ : ๙๗) ปรากฏวาในรชสมยของพระองคนน มอบเฉาเปนรปตางๆ มากมาย ทงทเปนเครองประดบสถานท ตกตารปคนและสตวนานาชนด

นอกจากน รชสมยของพระบาทสมเดจพระนงเกลาอยหว ยงเปนยคทพระพทธศาสนามความเจรญรงเรองอกดวย เนองจากพระองคทรงบรจาคทรพยทไดจากการคาขายมาสราง และทานบารงพระอารามหลวงตางๆ มากมาย เหนไดจากภาพจตรกรรมฝาผนงทมลวดลายอยางไทยผสมกบศลปะแบบจน ตลอดจนอาคารตางๆ ทประดบดวยเครองถวยชามและกระเบองเคลอบทแตกหกจากการคาขาย ซงเปนศลปะตามพระราชนยมของพระองค และดวยความเลอมใสในพระพทธศาสนา พระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว จงโปรดเกลาฯ พระราชทานตกตาจนปนปนและหนแกะสลก รปตางๆ เชน ถะ ลนถน (นกรบ) ตกตาจนแตงกายแบบฝรง ตกตาขนนางจนฝายบน นกปราชญ สามญชน ผหญง สงหคาบแกว สนข วว ควาย ลง มา เปนตน ไปประดบตามวดหรอพระอารามหลวงทพระองคทรงสรางและพระราชทานทรพยในการทานบารงปฏสงขรณ เพอถวายเปนพทธบชาและประดบตกแตงบรเวณวดใหมความสวยงาม เชน วดพระเชตพลวมลมงคลาราม วดอรณราชวราราม วดราชโอรสาราม วดสทศนเทพวราราม ฯลฯ (ประทม ชมเพงพนธ ๒๕๔๘ : ๒๖)

วดพระศรรตนศาสดาราม พระอารามหลวงในพระบรมมหาราชวง กเปนสถานทสาคญอกทหนง ซงมตกตาจนปนปนและหนแกะสลกเปนรปตางๆ อยมากมาย ไดแก

ถะ คอ เจดยศลปะแบบจน มหลายแบบตามอายสมย มหลายแบบ เชน เจดยทรงสเหลยม ทรงหกเหลยม เปนตน มอายตงแตสมนราชวงศถงถงสมยราชวงศชง (ประทม ชมเพงพนธ ๒๕๔๘ : ๒๐๐) แตทนามาเปนเจดยขนาดเลกสามารถถอดแยกชนได สาหรบถะหรอเจดยจนทตงบรเวณลานวดพระศรรตนศาสดาราม ระหวางฐานไพทและหอพระนาก มจานวน ๒ องค เปนเจดยสง ๕ ชน ตงอยบนฐานบว

๑๙๐

ลนถน คอ ตกตาหนทงขนนางแตงกายเตมยศ ทงขนนางฝายบ และขนนางฝายบน ขนนางฝายบ เปนนกรบหนาตาดเหมอนจองมอง หนวดเครายางเปนแผง สวมเสอผารดกม มเสอเกราะรดตวอยางทะมดทะแมง สวมรองเทาหนา มอถออาวธ เชน งาว ทวน พลอง หรอดาบ สาหรบขนนางฝายบนนน เปนขนนางฝายพลเรอน ตาแหนงเสนาบด ใบหนาสะอาดเรยบรอย สายตาไมดราย มหยวดเครายาวเปนระเบยบ มอถอพดถอหนงสอ แตงกายเตมยศภมฐานเสอผาตวใหญคลมตวหลายชน สวมหมวกตามลาดบชนยศ และแตกตางกนไปตามยคสมย ชง (ประทม ชมเพงพนธ ๒๕๔๘ : ๑๐๕) ภายในวดพระศรรตนศาสดารามพบไดทบรเวณบนไดทางขนฐานไพท ดานพระศรรตนเจดย ฝงพระอโบสถ จานวน ๑ ค ฝงหอพระนาก จานวน ๑ ตน และดานปราสาทพระเทพบดรฝงพระอโบสถ อกจานวน ๑ ค ตกตารปสงโต คอ รปสลกสงโตแบบจน ในทางพระพทธศาสนา ยกยองสงโตวามพลงอานาจและวองไว จงจดเปนพาหนะ (สงหอาสน) ของพระมญชศรมหาโพธสตวฝายมหายาน และพทธศาสนกชนถอวา สงโตเปนสตวชนสงและมบารมเกยรตยศ จงมหนาทพทกษขบไลสงชวราย สรางความศรทธา จงมประเพณนยมตงสงโตประดบตามวดและอาคารสาคญ ชง (ประทม ชมเพงพนธ ๒๕๔๘ : ๑๕๙) ในวดพระศรรตนศาสดาราม สามารถพบเหนไดทวไป เชน ทพระระเบยงบรเวณประตเกยเสดจ (ดานศาลาสหทยสมาคม) จานวน ๑ ค, ประตหนาวว (ดานหนาพระอโบสถ) จานวน ๑ ค, ประตศรรตน (ทางออกมายงเขตพระราชฐานชนกลาง) จานวน ๑ ค, บรเวณบนไดทางขนปราสาทพระเทพบดรทางดานทศตะวนออก เปนสงโตแกะสลกจากหนสขาว จานวน ๑ ค, บรเวณบนไดทางขนหอพระมณเฑยรธรรม เปนสงโตแกะสลกจากหนสขาว จานวน ๑ ค, บรเวณบนไดทางขนหอพระคนธารราษฎร จานวน ๒ ค และพบตกตารปสงโตตวเลกอกเปนจานวนมาก ทตงประดบตามอาคารตางๆ เชน พระวหารยอด จานวน ๖ ค อยบรเวณบนไดทางขนทง ๓ ดานๆ ละ ๒ ค บรเวณบนไดระเบยงทางขนฐานไพทดานปราสาทพระเทพบดร ทง ๖ บนไดๆ ละ ๑ ค และทหอพระคนธารราษฎร จานวนทงสน ๓๑ ตว เปนตน ตกตาสงโตน ชางสลกทาไวทง ๒ เพศ คอ ตวเมยมลกเลกๆ อยทซอกอกและเทาเปนสญลกษณ สวนตวผอยในทาวางเทามกงเลบจบลกแกว หรอลกโลกหรอสงมงคลตามความเชอในคตจน

ตกตาจนรปคนและสตว รปสลกและรปปนศลาแบบจน นอกจากมรปลกษณเหมอนคนแลว ยงมเปนรปสตวตางๆ อก ชาง มา ควาย ลง หม เปนตน ตงประดบตามลานบรเวณดานขางฐานไพทฝงพระอโบสถ ซงจดเปนสวนหนและไมดด ทกตวนนไมเพยงแตเปนตวแทนแหงศลปกรรมจนเทานน ยงบอกถงฝมอชางสลกชางปนวามชนเชงแฝงดวยภมธรรม ภมปญญา และปรชญาไวดวย

๑๙๑

ภาชนะหน คอ มลกษณะเปนกระถางมทงขนาดใหญและเลก นามาเปนภาชนะสาหรบปกธปเพอมนสการหรอสกการะสงศกดสทธ และสาหรบปลกไมประดบประเภทไมแคระ พบไดโดยรอบวดพระศรรตนศาสดาราม

ภาพท ๖๘ ถะหรอเจดยศลปะจน

ภาพท ๖๙ ลนถนหรอตกตาหนขนนางจน

๑๙๒

ภาพท ๗๐ ตกตาหนจนรปคน

ภาพท ๗๑ ตกตาหนจนรปสตวตางๆ

๑๙๓

พระศรรตนเจดย (อาคารหมายเลข ๖)

ภาพท ๗๒ พระศรรตนเจดย พระศรรตนเจดยตงอยบนฐานไพทดานทศตะวนตก พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจา- อยหว รชกาลท ๔ ทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหสรางขนในปพทธศกราช ๒๓๙๘ ตามแบบพระมหาเจดยในวดพระศรสรรเพชญ ในพระราชวงหลวงแหงกรงศรอยธยา เพอประดษฐานพระบรมสารรกธาตททรงไดมาจากลงกา พระราชทานนามวา พระศรรตนเจดย (สานกราชเลขาธการ ๒๕๓๑ : ๒๘๔) ในคราวฉลองพระนครครบ ๑๐๐ ป พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว ใหเสรมพอกแกรปทรงพระศรรตนเจดย ประดบกระเบองทองภายนอกและเขยนผนงภายในทาบานประตและปพนหนออนภายใน และโปรดเกลาฯ ใหประดบกระเบองทองภายนอกทงองค (กรมศลปากร ๒๕๒๕ : ๑๙๒)

๑๙๔

นายเกรยงไกร วศวามตร (สมภาษณ ๒๐ พฤษภาคม ๒๕๕๔) ในรชกาลปจจบนไดมการบรณปฏสงขรณพระศรรตนเจดย โดยเปลยนกระเบองทองทประดบภายนอกใหม และนากระเบองทองชดเกาไปประดบทสระแกวในพระทนงจกรมหาปราสาท

พระศรรตนเจดยเปนพระเจดยทรงกลมแบบลงกา รปแบบเดยวกบเจดย ๓ องค ทวดพระศรสรรเพชญ ในพระราชวงหลวงกรงศรอยธยา เปนพระเจดยกออฐถอปนประดบกระเบองทองทงองค ภายในกลวงเปนทประดษฐานพระเจดยองคเลกบรรจพระบรมสารรกธาต องคพระเจดยประกอบดวยฐานเขยง มมาลยเถา ๓ ชน สลบดวยฐานบวคว าบวหงาย รองรบองคระฆง เหนอขนไปเปนบลลงกสเหลยมเสาหานรองรบปลองไฉนซงทาเปนบวลกแกวจากใหญขนไปหาเลกซอนกน ๒๐ ชน จากนนเปนปลและยอดเมดนาคางตามลาดบ เมดนาคางนยมทาปลายสดของปลยอดพระเจดยทรงลงกา มความหมายใหเปนดวงนพพานอนเปนจดปลายทางของคตทางพระพทธศาสนา (โชต กลยาณมตร ๒๕..? : ๒๒) พระศรรตนเจดยมซมประตทางเขา ๔ ทศ ภายในซมบดวยหนออน ลกษณะของทางเขาเปนรปโคงแหลม เหนอซมเปนลายปนปนรปชอฟา ใบระกา หางหงส นาคสะดง ตอนบนของซมตงพระเจดยองคเลก ลกษณะเดยวกบพระศรรตนเจดยบนฐานสเหลยม มมข ๔ ดานทาเปนหนาบนประดบชอฟา ใบระกา หางหงส นาคสะดง บานประตเปนประตหชางทาดวยไมปดทองประดบประจกลงยาเปนลายชอดอกไมสเขยวแก สแดงเขมและสนาเงน เหนอประตเปนชองลมสาหรบระบายอากาศ กรอบประตตอนบนจาหลกเปนรปพญานาค ๒ ตวหางชนกนตงกลางหอยเศยรลงดานขาง ภายในองคพระเจดยเปนหองโถงกลม ผนงโบกปนทาสขาวสอบไปตามความสงของพระเจดย ตรงกลางหอยฉตรสขาวตรงกบพระเจดยทประดษฐานพระบรมสารรกธาต ผนงตอนลางประดบหนออนสเทา สงจากพนประมาณ ๖๐ ซม. พนปหนออนสเทารปสเหลยมจตรสลายทแยงมม ตรงกลางหองประดษฐานพระเจดยบรรจพระบรมสารรกธาต ตงอยบนฐานกออฐถอปน ๒ ชน ฐานลางเปนรปแปดเหลยมมมขสมข ฐานบนเปนฐานบวหงาย องคเจดยมลกษณะเหมอนกบพระศรรตนเจดยทกประการ ยกเวนแตเปนเจดยลงรกสดาทงองค

๑๙๕

ภาพท ๗๓ บานประตทางเขาพระศรรตนเจดย พระมณฑป (อาคารหมายเลข ๗)

ภาพท ๗๔ พระมณฑป

๑๙๖

พระมณฑปตงอยบนฐานไพทตรงกลางระหวางพระศรรตนเจดยและปราสาทพระเทพบดร ซงพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช รชกาลท ๑ โปรดเกลาฯ ใหสรางขนเมอพทธศกราช ๒๓๓๒ ตรงตาแหนงทตงของหอพระมณเฑยรธรรมองคเดมทถกเพลงไหม เพอประดษฐานพระไตรปฎกฉบบทองใหญ ททรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหสงคายนาขนไวสาหรบแผนดน (กรมศลปากร ๒๕๒๕ : ๑๘๑) พระมณฑปนมลกษณะเปนอาคารรปสเหลยมทรงมณฑป ตงอยบนฐานยกพนซงเปนฐานสงหยอมมไมสบสองกออฐประดบหนออนขดมน หลงคาเปนยอดจอมแหใหความรสกไรนาหนกลองลอยสสวรรค หลงคาเปนชนซอนรป ๗ ชน

โชต กลยาณมตร (๒๕๒๕ : ๓๒๘) กลาววา ตรงยอดของสเนรบรรพตนนเปนทตงของเมองตรยตรงศ อนเปนทประทบของพระอนทรผเปนใหญแหงสวรรค และเปนเทพผรกษาพระพทธศาสนา ดงนนตามคตทวาพระมหากษตรยเปนสมมตเทพเทยบเทาพระอนทร การนาเอาสญลกษณของเมองตรยตรงศ อนเปนทประทบของพระอนทรมาสรางเปนเครองยอดของอาคารเพอเฉลมพระเกยรตจงนบวาเหมาะสม ยอดมณฑป ๗ ชนซอนทาขนสาหรบอาคารสาคญในพทธศาสนาโดยถอวาเปนบรโภคเจดย และทาขนสาหรบอาคารสาคญในสถาบนพระมหากษตรย

พระมณฑปมบนไดทกงกลางดานทง ๔ ดานละ ๖ ขน พนบนไดปดวยหนแกรนตขดมน พลสงหบนไดตกแตงประตมากรรมรปนาคจาแลง คอนาคทมหนาเปนมนษยสวมมงกฎ ตวนาคปนปนปดทองประดบกระจก หวนาคทง ๕ หวและหางนาคเปนโลหะหลอลงรกปดทอง ปลายพลสงหบนไดกอเปนฐานบวเลกๆ ประดบหนออนตงประตมากรรมรปยกษถอกระบอง ซงเปนฝมอครดา ประตมากรในรชกาลท ๑ (กรมศลปากร ๒๕๒๕ : ๑๙๐) ยกษพลสงหแตละทศทาเปนรปตางๆ กนดงน ทศเหนอ เปนรป พญากเวรราช ทศใต เปนรป พญาทศภกตร หรอทศกณฐ ทศตะวนออก เปนรป พญาอนทรชต ทศตะวนตก เปนรป พญาบรรลยจกร (สานกราชเลขาธการ ๒๕๓๑ : ๒๕๕) ยกษทวารบาลบรเวณหนาประตพระมณฑป

สรางขนพรอมกบการสรางพระมณฑป ในปพทธศกราช ๒๓๓๒ รชสมยพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช รชกาลท ๑ หลอจากโลหะปดทองประดบกระจก (สานกราชเลขาธการ ๒๕๓๒ : ๒๕๕) มจานวน ๔ ค ดงน

๑๙๗

คท ๑ บรเวณประตดานทศเหนอ คอ กเวรราช เปนเจาเมองกาลวธ ทรงมงกฎนาเตากลม มมเหสชอเกศน โอรสชอ ตรปกกพ เมอโอรสถกพระลกษณฆาตาย จงออกทพไปแกมอจงถกศรพระรามตาย

คท ๒ บรเวณประตดานทศใต คอ ทศกณฐ คท ๓ บรเวณประตดานทศตะวนออก คอ อนทรชต คท ๔ บรเวณประตดานทศตะวนตก คอ บรรลยจกร เปนลกทสองของทาวจกรวรรด

กบ นางวชนสตร นองรวมครรภกบสรยาภพ ทรงมงกฎหางไก เมอสรยาภพถกศรพระรามลมแลว จงออกรบเพอแกแคนแตแพพระพรต แลวไปตงพธชบศรเหราพรตทเนนเขาจกรวาล ถกองคตกบอสรทาลายพธ รงขนยกทพออกรบกบพระพรต แผลงศรเปนเหรามเศยรหนงพนรวบเอาพระสตรตลอยปลวขนไปในอากาศ แลวเปลองผาโพกเสกเปนตวแทนอย แลวตนเองเหาะตามเหราขนไป นาตวพระสตรตไปไวทยกษราห ทหารพระพรตตามไปแกเอาพระสตรตคน รงขนออกรบอกจงถกศรพระพรตตาย

ภาพท ๗๕ ยกษกเวรราช

๑๙๘

ภาพท ๗๖ ยกษทศกณฐ

ภาพท ๗๗ ยกษอนทรชต

๑๙๙

ภาพท ๗๘ ยกษบรรลยจกร ยกษทวารบาลบรเวณประตทง ๔ ดาน ของพระมณฑปน นบวาเปนตนแบบของคตความ

เชอทใชยกษตวละครสาคญทมความนาเกรงขามในเรองรามเกยรตมาเปนทวารบาล เนองจากชวงตนกรงรตนโกสนทรนน วรรณคดเรองรามเกยรตเปนทตองพระราชนยมของพระมหากษตรยเปนอยางมาก โดยเฉพาะอยางยงในรชสมยพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช รอบองคพระมณฑปมเสาเหลยมจตรสยอมมไมสบสอง จานวน ๒๐ ตน ดานละ ๔ ตน และทมมทง ๔ อกมมละ ๑ ตน ฐานของเสาเปนกระหนกเทาสงหประดบกระจกสเขยวและขาว ตวเสาและบวหวเสาประดบกระจกสขาว เขยวและแดง ฐานปทมขององคพระมณฑปเปนรปสเหลยม หนากระดานฐานปทมตอนลางประดบดวยหน ตอจากนนเปนกระจงและกระหนกเทาสงหประดบดวยกระจกสเขยวและขาว หลงกระจงเปนครฑพนมและอสรทรงเครองนงพนมมอสลบกน ครฑและอสรดานละ ๑๘ ตว เหนอลวดบวหลงครฑและอสรมเทพนมทรงเครอง หลอดวยทองแดงปดทอง อกดานละ ๑๘ ตว

๒๐๐

ภาพท ๗๙ ครฑพนม อสรนงพนมมอ และเทพนม ทฐานพระมณฑป ผนงองคพระมณฑปเปนลายเทพนมทรงขาวบณฑกานแยง ปดทองบนพนกระจกสเขยว เพดานภายนอกเปนลายกระหนกกานแยงปดบนพนชาด เชงกลอนปดทอง ดานลางของเชงกลอนหอยกระดงใบโพธปดทองดานละ ๔๔ ใบ รวมทงทมมอก ๔ มม ลกษณะหลงคาเปนทรงมณฑป ๗ ชน ทยอมมไมสบสองมนาค ๓ เศยร ประดบกระจกเขยว สวนหลงคามงกระเบองสเขยวขลบทองถงคอเหม ตวเหมประดบกระจกสขาวและแดง ปลและยอดประดบกระจกสขาว เหลองและแดงเปนลายกรช มลกแกวทอง ๕ ชน ประดบยอดดวยฉตร ๕ ชน ซมพระทวารเปนซมยอดทรงมณฑปปดทองประดบกระจก บานแผละกวางเขยนลายกามะลอมพนสมวงลายทองเปนรปเซยวกางถอหอก และตรยนเหยยบหลงสงโตบนเนนผาและหญา ประกอบลายนกไม มสนเทาหมมงกฎทง ๒ ขาง เพดานของซมพระทวารประดบดวยดาวเพดานเปนรปดาวลอมเดอนประดบกระจกสขาว กรอบเชดหนาพระทวารดานนอกเขยนลายรดนาทรงขาวบณฑกานแยง ตอนรมเปนลายกามป ดานในรองชาด บานพระทวารเปนบานประดบมก ทอกเลาพนมลางประดบมกเปนรปทาวกเวรราชทรงคธาวธบนแทนสเหลยมเปนลายมงกรหนหวลงลางมหางเปนกระหนกเครอเถา พนมกลางเปนรปวายบตรแบกวมานในวมานมแทนอณาโลมประดบดวยฉตร ๒ ขาง พนมบนเปนรปวายบตรถอพระขรรค

๒๐๑

บานพระทวารดานนอกเปนบานประดบมก มแมลายเปนกระหนกกานขดนกคาบ ตรงกลางเปนราชสห บานพระทวารนมภาพจบเปนลายประดบมกทสาคญอยในกรอบวงกลม ๘ ดวง ดวยกนทง ๒ บานคอ ดวงท ๑ เปนรป พญาพเภกยนถอกระบอง ดวงท ๒ เปนรป มงกรกรรณยนถอศร ดวงท ๓ เปนรป วายบตรยนถอตรและธงกาลงเหาะ ดวงท ๔ เปนรป สครพถอพระขรรคกาลงเหาะ ดวงท ๕ เปนรป พาลถอกระหนกเครอ ดวงท ๖ เปนรป องคตเหาะ ดวงท ๗ เปนรป พระรามถอพระขรรคถอกระหนกเครอ ดวงท ๘ เปนรป หงสจนเผน

บานประตประดบมกนเปนฝมอชางสมยรชกาลท ๑ ซงทาขนคราวเดยวกบบานประตประดบมกทพระมณฑปพระพทธบาทจงหวดสระบร ลกษณะลวดลายไดจากแบบบานประตประดบมกครงแผนดนสมเดจพระเจาอยหวบรมโกศ ซงฝมองดงามและม ๒ แบบ คอ ลายเตมบานมเทวรปอยตรงกลางและลายชองกลมหวรปสตว (กรมศลปากร ๒๕๒๕ : ๑๘๙) ภายในองคพระมณฑป เพดานทาเปนเพดาน ๒ ชน ทคอสองทาเปนลายกานแยงแบบดาวลอมเดอนปดทองบนพนชาดกลางเพดานประดบดวยเพดานซอน ๕ ชน มดาวเลกลอมรอบ ๘ ดวง ตรงกลางหอยโคมแกว ๖ เหลยม ใสประทป ผนงโดยรอบเปนลายรดนาปดทองทรงขาวบณฑ บนพนสชาด ตอนลางเปนลายกรวยเชงรปกระหนกกานขด พนพระมณฑปปดวยเสอเงนสานเตมทงหองถงฐานตทประดษฐานพระไตรปฎก ตอนรมปเหลกขนาด ๑ นวโดยรอบ ตรงกลางหองประดษฐานตพระไตรปฎกประดบมกทรงมณฑปใหญ บรรจพระไตรปฎก ๘๔,๐๐๐ พระธรรมขนธ ซงพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจโลกมหาราช โปรดเกลาฯ ใหสรางขน ทมมหองยงตงตเขยนลายรดนาเรองพระกสสปะประชมพระสงฆทรงสงคายนา สาหรบใสพระไตรปฎกฉบบตางๆ ไวทงสมม พระไตรปฎกฉบบทองใหญ พระไตรปฎกฉบบทองใหญ เปนพระไตรปฎกฉบบทพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช รชกาลท ๑ พรอมดวยสมเดจพระอนชาธราช กรมพระราชวงบวรมหาสรสหนาท ทรงมพระราชศรทธาปรารถนาจะทานบารงพระพทธศาสนาใหเจรญมนคงสบไป และไดทรงทราบจากพระสงฆ ซงมสมเดจพระสงฆราชเปนประธานวา เวลานนพระไตรปฎกมขอวปลาสคลาด

๒๐๒

เคลอนมาก แมพระสงฆจะมความประสงคจะทานบารงใหสมบรณ กไมมกาลงพอจะทาใหสาเรจได พระองคจงไดทรงอาราธนาสมเดจพระสงฆราชประชมพระสงฆพรอมทงราชบณฑต ใหรบภาระในเรองน ดงนนพระสงฆอนมสมเดจพระสงฆราชเปนประธาน จงไดเรมทาการสงคายนาพระธรรมวนย ตรวจชาระพระไตรปฎกพรอมทงคมภรสททาวเสส หรอคมภรไวยากรณบาล ณ พระอโบสถ วดพระศรสรรเพชญดาราม ปจจบน คอ วดมหาธาตยวราชรงสฤษฎ ในวนขน ๑๕ คา เดอน ๑๒ ปพทธศกราช ๒๓๓๑ จนถงวนขน ๑๕ คา เดอน ๕ ใชเวลาในการสงคายนาพระไตรปฎก ๕ เดอน จงสาเรจบรบรณ ผรวมประชมสงคายนาประกอบไปดวยสมเดจพระสงฆราชและพระสงฆทรงคณความรทางพระปรยตธรรมรวม ๒๑๘ รป ราชบณฑต ๓๒ ทาน จดแบงเปน ๔ กอง คอ

๑. กองสมเดจพระสงฆราช (ศร) วดระฆงโฆษตาราม เปนแมกองชาระพระสตตนตปฎก หรอพระสตร คอ พระธรรมเทศนา คาบรรยายธรรมตางๆ

๒. กองพระวนรตน (สก) วดพระศรสรรเพชญดาราม หรอวดมหาธาตยวราชรงสฤษฎในปจจบน เปนแมกองชาระพระวนยปฎก เพอประมวลพทธพจนหมวดพระวนย คอ พทธบญญตเกยวกบความประพฤต ความเปนอย ขนบธรรมเนยมและการดาเนนกจการตางๆ ของภกษสงฆและภกษณสงฆ

๓. กองพระพมลธรรม วดพระเชตพนวมลมงคลารามหรอวดโพธ เปนแมกองชาระพระสททาวเสสหรอคมภรไวยากรณบาล

๔. กองพระพฒาจารย (เปา) วดอนทาราม เปนแมกองชาระพระปรมตถปฎก มพระธรรมไตรโลก (ชน) วดหงสหรอวดหงสรตนรามราชวรวหารในปจจบน เปนผชวย

เมอการสงคายนาแลวเสรจสมบรณแลว จงทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ จารกพระไตรปฎกทชาระบรสทธแลวลงบนแผนลานใหญ แลวปดทองทบทงใบตลอดจนปกหนา ปกหลง และกรอบดานขาง มจานวน ๓๕๔ พระคมภร เปนหนงสอใบลาน ๓,๖๘๖ ผก (กรมศลปากร ๒๕๒๕ : ๑๘๘) นายเกรยงไกร วศวามตร (สมภาษณ ๒๐ พฤษภาคม ๒๕๕๔) กลาววา การเรยกนามพระไตรปฎกฉบบนวา ฉบบทอง หรอ ทองใหญ เพราะภายหลงยงโปรดใหสรางพระไตรปฎกอก ๒ ชด คอ ฉบบรองทองหรอฉบบขางลาย และฉบบชบทอง การสงคายนาในครงนนบเปนการสงคายนาครงท ๒ ในประเทศไทย หลงจากการสงคายนาในสมยพระเจาตโลกราช ณ เมองเชยงใหม ในปพทธศกราช ๒๐๒๐ บรเวณฐานพระมณฑปทง ๔ มม ประดษฐานพระพทธรปศลามมละ ๑ องค พระพทธรปประทบนงสมาธพระหตถทามทราตางๆ กน มพทธลกษณะตามคตมหายาน มประภามณฑลรปเสมาขอบสลกลายบนฐานบวคว าบวหงาย พระพทธรปศลาเหลานพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจา-

๒๐๓

อยหว ทรงไดมาจากชวาเมอครงเสดจประพาสประเทศอนโดนเซย ครงท ๒ ในปพทธศกราช ๒๔๓๙ (กรมศลปากร ๒๕๒๕ : ๑๙๐) นางสาวบญเพญ หวานณรงค (สมภาษณ ๒๐ มถนายน ๒๕๕๔) กลาววา พระพทธรปทง ๔ องค ทมมพระมณฑปเปนการจาลองขนมาใหม เมอครงสมโภชพระนครครบ ๒๐๐ ป โดยสมเดจพระเทพรตนราชสดาฯ สยามบรมราชกมาร โปรดฯ ใหทาจาลองและตงแทนพระพทธรปศลาองคเดมซงยายไปตงทพพธภณฑวดพระศรรตนศาสดาราม พระพทธรปพระธยานพทธหนภเขาไฟ พระพทธรปพระธยานพทธ ทง ๔ องค ทประดษฐานบรเวณมมพระมณฑป ทง ๔ มมๆ ละ ๑ องค ทาจากหนภเขาไฟ เปนพระพทธรปประทบนงแสดงมทรหรอปางตางๆ สรางขนตามคตพระพทธศาสนานกายมหายาน ประวตพระพทธรปพระธยานพทธหนภเขาไฟ พทธศาสนกชนฝายมหายาน ไมไดมพระพทธเจาเฉพาะสมเดจพระมหาสมณโคดมแตพระองคเดยวเทานน ยงมพระพทธเจา และพระโพธสตวอกจานวนมาก ทงทมอยแลวและทจะมตอไปในอนาคต แตกอนจะถงการอบตเปนพระพทธเจานน กเปนพระโพธสตวมากอนเชนเดยวกน ธงชยแหงธรรมมงไปสทางแหงพระโพธสตวกอน อนจะไดเสวยสขในสรวงสวรรคและดแลบาบดทกขใหแกมวลมนษย ซงตางจากฝายเถรวาททมงบรรพชาเพอสาเรจพระอรหนตผล (วทย พณคนเงน ๒๕๓๘ : ๒๔) ตามคตมหายานถอวา การเรมมพระพทธเจาเรมดวยการมพระอาทพทธ คอ พระพทธเจาเปนองคปฐม สวนพระพทธเจาองคอนๆ รวมทงพระโพธสตว และสรรพสตวทงหลายทงปวง ยอมถอถออบตขนโดยอานาจฌานของพระพทธเจา ทเรยกวาพระอาทพทธ คอ เกดขนเองไมมตนและปลาย เปนอปปาตก คอ เกดขนเองโดยไมตองมบดามารดาใหกาเนด (บรรจบ เทยมทด ๒๕๓๒ : ๓๔) ประจาอยในโลกนรนดร สวนพระพทธเจาองคอนๆ แบงเปน ๓ จาพวก คอ

๑. พระมานษพทธ คอ พระพทธเจาทอบตในโลกมนษย ตรงกบสภาวะแหงสมเดจพระสมณโคดม

๒. พระฌานพทธ คอ พระพทธเจาทบาเพญเพยรทางภาวนาสมาธ ตรงกบสภาวะแหงพระปจเจกพทธเจา คอ ไมไดสงสอนผอน

๓. พระธยานพทธ คอ พระพทธเจาทอบตในสวรรค มไดลงมาตรสรในโลกมนษย พระ ธยานพทธของฝายมหายานมมากมายดวยกน แตทสาคญมอย ๕ องค คอ

พระไวโรจนพทธ พระกายสขาว ปางปฐมเทศนา มสงหเปนพาหนะ ประทบบนดอกบว

๒๐๔

พระอกโษภย พระกายสนาเงน ปางมารวชย ทรงวชระ มชางเปนพาหนะ ประทบบนดอกบวขาว

พระรตนสมภพ พระกายสเหลอง ปางประทานพร ทรงจนดามณ มมาเปนพาหนะ ประทบเหนอดอดบวเหลอง

พระอมตาภะ พระกายสแดง ปางสมาธ ทรงบาตร มนกยงเปนพาหนะ ประทบเหนอดอกบวขาว

พระอโมฆสทธ พระกายสเขยวใบไม ปางประทานอภย ทรงวชระ พระธยานพทธเหลาน เรยกกนโดยมากวา “พระเจา ๕ พระองค” มความศกดสทธไปทางคณไสย คอ ใหคณในทางไสยศาสตรดวย (วทย พณคนเงน ๒๕๓๘ : ๒๕) ไมใชพระพทธเจาเสดจมาตรสรในมนษยโลก แตสถตอยบนสวรรค เรยกวา พทธเกษตร หรอสขาวด เพอดแลทกขสขของมนษย (บรรจบ เทยมทด ๒๕๓๒ : ๓๔) ในบรรดาพระธยานพทธเหลาน พระอมตาภะไดรบการยกยองเปนพเศษ ดงปรากฏในคมภรอมตายรฌานสตร คอ คมภรสาหรบภาวนา หมายถง พระสตรทวาดวยการเพงพระอมตาภะเปนอารมณ พระพทธเจาองคนประทบอยบนสรวงสวรรคแดนสขาวด มเสยงทพยดรยางคดงกงวานอยโดยรอบ หนพระพกตรมาทางทศตะวนออก ไมทรงเขาสนพพาน แตจะเสดจประทบอยในแดนสขาวดตลอดไป เพอดแลทกขสขของมนษย ดงนนการสรางโบสถหนหนาไปทางทศตะวนออกกด การประดบเชงชายดวยกระดงทตองลมแลวดงกงวานกด ลวนมสวนไดรบอทธพลมาจากความเชอในองคพระอมตาภะดวย (วทย พณคนเงน ๒๕๓๘ : ๒๖) สาหรบพระพทธรปทง ๔ องค ทประดษฐานบรเวณมมพระมณฑป ทง ๔ มม เปนพระพทธรปประทบนงสมาธพระหตถทามทรตางๆ ตามคตมหายาน เดมตงอยรมประตกาแพงไปวงหนา ในเมองโซโล ประเทศอนโดนเซย พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๕ ทอดพระเนตรเหนเมอวนท ๗ กรกฎาคม ๒๔๓๙ เสดจพระราชดาเนนประพาสเกาะชวา ครงท ๒ ทรงชมวางาม เจาครองเมองกนอมเกลาฯ ถวาย (กรมศลปากร ๒๕๒๕ : ๑๙๐) เมอเสดจพระราชดาเนนกลบมาถงสยามแลว จงทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหประดษฐานพระพทธรปองคนทมมพระมณฑป ซงตงอยบนฐานไพท ภายในวดพระศรรตนศาสดาราม ตอมาเมอมการปฏสงขรณวดพระศรรตนศาสดาราม เนองในวโรกาสสมโภชกรงรตนโกสนทรครบ ๒๐๐ ป ในพทธศกราช ๒๕๒๕ สมเดจพระเทพรตนราชสดาฯ สยามบรมราชกมาร โปรดเกลาฯ ใหอญเชญพระพทธรปชวานประดษฐานภายในพพธภณฑวดพระศรรตนศาสดาราม เพอเปนการปองกนไมใหพระพทธรปนตองตากแดดตากฝน จนเกดความชารดแกองคพระพทธรปอกตอไป นอกจากนยงโปรดเกลาฯ ใหสรางพระพทธรปจาลองขน และนาไปประดษฐานทมมพระมณฑปตามเดมแทนพระพทธรปองค

๒๐๕

จรง พระพทธรปหนภเขาไฟนม ๔ องค ประดษฐานทมมพระอโบสถทง ๔ มม (ม.ร.ว.สรยวฒ สขสวสด ๒๕๓๕ : ๓๖๗) พระธยานพทธไวโรจนะ หรอพระไวโรจนพทธ

ภาพท ๘๐ พระธยานพทธไวโรจนะ

พระธยานพทธไวโรจนะ เปนพระพทธรปทาจากหนภเขาไฟ ศลปะแบบชวาภาคกลางในประเทศอนโดนเซย ซงไดอทธพลจากศลปะอนเดยแบบปาละ มอายราวศตวรรษท ๑๔ – ๑๕ มหนาตกกวาง ๕๓.๗๐ เซนตเมตร สงเฉพาะองคพระ ๗๕ เซนตเมตร สงจากฐานถงปลายประภามณฑล ๑๐๔.๓๐ เซนตเมตร (ม.ร.ว.สรยวฒ สขสวสด ๒๕๓๕ : ๔๐๕) พระพทธรปประทบนงแบบขดสมาธเพชร แสดงธรรมจกรมทรา หรอปางแสดงธรรมเทศนา ดวยการจบนวพระหตถขวาเปนวงกลม และพระหตถซายประคองเบองลางทาทากาลงจะหมน อนหมายถงการหมนพระธรรมจกร ตามความเชอในพระพทธศาสนาลทธมหายาน พระพทธรปมพระพกตรคอนขางกลม พระนลาฏกวาง พระโขนงเปนสน พระเนตรเหลอบตา พระนาสกโดง พระโอษฐเรยว พระกรรณยาวเกอบจรดพระองสา พระเศยรประดบดวยขมวดพระเกศาเปนกนหอย มเกตมาลาขนาดใหญ และรศมรปดอกบวตม ขนาดเลกประกอบเบองบน พระพทธรปครองจวรเรยบไมมรวหมเฉยง ชายจวรสนหอยเหนอพระองสาซาย มชายยอยลงมาเบองลางคลมพระองสา

๒๐๖

พระพทธรปประทบนงเหนอปทมาสน ประกอบดวยกลบบวคว าและกลบบวหงาย มเกสรประดบเบองบน มประภามณฑลหรอรปรศมบรเวณพระเศยรประกอบเบองหลง จาหลกลายดอกไมและเปลวไฟประกอบอยโดยรอบ

พระธยานพทธอกโษภยะหรอพระอกโษภย

ภาพท ๘๑ พระธยานพทธอกโษภยะ พระธยานพทธอกโษภยะ เปนพระพทธรปทาจากหนภเขาไฟ ศลปะชวาภาคกลาง ซงไดรบอทธพลจากศลปะอนเดยแบบปาละ มอายราวพทธศตวรรษท ๑๔ – ๑๕ มความสง ๔๒.๕๐ เซนตเมตร สงเฉพาะองคพระ ๖๗.๕๐ เซนตเมตร สงจากฐานถงปลายประภามณฑล ๑๐๑.๒๐ เซนตเมตร (ม.ร.ว.สรยวฒ สขสวสด ๒๕๓๕ : ๔๐๘) ประทบนงแบบขดสมาธเพชร แสดงปางมารวชย ดวยการวางพระหตถซายหงายบนพระเพลา พระหตถขวาคาบนพระชาน พระพทธรปมพระพกตรคอนขางกลม พระนลาฏกวาง พระขนงเปนสน พระเนตรเหลอบตา พระนาสกโดง พระโอษฐเรยว พระกรรณยาวเกอบจรดพระองสา พระเศยรประดบดวยขมวดพระเกศาเปนกนหอย และมพระเกตมาลาขนาดใหญ และรศมดอกบวตมขนาดเลกประกอบอยเบองบน องคพระพทธรปครองจวร

๒๐๗

เรยบไมมรว หมเฉยงเวาลงมากเกอบถงพระโสณ มชายจวรสนอยเหนอพระองสาซาย ปลายเปนเขยวตะขาบ พระพทธรปประทบนงเหนอปทมาสนประกอบดวยกลบบวคว าและบวหงาย มเกสรประดบเบองบน นอกกจากนพระพทธรปยงมประภามณฑลประกอบเบองหลงประกอบเบองหลงจาหลกลายดอกไมและลายเปลวไฟประกอบอยโดยรอบ พระธยานพทธรตนสมภวะหรอพระรตนสมภพ

ภาพท ๘๒ พระธยานพทธรตนสมภวะ พระธยานพทธรตนสมภวะ เปนพระพทธรปทาจากหนภเขาไฟ ศลปะชวาภาคกลางซงไดรบอทธพลจากศลปะอนเดยแบบปาละ มอายราวพทธศตวรรษท ๑๔ – ๑๕ สง ๕๕ เซนตเมตร สงเฉพาะองคพระ ๖๘.๗๐ เซนตเมตร สงจากฐานถงปลายประภามณฑล ๑๐๑.๒๐ เซนตเมตร (ม.ร.ว.สรยวฒ สขสวสด ๒๕๓๕ : ๔๑๐) ประทบนงแบบขดสมาธเพชร แสดงปางประทานพร ดวยการวางพระหตถซายหงายบนพระเพลา พระหตถขวาหงายเหนอพระชานขางขวา พระพทธรปมพระพกตรคอนขางกลม พระนลาฏกวาง พระขนงเปนสน พระเนตรเหลอบตา พระนาสกโดง พระโอษฐ

๒๐๘

เรยว พระกรรณยาวเกอบจรดพระองสา พระเศยรประดบดวยขมวดพระเกศาเปนกนหอย และมพระเกตมาลาขนาดใหญ และรศมดอกบวตมขนาดเลกประกอบอยเบองบน องคพระพทธรปครองจวรเรยบไมมรว หมเฉยงเวาลงมากเกอบถงพระโสณ มชายจวรขนาดสนอยเหนอพระองสาซาย ปลายเปนเขยวตะขาบ และคลทบพระองสาซาย

พระธยานพทธอมตาภะหรอพระอมตาภะ

ภาพท ๘๓ พระธยานพทธอมตาภะ พระธยานพทธอมตาภะเปนพระพทธรปทาจากหนภเขาไฟ ศลปะชวาภาคกลาง ซงไดรบอทธพลจากศลปะอนเดยแบบปาละ มอายราวพทธศตวรรษท ๑๔ – ๑๕ สง ๕๒.๕๐ เซนตเมตร สงเฉพาะองคพระ ๖๖.๒๐ เซนตเมตร สงจากฐานถงปลายประภามณฑล ๑๐๒.๕๐ เซนตเมตร (ม.ร.ว.สรยวฒ สขสวสด ๒๕๓๕ : ๔๑๒) ประทบนงแบบขดสมาธเพชร แสดงปางสมาธ ดวยการวางพระหตถซอนเหนอพระหตถซายบนพระเพลา พระพทธรปมพระพกตรคอนขางกลม พระนลาฏกวาง พระขนงเปนสน พระเนตรเหลอบตา พระนาสกโดง พระโอษฐเรยว พระกรรณยาวเกอบจรดพระองสา พระเศยรประดบดวยขมวดพระเกศาเปนกนหอย และมพระเกตมาลาขนาดใหญ และรศมดอก

๒๐๙

บวตมขนาดเลกประกอบอยเบองบน องคพระพทธรปครองจวรเรยบไมมรวหมเฉยงเวาลงมากเกอบถงพระโสณ มชายจวรขนาดสนอยเหนอพระองสาซายปลายเปนเขยวตะขาบ

ทศตะวนตก

ทศใต ทศเหนอ

ทศตะวนออก

ภาพท ๘๔ ผงพระพทธรปพระยานพทธทประดษฐานบรเวณมมทง ๔ ของพระมณฑป

พระมณฑป

พระธยานพทธไวโรจนะ

(ปางแสดงธรรม)

พระธยานพทธอกโษภยะ

(ปางมารวชย)

พระธยานพทธ อมตาภะ

(ปางสมาธ)

พระธยานพทธรตนสมภวะ

(ปางประทานพร)

๒๑๐

ปราสาทพระเทพบดร (อาคารหมายเลข ๘)

ภาพท ๘๕ ปราสาทพระเทพบดร ปราสาทพระเทพบดรตงอยบนฐานไพทดานทศตะวนออก ตรงกบประตเกยเสดจทางทศตะวนออก พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๔ โปรดเกลาฯ ใหสรางขนในปพทธศกราช ๒๓๙๘ พระราชทานนามวาพระพทธปรางคปราสาท มพระราชประสงคทจะอญเชญพระพทธมหามณรตนปฏมากรมาประดษฐาน ในการกอสรางครงนโปรดเกลาฯ ใหนากระเบองทสงมาจากเมองจนตงแตสมยรชกาลท ๓ ทมพระราชประสงคจะนามาประดบพระอโบสถ วดอรณราชวราราม มาประดบทพระพทธปรางคปราสาทดวย (สานกราชเลขาธการ ๒๕๓๑ : ๒๗๕) แตการกอสรางยงไมแลวเสรจ พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหวกเสดจสวรรคตเสยกอน การกอสรางพระพทธปรางคปราสาทสาเรจลงในปพทธศกราช ๒๔๒๕ พรอมกบงานฉลองพระนครครบ ๑๐๐ ป แตเมอสรางเสรจแลวทรงเหนวา พระพทธปรางคปราสาทมขนาดไมเพยงพอกบพระราชพธตางๆ จงมไดอญเชญพระพทธมหามณรตนปฏมากรมาประดษฐาน ตามพระราชดารเดมของพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว แตโปรดเกลาฯ ใหอญเชญพระเจดยกาไหลทองของรชกาลท ๔ ทเคยตงเปนประธานในพระพทธมณเฑยรในบรเวณสวนขวาเดม มาประดษฐานเปนประธานในพระพทธปรางคปราสาท แตวนท ๙ กรกฎาคม พทธศกราช ๒๔๔๖ เกดเพลงไหมอนเนองจากไฟฟาลดวงจรทาใหเครองบนหลงคาพระพทธปรางคปราสาทไหมจนหมด

๒๑๑

สน รวมไปถงพระเจดยกาไหลทององคประธานกหลอมไปดวย ขณะเพลงไหมไดโปรดเกลาฯ ใหถอดพระทวารและพระบญชรประดบมกออกทงหมด หลงจากนนโปรดเกลาฯ ใหซอมหลงคาและสวนทชารดเสยหาย สวนบานพระทวารและพระบญชรประดบมก โปรดเกลาฯ ใหนาไปประดบทพระอโบสถวดราชบพธฯ (สานกราชเลขาธการ ๒๕๓๑ : ๒๗๖) การบรณปฏสงขรณครงนยงไมแลวเสรจไดเสดจสวรรคตเสยกอน พระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว รชกาลท ๖ โปรดเกลาฯ ใหบรณปฏสงขรณจนสาเรจบรบรณ แลวตกแตงภายในแกเปนทประดษฐานพระบรมรปสมเดจพระบรพมหากษตรยาธ-ราชเจาในพระบรมราชจกรวงศทง ๕ พระองค และใหแปลงนามเรยกวา “ปราสาทพระเทพบดร” ในการแปลงนามครงน สมเดจพระมหาสมณเจากรมพระยาวชรญาณวโรรสไมทรงเหนชอบดวย อางวาของเดมเปนพทธบชาไมควรจะตดคาวาพทธออกไป ในทายทสดสมเดจพระมหาสมณเจาฯ ทรงยอมใหกนมขหลงเปนหองหนงตางหากทเรยกกนในปจจบนวาทายจรนา แลวเชญพระพทธรปพระเทพบดรทพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช รชกาลท ๑ โปรดเกลาฯ แปลงจากเทวรปพระเจาอทองมาตงเปนประธานในหองนน เพอใหสมพนธกบนามทเรยกวาปราสาทพระเทพบดร (สานกราชเลขาธการ ๒๕๓๑ : ๒๗๖) พระเทพบดร

พระเทพบดร คอ พระรปสมเดจพระรามาธบดท ๑ หรอ พระเจาอทอง ปฐมบรมกษตรยแหงกรงศรอยธยา ซงพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช รชกาลท ๑ โปรดฯ ใหอญเชญมาจากกรงศรอยธยา และโปรดเกลาฯ ใหแปลงเปนพระพทธรปหมเงนปดทองประดษฐานไวทพระวหาร และพระราชทานนามพระวหารวาหอพระเทพบดร ปจจบนประดษฐานอยทมกทางดานทศตะวนตกของปราสาทพระเทพบดร ในวดพระศรรตนศาสดาราม

สมเดจพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาดารงราชานภาพ (อางถงในคณะกรรมการจงหวดพระนครศรอยธยา ๒๕๑๓ : ๒๕) ไดทรงอธบายเกยวกบพระเทพบดรไว ๓ ขอ คอ

๑. พระเทพบดรเดมนนเปนเทวรป จงแปลงเปนพระพทธรป ๒. พระเทพบดรเมออญเชญลงมากรงเทพฯ คงชารดเหลอแตเปนชน จงเปนมลเหตท

ตองบรณปฏสงขรณ ๓. เมอปฏสงขรณแลวโปรดใหสราง “หอพระเทพบดร” เปนทประดษฐานไวในวดพระ

ศรรตนศาสดาราม ตรงกบความในรางจารกเรองปฏสงขรณวดพระศรรตนศาสดาราม เมอครงรชกาลท ๓

๒๑๒

พระเทพบดรเดมนน สมเดจพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาดารงราชานภาพ ทรงกลาววาเมอครงทพระองคเสดจเทยวทวดพทไธสวรรย เครองสกการะวางทงอย จงถามคนชาวอยธยาทตามไปดวยนนวาพวกนเขาเอามาทาอะไร ไดคาตอบวาคนชอบมาบชาพระเทพบดร เมอทรงเปดประตซมจรนาเขาไปกเหนองคพระเทพบดร เปนพระพทธรปยนยกพระหตถ สงเทากบคน ปนปดทองตดกบฝาผนงดานใน คาบอกเลาของชาวกรงเกาเลาวา พระเทพบดรองคนนเดม คอ เทวรป พวกชาวกรงเกาเรยกกนวา “พระเจาอทอง” มความศกดสทธผคนมกชอบมาบนบานเสนสรวงเสมอ แตอยมาพระเจาอทององคนนเกดดรายจนชาวกรงเกาพากนหวาดกลว กรมหลวงเทพพลภกด ซงเปนอธบดกรมชางเสดจขนบญชาการซอมเพนยดทรงทราบ จงโปรดใหปนแปลงรปพระเจาอทองเปนพระพทธรป ตงแตมานนกหายดราย

เมอสมยกรงศรอยธยาหอพระเทพบดรอยภายในวดพระศรสรรเพชญ ในการถอนาประจา ป บรรดาขาราชการตองไปบชาพระเทพบดรเสมอมาจนกระทงเสยกรงในปพทธศกราช ๒๓๑๐ ครงเสยกรงไฟไหมวดพระศรสรรเพชญหมดทงวด ของทหลอดวยโลหะ เชน พระพทธรปพระศรสรรเพชญดาญาณ เปนตน ตลอดจนรปพระโพธสตวตางๆ ซงพระบาทสมเดจพระบรมไตรโลกนาถ ทรงสรางกถกไฟไหมละลายเหลออยแตซากเปนทอนๆ แทบทงนน พระเทพบดรกคงเปนเชนนนเหมอนกน จนถงปพทธศกราช ๒๓๒๗ พระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช โปรดใหอญเชญพระเทพบดรลงมากรงเทพฯ ในสมยกรงธนบรพระเจากรงธนบรทรงปรารภถงพระเทพบดร ซงเคยนบถอวาเปนรปพระมหาชนกของเมองไทย แตยงทาใหคนดเหมอนอยางเดมไมได เพราะเปนเวลาทยงมการศกสงครามและยงเปนชวงการสรางราชธานใหม จงโปรดใหอญเชญไปปฏสงขรณอยางตดตอปนพอกพอเปนรป ประดษฐานไวทซมพระปรางควดพทไธสวรรย อนเปนวดทพระเจาอทองทรงสราง (กรมศลปากร ๒๕๒๕ : ๑๖) สมเดจพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาดารงเดชานภาพ ทรงมความเหนวา เมออญเชญพระเทพบดรลงมากรงเทพฯ นน คงอญเชญมาจากวดพทไธสวรรย และเลาะเอาแตชนโลหะของเดมมา และสาเหตทแปลงเปนพระพทธรปนน ทรงมความเหนวา ในการถอนาประจาปในสมยพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช โปรดเกลาฯ ใหขาราชการถวายบงคมพระอฐสมเดจพระปฐมบรมมหาชนกแทนพระเทพบดรมา ๓ ปแลว ถาหลอพระเทพบดรเปนเทวรปอยางเดม เกรงจะเกดปญหาวาควรคงถวายบงคมพระบรมมหาชนก หรอกลบถวายบงคมพระเทพบดรตามประเพณเมอครงกรงศรอยธยา ทรงพระวตกเกรงจะเกดเกยงแยงกนขน จงโปรดเกลาฯ ใหหลอเปนพระพทธรปเพอตดปญหานน (คณะกรรมการจงหวดพระนครศร อยธยา ๒๕๑๓ : ๒๙)

๒๑๓

ภาพท ๘๖ พระเทพบดร

ตอมาในรชสมยพระบาทสมเดจพระปกเกลาเจาอยหว รชกาลท ๗ โปรดเกลาฯ ใหปนหลอพระบรมรปพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว แลวอญเชญไปประดษฐานไวในปราสาท พระเทพบดรในปพทธศกราช เมอเตรยมงานสมโภชพระนครครบ ๑๕๐ ป กไดโปรดเกลาฯ ใหซอมแซมกระเบองทชารด ซอมชอฟา ใบระกา หนาบนและลายฉลปดทองทฝาเพดาน ซอมลงรกปดทองประดบกระจกเสานาคพลสงหบนได ซอมฐานบวใหเหมอนเดม ในรชสมยพระบาทสมเดจพระปรเมนทรมหาอานนทมหดล รชกาลท ๘ โปรดเกลาฯ ใหหลอพระบรมรปพระบาทสมเดจพระปกเกลาเจาอยหว การยงไมแลวเสรจ ยงไมไดบรรจเสนพระเจา ดวงพระบรมราชสมภพ ดวงพระบรมราชาภเษก และยงไมไดเชญขนประดษฐานบนปราสาทพระเทพบดรกเสดจสวรรคตเสยกอน พระบาทสมเดจพระเจาอยหวรชกาลปจจบน จงทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหตงการพระราชพธบรรจและอญเชญพระบรมรปพระบาทสมเดจพระเจาอยหว

๒๑๔

รชกาลท ๗ ขนประดษฐานในปราสาทพระเทพบดร เมอวนท ๓ เมษายน ๒๕๐๒ พรอมพระบรมรปพระบาทสมเดจพระปรเมนทรมหาอานนทมหดล ททรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหหลอขน (สานกราชเลขาธการ ๒๕๓๑ : ๒๗๙) ลกษณะสถาปตยกรรมปราสาทพระเทพบดร เปนอาคารจตรมขทรงไทย ยกยอดปราสาทเปนทรงปรางคประดบกระเบองเคลอบสทงหลงตงแตยอดถงฐาน โดยมขดานทศตะวนออก ทศเหนอ และทศใต มความยาวเทากน สวนมขดานทศตะวนตกซงเรยกกนวาทายจรนาสนกวามขอน ทางเขาสาคญอยทางดานทศตะวนออก มทางขนจากฐานไพททง ๔ ทศดวยบนได ๗ ขน ปดวยหนออน พนกบนไดบกระเบองเคลอบขาว พลสงหบนไดเปนนาค ๕ เศยร สวมมงกฎปดทองประดบกระจก ซงเปนของเดมทประดบทฐานทกษณพระมณฑป (สานกราชเลขาธการ ๒๕๓๑ : ๒๘๐) หลงคาทเปนแบบจตรมขนนมมขลด ๔ ชน เฉพาะมขดานทศตะวนออกมมขลดเพมอกชนหนงเพอเนนทางเขา กลางจตรมขเปนยอดปรางคประดบกระเบองเคลอบมลวดลายสเขยวออนตลอดตงแตหลงคาถงยอด มขเดจรบยอดปรางคเปนเสายอมมไมสบสองประดบกระเบองเคลอบสเดยวกน ยอดนพศลเปนโลหะปดทองรปพระมหามงกฎพระราชลญจกรของพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว หลงคาโดยทวไปมงดวยกระเบองดนเผาเคลอบสโดยมพนสแดงขอบสเขยวประดบดวยชอฟา ใบระกา หางหงส นาคสะดง หนาบนโดยทวไปแบงพนทเปนรปสามเหลยมเลกอยกงกลาง มกรอบสามเหลยมลอมรอบอกชนหนง หนาบนมขดานทศตะวนออกและมขลด พนทภายในรปสามเหลยมตรงกลางประดษฐานพระมหามงกฎ ประดบฉตรสองขางบนพนกระจกสนาเงนซงเปนพระราชลญจกรของรชกาลท ๔ หนาบนมขดานทศเหนอเปนรปอณาโลม พระราชสญลกษณของรชกาลท ๑ มขดานทศใตเปนรปครฑยดนาค พระราชสญลกษณของรชกาลท ๒ มขดานทศตะวนตกเปนรปพระวมาน พระราชสญลกษณของรชกาลท ๓ พระบรมราชสญลกษณเหลานประดษฐานอยในซมรองรบดวยฐานสงห ลอมรอบดวยลายกระหนกเปลว ฝาเพดานชายคารอบนอก ปดทองฉลลายกดนบนพนชาด ปลายเชงชายมกระดงหอยใบโพสทองรอบชายคาโดยรอบ เฉพาะมขลดดานทศตะวนออกประดบดวยรวงผงและสาหราย ปลายลายเปนเทพนม ปดทองประดบกระจกเพอเนนทางเขา เสานางจรลและเสาหานรอบอาคารรวมทงรบมขลดดานทศตะวนออก เปนเสากออฐถอปนยอมมไมสบสอง พนเสาประดบกระเบองเคลอบเปนลายแปดกลบบนพนสขาว ดอกสเขยวออน เขยวแก เหลองและฟา ขอบเสาพนปนเปนลายรกรอยปดทองประดบกระเบองเคลอบสเขยวเปนลายไทย ซงสงทามาจากเมองจน

๒๑๕

ผนงปราสาทกออฐฉาบปนดานนอกประดบกระเบองเคลอบสเปนลายพมขาวบณฑ มพนสเลอดหมมดอกเปนรปดอกบวสนาเงน แดงแก และมวง พนลายสนาเงนสด ฐานปทมเปนรปฐานสงหประดบดวยกระเบองเคลอบสเขยวแบบเดยวกบฐานเสา เสาองเปนเสายอมมไมสบสอง พนเสาประดบดวยกระเบองเคลอบสเขยวลายไทย ขอบเสาปนปนเปนลายรกรอยปดทองประดบกระจก สวนฐานทาเปนกาบพรหมศรปดทองประดบกระจกสเขยว ซมประตหนาตางเปนซมยอดทรงมงกฎปดทองประดบกระจกสหลายส ซมเหลานผดกบซมโดยทวไปโดยทเสาของซมประดบดวยแผนโลหะลงยา ลายดอกบวโดยมพนสเขยว ดอกสนาเงนและแดง บานแผละทง ๒ ขางปนปนปดทองเปนลายพระราชสญลกษณของรชกาลท ๑ ถงรชกาลท ๕ บนพนกระจกสขาว เพดานของซมเปนลายดวงดาราเครองราชอสรยาภรณ ๕ ดวงม ดารานพรตนเปนศนยกลาง ลอมรอบดวยดาราจกร ดาราจลจอมเกลา ดาราชางเผอก และดารามงกฎไทยบนพนกระจกสขาว ดาราเครองราชอสรยาภรณ เปนเครองหมายแสดงเกยรตยศและบาเหนจความชอบ ซงพระมหากษตรยทรงสรางขน สาหรบพระราชทานเปนบาเหนจความชอบในราชการแผนดน หรอพระราชทานเปนการสวนพระองค การประดบตกแตงปราสาทพระเทพบดร ภายในวดพระศรรตนศาสดาราม ไดนาสญลกษณทเกยวของดวยพระมหากษตรยมาตกแตงดวย ลวดลายดาราเครองราชอสรยาภรณทประดบตกแตงอยทเพดานซมประตและหนาตางปราสาทพระเทพบดร ยงเปนอกเครองหมายหนงซงแสดงใหเหนถงความสาคญของพระมหากษตรย ประวตเครองราชอสรยาภรณไทย

สานกเลขาธการคณะรฐมนตร (๒๕๓๕ : ๑) เครองราชอสรยาภรณ คอ สงทเปนเครอง- หมายแสดงเกยรตยศและบาเหนจความชอบ เปนของพระมหากษตรยทรงสรางขนสาหรบพระราชทานเปนบาเหนจความชอบในราชการหรอสวนพระองค ในราชอาณาจกรไทยเครองราช-อสรยาภรณทมรปลกษณะอยางตะวนตก ถอกาเนดครงแรกในรชสมยของพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๔ ซงพระองคทรงเขาพระทยเกยวกบวฒนธรรมตะวนตกอยางลกซง เมอทรงทราบวาพระมหากษตรยของชาวยโรปมประเพณการประดบเครองหมายแสดงพระเกยรตยศทฉลองพระองค พระองคจงมพระราชดารทจะทรงสรางเครองหมายแบบชาวตะวนตก จากรปแบบของสงทเปนมงคลดงเดมของไทย เชน พลอย ๙ ชนด หรอ นพรตน และจากแบบอยางของตราทประทบในหนงสอราชการ ซงแสดงถงเครองหมายแทนพระองคพระมหากษตรย ซงทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหสราง ดาราไอยราพตเครองตน และดาราตาแหนง ใชสาหรบประดบทอกเสอทาดวยทองคาจาหลกลงยาราชาวด ประดบเพชรพลอย ในป พ.ศ. ๒๔๐๐ ตอมาพระเจานโปเลยนท ๓

๒๑๖

แหงฝรงเศส ไดทรงสงเครองราชอสรยาภรณ ชอ ลจอง ดอนเนอร ชนแกรนดครอส (Grand Cross) ประกอบดวยสายสะพาย ดวงตรา และดารา มาถวายเปนการเจรญพระราชไมตร ในปพทธศกราช ๒๔๐๖ ณ พระทนงอนนตสมาคม ภายในพระบรมมหาราชวง พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว จงทรงสรางดารานพรตนเครองตน สาหรบถวายพระเจานโปเลยนท ๓ เพอเปนการตอบแทนในปพทธศกราช ๒๔๐๗ ซงปจจจบนอยในพพธภณฑพระราชวงฟองแตนโบล ประเทศฝรงเศส ตอมาในสมยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๕ ทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหสราง ปรบปรง และเพมเตมดารา ตราตาแหนงและเครองประดบสาหรบยศ ซงใหเรยกวา “เครองราชอสรยยศ” และในทสดเปลยนมาเรยกวา “เครองราชอสรยาภรณ” มาจนปจจบน

ในปพทธศกราช ๒๔๑๒ โปรดเกลาฯ ใหสรางสายสะพายเครองราชอสรยาภรณขนครงแรก คอ สายสะพายสาหรบเครองราชอสรยยศสาหรบราชตระกล นพรตนราชวราภรณ และไดโปรดเกลาใหตราระเบยบเครองราชอสรยยศสยามขนเปนครงแรก

ในรชสมยของพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว เครองราชอสรยาภรณนบวาเปนพระราชนยม เนองจากพระองคทรงพยายามพฒนาประเทศสยามใหมความเจรญรงเรองทดเทยมกบประเทศในยโรป ทรงสรางเครองราชอสรยาภรณเพมขนอกหลายตระกล และมการทาลวดลายเครองราชอสรยาภรณเพอประดบในสถานทสาคญๆ เชน เพดานซมประตและหนาตางปราสาทพระเทพบดร ภายในวดพระศรรตนศาสดาราม ฐานพระพทธรปในพระอโบสถวดเทพศรนทร และบานประตพระอโบสถ วดราชบพตรฯ เปนตน

ภาพท ๘๗ ดาราเครองราชอสรยาภรณ

๒๑๗

ดาราเครองราชอสรยาภรณ ทประดบอยทเพดานซมประตและหนาตางปราสาทพระเทพบดร เปนลายปนปนปดทองเหนอพนกระจก ประกอบดวยดาราเครองราชอสรยาภรณ ๕ ตระกล ไดแก

ดาราเครองราชอสรยาภรณอนเปนโบราณมงคลนพรตนราชวราภรณ ดาราเครองราชอสรยาภรณอนเปนทเชดชยงชางเผอก ดาราเครองราชอสรยาภรณอนมเกยรตยศยงมงกฎไทย ดาราเครองราชอสรยาภรณจลจอมเกลา ดาราเครองขตตยราชอสรยาภรณอนมเกยรตคณรงเรองยงมหาจกรบรมราชวงศ

ดาราเครองราชอสรยาภรณอนเปนโบราณมงคลนพรตนราชวราภรณ สานกเลขาธการคณะรฐมนตร (๒๕๓๕ : ๒๓) หลงจากทพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๔ ทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหสรางดาราประจาตาแหนงเลยนแบบรปลกษณและวธการประดบอยางสากลประเทศขนแลว กทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหสรางดารานพรตน มรปลกษณะเปนดอกจนทนประดบพลอย ๙ อยาง เครองราช อสรยาภรณนมความเปนมาสบแตครงกรงศรอยธยาเปนราชธาน มลกษณะเปนสายสรอยพระสงวาลประดบนพรตน ทาดวยทองคาลวน เปนเครองราชปโภคสาหรบพระพชยสงคราม และสาหรบพระมหากษตรยทรงในพระราชพธบรมราชาภเษก เมอคราวพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช เสดจเถลงถวลยราชสมบตปราบดาภเษกขนเปนปฐมบรมกษตรยแหงพระบรมราชวงศจกร กทรงรบ “พระสงวาลพระนพ” ดงกลาวเปนของสาหรบแผนดน ตอมาพระองคโปรดเกลาฯ ใหสราง “พระมหาสงวาลนพรตนราชวราภรณ” เพมขนอกสายหนง เปนสงวาลแฝดทาดวยทองคาลวน มดอกประจายามทาดวยทองคาประดบดวยนพรตน ไดแก เพชร ทบทม มรกต บษราคม โกเมน นล มกดา เพทาย ไพฑรย ดอกละชนดสลบกนดงนตลอดสาย

ดารานพรตน มลกษณะเปนรปดารา ๘ แฉก ทาดวยเงนจาหลกเปนเพชรสรง ตรงกลางเปนดอกประจายามฝกพลอยแปดอยาง ไดแก ทบทม มรกต บษราคม โกเมน นล มกดา เพทาย และไพฑรย ใจกลางเปนเพชร ใชประดบทอกเสอเบองซาย

พระมหากษตรยทรงไวซงพระราชอานาจ ทจะพระราชทานเครองราชอสรยาภรณนพรตนราชวราภรณ แกพระบรมวงศานวงศผใหญ และขาราชการชนผใหญทเปนพทธมามกะ พรอมทงพระราชทานประกาศนยบตรทลงพระปรมาภไธย และประทบพระราชลญจกร และยงทรงไวซงพระราชอานาจทจะเรยกคนเครองราชอสรยาภรณน เมอผทไดรบพระราชทานวายชนม ผทไดรบมรดกจะตองสงคนเครองราชอสรยาภรณนภายในกาหนด ๓๐ วน หากไมสามารถสงคนไดดวย

๒๑๘

ประการใดๆ จะตองชดใชเปนเงนแทนตามราคาทกาหนด (สานกเลขาธการคณะรฐมนตร ๒๕๓๕ : ๓๘)

ภาพท ๘๘ ดาราเครองราชอสรยาภรณอนเปนโบราณมงคลนพรตนราชวราภรณ

ดาราเครองราชอสรยาภรณอนเปนทเชดชยงชางเผอก เปนเครองราชอสรยาภรณสาหรบพระมหากษตรย พระราชทานเปนบาเหนจความชอบในราชการแผนดน เดมเรยกวา “เครองราชอสรยยศความชอบอยางสงสดชางเผอกสยาม” ดาราเครอง ราชอสรยาภรณชางเผอกสรางขนในรชสมยพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๔ เปนแผนทองคาสลกเปนรปชางเผอก ซงเปนเครองหมายของแผนดนสยาม และมพระมหามงกฎ หมายถง พระบรมนามาภไธยของพระองค ดาราชางเผอกนไดสงไปถวายตอบแทนพระเจาแผนดนตางประเทศ พระราชทานพระบรมวงศานวงศ และพระราชทานแกผทมความชอบยงใหญใหแกแผนดน รวมทงขาราชการทไปทางานตางประเทศ และราชทตทเขามาเจรญพระราชไมตรในกรงเทพฯ เมอผทไดรบพระราชทานวายชนม ผทไดรบมรดกจะตองสงคนเครองราชอสรยาภรณนภายในกาหนด ๓๐ วน หากไมสามารถสงคนไดดวยประการใดๆ จะตองชดใชเปนเงนแทนตามราคาทกาหนด (สานกเลขาธการคณะรฐมนตร ๒๕๓๕ : ๕๕)

๒๑๙

ภาพท ๘๙ ดาราเครองราชอสรยาภรณอนเปนทเชดชยงชางเผอก

ดาราเครองราชอสรยาภรณอนมเกยรตยศยงมงกฎไทย เปนเครองราชอสรยาภรณทพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๔ ทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหสรางขนเมอปพทธศกราช ๒๔๑๒ สาหรบพระราชทานแกพระบรมวงศานวงศ ขาราชการและผทมความชอบในราชการมากนอยตามสมควร เพอใชประดบในงานพระราชพธและในงานพธมงคลตางๆ ทงทเปนงานของหลวงหรอของราษฎร เปนเครองเชดชพระเกยรตยศและเปนแบบอยางธรรมเนยมอนดงามของบานเมอง เดมมชอวา “เครองราชอสรยยศความชอบอยางสงสดมงกฎสยาม” ตามกระแสพระราชดารททรงสถาปนาเครองราชอสรยาภรณอนมเกยรตยศยงมงกฎสยามวา “เมอไดทรงสถาปนาตราชางเผอกสนองพระเดชพระคณสมเดจพระบรมชนกนาถ พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหวแลว ทรงปรารภวาควรจะมเครองราชอสรยาภรณของรชกาลพระองคดวย อกอยางหนงใหเชดชเกยรตยศบานเมอง จงโปรดเกลาฯ ใหสรางตรามงกฎสยามขน อนโลมตามลกษณะตราชางเผอกดวยประการทงปวง...” (สานกเลขาธการคณะรฐมนตร ๒๕๓๕ : ๖๙)

๒๒๐

ดาราเครองราชอสรยาภรณนมลกษณะเปนกลบบวทองแวว ลงยาสแดงสกลบ มมหาวชราวธเงนแทรกสลบ ตรงกลางดวงมอกษรพระปรมาภไธยยอ ร.ร. กบเลข ๖ เปนเพชรสรงเนองเงนลอมรอบ อยภายใตมหามงกฎทอง เบองบนมเศวตฉตรรศมทอง เมอผทไดรบพระราชทานวายชนม ผทไดรบมรดกจะตองสงคนเครองราชอสรยาภรณนภายในกาหนด ๓๐ วน หากไมสามารถสงคนไดดวยประการใดๆ จะตองชดใชเปนเงนแทนตามราคาทกาหนด (สานกเลขาธการคณะ รฐมนตร ๒๕๓๕ : ๗๙)

ภาพท ๙๐ ดาราเครองราชอสรยาภรณอนมเกยรตยศยงมงกฎไทย ดาราเครองราชอสรยาภรณจลจอมเกลา เปนเครองราชอสรยาภรณทสถาปนาขน โดยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๕ เนองจากพระองคทรงราลกถงวา การทพระมหากษตรยในพระบรมราชจกรวงศ ไดทรงอยในราชสมบตตอเนองกนจนมาถงพระองค โดยมไดมการแยงชงอานาจนน นบวาเปนผลแหงความจงรกภกดของพระบรมวงศานวงศ และขาราชการทงปวง เมอพระองคเสดจขนครองราชย ตอจากพระบรมชนกนาถนน พระองคมพระชนมเพยง ๑๕ พรรษา และกาลงทรงพระประชวรหนกอยางนาวตก แตพระบรมวงศานวงศและขาราชการทกทานตางตงมนอยในความกตญญจงรกภกด

๒๒๑

ตอพระองค และทานเหลานนไดชวยกนรกษาความมนคงของราชบลลงกไวได เพอตอบแทนคณงามความดของบคคลทงหลายทกลาวมา จงมพระราชดารทจะสรางเครองหมายอนเปนเกยรตในพระนามของพระองค สาหรบพระราชทานผทมความชอบในรชกาลของพระองคและบตรหลานทายาทของผทมความชอบในการรบใชประเทศชาต และพระบรมราชวงศจกร ตงแตรชสมยของพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราชลงมาจนถงรชสมยของพระองค และโปรดเกลาใหทายาทเหลานนไดมารบราชการ จะทรงชบเลยงใหทายาทมความเจรญเปนเกยรตตอวงศตระกลของตนสบไป (สานกเลขาธการคณะรฐมนตร ๒๕๓๕ : ๙๒) ดาราเครองราชอสรยาภรณจลจอมเกลา มลกษณะเปนรศมทอง ๘ แฉก รศมเงน ๘ แฉก กลางดาราพนสชมพมอกษรพระปรมาภไธยยอ จ.จ.จ. ไขวกน ทาดวยทองคาประดบเพชร ขอบรอบพระปรมาภไธยยอลงยาราชาวดสขาบ และมอกษรทองวา “เราจะบารงตระกลวงศใหเจรญ” รอบขอบเปนเพชรสรงเงน ดาราใชประดบทอกเสอเบองซาย (สานกเลขาธการคณะรฐมนตร ๒๕๓๕ : ๑๐๘) นายเกรยงไกร วศวามตร (สมภาษณ ๒๗ พฤษภาคม ๒๕๕๔) ผทไดรบพระราชทานตองเขารบตอพระหตถ ทามกลางแหงสมาคมทแวดลอมดวยพระบรมวงศานวงศ องคมนตร รฐมนตร ขาราชการผใหญ และสมาชกแหงเครองราชอสรยาภรณจลจอมเกลา ซงในรชกาลปจจบนตรงกบวนท ๕ พฤษภาคม ณ พระทนงดสตมหาปราสาท เมอรบพระราชทานเสรจเรยบรอยแลว สมาชกใหมตองนาพานดอกไมธปเทยน ซงมกระทงดอกไม ๑ กระทง ธปเทยนแพร ๑ สารบ ใหเทยนอยลางสด ธปอยเหนอเทยน กระทงดอกไมตงอยเหนอธป มาถวายบงคมพระบรมรปสมเดจพระมหากษตรยาธราช เพอตงสตยาธษฐานวาจะปฏบตราชการแผนดนดวยความซอสตยสจรต และจงรก ภกดตอเบองพระยคลบาทตลอดไปแลวจงถวายบงคม

๒๒๒

ภาพท ๙๑ ดาราเครองราชอสรยาภรณจลจอมเกลา ดาราเครองขตตยราชอสรยาภรณอนมเกยรตคณรงเรองยงมหาจกรบรมราชวงศ เครองราชอสรยาภรณน พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๕ ทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหสรางขนเมอวนท ๒๑ เมษายน ๒๔๒๕ พรอมกบการสมโภชกรงเทพมหานคร ครบ ๑๐๐ ป สาหรบพระราชทานพระบรมวงศานวงศซงสบเนองตามพระราชวงศโดยตรงในพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช และผทไดเสกสมรสกบพระบรมวงศานวงศดงกลาว (สานกเลขาธการคณะรฐมนตร ๒๕๓๕ : ๑๓๙) ดาราจกรมลกษณะเปนรปจกรสบกลบ ลงยาราชาวดสขาว มรปตรศลเงนและรศมเปลวเงนสลบกนในรอบกลบจกร ตรงกลางดาราเปนรปปทมอณาโลมประดบเพชร ขอบลงยาราชาวด และมคาถาภาษต อนมคาแปลวา “ความนบถอรกใครในพระรตนตรยกด ในรฐของตนกด ในวงศตระกลของตนกด มจตซอตรงในพระราชาของตนกด ยอมเปนเครองทาใหรฐของตนเจรญยง” ใชประดบทอกเสอเบองซาย เมอผทไดรบพระราชทานวายชนม ผทไดรบมรดกจะตองสงคนเครองราช อสรยาภรณนภายในกาหนด ๓๐ วน หากไมสามารถสงคนไดดวยประการใดๆ จะตองชดใชเปนเงนแทนตามราคาทกาหนด (สานกเลขาธการคณะรฐมนตร ๒๕๓๕ : ๑๔๘)

๒๒๓

ภาพท ๙๒ ดาราเครองราชอสรยาภรณอนมเกยรตคณรงเรองยงมหาจกรบรมราชวงศ

บานประตและหนาตาง แตเดมดานนอกเปนบานประดบมกลายเครองราชอสรยาภรณเชนเดยวกบเพดานของซม ปจจบนเปนลายรดนาพมขาวบณฑเทพนม ซงเปนการเปลยนแปลงหลงจากไฟไหมในปพทธศกราช ๒๔๔๖ ดานในเปนทวารบาลรปเทวดาเหยยบสงห กรอบเชดหนาเปนลายรดนา ภายในปราสาทพระเทพบดรแบงเปน ๔ มข มขหลงกนเปนทายจรนาดวยผนงกออฐถอปนอก ๓ มขเปนหองโถงตดตอถงกนตรงกลางเปนรปแปดเหลยมประดษฐานพระบรมรปสมเดจพระบรพมหากษตรยาธราชเจาแหงพระราชวงศจกร บนฐานยอเกจทาเปนฐานสงหรองรบดวยรปมารแบกและรปครฑแบกตามลาดบ แตครฑแบกดงกลาวนมลกษณะพเศษคอเปนรปครฑกางปกแผกวางซงเปนพระราชนยมในรชกาลท ๖ กงกลางแทนมแทนเลกยกขนอกชนหนงรองรบดวยเทพนม ประดษฐานพระบรมรปรชกาลท ๑ เพดานเหนอพระบรมรปแขวนพระมหาเศวตฉตร ๙ ชน แทนดานทศใตประดษฐานพระบรมรปรชกาลท ๖ และรชกาลท ๘ ทานดานทศเหนอประดษฐานพระบรมรปรชกาลท ๕ และ รชกาลท ๗ สวนดานหลงของพระบรมรปดงกลาวแลว เปนผนงทบกอเปนซมจรนา ๓ ซม ยกพนสงระดบเสมอกบแทนฐานยอเกจ ภายในซมฉาบปนทาสแดง ซมกลางตอนบนประดบดวยตราอณาโลมประดษฐานพระบรมรปรชกาลท ๒ ซมทศใตประดษฐานพระบรมรปรชกาลท ๔ ซมทศเหนอประดษฐานพระบรมรปรชกาลท ๓ แตละซมตดมานสองไข

๒๒๔

พระบรมรปรชกาลท ๑ รชกาลท ๒ รชกาลท ๓ และรชกาลท ๔ หลอดวยสารดปดทอง พระบรมรปรชกาลท ๕ รชกาลท ๖ รชกาลท ๗ และรชกาลท ๘ หลอดวยสารดรมดา พระบรมรปหลอสมเดจพระบรพมหากษตรยาธราช

ตามประเพณโบราณ การสรางพระบรมรปพระเจาแผนดนเพอเปนอนสรณนน จะทาเปนพระพทธรปหรอเทวรป เรยกวา พระพทธรปหรอเทวรปฉลองพระองค

การสรางพระบรมรปเหมอนพระองคจรงน เรมขนในรชกาลพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๔ ดวยในสมยนนมพระเจาแผนดนทางยโรป สงพระรปปนเหมอนพระองคเขามาถวายเปนบรรณาการ พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว จงทรงพระราชดารทจะทาพระบรมรปเพอทรงพระราชทานตอบแทน ไดโปรดเกลาฯ ใหสงพระบรมฉายาลกษณออกไปใหชางฝรงปน แตเมอทองพระเนตรแลวกไมโปรด ดวยฝรงไดแตพระบรมฉายาลกษณไป จงปนผดเพยนไปจากพระองคจรงมาก จงไดทรงใหชางปนพระบรมรปเทาพระองคจรงขนใหม การสรางพระบรมรปเปนรปมนษยจงไดเรมแตในรชกาลน (ทองตอ กลวยไม ณ อยธยา ๒๕๔๐ : ๒๑)

สวนการสรางพระบรมรปทง ๔ รชกาล คอ พระบรมรปพระบาทสมเดจพระพทธฟาจฬาโลกมหาราช พระบรมรปพระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลย พระบรมรปพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว และพระบรมรปพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว นน สรางขนในรชสมยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาอยหว รชกาลท ๕ ในปพทธศกราช ๒๔๑๒ สมเดจพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาดารงราชนภาพ ไดทรงสนนษฐานวา อาจจะเปนพระราชดารของรชกาลท ๔ ซงไดมพระราชปรารภไวกบพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว หรออาจจะเปนพระราชดารของพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวเอง ทานองเดยวกบการสรางพระพทธรปฉลองพระองครชกาลท ๑ และรชกาลท ๒ ในรชกาลพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว แตคราวนมพระบรมรปรชกาลท ๔ หลอเปนรปเหมอนจรงอย จงไดทรงพระราชดารทจะสรางพระบรมรปโดยตรงขนทง ๔ รชกาล

การสรางพระบรมรปทง ๔ รชกาล นน พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว โปรดเกลาฯ ใหพระองคเจาประดษฐวรการ อธบดกรมชางสบหม เปนผอานวยการปนและหลอ เมอปนหน เมอหลอพระบรมรปแลวเสรจ ไดอญเชญขนประดษฐานไว ณ พระทนงดสตมหาปราสาททางมขตะวนออก มเศวตฉตรกนถวายทกพระองค และไดทรงพระราชปรารภใหมการถวายบงคบพระบรมรปเนองกบการพระราชทานเครองราชอสรยาภรณ จงโปรดใหยายพระบรมรปไปประดษฐานในพระทนงสทไธสวรรย เพอความสะดวกในการถวายบงคม ทงไดทรงพระราชดารสบไปวาควรจะมปราสาทสาหรบประดษฐานโดยเฉพาะ ไดกะการสรางปราสาทในบรเวณระหวางพระพทธรตนส

๒๒๕

ถานกบพระกฏ เปนปราสาทยอดปรางค เรยกกนวา ปราสาทพระรป แตทาคางอย คงเหนขดขวางดวยเปนทอยขางใน ขาราชการเขาไปถวายบงคบไมสะดวก จงไดสรางพระทนงศวาลยมหาปราสาทขน และมพระราชพธอญเชญพระบรมรปไปประดษฐานทพระทนงศวาลยมหาปราสาท ในปพทธศกราช ๒๔๒๕ อนเปนพระราชพธเนองในการสมโภชพระนครรอยป

ครงถงรชกาลพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลา รชกาลท ๖ ทรงพระราชดารวาพระบรมรปพระบาทสมเดจพระเจาอยหวทง ๕ รชกาล ซงประดษฐาน ณ พระทนงศวาลยมหาปราสาท ยงไมเหมาะแกการพระราชพธ จงโปรดเกลาฯ ใหซอมแปลงพระพทธปรางคปราสาท ในวดพระศรรตนศาสดารามเพอเปนทประดษฐาน และพระราชทานนามใหมวา ปราสาทพระเทพบดร ไดมพระราชพธอญเชญพระบรมรปเมอวนท ๖ เมษายน พทธศกราช ๒๔๖๑ อนเปนวนมงคลแหงพระบรมราชจกรวงศ (กรมศลปากร ๒๕๒๕ : ๒๑๒)

พระบรมรปรชกาลท ๑ – ๓ หลอดวยสารดปดทอง ในพระอรยาบถประทบยนตรง ทรงพระภษาจบ ไมมฉลองพระองค มสายรดพระองคและมหวปนเหนงทบ

รชกาลท ๑ ทรงพระแสงใจเพชร รชกาลท ๒ ทรงพระแสงเวยต รชกาลท ๓ ทรงพระแสงฟนปลา (กรมศลปากร ๒๕๒๕ : ๒๐๘) พระบรมรปแตละพระองคประดษฐานบนแทนฐานสงห มพระนามจารกททองไม โดยม

พระองคเจาประดษฐวรการเปนประตมากร การปนพระบรมรปรชกาลท ๑ นน คอนขางยากลาบาก เพราะประตมากรผปนไมเคยเหนพระองคทาน ตองอาศยปนจากคาบอกเลาของผทอยใกลชดพระองคมากอน ซงในเวลานนเหลอเพยง ๔ ทาน คอ พระองคเจาหญงปก พระราชธดาในรชกาลท ๒ ซงในเวลานนมพระชนษา ๘๑ ป, สมเดจพระพฒาจารย (โต) วดระฆง อาย ๘๓ ป, เจาพระยาสธรรมมนตร หรอบญศร บญศร และเจาพระยาธรรมธกรณ หรอมง สนธรตน (กรมศลปากร ๒๕๒๕ : ๒๑๑) นายเกรยงไกร วศวามตร (สมภาษณ ๓๐ พฤษภาคม ๒๕๕๔) เลาใหฟงวาพระบาทสมเดจพระเจาอยหวรชกาลท ๓ จะทรงพระภษาจบไมเหมอนกบพระบาทสมเดจพระเจาอยหวรชกาลท ๑ และรชกาลท ๒ ตรงทปลายจบพระภษาดานบนของรชกาลท ๓ ลงมาปดหวปนเหนง เนองจากรชกาลท ๓ นน ถงแมวาพระองคจะมพระปรชาสามารถในเรองการคาขาย ทรงเปนพระมหากษตรยทรารวยมาก แตพระองคกลบทรงมธยสถ ไมอวดพระองค

๒๒๖

พระบรมรปรชกาลท ๔ หลอดวยสารดปดทองในพระอรยาบถประทบยนตรง ทรงพระภษาโจงกระเบนขอบเชง

ฉลองพระองคเสอเยยรบบ มสายสะพายของฝรงเศส ฉลองพระบาทแตะพระหตถซายทรงพระแสงหตถนารายณ พระหตถขวาทอดลงขางพระองค แตเดมนนพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๔ โปรดเกลาฯ ใหพระยาจนดารงสรรคปนขน เพอถวายสมเดจพระเจานโปเลยนท ๓ แหงฝรงเศส แตปนไมงามจงไมไดหลอ ตอมาพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๕ โปรดเกลาฯ ใหพระองคเจาประดษฐวรการแกไขสวนทบกพรอง แลวจงหลอขนจนแลวเสรจในป พ.ศ. ๒๔๑๖ (กรมศลปากร ๒๕๒๕ : ๒๐๘) พระบรมรปรชกาลท ๕ หลอดวยสารดลมดาในพระอรยาบถประทบยนพกซาย เครองทรงชดจอมพล พระหตถซายกมปลายดามพระแสงกระบ ปลายกระบแตะพนเบองหนา พระหตถขวาถอพระมาลากระรอก ประดษฐานบนแทนทรงกลม มพระนามจารกทขอบ พระบรมรปหลหอนพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว ทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหปนหลอมาจากตางประเทศ (กรมศลปากร ๒๕๒๕ : ๒๐๘) พระบรมรปรชกาลท ๖ หลอดวยสารดลมดาในพระอรยาบถประทบยนพกซาย เครองทรงชดจอมพลทหารมา พระหตถขวาทรงถอพระคทาจอมพล พระหตถซายทรงกมถงฉลองพระหตถ และดามพระแสงกระบ ปลายพระแสงแตะพนดานหลง ประดษฐานบนแทนแบบเดยวกบพระบรมรปรชกาลท ๕ พระบรมรปรชกาลท ๖ น พระบาทสมเดจพระปกเกลาเจาอยหว ทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหกรมศลปากรหลอขนตามแบบของสมเดจพระเจาบรมวงศเธอ เจาฟากรมพระยานรศรานวดตวงศ และมศาสตราจารยศลป พระศร เปนประตมากร (กรมศลปากร ๒๕๒๕ : ๒๑๔) พระบรมรปรชกาลท ๗ หลอดวยสารดลมดาในพระอรยาบถประทบยนพกขวา เครองทรงชดจอมพล พระหตถซายทรงกมพระแสงกระบ ปลายพระแสงกระบแตะพนเบองหนา พระหตถขวาทรงพระคทาจอมพลแตะเหนอพระหตถซาย ประดษฐานบนแทนแบบเดยวกบพระบรมรปรชกาลท ๕ พระบาท สมเดจพระเจาอยหวอานนทมหดล ไดทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหกรมศลปากรดาเนนการหลอ โดยศาสตราจารยศลป พระศร เปนผออกแบบและเปนประตมากร (กรมศลปากร ๒๕๒๕ : ๒๑๕)

๒๒๗

พระบรมรปหลอรชกาลท ๘ หลอดวยสารดลมดาในพระอรยาบถประทบยนพกขวา เครองทรงชดจอมพล พระหตถซายทรงกมพระแสงกระบ ปลายพระแสงแตะพนดานขาง พระหตถขวาทรงพระคทาจอมพล ประดษฐานบนแทนแบบเดยวกบพระบรมรปรชกาลท ๕ พระบาทสมเดจพระเจาอยหวองคปจจบนทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหกรมศลปากรปนหลอตามแบบของศาสตราจารยศลป พระศร โดยมศาสตราจารยศลป พระศร และรองศาสตราจารยเขยน ยมศร เปนประตมากร (กรมศลปากร ๒๕๒๕ : ๒๑๕) นายเกรยงไกร วศวามตร (สมภาษณ ๓๐ พฤษภาคม ๒๕๕๔) กลาววาพระบรมรปพระบรพมหากษตรยาธราชทกพระองค ทประดษฐานภายในปราสาทพระเทพบดร ไดบรรจเสนพระเจาหรอเสนผม พระสพรรณบฏจารกพระปรมภไธย พระดวงพระบรมราชสมภพ พระดวงเสวยราชย และพระดวงสวรรคต ลงในพระกรณฑทองลงยา และบรรจลง ณ เบองสงของพระเศยรพระบรมรปของพระมหากษตรยพระองคนน

ภาพท ๙๓ พระบรมรปพระบรพมหากษตรยาธราช

๒๒๘

มขตะวนออกเบองหนาพระแทนประดษฐานพระบรมรปทาเปนซมคหาหยกโคงเปนลายปนปนปดทอง เหนอเสามมซายเปนรปครฑพนม มมขวาเปนรปขนกระบพนม ตอนกลางเปนรปชางเอราวณ ตอนบนเปนรปอณาโลม มขทศเหนอและทศใตเปนซมคหาเชนเดยวกบมขทศตะวนออก แตขอบซมทาเปนลายดอกพดตานบนพนกระจกสเขยวแก ผนงภายในโดยทวไปเขยนลายอณาโลมพมขาวบณฑกานแยงบนพนชาด เชงผนงบดวยไมเปนฐานบว ระหวางผนงทวไปกบเชงผนงเขยนลายกรวยเชง ผนงตอนบนเจาะเปนชองแสงสวางรปสเหลยมกรอบไมเขยนเปนรปพระวมาน ฝาเพดานตรงสวนทตงพระบรมรปเปนไมรปแปดเหลยมตรงกลางหอยพระนพปฎลมหาเศวตฉตรลอมรอบดวยดวงโคม ๘ ดวงบนลายกระจง ๘ กลบ มเฟองอบะในตอนลาง สวนเพดานของมขทง ๓ ดาน เปนไมปดทองเปนลายกดน บรเวณลานบนฐานไพททงทางดานทศตะวนออกและทศตะวนตก ตงประดบดวยรปสตว หมพานต ไดแก สงหพานร, อสรวายภกด, อสรปกษ, กนร, เทพนรสงห, เทพปกษ และอปสรสห ซงหลอดวยสารดปดทองประดบกระจกส ซงรปปนสตวหมพานตเหลาน ปนขนในรชสมยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๕

นายเกรยงไกร วศวามตร (สมภาษณ ๓๐ พฤษภาคม ๒๕๕๔) กลาววา คตความเชอการสรางวดพระศรรตนศาสดาราม เปรยบกบเขาพระสเมร คอ เขาทตงอยทามกลางจกรวาล มทวเขาและทะเลลอมรอบ ซงทวเขามชอตางๆ ดงน ยคนธร, อสนธร, กรวก, สทศน, เนมนธร, วนนตก และอศกรรณ ซงเปนเขารอบนอกสด ทวเขาเหลานรวมเรยกวาเขา “สตตบรภณฑ” สวนทะเลทรายลอมอย ๗ ชน เรยกวา มหานทสทนดร ถดจากทวเขาอศกรรณออกมาเปนมหาสมทรอยท วทกดาน แลวจะมภเขาเหลกกนทะเลนไวรอมเรยกวา ขอบจกรวาล พนไปนอกนนเปนนอกขอบจกรวาล บนยอดเขาพระสเมรเปนสวรรคชนดาวดงส ทตงของนครไตรตรงษ หรอนครแหงเทพ รอบเขาพระสเมรจะมปาหมพานต ซงเปนทอยของสตวหมพานต เพอคอยปองกนเหลาเทพเทวดาใหพนจากการรกรานของผทเดนทางเขามายงเขาแหงน สตวหมพานตบนฐานไพท สงหพานร สงหพานรเปนสตวประเภทสงห รปรางลกษณะเปนครงสงหครงวานร คอ ทอนบนถงศรษะเปนวานร ทอนลางเปนสงห สวมมงกฎยอดแหลม ยนถอกระบอง (เศรษฐมนตร กาญจนกล

๒๒๙

๒๕๔๕ : ๖๒) พบบนฐานไพททางดานทศตะวนตก เปนประตมากรรมลอยตว หลอดวยสารดปดทองประดบกระจก

ภาพท ๙๔ สงหพานร

อสรวายภกด อสรวายภกดเปนสตวประเภทนก มลกษณะเปนสตวผสม ทอนบนตงแตลาตวเปนยกษ ทอนลางเปนนกอนทรยมปก (เศรษฐมนตร กาญจนกล ๒๕๔๕ : ๗๐) สองมอกมตะบอง พบไดบนฐานไพท มจานวน ๑ ค คอบรเวณมกทางทศเหนอของปราสาทพระเทพบดร ๑ ตน และทางทศใตของปราสาทพระเทพบดร ๑ ตน หลอดวยสารดปดทองประดบกระจก

๒๓๐

ภาพท ๙๕ อสรวายภกด

อสรปกษ อสรปกษเปนสตวประเภทนก มลกษณะเปนสตวผสม ทอนบนตงแตลาตวเปนยกษ มปกมหางเหมอนนก ทอนลางเปนไก สงเกตวาทขาจะมเดอยอยดวย (เศรษฐมนตร กาญจนกล ๒๕๔๕ : ๗๑) พบไดบนฐานไพท มจานวน ๑ ค คอ บรเวณดานทศตะวนตกของพระสวรรณเจดย ดานละ ๑ ตน หลอดวยสารดปดทองประดบกระจก

๒๓๑

ภาพท ๙๖ อสรปกษ

เทพนรสงห เทพนรสงหเปนสตวประเภทสงห นรสงหเชอกนวาเปนอวตารของพระนารายณ ครงท ๔ เพอปราบยกษหรณยกศป เรองเลาวา ยกษหรณยกศปบาเพญตบะอยางแกกลา อยคงกระพน อาวธอะไรกไมสามารถทารายได มบตรชายชอ ประหลาท เปนผทเลอมใสบชาพระนารายณอยางมนคง แมยกษบดาจะหามปรามและลงโทษอยางไรกไมเปลยนแปลงความคด และพนภยทงปวงดวยอานาจเทพฤทธของพระนารายณ พระอนทรเชญใหพระนารายณไปปราบยกษหรณยกศป พระนารายณจงแปลงกายเปนเทพนรสงห คอมทอนหวเปนมนษย ทอนลางเปนสงห และฆายกษหรณยกศปตาย (เศรษฐมนตร กาญจนกล ๒๕๔๕ : ๔๖)

ในประเทศเทศพมาเรยกเทพนรสงหวา “มนษยสงห” มเรองเลาเปนนทานชาดกวา เมอพระโสนะและและอตตรเถระ ซงพระเจาอโศกมหาราชใหมาสอนและเผยแพรพระพทธศาสนาในประเทศพมา เมอเดนทางมาถงเมองสะเทม ซงเปนเวลาทนางยกษขณเทยวหาเดกเกดใหมกนเปน

๒๓๒

อาหาร เปนทเดอนรอนแกราษฎรไปจนถงพระราชามหากษตรย พระเถระทงสองไดทราบเรอง จงคดชวยเหลอใหชาวบานปลอดภยจากนางยกษขณ จงจาแลงกายเปน “มนษยสงห” ดนากลวกวานางยกษ พอนางยกษขณเหนกหวาดกลว เลยหลบหนหายสาบสญไป ยงความสขแกราษฎรทงหลาย แตกกลวนางยกษขณกลบมาอก จงทารปมนษยสงหไวปองกนภยนตราย จะเหนวามรปมนษยสงหประดษฐานอยตามเจดยและปชนยสถานของพมามาจนทกวนน (เศรษฐมนตร กาญจนกล ๒๕๔๕ : ๔๖)

เทพนรสงหมลกษณะทอนบนเปนมนษยหรอเทพสวมมงกฎยอดแหลม ทอนลางเปนสงห ในวดพระศรรตนศาสดารามม จานวน ๑ ค หลอดวยสารดปดทองประดบกระจกพบไดบนฐานไพททางทศตะวนออก ดานหนาปราสาทพระเทพบดร ดานละ ๑ ตน

ภาพท ๙๗ เทพนรสงห

๒๓๓

เทพกนนร เทพกนนรเปนสตวประเภทนก ทอนบนเปนมนษยหรอเทพสวมมงกฎยอดแหลม ทอนลางเปนนก เมอจะเดนทางไปไหนกจะใสปกใสหางและบนไป เชอวาอาศยอยเชงเขาพระสเมร มอาย ๑,๐๐๐ ป (เศรษฐมนตร กาญจนกล ๒๕๔๕ : ๑๐) ในวดพระศรรตนศาสดารามม จานวน ๑ ค หลอดวยสารดปดทองประดบกระจก พบไดทบนฐานไพททางทศตะวนออก ดานหนาปราสาทพระเทพบดร ดานละ ๑ ตน

ภาพท ๙๘ เทพกนนร

๒๓๔

เทพปกษ เทพปกษเปนสตวประเภทนก ทอนบนและรางกายเปนมนษย มหางเปนนก ปกจะอย

บนตะโพก ขอศอกถงปลายขอมอมขนแซม (เศรษฐมนตร กาญจนกล ๒๕๔๕ : ๓๗) ในวดพระศรรตนศาสดารามม จานวน ๑ ค หลอดวยสารดปดทองประดบกระจก พบไดทบนฐานไพททางทศตะวนออก ดานหนาปราสาทพระเทพบดร ดานละ ๑ ตน

ภาพท ๙๙ เทพปกษ

๒๓๕

อปสรสห อปสรสหเปนสตวประเภทสงห ลกษณะลาตวเปนอปสรหรอผหญงสวมชฎายอดแหลม

ทอนลางเปนสงห ตวและแขนเปนมนษย (เศรษฐมนตร กาญจนกล ๒๕๔๕ : ๗๒) ในวดพระศรรตนศาสดารามม จานวน ๑ ค หลอดวยสารดปดทองประดบกระจก ยกมอประนม พบไดทบนฐานไพททางทศตะวนออก ดานหนาปราสาทพระเทพบดรบรเวณทางเสดจฯ ดานละ ๑ ตน

ภาพท ๑๐๐ อปสรสห

๒๓๖

นครวดจาลอง (อาคารหมายเลข ๙)

ภาพท ๑๐๑ นครวดจาลอง

นครวดจาลองเปนสถาปตยกรรมพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๔ โปรดเกลาฯ ใหจาลองไวบนฐานไพททางดานทศเหนอ ตรงขามกบพระมณฑป เพอจะใหคนทงหลายเหนวาเปนของมหศจรรยทาดวยศลาทงสน ปราสาทนครวดเปนปชนยสถานทปจจบนตงอยทประเทศกมพชา ซงสรางขนในราวพทธศกราช ๑๖๕๐ – ๑๗๐๐ ประกอบดวยกลมอาคารตางๆ บนฐานรปสเหลยม ตรงกลางมปรางคประธานองคใหญ มระเบยงลอมรอบ ๓ ชน มปรางคขนาดเลกกวาอยบรเวณมมพระระเบยง มหลงคาคลมตอเนองกนโดยตลอด พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว โปรดเกลาฯ ใหพระสามภพพาย ออกไปถายแบบปราสาททนครวด จาจะลองขนไวในวดพระศรรตนศาสดาราม เพอใหคนทงหลายดวาเปนของอศจรรย ทาดวยศลาทงสน (กรมศลปะปากร ๒๕๒๕ : ๑๗๔) แตการกอสรางยงไมแลวเสรจ กเสดจสวรรคตเสยกอน พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๕ จงโปรดเกลาฯ พระยาเพชรพไชย (หน หงสกล) ออกแบบนครวดจาลอง และโปรดเกลาฯ ใหหมอมเจาประวช ชมสาย สรางหลอปนตามแบบจนแลวเสรจ ในคราวฉลองสมโภชพระนคร ครบ ๑๐๐ ป บรเวณใตฐานนครวดจาลอง มอโมงคขนาดเลกซงสามารถรอดเขาไปได ปจจบนไดมหมอดแนะนาใหผทมเคราะหมาลอดอโมงค เพอใหหลดพนและแคลวคลาดจากสงทไมดและอปสรรคตางๆ และเปนการสะเดาะเคราะหดวย ทาใหมนกทองเทยวชาวไทยจานวนมากมาลอดอโมงคน

๒๓๗

ภาพท ๑๐๒ อโมงคใหฐานนครวดจาลอง

พระสวรรณเจดย หรอพระเจดยทอง (อาคารหมายเลข ๑๐)

ภาพท ๑๐๓ พระสวรรณเจดย

๒๓๘

พระเจดยทอง มอย ๒ องค ตงอยบนฐานไพท ทางดานทศตะวนออกของปราสาทพระเทพบดรในปจจบน พระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช รชกาลท ๑ โปรดเกลาฯ ใหสรางขนอทศถวายสมเดจพระปฐมบรมมหาชนก และพระราชมารดา แตเดมพระเจดยทอง ๒ องค นตงอยทบรเวณปราสาทพระเทพบดรในปจจบน (กรมศลปากร ๒๕๒๕ : ๒๑๙) เมอพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว โปรดเกลาฯ ใหสรางปราสาทพระเทพบดรขนทดานหนาของพระมณฑป พระเจดยทองทงสององคคงจะกดขวางการสรางพระพทธปรางคปราสาท จงไดโปรดเกลาฯ ใหยายไปไวทดานหนามมเหนอและใตของปราสาทพระเทพบดรในบรเวณทเรยกวารกแรปราสาท เมอเตรยมงานฉลองพระนครครบ ๑๐๐ ป พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๕ โปรดเกลาฯ ใหบรณะพระเจดยทองทงสององค และโปรดเกลาฯ ใหหมทองแดงใหมและลงรกปดทอง รวมทงสรางรปมารแบกพระเจดยนขนใหมดวย ตอมาในสมยพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว รชกาลท ๖ เมอคราวบรณะปราสาทพระเทพบดร พระองคโปรดเกลาฯ ใหชะลอพระเจดยทอง ๒ องค จากรกแรปราสาทไปไวทมมฐานทกษณปราสาทพระเทพบดรดงทปรากฏในปจจบน (สานกราชเลขาธการ ๒๕๓๑ : ๒๕๙) พระเจดยทองทง ๒ องค เปนเจดยทมลกษณะเหมอนกนทงขนาดรปรางและความสง เปนพระเจดยทรงเครองยอมมไมยสบหมดวยแผนทองแดงหรอทเรยกวาทองจงโก แลวลงรกปดทองทบอกชนหนง ลกษณะของพระเจดยยอมมไมยสบ เปนแบบทสบเนองมาจากสมยอยธยาตอนปลาย ฐานของพระเจดยเปนรปแปดเหลยมบดวยหนออนจาหลกลายเปนรปกากบาท เหนอฐานแปดเหลยมตงประตมากรรมรปยกษแบกและลงแบกดานละ ๓ ตน และทกยอมมอกมมละ ๒ ตน รวมทงหมด ๒๐ ตน เฉพาะตวกลางทง ๔ ดานทไมสวมรองเทาเปนลง นอกจากนนเปนยกษหมด แตละตนมใบหนา เครองแตงตวและสของกายเปนไปตามลกษณะในเรองรามเกยรต เหนอขนไปเปนฐานสงห ๓ ชน มหนากระดานสลบระหวางฐานสงห ๖ ชน ตอนบนเปนองคธาตทองจอมแห แตงลายททองจงโกเปนรปดอกบวทกงกลางทง ๔ ดาน รองรบดวยฐานบวหงาย ยอดเปนรตนบลลงกทาเปนบวกลม ๙ ชน มปลยอดกลม ตอนปลายยอดประดบดวยฉตรเปนโลหะฉลโปรงปดทองทรงพมขาวบณฑ

๒๓๙

ภาพท ๑๐๔ ยกษแบกและลงแบกรอบฐานพระสวรรณเจดย จดนาชมท ๓ บรรยายบรเวณลานดานทศเหนอของวดพระศรรตนศาสดาราม บรรยายสงปลกสรางตางๆ ไดแก หอพระนาก พระวหารยอด และหอพระมณเฑยรธรรม สาหรบชดความรทรพยากรวฒนธรรมทใชบรรยายในจดน ไดแก ชดความรทรพยากรวฒนธรรมดานศลปกรรม, ชดความรทรพยากรวฒนธรรมดานศาสนาและความเชอ และชดความรทรพยากรวฒนธรรมดานพระราชพธและพธตางๆ

๑. ชดความรทรพยากรวฒนธรรมดานศลปกรรม เพอบรรยายประวตการสราง ลกษณะทางดานศลปกรรมและสถาปตยกรรมของหอพระนาก พระวหารยอด และหอพระมณเฑยรธรรม

๒. ความรทรพยากรวฒนธรรมดานศาสนาและความเชอ เพอบรรยายพระนาก และทวารบาล และสตวหมพานต

๓. ชดความรทรพยากรวฒนธรรมดานพระราชพธและพธตางๆ เพอบรรยายประเพณการเกบรกษาพระบรมอฐและพระอฐ

๒๔๐

หอพระนาก (อาคารหมายเลข ๑๑)

ภาพท ๑๐๕ หอพระนาก หอพระนากเปนอาคารทรงไทย สรางขนในสมยพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช รชกาลท ๑ มขนาด ๗ หอง ยกพนสง มบนไดขน ๕ ขน อยทางทศเหนอและทศใต ทางเขาดานหนาอยทางดานทศตะวนออก ทาเปนชาลากวางปดวยหนออนลายทแยงมมไมมหลงคาคลม พนกระเบยงกออฐถอปนทาสขาว มเสาสเหลยมยอมมหวเสาทาเปนเมดทรงมณฑปดทองขางละ ๒ ตน ตงอยรมบนได ประตทางเขามประตเดยวเปนซมทรงมณฑปทเนนความสาคญของทางเขา หลงคาเปนทรงไทยโครงสรางไม หลงคาดานขางลด ๓ ชน มมขลดทงดานหนาและดานหลง มงดวยกระเบองดนเผาเคลอบส โดยมพนสแดงขอบสเดยว ประดบดวยชอฟา ใบระกา หางหงส นาคสะดง ปดทองประดบกระจก มคนทวยรบชายคาโดยรอบหนาบนเปนไมจาหลกลายเปนรปเทพนมครงองคลอยจากบวจงกล ลอมรอบดวยกระหนกกานขดปลายลายเปนรปเทพนมบนพนกระจกสนาเงน ผนงกออฐฉาบปนทาสขาว มเสาองรอบอาคาร ทกชวงเสาเปนเสายอมมหวเสาเปนบวจงกลปดทองประดบกระจกส ประตทางเขามประตเดยวทาเปนซมทรงมณฑปปดทองประดบกระจกกรอบเชดหนาปดทอง บานประตดานนอกเขยนลายรดนาพมขาวบณฑกานแยง ดานในเปน

๒๔๑

ภาพเทวดาถอพระขรรคยนบนแทนมมารแบก หนาตางเปนซมทรงบนแถลงนาคสามเศยร ๒ ชน บานหนาตางดานนอกเขยนลายรดนาเชนเดยวกบบานประต มบานหนาตางกระจกกรอบบานทาสแดงอยดานนอกของบานหนาตางลายรดนาอกชนหนง ภายในหอพระนากแบงไดเปนสามสวน สวนทหนงอยตรงมขลดเปนหองโถงเลก มประตทางเขา ๒ ทาง สวนทสองเปนหองโถงใหญ ปลายสดของหองมลกษณะเปนซมคหาคลายกบเปนเวทยกพน ปดกนดวยเหลกมวน สวนทสามทาเปนซมคหาปนปนเปนลายอบะ ๒ ขาง ตอนบนเปนลายกระหนก ตรงกลางทาเปนตราจกร สวนยกพนเปนทประดษฐานพระบรมอฐและพระอฐ สองขางซมคหาเปนประตไม ตอนบนเปนชองลมรปสเหลยมผนผาทางตงตดลกกรงเหลก ผนงภายในทาสขาว ตอนบนเขยนลายเฟองมพวงมาลยและอบะหอยเปนระยะ ตอนใตหนาตางบหนออนสเทารปสเหลยมผนผาวางแนวนอน พนทระหวางใตหนาตางและผนงบหนออนคนดวยภาพเขยนเปนลายทองไม ตอนลางเปนอบะปดทอง พนภายในปดวยหนออนสเทารปสเหลยมจตรสเปนลายทแยง บานหนาตางดานในเปนภาพทวารบาลยนบนแทน ขอบหนาตางเขยนลายพวงมาลย เพดานประดบดวยดาวเพดานประดบกระจกในขอบบวไมรปสเหลยมยอมมซงบรรจระหวางขอทาสชาดลายทองมเชงหวทาย ตรงกลางดาวเพดานหอยโคมระยา ๔ ดวง ผนงตอนกลางระหวางมขลดขางหนากบหองโถงกลางมตในผนง บานตเขยนสเปนลายเครองบชาแบบจนซงสนนษฐานวาเปนภาพเขยนของเดมตงแตสมยรชกาลท ๓ สวนผนงทเคยปรากฏวามการบรณะในสมยรชกาลท ๗ เปนผนงเขยนลายเครองบชาแบบจนซงสนนษฐานวาเปนภาพเขยนของเดมตงแตสมยรชกาลท ๓ สวนผนงทเคยปรากฏวามการบรณะในสมยรชกาลท ๗ เปนผนงเขยนลายพมขาวบณฑ ปจจบนเปนผนงโบกปนทาสขาว และเขยนลายประดบทขอบหนาตาง ใตหนาตางและลายเชงเลกนอยซงเปนการเปลยนแปลงในภายหลง แตเดมหอพระนาก พระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช รชกาลท ๑ โปรดเกลาฯ ใหสรางขนเพอประดษฐานพระนาก ซงเปนพระพทธรปหลอและแผลงดวยนาก อญเชญมาจากพระนครศรอยธยา และใชเปนทเกบอฐเจานายฝายในตามแบบอยางกรงศรอยธยา และถอพระนากเปนพระประธาน ในการพธเปตพลหรอการอทศกศลแกผลวงลบไปแลว (สานกราชเลขาธการ ๒๕๓๑ : ๒๖๑) ในสมยพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว รชกาลท ๓ หอพระนากชารดทรดโทรมจงโปรดเกลาฯ ใหซอมแปลงหอพระนาก แลวประดษฐานพระพทธรปตางๆ หลายสบองค มทงหมทองบาง หมเงนบาง หมนากบาง รวมทงรปพระเชษฐบดร คอรปสมเดจพระรามาธบดท ๑ (พระเจาอทอง) ซงสรางกรงศรอยธยา ทแปลงเปนพระพทธรปแลวนนกประดษฐานอยดวย สวนพระอฐเจานายนนเกบอยในตผนงขางหลงพระวหาร

๒๔๒

ตอมาในรชสมยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๕ โปรดเกลาฯ ใหทาพระโกศทรงพระอฐในหอพระนากทงหมด สวนพระพทธรปทงหมดทประดษฐานอยในหอพระนาก โปรดเกลาฯ ใหอญเชญไปประดษฐานไวทพระวหารยอด (กรมศลปากร ๒๕๒๕ : ๒๓๙) แตยงคงเรยกวาหอนวา “หอพระนาก” ตามเดมจนกระทงถงทกวนน ในสมยพระบาทสมเดจพระปกเกลาเจาอยหว รชกาลท ๗ เมอเตรยมงานสมโภชพระนครครบ ๑๕๐ ป โปรดเกลาฯ ใหปฏสงขรณทงภายนอกและภายในทงหลง เขยนลายผนงดานในใหมเปนลายพมขาวบณฑอยางของเดม แลวทาพระโกศทรงพระอฐเจานายทยงไมมพระโกศทบรรจทงหมด สงทเพมเตมคอ เจาะผนงดานทศตะวนตกใหเปนชองสรางเปนพระวมานประดษฐานพระบรมอฐพระบาทสมเดจพระปนเกลาเจาอยหว และสมเดจพระบวรราชเจา กรมพระราชวงบวรสถานมงคลในรชกาลท ๑ รชกาลท ๒ และรชกาลท ๓ เบองหนาพระวมานสรางเปนซมคหาตงพระเบญจาแบบยอเกจดานหนา ดานหลงตดผนงสาหรบเปนทประดษฐานพระโกศทรงพระอฐเจานายในพระบรมราชจกรวงศ ระหวางการบรณะหอพระนากไดอญเชญพระบรมอฐและพระอฐไวพกไวทายจรนาปราสาทพระเทพบดรเปนการชวคราว เมอการบรณะสาเรจแลวจงไดเชญพระบรมอฐและพระอฐขนประดษฐานในหอพระนากตามตาแหนงทจดไว (สานกราชเลขาธการ ๒๕๓๑ : ๒๖๑) ประเพณการเกบรกษาพระอฐ

ประเพณการเกบรกษาพระอฐสมเดจพระมหากษตรยาธราชเจา สมเดจพระอครมเหส สมเดจพระบรมราชชนก สมเดจพระราชชนน และพระอฐเจานายชนพระบรมวงศในสมยกรงรตนโกสนทรมธรรมเนยมการเกบรกษาแตกตางไปจากสมยกรงศรอยธยา

ครงกรงศรอยธยาเปนราชธานนน เมอไดถวายพระเพลงพระบรมศพหรอพระราชทานเพลงพระศพพระมหากษตรยตลอดจนพระบรมวงศานวงศชนสงแลว จะอญเชญพระบรมอฐไปบรรจไว ณ ทายจรนาพระอโบสถวดพระศรสรรเพชญ ในพระราชวงหลวง สวนพระอฐกอญเชญไวในพระเจดยวดพระศรสรรเพชญ

เมอถงกรงรตนโกสนทร ประเพณดงกลาวไดเปลยนแปลงไป เนองจากพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช รชกาลท ๑ เมอเสดจขนเสวยราชยเปนพระปฐมบรมกษตรยแหงกรงรตนโกสนทรแลว สมเดจพระเจานองยาเธอ เจาฟากรมหลวงจกรเจษฎาไดอญเชญพระบรมอฐสมเดจพระปฐมบรมราชชนกเขามาถวาย พระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช ทรงพระราชดารวา พระองคเองกด สมเดจพระอนชาธราชกรมพระราชวงบวรสถานมงคลกด และสมเดจพระเจาพนางเธอทง ๒ พระองค ยงมไดทรงกระทาการถวายพระเพลงพระบรมศพสมเดจพระบรมราชชนก เพราะบานเมองเปนจลาจล แมการจลาจลสงบลงแลวกยงทรงตดราชการสงคราม

๒๔๓

กอบกบานเมอง สรางความเปนปกแผนแกประเทศชาตตลอดมา เมอไดทรงสรางราชธานขนมาใหมและราชธานใหมกมความสงบพอสมควรแลว จงทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหสรางพระเมรมาศ ณ ทองสนามหลวง ถวายพระเพลงพระบรมอฐสมเดจพระบรมราชชนกตามแบบอยางการถวายพระเพลงพระบรมศพสมเดจพระมหากษตรยาธราชเจาแหงกรงศรอยธยา ครนถวายพระเพลงแลว ทรงพระราชปรารภวา พระบรมอฐนถาอญเชญไปบรรจทายจรนาในพระอโบสถหรอเจดยในพระอารามหลวงในพระราชวงตามธรรมเนยมครงกรงศรอยธยา แมจะเปนพระเกยรตยศและเปดโอกาสใหปวงชนไดสกการบชากจรงอย แตกรงรตนโกสนทรกเพงสถาปนาใหม ยงไมมนคงแขงแรงมากนก หากเกดขาศกศตรมารกรานจนไมสามารถรกษาเมองไวได อพยพหลบหนไมวาจะเปนกาลเวลานานหรอชวคราว กตองทงกระดกพระบรมราชบพการไวใหถกเหยยบย าทาลาย และระหวางรอนแรมกไมมกระดกพระบรมราชบพการจะกราบไหวบชา ฉะนนจะเชญไวทพระราชมณเฑยรทประทบเพอทจะไดหยบฉวยตดไปกบพระองคไดงาย จงโปรดใหอญเชญประดษฐานไว ณ หอพระธาตมณเฑยร ในการพระราชพธถอนาพระพพฒนสตยา เมอดมนาเฉพาะพระพกตรพระพทธรปแลว ผทดมนาพระพพฒนฯ ทงปวงจะตองเขาไปถวายบงคมพระบรมอฐสมเดจพระปฐมบรมมหาชนกทชานชาลาขางพระทนงอมรนทรวนจฉยฯ ตรงพระบญชรหอพระธาตมณเฑยรทประดษฐานพระบรมอฐ สาหรบพระอฐสมเดจพระบวรราชเจา และกรมพระราชวงบวรสถานพมข และพระบรมวงศานวงศทออกวงไปประทบเปนการสวนพระองค เมอสนพระชนมและพระราชทานเพลงพระศพแลว กโปรดฯ ใหอญเชญพระอฐ ไปประดษฐานไวในแตละวง สวนพระบรมวงศานวงศฝายใน ททรงศกดเสมอพระองคเจาทไมมเจาพเจานองออกวงเปนสวนพระองค กจะทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหอญเชญพระอฐประดษฐานไว ณ หอพระนาก ในวดพระศรรตนศาสดาราม (ม.ร.ว.แสงสรย ลดาวลย ๒๕๒๙ : ๗)

ในรชสมยพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว รชกาลท ๓ โปรดฯ ใหบรณปฏสงขรณหอพระนากและอาคารตางๆ ภายในวดพระศรรตนศาสดาราม นน พระองคโปรดเกลาฯ ใหอญเชญพระนากทเคยประดษฐานอยในหอพระนากนไปประดษฐานในพระวหารยอด สวนหอพระนากเดม โปรดเกลาฯ ใหจดเปนทประดษฐานพระอฐพระบรมวงศานวงศ เพราะมเพมมากขนทกรชกาล แตพระบรมอฐของพระมหากษตรย พระบรมราชบพการและพระบรมวงศานวงศชนสงยงคงโปรดใหประดษฐานทหอพระธาตมณเฑยรตามเดม

พระอฐเจานายชนกรมพระราชวงบวรสถานมงคล กรมพระราชวงบวรสถานพมข และพระราชวงศฝายหนา ทพระราชทานวงใหเสดจออกจากวงหลวงไปแลว เมอสนพระชนมลงและไดรบพระราชทานเพลงพระศพแลว กเกบรกษาพระอฐไวในวงของแตละพระองค ทอญเชญกลบพระบรมมหาราชวงกเฉพาะเจานายฝายใน สาหรบเจานายฝายหนาทมวงเปนทหลวง พระทายาททม

๒๔๔

อยยงไมสมควรไดรบวงนนเปนทอย ถาพระทายาทไมสามารถจะอญเชญพระอฐไวในทสมควรได จะขอถวายไวภายใตพระบารมพระมหากษตรย กโปรดใหรบไวในหอพระนาก เมอถงเทศกาลสงกรานต ซงเปนพระราชประเพณทพระมหากษตรยจะทรงบาเพญพระราชกศลอทศพระราชทาน โปรดเกลาฯ ใหพระสงฆสดบปกรณผาคอทศสวนกศลพระราชทาน นอกจานยงโปรดเกลาฯ ใหเจาพนกงานไปอญเชญพระโกศทรงพระอฐตามวงเจานายตางๆ เขามาบาเพญพระราชกศลพรอมกน ณ หอพระนาก พระอฐบางพระองคเมออญเชญมาแลวพระทายาทหรอพระประยรญาตกไมขอรบกลบ ขอถวายไวภายใตพระบารมพระมหากษตรย พระอฐในหอพระนากจงมมากขน

เมอมการพระราชทานเพลงพระศพแลว ตองเปนหนาทของพระทายาทหรอพระประยรญาตทตองหาพระโกศมาทรงพระอฐเอง จะทาดวยทองคาหรอโลหะอนใดขนอยกบความภกดของพระทายาท ทางราชประเพณกาหนดเพยงวา เจานายพระยศพระองคเจาลกหลวง ทรงพระโกศทองคาได พระองคเจาตางกรมชนสมเดจกรมพระยาขนไป ทรงพระโกศทองคาลงยาได แตเจานายทยากจนมเปนจานวนมาก ในการเกบพระอฐพระทายาทไมมพระโกศถวายทรงพระอฐ เจาพนกงานภษามาลากไมทราบวาจะตองทาอยางไร กตองถวายเศวตรพสตรหมหอไว เวลาเชญเขาสทประดษฐานในหอพระนากกตองจารอกษรพระนามลงในใบลานผกไวทคอรดพระเศวตรพสตร

ในรชสมยพระบาทสมเดจพระปกเกลาเจาอยหว รชกาลท ๗ ทรงเหนวาพระอฐเจานายทยงไมมพระโกศทรงมอยมาก กทรงสลดพระราชหฤทย มพระบรมราชโองการใหจดทาพระโกศของหลวงถวายทรงพระอฐใหครบถวนทงฝายพระบรมมหาราชวง และฝายพระราชวงบวร และเมอมงานฉลองพระนคร ๑๕๐ ป ไดมการดาเนนงานบรณปฏสงขรณวดพระศรรตนศาสดาราม และไดโปรดเกลาฯ บรณปฏสงขรณหอพระนากจดทาพระวมานประดษฐานพระบรมอฐพระบาทสมเดจพระปนเกลาเจาอยหว และสมเดจพระบวรสถานมงคล ในรชกาลท ๑-๓ (ม.ร.ว.แสงสรย ลดาวลย ๒๕๒๙ : ๑๓) นายเกรยงไกร วศวามตร (สมภาษณ ๓๐ พฤษภาคม ๒๕๕๔) ในการพระราชพธพระราชกศลฉลองพระอฐ ณ หอพระนาก เมอพระบาทสมเดจพระเจาอยหว เสดจพระราชดาเนนมาประทบยงหอพระนาก ทรงจดธปเทยนเครองทองนอยถวายสกการะพระบรมอฐพระบาทสมเดจพระปนเกลาเจาอยหว และพระอฐสมเดจพระบวรราชเจามหาสรสงหนาท สมเดจพระบวรราชเจามหาเสนานรกษ สมเดจพระบวรราชเจามหาศกดพลเสพ และสมเดจกรมพระราชวงบวรวชยชาญ และทรงจดเครองนมสการทองทศบชาพระพทธรปแลว ทรงทอดผาไตร พระสงฆ ๑๐ รป เจรญพระพทธมนตสดบปกรณ แลวทรงประเคนจตปจจยไทยธรรม พระสงฆถวายอนโมทนา ถวายอดเรก ถวายพระพรลา โปรดเกลาฯ ใหสงฆการนมนตพระสงฆ ๔๕ รป สดบปกรณพระบรมอฐและพระอฐ เสดจพระราชดาเนนกลบ

๒๔๕

พระวหารยอด (อาคารหมายเลข ๑๒)

ภาพท ๑๐๖ พระวหารยอด พระวหารยอดตงอยตรงกลางระหวางหอพระมณเฑยรธรรมและหอพระนาก ทตงของพระวหารหลงน แตเดมเปนทตงของหอพระเชษฐบดร หรอเรยกกนอกชอหนงวาวหารขาว พระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช รชกาลท ๑ โปรดเกลาฯ ใหสรางขนในระยะท ๒ ของการสรางวดพระศรรตนศาสดาราม เพอประดษฐานพระเทพบดร ซงแตเดมเปนเทวรปสมเดจพระรามาธบดท ๑ หรอพระเจาอทอง พระปฐมกษตรยผทรงสรางกรงศรอยธยา เรยกพระวหารนวา พระวหารขาว เนองจากฝาผนงโบกปนขาว (สานกราชเลขาธการ ๒๕๓๑ : ๒๖๘) ตอมาในสมยพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว รชกาลท ๓ โปรดเกลาฯ ใหรอลง เนองจากทรดโทรมมาก แลวโปรดฯ ใหสรางใหมเปนวหารมหลงคายอดทรงมงกฎ ประดบดวยกระเบองเคลอบสเปนลายดอกพดตานและลายใบไม (ชาญวทย สรรพสร ๒๕๔๑ : ๑๐๗) เรยกวา พระเสวตรเวชยนตะพมานวหารยอดบาง พระบวรมหาเสวตกฎาคารวหารยอดบาง (พระศรภรปรชา

๒๔๖

อางถงในกรมศลปากร ๒๕๒๕ : ๒๓๒) ในการสรางพระวหารยอดน โปรดเกลาฯ ใหยายพระเทพบดรและพระนากจากหอพระนากมาประดษฐานภายในพระวหารแหงน พระนาก พระนากเปนพระพทธรป ศลปะอยธยาตอนปลาย ราวพทธศตวรรษท ๒๒-๒๓ สง ๔๘๐ เซนตเมตร ทาจากนาก (ม.ร.ว. สรยวฒ สขสวสด ๒๕๓๕ : ๖๘) ประทบยนแสดงปางหามสมทร ดวยพระหตถทงสองขางยกมอขนเสมอกนบรเวณพระอระ และตงฝาพระหตถยนออกไปขางหนา พระพทธรปมพระพกตรคอนขางกลม พระนลาฏกวาง พระขนงโกง พระเนตรเหลอบตา พระนาสกโดง พระโอษฐเรยว พระกรรณยาวเกอบจรดพระองสา พระเศยรประดบดวยเมดพระศกขนาดเลก มเกตมาลา และมรศมรปเปลวไฟแหลมโดยมกลบบวรองรบ มไรพระศกเปนเสนขนาดเลกปรากฏเหนอพระนลาฏ พระหตถทงสองขางมนวพระหตถทงสนวยาวเสมอกน องคพระพทธรปครองจวรหมคลมเรยบไมมรวเหนอผาสบงจบทบหอยทางเบองหนาคาดทบดวยรดประคดเรยบทบนพระองค ขอบสบงหอยตกลงมาเบองลางเปนเสนตรงในแนวเฉยงขนาบพระชงฆทงสองขาง ซงคลายคลงกบพระพทธรปปางหามสมทรทกลาวถงขางตน แตมขนาดสงใหญกวามาก ประดษฐานภายในวหารยอด วดพระศรรตนศาสดาราม

ประวตพระนาก

ม.ร.ว. สรยวฒ สขสวสด (๒๕๓๕ : ๖๙) เขยนไววา พระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช รชกาลท ๑ ทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ อญเชญพระนากมาจากวดพระศรสรรเพชญ ในพระราชวงหลวงของกรงศรอยธยา และทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหประดษฐานพระนากไวภายในหอพระทสรางขนทางดานทศตะวนตกเฉยงเหนอของพระอโบสถวดพระศรรตนศาสดาราม จงไดพระราชทานนามหอพระนตามนามของพระพทธรปวา “หอพระนาก” ตอมาจงไดอญเชญมาประดษฐาน ณ พระวหารยอด ในรชกาลพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว เมอคราวบรณปฏสงขรณวดพระศรรตนศาสดาราม ในป พ.ศ. ๒๔๒๕

๒๔๗

ภาพท ๑๐๗ พระนาก

เมอคราวบรณปฏสงขรณวดพระศรรตนศาสดาราม ในโอกาสฉลองสมโภชพระนครครบ ๑๐๐ ป พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๕ โปรดเกลาฯ ใหบรณปฏสงขรณพระวหารยอด โดยซอมแซมหลงคาและยอดมงกฎ ถอปนประดบกระเบองถวยขนใหม ซอมซมประตและบานหนาตางภายนอกและภายในพรอมทงประดบพระปรมาภไธยยอ “จปร.” ภายใตพระเกยวยอดบนยอดโคงแหลมของซมโคงรอบพระวหาร(สานกราชเลขาธการ ๒๕๓๑ : ๒๖๘) พระเศวตกฎาคารวหารยอด หรอพระวหารยอด เปนอาคารรปสเหลยมผนผา ตรงกลางยนออกมาเปนจตรมขเพอรบหลงคาซมยอดทรงมงกฎ พระวหารนตงอยบนฐานประทกษณซงมทางขนอย ๓ ทางคอทศเหนอ ทศตะวนออกและทศตะวนตก ทางขนแตละทางมบนไดปหนทราย ๓ ขน พนกระเบยงประดบกระเบองปรเคลอบสเขยวแบบจน

๒๔๘

ฐานปทมยกพนขน ๓ ขน มผนง ๒ ตอน ตอนนอกเปนผนงฉาบปนทาสขาว เสาองและเสายอมมไมสบสองตรงจตรมขทงสดานประดบดวยกระเบองถวยหลากสยาวตลอดตงแตฐานถงหวเสา ซงทาเปนบวจงกล ผนงระหวางชวงเสาเจาะเปนชองโคงแหลมทาเปนซมประดบดวยกระเบองถวย ยอดของซมประดบพระปรมาภไธยยอ “จปร.” ภายใตพระเกยวยอดระหวางซมโคงแหลมเปนพนกระเบยงประดบดวยลกกรงกระเบองเคลอบทาเปนรปสเหลยม ตอนบนเปนบวหลงเจยดฉาบปน ตอนหนาประดบดวยกระเบองถวยหลากสเชนกน

ภาพท ๑๐๘ พระปรมาภไธยยอ “จปร.” ภายใตพระเกยว ผนงตอนในกออฐฉาบปนทาสขาว มซมหนาตางทกชวงเสาทงทางดานทศตะวนออกและทศตะวนตก สวนทศเหนอเปนซมประตซงเปนทางเขาทางเดยวของพระวหารหลงน ซมหนาตางเปนซมยอดทรงมงกฎประดบกระเบองถวย ใตขอบหนาตางบานกลางของดานทศตะวนออกและตะวนตกกอฐานเปนรปผาทพยประดบดวยกระเบองถวย เพดานซมเขยนลายฉลปดทองบนพนสแดง บานหนาตางดานนอกเขยนลายรดนาเปนลายเครองศาสตราวธ ดานในเขยนรปเครองบชาแบบจน กรอบเชดหนาเปนลายรดนาปดทองทาเปนลายพดตาน ซมประตเปนซมยอดทรงมงกฎ ประดบกระเบองถวยเชนเดยวกบซมหนาตาง แตบานประตเปนประตประดบมกลายชองกลม ฝมอชางสมยสมเดจพระเจาบรมโกศในสมยกรงศรอยธยา ซงไดนามาจากวหารพระนอนวดปาโมก จงหวดอางทอง (สานกราชเลขาธการ ๒๕๓๑ : ๒๗๒) บานประตดานในเขยนลายรดนาเปนรปเซยวกาง ซงแตงตวแบบไทย

๒๔๙

หลงคาตรงกลางเปนซมยอดทรงมงกฎ ประดบกระเบองถวยหลากสเปนลายดอกไมตลอดทงซมรวมไปถงหนาบนทงสดาน ยอดของซมเปนปลประดบดวยกระจกส มยอดนภศลเปนโลหะฉลโปรงเปนลายพมขาวบณฑ สวนหลงคาอก ๒ ดานเปนมขลด ๒ ชน ทงดานหนาและหลงมงดวยกระเบองดนเผาเคลอบสโดยมพนสเหลองขอบเขยว ประดบดวยชอฟา ใบระกา นาคสะดง หางหงสเปนรปนกเจา ประดบดวยกระเบองถวยหลากสเชนกน ภายในพระวหารแบงเปน ๓ สวน สวนแรกเปนโถงทางเขาอยทางมขเหนอเปนหองรปสเหลยมผนผา สวนกลางเปนหองโถงรปแปดเหลยม สวนในสดอยทางมขใตเปนหองรปสเหลยมผนผามแทนยกสงประมาณ ๑ เมตร เปนทตงพระพทธรปยนเรยงจากตาไปหาสง ยกเวนแถวกลางเปนพระพทธรปนง เพดานเขยนลายทองตดขอบดาเปนลายกานตอดอกเปนรปดอกพดตาน ผนงทวไปเขยนลายพมขาวบณฑกานแยง ผนงตอนบนและตอนลางเขยนลายกรวยเชง ผนงใตหนาตางฉาบปนทาสเซาะรอง ทาผวหนาคลายบดวยหนออน บานประตดานในเปนลายรดนาภาพเซยวกางแตงตวแบบไทย เหนอบานประตเปนภาพเครองมงคลแบบจน ประกอบดวยภาพสตว ผลไมและดอกไม สวนหองโถงกลางเขยนภาพเครองมงคลแบบจน เปนภาพสตวและภาชนะตางๆ บานแผละเปนเขยนแบบจนรปกระถางมงกรปลกตนพดตาน มนกเกาะ บานหนาตางตรงมขทางเขาดานทศเหนอสองขางประตเปนลายรดนาภาพเครองศาสตราวธ บานแผละเปนภาพเขยนแบบจนรปกระถางมงกรปลกตนพดตานเหมอนหองโถงกลาง

ภาพท ๑๐๙ บานประตประดบมก

๒๕๐

ภาพท ๑๑๐ บานหนาตางลายรดนา นกทณทมา นกทณทมาเปนสตวประเภทนก มหวและหนาเปนนก มอาวธตดตวเปนไมเทาหรอตะบอง ตวเลกปากยาวดจไมเทาจรดอยบนใบบว (เศรษฐมนตร กาญจนกล ๒๕๔๕ : ๓๙) จงไดนามาเปนสญลกษณของผคอยคมกนอนตราย พบไดทหนาประตพระวหารยอด เปนประตมากรรมลอยตว หลอดวยสารด

ภาพท ๑๑๑ นกทณทมา

๒๕๑

หอพระมณเฑยรธรรม (อาคารหมายเลข ๑๓)

ภาพท ๑๑๒ หอพระมณเฑยรธรรม

หอพระมณเฑยรธรรมเปนอาคารทรงไทย สรางขนหลงจากทหอพระมณเฑยรธรรมเดมซงอยกลางสระนาถกเพลงไหม พระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช รชกาลท ๑ จงโปรดเกลาฯ ใหสรางหอพระมณเฑยรธรรมขนใหม โดยยายทไปสรางทมมดานทศตะวนออกเฉยง เหนอของพระอโบสถ โดยมสมเดจพระบวรราชเจามหาสรสงหนาท กรมพระราชวงบวรสถานมงคล ในรชกาลท ๑ ทรงจดชางวงหนามาสมทบสรางดวย เมอสรางเสรจโปรดฯ ใหใชเปนทประดษฐานพระไตรปฎกฉบบทองใหญทเหลอจากพระมณฑป พระไตรปฎกฉบบครเดมและฉบบอนๆ รวมทงเปนทบอกหนงสอพระภกษสามเณร เปนทพกของราชบณฑตสาหรบบอกพระปรยตธรรมแกพระภกษสามเณร พรอมทงเปนทแปลพระราชสาสนดวย (กรมศลปากร ๒๕๒๕ : ๒๒๓) ในสมยตอมายงปรากฏหลกฐานวาพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวเมอครงดารงพระอสรยยศเปนสมเดจพระเจาลกยาเธอ กไดทรงศกษาพระบาลทหอพระมณเฑยรธรรมองคนดวย (สมเดจกรมพระยาดารงราชานภาพ อางถงในสานกราชเลขาธการ ๒๕๓๑ : ๒๔๖)

หอพระมณเฑยรธรรมเปนอาคารทรงไทย กออฐถอปนชนเดยวรปสเหลยมผนผา มเฉลยงรอบ หลงคาซอน ๒ ชนมปกนกลดสตบมมขลดดานหนาและดานหลง ใตมขลดทง ๒ แหงนเปน

๒๕๒

เฉลยงกวาง โดยเฉลยงดานทศตะวนตกเปนทางเขาทสาคญ หอพระหลงนตงอยบนฐานทกษณยกพนมเสาหานและเสานางจรลโดยรอบ ทางขนฐานทกษณม ๖ ทางคอ ดานทศตะวนออก และทศตะวนตก ดานละ ๑ ทาง ทศเหนอและทศใตดานละ ๒ ทาง ผนงดานทศตะวนตกมซมประต ๓ ซม โดยมซมใหญทรงมณฑปอยกลาง ซมเลกสองขางเปนซมทรงบนแถลงทศตะวนออกมซมประต ๒ ซมเปนซมทรงบนแถลง ทศเหนอและทศใตเปนหนาตางในซมทรงบนแถลงเชนเดยวกน หลงคามงดวยกระเบองดนเผาเคลอบส มพนสเหลอง ลวดสนาเงน เชงสแดง มชอฟา ใบระกา หางหงส นาคสะดง หนาบนประดบกระจกสขาวหนาบนเปนไมจาหลกลาย ตอนบนเปนรปพระพรหมทรงหงส ตอนลางเปนรปพระอนทรทรงชางเอราวณ บนพนกระจกสนาเงน ลอมรอบดวยกระหนกกานขดปลายลายเปนเทพนม สวนทแผงแรคอสองมเทพนม ๕ องค ในซมบนพนกระจกสชมพ ระหวางซมเปนเทพนมองคเลกเรยงสลบกน สวนหนาอดมกระหนกเทพนม ๓ องค นงเรยงกน มลายกระหนกกานขดปลายลายเปนเทพนมประกอบดานขาง บนพนกระจกสนาเงน ใตหนาอดปกนกเปนลายกระหนกกานขด ปลายลายเปนรปสงห เสาหานและเสานางจรล เปนเสากออฐถอปนยอมมไมสบสองทาสขาว หวเสาเปนบวปลายเสาปดทองประดบกระจกสขาวและเขยวระหวางเสาเปนพนกลกกรง กออฐฉาบปนทาสขาว ตกแตงตอนบนเปนบวหลงเจยด ทวยรบหลงคาเปนรปพญานาคปดทองประดบกระจกสเขยว ซมประตใหญบานกลางดานทศตะวนตก เปนซมทรงมณฑปปดทองประดบกระจก บานประตดานนอกเปนบานไมประดบมกเปนลายพระพรหมทรงหงส พระอนทรทรงชางเอราวณ พระนารายณทรงครฑ ประกอบลายกระหนกกานขด ปลายลายเปนสตวหมพานตรปตางๆ ซงบานประตนนามาจากวดบรมพทธาราม จงหวดพระนครศรอยธยา (กรมศลปากร ๒๕๒๕ : ๒๒๙) บานประตดานในเปนลายทองฉล เปนลายพมขาวบณฑกานแยงบนพนสแดง ซมประตทางเขารองทงดานหนาและหลงเปนซมทรงบนแถลง ๒ ชน นาค ๓ เศยร บานประตดานนอกเปนลายรดนาพมขาวบณฑหนาสงห กานแยงลงรกปดทอง ดานในเปนภาพทวารบาลบนฐานสงห ทกรอบเชดหนาตอนบนเปนไมจาหลกลายเปนรปพระยากมภณฑและขนกระบบนลายกระหนกกานขด

๒๕๓

ภาพท ๑๑๓ ซมประตทางเขาหอพระมณเฑยรธรรม ซมหนาตางเปนซมทรงบนแถลง ๒ ชนนาค ๓ เศยร เชนเดยวกบประต ตอนบนประดบดวยไมจาหลกลายเปนสาหรายรวมผง เปนรปพระยากมภณฑและขนกระบสลบกนคนละหนาตางตอนลางเปนหยองไมจาหลกลายดงกลาวน เปนพระราชนยมของสมเดจพระบวรราชเจามหาสรสงหนาท (สานกราชเลขาธการ ๒๕๓๑ : ๒๕๐) บานหนาตางดานนอกเปนลายรดนาปดทอง ดานในเปนภาพเทวดาถอพระขรรครองรบดวยพญาวานรแบกแทน บานแผละเปนภาพสภาษต

ภาพท ๑๑๔ ซมหนาตางหอพระมณเฑยรธรรม

๒๕๔

ภายในหอพระมณเฑยรธรรมเปนหองโถง มตประดบมกเรยงรายอย ๒ แถว รวมทงหมด ๙ ต ลกษณะเดนของหอหลงนอกประการหนง คอ ภาพจตกรรมฝาผนงโดยรอบซงเปนลกษณะของจตรกรรมสมยกรงรตนโกสนทรยคแรก โดยตอนบนเหนอหนาตางเปนรปเทพชมนม ๓ ชนบนพนสดาสลบกบสแดง สวนทชดฝาเพดานเปนรปฤาษถอดอกบว ถดลงมาอก ๒ ชนเปนรปเทวดาและนางฟาสลบกนเปนคๆ คนดวยตาลปตร ระหวางหนาตางตอนบนเปนรปเทพบตรและเทพธดาประนมมอ ตอนลางเปนรปเวสสนดรชาดกกณฑตางๆ เพดานประดบดวยเพดานปดทองประดบกระจกมดวงใหญอยกลาง มดวงเลก ๘ ดวงเปนบรวาร หอพระมณเฑยรธรรมหลงนมลกษณะพเศษ คอ ซมพระทวารและซมพระบญชรมทงสาหรายรวงผงและหยองจาหลกลาย ซงตามปกตแลวจะไมปรากฏในพระบรมมหาราชวงมากอน แตทเปนดงนเนองดวยสมเดจพระบวรราชเจามหาสรสงหนาท ทรงสงชางวงหนามาสมทบสรางถวาย จงไดเนนการประดบหนาตางและประตดวยสาหรายรวงผงและหยองจาหลกลาย เชนเดยวกบหมพระวมานทประทบ ซงยงปรากฏอยทพพธภณฑสถานแหงชาต (สานกราชเลขาธการ ๒๕๓๑ : ๒๕๐) จตรกรรมฝาผนงภายในหอพระมณเฑยรธรรม ตอนลางเปนภาพเลาเรองมหาชาตชาดก ตอนกลางระหวางชองหนาตางเขยนเปนภาพลอยตวเทพบตรและเทพธดายนพนมมอ สวนตอนบนเปนภาพเทพชมนม บรเวณบานแผละหนาตางตอนบนเปนภาพตอเนองกบภาพเทพชมนม ซงเขยนเปนภาพเทวดากาลงเหาะเหนอยบนทองฟา สวนตอนลางซงเปนภาพพนดน เขยนภาพเลาเรองสภาษตคาพงเพย จดนาชมท ๔ บรรยายบรเวณลานดานทศตะวนออกของวดพระศรรตนศาสดาราม สาหรบบรรยายพระอษฎามหาเจดย โดยใชความรทรพยากรวฒนธรรมดานศลปกรรม

๒๕๕

พระอษฎามหาเจดย (อาคารหมายเลข ๑๔)

ภาพท ๑๑๕ พระอษฎามหาเจดย

พระอษฎามหาเจดยหรอพระปรางค ๘ องค ตงเรยงกนอยหนาวดพระศรรตนศาสดาราม ภายนอกพระระเบยง ๖ องค ภายในพระระเบยง ๒ องค พระอษฎามหาเจดยเปนชอทคณะกรรมการอานวยการปฏสงขรณวดพระศรรตนศาสดารามเมอฉลองพระนครครบ ๒๐๐ ป มมตใหเรยกชอรวมเปนทางการตามชอทปรากฏในการบรณปฏสงขรณสมยรชกาลท ๓ ของพระศรภรปรชา (กรมศลปากร ๒๕๒๕ : ๓๑๑) พระมหาเจดยทง ๘ องค นไมปรากฏหลกฐานการสรางทแนนอน อาจจะสนนษฐานไดเปน ๒ นยคอ สรางขนในสมยรชกาลท ๑ พรอมๆ กบพระอโบสถ หอพระมณเฑยรธรรมองคเดมพระระเบยง ศาลาราย และปชนยสถานอนๆ ดงทพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวไดทรงมพระราชวจารณแผนทวดพระศรรตนศาสดารามในรชกาลท ๑ เกยวกบพระมหาเจดยนวา “ดานตะวนออกนอกพระระเบยงมพระปรางค ๘ องค เดมประดบกระจกสตางๆ” แตรางหมายในรชกาลท ๓ กลาววา “จมนไวยวรนารถรบพระราชโองการใสเกลาฯ สงวา “ทรงพระราชศรทธาสรางพระปรางคหนาวดพระศรรตนศาสดารามรวม ๘ องค ลงรกปดทองเสรจแลวพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวจงทรงมพระราชวจารณตอไปวา “เมอไดความเชนนนาจะสนนษฐานวาพงสรางขนในรชกาลท ๓ ทวงทฐานกเปนมารเจกแบกทงกาแพงกอเพมออกไปอกชนหนง เกงบอก

๒๕๖

หนงสอกเปนอยางจน กาลงเปนเลาทเลนการชางอยางจน จงควรสนนษฐานวาเปนของรชกาลท ๓” (พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว อางถงในสานกราชเลขาธการ ๑๕๓๑ : ๒๗๓) วตถประสงคในการสรางพระมหาเจดยเหลานกเพออทศเปนทระลกถงปชนยบคคลและพระธรรม (กรมศลปากร ๒๕๒๕ : ๓๑๔) พระมหาเจดยทง ๘ องคเปนเจดยทรงปรางค กออฐถอปนประดบกระเบองเคลอบส ยกเวนเฉพาะฐาน ๒ ชน กออฐฉาบปนทาส พระมหาเจดยทง ๘ องคนมขนาดรปรางและความสงเหมอนกนทกประการ ตางกนเฉพาะสของกระเบองเคลอบทประดบองคพระเจดยเทานน แตละองคมสและชอประจา นบจากทศเหนอไปใต (กรมศลปากร ๒๕๒๕ : ๓๑๔) คอ

พระสมมาสมพทธเจดย สขาว พระสทธรรมปรยตวรามหาเจดย สขาบ พระอรยสงฆสาวกมหาเจดย สชมพ พระอรยสาวกภกษณสงฆมหาเจดย สเขยว พระปจเจกโพธสมพทธมหาเจดย สมวงแก พระบรมจกรวรรดราชามหาเจดย สฟา พระโพธสตวกฤษฎามหาเจดย สน าตาลแดง พระศรอรยเมตยมหาเจดย สเหลอง

พระมหาเจดยแตละองคแบงไดเปน ๓ สวนคอ สวนฐานสวนเรอนธาตและสวนยอดปรางค สวนฐานประกอบดวยฐานทกษณเปนฐานแปดเหลยม กออฐฉาบปนทาสเทาดานยาวมซมปรก ๕ ซม ดานแคบม ๓ ซม สาหรบตามประทป (สานกราชเลขาธการ ๒๕๓๑ : ๒๗๔) ภายในซมทาสแดง ฐานนนมพนกระเบยงโดยรอบ ทกมมมเสา ประดบหวเสาดวยดอกบวจาหลกหน ฐานชนทสองเปนฐานแปดเหลยมกออฐฉาบปนเทาสเทา มซมปรกเชนเดยวกบฐานทกษณ แตมขนาดเลกกวา ภายในซมทาสแดง ฐานปทมเปนฐานยอมมไมสบสอง ลกษณะเปนฐานสงห ๓ ชน มฐานบวคนเปนชวงๆ เหนอฐานสงหมฐานบวคว า บวหงายรองรบเรอนธาต เรอนธาตเปนแบบยอมมไมสบสอง มซมจรนาประดษฐานเทวดายนถอพระขรรคทงสทศ เหนอเรอนธาตเปนสวนองคปรางค แบงเปน ๗ ชน รองรบดวยมารแบกปนปนดานละ ๒ ตว ตอนมม ๑ ตว รวมทงสน ๑๒ ตว ยอดนภศลทาดวยโลหะเปนรปฝกเพกา

๒๕๗

จดนาชมท ๕ บรรยายบรเวณลานดานทศใตของวดพระศรรตนศาสดาราม บรรยายสงปลกสรางตางๆ ไดแก หอพระคนธารราษฎร พระมณฑปยอดปรางค หอระฆง และพระระเบยง สาหรบชดความรทรพยากรวฒนธรรมทใชบรรยายในจดน ไดแก ชดความรทรพยากรวฒนธรรมดานศลปกรรม และชดความรทรพยากรวฒนธรรมดานศาสนาและความเชอ

๑. ชดความรทรพยากรวฒนธรรมดานศลปกรรม เพอบรรยายประวตการสราง ลกษณะทางดานศลปกรรมและสถาปตยกรรมของหอพระคนธารราษฎร พระมณฑปยอดปรางค หอระฆง และพระระเบยง

๒. ชดความรทรพยากรวฒนธรรมดานศาสนาและความเชอ เพอบรรยายพระพทธรปพระคนธารราษฎร พระคนธารราษฎรจน ฝนโบกขรพรรษและฝนสตตรตนมาส

หอพระคนธารราษฎร (อาคารหมายเลข ๑๕)

ภาพท ๑๑๖ หอพระคนธารราษฎรและพระมณฑปยอดปรางค

หอพระคนธารราษฎร สรางขนในสมยพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๔ เพอประดษฐานพระคนธารราษฎร ซงเปนพระพทธสาคญในพระราชพธพชมงคลจรดพระนงคลแรกนาขวญและพระราชพธพรณศาสตร พระราชทานนามวา “หอพระคนธารราษฎร” ตามนามพระพทธรป (กรมศลปากร ๒๕๒๕ : ๒๖๐)

๒๕๘

หอพระคนธารราษฎรเปนอาคารทรงไทยขนาดเลกชนเดยวรปสเหลยมผนผา มมขเลก ๓ มข มขดานทศเหนอเปนพระตทางเขา มขดานทศตะวนออกและทศตะวนตกเปนหนาตาง สวนหลงคาแบงเปน ๒ ตอน ตอนหนาเปนหลงคามงกระเบองดนเผาเคลอบส ตอนหลงเปนซมยอดปรางคประดบกระเบองถวย หอนตงอยบนฐานไพทและฐานปทมซงเปนฐานกออฐฉาบปนทาสขาว ทางขนหอพระอยทางดานทศเหนอ มบนไดปหนออนจานวน ๕ ขนขนยงฐานไพท และมบนไดปหนออนอก ๓ ขนขนยงหอพระ พลสงหบนไดเปนรปพญานาค ทกมมขอบฐานไพทตงสงโตจาหลกหนแบบจนบนหวเสาโดยรอบ พนกระเบยงเปนลกแกวกระเบองเคลอบ นอกจากนนยงมเสาสงสาหรบตามประทปอก ๒ เสาทาดวยกระเบองเคลอบลายดอกไมเปนปลองๆ ตอกน หลงคาหอพระมงดวยกระเบองดนเผาเคลอบสโดยมพนสเขยว ขอบสแดง โครงหลงคาเปนไมแตกอปนปด ทาเปนรปหลงคาทรงบนแถลง ๒ ชน ประดบดวยชอฟา ใบระกา หางหงสและชอฟาปนปนเปนรปหวนาค หนาบนประดบดวยกระเบองถวยสตางๆ เปนลายดอกพดตานบนพนกระจกสนาเงน สวนทเปนซมยอดปรางคทาเปนซมยอเกจโดยรอบ ตอนบนเปนยอดปรางคซอน ๔ ชน ประดบกระเบองถวยสขาว เหลองและแดง ยอดนพศลเปนโลหะรปฝกเพกา ผนงบดวยกระเบองสนาเงนและเขยวสลบเหลองเปนลายทแยงมม ตอนมมทาเปนเสาองประดบดวยกระเบองสเดยวกนขอบเสาองประดบดวยกระเบองถวยสตางๆ เปนลายรกรอยโคนเสาเปนรปกาบพรหมศร หวเสาเปนบวปลายเสา ซมหนาตางและซมประตเปนทรงบนแถลง ๒ ชน โดยมชอฟาและหางหงสเปนหวนาค ประดบดวยกระเบองถวยผกลายเปนดอกไมสตางๆ บนพนกระจกสนาเงน ใตซมเปนผนงโคงบกระเบองเคลอบลายเดยวกบผนงทวไป บานหนาตางเปนไมดานนอกจาหลกลายเปนรปพระวรณทรงนาค (กรมศลปากร ๒๕๒๕ : ๒๖๒) บนพนกระจกสนาเงนตอนลางเปนรวงขาว มหอย ป ปลา ผดในทองนาทาดวยกระจกสขาว บานดานในเขยนลายรดนาภาพเทวดายนบนหลงสตวบนพนลายพดตาน บานประตดานนอกจาหลกลายเหมอนหนาตางดานในเปนภาพเทวดาเหาะดานหลงบนพนลายพดตาน ภายในหอพระแบงเปน ๒ ตอน ตอนหนาเปนหองโถงยาวตอนในเปนหองแปดเหลยม ผนงดานหลงเปนอฒจนทรกออฐถอปน ๓ ชน ประดษฐานพระพทธรปสาหรบใชตงในพระราชพธพชมงคลและพรณศาสตร เหนออฒจนทรประดษฐานซมเรอนแกวปดทองเปนรปพระวมาน ๓ หอง ประดษฐานพระคนธารราษฎร

๒๕๙

พระคนธารราษฎร พระคนธารราษฎรเปนพระพทธรปแบบรตนโกสนทร สรางขนในสมยพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช ในปพทธศกราช ๒๓๒๖ มหนาตกกวาง ๕๗.๔๐ เซนตเมตร สงเฉพาะองคพระ ๖๓.๑๐ เซนตเมตร สงรวมฐาน ๘๗.๕๐ เซนตเมตร ทาจากสมฤทธลงรกปดทอง (ม.ร.ว. สรยวฒ สขสวสด ๒๕๓๕ : ๓๒) ประทบนงแบบขดสมาธราบ แสดงปางขอฝนดวยการยกพระหตถขวาขนเพอกวกเรยกฝน และหงายพระหตถซายสาหรบรองรบนาฝน พระคนธารราษฎรมพระพกตรคอนขางกลม พระขนงโกง พระเนตรเหลอบตา พระนาสกโดง พระโอษฐเรยว พระกรรณยาวเกอบจรดพระองสา พระเศยรประดบดวยขมวดพระเกศาเรยงตามแนวตง มเกตมาลาและรศมรปดอกบวตมเกลยง องคพระพทธรปครองจวรหมเฉยง เปดพระองสาขวาปราศจากสงฆาฏบนพระองสาซาย จวรเปนรวคลายจวรของพระพทธรปแบบจน พระคนธารราษฎรประทบนงเหนอปทมาสน ประกอบดวยกลบบวคว าและกลบบวหงายเหนอฐานแขงสงห ประดษฐานภายในหอพระคนธาร-ราษฎร วดพระศรรตนศาสดาราม ประวตพระคนธารราษฎร

ม.ร.ว. สรยวฒ สขสวสด (๒๕๓๕ : ๓๓) เขยนไววา พระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช รชกาลท ๑ ทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหสรางพระคนธารราษฎร ในปพทธศกราช ๒๓๒๖ เพอเขาพธพรณศาสตรและพระราชพธพชมงคล ตอมาพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๔ ทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหกาไหลทองขนใหม พระพทธรปพระคนธารราษฎรองคนกลาวกนวา พระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช ไดทอดพระเนตรเหนพระพทธรปโบราณ จงใหชางถายอยางแลวหลอใหเหมอนพระพทธรปองคนน

พระคนธารราษฎรพระพทธรปปางขอฝนน โดยทวไปคงสบเนองมาจากเรองราวทกลาววา “ในแควนคนธาระทางทศตะวนตกเฉยงเหนอของประเทศอนเดย มพระยานาคตนหนงชอ เอลาปตตร หรออรวาลเปนผใหน า แตเดมนนพระยานาคตนนไดทาใหเกดอทกภยในแควนนน แตตอมาเมอหนมานบถอพทธศาสนาแลว จงเปนผใหน าเพอทาใหแควนนนเกดความอดมสมบรณ” ดวยเหตนนจงเรยกพระพทธรปปางขอฝนวา พระคนธารราษฎร แตนนมา

สวนความในพระราชพธสบสองเดอนกลาวถงเรองพระพทธรปซง เรยกวา คนธารราษฎร โดยยกนทานในวารชชาดกมาอธบายวา

“เมอพระพทธเจาเสดจอย ณ พระเชตวนในเมองสาวตถ เกดฝนแลงขาวกลาในนาแหงทวทงเมอง นาในลาธารหวยคลองหนองบงทกแหงกแหง จนถงสระโบกขรณทเคยเปนพทธบรโภค นากแหงจนเหนตม ปลาทงหลายกไดรบความลาบากดวยฝงกามาจกกนเปนอาหาร ตองมดซอนอยใน

๒๖๐

ตม ในขณะนนพระพทธเจาเสดจไปทรงบณฑบาต ไดทอดพระเนตรเหนเหตดงนน กมพระหฤทยกรณา เมอเสดจกลบมาทาภตกจหรอฉนภตตาหารแลว จงตรสเรยกพระอานนทใหนาผาอทกสาฏกหรอผาอาบมาถวาย พระอานนทกราบทลวานาในสระแหงเสยหลายวนแลว พระพทธองคกตรสเรยกผาอทกสาฏกยนคาอย พระอานนทจงไดนามาถวาย พระพทธองคทรงรบผามาชายสวนหนงนนทรง สวนหนงนนตระหวดขนบนพระองสประเทศ เสดจประทบยนทฝงสรงแสดงพระอาการพระหตถขวากวกเรยกฝน พระหตถซายหงายรองนาฝน ขณะนนฝนกตกลงมาเปนอนมาก ทวมในทซงควรจะขงนาทกแหง มนษยและสตวทงปวงกมความชนชมยนดกลาวคาสรรเสรญตางๆ เมอพระพทธองคทรงทราบจงตรสวา แตกาลปางกอนนฬะปะมจฉะชาต คอ ปลาชอนกอาจตงสตยาธษฐานใหฝนตกลงได แตในคาประกาศนหาไดยกคาถานฬะปะมจฉะชาตมากลาวไวไม ดวยทองเรองของคาถานนเปนเรองขอฝน”

เมอพระพทธเจาเสดจปรนพพานแลวไดสองรอยปเศษ มพระเจาแผนดนองคหนงไดครอบครองเปนใหญในคนธารราษฎร มความเลอมใสในพระมชฌนตกะเถระ จงไดรบพระพทธศาสนาไปถอสบตอกนมาหลายชวแผนดน ภายหลงพระเจาแผนดนในคนธารราษฎรองคหนง ไดทรงฟงเรองพระพทธเจาทรงบนดาลใหฝนตกนนกทรงเลอมใส จงใหสรางพระพทธปฏมากรมอาการอยางจะสรงนาทาปรศนาเรยกฝนเชนนน ครนเมอปใดฝนแลงกใหเชญพระพทธปฏมากรนนออกตงบชาขอฝน ฝนกตกลงไดดงประสงค ภายหลงมามผทนบถอพระพทธศาสนาสรางพระพทธรปมอาการเชนนน ซงตอมากเรยกสมญาวา พระพทธคนธารราษฎร เพราะเหตทไดสรางขนในเมองคนธารราษฎร

ถงแมวานามพระคนธารราษฎรน มความพองกบพระพทธรปแบบคนธาระ หรอคนธารราษฎรทางทศตะวนตกเฉยงเหนอของประเทศอนเดยกจรง แตจากรปแบบทางศลปกรรมของพระพทธรปองคน มไดสรางขนในศลปะซงไดรบอทธพลจากกรกโรมน รวมทงการแสดงปางขอฝนซงแตกตางไปจากปางของพระพทธรปแบบคนธาระ จงกลาวไดวาพระพทธรปองคนมไดมความสมพนธกบพระพทธรปแบบคนธาระแตประการใด

ปจจบนอญเชญพระคนธารราษฎรปางขอฝนนเขาในพระราชพธพชมงคลในพระอโบสถวดพระศรรตนศาสดาราม

๒๖๑

ภาพท ๑๑๗ พระคนธารราษฎร พระคนธารราษฎรจน พระคนธารราษฎรจนเปนพระพทธรปศลปะแบบรตนโกสนทร สรางขนในรชสมยพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช รชกาลท ๑ มขนาดหนาตกกวาง ๒๙.๓๐ เซนตเมตร สงเฉพาะองคพระ ๓๗.๘๐ เซนตเมตร สงรวมฐาน ๔๘.๑๐ เซนตเมตร ทาจากทองคา (ม.ร.ว. สรยวฒ สขสวสด (๒๕๓๕ : ๓๕) ประทบนงแบบขดสมาธราบ แสดงปางขอฝนดวยการยกพระหตถขวาขนกวกเรยกเมดฝน สวนพระหตถซายทรงถอบาตรวางหงายอยเหนอพระเพลา พระ พกตรกลม ปลายพระขนงชพระเนตรเหลอบตา พระนาสกแหลม พระโอษฐเรยวและพระกรรณยาวประดบดวยกณฑลหรอตมหรปกลม พระเศยรประดบดวยเมดพระศกขนาดเลกเรยงเปนเสนตามแนวนอน เกตมาลามขนาดกวาง พระรศมเปนรปบวตมขนาดเลกอยเบองบน องคพระพทธรปครองจวรหมคลมพระองสาทงสองขางแหวกกวางทพระอระ จวรเปนรวคลายกบจวรของพระพทธรปแบบจน ประทบนงเหนอปทมาสน ซงประกอบดวยกลบบวคว าและกลบบวหงาย มเกสรบวประดบทงเบองบนและเบองลาง ประดษฐานภายในหอพระคนธารราษฎร วดพระศรรตนศาสดาราม

๒๖๒

ประวตพระคนธารราษฎรจน ม.ร.ว. สรยวฒ สขสวสด (๒๕๓๕ : ๓๗) เขยนไววา พระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬา

โลกมหาราช รชกาลท ๑ ทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหสรางพระคนธารราษฎรจน เพอเขาพธพรณศาสตรและพระราชพธพชมงคล เชนเดยวกบพระคนธารราษฎรปางขอฝน แตมลกษณะคลายคลงกบพระพทธรปแบบจน ทงในลกษณะของพระพกตร พระเศยร รวมทงเครองทรง และฐานปทมาสนทรองรบ พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๔ ทรงนบถอพระคนธารราษฎรจนเปนอยางมาก จงทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหทาจอกนามนตวางในพระหตถซาย ชอนสาหรบตกนามนตลงยนตสอดในหวางนวพระหตถขวา แลวโปรดเกลาฯ ใหกาไหลทองทงพระองคและเครองประดบ

ปจจบนอญเชญพระคนธารราษฎรจนองคน เขาในพระราชพธพชมงคลในพระอโบสถวดพระศรรตนศาสดาราม ในวนประกอบพระราชพธนน พระบาทสมเดจพระเจาอยหวทรงนานามนตกบดอกมะลหรอดอกพกลลงในบาตรของพระพทธรปองคนดวย

ภาพท ๑๑๘ พระคนธารราษฎรจน

๒๖๓

พนปหนออนรปสเหลยมจตรสสเทาเขม สลบกบหนออนแผนเลกรปสเหลยมผนผาสขาว เปนลายทแยงมม ผนงเปนภาพจตรกรรมเกยวกบพระราชพธพชมงคลจรดพระนงคลแรกนาขวญ และพระราชพธพรณศาสตร เรองราวเกยวกบฝนโบกขรพรรษ และฝนสตตรตนมาส ซงเปนฝนมงคลทถกกลาวถงในพทธชาดก และพระพทธประวต ฝมอพระอาจารยอน (ขรวอนโขง) แหงวดราชบรณะฯ ตอมาไดรบการเขยนซอมใหมในรชกาลท ๕ (กรมศลปากร ๒๕๒๕ : ๒๖๓)

ฝนโบกขรพรรษ ฝนโบกขรพรรษ คอ ฝนอนเปนมงคล ซงมลกษณะพเศษดงน

๑. นาฝนนมสแดงดงเทานกพราบ หลงไหลเสยงสนนลนออกไปไกลเหมอนเสยงสายฝนธรรมดา

๒. ถาผใดปรารถนาจะใหเปยกกายจงจะเปยก หากมไดปรารถนาแมแตเมดหนงกมไดเปยก

๓. เมอถกกายแลวจะหลนสพนดนเสมอนหยาดนาทตกลงสใบบว แลวกลงตกลงไปฉะนน

๔. ไมเจงนองพนดน เมอตกลงแลวกซมหายไปในแผนดนทนท (สานกพระราชวง ๒๕๔๗ : ๘๗)

ฝนนตกเมอคราวสมเดจพระสมมาสมพทธเจา เสดจไปโปรดพระราชบดาและพระญาต

วงศทเมองกบลพสด แลวทรงแสดงอทธปาฏหารยปราบพยศพระญาตวงศผใหญ ทแสดงความกระดางกระเดอง ใหเกดฝนโบกขรพรรษตกลงมา จงทาใหพระญาตเหลานนละทฐมานะ ถวายมนสการแดพระองคโดยทวกน (สานกพระราชวง ๒๕๔๗ : ๘๗) ในครงนนเหลาภกษสงฆทตามเสดจตางบงเกดความพศวง ดวยมเคยเหนมากอน สมเดจพระสมมาสมพทธเจาจงตรสแกขอกงขาวา ฝนโบกขรพรรษน ในอดตกาลเมอครงพระองคเสวยพระชาตเปนพระเวสสนดรบรมโพธสตว กเคยไดตกลงมาแลวในทามกลางทประชมพระประยรญาตเหมอนครงน แลวพระบรมศาสดาจงแสดงพระธรรมเทศนาเรองมหาเวสสนดรชาดก ยกพระมหาทานบารมทไดทรงบาเพญเพยร โปรดเหลาพระภกษสงฆและพระประยรญาตใหไดรบความเบกบานโสมนสตอไป เมอทรงแสดงพระธรรมเทศนาเรองมหาเวสสนดรชาดกอนประกอบดวยพระคาถาหนงพนจบลงแลว กมพระพทธดารสวา

๒๖๔

“ภกขเว ดกรสงฆทงปวงอนวาหวงแหงมหาเมฆพลาหกใหตกถงหาฝนโบกขรพรรษปวตนาการลง ในตาแหนงบวรพนธพงศสมาคมแตในการกอน ครงตถาคตเสวยพระชาตเปนบรมขตตยเวสนดรดวยประการดงน”

ซงฝนโบกขรพรรษปรากฎอยในกณฑท ๑๒ หรอ กณฑฉกษตรย โดยกลาวถงกษตรยทง

๖ พระองค ไดแก พระเจากรงสญชย พระนางผสสด พระเวสสนดร พระนางมทร พระชาล และพระกณหา สรปไดวาหลงจากพระเจากรงสญชยไดพบพระชาลและพระกณหา แลวทรงสดบเรองราวจากพระราชนดดาทงสองทตองตกระกาลาบากรวมกบพระชนกชนน พระเจากรงสญชยกทรงเตรยมยกพยหยาตราไปรบพระเวสสนดรและพระนางมทรกลบพระนคร ในวนทไปรบเสดจนน พราหมณชาวเมองกลงคราษฎร ๘ คน นาชางปจจยนาเคนทรมาถวายคน จงโปรดเกลาฯ ใหพระนดดานงชางปจจยนาเคนทรนาขบวนเขาสเขาวงกต เมอพระเจากรงสญชยเสดจถงเขาวงกต ทรงพระราชดารวา หากเสดจเขาไปพรอมกนทกพระองค จะเปนเหตใหทกขโศกสาหสจนระงบมได จงเขาพระอาศรมแตพระองคเดยวกอน พอทเลาโศกลงไดบางแลวกใหพระนางผสสดและพระนดดาทงสองพระองค เมอทงสามพระองคเสดจเขาไปในพระอาศรม พระนางมทรซงไมเคยหวงวาจะไดพบสองพระกมารอก ครนไดทรงพบกน จงตางกนแสงพไรราพน ทงโศกเศราและยนดจนขมพระทยไวไมได กสลบสนสต ณ ทตรงนนทงสามพระองค ฝายพระเจากรงสญชย พระนางผสสด และพระเวสสนดร ทอดพระเนตรเหนเชนนน ทรงกลนโศกไมได กนแสงและสลบสนสตไปเชนกน เหลาขาราชบรพารทตามเสดจกตางพากนเศราโศกสลบสนสตไปดวย เหตครนนนทาใหแผนพสธาไหวทวพภพ เมอพระอนทรทราบเหต จงทรงแกวกฤตเหตทอบตขน ทรงบนดาลใหฝนโบกขรพรรษตกลงมา ณ ทแหงนน กษตรยทง ๖ พระองค และขาราชบรพารผตามเสดจตางฟนคนสตโดยทวกน

“…ขณะนนพระกณหาชาลภาคไนยนาถ กแวดลอมดวยอเนกกมาร

ราชบรพาร เสดจถงพระอาศรมสถานทพยนเวศน สวนพระนางมทรไดทอดพระเนตรเหนพระเจาลกทงสองพระองค มอาจทจะดารงพระสรรกาย ใหระสาระสายเสยวสนหวนๆ พระทรวง ทรงพระกนแสง เสดจแลนจนสดพระแรงไมรอรง วจฉา พาลาว มาตร เสมมอนหนงแมโคนมอนนราศบตร ครนเหนลกแลวกแสนสดกาสรดเทวษ สมเดจพระอครเรศราชมารดา มพระสกลกายานกกมปนาทดจแมมดอนปศาจเขาสสง สวนสองกมารกวางวงเขากอดพระชนน สามกษตรยกทรงโศกราพนพลาป จนถงวสญญภาพสลบลง ดนกนาพศวงสงเวช ขรธารา อนวากระแสรสวาเรศขโรทก กไหลตกออกจากพระเตา

๒๖๕

เขาในคลองพระโอษฐสองกมาร ผวาพระชาลกณหามไดเสวยขรวรรส พระหฤทยกจะระทวยระทดเหอดแหงหาย นสสส กจะวอดวายวางพระชนมชวต สวนสมเดจบรมบพตรเพสสนดร เมอทอดพระเนตรเหนสองบงอรอครปโยรส กทรงกาสลดสนสมปฤาด ทงสมเดจพระอยกาอยกกกนแสงสดแสนพลาป จนถงวสญญภาพทงหกพระองคบรรดาพวกพหลจตรงคราชมนตร ทงแสนสาวพระสนมนารนกรกานล กชวนกนโศกศลยลมสลบซบเสยนสงเวช สนทงบรวารจงหวดสกกทตตเยศขตตยาศรมเปรยบปานประหนงวากาลงลมยคนตวาต อนพดสาลวนใหลมเนรนาดเปนมหศจรรย

ขณะนนกบงเกดโกลาหล ทวสกลกาเรบรอบ สะทานสะเทอนถงขอบเขตจกรวาล พนพสธานกมากมปนาทตลอดจนถงพภพสทธาวาสอนสงสด สาคโร ทงพระมหาสาครสมทรกตฟองนองละลอก กระทบกระทงฝงกระฉอกกระฉาดฉาน สเนรปพพตราชา ทงขนเขาพระหมพานตสตภณฑสเนรราช กนอมยอดอยางจะอภวาทพระบารม สกโก เทวราช สวนสมเดจวชรปาณมกฎเทเวศ ทรงพระอาวชนาการกทราบเหตแหงมหศจรรย จงบนดาลหาฝนโบกขรวสสนตวสสการา ใหตกลงในทชมนมชมชน ตางๆ กไดสตฟนคนสมฤดพนจากวสญญนนแล...” (กรมศกษาธการ ๒๕๒๗ : ๓๒๐)

ฝนสตตรตนามาศ

ฝนสตตรตนามาศ เปนฝนมงคล คอ หาฝนทตกลงมาเปนแกว ๗ อยาง ไดแก สวรรณ หรญ มกดา ไพฑรย วเชยร มณ และประพาฬ (กรมศกษาธการ ๒๕๒๗ : ๓๔๓) ฝนสตรตนามาศถกกลาวถงในเรองมหาเวสสนดรชาดก กณฑท ๑๓ หรอนครกณฑ ซงเปนกณฑสดทายของการเทศนมหาชาต เปนตอนทพระเวสสนดรเสดจกลบกรงสพ พรอมดวยพระเจากรงสญชย พระนางผสสด พระนางมทร พระชาลและพระกณหา วา

“...หกกษตรยกเสดจประเวศราชธานพรงพรอมดวยแสนสรชาตโยธอนแหแหน ตามทองถนนแนนอยเนองนนต จตตา ชานปท อส ฝงประชาชนกประชมชวนกนสนทงปวง มานงเบยดเสยดสองขางถนนหลวงอยอยางแออด ตางคนกโสมมนสยนด คอยรบเสดจพระยอดขตตยาภเษกศรสมมตวงศ อนอาจใหสรรพสงประสงคทรพยโภไคย เจลกเขโป ปวตเตตถ บางกเปลองผาหมทาเปนธงชยขนโบกโบยเหนอเศยรเกลา บชาสมเดจพระลกจอมกษตรย ตางๆ กอวยสรสวสดถวาย พระทาวเธอกเสดจขนสคฤหรตนอลง

๒๖๖

กรณกาญจนพมาน ประดบดวยมศรยศฤงคารควรจะเปรมปรด เสดจเสวยอฬารกราชกามสมงคศรสขมสขแสนสารภรมย อนยงดวยพระยศอดมดวลาส นนท ปเวส จงใหเอาอานนทเภรตประกาศแกประชาชนชาวพระนคร ใหปลอยสตวนการทกกขง โดยตามกาหนดตงแตวฬาร อยาขงไวใหทกขเวทนาเรงปลอยไป ปจจสกาเล ครนเมอราตรภาคปจจสมยจงทรงพระปรวตกวา เสว เวลาพรงนนฝงยาจกทวทงปวง แจงวาอาตมะเสดจคนยงเมองหลวงจะชวนกนปรดา ตางๆ กจะแตกตนกนมาคอยรบพระราชทาน จะพนเพมบวรกฤดาภนหารมหาบรจาค เออไฉนจะไดทรพยอนใดมาแจกจาย ใหอมกมลทมงหมายในครงน ตสม ขเณ ขณะนนกรอนถงอาสนโกสยสกกเทวราช จงยงหาฝนสตรตนามาศมพรรณนานา คอ สวรรณ หรญมดาเวทรยจารส ทงวเชยรมณรตนประพาฬ กครบเจดประการสรรพสงวเศษ ใหตกเตมสกลนคเรศทวทกลาเนา ชานมตต ลกประมาณเพยงเขาควรจะยนด แตในบรเวณจงหวดรตนปราสาทศรทวมถงสะเอวดอศจรรยจงปาวประกาศใหราษฎรชวนกนมาคยขน เปนของประชาชนตามคามเขต เหลอนนใหขนเขาพระคลงหลวง ฝงชนทงปวงกชวนกนชนบาน...” (กรมศกษาธการ ๒๕๒๗ : ๓๔๓)

ในสมยพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๔ ดานหนาหอพระคนธาร-

ราษฎรน โปรดเกลาฯ ใหประดษฐานพระแทนมนงคศลาอาสนของสมเดจพระรวงเจา กรงสโขทย ซงทรงอญเชญมาจากเมองเหนอ ทหนาหอพระคนธารราษฎรนดวย (สานกราชเลขาธการ ๒๕๓๑ : ๒๙๕) ตอมาพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว รชกาลท ๖ โปรดเกลาฯ ใหอญเชญไปประกอบเปนพระราชบลลงกภายใตนพปฎลมหาเศวตฉตร ในพระทนงดสตมหาปราสาท ตอมาพระบาทสมเดจพระปกเกลาเจาอยหว รชกาลท ๗ โปรดเกลาฯ ใหอญเชญไปประดษฐานไวทพระทนงอนนตสมาคมพระราชวงดสต แตหลงเปลยนแปลงการปกครอง ในปพทธศกราช ๒๔๗๕ ไดอญเชญมาไวทพระวหารยอดในวดพระศรรตนศาสดาราม ปจจบนสมเดจพระเทพรตนราชสดาฯ สยามบรมราชกมาร โปรดเกลาฯ ใหอญเชญจากพระวหารยอดไปประดษฐานทพพธภณฑวดพระศรรตนศาสดาราม เมอคราวบรณปฏสงขรณวดพระศรรตนศาสดาราม ในโอกาสฉลองสมโภชพระนครครบ ๒๐๐ ป ในปพทธศกราช ๒๕๒๕ (สานกราชเลขาธการ ๒๕๓๑ : ๒๙๕)

๒๖๗

พระมณฑปยอดปรางค (อาคารหมายเลข ๑๖)

ภาพท ๑๑๙ เจดยทรงลงกาประดษฐานในมณฑปยอดปรางค

พระมณฑปยอดปรางคพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๔ โปรดเกลาฯ ใหสรางขนพรอมกบหอพระคนธารราษฎร เพอประดษฐานพระเจดยโบราณททรงไดมาจากเมองเหนอ (กรมศลปากร ๒๕๒๕ : ๒๖๔) ตงอยบนฐานไพทและฐานทกษณ ๒ ชนรป ๘ เหลยม แตละชนมชาลากวางประมาณ ๑ เมตร รอบพนกของฐานทกษณแตละชนเปนลกแกวกระเบองเคลอบสขาว มบนไดสงชนเปนทางแคบๆ ขนไปยงพระมณฑปทางดานทศเหนอซงอยหลงหอพระคนธาร-ราษฎร พนบนไดปดวยหนอคน พระมณฑปประดษฐานองคพระเจดยเปนมณฑปยอดปรางคยอมมไมสบสอง กออฐฉาบปนภายในทาสขาว ภายนอกประดบกระเบองเคลอบสเหลยมจตรสสนาเงนสลบเขยวและเหลอง สวนยอมมทาเปนบวโคนเสาและบวปลายเสาประดบกระเบองถวยสเขยวสลบขาว ผนงตรงกลางเจาะเปนชองโคง ๓ โคงใหญอยกลาง โคงเลกอย ๒ ขางทง ๔ ดานมพนกลกกรงกระเบองเคลอบ ๓ ดาน ยกเวนทางขน ยอดมณฑปเปนซมยอเกจโดยรอบตอนบนเปนยอดปรางค ๓ ชน ประดบดวยกระเบองถวยสเขยวบนพนสขาวดอกสแดง ยอดนภศลเปนโลหะรปฝกเพกา ภายในพระมณฑป

๒๖๘

ประดษฐานพระเจดยทรงกลมแบบลงกา มซมจรนา ๔ ทศ เหนอขนไปเปนบลลงก ๘ เหลยมรบปลองไฉน ตอนบนเปนปลและเมดนาคาง ยอดนภศลเปนโลหะรปมงกฎ หอระฆง (อาคารหมายเลข ๑๗)

ภาพท ๑๒๐ หอระฆง

หอระฆงน พระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช รชกาลท ๑ โปรดเกลาฯ ใหสรางขน เพอใหครบบรบรณตามลกษณะของวดทวไป คอ ประกอบดวย โบสถ วหาร เจดย และหอระฆง ซงระฆงเปนเครองบอกเวลาและสญญาณแหงสรมงคล (กรมศลปากร ๒๕๒๕ : ๒๕๙) ตอมาพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๔ โปรดเกลาฯ ใหสรางขนใหม สนนษฐานวาสราง

๒๖๙

ขนในตาแหนงเดมโดยรอหอระฆงเกาออกไป แตการกอสรางยงไมแลว ไดเสดจสวรรคตเสยกอน เมอเตรยมกอสรางยงไมแลวเสรจ ไดเสดจสวรรคตเสยกอน เมอเตรยมงานสมโภชพระนครครบ ๑๐๐ ป ในรชกาลท ๕ โปรดเกลาฯ ใหประดบกระเบองหอระฆงทงหลง (สานกราชเลขาธการ ๒๕๓๑ : ๒๙๔)

หอระฆงเปนอาคารรปสเหลยมจตรส สรางเปนบษบกทรงมณฑป ตงบนฐานทกษณแบบปรางคยอมมไมสบสอง ทฐานนมประตทางเขา ๔ ดานทาเปนซมจรนารปโคงแหลมประดบดวยกระเบองถวย หลงคามงดวยกระเบองดนเผาเคลอบสเขยวขอบสแดง ตอนบนของซมเปนทรงบนแถลงนาค ๓ เศยร ๒ ชน มชอฟาและหางหงสเปนรปหวนาค กรอบประตเปนไมทาสเขยวเปนรปโคงแหลมตามรปซมจรนา ตอนลางเปนบานประต ๒ บานทาสเขยวเปดเขาใน ตอนบนเปนชองลมกรดวยลวดตาขาย ตรงกลางมแผนไมรปกลมรจาหลกเปนลายพดตาน สวนลางของฐานทกษณประดบดวยหนออนสเทารปเหลยมผนผาโดยรอบ ผนงของฐานทกษณประดบดวยกระเบองกนถวยรปกลมสขาวเปนพน ตกแตงเปนดอกดวยกระเบองถวยสตางๆ เฉพาะตรงสวนยอมมไมสบสองประดบดวยกระเบองเคลอบสเขยวแบบลายไทย ซงสงทามาจากเมองจน พรอมกบการนามาประดบทปราสาทพระเทพบดร ตอนบนและลางทาเปนบวหวเสาและบวปลายเสาประดบกระเบองถวย ขอบนอกประดบดวยกระเบองถวยเปนลายรกรอย

บษบกประดษฐานระฆงตงอยบนฐานเขยงและฐานสงห ๒ ชน คนดวยหนากระดานฐานบว ประดบดวยกระเบองถวยสตางๆ สวนบษบกยอมมไมสบสองเปนไมปดทองประดบกระจกฐานเสาทาเปนกาบพรหมศร หวเสามคนทวยรบชายคาโดยรอบระหวางเสาตอนบนประดบดวยสาหรายรวงผงปลายลายเปนพญานาคปดทอง ตอนลางประดบดวยกระจงปนปนประดบกระจก เพดานบษบกปดทองฉลลายเปนรปดาวเพดานแขวนระฆงไวตรงกลาง

ระฆงทประดษฐานในหอน เปนระฆงทพบในการขดสระเพอสรางหอไตรทวดระฆงโฆสตาราม ซงพระบาทสมเดจพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจโลกมหาราช รชกาลท ๑ โปรดเกลาใหนามาประดษฐาน เนองจากมเสยงดงกงวานไพเราะ แลวทรงทาผาตกรรมสรางถวายวดระฆงใหม (กรมศลปากร ๒๕๒๕ : ๒๕๗)

๒๗๐

พระระเบยง (อาคารหมายเลข ๑๘)

ภาพท ๑๒๑ พระระเบยง

พระระเบยงสรางขนในสมยพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช รชกาลท ๑ พระระเบยงเปนอาคารโถงยาวตดตอกนไป ลอมรอบเปนอาณาเขตวดพระศรรตนศาสดาราม มซมประตทางเขาออกทง ๔ ทศ ประตแตละทศมยกษยนประตหนหนาเขาหาพระอโบสถ ยกเวนประตดานทศเหนอ โดยทวไปพระระเบยงมกจะสรางขนลอมรอบพระสถปเจดย พระอโบสถ หรอพระวหาร ใชเปนทประดษฐานพระพทธรปและเดนประทกษณ แตสาหรบวดพระศรรตนศาสดาราม พระระเบยงเปนอาคารทสรางขนโอบลอมอาคารทกหลง ยกเวนแตพระปรางค ๖ องค ดานทศตะวนออกเทานน เนองจากไดมการขยายพระระเบยงในสมยพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๔ ดวยมพระราชประสงคทจะสรางพระพทธปรางคปราสาทและพระศรรตนเจดย บรเวณดานหนาและดานหลงของพระมณฑป พรอมทงถมฐานทกษณของพระมณฑป ขยายเปนไพทรวมของอาคารทง ๓ หลง ในการขยายเปนฐานไพทครงนทาใหเปนฐานทมขนาดใหญกนพนทยาวเลยไปจดพระระเบยงของเดมทงทางดานทศตะวนออกและทศตะวนตก จงโปรดเกลาฯ ใหขยายพระระเบยงออกไป โดยดานทศตะวนออกไดโอบลอมเอาพระปรางคหนาวดไวในวงพระระเบยง ๒ องค สวนดานทศตะวนตกขยายไปในสนามหลงวด ในการขยายพระระเบยงครงน โปรดเกลาฯ ใหสรางซมประตและพลบพลาเปลองเครองไวทซมประตททาใหมทง ๒ ดาน ซมประตดานทศตะวนออกทา

๒๗๑

เปนซมยอดทรงมงกฎประดบกระเบองเคลอบมพลบหลาเปลองเครองพรอมกบเกยอย ๒ ดาน ซมประตดานทศตะวนตกทาเปนซมประตหลงคาจตรมข มพลบพลาเปลองเครองพรอมกบเกยอยดานเดยว (สานกราชเลขาธการ ๒๕๓๑ : ๒๖๕)

หลงคาเปนทรงไทย มงดวยกระเบองดนเผาเคลอบส มพนสเขยวขอบสเหลอง ตรงประตทางเขาทาเปนหลงคาจตรส เฉพาะประตดานทศตะวนออกตรงกบปราสาทพระเทพบดรทาเปนซมยอดทรงมงกฎ หนาบนของซมประตเปนไมจาหลกลายรปเทพนมปดทองบนพนกระจกสนาเงนมลายกระหนกกานขดประดบอย ๒ ขาง มชอฟา ใบระกา หางหงสปดทองประดบกระจกสเหลอง คนทวยเปนไมจาหลกลายเปนรปพญานาครบหลงคาและพาไลปกนกโดยรอบ ผนงมเฉพาะดานนอก กออฐฉาบปนตงแตพนจรดเพดาน ดานนอกทาสขาว ดานในเปนภาพจตรกรรมฝาผนงเรองรามเกยรตทงหมดม ๑๗๘ หองภาพ โดยเรมตงแตประตทศเหนอซงตรงกบพระวหารยอด เวยนไปทางทศตะวนตกจนมาจบทหอง ๑๗๘ แตละหองมอกษรจารกเรองราวของภาพโดยสงเขปประจาไวทกหอง นอกจากภาพทง ๑๗๘ หองแลวยงมภาพพระนารายณปางตางๆ กอนจะอวตารมาเปนพระราม ตลอดจนภาพตวละครสาคญในเรองรามเกยรตอยบนผนงซมคดพระระเบยง ตอมาภาพกจกรรมฝาผนงมการลบและวาดขนใหมในสมยพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว รชกาลท ๓ และพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๕ เนองจากภาพเดมลบเลอน (สานกราชเลขาธการ ๒๕๓๑ : ๒๖๕) บานประตทกบานดานในเขยนเปนภาพทวารบาลแบบจน บานดานนอกเขยนลายรดนาพมขาวบณฑกานแยง เสาม ๒ แถว แถวในเปนเสาขนาดใหญตงอยบนพนระดบบน แถวนอกเปนเสาขนาดเลกตงอยบนพนระดบลาง เปนเสากออฐฉาบปนยอมมไมสบสองตงอยบนฐานบว หวเสาทาเปนบวปลายเสาปดทอง ผนงของเสาแถวในทงสดานมจารกโคลงสสภาพ เรองรามเกยรตในแผนหนออน จานวน ๗๑๒ แผน พนพระระเบยงปดวยหนออนเปนลายทแยงมม

๒๗๒

ภาพท ๑๒๒ จตรกรรมฝาผนงพระระเบยงเลาเรองรามเกยรต

ภาพท ๑๒๓ เสาพระระเบยงทง ๒ แถว

๒๗๓

จากการสงเกตการณการนาชมวดพระศรรตนศาสดาราม พบวาสวนใหญเจาหนาทใชเวลาในการนาชมประมาณ ๑ ชวโมง ๓๐ นาท (๙๐ นาท) และเนองจากวดพระศรรตนศาสดาราม เปนพระอารามหลวงทสรางขนในพระบรมมหาราชวง สาหรบเปนทประดษฐานพระพทธมหามณรตนปฏมากร เปนศาสนสถานสาหรบพระมหากษตรยประกอบพระราชพธทงทางพระพทธศาสนา และทางดานความเปนสรมงคลของบานเมอง และความเปนอยของประชาชน วดพระศรรตนศาสดารามจงเปนแหลงทรพยากรวฒนธรรมทรวบรวมความรดานตางๆ อยางมากมายตามทกลาวมาแลวขางตน

เพอใหการจดการความรสาหรบการนาชมวดพระศรรตนศาสดาราม มความเหมาะสมกบระยะเวลาของการนาชมนน การจดระดบความสาคญของความรทรพยากรวฒนธรรม ทตองการเผยแพรและการกาหนดเวลาในการบรรยายแตละจด จงมความจาเปนสาหรบการสรางชดความรทเหมาะสมแกการนาชม

ตารางท ๔ รายละเอยดการกาหนดจด และการใชเวลาในการนาชม จดท บรเวณทนาชม สงทตองบรรยาย ระยะเวลา

การนาชม ๑. เฉลยงดานหลงพระ

อโบสถ ประวตการสราง พระอโบสถ ศาลาราย หอพระราชกรมานสร หอพระราชพงศานสร พระโพธธาตพมาน รปปนหมอชวกโกมารภจจ และยกษทวารบาล

๓๐ นาท

๒. บนฐานไพท เจดยทรงเครอง พนมหมาก พระบษบก พระศรรตนเจดย พระมณฑป ปราสาทพระเทพบดร พระสวรรณเจดย สตวหมพานต และนครวดจาลอง

๓๐ นาท

๓. ลานดานทศเหนอ หอพระนาก พระวหารยอด และหอพระมณเฑยรธรรม

๑๕ นาท

๔. ลานดานทศตะวนออก พระอษฎามหาเจดย ๕ นาท ๕. ลานดานทศใต หอพระคนธารราษฎร พระมณฑปยอดปรางค

หอระฆง และพระระเบยง ๑๐ นาท

รวม ๙๐ นาท

๒๗๔

จากขอมลวดพระศรรตนศาสดารามดงกลาว ไดนามาสงเคราะหเปนชดความรเพอใหเกดความเหมาะสมกบเนอหา และสอดคลองกบระยะเวลาสาหรบการนาชม และเพอตอบวตถประสงคของการศกษา จงไดจดทาเปนชดความรสาหรบการนาชมวดพระศรรตนศาสดาราม ดงน

การนาชมวดพระศรรตนศาสดาราม จดนาชมท ๑ บรรยายบรเวณเฉลยงดานหลงพระอโบสถ เรมบรรยายประวตการสรางวดพระศรรตนศาสดาราม อาคารและปชนยวตถตางๆ ไดแก พระอโบสถ ศาลาราย หอพระราชกรมานสร หอพระราชพงศานสร พระโพธธาตพมาน รปปนหมอชวกโกมารภจจ และยกษทวารบาล การสถาปนาวดพระศรรตนศาสดาราม

วดพระศรรตนศาสดารามเปนพระอารามหลวง ตงอยในเขตพระราชฐานชนนอก ทาง ดานทศตะวนออกเฉยงเหนอของพระบรมมหาราชวง ซงพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช รชกาลท ๑ ทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหสรางขนพรอมกบการสรางพระบรมมหาราชวงและการสถาปนากรงเทพมหานครเปนราชธาน ในปพทธศกราช ๒๓๒๕ ประเพณการสรางพระอารามหลวงในเขตพระบรมมหาราชวงมมาตงแตอดต เชน วดมหาธาตในพระราชวงกรงสโขทย วดพระศรสรรเพชญในพระราชวงกรงศรอยธยา เปนตน ลกษณะสาคญของพระอารามหลวงในพระราชวง คอ มแตเขตพทธาวาส ไมมเขตสงฆาวาสสาหรบพระสงฆจาพรรษา

มลเหตแหงการสรางวดพระศรรตนศาสดารามขนนน เพอประดษฐานพระพทธมหามณรตนปฏมากรหรอพระแกวมรกต ซงพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช รชกาลท ๑ไดอญเชญมาจากกรงศรสตนาคนหตหรอประเทศลาว เมอปพทธศกราช ๒๓๒๒ แลวนาไปประดษฐานไวทโรงดานหนาพระปรางควดอรณราชวราราม ตอมาเมอเสดจเถลงถวลยราชสมบตขนเปนพระปฐมบรมกษตรยแหงพระบรมราชวงศจกรแลว ทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหอญเชญพระพทธมหามณรตนปฏมากร เขามาประดษฐานในพระอโบสถพระอารามใหม ในวนจนทรท ๗ มนาคม พทธศกราช ๒๓๒๗ แลวพระราชทานนามพระอารามวา “วดพระศรรตนศาสดาราม”

พระอโบสถ

การสรางพระอโบสถไดรบอทธพลตามคตความเชอสมมตเทวราช และคตจกรวาลอนมเขาพระสเมรเปนแกน สรางความรสกเบาลอยตวเสมอนไรนาหนก และมงสสวรรค โดยชางรบเอา

๒๗๕

แนวนยมแบบสรางความเบาลอยมาใช เนองดวยความเชอในคตพทธศาสนาทเกยวกบเรองราวในมตของสวรรค ซงกลาวถงเทพวมานผสมกบความเชอเรองสมมตเทวราช ทพระมหากษตรยไดรบการยกยอง จงทาใหชางพยายามคนคดลกษณะสถาปตยกรรมทจะใหคลอยตามความรสกของอาคารบนเทวภมใหไดมากทสด เชน เสนออนยกปลายทงสองขน ทาใหเกดความรสกเบาลอยเหมอนเรอทลอยอยเหนอนา หรอรสกวาลอยอยกลางอากาศได ซงนยมเรยกกนวา “ทองสาเภา” และเสนออนททอดตวยกปลายขนสทองฟา นยมเรยกกนวาเสน “จอมแห” เสนนชวยทาใหเกดความรสกทนาขนสเบองสงชทางสวรรค มกใชกบสถาปตยกรรมทมทรงสงเชน พระเจดย มณฑป พระปรางค ปนลมหลงคา และจว

พระอโบสถเปนอาคารทรงไทยกออฐถอปน ความสงชนเดยว รปสเหลยมผนผามระเบยงรอบความยาวขนาด ๑๕ หอง (นบจากชองเสา) พนพระอโบสถยกสงและแบงเปน ๒ ระดบ คอ ระดบพนเฉลยง ทาเปนฐานทกษณ มทางขนพระอโบสถ ๖ ทาง ราวบนไดกออฐฉาบปนตอนปลายทาเปนเสาเมดทรงมณฑ และระดบพนพระอโบสถ มบนไดทางขนมขทศตะวนออกและตะวนตกดานละ ๓ ทาง บนไดกลางตรงกบพระทวารใหญเปนทางเสดจพระราชดาเนนโดยเฉพาะ บนไดขางอก ๒ ขาง สาหรบประชาชนทวไปขนไปนมสการพระพทธมหามณรตนปฏมากร

บรเวณพนเฉลยงสองขางบนไดตงสงหสารดซงสรางขนในสมยรตนโกสนทร ศลปะแบบเขมร มทงสน ๖ ค ตงอยหนาพระทวารพระอโบสถทง ๖ บาน สงหเปนสตวในวรรณคด มรปรางสงา นาเกรงขาม มพลงอานาจ แสดงถงความยงใหญ เมอรองคารามสตวใดไดยนกตองผวา หลงคาพระอโบสถเปนหลงคาทรงไทยมมขลด ๓ ชน โครงสรางทาดวยไม มงหลงคาดวยกระเบองดนเผาเคลอบส ประดบชอฟา ใบระกา หางหงส นาคสะดง ปดทองประดบกระจกสทอง เชงชายเปนไมทาสชาด ประดบดวยไมแกะลายเปนรปดอกจอก ปลายเชงชาย แขวนกระดงใบโพธโดยรอบ หนาบนเปนไมจาหลกลายรปพระนารายณทรงครฑยด ซงเปนการยกยองสถาบนพระมหากษตรย สรางตามคตความเชอเรองพระนารายณอวตาร และเปนสญลกษณวาเปนอาคารทพระมหากษตรยเปนผสราง โดยมลายกระหนกเครอเถาปดทองเปนลายกานขด ปลายลายเปนรปเทพนมประดบอยโดยรอบ

เสาหานทมขหนาและหลงของพระอโบสถ เปนเสาปนยอมมไมสบสอง ฐานเสาทาเปนฐานปทมทรงเครองตอนลางประดบดวยกระเบองเคลอบส ลายดอกไมจนผกลายแบบไทย ถดขนมาเปนฐานสงหปดทองประดบกระจก ผนงเสาประดบกระจกเกรยบเปนลายประจายามกานแยงดอกสกลบ ครบเสาเปนลายรกรอยปดทองประดบกระจกสขาว หวเสาเปนบวปลายเสาปดทองประดบกระจกสขาว

๒๗๖

ในสมยพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว รชกาลท ๓ ชางไดหงกระจกเกรยบขนใชเอง แตกระจกสทประดบอยในปจจบนเปนการนาเขาจากประเทศญปน เมอคราวบรณปฏสงขรณวดในคราวสมโภชกรงรตนโกสนทร ๒๐๐ ป ในปพทธศกราช ๒๕๒๕ สมเดจพระเทพรตนราชสดาฯ สยามบรมราชกมาร โปรดเกลาฯ ใหเปลยนกระจกสบรเวณเสาทงหมด และโปรดเกลาฯ รวบรวมกระจกเกรยบชดเกาทยงคงสภาพดอยมาประดบเปนลายกานแยงดอกสกลบไวทเสาหาน บรเวณเฉลยงมขดานทศตะวนตกทง ๔ เสา ซงยงปรากฏอยในปจจบนน

สวนเสานางจรลรอบพระอโบสถ มลกษณะเหมอนเสาหานแตฐานเสาแตไมไดทาเปนฐานปทมทรงเครอง ดานนอกทาเปนลายทองไมแบบลายกามปปดทองประดบกระจก ระหวางเสามพนกระเบยงกออฐฉาบปนทาสขาว ตอนบนเปนบวหลงเจยดลายกระจงและลายกามปปดทองบนพนกระจกสนาเงน ดานในตอนลางประดบดวยหนออนแกะเปนลายเครองบชารปแจกนประดบดอกไมแบบจน ดานนอกประดบกระเบองเคลอบส เปนรปดอกไมแบบจนตอเนองกนโดยรอบ ทงเสาหานและเสานางจรลมคนทวยรบปลายเตา เปนรปพญานาคปดทองมเกลดเปนกระจก ผนงพระอโบสถดานนอก ประดบดวยดนเผาลายพมขาวบณฑกานแยงปดทอง ประดบกระจก ในสมยพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช รชกาลท ๑ เขยนลายรดนาบนพนสแดงชาด แตมการซอมแปลงเปนการประดบดวยดนเผาลายพมขาวบณฑกานแยง ปดทองประดบกระจก เมอคราวบรณปฏสงขรณในรชสมยพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว รชกาลท ๓ ตามทเหนในปจจบน ระหวางหนาตางเปนเสาองยอมม ครบเสาเปนลายรกรอย ผนงเสาเปนลายประจายามสกลบประดบกระจก ผนงพระอโบสถตอนลางใตหนาตางเปนฐานปทมตงรปครฑยดนาคทรงเครองโดยรอบ จานวน ๑๑๒ ตน ตอนลางประดบกระเบองเคลอบสเขยนลายตนไมดอกไมลวดลายแบบจน หนากระดานเปนลายกามปปนปนปดทองประดบกระจกสนาเงน ครฑ ครฑเปนพาหนะของพระนารายณ เปนเครองหมายทเกยวกบพระมหากษตรยโดยตรง เพอแสดงศกดของพระองคในฐานะทเปนสมมตเทวราช และทรงเปนเหมอนพระนารายณอวตารมาสโลกมนษยเพอปราบยคเขญ การมรปครฑประดบอยในสถาบนทางศาสนาดวยนน เปนเพราะ พระมหากษตรยทรงถวายรปครฑเปนพทธบชาในฐานะทพระองคทรงมชาตกาเนดเปนกษตรย และเพอใหปรากฏวาพระมหากษตรยเปนผสราง นอกจากนการประดบรปครฑทฐานพระอโบสถนน เปนคตความเชอเรองภมจกวาล เนองจากพระอโบสถเปรยบเสมอนเขาพระสเมร ครฑอาศยอยทวมานฉมพลบรเวณตนเขาพระสเมรทอยของพญาครฑนนอยทปางวรมสระสมพลหรอฉมพล ในอาณาบรเวณหนงของเขาพระสเมร ซง

๒๗๗

เขาพระสเมรนนม ๕ ยอด กลาววายอดเขาชนท ๒ เปนทอยของพญาครฑ เรยกวาวมานฉมพล ตงอยบนยอดไมงวใหญ นาค

ในพทธศาสนาเลาเรองเกยวกบพญานาคไวมาก และพญานาคทนบถอศาสนาพทธน ครฑไมกลาทาราย เรยกวามศาสนาคมภย พญานาคในศาสนาพทธตวแรก คอ พญานาคชอมจรนทร มาขดตวเปนพระแทนและแผพงพานกนแดดฝนถวายพระพทธองค เราเรยกพระพทธรปปางนวา “พระนาคปรก” อกตอนหนงของพระพทธประวต เมอนางสชาดานาขาวมธปายาสมาถวายพระพทธองค ณ แมนาเนรญชรา ถาดนนกลอยทวนนาจมลงทเมองพญานาค พญากาลภชคนทรผครองแควน ไดยนเสยงถาดกระทบกนกตกใจตน กลาววาเมอพระพทธองคตรสรครงหนงพญากาลภชคนทรกจะตนขนครงหนง อกตอนหนงคอนาคมความเลอมใสในพระพทธศาสนา และมศรทธามากถงขนาดแปลงกายเปนมนษยมาขอบวช แตสญชาตญาณหนงของนาค คอ เมอหลบขาดสตจะคนรางเดม และคนหนงกอนทจะอปสมบทเปนพระภกษ นาคตนนนไดหลบหมดสตทาใหกลบสรางเดม เมอพระพทธองคทอดพระเนตรเหนกไมอนญาตใหอปสมบทโดยถอวาเปนสตวเดรจฉาน นาคมความอาลยมากแตจาเปนตองสก จงขอฝากนามไวในพระพทธศาสนา ขอวาหากใครมาบวชใหใชนามกอนบวชวา “นาค” ตามนามของตน เมองของพญานาคอยใตบาดาล มชอเรยกสองชอ คอ โภควดและหรญญวด ประตเมองนาคประดบดวยทบทมและโมรา ปราสาททาดวยแกวมณ ปกคลมดวยรตนแกมทองคา มตนไมเหมอนกบเมองมนษย แตพนททมตนไมขนนน วากนวามแตกรวด มแตทรายรตน มทอง เงน แกวมณ แถมมสระโบกขรณดาดาษไปดวยดอกบวหลากหลายชนด นาในสระเขยวเหมอนมรกต มมะมวงสทศ มผลตลอดกาลแสดงวานาคทบาเพญพรตชอบกนมะมวง

การทารปครฑยดนาค และนามาประดบตามอาคารตางๆ นน เปนเพราะครฑจบนาคกนเปนอาหาร แตไมไดจบนาคกนทงตว จะกนเฉพาะมนเหลวของนาคเทานน แลวจะทงรางลงกลางมหาสมทร พวกนาคจงหาวธแกโดยการคาบหนใหตวหนก พอครฑลงมายดนาคกยดไมไหว โดนคลนซดตายไปกมาก พอครฑรความลบนเขาจงจบนาคทางหางใหหอยหวนาคไว นาคกจะคลายกอนหนออกมา ดวยเหตนครฑยดนาคในงานจตรกรรมประตมากรรม จงเปนแบบมอครฑจบหางนาค เทาครฑจะจบหวนาคเสมอ

ซมพระทวารเปนซมทรงมณฑปปดทองประดบกระจก เพดานซมพระทวารทาสชาด ประดบดวยดอกจอกใหญปดทองประดบกระจกอยกลาง ดอกจอกนอยรายรอบทงแปดทศ ผนงกบ

๒๗๘

ภายนอกเปนลายปนปน รปเซยวกางถองาวเหยยบสงโตแตทรงเครองและสวมชฎาแบบไทย การทเซยงกางทรงเครองและสวมชฎาแบบไทยนน เพอใหดวามความออนชอยไมดดนจนเกนไป

บานพระทวารดานนอกบานกลาง เปนบานพระทวารประดบมกลายชองกลมแตละชองมปลายลายเปนภาพสตวหมพานตครงตวออกจากชอลาย สวนบานพระทวารขางซายและขวาเปนบานประดบมกลายเตม ปลายลายเปนรปสตวหมพานต บานพระทวารดานในเปนลายรดนาเครอแยงทรงขาวบณฑดอกในปดทอง บานแผละเขยนภาพสภาษต

ซมพระบญชรเปนซมทรงมณฑป ปดทองประดบกระจก เพดานซมพระบญชรทาสชาด มดอกจอกใหญและดอกจอกนอยรายรอบทงแปดทศ ผนงกบภายนอกเปนลายปนรปเทวดาถออาวธยนบนแทน บานพระทวารเปนบานประดบมกลายประจายามกานแยง ดานในเปนลายรดนาเครอแยงทรงขาวบณฑดอกในปดทอง ฝาผนงโดยรอบทงสดานมภาพจตรกรรมฝาผนงเขยนดวยสฝ นผสมกาว เขยนเตมพนทผนงตงแตเพดานลงมาจนถงเชงดานลางทง ๔ ดาน โดยแสดงภาพตางๆ ดงน

ผนงเหนอกรอบประตหนาตางรอบพระอโบสถ เขยนภาพปฐมสมโพธ แสดงภาพพระพทธประวตของพระสมณโคดมสมมาสมพทธเจา

ผนงหมกลองดานหนา ปรากฏภาพมารผจญ ภาพพระแมธรณบบมวยผม และทรงชนะพญามาร ตรสรเปนพระสมมาสมพทธเจา เขยนเตมผนงอยางงดงาม

ผนงทางดานทศเหนอตงตนจากดานหนา เปนเรองตอเนองจากตอนตรสร เรอยมาจนถงเสดจปรนพพาน และการแบงพระบรมสารรกธาต

ผนงหมกลองดานหลง เปนภาพไตรภม โดยเขยนเฉพาะเรองกามภพหรอกามาวจรภม ผนงระหวางชองหนาตาง เขยนภาพพทธชาดกตางๆ รวม ๒๔ ภาพ ผนงกบประตหนาตาง

ดานในเขยนภาพสภาษต ตามาดานลางขอบหนาตางทางดานทศเหนอเปนภาพขบวนพยหยาตราสถลมารค และขอบลางหนาตางทางดานทศใตเปนภาพขบวนพยหยาตราชลมารค สวนเหนอของกรอบประตหนาตางประดบภาพจตรกรรมพระพทธรปปางตางๆ เขยนบนแผนกระจกใสกรอบไมฉลลายปดทองสวยงาม ประดบไวกลมละ ๓ ภาพ รวมทงสน ๗๒ ภาพ

เพดานพระอโบสถปดทองฉลลาย ประดบดาวเพดานปดทองประดบกระจก พนปดวยหนออนสลบสหลายส

รอบพระอโบสถลอมดวยกาแพงแกวประดบกระเบองเคลอบสทบวหลงเจยด ผนงดานนอกประดบกระเบองเคลอบสเขยนลายนกไม สวนผนงดานในประดบกระเบองปรสเขยวโดยรอบ บรเวณกาแพงแกวตงซมเสมาปดทองประดบกระจกทง ๘ ซม เสมาเปนสงทแสดงขอบเขตความเปนพระอโบสถ สาหรบซมเสมาวดพระศรรตนศาสดารามมรปแบบพเศษมากกวาแหงอนๆ คอไดรบ

๒๗๙

แรงบนดาลใจในการสรางเสมาแลวและพฒนาขนในลกษณะของอาคารทรงปราสาท คอ มสวนทเปนเรอนธาตไวใบเสมา มหลงคาจตรมข เหนอหลงคาเปนทรงปราสาท ๕ ยอด ประกอบดวยยอดประธานทเปนเจดยทรงเครองและมยอดเจดยอก ๔ ยอดเหนอหลงคาจตรมข ซงเปนเจดยทรงเครองเชนเดยวกน ถอเปนซมเสมาทมการประยกตเอาแนวความคดเรองซมเสมา และอาคารทรงปราสาทมาใชอยางแทจรง

เมอครงบรณปฏสงขรณวดพระศรรตนศาสดาราม เนองในโอกาสฉลองสมโภชพระนครครบ ๒๐๐ ป ในปพทธศกราช ๒๕๒๕ สมเดจพระเทพรตนราชสดาฯ สยามบรมราชกมาร โปรดเกลาฯ ใหเปลยนกระจกสเขยวเปนสนาเงนทงหมด เพอใหกลมกลนกบสของหลงคาพระอโบสถ ยกเวนซมเสมาทมมทศตะวนตกเฉยงเหนอใหประดบกระจกสเขยวตามเดม ภายในซมเสมาประดษฐานใบเสมา อนเปนเครองหมายปกเขตพระอโบสถ เพอแสดงวาเปนวสงคามสมา แตเดมใบเสมาทประดษฐานอยภายในซมเปนเสมาศลาทรงเครองซมละ ๑ ค เนองจากวดพระศรรตนศาสดารามเปนพระอารามหลวงหรอวดหลวง (วดราษฎรใบเสมาจะประดษฐานใบเสมาเดยว) ตอมาพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๕ ทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหเปลยนใบเสมาศลาทรงเครอง มาเปนใบเสมาททาจากโลหะตามทเหนในปจจบน ภายในพระอโบสถ มลกษณะเปนโถงรปสเหลยมผนผา มทางเขาอยทางทศตะวนออก หองโถงเปนทประดษฐานพระพทธมหามณรตนปฏมากร พระพทธรปทรงเครองจกรพรรดราชา ธราชและพระพทธรปสาคญอนๆ นอกจากนยงมเครองสกการะบชา และเครองมหคฆภณฑตางๆ ทถวายเปนพทธบชาอกเปนจานวนมาก แตเดมพระพทธมหามณรตนปฏมากรประดษฐานในบษบกทองคาตอกบฐานชกช และมพระพทธรปฉลองพระองคตงบงอย พระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว รชกาลท ๓ จงทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหนาไมทสรางเปนเบญจารองรบพระโกศพระบรมศพพระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลย รชกาลท ๒ มาสรางขนเปนเบญจาสง ๓ ชน หนนบษบกทองคาใหสงขนดงทปรากฏอยในปจจบน ทฐานบษบกโปรดเกลาฯ ใหอญเชญพระพทธรปฉลองพระองคประดษฐานไวทงสมม พรอมทงประดษฐานพระพทธรปฉลองพระองค ถวายพระนามวาพระพทธยอดฟาจฬาโลกและพระพทธเลศหลาสลาลย ซงพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว รชกาลท ๓ ทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหสรางขน เพออทศถวายพระอยกาและสมเดจพระบรมชนกนาถ ลกษณะเปนพระพทธรปยนทรงเครองตนอยางพระจกรพรรด หลอดวยสมฤทธหมทองคา ลงยาราชาวด ประดบดวยเนาวรตนอนมคา แลวบรรจพระบรมสารรกธาตไวในพระเมาลทงสองพระองค

๒๘๐

พระพทธรปสาคญทประดษฐานในพระอโบสถ พระพทธมหามณรตนปฏมากร พระพทธมหามณรตนปฏมากรหรอพระแกวมรกต เปนพระพทธรปปางสมาธ ศลปะแบบลานนารนหลง มหนาตกกวาง ๔๘.๓๐ เซนตเมตร สงจากฐานถงพระรศม ๖๖ เซนตเมตร มพระพกตรคอนขางกลม พระขนงโกง พระเนตรเหลอบตา พระนาสกโดง พระโอษฐอมยม มอณาโลมทกลางพระนลาฏ พระหนเปนปม พระเศยรประกอบดวยเกตมาลาเกลยงปราศจากขมวดพระเกศา โดยมพระรศมรปบวตมขนาดเลก ใบพระกรรณยาวเกอบจรดพระองสา องคพระพทธรปมพระองสาใหญบนพระองคเลก ครองจวรหมเฉยงเปดพระองสาขวามสงฆาฎพาดบนพระองสาซายปลายจรดพระนาภ ประทบนงในทาขดสมาธราบเหนอฐานหนากระดานเกลยง พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๔ ไดถวายเพชรเมดใหญราคา ๖๐ ชง ซงประดบแทนพระอณาโลมเดม พระพทธมหามณรตนปฏมากรมาประดษฐานเหนอฐานชกช ประดบดวยลายกลบบว ลายแขงสงหโดยมผาทพยหอยประกอบทางเบองหนาภายในบษบกไมแกะสลกหมทองคา องคพระพทธรปมสวรรณฉตรคนดาล ๕ ชน กางกนอยเบองบน

พระพทธมหามณรตนปฏมากรทรงมเครองทรง ๓ ฤด ไดแก คมหนตฤด (ฤดรอน) และ วสนตฤด (ฤดฝน) ซงพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช รชกาลท ๑ ทรงสรางถวาย สวนเครองทรงสาหรบเหมนตฤด (ฤดหนาว) พระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว รชกาลท ๓ ทรงสรางถวายโดยจะมพระราชพธเปลยนเครองทรงทกฤด จนกระทงถงปจจบน

การเปลยนเครองทรงประจาฤดกาลน พระบาทสมเดจพระเจาอยหวทรงถอเปนพระราชภารกจสาคญทจะเสดจพระราชดาเนนทรงปฏบตดวยพระองคเอง หรอทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหพระราชวงศเสดจแทนพระองค เมอมอาจเสดจพระราชดาเนนได กาหนดการเสดจพระราชดาเนนมาประกอบพระราชพธเปลยนเครองทรงพระพทธมหามณรตนปฏมากร ถอปฏบตดงน

เปลยนเครองทรงสาหรบฤดรอน ในวนแรม ๑ คา เดอน ๔ เปลยนเครองทรงสาหรบฤดฝน ในวนแรม ๑ คา เดอน ๘ หรอวนเขาพรรษา เปลยนเครองทรงสาหรบฤดหนาว ในวนแรม ๑ คา เดอน ๑๒

ประวตพระพทธมหามณรตนปฏมากร ตานานรตนพมพวงศกลาววา ไดคนพบพระพทธมหามณรตนปฏมากรภายในสถปองคหนงในเมองเชยงราย ในปพทธศกราช ๑๙๗๗ ภายหลงทสถปแหงนถกอสนบาตฟาดลง ชาวเมองเชยงรายไดเหนพระพทธรปปนปนปดทองสาคญวาเปนพระพทธรปสามญธรรมดา จงอญเชญไป

๒๘๑

ประดษฐานไวในวหารแหงหนง ตอมาราวสามเดอนปรากฏวา ปนปนทลงรกปดทองนนไดกะเทาะออกทปลายพระนาสกเหนเปนแกวสเขยวงดงาม เจาอาวาสจงไดกะเทาะปนนนออกทงองค จงเปนทประจกษวาเปนพระพทธรปแกวทบทงแทงบรสทธ จงทาใหพลเมองทงปวงพากนมาบชาสกการะ เจาเมองเชยงรายจงมใบบอกมาทลพระเจาสามฝงแกน เจาเมองเชยงใหม ในตอนแรกพระเจาสามฝงแกนประสงคจะใหเชญพระแกวมรกตไปประดษฐานทเมองเชยงใหม จงไดจดขบวนชางไปอญเชญ เมอเดนทางมาถงทางสามแพรง ชางทรงพระแกวมรกตไมยอมเดนมายงแพรงทไปเมองเชยงใหม แมวาควาญชางจะพยายามตอนชางแลวกตาม แตชางทรงพระแกวมรกตกลบวงไปเมองลาปางถง ๓ ครง ในสมยนนชาวลานนามความเชอเรองอานาจสงเหนอธรรมชาตมาก พระเจาสามฝงแกนทรงเหนวาเทพเทวดาประจาองคพระแกวคงไมอยากประดษฐาน ณ เมองเชยงใหม ดงนนพระเจาสามฝงแกนจงโปรดใหอญเชญพระพทธมหามณรตนปฏมากรไปประดษฐาน ณ วดพระแกว เมองลาปาง เปนระยะเวลาถง ๓๒ ป

ตอมาในปพทธศกราช ๒๐๑๑ พระเจาตโลกราชแหงนครเชยงใหม โปรดฯ ใหอญเชญพระพทธมหามณรตนปฎมากรมาประดษฐาน ณ เมองเชยงใหม พระองคโปรดฯ ใหสรางพระอารามราชกฏเจดยถวาย แลวโปรดฯ ใหสรางหอพระแกวเปนทประดษฐานกบทงไดทรงเสรมสรางหอพระแกวใหเปนปราสาท อยางไรกดการดงกลาวหาไดเปนทสมประสงคไม ดวยมเหตอสนบาตฟาดทาลายยอดปราสาททสรางขนหลายคราว พระเจาตโลกราชจงโปรดใหอญเชญพระพทธมหามณรตนปฏมากรไปไวในพระวหาร มซมจระนาทผนงดานหลง เพอเปนทประดษฐานองคพระพรอมทงเครองอาภรณ เครองประดบ มบานพบเกบเหมอนตรกษาไว เปดออกใหประชาชนทวไปถวายสกการะเปนครงคราวตลอดระยะเวลา ๘๔ ป

ตอมาในปพทธศกราช ๒๐๙๕ พระเจาเชยงใหมองคหนง ทรงพระนามวาพระเจาไชยเชษฐา ซงเปนพระราชโอรสของพระเจาโพธสารแหงกรงศรสตนาคนหต ลานชาง กบพระนางยอดคา ซงเปนราชธดาของเจาเมองเชยงใหมองคกอน ไดเสดจไปยงเมองหลวงพระบางเพอระงบเหตจลาจลในเมองนน พระเจาไชยเชษฐาจงอญเชญพระพทธมหามณรตนปฏมากรไปดวย ครนพระองคเสดจถงเมองหลวงพระบาง เสนาบดและอาณาประชาราษฎรไดพรอมใจกนอญเชญใหเสวยราชสมบตครองกรงศรสตนาคนหต ณ เมองหลวงพระบาง เฉลมพระนามวา พระเจาไชยเชษฐาธราช ดวยเหตททรงเปนราชาธราชทงสอง คอ ลานชาง ลานนา

ฝายทาวพระยาเมองเชยงใหม ขดใจจงไดอญเชญพระเมกฎ ณ เมองนาย ซงเปนเชอพระวงศของพระเจาเชยงใหมองคกอนมาครองเมองเชยงใหม จงเปนเหตใหเกดยทธสงครามขนระหวางเมองเชยงใหมและกรงศรสตนาคนหต พระเจาไชยเชษฐาธราชไมสามารถปราบเมองเชยงใหมใหราบคาบได จงรกษาพระพทธมหามณรตนปฏมากรไว ณ เมองหลวงพระบาง เปนเวลา ๑๒ ป

๒๘๒

ตอมาในปพทธศกราช ๒๑๐๗ พระเจาหงสาวดบเรงนอง มอานาจขนในพกามประเทศ พระเจาไชยเชษฐาธราชทรงพระดารวา การตงราชธานอย ณ เมองหลวงพระบาง จะสศกมอญมไดจงยายราชธานลงไปตงยงเมองเวยงจนทนกบทงไดอญเชญพระพทธมหามณรตนปฏมากรลงไปดวย ดวยเหตนนจงทาใหพระพทธมหามณรตนปฏมากรประดษฐานอย ณ เมองเวยงจนทน เปนระยะเวลาถง ๒๑๔ ป

จนกระทงถงแผนดนกรงธนบร ในปพทธศกราช ๒๓๒๑ สมเดจพระเจากรงธนบร ไดโปรดฯ ใหพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช เมอครงยงดารงพระยศเปนสมเดจเจาพระยามหากษตรยศก เปนจอมทพยกขนไปตกรงศรสตนาคนหตไดเมองเวยงจนทนแลว จงอญเชญพระพทธมหามณรตนปฏมากรกลบมายงสยามประเทศอกครงหนง สมเดจพระเจากรงธนบรไดโปรดใหประดษฐานพระพทธมหามณรตนปฏมากรไว ณ โรงพระแกว ในพระราชวงเดม กรงธนบร ครนตอมาเมอพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช ทรงสถาปนากรงรตนโกสนทรเปนราชธานแลว ไดทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหสรางพระอารามหลวงขนในพระบรมมหาราชวง แลวจงโปรดเกลาฯ ใหอญเชญพระพทธมหามณรตนปฏมากรมาประดษฐานในพระอโบสถวดพระศรรตนศาสดาราม ณ วนจนทร เดอน ๔ แรม ๔ คา ปมะโรง ปพทธศกราช ๒๓๒๗ พระแกววงหนา พระแกววงหนาเปนพระพทธรปปางมารวชย ศลปะแบบรตนโกสนทร ทาจากหนสหมน ประทบนงขดสมาธราบเหนอปทมาสนจาหลกบวหงายซอนกนหลายชนบนฐานปทม ประดบดวยแขงสงห มผาทพยขนาดใหญจาหลกลายเครอเถาหอยประดบอยเบองหนาฐานพระปฏมาองคน ประดษฐานหนาฐานชกชพระพทธมหามณรตนปฏมากร ในรชสมยพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๔ มการแหพระแกวผลกจากพระอโบสถวดพระศรรตนศาสดารามไปยงไปยงพระบวรราชวงสถานมงคล สมเดจพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาดารงราชานภาพ ทรงเชอวา พระพทธรปทกลาวถงนคงเปนพระพทธรปองคเดยวกบพระแกวผลก ซงพระองคไดทอดพระเนตรเหนตงประดษฐานอยขางหนาพระพทธสหงค ซงมขนาดใกลเคยงกบพระพทธบษยรตนจกรพรรดพมลมณมย เปนแตเนอแกวไมใสสะอาดเหมอนพระพทธบษยรตนจกรพรรดพมลมณมยเทานน พระแกวผลกองคน ทรงพระดารวา พระแกวองคนเดมคงตงเรยงอยกบพระแกวองคอนบนชนพระเบญจาบษบกของพระพทธมหามณรตนปฏมากร ตงแตรชกาลพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหวหรอกอนหนานน พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหวไดพระราชทานแกพระบาทสมเดจพระปนเกลาเจาอยหว เพราะไดขนาดและคลายคลงกบพระพทธบษยรตนจกรพรรดพมลมณมย ของ

๒๘๓

พระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลย พระบรมชนกนาถ พระองคจงโปรดเกลาฯ ใหไปเปนพระพทธบษยรตนจกรพรรดพมลมณมยในพระบวรราชวง

ครนสนตาแหนงกรมพระราชวงบวรสถานมงคลแลว พระแกวผลกองคนหากจะเกบรกษาไวในพพธภณฑสถานกเกรงจะเสยงภยดวยเปนของมหคฆภณฑ ดวยเหตนนสมเดจพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาดารงราชานภาพ จงทรงอญเชญกลบไปประดษฐานไวหนาฐานชกชของพระพทธมหามณรตนปฏมากรในพระอโบสถวดพระศรรตนศาสดาราม ตงแตสมยพระบาทสมเดจพระปกเกลาเจาอยหว รชกาลท ๗ เปนตนมา

พระชยหลงชาง พระชยหลงชางเปนพระพทธรปปางมารวชย ศลปะอยธยาตอนปลาย บดวยเงน ฐานเปนทองคา ฉตรฉลทอง ประทบนงขดสมาธเพชร ทรงถอตาลปตรในพระหตถซายเหนอพระเพลา และทรงควาพระหตถขวาเหนอพระชาน ตาลปตรททรงถอเบองหนามลกษณะเปนเรยวแหลมคลายรปใบโพธจาหลกลาย ประทบนงเหนอปทมาสนประกอบ ดวยกลบบวซอนกนสามชนเหนอฐานแขงสงห องคพระพทธรปมฉตรทองคาลายฉล ๕ ชน กางกนอยเบองบน เชอกนวาพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช รชกาลท ๑ ทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหสรางพระชยหลงชางขนเมอครงทยงไมไดเสดจขนเสวยราชสมบต พระองคมพระราชประสงคทจะเชญพระชยองคน ประดษฐานเหนอชางในการเสดจพระราชดาเนนทรงกระทาศกสงคราม การอญเชญพระชยไปในการทพกดวยจดประสงค เพอทจะใหบงเกดความเปนสรมงคล หรอใชประกอบพธบางอยางทจดขนในระหวางการกรฑาทพ เชน พธสาบาน เปนตน จากการทพระพทธรปองคนประดษฐานเหนอชางศก จงเปนเหตใหเรยกขานพระชยองคนวา “พระชยหลงชาง” ปจจบนพระชยหลงชางประดษฐานดานหนาบษบกพระพทธมหามณรตนปฏมากร ในพระอโบสถวดพระศรรตนศาสดาราม พระสมพทธพรรณ

พระสมพทธพรรณเปนพระพทธรปปางสมาธ ศลปะแบบรตนโกสนทร เปนพระพทธรปกาไหลทอง ประทบนงแบบขดสมาธราบแสดงสมาธ พระพทธรปประทบนงบนฐานหนากระดานเกลยงเหนอแขงสงหจาหลกลาย มคาจารกบนฐานเบองหนาโดยมมานคลออกทงสองขาง พระบาท สมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๔ ทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหหลอสรางในปพทธศกราช ๒๓๗๓ เมอครงยงทรงผนวชในรชกาลสมเดจพระบรมเชษฐาธราช พระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว ในขณะทประทบ ณ วดสมอราย ปจจบนคอวดราชาธวาส พระองคไดทรงสอบสวนแบบอยางพทธลกษณะวา พระพทธรปนมควรมเกตมาลา ดงนนพระองคจงโปรดเกลาฯ ใหสราง

๒๘๔

พระสมพทธพรรณทปราศจากพระเกตมาลา และครองจวรจบเปนรวดงรวผาตามธรรมชาต เชนเดยวกบการครองผาของพระภกษในธรรมยตกนกาย พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว ไดทรงบรรจดวงพระชนมพรรษาและพระสพรรณบฏภายในพระสมพทธพรรณ ภายหลงไดทรงบรรจพระบรมสารรกธาตซงมปาฏหารย และประดษฐานพระสมพทธพรรณไวในพระตาหนก เปนททรงนมสการและเปนหอสวดมนตของพระสงฆคณะธรรมยตกนกายตลอดมา จนกระทงไดเสดจพระราชดาเนนมาประทบจาพรรษา ณ วดบวรนเวศวหาร ตอมาเมอเสดจเถลงถวลยราชสมบตแลว จงทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหอญเชญพระสมพทธพรรณไปตงในการพระราชพธบรมราชาภเษก ภายหลงการพระราชพธแลวจงทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหอญเชญไปประดษฐานบนฐานชกชพระพทธมมหามณรตนปฏมากร ภายในพระอโบสถวดพระศรรตนศาสดาราม แทนพระพทธสหงค ซงไดอญเชญขนไปประดษฐาน ณ พระทนงพทไธศวรรยในพระบวรราชวง อนเปนทประทบของพระบาทสมเดจพระปนเกลาเจาอยหว

ตอมาในรชสมยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๕ พระวรวงศเธอพระองคเจาประดษฐวรการ (หมอมเจาชายดศ) ไดทรงแกไขแบบพระพทธรปใหมพระรศม โดยพระรศมนนม ๓ องคๆ ละส คอ กาไหลทอง แกวขาวหนง และแกวนาเงน พรอมทงมการเปลยนพระรศมตามฤดกาล คอ พระรศมองคกาไหลทองสาหรบฤดรอน องคสขาวหรอสนากสาหรบฤดหนาว และสนาเงนสาหรบฤดฝน ในการนพระบาทสมเดจพระเจาอยหว ทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ เสดจพระราชดาเนนทรงเปลยนพระรศมพระสมพทธพรรณ ในคราวเดยวกบการเปลยนเครองทรงพระพทธมหามณรตนปฏมากร

พระพทธรปประจาพระชนมพรรษา ๕ รอบ พระพทธรปประจาพระชนมพรรษา ๕ รอบ เปนพระพทธรปปางสมาธ ศลปะแบบรตนโกสนทร แตมพระพทธลกษณะคลายกบพระพทธรปศลปะสโขทย สรางขนในสมยรชกาลปจจบน ในปพทธศกราช ๒๕๓๐ หลอจากโลหะผสมทองแดง แลวกาไหลทอง เปนพระพทธรปประทบนงขดสมาธราบ ประทบนงบนปทมาสนจาหลกกลบบวคาและกลบบวหงาย นอกจากนยงมพระพมพ ๑ องค ประดบอยทกลบบวหงายหนาพระพทธรป พระพทธรปกางกนดวยฉตรปร ๕ ชน พระบาทสมเดจพระเจาอยหว รชกาลปจจบน ทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหสรางพระพทธรปประจาพระชนมพรรษา ๕ รอบ ตามแบบพระพทธนวราชบพตร โดยมนายแกว หนองบว เปนผปนหลอ เมอพระบาทสมเดจพระเจาอยหว ไดทอดพระเนตรหนปนและทรงแกไขตามพระราชประสงคแลว ไดเสดจพระราชดาเนนทรงเททองหลอพระพทธรปองคน ณ วดพระศรรตนศาสดาราม เมอวนท ๑๐ สงหาคม พทธศกราช ๒๕๓๐ ภายหลงทชางตกแตงพระพทธรปเสรจเรยบรอยแลว

๒๘๕

พระบาทสมเดจพระเจาอยหว ไดทรงบรรจพระพมพผงจตรลดาไวทกลบบวฐานพระพทธรป และทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหตงการฉลองสมโภช ณ พระอโบสถวดพระศรรตนศาสดาราม ในวนท ๔ ธนวาคม พทธศกราช ๒๕๓๐ พระพทธทรงเครองจกรพรรดราชาธราช

พระพทธรปทรงเครองจกรพรรดราชาธราชนน พระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว รชกาลท ๓ ทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหสถาปนาขนเปนจานวนมาก พระพทธรปทรงเครองเหลานหลอดวยสมฤทธหมดวยทองคาประดบอญมณมคาและลงยาราชาวด โดยมพทธลกษณะเชนเดยวกบพระพทธรปทรงเครอง ทพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช รชกาลท ๑ ทรงสรางขน พระพทธรปดงกลาวแสดงเปนพระพทธรปประทบยน ทรงเครองจกรพรรดราชาธราช แสดงปางหามสมทรดวยพระหตถทงสองขาง พระพกตรเรยวมน พระขนงโกง พระเนตรเหลอบตา พระนาสกโดง พระโอษฐเรยว และพระกรรณยาวเกอบจรดพระองสา ทรงชฎามกฎประกอบดวยกรรเจยกจร สวนองคพระพทธรปนนครองจวรทงหมคลมและหมเฉยง ทรงกรองศอสงวาลเฉวยงพระองสาทงสองขาง มทบทรวงรปสเหลยม ทรงพาหรด ทองกร พระธามรงคทกนวพระหตถ ทรงสายรดพระองคซงมปนเหนงเปนรปดอกไมประดบ ดานลางของปนเหนงมสวรรณกระถอบหอยยอยอย เบองหนาเหนอจวรซงจบหนานาง มเจยระบาดและชายไหวชายแครงเปนลายกนกใบเทศซอนกน ๓ ชน ทรงทองพระบาทและฉลองพระบาทเชงงอน

ภายในพระอโบสถวดพระศรรตนศาสดารามนน พระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว รชกาลท ๓ ยงทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหสรางพระพทธรปทรงเครองจกรพรรดราชาธราชขนสองหม

พระพทธรปทรงเครองหมแรก ประกอบดวยพระพทธรปประทบยนขนาดใหญสององคคอ พระพทธรปพระพทธยอดฟาจฬาโลก และพระพทธรปพระพทธเลศหลานภาลย มลเหตของการสรางพระพทธรปทงสององคน สบเนองจากพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว ทรงพระราชปรารภถงพระราชพงศาวดารวา สมเดจพระรามาธบดท ๒ แหงพระนครศรอยธยาทรงหลอพระศรสรรเพชญหมดวยทองคาสงแตพระบาทถงยอดพระรศม ๘ วา ใชทองสมฤทธหลอหนกหาหมนสามพนชง และมทองคาหมหนก ๒๘๖ ชง ประการหนง และพระเจาแผนดนภายหลงกไดทรงหลอพระบรมรปสมเดจพระรามาธบดท ๑ ซงเปนปฐมบรมราชาธราชผสถาปนากรงศรอยธยาขนไวเปนทนมสการอกประการหนง

ดวยอาศยเหต ๒ ประการน จงทรงพระราชศรทธาจะทรงสรางพระพทธรปขนาดใหญหมดวยทองคาใหเปนพระราชกศลใหญ และเปนพระเกยรตยศบาง โดยทรงมพระราชประสงคทจะให

๒๘๖

เปนพระพทธรปฉลองพระองคของพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลก และพระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลย แทนพระพทธรปพระศรสรรเพชญ และพระบรมรปพระเชษฐบดรทสรางขนครงกรงศรอยธยา ดงนนจงไดทรงปรกษาดวยพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๔ ครงยงทรงผนวชอย ในเวลานนเปนชวงทคดกะสวนสบคนจะใหไดความวา พระพทธเจามความสงเทาใด และเปนทตกลงกนวาอยราวหกศอกชางไม ครนพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหวถวายพระพรจนทรงเหนชอบตกลง โดยลดสวนพระพทธรปใหยอมลง และสรางพระพทธรปเปน ๒ องค เพอสามารถตกแตงใหงดงามดกวาทจะมขนาดใหญดงแตกอนแลว จงทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหสรางพระพทธรปทรงเครองอยางจกรพรรดราชาธราช ๒ พระองค สง ๖ ศอก หลอดวยสมฤทธเปนแกนภายในแลวหมดวยทองคาหนกองคละ ๖๓ ชง ๑๔ ตาลง เครองตนประดบดวยเนาวรตนดวยฝมอชางอยางประณตวจตร เมอสาเรจบรบรณแลวทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหประดษฐานไวในพระอโบสถวดพระศรรตนศาสดาราม ถวายพระนามองคทอยดานทศเหนอของฐานชกช พระพทธมหามณรตนปฏมากรวา พระพทธยอดฟาจฬาโลก ทรงพระราชอทศถวายสมเดจพระอยกาธราชจกรพรรดนาถบพตร หรอรชกาลท ๑ สวนองคทอยดานใตถวายพระนามวา พระพทธเลศหลาสราลย ตอมาแปลงเปนพระพทธเลศหลานภาลยในรชกาลพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว ทรงพระราชอทศถวายสมเดจพระชนกนาถ พระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหวทรงเลอกพระบรมสารรกธาตบรรจในพระเมาฬพระพทธรปทงสององคนน

นอกจากนยงมเหตอกอยางหนงดวย เมอในสมยพระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลย รชกาลท ๒ คนทงหลาย เมอกลาวถงรชกาลท ๑ มกเรยกวาแผนดนสมเดจพระพทธเจาหลวงหรอแผนดนกอน ครนมาถงรชกาลท ๓ มรชกาลทเปนอดตขนเปน ๒ รชกาล จงเกดเรยกรชกาลท ๑ อยางเขยนหนงสอหรอพดทางราชการวา แผนดนพระพทธเจาหลวงในพระบรมโกศ หรอสมเดจพระไอยกา แตถาเปนคาพดเรยกวา แผนดนตน เรยกรชกาลท ๒ อยางเขยนหนงสอหรอพดทางราชการวา แผนดนพระพทธเจาอยหวในพระบรมโกศ แตถาเปนคาพดเรยกวา แผนดนกลาง พระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว ทรงไมพอพระราชหฤทยดวย ทรงมพระราชดารวา ถารชกาลท ๑ เปนแผนดนตน รชกาลท ๒ เปนแผนดนกลาง รชกาลท ๓ กจะตองเปนแผนดนปลาย เปนอปมงคล จงทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหประกาศเรยกนามอดตรชกาลตามพระนามของพระพทธปฏมากรทงสององคนคอ เรยกรชกาลท ๑ วา แผนดนพระพทธยอดฟาจฬาโลก และเรยกรชกาลท ๒ วา แผนดนพระพทธเลศหลาสราลย ตงแตบดนน

สาหรบพระพทธรปทรงเครองจกรพรรดราชาธราชอกหมหนง ซงประดษฐานทมมพระเบญจาของฐานชกชพระพทธมหามณรตนปฏมากรอก ๑๐ องค ซงมขนาดยอมกวาพระพทธรปพระพทธยอดฟาจฬาโลกและพระพทธรปพระพทธเลศหลานภาลยนน พระบาทสมเดจพระนงเกลา

๒๘๗

เจาอยหว รชกาลท ๓ ทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหสรางอทศพระราชกศลถวายและพระราชทานสมเดจพระบรพมหากษตรยาธราชเจา สมเดจพระบวรราชเจา สมเดจพระบรมราชวงศและพระบรมราชวงศ คอ

พระพทธรปฉลองพระองคพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช พระพทธรปฉลองพระองคพระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลย พระพทธรปฉลองพระองคสมเดจพระบวรราชเจามหาสรสงหนาท พระพทธรปฉลองพระองคสมเดจพระบวรราชเจามหาเสนานรกษ พระพทธรปฉลองพระองคกรมพระราชวงบวรสถานพมข พระพทธรปฉลองพระองคสมเดจฯ เจาฟากรมสมเดจพระเทพสดาวด พระพทธรปฉลองพระองคสมเดจฯ เจาฟากรมสมเดจพระศรสดารกษ พระพทธรปฉลองพระองคกรมสมเดจพระศรสลาลย พระพทธรปฉลองพระองคสมเดจฯ เจาฟากรมหลวงศรสนทรเทพ พระพทธรปฉลองพระองคพระเจาลกเธอ กรมหมนอปสรสดาเทพ

พระราชพธทประกอบในพระอโบสถ ไดแก

พระราชพธเปลยนเครองทรงถวายพระพทธมหามณรตนปฏมากร พระราชพธทรงบาเพญพระราชกศลเนองในวนมาฆบชา พระราชพธทรงบาเพญพระราชกศลเนองในวนวสาขบชา พระราชพธทรงบาเพญพระราชกศลเนองในวนอาสาฬหบชาและเทศกาลเขาพรรษา พระราชพธทรงบาเพญพระราชกศลวนถวายพระเพลงพระพทธเจา พระราชพธสถาปนาสมเดจพระสงฆราช พระราชพธทรงบาเพญพระราชกศลอปสมบทนาคหลวง พธสวดพระปรตร และการทานาพระพทธมนต พระราชพธถอนาพระพพฒนสตยา พระราชพธพชมงคล พระราชพธสงกรานต

ศาลาราย ศาลารายเปนศาลาโถงไมมฝา จานวน ๑๒ หลง สรางขนในสมยพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช รชกาลท ๑ ตงอยรายรอบพระอโบสถ ศาลารายทง ๑๒ หลงนมลกษณะ

๒๘๘

เหมอนกนทงรปราง ขนาดและความสง ลกษณะเปนศาลาโถงขนาด ๒ หอง หลงคาทรงไทยมงดวยกระเบองดนเผาเคลอบส หนาบนเปนรปเทพนมปดทองบนพนกระจกสขาว มลายกระหนกประกอบโดยรอบบนกระจกพนสนาเงน ประดบดวยชอฟา ใบระกา หางหงสและนาคสะดงทาดวยไม มคนทวยไมจาหลกลายเปนรปพญานาครองรบชายคาโดยรอบ เพดานฉลลายปดทองบนพนชาด เสาเปนเสาสเหลยมฉาบปนยอเหลยม ระหวางเสาทาเปนคหาโคงตอนมมพนซงทาเปน ๒ ระดบปดวยหนออน ใชสาหรบนกเรยนสวดโอเอในเทศกาลเขาพรรษา ซงยงคงสบเนองมาจนถงปจจบนแลว ยงใชเปนทนงพกผอนสาหรบพทธศาสนกชนทเขามานมสการพระพทธมหามณรตนปฏมากร และนกทองเทยว หอพระราชกรมานสร หอพระราชพงศานสร และพระโพธธาตพมาน ปชนยสถานทง ๓ ตงอยในกาแพงแกวทางดานทศตะวนตกของพระอโบสถ โดยหอพระราชกรมานสรอยทางทศเหนอ หอพระราชพงศานสรอยทางทศใต และพระโพธธาตพมานอยตรงกลาง ซงสรางขนในรชสมยพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๔ หอพระราชกรมานสรนสร หอพระราชกรมานสรเปนหอพระ ประดษฐานพระพทธรป จานวน ๓๔ องค เปนพระพทธรปทรงอทศถวายพระมหากษตรยแหงกรงศรอยธยา ๓๓ องค และกรงธนบร ๑ องค มลกษณะเปนอาคารทรงไทยขนาดเลก หลงคาเปนโครงไมมงดวยกระเบองดนเผาเคลอบส ประดบดวยชอฟา ใบระกา หางหงส นาคสะดง ปดกระจกสทอง มคนทวยรบเตาปกนกโดยรอบ เชงชายประดบกระจกสทอง หนาบนเปนไมจาหลกลายเปนพระบรมราชสญลกษณรปอณาโลมของรชกาลท ๑ ดานทศเหนอ และพระบรมราชสญลกษณรปครฑยดนาคของรชกาลท ๒ ดานทศใต ลอมรอบดวยลายกระหนกเปลว ผนงภายในเปนจตรกรรมฝาผนงฝมอ พระอาจารยอน (ขรวอนโขง) แหงวดราชบรณะฯ เขยนภาพพระราชพงศาวดารกรงศรอยธยา ทสาคญคอภาพพระนเรศวรทรงกระทายทธหตถ ซมหนาตางและประตเปนซมบนแถลง ๒ ชน มการนารปใบไมแบบตะวนตกผสมผสานกบลายดอกพดตานมาผกลายเปนซม แสดงใหเหนความสามารถของชางไทยทนาลวดลายแบบตะวนตกมาผกเปนซมแบบไทยไดอยางลงตว บานประตเปนบานไมปดทองจาหลกลายเปนรปเทวดายนบนแทน องคหนงถอกระบอง อกองคหนงถอพระขรรค บานหนาตางเปนรปเทวดาถอพระขรรคยนบนแทน ภายในประดษฐานพระพทธรปองคเลกๆ ปางตางๆ จานวน ๓๔ องค ทาจากทองแดงในสมยพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว รชกาลท ๓ และพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว

๒๘๙

รชกาลท ๔ โปรดเกลาใหกาไหลทอง และนามาประดษฐานในหอพระน พระพทธรปทง ๓๔ องคน ทรงพระราชอทศแดพระเจาแผนดนในกรงศรอยธยา และกรงธนบร หอพระราชพงศานสร

หอพระราชพงศานสรเปนหอพระ ประดษฐานพระพทธรปทรงอทศถวายพระมหากษตรยแหงกรงรตนโกสนทร จานวน ๘ องค มลกษณะเหมอนกบหอพระราชกรมานสรทงขนาด ความสงและการตกแตงทงภายนอกภายใน แตกตางเฉพาะหนาบนเปนไมจาหลกลายเปนพระบรมราชสญลกษณของ รชกาลท ๓ คอรปพระวมาน ดานทศเหนอ และพระบรมราชสญลกษณของรชกาลท ๔ คอรปพระมหามงกฎ ดานทศใต ประดษฐานอยบนพานในซมบนพนกระจกสนาเงน ลอมรอบดวยลายกระหนกเปลว และจตรกรรมฝาผนงซงเปนฝมอชางมหาดเลก เขยนภาพพระราชพงศาวดารกรงรตนโกสนทร เชน การขดคลอง การสรางพระศรรตนเจดย การสรางวดสระปทม การบรณะพระปฐมเจดย เปนตน

พระโพธธาตพมาน

พระโพธธาตพมานมลกษณะเปนบษบกยอดมงกฎซงแตเดมเปนยอดปรางค ตอมามการกอแกเปนยอดมงกฎในรชสมยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๕ ตงอยบนฐานไพทมฐานทกษณกออฐถอปนบหนออน โดยรอบฐานปทมเปนฐานสงหประดบดวยกระเบองถวย เสาบษบกกออฐฉาบปนยอมมไมสบสองประดบดวยกระเบองถวยยกเปนลายดอกไม ตอนลางเปนกาบพรหมศรตอนบนเปนบวปลายเสา ระหวางเสาประดบดวยสาหรายรวงผงปลายลายเปนเทพนมปดทอง เพดานเปนรปโคงสอบไปตามทรงมงกฎ สวนยอดของบษบกทรงมงกฎประดบดวยกระเบองถวยเปนรปดอกไมและใบไม ภายในบษบกประดษฐานพระปรางคโบราณขนาดเลกซงพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว ทรงอญเชญมาจากเมองเหนอขณะยงทรงผนวช ภายในองคพระปรางคมปชนยวตถบรรจอยภายใน คอ

๑. ผอบศลาขนาดกวางประมาณ ๕ นว สงประมาณ ๖ นว ภายในบรรจพระศรมหาโพธ จากพทธคยา

๒. ผอบศลาขนาดเลกหมดวยขผง บรรจพระบรมสารรกธาต ๓. พระพทธรปขนาดหนาตกประมาณ ๒ นว สงประมาณ ๕ นว รวม ๑๓ องค เปน

พระพทธรปทอง ๓ องค เงน ๕ องค และพระพทธรปนาก ๕ องค

๒๙๐

รปปนหมอชวกโกมารภจจ รปปนชวกโกมารภจจทาจากสารด ปนขนในรชสมยพระบาทสมเดจพระนงเกลา

เจาอยหว รชกาลท ๓ ชวกโกมารภจจเปนหมอทถวายการรกษาพระพทธเจาเมอครงพทธกาล ซงคนไทยไดยกยองใหเปนบดาการแพทยแผนโบราณ ทดานหนาหมอชวกโกมารภจจตงแทนหนบดยา ซงคนไทยในสมยโบราณจะนาสมนไพรมาบดทน โดยเชอวาจะทาใหยาสมนไพรนนมสรรพคณมากขน

ในสมยพระพทธกาลกลาววา ชวกโกมารภจจเปนหมอถวายการรกษาองคสมเดจพระสมมา สมพทธเจา พระเจาพมพสาร และประชาชนทวไป เปนเอตทคคะ คอเปนทรกของปวงชน รปปนหมอชวกโกมารภจจดานหลงพระอโบสถวดพระศรรตนศาสดาราม จงเปนอกแหงหนงทประชาชนทวไปมากราบไหวและแกบน โดยเฉพาะผทเจบปวยหรอญาตของผเจบปวย เพราะเชอวาอานาจศกดสทธของหมอชวกโกมารภจจ สามารถชวยใหผทเจบปวยมอาการทเลาหรอหายจากอาการเจบปวยได ในสมยกอนประชาชนมกจะนาสมนไพรมาบนทหนบดยาหนารปปนดวย

วดพระศรรตนศาสดาราม มประตทางเขาทงสน ๗ ประต บรเวณหนาประตดานในตงรปปนยกษทวารบาล รวม ๖ ค คอ ประตละ ๑ ค ยกเวนประตดานพระวหารยอด เนองจากเปนบรเวณทคบแคบ ไมสามารถสรางยกษทวารบาลได และเนองจากบรเวณดานหนาประตทางเขาพระวหารยอดทางดานทศเหนอ มยกษกมกณฑปนปนขนาดเลกสน าตาล จานวน ๑ ค คอยเฝาดแลรกษาสถานทอยแลว

ยกษทวารบาลบรเวณหนาประตพระระเบยง สรางขนในสมยพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว รชกาลท ๓ เปนยกษปนปนประดบดวยกระเบองเคลอบ สง ๖ เมตร มอทงสองกมกระบอง แกนในเปนคอนกรตเสรม ซงเปนตวละครสาคญในเรองรามเกยรต มจานวนทงสน ๖ ค ยกษทวารบาลทวดพระศรรตนศาสดาราม จะตางจากยกษทวารบาลวดอนๆ คอ วดโดยทวไปยกษทวารบาลหรอทวารบาลอนๆ จะอยนอกวดหรอหนหนาออกจากอาคาร เพอปกปกรกษาสถานท เชน ยกษทวารบาลบรเวณประตทางเขาวดอรณราชวราราม แตยกษทวารบาลทง ๖ ค น หนหนาเขาสวดทกตน เนองจากการสรางยกษเหลานขนมา กเพอใหมหนาทเฝารกษาพระพทธมหามณรตนปฏมากร หรอพระแกวมรกต เหตทมการสรางยกษโดยหนหนาเขาหาวดเพอทาหนาทเฝาพระพทธมหามณรตนปฏมากรน กเพอใหสอดคลองกบตานานการสรางพระแกวมรกตนนเอง

๒๙๑

ตานานยกษรกษาพระแกว พระนาคเสนเถรเจาปรารภจะสรางพระพทธปฏมากร เพอจะยงพระพทธสาสนาใหเจรญ รงเรองไปในอนาคต ครนจะสรางพระพทธรปดวยเงนหรอทองแลว กเกรงพวกโจรอนมากดวยโลภะ โทสะ โมหะ จะกระทาการอนไมเหมาะสมและทาลายได ดวยเหตนพระนาคเสนเถรเจาจงจะกระทาพระพทธรปอนมเดชานภาพดวยแกว ขณะทพระนาคเสนวตกอยนน พระอมรนทราธราชกเสดจลงมาจากดาวดงสพรอมดวยพระเวสกรรมสสานกพระนาคเสนดวยอรยาบถอนวเศษ แลวตรสถามวาจะสรางพระพทธรปอนประเสรฐดวยแกว อนมเดชานภาพเปนทเทพามนษยบชา ใหเปนประโยชนแกสตวโลกทงปวงหรอ พระนาคเสนตอบวามปรารภดงนน พระอมรนทราธราชจงตรสวาถาปรารถนาอยางนน ขาพระพทธเจาจะใหพระเวสกรรมไปเอาแกวอนประกอบดวยเดชานภาพทเขาวบลพรรตมาถวาย พระเวสกรรมกทลสนองวา ขาพระพทธเจาผเดยวมอาจเอาแกวอนมเดชมาถวายได เหตดวยหมกมกณฑทงปวงทอาศยอยทเขาวบลนน เมอเหนขาพระพทธเจาผเดยวเหลากมกณฑคงไมยอมใหแกวอนมเดช ถาพระองคเสดจไปดวยหมกมกณฑทงหลายเหนพระองคแลวกจะถวายแกวอนมเดชแกพระองค พระอมรนทราธราชเมอฟงคาพระเวสกรรม กเสดจไปดวยกน เมอทอดพระเนตรเหนเหลากมกณฑอนรกษาแกว กตรสวาเรามาทนเพอจะแกวแกวมณโชตไปถวายแกพระนาคเสน อนมศลานคณอนประเสรฐ เพอจะกระทาพระพทธรป ทานทงหลายจงใหแกวแกเราบดน ขณะนนเหลากมกณฑทงหลายเมอไดฟงเทวโองการกทลตอบวา แกวมณโชตนเปนเครองบรโภคแหงสมเดจบรมจกรพรรด แกวนเปนบรวารแวดลอม และมเดชานภาพหนกหนา ถาแกวไปอยในทใด พระจกรพรรดกอยในทนน เปนคสาหรบกน เมอกมกณฑกราบทลดงนแลว กสาแดงซงแกวมรกตอนมสเขยวเลอมประภสสร และกราบทลวา พระองคจะเอาแกวไปถวายพระนาคเสนเถรเจา อนปรารถนาจะกระทาพระรปสมเดจพระพทธเจาใหวจตรอนสราสรฤทธบชา พระองคจงเวนแลวซงแกวมณโชต อนเปนของพระบรมจกรพรรดบรโภค เอาซงแกวมรกตนไปเถด

จะเหนวา กอนทจะนาแกวมรกตมาสรางเปนพระพทธรปพระพทธมหามณรตนปฏมากรนน แกวมรกตน มเหลากมกณฑซงมอทธฤทธมากคอยเฝารกษาอย แมกระทงพระเวสกรรมผมฤทธเดชยงตองเกดความหวนเกรง จงตองกราบทลเชญพระอมรนทราเสดจไปเอาแกวอญมณนดวย และดวยศรทธาในพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว รชกาลท ๓ จงโปรดเกลาฯ ใหสรางยกษ เพอเฝารกษาพระพทธมหามณรตนปฏมากร ดงตานานทกลาวมา

๒๙๒

จดนาชมท ๒ บรรยายบรเวณบนฐานไพท บรรยายสงปลกสรางตางๆ ทอยบนฐานไพท ไดแก เจดย

ทรงเครอง พนมหมาก พระบษบก พระศรรตนเจดย พระมณฑป ปราสาทพระเทพบดร พระสวรรณเจดย สตวหมพานต และนครวดจาลอง

ฐานไพท ฐานไพทเปนฐานรปสเหลยมผนผายอมมไมสบสองทง ๔ ดาน ยกสง ๓ ชน มกาแพงแกวโดยรอบ แตเดมในสมยพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช รชกาลท ๑ เปนฐานประทกษณของพระมณฑปสง ๓ ชน ตอมาพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๔ โปรดเกลาฯ ใหถมฐานประทกษณของพระมณฑปเสย ๒ ชนแลวขยายไปทางดานทศตะวนออกและตะวนตก สรางพระพทธปรางคปราสาทและพระศรรตนเจดยบนฐานทขยายออกไป รวมเรยกฐานทสรางอาคารทงสามหลงวา “ฐานไพท”

พระเจดยทรงเครอง พระเจดยทรงเครอง มทงสน ๔ องค แตเดมเปนพระเจดยทประดบอยทมมทง ๔ ของพระมณฑปทบรณะในสมยพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว รชกาลท ๓ ตอมาพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๔ โปรดเกลาฯ ใหสรางปราสาทพระเทพบดร และพระศรรตนเจดย พระเจดยทง ๔ องค คงจะกดขวางการกอสราง จงยายไปประดษฐานไวดานหลงของพระศรรตนเจดยตรงยอมมฐานไพททศตะวนออกและทศตะวนตก มลกษณะเปนพระเจดยกออฐฉาบปนทรงเครองยอมมไมสบสอง ตงอยบนฐานสงห ๓ ชน ฉาบปนทาสขาว มฐานบวหงายรอบรบองคพระเจดยซงปดทองประดบกระจก ตอนบนเปนบวกลม ๗ ชน เหนอบวกลมเปนปลมลกแกวคนถงเมดนาคางประดบกระจก พนมหมาก สรางขนในรชสมยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๕ เมอคราวฉลองสมโภชพระนครครบ ๑๐๐ ป ในปพทธศกราช ๒๔๒๓ เพอถวายเปนพระพทธบชา พนมหมากเปนเครองตกแตงฐานไพทตรงสวนยอมมดานทศตะวนออกและตะวนตก รวมทงสน ๑๘ พม ตงบนฐานสเหลยมประดบดวยหนออน พนมหมากสรางดวยการกออฐฉาบปน ประดบกระเบองถวย ลกษณะคลายกรวยใบตอง ตงบนพานแวนฟายอมมไมสบสอง ๒ ชน

๒๙๓

พระบษบก พระบษบกใชสาหรบประดษฐานพระบรมราชสญลกษณ และพระราชลญจกรประจา

รชกาลพระมหากษตรยในราชวงศจกร ซงพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๕ โปรดเกลาฯ ใหสรางพระบษบกขน ๓ องค เพอเปนทระลกเมอทรงปฏสงขรณพระอารามในโอกาสฉลองพระนครครบ ๑๐๐ ป ในปพทธศกราช ๒๔๒๕ โดยโปรดฯ ใหจาลองพระราชลญจกรประจาพระองค รชกาลท ๑ ถงรชกาลท ๕ มาพระราชสญลกษณประจารชกาล ประดษฐานดานใน

ในรชกาลปจจบนสมเดจพระเทพรตนราชสดาฯ สยามบรมราชกมาร โปรดเกลาฯ ในสรางบษบกพระราชลญจกรรชกาลท ๖ รชกาลท ๗ รชกาลท ๘ และรชกาลปจจบน อก ๑ องค เมอคราวฉลองสมโภชพระนครครบ ๑๐๐ ป พระบษบกทง ๔ องค มลกษณะทเหมอนกน คอ ทาเปนรปบษบกลงรกปดทองประดบกระจก ภายในบษบกประดษฐานพระบรมราชสญลกษณบนพานแวนฟา ๒ ชน ตอนลางเปนแทนกออฐฉาบปนบหนออนกอลดหลนกน ๓ ชน ชนบนจารกคาอทศถวายพระมหากษตรยพรอมกบพระราชกรณยกจเกยวกบการสราง และการปฏสงขรณวดพระศรรตนศาสดารามของรชกาลนนๆ ฐานชนกลางทง ๔ มมเปนฐานแปดเหลยมตงฉตร ๗ ชน ทาดวยโลหะฉลโปรงปดทอง ฐานชนลางทง ๔ มมทาเปนฐานแปดเหลยมตงฉตรโลหะฉลโปรง ๕ ชน ระหวางฐานแปดเหลยมทง ๔ ดาน กอเปนแทนสเหลยมผนผา ตงรปจาลองสารดรมดาพญาชางเผอกและชางสาคญประจารชกาลนนๆ พระบษบกองคตะวนตกเฉยงเหนอ ประดษฐานพระราชสญลกษณของพระบาทสมเดจพระเจาอยหว ๓ รชกาล คอ รชกาลท ๑ รชกาลท ๒ และรชกาลท ๓ โดยมตราแผนดนเปนรปพระมหามงกฎไมมกรรเจกจอนแทน รปอณาโลม รปพญาครฑยดนาค และรปพระวมาน ตามลาดบ โดยรปพระมหามงกฎอยเบองบน รปพญาครฑยดนาค และรปพระวมานเบองลางหนหลงชนกน พระบษบกองคตะวนออกเฉยงใต ประดษฐานพระราชลญจกรของพระบาทสมเดจพระเจาอยหว รชกาลท ๔ เปนรปพระมหามงกฎ แตตางจากพระมหามงกฎในรชกาลท ๑ ดวยเปนมงกฎทมกรรเจยกจอนประกอบดวย คอ เหมอนพระมหาพชยมงกฎในเครองเบญจราชกกธภณฑ

พระบษบกองคตะวนตกเฉยงใต ประดษฐานพระราชลญจกรของพระบาทสมเดจพระเจาอยหว รชกาลท ๕ เปนรปพระจลมงกฎ หรอพระเกยวยอด

พระบษบกองคตะวนออกเฉยงเหนอ ประดษฐานพระราชลญจกรของพระบาทสมเดจพระเจาอยหว รชกาลท ๖ รชกาลท ๗ รชกาลท ๘ และรชกาลปจจบน โดยมตราแผนดนรปพระราชลญจกร คอ รปพระราชลญจกรวชราวธ รปพระราชลญจกรสามศร รปพระราชลญจกรดสตเทพบตร และรปพระราชลญจกรอฐทศอทมพรราชอาสน มเลข ๙ ไทยอยในวงจกรตามลาดบ

๒๙๔

บรเวณฐานพระบษบกตงรปปนชางเผอกหลอดวยสารด ชางเผอกเปนเครองเชดชพระเกยรตยศตลอดจนพระบรมเดชานภาพของพระมหากษตรย ชางเผอกจะเกดมขนในรชกาลใดกถอกนวาพระมหากษตรยพระองคนนทรงมพระบญญาบารมอนสงสง ถาพระมหากษตรยพระองคใดมชางเผอกมาสพระบารมจะไดรบการยกยองเลองลอในพระราชอานาจและพระเกยรตยศ ปรากฏแผไพศาลไปในนานาประเทศ และถอเปนมงขวญของราษฎรทจะพงพระบญญาธการ ดงนนจงเปนพระราชประเพณทพระมหากษตรยทรงปฏบตสบตอกนมา โดยเฉพาะในประเทศไทย เมอไดชางเผอกมาสพระบารม พระบาทสมเดจพระเจาอยหวจะทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหยนโรงชางตนประจาพระราชฐาน นอกจากนบรเวณบนไดทางขนฐานไพทและลานโดยรอบ ตงรปตกตาหนซงนามาจากเมองจน ในรชสมยพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว รชกาลท ๓ อกเปนจานวนมาก เชน ลนถน ถะ ตกตารปสตว และภาชนะหน เปนตน พระศรรตนเจดย พระศรรตนเจดยตงอยบนฐานไพทดานทศตะวนตก พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจา อยหว รชกาลท ๔ ทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหสรางขนในปพทธศกราช ๒๓๙๘ ตามแบบพระมหาเจดยในวดพระศรสรรเพชญ ในพระราชวงหลวงแหงกรงศรอยธยา เพอประดษฐานพระบรมสารรกธาตททรงไดมาจากลงกา พระราชทานนามวา พระศรรตนเจดย ในคราวฉลองพระนครครบ ๑๐๐ ป พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว ใหเสรมพอกแกรปทรงพระศรรตนเจดย ประดบกระเบองทองภายนอกและเขยนผนงภายในทาบานประตและปพนหนออนภายใน และโปรดเกลาฯ ใหประดบกระเบองทองภายนอกทงองค องคพระเจดยประกอบดวยฐานเขยง มมาลยเถา ๓ ชน สลบดวยฐานบวคว าบวหงาย รองรบองคระฆง เหนอขนไปเปนบลลงกสเหลยมเสาหานรองรบปลองไฉนซงทาเปนบวลกแกวจากใหญขนไปหาเลกซอนกน ๒๐ ชน จากนนเปนปลและยอดเมดนาคางตามลาดบ เมดนาคางนยมทาปลายสดของปลยอดพระเจดยทรงลงกา มความหมายใหเปนดวงนพพานอนเปนจดปลายทางของคตทางพระพทธศาสนา พระศรรตนเจดยมซมประตทางเขา ๔ ทศ ภายในซมบดวยหนออน ลกษณะของทางเขาเปนรปโคงแหลม เหนอซมเปนลายปนปนรปชอฟา ใบระกา หางหงส นาคสะดง ตอนบนของซมตงพระเจดยองคเลกลกษณะเดยวกบพระศรรตนเจดยบนฐานสเหลยม มข ๔ ดานทาเปนหนาบนประดบชอฟา ใบระกา หางหงส นาคสะดง บานประตเปนประตหชางทาดวยไมปดทองประดบประจกลงยาเปนลายชอดอกไม เหนอประตเปนชองลมสาหรบระบายอากาศ กรอบประตตอนบนจาหลกเปนรปพญานาค ๒ ตวหางชนกนตงกลางหอยเศยรลงดานขาง

๒๙๕

ภายในองคพระเจดยเปนหองโถงกลม ผนงโบกปนทาสขาวสอบไปตามความสงของพระเจดย ตรงกลางหอยฉตรสขาวตรงกบพระเจดยทประดษฐานพระบรมสารรกธาต ตรงกลางหองประดษฐานพระเจดยบรรจพระบรมสารรกธาต ตงอยบนฐานกออฐถอปน ๒ ชน ฐานลางเปนรปแปดเหลยมมมขสมข ฐานบนเปนฐานบวหงาย องคเจดยมลกษณะเหมอนกบพระศรรตนเจดยทกประการ ยกเวนแตเปนเจดยลงรกสดาทงองค

พระมณฑป พระมณฑปตงอยบนฐานไพทตรงกลางระหวางพระศรรตนเจดยและปราสาทพระเทพบดร ซงพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช รชกาลท ๑ โปรดเกลาฯ ใหสรางขนเมอปพทธศกราช ๒๓๓๒ ตรงตาแหนงทตงของหอพระมณเฑยรธรรมองคเดมทถกเพลงไหม เพอประดษฐานพระไตรปฎกฉบบทองใหญ ททรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหสงคายนาขนไวสาหรบแผนดน พระมณฑปนมลกษณะเปนอาคารรปสเหลยมทรงมณฑป ตงอยบนฐานยกพนซงเปนฐานสงหยอมมไมสบสองกออฐประดบหนออนขดมน หลงคาเปนยอดจอมแหใหความรสกไรนาหนกลองลอยสสวรรค หลงคาเปนชนซอนรป ๗ ชน สรางขนตามคตเขาพระสเมร คอ ตรงยอดของสเนรบรรพตนนเปนทตงของเมองตรยตรงศ อนเปนทประทบของพระอนทรผเปนใหญแหงสวรรค และเปนเทพผรกษาพระพทธศาสนา ดงนนตามคตทวาพระมหากษตรยเปนสมมตเทพเทยบเทาพระอนทร การนาเอาสญลกษณของเมองตรยตรงศ อนเปนทประทบของพระอนทรมาสรางเปนเครองยอดของอาคารเพอเฉลมพระเกยรตจงนบวาเหมาะสม ยอดมณฑป ๗ ชนซอนทาขนสาหรบอาคารสาคญในพทธศาสนาโดยถอวาเปนบรโภคเจดย และทาขนสาหรบอาคารสาคญในสถาบนพระมหากษตรย

พระมณฑปมบนไดทกงกลางทง ๔ ดาน พนบนไดปดวยหนแกรนตขดมน พลสงหบนไดตกแตงประตมากรรมรปนาคจาแลง คอนาคทมหนาเปนมนษยสวมมงกฎ ตวนาคปนปนปดทองประดบกระจก หวนาคทง ๕ หวและหางนาคเปนโลหะหลอลงรกปดทอง ปลายพลสงหบนไดกอเปนฐานบวเลกๆ ประดบหนออนตงประตมากรรมรปยกษถอกระบอง ซงเปนฝมอครดาประตมากรในรชกาลท ๑

รอบองคพระมณฑปมเสาเหลยมจตรสยอมมไมสบสอง จานวน ๒๐ ตน ฐานของเสาเปนกระหนกเทาสงหประดบกระจก ตวเสาและบวหวเสาประดบกระจก ฐานปทมขององคพระมณฑปเปนรปสเหลยม หนากระดานฐานปทมตอนลางประดบดวยหน ตอจากนนเปนกระจงและกระหนกเทาสงหประดบดวยกระจกสเขยวและขาว หลงกระจงเปนครฑพนมและอสรทรงเครองนงพนมมอสลบกน ครฑและอสรดานละ ๑๘ ตว เหนอลวดบวหลง

๒๙๖

ครฑและอสรมเทพนมทรงเครอง หลอดวยทองแดงปดทอง อกดานละ ๑๘ ตว ซงสรางตามคตความเชอเรองเขาพระสเมรเชนเดยวกน ผนงองคพระมณฑปเปนลายเทพนมทรงขาวบณฑกานแยง ปดทองบนพนกระจกสเขยว เพดานภายนอกเปนลายกระหนกกานแยงปดบนพนชาด เชงกลอนปดทอง ดานลางของเชงกลอนหอยกระดงใบโพธปดทองดานละ ๔๔ ใบ รวมทงทมมอก ๔ มม ลกษณะหลงคาเปนทรงมณฑป ๗ ชน ทยอมมไมสบสองมนาค ๓ เศยร ประดบกระจกเขยว สวนหลงคามงกระเบองสเขยวขลบทองถงคอเหม ตวเหมและปลยอดประดบกระจก มลกแกวทอง ๕ ชน ประดบยอดดวยฉตร ๕ ชน ซมพระทวารเปนซมยอดทรงมณฑปปดทองประดบกระจก บานแผละกวางเขยนลายกามะลอมพนสมวงลายทองเปนรปเซยวกางถอหอก และตรยนเหยยบหลงสงโตบนเนนผาและหญา ประกอบลายนกไม มสนเทาหมมงกฎทง ๒ ขาง เพดานของซมพระทวารประดบดวยดาวเพดานเปนรปดาวลอมเดอนประดบกระจกสขาว กรอบเชดหนาพระทวารดานนอกเขยนลายรดนาทรงขาวบณฑกานแยง ตอนรมเปนลายกามป ดานในรองชาด บานพระทวารเปนบานประดบมก ทอกเลาพนมลางประดบมกเปนรปทาวกเวรราชทรงคธาวธบนแทนสเหลยมเปนลายมงกรหนหวลงลางมหางเปนกระหนกเครอเถา พนมกลางเปนรปวายบตรแบกวมานในวมานมแทนอณาโลมประดบดวยฉตร ๒ ขาง พนมบนเปนรปวายบตรถอพระขรรค บานพระทวารดานนอกเปนบานประดบมก มแมลายเปนกระหนกกานขดนกคาบ ตรงกลางเปนราชสห บานพระทวารนมภาพจบเปนลายประดบมกทสาคญอยในกรอบวงกลม ๘ ดวง ดวยกนทง ๒ บาน ผนงดานในเปนลายรดนาปดทองทรงขาวบณฑ บนพนสชาด ตอนลางเปนลายกรวยเชงรปกระหนกกานขด พนพระมณฑปปดวยเสอเงนสานเตมทงหองถงฐานตทประดษฐานพระไตร-ปฎก ตอนรมปเหลกขนาด ๑ นวโดยรอบ ตรงกลางหองประดษฐานตพระไตรปฎกประดบมกทรงมณฑปใหญ บรรจพระไตรปฎก ๘๔,๐๐๐ พระธรรมขนธ ซงพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจโลกมหาราช โปรดเกลาฯ ใหสรางขน ทมมหองยงตงตเขยนลายรดนาเรองพระกสสปะประชมพระสงฆทรงสงคายนา สาหรบใสพระไตรปฎกฉบบตางๆ ไวทงสมม บรเวณฐานพระมณฑปทง ๔ มม ประดษฐานพระพทธรปศลามมละ ๑ องค พระพทธรปประทบนงสมาธพระหตถทามทราตางๆ กน มพทธลกษณะตามคตมหายาน มประภามณฑลรปเสมาขอบสลกลายบนฐานบวคว าบวหงาย พระพทธรปศลาเหลานพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว ทรงไดมาจากชวา เมอครงเสดจประพาสประเทศอนโดนเซย ครงท ๒ ในปพทธศกราช

๒๙๗

๒๔๓๙ พระพทธรปทง ๔ องค ทมมพระมณฑปเปนการจาลองขนมาใหม เมอครงสมโภชพระนครครบ ๒๐๐ ป โดยสมเดจพระเทพรตนราชสดาฯ สยามบรมราชกมาร โปรดฯ ใหทาจาลองและตงแทนพระพทธรปศลาองคเดมซงยายไปตงทพพธภณฑวดพระศรรตนศาสดาราม

ปราสาทพระเทพบดร

ปราสาทพระเทพบดรตงอยบนฐานไพทดานทศตะวนออก ตรงกบประตเกยเสดจทางทศตะวนออก พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๔ โปรดเกลาฯ ใหสรางขนในปพทธศกราช ๒๓๙๘ พระราชทานนามวาพระพทธปรางคปราสาท มพระราชประสงคทจะอญเชญพระพทธมหามณรตนปฏมากรมาประดษฐาน ในการกอสรางครงนโปรดเกลาฯ ใหนากระเบองทสงมาจากเมองจนตงแตสมยรชกาลท ๓ ทมพระราชประสงคจะนามาประดบพระอโบสถวดอรณราชวราราม มาประดบทพระพทธปรางคปราสาทดวย แตการกอสรางยงไมแลวเสรจ พระบาท สมเดจพระจอมเกลาเจาอยหวกเสดจสวรรคตเสยกอน การกอสรางพระพทธปรางคปราสาทสาเรจลงในพทธศกราช ๒๔๒๕ พรอมกบงานฉลองพระนครครบ ๑๐๐ ป แตเมอสรางเสรจแลวทรงเหนวา พระพทธปรางคปราสาทมขนาดไมเพยงพอกบพระราชพธตางๆ จงมไดอญเชญพระพทธมหามณรตนปฏมากรมาประดษฐาน ตามพระราชดารเดมของพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว แตโปรดเกลาฯ ใหอญเชญพระเจดยกาไหลทองของรชกาลท ๔ ทเคยตงเปนประธานในพระพทธมณเฑยรในบรเวณสวนขวาเดม มาประดษฐานเปนประธานในพระพทธปรางคปราสาท แตวนท ๙ กรกฎาคม พทธศกราช ๒๔๔๖ เกดเพลงไหมอนเนองจากไฟฟาลดวงจรทาใหเครองบนหลงคาพระพทธปรางคปราสาทไหมจนหมดสน รวมไปถงพระเจดยกาไหลทององคประธานกหลอมไปดวย ขณะเพลงไหมไดโปรดเกลาฯ ใหถอดพระทวารและพระบญชรประดบมกออกทงหมด หลงจากนนโปรดเกลาฯ ใหซอมหลงคาและสวนทชารดเสยหาย สวนบานพระทวารและพระบญชรประดบมก โปรดเกลาฯ ใหนาไปประดบทพระอโบสถวดราชบพธฯ การบรณปฏสงขรณครงนยงไมแลวเสรจไดเสดจสวรรคตเสยกอน พระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว รชกาลท ๖ โปรดเกลาฯ ใหบรณปฏสงขรณจนสาเรจบรบรณ แลวตกแตงภายในแกเปนทประดษฐานพระบรมรปสมเดจพระบรพมหากษตรยาธ-ราชเจาในพระบรมราชจกรวงศทง ๕ พระองค และใหแปลงนามเรยกวา “ปราสาทพระเทพบดร” ในการแปลงนามครงน สมเดจพระมหาสมณเจากรมพระยาวชรญาณวโรรสไมทรงเหนชอบดวย อางวาของเดมเปนพทธบชาไมควรจะตดคาวาพทธออกไป ในทายทสดสมเดจพระมหาสมณเจาฯ ทรงยอมใหกนมขหลงเปนหองหนงตางหากทเรยกกนในปจจบนวาทายจรนา แลวเชญพระพทธรปพระเทพ

๒๙๘

บดรทพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช รชกาลท ๑ โปรดเกลาฯ แปลงจากเทวรปพระเจาอทองมาตงเปนประธานในหองนน เพอใหสมพนธกบนามทเรยกวาปราสาทพระเทพบดร ตอมาในรชสมยพระบาทสมเดจพระปกเกลาเจาอยหว รชกาลท ๗ โปรดเกลาฯ ใหปนหลอพระบรมรปพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว แลวอญเชญไปประดษฐานไวในปราสาท พระเทพบดรในพทธศกราช ๒๔๗๐ เมอเตรยมงานสมโภชพระนครครบ ๑๕๐ ป กไดโปรดเกลาฯ ใหซอมแซมกระเบองทชารด ซอมชอฟา ใบระกา หนาบนและลายฉลปดทองทฝาเพดาน ซอมลงรกปดทองประดบกระจกเสานาคพลสงหบนได ซอมฐานบวใหเหมอนเดม ในรชสมยพระบาทสมเดจพระปรเมนทรมหาอานนทมหดล รชกาลท ๘ โปรดเกลาฯ ใหหลอพระบรมรปพระบาทสมเดจพระปกเกลาเจาอยหว การยงไมแลวเสรจ ยงไมไดบรรจเสนพระเจา ดวงพระบรมราชสมภพ ดวงพระบรมราชาภเษก และยงไมไดเชญขนประดษฐานบนปราสาทพระเทพบดรกเสดจสวรรคตเสยกอน พระบาทสมเดจพระเจาอยหวรชกาลปจจบน จงทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหตงการพระราชพธบรรจและอญเชญพระบรมรปพระบาทสมเดจพระเจาอยหวรชกาลท ๗ ขนประดษฐานในปราสาทพระเทพบดร เมอวนท ๓ เมษายน ๒๕๐๒ พรอมพระบรมรปพระบาทสมเดจพระปรเมนทรมหาอานนทมหดล ททรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหหลอขน ลกษณะสถาปตยกรรมปราสาทพระเทพบดร เปนอาคารจตรมขทรงไทย ยกยอดปราสาทเปนทรงปรางคประดบกระเบองเคลอบสทงหลงตงแตยอดถงฐาน โดยมขดานทศตะวนออก ทศเหนอ และทศใต มความยาวเทากน สวนมขดานทศตะวนตกซงเรยกกนวาทายจรนาสนกวามขอน ทางเขาสาคญอยทางดานทศตะวนออก มทางขนจากฐานไพททง ๔ ทศ พลสงหบนไดเปนนาค ๕ เศยร สวมมงกฎปดทองประดบกระจก

หลงคาทเปนแบบจตรมขนนมมขลด ๔ ชน เฉพาะมขดานทศตะวนออกมมขลดเพมอกชนหนงเพอเนนทางเขา กลางจตรมขเปนยอดปรางคประดบกระเบองเคลอบมลวดลายสเขยวออนตลอดตงแตหลงคาถงยอด มขเดจรบยอดปรางคเปนเสายอมมไมสบสองประดบกระเบองเคลอบสเดยวกน ยอดนพศลเปนโลหะปดทองรปพระมหามงกฎพระราชลญจกรของพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว หลงคาโดยทวไปมงดวยกระเบองดนเผาเคลอบสโดยมพนสแดงขอบสเขยวประดบดวยชอฟา ใบระกา หางหงส นาคสะดง หนาบนโดยทวไปแบงพนทเปนรปสามเหลยมเลกอยกงกลาง มกรอบสามเหลยมลอม รอบอกชนหนง หนาบนมขดานทศตะวนออกและมขลด พนทภายในรปสามเหลยมตรงกลางประดษฐานพระมหามงกฎ ประดบฉตรสองขางบนพนกระจกสนาเงนซงเปนพระราชลญจกรของรชกาลท ๔ หนาบนมขดานทศเหนอเปนรปอณาโลม พระราชสญลกษณของรชกาลท ๑ มขดานทศใตเปนรปครฑยดนาค พระราชสญลกษณของรชกาลท ๒ มขดานทศตะวนตกเปนรปพระวมาน

๒๙๙

พระราชสญลกษณของรชกาลท ๓ พระบรมราชสญลกษณเหลานประดษฐานอยในซมรองรบดวยฐานสงห ลอมรอบดวยลายกระหนกเปลว ฝาเพดานชายคารอบนอก ปดทองฉลลายกดนบนพนชาด ปลายเชงชายมกระดงหอยใบโพธสทองรอบชายคาโดยรอบ เฉพาะมขลดดานทศตะวนออกประดบดวยรวงผงและสาหราย ปลายลายเปนเทพนม ปดทองประดบกระจกเพอเนนทางเขา เสานางจรลและเสาหานรอบอาคารรวมทงรบมขลดดานทศตะวนออก เปนเสากออฐถอปนยอมมไมสบสอง พนเสาประดบกระเบองเคลอบเปนลายแปดกลบบนพนสขาว ดอกสเขยวออน เขยวแก เหลองและฟา ขอบเสาพนปนเปนลายรกรอยปดทองประดบกระเบองเคลอบสเขยวเปนลายไทย ซงสงทามาจากเมองจน ผนงปราสาทกออฐฉาบปนดานนอกประดบกระเบองเคลอบสเปนลายพมขาวบณฑ ฐานปทมเปนรปฐานสงหประดบดวยกระเบองเคลอบสเขยวแบบเดยวกบฐานเสา เสาองเปนเสายอมมไมสบสอง พนเสาประดบดวยกระเบองเคลอบสเขยวลายไทย ขอบเสาปนปนเปนลายรกรอยปดทองประดบกระจก สวนฐานทาเปนกาบพรหมศรปดทองประดบกระจกสเขยว ซมประตหนาตางเปนซมยอดทรงมงกฎปดทองประดบกระจกสหลายส ซมเหลานผดกบซมโดยทวไปโดยทเสาของซมประดบดวยแผนโลหะลงยา ลายดอกบวโดยมพนสเขยว ดอกสนาเงนและแดง บานแผละทง ๒ ขางปนปนปดทองเปนลายพระราชสญลกษณของรชกาลท ๑ ถงรชกาลท ๕ บนพนกระจกสขาว เพดานของซมเปนลายดวงดาราเครองราชอสรยาภรณ ๕ ดวงม ดารานพรตนเปนศนยกลาง ลอมรอบดวยดาราจกร ดาราจลจอมเกลา ดาราชางเผอก และดารามงกฎไทยบนพนกระจกสขาว บานประตและหนาตาง แตเดมดานนอกเปนบานประดบมกลายเครองราชอสรยาภรณเชนเดยวกบเพดานของซม ปจจบนเปนลายรดนาพมขาวบณฑเทพนม ซงเปนการเปลยนแปลงหลงจากไฟไหมในปพทธศกราช ๒๔๔๖ ดานในเปนทวารบาลรปเทวดาเหยยบสงห กรอบเชดหนาเปนลายรดนา ภายในปราสาทพระเทพบดรแบงเปน ๔ มข มขหลงกนเปนทายจรนาดวยผนงกออฐถอปนอก ๓ มขเปนหองโถงตดตอถงกนตรงกลางเปนรปแปดเหลยมประดษฐานพระบรมรปสมเดจพระบรพมหากษตรยาธราชเจาแหงพระราชวงศจกร บนฐานยอเกจทาเปนฐานสงหรองรบดวยรปมารแบกและรปครฑแบกตามลาดบ แตครฑแบกดงกลาวนมลกษณะพเศษคอเปนรปครฑกางปกแผกวางซงเปนพระราชนยมในรชกาลท ๖ กงกลางแทนมแทนเลกยกขนอกชนหนงรองรบดวยเทพนม ประดษฐานพระบรมรปรชกาลท ๑ เพดานเหนอพระบรมรปแขวนพระมหาเศวตฉตร ๙ ชน แทนดานทศใตประดษฐานพระบรมรปรชกาลท ๖ และรชกาลท ๘ ทานดานทศเหนอประดษฐานพระ

๓๐๐

บรมรปรชกาลท ๕ และ รชกาลท ๗ สวนดานหลงของพระบรมรปดงกลาวแลว เปนผนงทบกอเปนซมจรนา ๓ ซม ยกพนสงระดบเสมอกบแทนฐานยอเกจ ภายในซมฉาบปนทาสแดง ซมกลางตอนบนประดบดวยตราอณาโลมประดษฐานพระบรมรปรชกาลท ๒ ซมทศใตประดษฐานพระบรมรปรชกาลท ๔ ซมทศเหนอประดษฐานพระบรมรปรชกาลท ๓ แตละซมตดมานสองไข พระบรมรปรชกาลท ๑ รชกาลท ๒ รชกาลท ๓ และรชกาลท ๔ หลอดวยสารดปดทอง พระบรมรปรชกาลท ๕ รชกาลท ๖ รชกาลท ๗ และรชกาลท ๘ หลอดวยสารดรมดา

บรเวณลานบนฐานไพทตงประดบดวยรปปนสตวหมพานต หลอดวยสารดปดทองประดบกระจก ไดแก สงหพานร สงหพานรเปนสตวประเภทสงห รปรางลกษณะเปนครงสงหครงวานร คอ ทอนบนถงศรษะเปนวานร ทอนลางเปนสงห สวมมงกฎยอดแหลม ยนถอกระบอง อสรวายภกด อสรวายภกดเปนสตวประเภทนก มลกษณะเปนสตวผสม ทอนบนตงแตลาตวเปนยกษ ทอนลางเปนนกอนทรยมปก สองมอกมตะบอง อสรปกษ อสรปกษเปนสตวประเภทนก มลกษณะเปนสตวผสม ทอนบนตงแตลาตวเปนยกษ มปกมหางเหมอนนก ทอนลางเปนไก สงเกตวาทขาจะมเดอยอยดวย

เทพนรสงห

เทพนรสงหเปนสตวประเภทสงห มลกษณะทอนบนเปนมนษยหรอเทพสวมมงกฎยอดแหลม ทอนลางเปนสงห

เทพกนนร เทพกนนรเปนสตวประเภทนก ทอนบนเปนมนษยหรอเทพสวมมงกฎยอดแหลม ทอนลางเปนนก เมอจะเดนทางไปไหนกจะใสปกใสหางและบนไป

๓๐๑

เทพปกษ เทพปกษเปนสตวประเภทนก ทอนบนและรางกายเปนมนษย มหางเปนนก ปกจะอย

บนตะโพก ขอศอกถงปลายขอมอมขนแซม อปสรสห

อปสรสหเปนสตวประเภทสงห ลกษณะลาตวเปนอปสรหรอผหญงสวมชฎายอดแหลม ทอนลางเปนสงห ตวและแขนเปนมนษย

นครวดจาลอง

นครวดจาลองเปนสถาปตยกรรมพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๔ โปรดเกลาฯ ใหจาลองไวบนฐานไพททางดานทศเหนอ ตรงขามกบพระมณฑป เพอจะใหคนทงหลายเหนวาเปนของมหศจรรยทาดวยศลาทงสน ทรงโปรดเกลาฯ ใหพระสามภพพาย ออกไปถายแบบปราสาททนครวด จาจะลองขนไวในวดพระศรรตนศาสดาราม เพอใหคนทงหลายดวาเปนของอศจรรย ทาดวยศลาทงสน แตการกอสรางยงไมแลวเสรจ กเสดจสวรรคตเสยกอน พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๕ จงโปรดเกลาฯ พระยาเพชรพไชย (หน หงสกล) ออกแบบนครวดจาลอง และโปรดเกลาฯ ใหหมอมเจาประวช ชมสาย สรางหลอปนตามแบบจนแลวเสรจ ในคราวฉลองสมโภชพระนคร ครบ ๑๐๐ ป

พระสวรรณเจดย หรอพระเจดยทอง พระเจดยทอง มอย ๒ องค ตงอยบนฐานไพท ทางดานทศตะวนออกของปราสาทพระเทพบดรในปจจบน พระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช รชกาลท ๑ โปรดเกลาฯ ใหสรางขนอทศถวายสมเดจพระปฐมบรมมหาชนก และพระราชมารดา แตเดมพระเจดยทอง ๒ องค นตงอยทบรเวณปราสาทพระเทพบดรในปจจบน เมอพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว โปรดเกลาฯ ใหสรางปราสาทพระเทพบดรขนทดานหนาของพระมณฑป พระเจดยทองทงสององคคงจะกดขวางการสรางพระพทธปรางคปราสาท จงไดโปรดเกลาฯ ใหยายไปไวทดานหนามมเหนอและใตของปราสาทพระเทพบดรในบรเวณทเรยกวารกแรปราสาท เมอเตรยมงานฉลองพระนครครบ ๑๐๐ ป พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๕ โปรดเกลาฯ ใหบรณะพระเจดยทองทงสององค และโปรดเกลาฯ ใหหมทองแดงใหมและลงรกปดทอง รวมทงสรางรปมารแบกพระเจดยนขนใหมดวย ตอมาในสมยพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว รชกาลท ๖ เมอคราว

๓๐๒

บรณะปราสาทพระเทพบดร พระองคโปรดเกลาฯ ใหชะลอพระเจดยทอง ๒ องค จากรกแรปราสาทไปไวทมมฐานทกษณปราสาทพระเทพบดรดงทปรากฏในปจจบน พระเจดยทองทง ๒ องค เปนเจดยทมลกษณะเหมอนกนทงขนาดรปรางและความสง เปนพระเจดยทรงเครองยอมมไมยสบหมดวยแผนทองแดงหรอทเรยกวาทองจงโก แลวลงรกปดทองทบอกชนหนง ลกษณะของพระเจดยยอมมไมยสบ เปนแบบทสบเนองมาจากสมยอยธยาตอนปลาย ฐานของพระเจดยเปนรปแปดเหลยมบดวยหนออนจาหลกลายเปนรปกากบาท เหนอฐานแปดเหลยมตงประตมากรรมรปยกษแบกและลงแบกดานละ ๓ ตน และทกยอมมอกมมละ ๒ ตน รวมทงหมด ๒๐ ตน เฉพาะตวกลางทง ๔ ดานทไมสวมรองเทาเปนลง นอกจากนนเปนยกษหมด แตละตนมใบหนา เครองแตงตวและสของกายเปนไปตามลกษณะในเรองรามเกยรต เหนอขนไปเปนฐานสงห ๓ ชน มหนากระดานสลบระหวางฐานสงห ๖ ชน ตอนบนเปนองคธาตทองจอมแห แตงลายททองจงโกเปนรปดอกบวทกงกลางทง ๔ ดาน รองรบดวยฐานบวหงาย ยอดเปนรตนบลลงกทาเปนบวกลม ๙ ชน มปลยอดกลม ตอนปลายยอดประดบดวยฉตรเปนโลหะฉลโปรงปดทองทรงพมขาวบณฑ จดนาชมท ๓ บรรยายบรเวณลานดานทศเหนอของวดพระศรรตนศาสดาราม บรรยายสงปลกสรางตางๆ ไดแก หอพระนาก พระวหารยอด และหอพระมณเฑยรธรรม หอพระนาก หอพระนากเปนอาคารทรงไทย สรางขนในสมยพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช รชกาลท ๑ มขนาด ๗ หอง ยกพนสง มบนไดขน ๕ ขน อยทางทศเหนอและทศใต ทางเขาดานหนาอยทางดานทศตะวนออก ทาเปนชาลากวางปดวยหนออนลายทแยงมมไมมหลงคาคลม พนกระเบยงกออฐถอปนทาสขาว มเสาสเหลยมยอมมหวเสาทาเปนเมดทรงมณฑปดทองขางละ ๒ ตน ตงอยรมบนได ประตทางเขามประตเดยวเปนซมทรงมณฑปทเนนความสาคญของทางเขา หลงคาเปนทรงไทยโครงสรางไม หลงคาดานขางลด ๓ ชน มมขลดทงดานหนาและดานหลง มงดวยกระเบองดนเผาเคลอบส ประดบดวยชอฟา ใบระกา หางหงส นาคสะดง ปดทองประดบกระจก มคนทวยรบชายคาโดยรอบหนาบนเปนไมจาหลกลายเปนรปเทพนมครงองคลอยจากบวจงกล ลอมรอบดวยกระหนกกานขดปลายลายเปนรปเทพนมบนพนกระจกสนาเงน ผนงกออฐฉาบปนทาสขาว มเสาองรอบอาคารทกชวงเสา ประตทางเขามประตเดยวทาเปนซมทรงมณฑปปดทองประดบกระจกกรอบเชดหนาปดทอง บานประตดานนอกเขยนลายรดนา

๓๐๓

พมขาวบณฑกานแยง ดานในเปนภาพเทวดาถอพระขรรคยนบนแทนมมารแบก หนาตางเปนซมทรงบนแถลงนาคสามเศยร ๒ ชน บานหนาตางดานนอกเขยนลายรดนาเชนเดยวกบบานประต ภายในหอพระนากแบงไดเปน ๓ สวน สวนทหนงอยตรงมขลดเปนหองโถงเลก มประตทางเขา ๒ ทาง สวนทสองเปนหองโถงใหญ ปลายสดของหองมลกษณะเปนซมคหาคลายกบเปนเวทยกพน ปดกนดวยเหลกมวน สวนทสามทาเปนซมคหาปนปนเปนลายอบะ ๒ ขาง ตอนบนเปนลายกระหนก ตรงกลางทาเปนตราจกร สวนยกพนเปนทประดษฐานพระบรมอฐและพระอฐ สองขางซมคหาเปนประตไม ตอนบนเปนชองลมรปสเหลยมผนผาทางตงตดลกกรงเหลก แตเดมหอพระนาก พระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช รชกาลท ๑ โปรดเกลาฯ ใหสรางขนเพอประดษฐานพระนาก ซงเปนพระพทธรปหลอและแผลงดวยนาก อญเชญมาจากพระนครศรอยธยา และใชเปนทเกบอฐเจานายฝายในตามแบบอยางกรงศรอยธยา และถอพระนากเปนพระประธาน ในการพธเปตพลหรอการอทศกศลแกผลวงลบไปแลว ในสมยพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว รชกาลท ๓ หอพระนากชารดทรดโทรมจงโปรดเกลาฯ ใหซอมแปลงหอพระนาก แลวประดษฐานพระพทธรปตางๆ หลายองค สวนพระอฐเจานายนนเกบอยในตผนงขางหลงพระวหาร ตอมาในรชสมยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๕ โปรดเกลาฯ ใหทาพระโกศทรงพระอฐในหอพระนากทงหมด สวนพระพทธรปทงหมดทประดษฐานอยในหอพระนาก โปรดเกลาฯ ใหอญเชญไปประดษฐานไวทพระวหารยอด แตยงคงเรยกวาหอนวา “หอพระนาก” ตามเดมจนกระทงถงทกวนน พระวหารยอด พระวหารยอดตงอยตรงกลางระหวางหอพระมณเฑยรธรรมและหอพระนาก ทตงของพระวหารหลงน แตเดมเปนทตงของหอพระเชษฐบดร หรอเรยกกนอกชอหนงวาวหารขาว พระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช รชกาลท ๑ โปรดเกลาฯ ใหสรางขนในระยะท ๒ ของการสรางวดพระศรรตนศาสดาราม เพอประดษฐานพระเทพบดร ซงแตเดมเปนเทวรปสมเดจพระรามาธบดท ๑ หรอพระเจาอทอง พระปฐมกษตรยผทรงสรางกรงศรอยธยา เรยกพระวหารนวา พระวหารขาว เนองจากฝาผนงโบกปนขาว ตอมาในสมยพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว รชกาลท ๓ โปรดเกลาฯ ใหรอลง เนองจากทรดโทรมมาก แลวโปรดฯ ใหสรางใหมเปนวหารมหลงคายอดทรงมงกฎ ประดบดวยกระเบองเคลอบสเปนลายดอกพดตานและลายใบไม เรยกวา พระเสวตรเวชยนตะพมานวหารยอด

๓๐๔

บาง พระบวรมหาเสวตกฎาคารวหารยอดบาง ในการสรางพระวหารยอดน โปรดเกลาฯ ใหยายพระเทพบดรและพระนากจากหอพระนากมาประดษฐานภายในพระวหารแหงน เมอคราวบรณปฏสงขรณวดพระศรรตนศาสดาราม ในโอกาสฉลองสมโภชพระนครครบ ๑๐๐ ป พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๕ โปรดเกลาฯ ใหบรณปฏสงขรณพระวหารยอด โดยซอมแซมหลงคาและยอดมงกฎ ถอปนประดบกระเบองถวยขนใหม ซอมซมประตและบานหนาตางภายนอกและภายในพรอมทงประดบพระปรมาภไธยยอ “จปร.” ภายใตพระเกยวยอดบนยอดโคงแหลมของซมโคงรอบพระวหาร

พระเศวตกฎาคารวหารยอด หรอพระวหารยอด เปนอาคารรปสเหลยมผนผา ตรงกลางยนออกมาเปนจตรมขเพอรบหลงคาซมยอดทรงมงกฎ พระวหารนตงอยบนฐานประทกษณซงมทางขนอย ๓ ทางคอทศเหนอ ทศตะวนออกและทศตะวนตก ผนงตอนในกออฐฉาบปนทาสขาว มซมหนาตางทกชวงเสาทงทางดานทศตะวนออกและทศตะวนตก สวนทศเหนอเปนซมประตซงเปนทางเขาทางเดยวของพระวหารหลงน ซมหนาตางเปนซมยอดทรงมงกฎประดบกระเบองถวย ใตขอบหนาตางบานกลางของดานทศตะวนออกและตะวนตกกอฐานเปนรปผาทพยประดบดวยกระเบองถวย เพดานซมเขยนลายฉลปดทองบนพนสแดง บานหนาตางดานนอกเขยนลายรดนาเปนลายเครองศาสตราวธ ดานในเขยนรปเครองบชาแบบจน กรอบเชดหนาเปนลายรดนาปดทองทาเปนลายพดตาน ซมประตเปนซมยอดทรงมงกฎ ประดบกระเบองถวยเชนเดยวกบซมหนาตาง แตบานประตเปนประตประดบมกลายชองกลม ฝมอชางสมยสมเดจพระเจาบรมโกศในสมยกรงศรอยธยา ซงไดนามาจากวหารพระนอนวดปาโมก จงหวดอางทอง บานประตดานในเขยนลายรดนาเปนรปเซยวกาง ซงแตงตวแบบไทย หลงคาตรงกลางเปนซมยอดทรงมงกฎ ประดบกระเบองถวยหลากสเปนลายดอกไมตลอดทงซมรวมไปถงหนาบนทงสดาน ยอดของซมเปนปลประดบดวยกระจกส มยอดนภศลเปนโลหะฉลโปรงเปนลายพมขาวบณฑ สวนหลงคาอก ๒ ดานเปนมขลด ๒ ชน ทงดานหนาและหลงมงดวยกระเบองดนเผาเคลอบสโดยมพนสเหลองขอบเขยว ประดบดวยชอฟา ใบระกา นาคสะดง หางหงสเปนรปนกเจา ประดบดวยกระเบองถวยหลากสเชนกน บรเวณทางขนดานทศตะวนออกและตะวนตกตงรปปนนกทณทมาหลอดวยสารด นกทณทมาเปนสตวประเภทนก มหวและหนาเปนนก มอาวธตดตวเปนไมเทาหรอตะบอง ตวเลกปากยาวดจไมเทาจรดอยบนใบบว จงไดนามาเปนสญลกษณของผคอยคมกนอนตราย

๓๐๕

หอพระมณเฑยรธรรม หอพระมณเฑยรธรรมเปนอาคารทรงไทย สรางขนหลงจากทหอพระมณเฑยรธรรมเดมซงอยกลางสระนาถกเพลงไหม พระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช รชกาลท ๑ จงโปรดเกลาฯ ใหสรางหอพระมณเฑยรธรรมขนใหม โดยยายทไปสรางทมมดานทศตะวนออกเฉยง เหนอของพระอโบสถ โดยมสมเดจพระบวรราชเจามหาสรสงหนาท กรมพระราชวงบวรสถานมงคล ในรชกาลท ๑ ทรงจดชางวงหนามาสมทบสรางดวย เมอสรางเสรจโปรดฯ ใหใชเปนทประดษฐานพระไตรปฎกฉบบทองใหญทเหลอจากพระมณฑป พระไตรปฎกฉบบครเดมและฉบบอนๆ รวมทงเปนทบอกหนงสอพระภกษสามเณร เปนทพกของราชบณฑตสาหรบบอกพระปรยตธรรมแกพระภกษสามเณร พรอมทงเปนทแปลพระราชสาสนดวย ในสมยตอมายงปรากฏหลกฐานวาพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวเมอครงดารงพระอสรยยศเปนสมเดจพระเจาลกยาเธอ กไดทรงศกษาพระบาลทหอพระมณเฑยรธรรมองคนดวย

หอพระมณเฑยรธรรมเปนอาคารทรงไทย กออฐถอปนชนเดยวรปสเหลยมผนผา มเฉลยงรอบ หลงคาซอน ๒ ชนมปกนกลดสตบ มมขลดดานหนาและดานหลง ใตมขลดทง ๒ แหงนเปนเฉลยงกวาง โดยเฉลยงดานทศตะวนตกเปนทางเขาทสาคญ หอพระหลงนตงอยบนฐานทกษณยกพนมเสาหานและเสานางจรลโดยรอบ ทางขนฐานทกษณม ๖ ทาง คอ ดานทศตะวนออก และทศตะวนตก ดานละ ๑ ทาง ทศเหนอและทศใตดานละ ๒ ทาง ผนงดานทศตะวนตกมซมประต ๓ ซม โดยมซมใหญทรงมณฑปอยกลาง ซมเลกสองขางเปนซมทรงบนแถลงทศตะวนออกมซมประต ๒ ซมเปนซมทรงบนแถลง ทศเหนอและทศใตเปนหนาตางในซมทรงบนแถลงเชนเดยวกน หลงคามงดวยกระเบองดนเผาเคลอบส มชอฟา ใบระกา หางหงส นาคสะดง หนาบนประดบกระจกสขาวหนาบนเปนไมจาหลกลาย ตอนบนเปนรปพระพรหมทรงหงส ตอนลางเปนรปพระอนทรทรงชางเอราวณ ลอมรอบดวยกระหนกกานขดปลายลายเปนเทพนม สวนทแผงแรคอสองมเทพนม ๕ องค ในซมบนพนกระจกสชมพ ระหวางซมเปนเทพนมองคเลกเรยงสลบกน สวนหนาอดมกระหนกเทพนม ๓ องค นงเรยงกน มลายกระหนกกานขดปลายลายเปนเทพนมประกอบดานขาง บนพนกระจกสนาเงน ใตหนาอดปกนกเปนลายกระหนกกานขด ปลายลายเปนรปสงห เสาหานและเสานางจรล เปนเสากออฐถอปนยอมมไมสบสองทาสขาว หวเสาเปนบวปลายเสาปดทองประดบกระจกสขาวและเขยวระหวางเสาเปนพนกลกกรง กออฐฉาบปนทาสขาว ตกแตงตอนบนเปนบวหลงเจยด ทวยรบหลงคาเปนรปพญานาคปดทองประดบกระจกสเขยว ซมประตใหญบานกลางดานทศตะวนตก เปนซมทรงมณฑปปดทองประดบกระจก บานประตดานนอกเปนบานไมประดบมกเปนลายพระพรหมทรงหงส พระอนทรทรงชางเอราวณ พระนารายณทรงครฑ ประกอบลายกระหนกกานขด ปลายลายเปนสตวหมพานตรปตางๆ ซงบานประต

๓๐๖

นนามาจากวดบรมพทธาราม จงหวดพระนครศรอยธยา บานประตดานในเปนลายทองฉลลายพมขาวบณฑกานแยงบนพนสแดง ซมประตทางเขารองทงดานหนาและหลงเปนซมทรงบนแถลง ๒ ชน บานประตดานนอกเปนลายรดนาพมขาวบณฑหนาสงห กานแยงลงรกปดทอง ดานในเปนภาพทวารบาลบนฐานสงห ทกรอบเชดหนาตอนบนเปนไมจาหลกลายเปนรปพระยากมภณฑและขนกระบบนลายกระหนกกานขด ซมหนาตางเปนซมทรงบนแถลง ๒ ชน ตอนบนประดบดวยไมจาหลกลายเปนสาหรายรวมผงรปพระยากมภณฑและขนกระบ หนาตางตอนลางเปนหยองไมจาหลกลายดงกลาวน เปนพระราชนยมของสมเดจพระบวรราชเจามหาสรสงหนาท บานหนาตางดานนอกเปนลายรดนาปดทอง ดานในเปนภาพเทวดาถอพระขรรครองรบดวยพญาวานรแบกแทน บานแผละเปนภาพสภาษต ภายในหอพระมณเฑยรธรรมเปนหองโถง มตประดบมกเรยงรายอย ๒ แถว รวมทงหมด ๙ ต ลกษณะเดนของหอหลงนอกประการหนง คอ ภาพจตกรรมฝาผนงโดยรอบ ตอนบนเหนอหนาตางเปนรปเทพชมนมบนพนสดาสลบกบสแดง สวนทชดฝาเพดานเปนรปฤาษถอดอกบว ถดลงมาเปนรปเทวดาและนางฟาสลบกนเปนคๆ คนดวยตาลปตร ระหวางหนาตางตอนบนเปนรปเทพบตรและเทพธดาประนมมอ ตอนลางเปนรปเวสสนดรชาดกกณฑตางๆ เพดานประดบดวยเพดานปดทองประดบกระจกมดวงใหญอยกลาง มดวงเลก ๘ ดวงเปนบรวาร หอพระมณเฑยรธรรมหลงนมลกษณะพเศษ คอ ซมพระทวารและซมพระบญชรมทงสาหรายรวงผงและหยองจาหลกลาย ซงตามปกตแลวจะไมปรากฏในพระบรมมหาราชวงมากอน แตทเปนดงนเนองดวยสมเดจพระบวรราชเจามหาสรสงหนาท ทรงสงชางวงหนามาสมทบสรางถวาย จงไดเนนการประดบหนาตางและประตดวยสาหรายรวงผงและหยองจาหลกลาย เชนเดยวกบหมพระวมานทประทบ ซงยงปรากฏอยทพพธภณฑสถานแหงชาต จดนาชมท ๔ บรรยายบรเวณลานดานทศตะวนออกของวดพระศรรตนศาสดาราม สาหรบบรรยายพระอษฎามหาเจดย พระอษฎามหาเจดย พระอษฎามหาเจดยหรอพระปรางค ๘ องค ตงเรยงกนอยหนาวดพระศรรตนศาสดาราม ภายนอกพระระเบยง ๖ องค ภายในพระระเบยง ๒ องค พระอษฎามหาเจดย เปนชอทคณะกรรมการอานวยการปฏสงขรณวดพระศรรตนศาสดารามเมอฉลองพระนครครบ ๒๐๐ ป มมตใหเรยกชอรวมเปนทางการตามชอทปรากฏในการบรณปฏสงขรณสมยรชกาลท ๓ ของพระศรภรปรชา พระ

๓๐๗

มหาเจดยทง ๘ องค นไมปรากฏหลกฐานการสรางทแนนอน อาจจะสนนษฐานไดเปน ๒ นยคอ สรางขนในสมยรชกาลท ๑ พรอมๆ กบพระอโบสถ หอพระมณเฑยรธรรมองคเดมพระระเบยง ศาลาราย และปชนยสถานอนๆ ดงทพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวไดทรงมพระราชวจารณแผนทวดพระศรรตนศาสดารามในรชกาลท ๑ เกยวกบพระมหาเจดยนวา “ดานตะวนออกนอกพระระเบยงมพระปรางค ๘ องค เดมประดบกระจกสตางๆ” แตรางหมายในรชกาลท ๓ กลาววา “จมนไวยวรนารถรบพระราชโองการใสเกลาฯ สงวา “ทรงพระราชศรทธาสรางพระปรางคหนาวดพระศรรตนศาสดารามรวม ๘ องค ลงรกปดทองเสรจแลวพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวจงทรงมพระราชวจารณตอไปวา “เมอไดความเชนนนาจะสนนษฐานวาพงสรางขนในรชกาลท ๓ ทวงทฐานกเปนมารเจกแบกทงกาแพงกอเพมออกไปอกชนหนง เกงบอกหนงสอกเปนอยางจน กาลงเปนเลาทเลนการชางอยางจน จงควรสนนษฐานวาเปนของรชกาลท ๓” วตถประสงคในการสรางพระมหาเจดยเหลาน กเพออทศเปนทระลกถงปชนยบคคลและพระธรรม พระมหาเจดยทง ๘ องคเปนเจดยทรงปรางค กออฐถอปนประดบกระเบองเคลอบส ยกเวนเฉพาะฐาน ๒ ชน กออฐฉาบปนทาส พระมหาเจดยทง ๘ องคนมขนาดรปรางและความสงเหมอนกนทกประการ ตางกนเฉพาะสของกระเบองเคลอบทประดบองคพระเจดยเทานน แตละองคมสและชอประจา นบจากทศเหนอไปใต คอ

พระสมมาสมพทธเจดย สขาว พระสทธรรมปรยตวรามหาเจดย สขาบ พระอรยสงฆสาวกมหาเจดย สชมพ พระอรยสาวกภกษณสงฆมหาเจดย สเขยว พระปจเจกโพธสมพทธมหาเจดย สมวงแก พระบรมจกรวรรดราชามหาเจดย สฟา พระโพธสตวกฤษฎามหาเจดย สน าตาลแดง พระศรอรยเมตยมหาเจดย สเหลอง

พระมหาเจดยแตละองคแบงไดเปน ๓ สวนคอ สวนฐานสวนเรอนธาตและสวนยอดปรางค สวนฐานประกอบดวยฐานทกษณเปนฐานแปดเหลยม กออฐฉาบปนทาสเทาดานยาวมซมปรก ๕ ซม ดานแคบม ๓ ซม สาหรบตามประทป ภายในซมทาสแดง ฐานนนมพนกระเบยงโดยรอบ ทกมมมเสา ประดบหวเสาดวยดอกบวจาหลกหน ฐานชนทสองเปนฐานแปดเหลยมกออฐฉาบปนเทาสเทา มซมปรกเชนเดยวกบฐานทกษณ แตมขนาดเลกกวา ภายในซมทาสแดง ฐานปทมเปนฐานยอมมไมสบสอง ลกษณะเปนฐานสงห ๓ ชน มฐานบวคนเปนชวงๆ เหนอฐานสงหมฐานบวคว า บวหงายรองรบเรอนธาต

๓๐๘

เรอนธาตเปนแบบยอมมไมสบสอง มซมจรนาประดษฐานเทวดายนถอพระขรรคทงสทศ เหนอเรอนธาตเปนสวนองคปรางค แบงเปน ๗ ชน รองรบดวยมารแบกปนปนดานละ ๒ ตว ตอนมม ๑ ตว รวมทงสน ๑๒ ตว ยอดนภศลทาดวยโลหะเปนรปฝกเพกา จดนาชมท ๕

บรรยายบรเวณลานดานทศใตของวดพระศรรตนศาสดาราม บรรยายสงปลกสรางตางๆ ไดแก หอพระคนธารราษฎร พระมณฑปยอดปรางค หอระฆง และพระระเบยง

หอพระคนธารราษฎร หอพระคนธารราษฎร สรางขนในสมยพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๔ เพอประดษฐานพระคนธารราษฎร ซงเปนพระพทธสาคญในพระราชพธพชมงคลจรดพระนงคลแรกนาขวญและพระราชพธพรณศาสตร พระราชทานนามวา “หอพระคนธารราษฎร” ตามนามพระพทธรป

หอพระคนธารราษฎรเปนอาคารทรงไทยขนาดเลกชนเดยวรปสเหลยมผนผา มมขเลก ๓ มข มขดานทศเหนอเปนพระตทางเขา มขดานทศตะวนออกและทศตะวนตกเปนหนาตาง สวนหลงคาแบงเปน ๒ ตอน ตอนหนาเปนหลงคามงกระเบองดนเผาเคลอบส ตอนหลงเปนซมยอดปรางคประดบกระเบองถวย หอนตงอยบนฐานไพทและฐานปทมซงเปนฐานกออฐฉาบปนทาสขาว ทางขนหอพระอยทางดานทศเหนอ มบนไดปหนออนจานวน ๕ ขนขนยงฐานไพท และมบนไดปหนออนอก ๓ ขนขนยงหอพระ พลสงหบนไดเปนรปพญานาค ทกมมขอบฐานไพทตงสงโตจาหลกหนแบบจน หลงคาหอพระมงดวยกระเบองดนเผาเคลอบส โครงหลงคาเปนไมแตกอปนปด ทาเปนรปหลงคาทรงบนแถลง ๒ ชน ประดบดวยชอฟา ใบระกา หางหงสและชอฟาปนปนเปนรปหวนาค หนาบนประดบดวยกระเบองถวยสตางๆ เปนลายดอกพดตานบนพนกระจกสนาเงน สวนทเปนซมยอดปรางคทาเปนซมยอเกจโดยรอบ ตอนบนเปนยอดปรางคซอน ๔ ชน ประดบกระเบองถวยสขาว เหลองและแดง ยอดนพศลเปนโลหะรปฝกเพกา ซมหนาตางและซมประตเปนทรงบนแถลง ๒ ชน โดยมชอฟาและหางหงสเปนหวนาค ประดบดวยกระเบองถวยผกลายเปนดอกไมสตางๆ บนพนกระจกสนาเงน ใตซมเปนผนงโคงบกระเบองเคลอบลายเดยวกบผนงทวไป บานหนาตางเปนไมดานนอกจาหลกลายเปนรปพระวรณทรงนาค บนพนกระจกสนาเงนตอนลางเปนรวงขาว มหอย ป ปลา ผดในทองนาทาดวยกระจกสขาว

๓๐๙

บานดานในเขยนลายรดนาภาพเทวดายนบนหลงสตวบนพนลายพดตาน บานประตดานนอกจาหลกลายเหมอนหนาตางดานในเปนภาพเทวดาเหาะดานหลงบนพนลายพดตาน ภายในหอพระแบงเปน ๒ ตอน ตอนหนาเปนหองโถงยาวตอนในเปนหองแปดเหลยม ผนงดานหลงเปนอฒจนทรกออฐถอปน ๓ ชน ประดษฐานพระพทธรปสาหรบใชตงในพระราชพธพชมงคลและพรณศาสตร เหนออฒจนทรประดษฐานซมเรอนแกวปดทองเปนรปพระวมาน ๓ หอง ประดษฐานพระคนธารราษฎร ซงเปนพระพทธรปแบบรตนโกสนทร สรางขนในสมยพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช ทาจากสมฤทธลงรกปดทอง ประทบนงแบบขดสมาธราบ แสดงปางขอฝนดวยการยกพระหตถขวาขนเพอกวกเรยกฝน และหงายพระหตถซายสาหรบรองรบนาฝน

พนปหนออน ผนงเปนภาพจตรกรรมเกยวกบพระราชพธพชมงคลจรดพระนงคลแรกนาขวญ และพระราชพธพรณศาสตร เรองราวเกยวกบฝนโบกขรพรรษ และฝนสตตรตนมาส ซงเปนฝนมงคลทถกกลาวถงในพทธชาดก และพระพทธประวต ฝมอพระอาจารยอน (ขรวอนโขง) แหงวดราชบรณะฯ ตอมาไดรบการเขยนซอมใหมในรชกาลท ๕

ในสมยพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๔ ดานหนาหอพระคนธาร-ราษฎรน โปรดเกลาฯ ใหประดษฐานพระแทนมนงคศลาอาสนของสมเดจพระรวงเจา กรงสโขทย ซงทรงอญเชญมาจากเมองเหนอ ทหนาหอพระคนธารราษฎรนดวย ตอมาพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว รชกาลท ๖ โปรดเกลาฯ ใหอญเชญไปประกอบเปนพระราชบลลงกภายใตนพปฎลมหาเศวตฉตรในพระทนงดสตมหาปราสาท ตอมาพระบาทสมเดจพระปกเกลาเจาอยหว รชกาลท ๗ โปรดเกลาฯ ใหอญเชญไปประดษฐานไวทพระทนงอนนตสมาคมพระราชวงดสต แตหลงเปลยน แปลงการปกครอง ในปพทธศกราช ๒๔๗๕ ไดอญเชญมาไวทพระวหารยอดในวดพระศรรตนศาสดาราม ปจจบนสมเดจพระเทพรตนราชสดาฯ สยามบรมราชกมาร โปรดเกลาฯ ใหอญเชญจากพระวหารยอดไปประดษฐานทพพธภณฑวดพระศรรตนศาสดาราม เมอคราวบรณปฏสงขรณวดพระศรรตนศาสดาราม ในโอกาสฉลองสมโภชพระนครครบ ๒๐๐ ป ในปพทธศกราช ๒๕๒๕ พระมณฑปยอดปรางค พระมณฑปยอดปรางคพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๔ โปรดเกลาฯ ใหสรางขนพรอมกบหอพระคนธารราษฎร เพอประดษฐานพระเจดยโบราณททรงไดมาจากเมองเหนอ ตงอยบนฐานไพทและฐานทกษณ ๒ ชนรป ๘ เหลยม แตละชนมชาลากวางประมาณ ๑ เมตร รอบพนกของฐานทกษณแตละชนเปนลกแกวกระเบองเคลอบสขาว มบนไดสงชนเปนทางแคบๆ ขนไปยงพระมณฑปทางดานทศเหนอซงอยหลงหอพระคนธารราษฎร พนบนไดปดวยหนอคน

๓๑๐

พระมณฑปประดษฐานองคพระเจดยเปนมณฑปยอดปรางคยอมมไมสบสอง กออฐฉาบปนภายในทาสขาว ภายนอกประดบกระเบองเคลอบสเหลยมจตรสสนาเงนสลบเขยวและเหลอง สวนยอมมทาเปนบวโคนเสาและบวปลายเสาประดบกระเบองถวยสเขยวสลบขาว ผนงตรงกลางเจาะเปนชองโคง ๓ โคงใหญอยกลาง โคงเลกอย ๒ ขางทง ๔ ดานมพนกลกกรงกระเบองเคลอบ ๓ ดาน ยกเวนทางขน ยอดมณฑปเปนซมยอเกจโดยรอบตอนบนเปนยอดปรางค ๓ ชน ประดบดวยกระเบองถวยสเขยวบนพนสขาวดอกสแดง ยอดนภศลเปนโลหะรปฝกเพกา ภายในพระมณฑปประดษฐานพระเจดยทรงกลมแบบลงกา มซมจรนา ๔ ทศ เหนอขนไปเปนบลลงก ๘ เหลยมรบปลองไฉน ตอนบนเปนปลและเมดนาคาง ยอดนภศลเปนโลหะรปมงกฎ หอระฆง หอระฆงน พระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช รชกาลท ๑ โปรดเกลาฯ ใหสรางขน เพอใหครบบรบรณตามลกษณะของวดทวไป คอ ประกอบดวย โบสถ วหาร เจดย และหอระฆง ซงระฆงเปนเครองบอกเวลาและสญญาณแหงสรมงคล ตอมาพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๔ โปรดเกลาฯ ใหสรางขนใหม สนนษฐานวาสรางขนในตาแหนงเดมโดยรอหอระฆงเกาออกไป แตการกอสรางยงไมแลว ไดเสดจสวรรคตเสยกอน เมอเตรยมกอสรางยงไมแลวเสรจ ไดเสดจสวรรคตเสยกอน เมอเตรยมงานสมโภชพระนครครบ ๑๐๐ ป ในรชกาลท ๕ โปรดเกลาฯ ใหประดบกระเบองหอระฆงทงหลง

หอระฆงเปนอาคารรปสเหลยมจตรส สรางเปนบษบกทรงมณฑป ตงบนฐานทกษณแบบปรางคยอมมไมสบสอง ทฐานนมประตทางเขา ๔ ดานทาเปนซมจรนารปโคงแหลมประดบดวยกระเบองถวย หลงคามงดวยกระเบองดนเผาเคลอบสเขยวขอบสแดง ตอนบนของซมเปนทรงบนแถลงนาค ๓ เศยร ๒ ชน มชอฟาและหางหงสเปนรปหวนาค กรอบประตเปนไมทาสเขยวเปนรปโคงแหลมตามรปซมจรนา ตอนลางเปนบานประต ๒ บานทาสเขยวเปดเขาใน ตอนบนเปนชองลมกรดวยลวดตาขาย ตรงกลางมแผนไมรปกลมรจาหลกเปนลายพดตาน สวนลางของฐานทกษณประดบดวยหนออนสเทารปเหลยมผนผาโดยรอบ ผนงของฐานทกษณประดบดวยกระเบองกนถวยรปกลมสขาวเปนพน ตกแตงเปนดอกดวยกระเบองถวยสตางๆ เฉพาะตรงสวนยอมมไมสบสองประดบดวยกระเบองเคลอบสเขยวแบบลายไทย ซงสงทามาจากเมองจน พรอมกบการนามาประดบทปราสาทพระเทพบดร ตอนบนและลางทาเปนบวหวเสาและบวปลายเสาประดบกระเบองถวย ขอบนอกประดบดวยกระเบองถวยเปนลายรกรอย

บษบกประดษฐานระฆงตงอยบนฐานเขยงและฐานสงห ๒ ชน คนดวยหนากระดานฐานบว ประดบดวยกระเบองถวยสตางๆ สวนบษบกยอมมไมสบสองเปนไมปดทองประดบกระจกฐาน

๓๑๑

เสาทาเปนกาบพรหมศร หวเสามคนทวยรบชายคาโดยรอบระหวางเสาตอนบนประดบดวยสาหรายรวงผงปลายลายเปนพญานาคปดทอง ตอนลางประดบดวยกระจงปนปนประดบกระจก เพดานบษบกปดทองฉลลายเปนรปดาวเพดานแขวนระฆงไวตรงกลาง

ระฆงทประดษฐานในหอน เปนระฆงทพบในการขดสระเพอสรางหอไตรทวดระฆงโฆสตาราม ซงพระบาทสมเดจพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจโลกมหาราช รชกาลท ๑ โปรดเกลาใหนามาประดษฐาน เนองจากมเสยงดงกงวานไพเราะ แลวทรงทาผาตกรรมสรางถวายวดระฆงใหม พระระเบยง พระระเบยงสรางขนในสมยพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช รชกาลท ๑ พระระเบยงเปนอาคารโถงยาวตดตอกนไป ลอมรอบเปนอาณาเขตวดพระศรรตนศาสดาราม มซมประตทางเขาออกทง ๔ ทศ ประตแตละทศมยกษยนประตหนหนาเขาหาพระอโบสถ ยกเวนประตดานทศเหนอ โดยทวไปพระระเบยงมกจะสรางขนลอมรอบพระสถปเจดย พระอโบสถ หรอพระวหาร ใชเปนทประดษฐานพระพทธรปและเดนประทกษณ แตสาหรบวดพระศรรตนศาสดาราม พระระเบยงเปนอาคารทสรางขนโอบลอมอาคารทกหลง ยกเวนแตพระปรางค ๖ องค ดานทศตะวนออกเทานน เนองจากไดมการขยายพระระเบยงในสมยพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๔ ดวยมพระราชประสงคทจะสรางพระพทธปรางคปราสาทและพระศรรตนเจดย บรเวณดานหนาและดานหลงของพระมณฑป พรอมทงถมฐานทกษณของพระมณฑป ขยายเปนไพทรวมของอาคารทง ๓ หลง ในการขยายเปนฐานไพทครงนทาใหเปนฐานทมขนาดใหญกนพนทยาวเลยไปจดพระระเบยงของเดมทงทางดานทศตะวนออกและทศตะวนตก จงโปรดเกลาฯ ใหขยายพระระเบยงออกไป โดยดานทศตะวนออกไดโอบลอมเอาพระปรางคหนาวดไวในวงพระระเบยง ๒ องค สวนดานทศตะวนตกขยายไปในสนามหลงวด ในการขยายพระระเบยงครงน โปรดเกลาฯ ใหสรางซมประตและพลบพลาเปลองเครองไวทซมประตททาใหมทง ๒ ดาน ซมประตดานทศตะวนออกทาเปนซมยอดทรงมงกฎประดบกระเบองเคลอบมพลบหลาเปลองเครองพรอมกบเกยอย ๒ ดาน ซมประตดานทศตะวนตกทาเปนซมประตหลงคาจตรมข มพลบพลาเปลองเครองพรอมกบเกยอยดานเดยว

หลงคาเปนทรงไทย มงดวยกระเบองดนเผาเคลอบส มพนสเขยวขอบสเหลอง ตรงประตทางเขาทาเปนหลงคาจตรส เฉพาะประตดานทศตะวนออกตรงกบปราสาทพระเทพบดรทาเปนซมยอดทรงมงกฎ หนาบนของซมประตเปนไมจาหลกลายรปเทพนมปดทองบนพนกระจกสนาเงนมลายกระหนกกานขดประดบอย ๒ ขาง มชอฟา ใบระกา หางหงสปดทองประดบกระจกสเหลอง คนทวยเปนไมจาหลกลายเปนรปพญานาครบหลงคาและพาไลปกนกโดยรอบ

๓๑๒

ผนงมเฉพาะดานนอก กออฐฉาบปนตงแตพนจรดเพดาน ดานนอกทาสขาว ดานในเปนภาพจตรกรรมฝาผนงเรองรามเกยรตทงหมดม ๑๗๘ หองภาพ โดยเรมตงแตประตทศเหนอซงตรงกบพระวหารยอด เวยนไปทางทศตะวนตกจนมาจบทหอง ๑๗๘ แตละหองมอกษรจารกเรองราวของภาพโดยสงเขปประจาไวทกหอง นอกจากภาพทง ๑๗๘ หองแลวยงมภาพพระนารายณปางตางๆ กอนจะอวตารมาเปนพระราม ตลอดจนภาพตวละครสาคญในเรองรามเกยรตอยบนผนงซมคดพระระเบยง ตอมาภาพกจกรรมฝาผนงมการลบและวาดขนใหมในสมยพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว รชกาลท ๓ และพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๕ เนองจากภาพเดมลบเลอน บานประตทกบานดานในเขยนเปนภาพทวารบาลแบบจน บานดานนอกเขยนลายรดนาพมขาวบณฑกานแยง เสาม ๒ แถว แถวในเปนเสาขนาดใหญตงอยบนพนระดบบน แถวนอกเปนเสาขนาดเลกตงอยบนพนระดบลาง เปนเสากออฐฉาบปนยอมมไมสบสองตงอยบนฐานบว หวเสาทาเปนบวปลายเสาปดทอง ผนงของเสาแถวในทงสดานมจารกโคลงสสภาพ เรองรามเกยรตในแผนหนออน จานวน ๗๑๒ แผน พนพระระเบยงปดวยหนออนเปนลายทแยงมม การประเมนชดความรชดใหม จากการจดทาชดความรวดพระศรรตนศาสดารามชดใหม สาหรบการนาชมดงกลาว เมอนามาใหเจาหนาทนาชม จานวน ๒๐ ราย ซงเปนคนเดยวกบการประเมนบทบรรยายกอนการทาการศกษา ทาการประเมนชดความร โดยใชหวขอในการประเมนเหมอนกบการประเมนชดความรวดพระศรรตนศาสดารามสาหรบการนาชมชดเกา ผลการประเมนเปนดงน ตารางท ๕ ผลการประเมนความคดเหนบทนาชมวดพระศรรตนศาสดาราม ชดใหม

ท หวขอประเมน มากทสด มาก ปานกลาง นอย นอยทสด คาเฉลย

๑. ความรทรพยากรวฒนธรรมดานศลปกรรม

๑๗ ๓ - - - ๔.๘๕

คดเปนรอยละ ๘๕ ๑๕ - - -

๒. ความรทรพยากรวฒนธรรมดานศาสนาและความเชอ

๑๕ ๕ - - - ๔.๗๕

คดเปนรอยละ ๗๕ ๒๕ - - -

๓๑๓

ตารางท ๕ (ตอ) ท หวขอประเมน มากทสด มาก ปานกลาง นอย นอยทสด คาเฉลย

๓. ความรทรพยากรวฒนธรรมดานพระมหากษตรย

๙ ๑๐ ๑ - - ๔.๔

คดเปนรอยละ ๔๕ ๕๐ ๕ - -

๔. ความรทรพยากรวฒนธรรมดานพระราชพธและพธตางๆ

๑๖ ๕ - - - ๔.๘

คดเปนรอยละ ๘๐ ๒๐ - - -

เกณฑการพจารณา ๑.) ๔.๕ – ๕.๐ ดมาก ๒.) ๓.๕ – ๔.๔๙ ด ๓.) ๒.๕ – ๓.๔๙ พอใช ๔.) ๑.๐ – ๒.๔๙ ควรปรบปรง จากตารางแสดงขอมลการวดระดบ ความรทรพยากรวฒนธรรมวดพระศรรตนศาสดาราม ทเจาหนาทนาชม รวมจานวน ๒๐ คน โดยแสดงจานวนคารอยละ และคาเฉลยความคดเหน รวม ๔ หวขอ มรายละเอยด คอ ๑. ความรทรพยากรวฒนธรรมดานศลปกรรม อยในระดบดมาก (คาเฉลย = ๔.๘๕) โดยสวนใหญความคดเหนอยในระดบมากทสด จานวน ๑๗ คน คดเปนคารอยละ ๘๕ รองลงมาอยในระดบมาก รอยละ ๑๕ สาหรบระดบปานกลาง นอย และนอยทสดไมมผลงความเหน ๒. ความรทรพยากรวฒนธรรมดานศาสนาและความเชอ อยในระดบดมาก (คาเฉลย = ๔.๗๕) โดยสวนใหญความคดเหนอยในระดบดมากทสด จานวน ๑๕ คน คดเปนคารอยละ ๗๕ รองลงมาอยในระดบมาก รอยละ ๒๕ สาหรบระดบปานกลาง นอย และนอยทสดไมมผลงความเหน ๓. ความรทรพยากรวฒนธรรมดานพระมหากษตรย อยในระดบด (คาเฉลย = ๔.๔) โดยสวนใหญความคดเหนอยในระดบมาก จานวน ๑๐ คน คดเปนคารอยละ ๕๐ รองลงมาอยในระดบมากทสด รอยละ ๔๕ และระดบปานกลาง รอยละ ๕ สาหรบระดบนอย และนอยทสดไมมผลงความเหน

๓๑๔

๔. ความรทรพยากรวฒนธรรมดานพระราชพธและพธตางๆ อยในระดบดมาก (คาเฉลย = ๔.๘) โดยสวนใหญความคดเหนอยในระดบมากทสด จานวน ๑๖ คน คดเปนคารอยละ ๘๐ รองลงมาอยในระดบมาก รอยละ ๒๐ สาหรบระดบปานกลาง นอย และนอยทสดไมมผลงความเหน นางสาวบญเพญ หวานณรงค หวหนาฝายประชาสมพนธและเผยแพร สานกพระราชวง กลาววา ชดความรสาหรบการนาชมวดพระศรรตนศาสดารามทสรางขนมาใหมน มเนอหาขอมลทครอบคลมทรพยากรวฒนธรรมของวดพระศรรตนศาสดาราม เหมาะแกการเผยแพร เนองจากมการอางองจากเอกสารทมความนาเชอถอ และจากการสมภาษณบคลากรทเปนทยอมรบของคนองคกร นอกจากจะนาไปใชเปนขอมลสาหรบการนาชมแลว ยงเหนสมควรนาชดความรทไดจากการศกษาครงนขนเวบไซตของสานกพระราชวงเพอเปนการเผยแพรดวย

๓๑๕

บทท ๖

สรปผล และขอเสนอแนะ

การสถาปนาวดพระศรรตนศาสดาราม ในรชสมยรชกาลพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช รชกาลท ๑ เปนไปดวยความรวดเรว แตมความสวยงามทางดานศลปกรรมและสถาปตยกรรมเปนอยางมาก ทงๆ ทในชวงนนเปนชวงทบานเมองกาลงมศกสงคราม ดวยมพระราชประสงคใหวดพระศรรตนศาสดาราม เปนศนยรวมการปกครอง เปนศนยกลางทางดานศาสนา และเปนศนยรวมจตใจของประชาชน และเปนศนยรวมสาคญของสถาบนหลกอนเปนเอกลกษณของชาตไทย ไดแก ชาต ศาสนา และพระมหากษตรย การศกษาเรอง “การจดการความรทรพยากรวฒนธรรม : วดพระศรรตนศาสดาราม” มวตถประสงคเพอรวบรวมความร ซงเปนทรพยากรทางวฒนธรรม ภายในวดพระศรรตนศาสดาราม ทยงกระจดกระจาย และสรางเปนชดความรทสมบรณ มความทนสมย และมความเหมาะสมสาหรบการนาชมและการเผยแพร

ในการศกษา ไดมการสารวจและเกบขอมล ทงขอมลทางเอกสารอางอง เพอความรทไดบนทกแลว (explicit knowledge) และการสมภาษณและการสงเกตการณการนาชม เพอใหไดความรจากตวบคคล (tacit knowledge) มาวเคราะหและรวบรวมเปนชดความรใหม ทมความเหมาะสมสาหรบใชเปนขอมลในการนาชม โดยมขนตอนการดาเนนการ ๖ ขนตอน คอ

๑. ประเมนบทบรรยายการนาชม ๒. ศกษาและคนควาขอมล ๓. กาหนดประชากรและกลมตวอยาง ๔. สรางเครองมอทใชในการศกษาวจย ๕. เกบรวบรวมขอมลและสรางชดความร ๖. ตรวจสอบความถกตอง ประเมนและทดลองใชชดความร

จากการศกษา สามารถจาแนกความรซงเปนทรพยากรวฒนธรรม ออกเปน ๔ ดาน สาหรบใชเปนหวขอในการประเมนชดความรบทบรรยายสาหรบการนาชมวดพระศรรตนศาสดาราม คอ

๑. ความรทรพยากรวฒนธรรมดานศลปกรรม ๒. ความรทรพยากรวฒนธรรมดานศาสนาและความเชอ

๓๑๖

๓. ความรทรพยากรวฒนธรรมดานสถาบนพระมหากษตรย ๔. ความรทรพยากรวฒนธรรมดานพระราชพธและพธตางๆ การศกษา “การจดการความรทรพยากรวฒนธรรม : วดพระศรรตนศาสดาราม” ในครงน

เปนการรวบรวมขอมลความรทรพยกรวฒนธรรม ทง ๔ ดาน ทงทเปนความรทชดแจง (explicit knowledge) และความรจากตวบคคล (tacit knowledge) และเพอใหตรงกบวตถประสงคของการศกษา คอ สรางชดความรทสมบรณ มความทนสมย และมความเหมาะสมสาหรบการนาชม ดงนนในการจดทาชดความรครงน จงไดเรยงลาดบขอมลทไดจากการศกษาไปตามเสนทางของการนาชมของเจาหนาท คอ

จดนาชมท ๑ บรรยายบรเวณเฉลยงดานหลงพระอโบสถ เรมบรรยายประวตการสรางวดพระศรรตนศาสดาราม อาคารและปชนยวตถตางๆ ไดแก พระอโบสถ ศาลาราย หอพระราชกรมานสร หอพระราชพงศานสร พระโพธธาตพมาน รปปนหมอชวกโกมารภจจ และยกษทวารบาล

จดนาชมท ๒ บรรยายบรเวณบนฐานไพท บรรยายสงปลกสรางตางๆ ทอยบนฐานไพท ไดแก เจดยทรงเครอง พนมหมาก พระบษบก พระศรรตนเจดย พระมณฑป ปราสาทพระเทพบดร พระสวรรณเจดย สตวหมพานต และนครวดจาลอง

จดนาชมท ๓ บรรยายบรเวณลานดานทศเหนอของวดพระศรรตนศาสดาราม บรรยายสงปลกสรางตางๆ ไดแก หอพระนาก พระวหารยอด และหอพระมณเฑยรธรรม

จดนาชมท ๔ บรรยายบรเวณลานทางดานทศตะวนออก บรรยายพระอษฎามหาเจดย จดนาชมท ๕ บรรยายบรเวณลานทางดานทศใตของวดพระศรรตนศาสดาราม บรรยายสง

ปลกสรางตางๆ ไดแก หอพระคนธารราษฎร พระมณฑปยอดปรางค หอระฆง และพระระเบยง

สรปผลการวจย เมอนาชดความรทไดจากการศกษามาทาการประเมนผลชดความร ซงแบบการประเมนในครงน ไดใชหวขอการประเมนเหมอนกบการประเมนบทบรรยายการนาชม วดพระศรรตนศาสดารามทใชในปจจบน โดยใหเจาหนาทนาชมซงเปนคนเดยวกนกบการประเมนในครงแรก จานวน ๒๐ คน เปนผทาการประเมน ซงผลการประเมนอยในระดบดมาก ๓ หวขอ คอ ความรทรพยากรวฒนธรรมดานศลปกรรม, ดานศาสนาและความเชอ และดานพระราชพธและพธตางๆ และอยในระดบด ๑ หวขอ คอ ความรทรพยากรวฒนธรรมดานพระมหากษตรย

เมอนาผลการประเมนชดความรบทบรรยายสาหรบการนาชมวดพระศรรตนศาสดาราม ทง ๒ ครง คอ ผลการประเมนชดความรบทบรรยายทใชในการนาชมในปจจบน และชดความรสาหรบการนาชมทสรางขนมาใหม มาทาการเปรยบเทยบซงมรายละเอยดดงน

๓๑๗

ตารางท ๖ การเปรยบเทยบผลการประเมนชดความร

ท

หวขอการประเมน

ผลการประเมนครงท ๑

ผลการประเมนครงท ๒

คาเฉลย ระดบ คาเฉลย ระดบ ๑. ความรทรพยากรวฒนธรรมดาน

ศลปกรรม

๓.๔๗

พอใช

๔.๘๕

ดมาก ๒. ความรทรพยากรวฒนธรรมดานศาสนา

และความเชอ

๓.๓๕

พอใช

๔.๗๕

ดมาก ๓. ความรทรพยากรวฒนธรรมดาน

พระมหากษตรย

๓.๐๕

พอใช

๔.๔ ด

๔. ความรทรพยากรวฒนธรรมดานพระราชพธและพธตางๆ

๒.๘๗

พอใช

๔.๘

ดมาก

๐

๑

๒

๓

๔

๕

๑ ๒ ๓ ๔

การประเมนครงท ๑

การประเมนครงท ๒

ภาพท ๑๒๔ แผนภมแสดงการเปรยบเทยบการประเมนผลชดความร

คาเฉลย

หวขอการประเมน

๓๑๘

จากการเปรยบเทยบผลประเมนชดความรบทบรรยายวดพระศรรตนศาสดาราม พบวาชดความรทสรางขนมาใหม มเนอหาขอมล เกรดความร ตานาน และความเชอ ทครอบคลมความรทรพยากรวฒนธรรมวดพระศรรตนศาสดาราม ทง ๔ ดาน ซงเจาหนาทนาชมสามารถนาไปใชเปนขอมลสาหรบนาชมวดพระศรรตนศาสดาราม ขอเสนอแนะ วดพระศรรตนศาสดารามเปนพระอารามหลวง ตงอยในพระบรมมหาราชวง เปนสถานททมความสาคญทสดแหงหนง เนองจากเปนเปนศนยรวมสาคญของสถาบนหลกอนเปนเอกลกษณของชาตไทย คอ ชาต ศาสนา และพระมหากษตรย วดพระศรรตนศาสดารามจงเปนสถานทรวบรวมความรตางๆ ถงแมวาพระบาทสมเดจพระเจาอยหวรชกาลปจจบน จะไมไดประทบในพระบรมมหาราชวงแลวกตาม แตกยงเสดจพระราชดาเนนมาประกอบพระราชพธตามโบราณราชประเพณเปนประจาทกป การเปดวดพระศรรตนศาสดารามใหประชาชนและนกทองเทยว เขานมสการ เยยมชมและศกษาเรยนรวฒนธรรมของชาตไทย ยอมเปนการสงเสรมและเผยแพรวฒนธรรมอนด ขอมลความรวดพระศรรตนศาสดารามมเปนจานวนมาก และในแตละวนไดมนกทองเทยวมารบบรการนาชมจากเจาหนาทงานนาชมหลายกลม ซงมตงแตนกเรยนระดบอนบาล ประถมศกษา มธยมศกษา นกศกษาระดบปรญญาตร กลมขาราชการ ประชาชนทวไป และกลมผสงอาย เปนตน ซงแตละกลมแตละคณะ มจดประสงคและความคาดหมายทจะไดรบความรจากการนาชมทแตกตางกนออกไป เชน กลมเดกเลก ตองการมาเรยนรเพอความบนเทง อยากฟงเรองเลาตางๆ ทไมเปนวชาการมากจนเกนไป กลมเดกมธยมตองการขอมลสาหรบทารายงานในบทเรยน กลมนกศกษาตองการความรทตรงกบสาขาวชาทเรยน เชน สาขาศลปกรรม สถาปตยกรรม ประวตศาสตร และการทองเทยวเปนตน สาหรบกลมขาราชการตองการความรทสงขน คอตองการทราบเรองราวเกยวกบพระราชพธ และกลมผสงอายตองการความรทเกยวกบพระมหากษตรย เปนตน ชดความรบทบรรยายวดพระศรรตนศาสดารามฉบบน มเนอหาขอมลทครอบคลมและมความทนสมย ซงการนาชมไมสามารถบรรยายความรทงหมดได เนองจากระยะเวลาทคณะผรบบรการหรอนกทองเทยวมจากด ดงนนกอนการนาชมเจาหนาทนาชมควรพจารณาภมหลงของคณะทมาใชบรการกอนวา ในการเขาชมวดพระศรรตนศาสดารามในครงน นอกจากความรทมความจาเปนททกคนควรรแลว คณะเหลานนตองการขอมลความรดานใดเพมเตมเปนพเศษ แลวจงนาเลอกนาความรเหลานน มาใชประกอบการบรรยาย เพอสรางความประทบใจใหกบผทมารบบรการ

๓๑๙

บรรณานกรม กรมศลปากร. ๘๘ ป แหงการสถาปนากรมศลปากร. กรงเทพมหานคร : บรษท เจ ฟลม โปรเซส

จากด, ๒๕๔๒. __________. จดหมายเหตการณบรณปฏสงขรณวดพระศรรตนศาสดาราม และ พระบรมมหาราชวง

ในการฉลองพระนครครบ ๒๐๐ ป พทธศกราช ๒๕๒๕. กรงเทพมหานคร : หางหนสวนจากดโรงพมพยไนเตดโปรดกชน จากด, ๒๕๒๕.

__________. ตานานพระแกวมรกต ฉบบสมบรณ. กรงเทพมหานคร : โรงพมพอกษรบรการ, ๒๕๐๕.

__________. ไตรภมกถาหรอไตรภมพระรวง. กรงเทพมหานคร : อมรนทรการพมพ, ๒๕๒๖.

__________. ทวารบาลผรกษาศาสนสถาน. กรงเทพมหานคร : บรษท อมรนทรพรนตง แอนด พบลชชง จากด (มหาชน), ๒๕๔๖.

__________. พระราชพธในรชกาลพระบาทสมเดจพระปรมนทรมหาภมพลอดลยเดชฯ สยามนทราธราช บรมนาถบพตร. กรงเทพมหานคร : บรษท กราฟคฟอรแมท (ไทยแลนด) จากด, ๒๕๔๓.

__________. รายงานการอนรกษจตรกรรมฝาผนง หอพระราชกรมานสร วดพระศรรตนศาสดาราม. ม.ป.ท., ๒๕๒๔.

กรรณการ อศวดรเดชา. การสอสารเพอการโนมนาวใจ. กรงเทพมหานคร : โรงพมพแหงจฬาลงกรณมหาวทยาลย, ๒๕๕๐.

กองแกว วระประจกษ. “จารกพระสพรรณบฏ” ศลปากร ๕๑, ๔(กรกฎาคม-สงหาคม ๒๕๕๑) : ๑๑๔-๑๑๕.

กลยาภค นาวนฤทธเดช, หมอมหลวง. “คตความเชอในเรองชางเผอก” วมานเมฆ ๗, ๔๓ (มถนายน-กรกฎาคม ๒๕๔๗) : ๘๐-๘๓.

__________. “ชางคพระบารม (ตอนท ๑)” วมานเมฆ ๘, ๔๖ (ธนวาคม ๒๕๔๗-มกราคม ๒๕๔๘) : ๑๑๐-๑๑๒.

กลยาภค นาวนฤทธเดช, หมอมหลวง. “ชางคพระบารม (ตอนท ๒)” วมานเมฆ ๘, ๔๗ (กมภาพนธ-มนาคม ๒๕๔๘) : ๙๐-๙๓.

__________. “ชางคพระบารม (ตอนท ๓)” วมานเมฆ ๘, ๔๘ (เมษายน-พฤษภาคม ๒๕๔๘) : ๑๐๘-๑๑๑.

๓๒๐

กลยาภค นาวนฤทธเดช, หมอมหลวง. “ตระกลชางสาคญตามคชลกษณ” วมานเมฆ ๗, ๔๔ (สงหาคม-กนยายน ๒๕๔๗) : ๑๐๔- ๑๐๖.

กลวรา สวรรณพมล. หลกการมคคเทศก. กรงเทพมหานคร : โสภณการพมพ, ๒๕๕๒. เกรยงไกร วศวามตร. เรองเลาในวง. กรงเทพมหานคร : บรษท ไวเตก จากด, ๒๕๕๐. คณะกรรมการฝายประมวลเอกสารและจดหมายเหต. สมดภาพไตรภม ฉบบอกษรธรรมลานนาและ

อกษรขอม. กรงเทพมหานคร : บรษท อมรนทรพรนตง แอนด พบลชชง จากด (มหาชน), ๒๕๔๗.

คกฤทธ ปราโมช, หมอมราชวงศ และคณะ. ลกษณะไทย เลม ๑ : ภมหลง. กรงเทพมหานคร : บรษท โรงพมพไทยวฒนาพานช จากด , ๒๕๒๕.

จอมเกลาเจาอยหว, พระบาทสมเดจพระ. พระแกวมรกต ตานานพระแกวมรกต. กรงเทพมหานคร : บรษท พฆเณศ พรนตง เซนเตอร จากด, ๒๕๔๖. ฉนทช วรรณถนอม. หลกการมคคเทศก. กรงเทพมหานคร : สานกพมพสถาบนราชภฏสวนสนนทา,

๒๕๔๖. ชอทพย จานงควงษ. “พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว ผพระราชทานการปฏรปเงนตรา และ

กาเนดเครองราชอสรยาภรณ” วารสารไทย ๒๘, ๑๐๒ (เมษายน-มถนายน ๒๕๕๐) : ๖๕-๗๓.

ชชวาล วงษประเสรฐ. การจดการความรในองคกรธรกจ. กรงเทพมหานคร : เอกซเปอรเนท, ๒๕๔๘.

โชต กลยาณมตร. ทฤษฎการกาหนดองคประกอบในงานศลปและสถาปตยกรรมไทย. กรงเทพมหานคร : ม.ป.ท., ม.ป.ป.

ณรงค สมพงษ. สอเพองานสงเสรมเผยแพร. กรงเทพมหานคร : โอ.เอส. พรนตงเฮาส, ๒๕๓๕. ณฏฐภทร จนทวช. “ชางเผอกในรชกาล พระบาทสมเดจพระเจาอยหวภมพลอดลยเดช” ศลปากร ๔๙,

๓ (พฤษภาคม-มถนายน ๒๕๔๙) : ๑๒-๒๙. ดนย ไชยโยธา. ประวตศาสตรและวฒนธรรมไทย. กรงเทพมหานคร : โอ.เอส.พรนตงเฮาส, ๒๕๕๐. ดารงราชานภาพ, สมเดจฯ กรมพระยา. ตานานพระปรตร. กรงเทพมหานคร : โรงพมพทาพระจนทร,

๒๕๑๑. __________. อนสรณสมเดจพระเจาอทอง รามาธบดศรสนทรบรมบพตร พระเจาอยหว. ม.ป.ท., ๒๕๑๓. ทรงวทย ดลประสทธ. โครตวงศทศกณฐ. กรงเทพมหานคร : บรษท พฆเณศ พรนตง จากด, ๒๕๔๑.

๓๒๑

ทรงสรรค นลกาแหง. “พระราชพธสถาปนาสมเดจพระสงฆราช กรงรตนโกสนทร” ศลปวฒนธรรม ๓๐, ๑๒ (ตลาคม ๒๕๕๒) : ๑๒๕-๑๓๙.

ทองตอ กลวยไม ณ อยธยา. “พระบรมรป ณ ปราสาทพระเทพบดร” โลกประวตศาสตร ๓, ๔ (ตลาคม-ธนวาคม ๒๕๔๐) : ๒๐-๒๓.

ทพวรรณ พมมณ. หลกการมคคเทศก. กรงเทพมหานคร : สานกพมพมหาวทยาลยรามคาแหง, ๒๕๔๓.

ทพวรรณ หลอสวรรณรตน. องคการแหงการเรยนร : จากแนวคดสการปฏบต. กรงเทพมหานคร : บรษท แซทโฟร พรนตง จากด, ๒๕๔๘. ธนวด บญลอ และคณะ. หลกและทฤษฎการสอสาร. กรงเทพมหานคร : สานกพมพมหาวทยาลย

สโขทยธรรมธราช, ๒๕๔๔. ธรรมคามภ โภวาท. พระแสงราชศตรา. กรงเทพมหานคร : ม.ป.ท., ๒๕๐๙. น.ณ ปากนา. “ทวารบาล” เมองโบราณ ๑๘, ๓ (กรกฎาคม-กนยายน ๒๕๓๕) : ๑๐๕-๑๑๐. นวรตน ภกดคา. เทพเจาและสงศกดสทธจน. กรงเทพมหานคร : บรษท อมรนทรพรนตงแอนดพบลช

ชง จากด (มหาชน), ๒๕๕๓. นนทนา ขนภกด. คตวรรณกรรม. กรงเทพมหานคร : บรษท อมรนทร พรนตง กรพ จากด, ๒๕๓๐. นจ หญชระนนท. ปาฐกถา ชด “สรนธร” เรอง สถาปตยกรรมไทย. กรงเทพมหานคร : โรงพมพแหง

จฬาลงกรณมหาวทยาลย, ๒๕๕๓. นดดา หงสววฒน. คมอชมศลปะและสถาปตยกรรมไทย วดพระศรรตนศาสดาราม และพระบรม

มหาราชวง. กรงเทพมหานคร : พรรณการพมพ, ๒๕๔๗. นดดา หงสววฒน. วดพระศรรตนศาสดาราม และพระบรมมหาราชวง. กรงเทพมหานคร : เอ.ท. พรน

ตง, ๒๕๔๗. แนงนอย ศกดศร, หมอมราชวงศ และคณะ. รายงานผลการวจย เรอง การศกษาววฒนาการทาง สถาปตยกรรมในพระบรมมหาราชวง ตงแตรชสมยพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟา จฬาโลกมหาราช ถง รชสมยพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว พ.ศ.๒๓๒๕ – ๒๔๕๓, จฬาลงกรณมหาวทยาลย, ๒๕๒๓. นาทพย วภาวน. การจดการความรกบคลงความร. กรงเทพมหานคร : บรษท เอสอาร พรนตง แมส

โปรดกส จากด, ๒๕๔๗. บรรจบ เทยมทด. กาเนดเสมาธรรมจกรและพระโพธสตว. กรงเทพมหานคร : กรงสยามพรนตง กรฟ,

๒๕๓๒.

๓๒๒

บญด บญญากจ และคณะ. การจดการความรจากทฤษฎสการปฏบต. กรงเทพมหานคร : บรษท จรวฒนเอกซเพรส จากด, ๒๕๔๙.

บบผา คมมานนท. หลกการมคคเทศก. กรงเทพมหานคร : หนวยศกษานเทศ กรมฝกหดคร, ๒๕๒๘. ปรมะ สตะเวทน และคณะ. หลกและทฤษฎการสอสาร. กรงเทพมหานคร : สานกพมพมหาวทยาลย

สโขทยธรรมาธราช, ๒๕๔๔. ประทม ชมเพงพนธ และคณะ. ตกตาศลาจนวดโพธ. กรงเทพมหานคร : วพระเชตพนวมลมงคลาราม,

๒๕๔๘. ประพนธ ผาสขยด. การจดการความร ฉบบขบเคลอน. กรงเทพมหานคร : ใยไหม, ๒๕๕๐. __________. การจดการความร ฉบบมอใหมหดขบ. กรงเทพมหานคร : ใยไหม, ๒๕๔๗. ประภสร ชวเชยร. ทาวจตโลกบาล : เทพผพทกษในพทธศาสนา. ม.ป.ท., ๒๕๔๙. ปย มาลากล, หมอมหลวง. พระราชพธถอนาพระพพฒนสตยา ๒๕๑๒. กรงเทพมหานคร : โรงพมพ

ทาพระจนทร, ๒๕๑๒. พรธดา วเชยรปญญา. การจดการความร : พนฐานการประยกตใช. กรงเทพมหานคร : เอกซเปอรเนท,

๒๕๔๘. พระเทพเวท. นรกสวรรคในพระไตรปฎก. กรงเทพมหานคร : รงแสงการพมพ, ๒๕๓๑. พลหลวง. “เขาพระสเมร” เมองโบราณ ๑, ๑ (กนยายน ๒๕๑๗) : ๑๐๒-๑๐๗. พฒนะ พทธพงษ. ยกษในรามเกยรต ชด พรหมพงศและอสรตางเมอง. นนทบร : พมพทอง, ๒๕๔๘. พทธยากร. มงคลพธ ๑๒ เดอน ประจาชาตไทย. กรงเทพมหานคร : การพมพไชยวฒน, ๒๕๐๗.

เพญนภา ทรพยเจรญ และคณะ. ประวตหมอชวกโกมารภจจ. กรงเทพมหานคร : โรงพมพองคการทหารผานศก, ๒๕๓๗.

เพลนพศ การาญ. โรงชางตน. ม.ป.ท., ๒๕๒๑. ไพฑรย พงศะบตร และคณะ. คมอการอบรมมคคเทศก. กรงเทพมหานคร : โรงพมพจฬาลงกรณ

มหาวทยาลย, ๒๕๓๑. ไพโรจน ชลารกษ. การจดการความร : สงกปทางทฤษฎ. นครปฐม : บรษท เพชรเกษม พรนตง กรป

จากด, ๒๕๕๑. ภราดร จนดาวงศ. การจดการความร. กรงเทพมหานคร : ซดบบลวซ พรนตง, ๒๕๔๙. ภสวล นตเกษตรสนทร และคณะ. ทฤษฎและพฤตกรรมการสอสาร. กรงเทพมหานคร : สานกพมพ

มหาวทยาลยสโขทยธรรมาธราช, ๒๕๔๗. ภาวาส บนนาค. พระปรมาภไธยสมเดจพระมหากษตรยแหงกรงรตนโกสนทร. กรงเทพมหานคร :

โรงพมพแหงจฬาลงกรณมหาวทยาลย, ๒๕๔๓.

๓๒๓

มหาวทยาลยศลปากร. มคคเทศกกบการนาเทยว. กรงเทพมหานคร : โรงพมพพฆเณศ, ๒๕๒๕. ยทธยา แซเตยว. การวด การวเคราะห การจดการความร : สรางองคกรอจฉรยะ. กรงเทพมหานคร : บรษท อนโนกราฟฟกส จากด, ๒๕๔๘. ราชบณฑตยสถาน. พจนานกรมฉบบราชบณฑตยสถาน พ.ศ. ๒๕๔๒. กรงเทพมหานคร : นานมบคส

, ๒๕๔๒. เลก พงษสมครไทย. “เฉลมพระยศเจานายฝายใน ในรชกาลปจจบน” ศลปวฒนธรรม ๒๙, ๕

(มนาคม ๒๕๕๑) : ๔๐-๔๗. วจารณ พานช. การจดการความรฉบบนกปฎบต. กรงเทพมหานคร : บรษท ตถาตา พบลเคชน จากด,

๒๕๔๙. วทย พณคนเงน. ชางสบหม. กรงเทพมหานคร : อมรนทรการพมพ, ๒๕๒๕. __________. “พระพทธเจาและพระโพธสตวของฝายมหายานและฝายเถรวาท” วารสาร

ราชบณฑตยสถาน ๒๐, ๔ (กรกฎาคม-กนยายน ๒๕๓๘) : ๒๒-๓๒. __________. ศลปกรรมและการชางของไทย และโบราณสถานบางแหงของไทย. กรงเทพมหานคร :

หางหนสวนจากด โอเดยนสโตร, ๒๕๑๒. วศณ ทรพยสวรรณ. “ตานานชางเผอกและคชลกษณ ชางสาคญในรชสมยปจจบน เฉพาะทมการ นอมเกลาฯ ถวาย ระหวางป ๒๕๐๑-๒๕๒๐” วฒนธรรมไทย ๓๑, ๒ (พฤศจกายน ๒๕๓๖) : ๒๔-๒๕. เศรษฐมนตร กาญจนกล. เทพทวารบาล. กรงเทพมหานคร : บรษท สานกพมพแสงดาว จากด, ๒๕๔๘.

__________. เทพทวารบาล : ผปกปก รกษา และคมครอง. กรงเทพมหานคร : สานกพมพเศรษฐศลป, ๒๕๔๘.

__________. สรรพสตวในหมพานต. กรงเทพมหานคร : บรษท สงวนกจการพมพ จากด, ๒๕๔๕. ศกดชย สายสงห. พระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหวกบพระราชศรทธาปณธานในการสถาปนา

วตถสถานในพระพทธศาสนา. นครปฐม : มหาวทยาลยศลปากร, ๒๕๔๘. ส. พลายนอย. ความรเรองตราตางๆ พระราชลญจกร. กรงเทพมหานคร : อกษรพทยา, ๒๕๒๗. สถาบนวจยและพฒนา มหาวทยาลยศลปากร. การจดการความร. นครปฐม : โรงพมพมหาวทยาลย ศลปากร, ๒๕๕๐. สมชาย เจรญวานช. “วทยาลยในวงชาย : ศลปะสรางคน” วมานเมฆ ๗, ๔๐ (ธนวาคม ๒๕๔๖ – มกราคม ๒๕๔๗) : ๙๔.

๓๒๔

สยามสมาคม. “ชางในเครองราชอสรยาภรณ” สยามอารยะ ๒, ๑๖ (เมษายน ๒๕๔๗) : ๔๑-๔๒. สวาง เลศฤทธ. “การจดการทรพยากรโบราณคด : ภาพรวมแนวคด” การจดการทรพยากรทาง วฒนธรรมเพอการทองเทยวอยางย งยน. นครปฐม : โรงพมพมหาวทยาลยศลปากร, ๒๕๔๗. สนต เลกสขม. งานชาง คาชางโบราณ. กรงเทพมหานคร : บรษท รงศลปการพมพ (๑๙๙๗) จากด, ๒๕๕๓.

สายนต ไพรชาญจตร. การจดการทรพยากรทางโบราณคดในงานพฒนาชมชน. พมพครงท ๓. กรงเทพมหานคร : ศกดโสภาการพมพ, ๒๕๕๐. สานกพระราชวง. จตรกรรมพระพทธประวต ในพระอโบสถวดพระศรรตนศาสดาราม. กรงเทพมหานคร : บรษท อมรนทรพรนตง แอนดพบลชชง จากด (มหาชน), ๒๕๔๗. สานกพระราชวง งานนาชม. คมอการปฏบตงานของงานนาชม. ม.ป.ท., ๒๕๕๒.

สานกเลขาธการคณะรฐมนตร สานกนายกรฐมนตร. เครองราชอสรยาภรณไทย. กรงเทพมหานคร : บรษท ดานสทธาการพมพ จากด, ๒๔๓๖. สานกราชเลขาธการ. สถาปตยกรรมพระบรมมหาราชวง. กรงเทพมหานคร : โรงพมพกรงเทพ (๑๙๘๔) จากด, ๒๕๓๑. สาเนยง มณกาญจน. หลกนกพด : ศลปะและหลกการพดในโอกาสตางๆ. กรงเทพมหานคร : ขาวฟาง

, ๒๕๓๓. สดารตน สงขยม. เทศมหาชาตมหากศลเฉลมพระเกยรต ถวายพระราชกศล แด พระบาทสมเดจพระ เจาอยหว เนองในโอกาสมหามงคลเฉลมพระชนมพรรษา ๘๐ พรรษา ๕ ธนวาคม ๒๕๕๐.

กรงเทพมหานคร : บรษท คอมฟอรม จากด, ๒๕๔๙. สพศวง ธรรมพนทา. พนฐานวฒนธรรมไทย. กรงเทพมหานคร : ด.ด.บคสโตร, ๒๕๓๒. สภทรดศ ดศกล, หมอมเจา. ประวตวดพระศรรตนศาสาดราม. กรงเทพมหานคร : บรษท อมรนทรพ

รนตงแอนดพบลชชง จากด (มหาชน), ม.ป.ป. สภาพร มากแจง. หลกมคคเทศก. กรงเทพมหานคร : โสภณการพมพ, ๒๕๓๔. สรศกด เจรญวงศ. คตความเชอในงานศลปกรรมไทย. ม.ป.ท.,ม.ป.ป. สรยวฒ สขสวสด, หมอมราชวงศ. “พระคนธารราษฎรจน” ศลปวฒนธรรม ๑๗, ๑ (พฤศจกายน

๒๕๓๘) : ๘๖-๘๗. __________. “พระชยหลงชาง” ศลปวฒนธรรม ๑๖, ๘ (มถนายน ๒๕๓๘) : ๘๖-๘๘. __________. พระพทธปฏมาในพระบรมมหาราชวง. กรงเทพมหานคร : บรษท อมรนทรพรนตง

กรฟจากด, ๒๕๓๕.

๓๒๕

แสงสรย ลดาวลย, หมอมราชวงศ. ประเพณการเกบรกษาพระบรมอฐและพระอฐในสมยกรง รตนโกสนทร. กรงเทพมหานคร : ม.ป.ท., ๒๕๓๐.

แสงสรย ลดาวลย, หมอมราชวงศ. พระมหาปราสาทและพระราชมณเฑยรสถานใพระบรมมหาราช-วง. กรงเทพมหานคร : โรงพมพทาพระจนทร, ๒๕๒๕.

เสาวณย สกขาบณฑต. การสอความหมายเพอการเรยนร. กรงเทพมหานคร : วฒนาพานช, ๒๕๓๒. องคการคาของครสภา. มหาเวสสนดรชาดก ฉบบ ๑๓ กณฑ. กรงเทพมหานคร : โรงพมพครสภา

ลาดพราว, ๒๕๒๗. อรวรรณ ทรพยพลอย. พระแสงราชศสตราประจาเมอง. กรงเทพมหานคร : บรษท เกรท โปร กราฟ

ฟค จากด, ๒๕๓๙. อรณศกด กงมณ. “จตรกรรมเทพผพทกษพทธสถาน สมยตนกรงรตนโกสนทร กบคมภรนารายณ

สบปาง” เมองโบราณ ๒๔, ๔ (ตลาคม-ธนวาคม ๒๕๔๑) : ๓๗-๔๘. ออม ประนอม. วทยาการสาหรบวทยากร : หลกการพดในทสาธารณะและการเปนวทยากรทด.

กรงเทพมหานคร : ขาวฟาง, ๒๕๔๓.

๓๒๖

ภาคผนวก ก

๓๒๗

หนงสอขออนญาตเกบขอมลการนาชมในวดพระศรรตนศาสดาราม

๓๒๘

ภาคผนวก ข

๓๒๙

หนงสอขออนเคราะหขอมลและผงการจดงานพระราชพธในวดพระศรรตนศาสดาราม

๓๓๐

ภาคผนวก ค

๓๓๑

แบบประเมนชดความรทรพยากรวฒนธรรมวดพระศรรตนศาสดาราม

ของงานนาชม ฝายประชาสมพนธและเผยแพร

สวนท ๑ การประเมนชดความร บทบรรยายวดพระศรรตนศาสดาราม โปรดกาเครองหมาย ในชองความเหน

ท

ความรทรพยากรวฒนธรรมวดพระศรรตนศาสดาราม

ระดบความพงพอใจ

มากทสด มาก ปานกลาง นอย นอยทสด

๑. ความรทรพยากรวฒนธรรมดานศลปกรรม

๒. ความรทรพยากรวฒนธรรมดานศาสนาและความเชอ

๓. ความรทรพยากรวฒนธรรมดานพระมหากษตรย

๔. ความรทรพยากรวฒนธรรมดานพระราชพธและพธตางๆ

สวนท ๒ ทานตองการใหเพมเตมความรอะไรบางในบทบรรยายวดพระศรรตนศาสดาราม และขอเสนอแนะอนๆ ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

๓๓๒

ภาคผนวก ง

๓๓๓

แบบประเมนชดความรทรพยากรวฒนธรรมวดพระศรรตนศาสดาราม ชดใหม

สวนท ๑ โปรดกาเครองหมาย ในชองความเหน

ท

ความรทรพยากรวฒนธรรมวดพระศรรตนศาสดาราม

ระดบความพงพอใจ

มากทสด มาก ปานกลาง นอย นอยทสด

๑. ความรทรพยากรวฒนธรรมดานศลปกรรม

๒. ความรทรพยากรวฒนธรรมดานศาสนาและความเชอ

๓. ความรทรพยากรวฒนธรรมดานพระมหากษตรย

๔. ความรทรพยากรวฒนธรรมดานพระราชพธและพธตางๆ

สวนท ๒ ขอเสนอแนะอนๆ ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

๓๓๔

ภาคผนวก จ

๓๓๕

พระบรมมหาราชวง

ประวตการสรางพระบรมมหาราชวง พระบรมมหาราชวง เปนพระราชนเวศนมณเฑยรสถานแหงแรกของกรงเทพมหานคร มอาณาบรเวณเปนเนอท ๑๕๒ ไร ๒ งาน มกาแพงใบเสมากออฐ และปอมปราการรายลอมอยโดยรอบทงสดาน ภายในพระบรมมหาราชวง ไดแบงแยกอาณาบรเวณสาหรบปลกสรางอาคารสถานทไวเปนสดสวน พนทตอนเหนอซงเปนดานหนานน ทางดานตะวนออกเปนบรเวณวดพระศรรตนศาสดาราม ดานตะวนตกเปนอาคารสถานทราชการ พนทตอนกลางเปนหมพระมหาปราสาท สวนพนทตอนในเบองหลงพระมหาปราสาทราชมณเฑยรเปนเขตฝายใน ซงในกาลกอนเปนทประทบของสมเดจพระอครมเหส พระบรมวงศานวงศฝายใน และขาบาทบรจารกาในองคพระมหากษตรย พระบรมมหาราชวงน พระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลก พระปฐมบรมกษตรยแหงพระบรมราชวงศจกร โปรดเกลาฯ ใหสรางขนพรอมกบการสรางกรงเทพมหานคร เปนราชธาน เมอพทธศกราช ๒๓๒๕ มลเหตททรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหสรางพระมหานครและพระราชนเวศนมณเฑยรสถานใหม ณ ฝงฟากตะวนออกของแมนาเจาพระยาน กเนองจากทรงพระราชดารวา สถานการณของกรงธนบรทเกดความเดอดรอนระสาระสายถงเกดการจลาจลวนวายนน หากลวงรไปยงนานาประเทศ กจะทาใหศตรเหนวาไทยออนกาลงลง เลยฉวยโอกาสยกกองทพมาประชดตดพระนครได ทรงพเคราะหเหนวาชยภมโดยทวไปของกรงธนบรไมมนคงแขงแรง สาหรบการจะตอตานขาศก ถามศกมาประชดตดพระนครกยากแกการปองกนรกษาพระนคร สชยภมทางฝงฟากตะวนออกของแมนาเจาพระยาไมได เพราะเปนทแหลม มแมนาเปนขอบเขตกวาครง ซงอาจอาศยลาแมนาเปนปราการตอตานขาศกไดเปนอยางด สมเดจพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาดารงราชานภาพ ไดทรงอธบายสภาพของกรงธนบรไวในหนงสอพระราชพงศาวดารรชกาลท ๒ วา

“ แผนทเมองธนบรครงเปนราชธานเหมอนอยางเมองพษณโลก คอ ตงปอมกาแพงสองฟากเอาลาแมนาไวกลางเมอง เมองทเอาลานาไวกลางถาลานานนแคบ กเปนประโยชนในการทจะใชเรอลาเลยงเขาไดถงในเมอง และเวลามศกสงคราม กอาจทาเครองกดกนขาศกไดทางนา และทาสะพานใหพลทหารขามฟากเขาชวยกนรกษาหนาทไดงาย แตถาลานานนกวางออกจนกลายเปนแมนา ประโยชนทจะไดจากการปองกนเมองกหมดไป กลายเปนเมองอกแตก พระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลก ไดเคยทรงรกษาเมองพษณโลกสศกอแซวนก คงจะไดทรงพระราชดารเปนการเสยเปรยบ

๓๓๖

ขาศกดงกลาวมาน จงไดยายพระนครมาตงขางฝงตะวนออกแคฝงเดยว เอาแมนาเจาพระยาเปนขอหนารกษาพระนคร” (ม.ร.ว.แสงสรย ลดาวลย ๒๕๒๕ : ๑) มลเหตสาคญอกประการหนงคอ มพระบรมราโชบายทจะสรางพระนครใหเจรญรงเรองสวยงาม ละมายแมนกรงศรอยธยาราชธานเดมโดยเรวทสด ทงนเพอจะใหเปนเกยรตยศปรากฏไปในนานาประเทศวา ชาตไทยไดรวบรวมกนเปนปกแผนแนนหนาสามารถกอบกความเปนอสระคนมา

และสามารถสรางสรรคบานเมองใหมใหรงเรองสวยงามเชนในสมยกรงศรอยธยายงเปนราชธานอยนนไดแลว ขาวแหงความเจรญรงเรองเปนปกแผนของประชาชาต ยอมทาใหเปนทครนครามขามเกรงแกผทคดจะรกรานไดประการหนง และเนองจากศลปะในการกอสรางกจะเปนสญลกษณประการหนงทจะแสดงถงความเจรญรงเรอง จงทรงตงพระราชหฤทยทจะสถาปนาวดวาอารามและพระราชมณเฑยรสถานในกรงธนบรนน ตงอยในทไมเหมาะสม มวดขนาบอยสองขาง ไมอาจทจะขยายอาณาบรเวณและกอสรางพระมหาปราสาทราชมณเฑยรใหสวยงามได จงไดทรงพระราชดารทจะสรางพระราชนเวศนมณเฑยรสถานขนใหม

ครนเมอวนท ๘ เมษายน ๒๓๒๕ พระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลก ไดเสดจออกประทบ ณ ทามกลางมขมนตรและเสนามาตยราชบรพารทงปวง แลวมพระบรมราชโองการเหนอเกลา

สงใหพระยาธรรมาธกรณ และพระยาวจตรนาว เปนแมกองคมชางและไพรพลไปวดกะทสรางพระมหานคร และพระราชนเวศนมณเฑยรสถานใหม ตามทไดทรงพระราชดารไว

สถานทซงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหสรางพระบรมมหาราชวงขนนน แตเดมเปนทซงพระยาราชเศรษฐ และบรรดาชาวจนซงเขามาพงพระบรมโพธสมภารอยในครงนน ไดตงเคหะสถานบานเรอนอาศยอยกอนแลว จงทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหพระยาราชาเศรษฐ และบรรดาชาวจนทงปวงยกยายสถานบานเรอนอยใหม ณ ทสวน ตงแตคลองวดสามปลมไปจนถงคลองวดสาเพง

การกอสรางพระบรมมหาราชวง ไดเรมดาเนนการเมอวนจนทรเดอนหก แรมสบคา จลศกราช ๑๑๔๔ ตรงกบวนท ๖ พฤษภาคม พทธศกราช ๒๓๒๕ ซงเปนเวลาภายหลง การพระราชพธยกหลกเมองสาหรบกรงเทพมหานครเพยงหนงวน ในตอนแรกนไดทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหสรางพระราชมณเฑยรสถานดวยเครองไม และรายลอมอาณาบรเวณดวยปราการระเนยดไวเปนการชวคราว เมอพระราชนเวศนมณเฑยรสถานชวคราวนนแลวเสรจ จงไดทรงพระกรณาโปรดเกลาใหตงการพระราชพธปราบดาภเษกโดยสงเขปขน มการสวดพระปรตรพทธมนต ณ พระราชมณเฑยรทสรางใหม ๓ วน เรมตงแตวนจนทร ท ๑๐ มถนายน พทธศกราช ๒๓๒๕ เปนตนมา ครนถงวนพฤหสบดท ๑๓ มถนายน เวลา ๖ นาฬกา ๒๔ นาท อนเปนเวลาอดมมงคลฤกษ พระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช กไดเสดจพระราชดาเนนโดยกระบวนพระยหยาตราทางชลมารค ขาม

๓๓๗

ฟากจากพระราชวงกรงธนบร มา ณ ฝงฟากตะวนออก เสดจขนฉนวนหนาพระบรมมหาราชวง

ประทบพระราชยานมตารวจหลวงแหนาตามเสดจฯ สพระราชมณเฑยรสถาน ทรงประกอบการพระราชพธปราบดาภเษก เสดจขนเถลงถวลยราชสมบต เปนพระปฐมบรมกษตรยในพระบรมราชวงศจกร

และไดเสดจพระราชดาเนนเฉลมพระราชมณเฑยรในพระราชนเวศนมณเฑยรสถาน ณ

กรงเทพมหานครอมรรตนโกสนทรแตเบองนนสบมา ตอเมอไดเสดจผานไอศรยราชสมบต ทานบารงบานเมองรมเยนเปนปรกตสขขนบางแลว

จงไดทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหเรมการกอสรางพระราชนเวศนมณเฑยรสถานใหเปนการถาวรสบไป กลาวคอ ในปพทธศกราช ๒๓๒๖ โปรดเกลาฯ ใหเรมการกอกาแพง สรางปอม สรางประต

สรางพระราชมณเฑยรสถานทงขางหนาและขางใน ตลอดจนสรางพระอโบสถวดพระศรรตนศาสดาราม พรอมดวยเจดย พระวหาร ศาลาราย และหอไตร

ในปพทธศกราช ๒๓๒๗ ทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหเรมกอสรางพระมหาปราสาทขนในพระบรมมหาราชวง เมอการสรางพระราชนเวศนมณเฑยรสถานเสรจเรยบรอยดงพระราชประสงคแลว จงไดทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหจดการพระราชพธบรมราชาภเษกเตมตามแบบแผนและขนบธรรมเนยมประเพณ ทมมาแตโบราณกาลอกครงหนง ในปพทธศกราช ๒๓๒๘

เขตพระบรมมหาราชวงเมอแรกสราง อาณาบรเวณพระบรมมหาราชวง เมอไดสรางขนในรชสมยพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช รชกาลท ๑ มเนอทประมาณ ๑๓๒ ไร แนวกาแพงทไดสรางไวในรชกาลนน มดงน ดานเหนอ เรมจากปอมอนทรรงสรรค มมพระบรมมหาราชวงดานตะวนตกเฉยงเหนอยนไปทางทศตะวนออกผานปอมขนธเขอนเพชร ไปจรดปอมเผดจดสกรทมมพระบรมมหาราชวงดานตะวนออกเฉยงเหนอ มความยาว ๔๑๐ เมตร ดานตะวนออก เรมจากปอมเผดจดสกร ยนไปทางทศใต ผานปอมสญจรใจวงปอมสงขรขนธ ไปสนสดทปอมอนนตคร มความยาว ๔๖๐ เมตร ดานตะวนตก เรมจากปอมสตบรรพต ยนไปทางทศเหนอ ผานปอมโสฬสลลาปอมมหาโลหะ ปอมทศนะนกร ไปจรดปอมอนทรรงสรรค มความยาว ๕๐๐ เมตร ดานใต เรมจากปอมอนนตคร ยนไปทางทศตะวนตกจรดปอมสตบรรพต มความยาว ๔๐๐

เมตร

๓๓๘

ทดนตงแตนอกกาแพงพระบรมมหาราชวงดานใตเดม ไปจนจดเขตวดพระเชตพนวมลมงคลาราม ซงมเนอทประมาณ ๒๖ ไรนน ไดทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ พระราชทานใหเสนาบดปลกสรางเคหะสถานอย เปนการชวยเหลอระแวดระวงรกษาพระบรมมหาราชวงทางดานหลงดวย แมวาอาณาบรเวณพระบรมหาราชวง ในรชสมยพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลก

มหาราช รชกาลท ๑ จะมเนอทถง ๑๓๒ ไร แตสวนใหญของพนทไดจดเปนอาณาบรเวณสาหรบปลกสรางสถานทราชการ ปลกสรางวดพระศรรตนศาสดาราม และปลกสรางพระมหาปราสาทราชมณเฑยรสถานมอาณาบรเวณสาหรบสรางตาหนก และอาคารทประทบของพระราชวงศและขาทลละอองธลพระบาทฝายในอยเพยง ๒๒ ไรเทานน เมอพระบาทสมเดจพระพทธเลศลานภาลย ไดเสดจขนเถลงถวลยราชสมบตสบสนตตวงศตอจากสมเดจพระบรมชนกนาถ พระราชวงศและขาทลละอองธลพระบาทในรชกาลน กตองเขาประทบในพระบรมมหาราชวงชนใน รวมกบฝายในในรชกาลกอน

สถานทจงคบแคบไมเพยงพอ โดยเหตนในปพทธศกราช ๒๓๖๐ จงไดทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหขยายเขตพระบรมมหาราชวงไปทางดานใต รวมเนอททายวงซงรชกาลกอนพระราชทานใหเสนาบดปลกเคหะสถานบานเรอนอยนนเขาเปนเขตพระบรมมหาราชวงดวย แมวาในระยะเวลาทโปรดเกลาฯ

ใหขยายเขตพระบรมมหาราชวงน บรรดาทานเสนาบดชดทไดรบพระราชทานททายวงจะไดถงอสญกรรมไปแลว แตกไดทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหจดทดนแหงใหมพระราชทานใหบตรหลาน

และเชอสายของเสนาบดเกาเปนการแลกเปลยนกบทดนทายวงทขอเวนคนนนดวยทกราย การขยายเขตพระบรมมหาราชวงครงนมไดขยายออกไปเตมเนอท ๒๖ ไร คงขยายออกไปเพยง ๒๐ ไร ๒ งาน โดยสรางกาแพงเสรมตอจากกาแพงเดมออกไปดงน ดานตะวนออก สรางกาแพงตอจากปอมอนนตครลงไปทางใต เปนแนวตรงกบกาแพงเดมเปนระยะยาว ๕๐ เมตร ดานตะวนตก สรางกาแพงตอจากปอมสตบรรพตออก จากแนวกาแพงเดมไปทางทศตะวนออก ๑๕ องศา เปนระยะยาว ๑๓๐ เมตร ดานใต รอกาแพงเดมระหวางปอมอนนตคร และปอมสตบรรพตออก แลวสรางกาแพงสกดดานใต จากปลายกาแพงดานตะวนออกถงปลายกาแพงดานตะวนตกทสรางใหมเปนระยะยาว ๓๖๐

เมตร มมกาแพงดานตะวนออกบรรจบกาแพงดานใต สรางปอมมณปราการขน ๑ ปอม กงกลางกาแพงดานใตสรางปอมพศาลสมา ๑ ปอม และมมกาแพงดานใตบรรจบดานตะวนตก สรางปอมภผาสทศนอก ๑ ปอม

๓๓๙

สวนภายนอกกาแพงดานใต สรางถนนตดกลางระหวาง เขตพระบรมมหาราชวงและเขตวดพระเชตพนวมลมงคลาขนสายหนง เพอแยกอาณาเขตวดและพระบรมมหาราชวงไวคนละสวน มใหเปนทอปจารกบเขตวดเชนพระราชวงทกรงธนบร ถนนสายนเรยกกนวา ถนนทายวง เนอทพระบรมมหาราชวงตงแต พทธศกราช ๒๓๖๑ เปนตนมาจนถงบดน จงมเนอทรวมทงสน ๑๕๒ ไร ๒ งาน มกาแพงดานเหนอยาว ๔๑๐ เมตร ดานใต ๓๖๐ เมตร ดานตะวนออก ๕๑๐

เมตรและดานตะวนตก ๖๓๐ เมตร พระทนงและหอตางๆ ภายในพระบรมมหาราชวง พระทนงบรมพมาน พระทนงบรมพมานตงอยในหมพระอภเนาวนเวศน ซงสรางขนในรชสมยของพระบาท สมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๔ โดยประกอบไปดวยพระทนง ๑๐ องค คอ

๑. พระทนงอนนตสมาคม ๒. พระทนงบรมพมาน ๓. พระทนงนงคราญสโมสร ๔. พระทนงจนทรทพโยภาส ๕. พระทนงภานมาศจารญ ๖. พระทนงมลมนเฑยร ๗. หอเสถยรธรรมปรตร ๘. หอราชฤทธรงโรจน ๙. หอโภชนลลาศ ๑๐. พระทนงประพาสพพธภณฑ

ตอมาในสมยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวรชกาลท ๕ นน พระทนงองคตางๆ เหลานทรดโทรมเปนอยางมาก พระองคจงโปรดเกลาฯ ใหรอลงทงหมด และในปพทธศกราช ๒๔๔๖ ทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหสรางพระทนงทรงฝรงขน ๑ องค เปนสถาปตยกรรมแบบเรอเนสซองค (Renaissance) ของฝรงเศส หลงคาดาดดวยกระเบองหนชนวน สาหรบใชเปนทประทบของสมเดจพระบรมโอรสาธราช เจาฟามหาวชราวธ ซงขณะนนยงทรงศกษาอยทประเทศองกฤษ โดยพระราชทานนามวา “พระทนงภาณมาศจารญ” แตหลงจากทสมเดจฯ เจาฟามหาวชราวธ เสดจกลบมา กมไดโปรดฯ ทจะประทบทพระทนงองคน เนองจากขาราชบรพารผตดตามพระองคลวนเปนชาย ไมเหมาะสมทจะพานกในเขตพระราชฐานชนใน จงทรงยายไปประทบทพระราชวงสราญรมย

๓๔๐

หลงจากทสมเดจฯ เจาฟามหาวชราวธ เสดจขนครองราชยเปนพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว รชกาลท ๖ ไดทรงเปลยนชอพระทนงองคนจาก “พระทนงภาณมาศจารญ” เปน “พระทนงบรมพมาน” และใชเปนทประทบบางเปนครงคราว ในสมยตอมาใชเปนทประทบของพระบาทสมเดจพระปกเกลาเจาอยหว รชกาลท ๗ และพระบาทสมเดจพระปรเมนทรมหาอนนท-มหดล รชกาลท ๘ สาหรบในปจจบนใชเปนทพานกของพระราชอาคนตกะทมาเยอนประเทศไทยอยางเปนทางการ

สาหรบเขตพระราชฐานชนกลาง ประกอบดวยหมพระทนงรวม ๓ หม คอ ๑. หมพระมหามณเฑยร ๒. หมพระทนงจกรมหาปราสาท ๓. หมพระทนงดสตมหาปราสาท

หมพระมหามณเฑยร หมพระมหามณเฑยร สรางขนในสมยพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช รชกาลท ๑ ในปพทธศกราช ๒๓๒๕ แตเดมเปนหมพระทนงทสรางดวยไม ประกอบดวยพระทนงตดตอกน ๗ องค คอ ๑. พระทนงอมรนทรวนจฉยมไหสรยพมาน ๒. พระทนงไพศาลทกษณ ๓. พระทนงจกรพรรดพมาน

๔. หอพระสลาลยพมาน ๕. หอพระธาตมณเฑยร ๖. พระทนงเทพสถานพลาศ หรอพระปรศวขวา ๗. พระทนงเทพอาสนพไล หรอพระปรศวซาย

พระทนงอมรนทรวนจฉยมไหสรยพมาน พระทนงอมรนทรวนจฉยมไหสรยพมาน เปนพระทนงพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช รชกาลท ๑ ทรงใชเปนมณฑลประกอบพระราชพธปราบดาภเษก และเฉลมพระราชมณเฑยร ในวนท ๑๓ มถนายน พทธศกราช ๒๓๒๕

พระราชบลลงกประจาพระทนงองคน คอ พระทนงบษบกองคทางดานหลง มชอวา “พระทนงบษบกมาลามหาจกรพรรดพมาน” องคบษบกเปนรปสเหลยมยอมมไมสบสอง ทาดวยไมจาหลกปดทองประดบกระจก ในสมยแรกสรางพระทนงบษบกนไมไดสงอยางทเหนในปจจบน ตอมา

๓๔๑

พระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว รชกาลท ๓ โปรดเกลาฯ ใหสรางฐานปนปนปดทองประดบกระจก เพอหนนบษบกใหสงขนเสมอพระทวารเทวราชมเหศวร และตอเกรนกนกหวทายบษบก ดคลายกบเรอกาลงลองลอยอยกลางอากาศ

ในสมยพระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลย รชกาลท ๒ และพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๔ ทรงใชพระทนงบษบกน เปนทประทบสาหรบรบพระราชสาสนจากมสเตอรจอนห ครอฟอรด และเซอรจอนห เบาวรง ราชทตจากประเทศองกฤษ สาหรบพระแทนองคทางดานหนา มชอวา “พระแทนมหาเศวตฉตร” จาหลกดวยไมปดทองประดบกระจก เรยกวาทองแกมแกว เปนพระแทนราชบลลงกประจาพระทนงอมรนทราภเษก มหาปราสาท คอ หลงจากทพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช รชกาลท ๑ ทรงปราบดาภเษกเปนพระมหากษตรยทพระทนงองคนแลว โปรดเกลาฯ ใหสรางพระทนงใหมอก ๑ องค ทางดานทศตะวนตก (ตรงกบพระทนงดสตมหาปราสาทในปจจบน) เปนองคพระทนงสรางดวยไมทงองค ถายแบบมาจากพระทนงสรรเพชญปราสาท ของพระราชวงกรงศรอยธยา และทรงประกอบพระราชพธบรมราชาภเษก ณ พระทนงองคนน ในปพทธศกราช ๒๓๒๘ ในครงนนทรงประทบเหนอพระทนงพดตานกาญจนสงหาสน ซงทอดเหนอพระแทนมหาเศวตฉตรองคน ตอมาเจาพระยามหาเสนา (ตนสกลบนนาค) ไดสรางพระแทนราชบลลงกประดบมกถวายพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช รชกาลท ๑ ซงเปนทโปรดปรานมาก จงโปรดเกลาฯ ใหตงพระแทนราชบลลงกองคนเปนพระแทนราชบลลงกประจาพระทนงอมรนทราภเษกมหาปราสาท และใหยายพระแทนมหาเศวตฉตรมาไวททองพระโรงหนาพระทนงจกรพรรดพมาน

ตอมาในสมยพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว รชกาลท ๓ โปรดเกลาฯ ใหอญเชญพระแทนมหาเศวตฉตรมาประดษฐานทพระทนงอมรนทรวนจฉยฯ เปนครงคราว และประดษฐานเปนการถาวรตงแตรชสมยพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว รชกาลท ๖ เปนตนมา สาหรบเปนทประทบในงานพระราชพธออกมหาสมาคมในวนบรมราชาภเษก ซงพระบาทสมเดจพระเจาอยหว จะทรงเครองบรมราชภษตาภรณตามขตยราชประเพณ และทรงพระมหาพชยมงกฎ ประทบเหนอพระทนงพดตานกาญจนสงหาสน นอกจากนยงใชในงานพระราชพธเฉลมพระชนมพรรษา และพระราชพธบาเพญพระราชกศลตาง ๆ พระแทนมหาเศวตฉตร กางกนดวยฉตร ๙ ชน เรยกวา “พระนพปฎลมหาเศวตฉตร” มความหมาย คอ ฉตรชนลางสด หมายถง พระเจาแผนดน สวนฉตรอก ๘ ชน ถดขนไป หมายถง ประชาชนทวทง ๘ ทศ ซงพระเจาแผนดนทรงแบกไวอนเปนพระราชภาระในการเยยมเยอนดแลทกขสข

๓๔๒

ตนไมเงนตนไมทองทตงแตงน เปนตนไมจาลองจากตนกลปพฤกษ ซงเปรยบเสมอนทวปทง ๔ จตรกรรมฝาผนงภายในพระทนงอมรนทรวนจฉย เปนภาพเขยนสฝ นลายดอกไมกานแยง คอสองเปนภาพเทพชมนม เพดานตกแตงดวยไมจาหลกรปดาวลอมเดอนปดทองบนพนสแดงชาด พระทนงไพศาลทกษณ พระทนงไพศาลทกษณ เปนพระทนงขวางอยตรงกลางระหวางพระทงอมรนทรวนจฉยฯ และพระทนงไพศาลทกษณ พระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช รชกาลท ๑ ทรงใชเปนทวาราชการเฉพาะขนนางทใกลชดไววางพระราชหฤทย เปนหองทรงพระสาราญ และสาหรบทรงประกอบพระราชกศลเปนการสวนพระองค ในตอนปลายรชสมยของพระองค ทรงใชพระทนงองคนเปนทประทบเนองจากทรงพระชราภาพมากแลว และเมอไมสามารถเสดจออกวาราชการในพระทนงอมรนทรวนจฉยฯ ได กทรงใชพระบญชรถดจากพระทวารเทวราชมเหศวรเปนทออกวาราชการแทน และเสดจสวรรคตภายในพระทนงไพศาลทกษณ เมอวนท ๗ กนยายน พทธศกราช ๒๓๕๒ ตอมาพระทนงไพศาลทกษณ เปนพระทนงสาหรบประกอบพระราชพธบรมราชาภเษก ตงแตสมยพระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลย รชกาลท ๒ จนถงรชกาลปจจบน ภายในองคพระทนง ไดทอดพระทนงสาคญ ๒ องค คอ ๑. พระทนงอฐทศอทมพรบวรราชอาสน เปนพระทนงทรง ๘ เหลยม ทาดวยไมอทมพร กางกนดวยพระสตตปฎลเศวตฉตร หรอฉตรสขาว ๗ ชน เปนทประทบสาหรบรบนาอภเษกจากผแทนประชาชนทง ๘ ทศ พระทนงอฐทศอทมพรบวรราชอาสนน เปนพระราชลญจกรของพระเจาอยหวรชกาลปจจบน เพราะเปนครงแรกทพระมหากษตรยประทบพระทนงองคน และรบนาอภเษกจากผแทนประชาชน ซงในอดตจะทรงรบนาจากพราหมณเทานน ๒. พระทนงภทรบฐ กางกนดวยพระนพปฎลมหาเศวตฉตร หรอฉตรสขาว ๙ ชน เปนทประทบสาหรบทรงรบเครองเบญจราชกกธภณฑและเครองราชปโภค ในการพระราชพธบรมราชา-ภเษก นอกจากนภายในพระทนงไพศาลทกษณ ยงเปนทประดษฐานของพระสยามเทวาธราช ซงเปนเทวรปถอพระขรรค หลอดวยทองคาสง ๘ นว สรางในรชสมยพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๔ ซงพระองคทรงพระนมตวามเทวดาองคหนงคอยปกปองคมครองประเทศสยามอย ทาใหประเทศแคลวคลาดจากอนตรายทงปวง จงพระราชทานนามเทวรปองคนวา “พระสยามเทวาธราช” ซงหมายถง เทวดาผปกปองสยามประเทศ และโปรดเกลาฯ ใหถวายเครองสงเวยพระสยามเทวาธราชเปนประจาทกวน ตอมาในสมยพระบาทสมเดจพระปกเกลาเจาอยหว รชกาลท ๗ โปรด

๓๔๓

เกลาฯ ใหมการถวายเครองสงเวยสปดาหละ ๓ วน คอ วนองคาร เสาร และอาทตย ในปจจบนการถวายเครองสงเวยไดกระทาทกวนองคารและวนเสารชวงเวลากอนเพล และโปรดเกลาฯ ใหทาพธสงเวยปละ ๑ ครง คอ ในวนขน ๑ คา เดอน ๕ ซงนอกจากถวายเครองสงเวยแลว จะมละครราจากกรมศลปากรราถวาย ทบรเวณดานหนาหอพระสลาลยพมานดวย พระทนงจกรพรรดพมาน พระทนงจกรพรรดพมานเปนพระทนงแฝดตดกน ๓ องค เรยงจากตะวนออกไปตะวนตก สรางแบบสถาปตยกรรมทรงไทย ประดบชอฟา ใบระกา หางหงส ใชเปนพระวมานทบรรทมของพระมหากษตรย จนยดถอเปนราชประเพณสบตอมาวา หลงจากพระราชพธบรมราชาภเษกแลว พระมหากษตรยจะตองบรรทมภายในพระทนงองคนอยางนอย ๑ ราตร ดงนนทพระทนงจกรพรรดพมานองคตะวนออกจงประดษฐานพระแทนบรรทมกางกนดวยพระนพปฎลมหาเศวตฉตร สวนองคทางตะวนตกไดทอดเครองเบญจราชกกธภณฑ เครองราชปโภค เครองราชศาสตราวธ และเครองราชอสรยาภรณ ถดจากพระทนงจกรพรรดพมาน มพระทนงอก ๒ องค คอ พระปรศวขวา และพระปรศวซาย เปนทประทบของพระมเหส ตอมาในสมยพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว รชกาลท ๖ โปรดเกลาฯ ใหเปลยนชอ พระปรศวขวาเปน “พระทนงเทพสถานพลาศ” และพระปรศวซายเปน “พระทนงเทพอาสนพไล” หอพระสลาลยพมาน หอพระสลาลยพมาน ในอดตเรยกวา “หอพระเจา” ใชเปนทประดษฐานพระพทธรปทพระมหากษตรยทรงสรางขน ในสมยพระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลย รชกาลท ๒ ทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหอญเชญพระพทธบษยรตนจกรพรรดพมลมณมย หรอพระพทธรปแกวผลกเพชรนาคาง จากนครจาปาศกด มาประดษฐานไวภายในหอพระสลาลยพมานน ดวยทรงมพระราชศรทธาพระพทธรปองคนเปนอนมาก จงเสดจพระราชดาเนนมานมสการทกเชาคา วนละ ๒ เวลา เปนประจาทกวน

พระทนงราชฤด พระทนงราชฤดเปนพระทนงโถงทรงตรมข สรางขนในรชสมยพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว รชกาลท ๖ สาหรบพระราชพธเฉลมพระชนมพรรษา มขดานทศเหนอเปนทตงเครองสงเวยเทวดา มขดานตะวนตกเปนทตงพระแทนสรงพระมรธาภเษกสนาน ในอดตบรเวณนเคยเปน

๓๔๔

ทตงของพระทนงราชฤด ซงเปนอาคารทรงยโรป ๒ ชน สรางในรชสมยพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๔ สาหรบเปนทประทบเมอเวลาวางออกขนนาง โดยโปรดฯ ใหนาสงของทไดรบการทลเกลาฯ ถวายจากนานาประเทศ มาตงภายในพระทนงองคนน สาหรบใหทตานทตและแขกชาวตางประเทศททรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหเขาเฝาไดชม จงนบไดวาพระทนงราชฤดองคแรกนเปนตนกาเนดพพธภณฑสถานแหงแรกของประเทศไทย ตอมาเมอไดทรงสรางพระทนงประพาสพพธภณฑในพระอภเนาวนเวศน กไดยายของทพระทนงราชฤดไปรวมไวทพระทนงประพาสพพธภณฑดวย ตอมาในสมยสมเดจพระพทธเจาหลวง โปรดฯ ใหรอพระทนงราชฤดองคเดมลง เนองจากมสภาพชารด และทรงเหนวาไมเหมาะสม เพราะเปนอาคารทรงฝรงในหมพระทนงทรงไทย ทตรงนจงปลอยวางไวจนถงรชสมยพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว รชกาลท ๖ จงโปรดเกลาฯ ใหสรางพระทนงองคปจจบนน ซงแตเดมพระราชทานนามวา “พระทนงจนทรทพโยภาส” และมาเปลยนเปน “พระทนงราชฤด” ในภายหลง หอศาสตราคม หอศาสตราคมแตเดมเปนอาคารโถงเปดโลง เหมอนกบพระทนงดสดาภรมย สนนษฐานวาสรางในรชสมยพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช รชกาลท ๑ ตอมาในรชสมยพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๔ โปรดเกลาฯ ใหรอและสรางขนใหม เปนพระทนงทรงไทย กออฐถอปน ประดบดวยชอฟา ใบระกา หางหงส หนาบนเปนรปเทวดาถอพระขรรค บานประตหนาตางเขยนรปธวชชยประจาพระคชาธาร และพระแสงราชศสตราวธ จงพระราชทานนามพระทนงองคนวา “หอศาสตราคม” เปนทพระสงฆฝายรามญนกาย ทาพธสวดพระพทธมนตและพระปรตรคาถา เสกทานาพระพทธมนตสาหรบถวายเปนนาสรงสาหรบพระมหากษตรย และประพรมหมพระมหามณเฑยร ในอดตจะกระทาเปนประจาทกวน แตในปจจบนจะกระทาเฉพาะวนพระเทานน พระทนงดสดาภรมย พระทนงดสดาภรมย สรางในรชสมยพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช รชกาลท ๑ แตเดมเปนพระทนงโถงเปดโลง มาเสรมผนงกออฐถอปน ผนงเขยนสลายพมขาวบณฑหนาสงห ในรชสมยพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว รชกาลท ๓ พระทนงองคนใชเปนทเปลยนเครองทรงกอนเสดจประทบพระราชยานคานหามทางเกยดานทศเหนอ หรอประทบพระคชาธารทางเกยดานทศตะวนตก

๓๔๕

พระทนงสนามจนทร พระทนงสนามจนทร สรางขนในรชสมยพระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลย รชกาลท ๒ เปนทประทบสาราญพระราชอรยาบถ ทรงงานชางตามทโปรดปราน ในบางครงทรงใชเปนทเสดจออกขนนางเพอวาราชการแทนการเสดจออกในพระทนงอมรนทรวนจฉยฯ และเปนสถานททกรมพระราชวงบวรสถานมงคลหรอวงหนา ประทบกอนเสดจเขาเฝาในทองพระโรง ในบางโอกาสใชเปนทตงเครองสกการะ สาหรบถวายบงคมพระบรมอฐในหอพระธาตมณเฑยร ในการพระราชพธถอนาพพฒนสตยา พระแทนทประทบของพระทนงองคน ปดวยไมสกทองขนาดใหญแผนเดยว มความกวาง ๑.๕๐ เมตร และมความยาว ๒ เมตร ลายตกแตงเพดานเขยนลายทองเปนลายพดตานกานแยงแบบตางๆ กลาววาเปนฝพระหตถของพระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลย รชกาลท ๒

หอพระธาตมณเฑยร หอพระธาตมณเฑยรสรางขนตามแบบสถาปตยกรรมทรงไทย ซงมลกษณะเหมอนกบหอพระสลาลยพมานทกประการ ภายในหอพระธาตมณเฑยรสดผนงดานเหนอ ตงพระวมานเรอนยอดปราสาท ๓ องค หมทองคาลงยาประดบเนาวรตน เปนทประดษฐานพระบรมโกศพระบรมอฐ

พระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช รชกาลท ๑ สมเดจพระอมรนทราบรมราชน พระอครมเหสในรชกาลท ๑ สมเดจพระปฐมบรมชนก พระราชบดาในรชกาลท ๑ สมเดจพระปฐมบรมอยกา ในรชกาลท ๑ สมเดจฯ เจาฟากรมสมเดจพระศรสดารกษ พระเจาพนางเธอ ในรชกาลท ๑ สมเดจฯ เจาฟากรมสมเดจพระเทพสดาวด พระเจาพนางเธอ ในรชกาลท ๑ พระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลย รชกาลท ๒ สมเดจพระศรสรเยนทราบรมราชน พระอครมเหสในรชกาลท ๒ พระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว รชกาลท ๓ สมเดจพระศรสลาไลย พระราชมารดาในรชกาลท ๓

ประเพณการประดษฐานพระโกศพระบรมอฐและพระอฐในสมยอยธยาเปนราชธาน เมอไดถวายพระเพลงพระบรมศพหรอพระศพแลว จะอญเชญพระบรมอฐไวทายจรนาพระอโบสถวดพระศรสรรเพชญ สาหรบพระอฐพระบรมวงศานวงศชนสงบรรจไวในพระเจดยของวดพระศรสรรเพชญเชนเดยวกน

๓๔๖

เมอครงทสมเดจพระปฐมบรมชนกเสดจสวรรคตแลว พระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช รชกาลท ๑ ทรงพระราชปรารภวา พระบรมอฐนหากอญเชญไปบรรจทายจรนาในพระอโบสถวดพระศรรตนศาสดาราม กจะเปนพระเกยรตยศอยางยง แตในขณะนนกรงรตนโกสนทรเพงสถาปนา ยงไมมนคงแขงแรง หากมขาศกศตรมารกรานจนไมสามารถรกษาบานเมองไวได กตองทงพระอฐของพระราชบพการใหขาศกเหยยบย าทาลาย เปนการเสอมเสยพระเกยรตยศ ดงททรงเหนเมอครงเสยกรงศรอยธยา ครงท ๒ ในปพทธศกราช ๒๓๑๐ จงโปรดเกลาฯ ใหบรรจพระบรมอฐสมเดจพระปฐมบรมชนกไวในพระบรมโกศทองคา ประดษฐาน ณ หอพระธาตมณเฑยร และในการพระราชพธถอนาพพฒนสตยา เมอไดดมนาพพฒนสตยาตอหนาพระพทธรปศกดสทธแลว ผทดมนาตองมาถวายบงคมพระบรมอฐสมเดจพระปฐมบรมชนก ทชานชาลาขางพระทนงอมรนทรวนจฉยฯ ดวย

สหบญชร สหบญชรตงอยระหวางหอพระธาตมณเฑยรกบพระทนงไพศาลทกษณ เปนทสาหรบพระมหากษตรยโปรดเกลาฯ ใหขนนางเขาเฝาในยามวกาลหรอเวลาเรงดวน แทนการออกขนนางในทองพระโรง ในสมยพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๔ หลงจากคณะทตไทยทเดนทางไปเจรญสมพนธไมตรกบสมเดจพระบรมราชนนาถวกตอเรย ณ ประเทศองกฤษ ไดเดนทางกลบถงประเทศสยามในตอนกลางคน พระบาทสมเดจพระเจาอยหวรชกาลท ๔ โปรดเกลาฯ ใหเขาเฝาทนททสหบญชร และเขาเฝาอยางเปนทางการอกครงในวนรงขน ทพระทนงอมรนทรวนจฉยฯ พระทนงจกรมหาปราสาท พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๕ โปรดเกลาฯ ใหจางสถาปนกชาวองกฤษจากสงคโปรชอ มสเตอร จอนห คลนช ทาหนาทเปนนายชางออกแบบถวายตามพระราชดาร โดยสรางตามแบบอยางศลปกรรมตะวนตก มหลงคากลมซงเปนทนยมอยในขณะนน แตสมเดจเจาพระยาบรมมหาศรสรยวงศ (ชวง บนนาค เคยดารงตาแหนงผสาเรจราชการแทนพระองค เมอครงทสมเดจพระพทธเจาหลวงทรงครองราชยในขณะทยงทรงพระเยาว) กราบบงคมทลทดทานวา สมควรยกยอดปราสาทจงจะเหมาะสม เพราะในสมยกรงศรอยธยามการสรางปราสาทเรยงกน ๓ องค คอ พระทนงวหารสมเดจ, พระทนงสรรเพชญปราสาท และพระทนงสรยาสอมรนทร สาหรบในกรงรตนโกสนทรมการสรางอยแลว ๒ องค คอ

หมพระมหามณเฑยร เปรยบไดกบ พระทนงวหารสมเดจ พระทนงดสตมหาปราสาท เปรยบไดกบ พระทนงสรยาสอมรนทร

๓๔๗

ขาดแตพระทนงสรรเพชญปราสาททอยตรงกลาง นอกจากนการสรางพระมหาปราสาทนน ถอกนมาแตโบราณวา เปนการเฉลมพระเกยรตยศของพระมหากษตรยาธราชเจาททรงสรางดวย พระบาท สมเดจพระเจาอยหว รชกาลท ๕ ไดฟงคาทดทานกทรงมพระราชดารเหนชอบดวย จงโปรดเกลาฯ ใหสรางพระทนงจกรมหาปราสาทเปนสถาปตยกรรมแบบผสมผสาน ระหวางสถาปตยกรรมไทยกบสถาปตยกรรมตะวนตก โดยองคพระทนงเปนแบบตะวนตกสวนหลงคายกยอดปราสาทแบบไทย เมอการกอสรางแลวเสรจ ทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหมพระราชพธเฉลมพระราชมณเฑยรขนในปพทธศกราช ๒๔๒๕ ซงตรงกบพระนครครบ ๑๐๐ ป พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๕ ทรงใชพระทนงจกรมหาปราสาทเปนทประทบ และเสดจออกใหคณะทตานทตตางประเทศเขาเฝา ถวายพระราชสาสนและอกษรสาสนตราตง ในปจจบนพระราชพธนไดกระทาทพระตาหนกจตรลดารโหฐาน และพระตาหนกเปยมสข วงไกลกงวล พระเจาอยหวรชกาลปจจบนทรงใชพระทนงจกรฯ เปนทพระราชทานเลยงพระกระยาหารคาสาหรบพระราชอาคนตกะทเยอนประเทศไทยอยางเปนทางการ และโปรดเกลาฯ พระราชทานรางวล สมเดจเจาฟามหดลฯ และรางวลสมเดจพระศรนครนทราบรมราชชนน ณ พระทนงมลสถานบรมอาสนดวย พระทนงจกรมหาปราสาท ประกอบดวยพระทนง ๓ องค เรยงกนจากตะวนออกไปตะวนตก เชอมตอกนดวยมขกระสน ซงมรายละเอยดตอไปน พระทนงจกรองคตะวนออก

ชนบน เปนทประดษฐานปชนยวตถทสาคญของพระมหากษตรย ชนท ๒ เปนหองไปรเวต หรอหองสวนพระองค ในปจจบนเปนหองรบรองพระราช

อาคนตกะ และแลกเปลยนของขวญกอนพระราชทานเลยงพระกระยาหารคาททองพระโรงกลาง ชนลาง เปนหองสาหรบราชองครกษ

พระทนงจกรองคกลาง ชนบน เปนทประดษฐานพระบรมโกศพระบรมอฐพระบาทสมเดจพระเจาอยหว รชกาลท

๔ ถงรชกาลท ๘ พระอครมเหส พระบรมราชชนก และพระบรมราชชนน และพระอฐสมเดจพระเจาพนางเธอ เจาฟากลยาณวฒนา กรมหลวงนราธวาสราชนครนทร ในรชกาลปจจบน

ชนท ๒ เปนหองทองพระโรงหนา ประดบพระบรมฉายาสาทสลกษณ และพระฉายาสาทสลกษณของ

๑. พระบาทสมเดจพระปรเมนทรมหาอานนทมหดล รชกาลท ๘ ๒. พระบาทสมเดจพระเจาอยหวภมพลอดลยเดช รชกาลท ๙ ๓. สมเดจพระนางเจาสรกต พระบรมราชนนาถ

๓๔๘

๔. สมเดจพระเจาบรมวงศเธอ เจาฟาภาณรงษสวางวงศ กรมพระยาภาณพนธวงศวรเดช (พระราชอนชาในรชกาลท ๕ รวมพระอทรพระราชมารดาเดยวกน) นอกจากนในหองทองพระโรงหนายงตงแตงดวย พระราชยานงา สาหรบเสดจเนองในงานพระราชพธบาเพญพระราชกศล พระราชยานถม สาหรบเสดจในงานพระราชพธตางๆ และพระสปคต

ชนลาง เปนหองสาหรบกองทหารรกษาการณ พระทนงจกรองคตะวนตก

ชนบน เปนทเกบพระอฐของพระมเหสและพระบรมวงศานวงศชนสง ชนท ๒ เปนหองทรงงานและหองทรงพระอกษร ในสมยพระบาทสมเดจพระปกเกลา

เจาอยหว รชกาลท ๗ โปรดเกลาฯ ใหใช เปนหองสาหรบพระราชอาคนตกะฝายหญงเขาเฝาสมเดจพระนางเจาราไพพรรณ พระบรมราชน

ชนลาง เปนหองสมด มขกระสนดานตะวนออก

ชนบน เปนทางเดนเชอมตอกนระหวางพระทนงองคกลางกบองคตะวนออก ชนท ๒ ทฝาผนงประดษฐานพระบรมสาทสลกษณ (จากซายไปขวา) ๑. พระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช รชกาลท ๑ ๒. พระบาทสมเดจพระปกเกลาเจาอยหว รชกาลท ๗ ๓. พระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลย รชกาลท ๒ ๔. พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๔ ๕. พระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว รชกาลท ๓ ๖. พระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว รชกาลท ๖ ๗. พระบาทสมเดจพระปนเกลาเจาอยหว พระอนชาในรชกาลท ๔ ๘. พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๕ นอกจากนยงตงแตงพระรปหลอสารดกษตรยประเทศตางๆ ทสาคญภายในหองนประดษ-

ฐานพระทนงสาคญองคหนง คอ พระทนงพดตานกาญจนสงหาสน สรางขนในสมยพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช รชกาลท ๑ สาหรบเปนทประทบซงจะทอดอยเหนอพระแทนมหาเศวตฉตร สาหรบงาชางคดานขาง เปนงาชางทพระเจาอนทรวชยานนท พระบดาของพระราชชายาเจาดารารศม ในรชกาลท ๕ ทลเกลาถวายพระบาสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๕ เมอคราวขนพระอสมเดจฯ เจาฟาประชาธปกศกดเดชน (รชกาลท ๗) นาหนกกงละ ๒๘ ชง มขอความจารกทโคนงาชางวา “กงนน าหนก ๒๘ ชง เปนของพระเจาอนทราวชานนท เจานครเชยงใหม ถวายแด

๓๔๙

รชกาลท ๕ เมอ ๑๖ พฤศจกายน ร.ศ. ๑๑๒ จงพระราชทานเปนของสมโภชนแดสมเดจพระเจาลกยาเธอ เจาฟาประชาธปกศกดเดช เมอ ๑๖ กมภาพนธ ร.ศ. ๑๑๓”

เดมงาชางคนตงแตงอย ณ วงศโขทย ซงเปนพระราชฐานทประทบของพระบาทสมเดจพระปกเกลาเจาอยหว รชกาลท ๗ จนถงปพทธศกราช ๒๔๗๕ ซงเปนปทมการเปลยนแปลงการปกครอง และเมอพระบาทมเดจพระเจาอยหวรชกาลท ๗ ทรงสละราชสมบต และเสดจพระราชดาเนนไปประทบทประเทศองกฤษ งาชางคนจงถกรฐบาลนาออกจากพระตาหนกวงสโขทย ไปประดบตกแตงในหองรบรองทาเนยบรฐบาล ซงเรยกขานหองนนวา “หองรบรองงาชาง” ตอมาในปพทธศกราช ๒๕๓๕ สมยทนายอานนท ปญญารชน ดารงตาแหนงนายกรฐมนตร ในชวงนนทวโลกมการรณรงคใหมการอนรกษสตวปาสงวน ประกอบกบทโคนงาชางมจารกดงกลาว จงเปนสาเหตกระตนเตอนใหรฐบาลทาหนงสอถวายงาชางคนคน พระบาทสมเดจพระเจาอยหวรชกาลปจจบน จงโปรดเกลาฯ ใหนามาประดบไวดงทเหนในปจจบน จงนบไดวางาชางคนนราศจากวงไปตกอย ณ ทาเนยบรฐบาลเปนเวลานานถง ๖๐ ป จงไดกลบคนสพระราชวง ชนลาง เปนพพธภณฑเครองสตราวธโบราณ มขกระสนตะวนตก ชนบน เปนทางเดนเชอมระหวางพระทนงองคกลางกบองคตะวนตก ชนท ๒ ทฝาผนงประดษฐานพระบรมสาทสลกษณและพระสาทสลกษณของเจานายฝายใน คอ ๑. สมเดจพระนางเจาราไพพรรณ พระบรมราชน (ในรชกาลท ๗)

๒. สมเดจพระศรสวรนทราบรมราชเทว พระพนวสสาอยยกาเจา (ในรชกาลท ๕) ๓. สมเดจพระเทพศรนทรามาตย พระบรมราชน (ในรชกาลท ๔) ๔. สมเดจพระศรพชรนทราบรมราชนนาถ พระพนปหลวง (ในรชกาลท ๕) ๕. สมเดจพระนางเจาสขมาลยมารศร พระอครราชเทว (ในรชกาลท ๕) ๖. สมเดจพระนางเจาสนนทากมารรตน พระบรมราชเทว (ในรชกาลท ๕)

ภายในหองมขกระสนน ตงแตงดวยพระทนงกง ๒ องค และพระราชยานวอสวกากาญจน ชนลาง เปนพพธภณฑแสดงพระแสงปนโบราณ ทองพระโรงกลาง ในอดตเปนทองพระโรงสาหรบพระมหากษตรยออกใหคณะทตานทตเฝา ถวายพระราชสาสนตราตง หรอเฝาถวายพระพรชยมงคลในโอกาสตางๆ ในปจจบนเปนทพระราชทานเลยงพระกระยาหารคาแกพระราชอาคนตกะ ภายในทองพระโรงกลางนประดษฐานพระราชบลลงกประจาพระทนงฯ มชอวา “พระทนงพดตานถม” สรางโดยเจาพระยาสธรรมมนตร (หนพรอม ณ นคร) เจาเมอง

๓๕๐

นครศรธรรมราช และพระยาเพชรพชย (จน) องคพระทนงเปนศลปะแบบถมตะทอง ซงเปนงานศลปะแบบเอกของภาคใต สวนพนกพงทาเปนทองคาลงยาประดบเนาวรตน ฝมอของพระยาเพชรพชย (จน) กางกนพระนพปฎลมหาเศวตฉตร ผนงดานหลงเขยนรปตราจกร พระทนงพดตานถมองคนไดนาทลเกลาถวายสมเดจพระพทธเจาหลวง แตไมโปรดฯ ทจะรบไวเฉยๆ พระองคจงโปรดเกลาฯ ใหจายเฉพาะคาวสดในการจดสรางทงหมด ยกเวนคาแรงในการทา ดานขางพระทนงพดตานถม มเทวดายนอย ๒ องค ดานขวาของพระแทนราชลลลงก มนามวา “พระราชบนลอธาร” สาหรบอญเชญพระแสงกานแยง และดานซายมนามวา “พระราชมทธาธร” สาหรบอญเชญหบพระรวง หรอหบพระราชลญจกรของพระมหากษตรยองคนนๆ โคมไฟระยาชอใหญภายในหองทองพระโรงกลาง แตเดมเปนของสมเดจเจาพระยาบรมมหาศรสรยวงศ (ชวง บนนาค) ซงสงซอจากยโรปโดยเลอกแบบจากแคตตาลอก ปรากฏวาเมอโคมไฟถกสงมาถงไมสามารถนาเขาภายในบานของทานได จงใหเกบรกษาไวในโรงรถ ครนเมอการกอสรางพระทนงจกรมหาปราสาทเสรจเรยบรอยแลว สมเดจเจาพระยาบรมมหาสรสรยวงศ จงทลเกลาทลกระหมอมถวายโคมไฟระยาชอน เพอตดตงภายในหองทองพระโรงกลาง ดงทเหนในปจจบน นอกจากนโคมชอระยาเหลานยงเปนสถานแรกกาเนดไฟฟาไทยในประเทศดวย เพราะในสมยนนยงไมมไฟฟาใช การใหแสงสวางของโคมไฟจงตองอาศยการจดเทยนจานวนมาก ซงคอนขางยงยากมาก เพราะตองใชรอกหยอนระยาลงมาหรอบางทตองทาเปนมาสงๆ ขนไปเพอจดหรอเปลยนเทยน ตอมาในปพทธศกราช ๒๔๒๗ จอมพลเจาพระยาสรศกดมนตร (เจม แสงชโต) ซงขณะนนดารงบรรดาศกดเปนจมนไวยวรนาถ เดนทางกลบจากไปราชการทางทวปยโรป และมโอกาสเหนการใชไฟฟามาแลว ไดพจารณาระบบแสงสวางในทองพระโรงกลางพระทนงจกรดงกลาว เหนสมควรเปลยนใหใชไฟฟาแทน แตกตระหนกดวากอนทจะเรมดาเนนการ จาเปนตองหากศโลบายจงใจแกผทไมเคยเหนไมเคยใชไฟฟา ใหเกดความนยมขนกอน จงนาความนไปกราบทลหารอพระเจานองยาเธอ กรมหมนเทววงศวโรปการ ขอใหชวยกราบทลสมเดจพระนางเจาสวางวฒนา พระบรมราชเทว ใหทรงรบซอทดนมรดกจากบดา ณ ตาบลวดละมด บางออ ไดเงน ๑๘๐ ชง หรอ ๑๔,๔๐๐ บาท จากนนไดมอบหมายใหนายมาโยลา ชาวอตาเลยนทมารบราชการเปนครฝกทหารในเมองไทย เดนทางไปซอเครองจกรและเครองไฟฟาทประเทศองกฤษ โดยซอเครองกาเนดไฟฟาจานวน ๒ เครอง เพอใชสารองผลดเปลยนกน รวมทงเตรยมซอสายเคเบลสาหรบฝงวางสายใตดนจากโรงทหารหนา (กระทรวงกลาโหม) ถงพระบรมมหาราชวง และเตรยมซอโคมไฟตางๆ กบหลอดแกวสาหรบตดตงโคมกงระยาในพระทนงจกรมหาปราสาท โดยคาดการณวาเมอพระบาท สมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวไดทอดพระเนตร จะตองมพระราชประสงคใหใชไฟฟาภายในพระราชวงอยางแนนอน การณปรากฏเปนจรงตามคาดหมาย ในวนแรกทเปดการทดลองใชแสงสวางดวยไฟฟานน ทงเจานายขนนาง ขาราชการ และ

๓๕๑

ประชาชนไดมามงดอยางแนนขนด เพอชมแสงไฟประหลาดซงเกดมายงไมเคยประสบพบเหน เมอแสงไฟฟาสวางไสวไปตลอดโรงทหารหนา สมเดจพระพทธเจาหลวงจงไดโปรดใหตดตงระบบไฟฟาไปใชในวงหลวงทนท สวนคาใชจายทไดทดลองตดตงไฟฟานน ไดทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ เบกคนใหจมนไวยวรนาถในภายหลง นบแตนนมา ไฟฟาจงเปนทนยมทงในราชสานก วงเจานาย คฤหาสนขนนางขาราชการ จนถงบานเรอนประชาชนทวไป ภาพสนามนภายในหองทองพระโรงกลาง ภาพท ๑ ออกพระวสตรสนทร (โกษาปาน) ราชทตไทยในสมยพระนารายณมหาราช เขาเฝาถวายเครองราชบรรณาการพระเจาหลยสท ๑๔ แหงฝรงเศส ณ พระราชวงแวรซาย เมอวนท ๑ กนยายน พทธศกราช ๒๒๒๙ ภาพนเปนผลงานของจตรกรชาวฝรงเศส ชอ จาค เอดมงค เลอมอง ซงเขยนจาลองจากภาพเขยนและภาพพมพลายแกะ ทบนทกเหตการณในสมยนน สนนษฐานวาภาพนสงเขามาทลเกลาถวายในชวงรชสมยพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๔ (อกขอมลหนงกลาววา ในปพทธศกราช ๒๓๓๒ เกดปฏวตฝรงเศส ภาพนสญหายไป ตอมาในปพทธศกราช ๒๔๔๐ พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว เสดจประพาสยโรปครงแรก ขณะทเสดจไปเมองมวนค ประเทศเยอรมน ไดทอดพระเนตรพบภาพน เหนวามความสาคญทางประวตศาสตรการทตไทย จงโปรดเกลาฯ ให จาค เอดมงค เลอมอง เขยนจาลองขน) ภาพท ๒ พระยามนตรสรวงศ (ชม บนนาค) ราชทตไทยสมยพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๔ เขาถวายพระราชสาสนสมเดจพระราชนวกตอเรย ณ พระราชวงวนดเซอร ประเทศองกฤษ ในปพทธศกราช ๒๔๐๐ ภาพท ๓ ภาพการตอนรบราชทตไทย ทพระราชวงฟองเตนเบลอ พระยาศรพพฒนรตนโกษา (แพ บนนาค) ราชทตไทยสมยพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๔ เขาเฝาถวายพระราชสาสนพระจกรพรรดนโปเลยนท ๓ และจกรพรรดน อจน เดอ มอนตจ ประเทศฝรงเศส เมอวนท ๒๗ มถนายน พทธศกราช ๒๔๐๓ เขยนโดยจตรกรชอ จองเลออง เจโรม ภาพเขยนชนน พระจกรพรรดนโปเลยนท ๓ ไดสงมาทลเกลาฯ ถวายพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๔ ในชวงปลายรชกาล สนนษฐานวา ฟเก เปนผนาผลงานของเขามาทลเกลาถวายดวยตนเอง และในเวลาตอมา ฟเก ไดเปนจตรกรประจาราชสานกไทย ภาพท ๔ ภาพการตอนรบราชทตฝรงเศสชอ ด เชอเน เบลต ราชทตฝรงเศสสมยพระจกรพรรดนโปเลยนท ๓ เขาเฝาถวายพระราชสาสนพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว ณ พระทนงอนนตสมาคม ในหมพระอภเนาวนเวศน พระบรมมหาราชวง เมอวนท ๒๕ พฤศจกายน พทธศกราช ๒๔๐๙ (ไมทราบนามจตรกร)

๓๕๒

พระทนงจกรมหาปราสาท เปนหมพระทนงทใหญทสด สรางตดตอกนถง ๑๑ องค องคพระทนงจกรสรางเปนรปตวท (T) นอกนนอก ๑๐ องค มชอคลองจองกน ดงน

๑. พระทนงมลสถานบรมอาสน ๒. พระทนงสมมตเทวราชอปบต ๓. พระทนงดารงสวสดอนญวงศ ๔. พระทนงพพฒนพงศถาวรวจตร ๕. พระทนงบรมราชสถตมโหฬาร ๖. พระทนงอมรพมานมณ ๗. พระทนงสทธาศรอภรมย ๘. พระทนงบรรณาคมสรณ ๙. พระทนงปรดราชวโรทย ๑๐. พระทนงเทพดนยนนทยากร ปจจบนเหลอเพยง ๒ องค คอ พระทนงมลสถานบรมอาสน และพระทนงสมมต

เทวราชอปบต ตอมาไดมการกอสรางพระทนงขนมาใหมบรเวณหมพระทนงเดมทรอทงไป การกอสรางและการตกแตงแลวเสรจเมอปพทธศกราช ๒๕๔๙ พระราชทานนามวา “พระทนงบรมราชสถตยมโหฬาร” และใชเปนทจดถวายเลยงพระกระยาหารคาแกพระราชอาคนตกะ ซงเปน พระมหากษตรย สมเดจพระราชน และพระบรมวงศานวงศตางประเทศ รวม ๒๕ ราชวงศ เนองในการพระราชพธเฉลมฉลองสรราชสมบต ครบ ๖๐ ป ของพระบาทสมเดจพระเจาอยหว รชกาลปจจบน ในวนองคารท ๑๓ มถนายน พทธศกราช ๒๕๔๙

ตราแผนดน เกดขนในรชสมยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๕ ผกลายโดย หมอมเจาประวช ชมสาย มหลายแบบซงมความหมายดงน

ตราแผนดน ทหนาบนพระทนงจกรองคกลาง ในรปอารม ชาง ๓ เศยรหมายถงประเทศสยาม, ชางเชอกเดยวหมายถงลานชางหรอประเทศลาว และกรชไขวหมายถงประเทศมลาย อยภายใตเครองหมายจกรและพระมหาพชยมงกฎ ขนาบดวยฉตร ๗ ชน มพระแสงขรรคไชยศรและธารพระกรไขวกนทดานหลง ตราแผนดน ทหนาบนพระทนงจกรองคตะวนออกและตะวนตก มชาง ๓ เศยร หมายถง ประเทศสยาม อยภายใตพระเกยวซงเปนพระราชสญลกษณของพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๕ ขนาบขางดวยคชสหและราชสหซงหมายถงสมหกลาโหม และสมหนายก จบฉตรไวไมใหลม หมายถง เปนผค าจนราชบลลงก พระปรมาภไธยยอ ของพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๕ มดงน

๓๕๓

๑. พ ป ม จ ยอมาจาก สมเดจพระปรมนทรมหาจฬาลงกรณ ๒. จ จ จ ” พระจลจอมเกลาเจาอยหว ๓. จ ป ร ” จฬาลงกรณปรมนทรมหาราชา ตราจกร เปนการผกลายอาวธของพระผเปนเจาในศาสนาฮนด ๒ องค คอ จกรกบตรศล

จกรเปนอาวธของพระนารายณ และตรศลเปนอาวธของพระอศวร

พระทนงราชการณยสภา พระทนงราชการณยสภา เปนพระทนงสถาปตยกรรมทรงไทย กออฐถอปน ๒ ชน หลงคามเอกลกษณทนาสนใจ คอ มเสาทะลจากหลงคาชนลาง ขนไปรองรบหลงคาชนบน ซงเรยกสถาปตยกรรมแบบนวา มขประเจด หรอมขทะลขอ หลงคามงดวยกระเบองหนชนวน สรางขนในสมยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๕ สาหรบเปนทประชมองคมนตร ในคราวทพระบาทสมเดจพระเจาอยหวรชกาลท ๕ เสดจประพาสยโรปครงแรก ในปพทธศกราช ๒๔๔๐ ครงนนสมเดจพระพชรนทรา บรมราชนนาถ พระพนปหลวง เปนผสาเรจราชการแทนพระองค ไดเสดจฯ เปนองคประธานในการประชมองคมนตรภายในพระทนงองคน และตอมาในคราวทพระบาทสมเดจพระเจาอยหว รชกาลปจจบน ทรงผนวชในปพทธศกราช ๒๔๙๙ สมเดจพระนางเจาสรกต พระบรมราชนนาถ ไดเสดจฯ เปนองคประธานการประชมองคมนตรภายในพระทนงองคนเชนกน สาหรบในปจจบนการประชมองคมนตรกระทาทสานกราชเลขาธการ พระทนงอาภรณภโมกขปราสาท พระทนงองคนเปนปราสาทไมขนาดเลก เปดโลง ทรงจตรมข มอฒจนทรขนลงทง ๔ ดาน หลงคาดาดดวยดบก คนทวยรบยอดปราสาทเปนไมจาหลกรปหงส หนาบนเปนรปเทวดาถอพระขรรคลอมดวยลายกนกเปลว สรางในสมยพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๔ เปนพลบพลาสาหรบประทบพระราชยาน สาหรบรบสงในโอกาสทเสดจพระราชดาเนนโดยขบวนพยหยาตราหรอกระบวนราบ ประทบพระเสลยงหรอพระคชาธาร หรอในงานพระราชพธโสกนต (พระโอรสหรอเดกชายจะโกนจกอาย ๑๓ ป, พระธดาหรอเดกหญง อาย ๑๑ ป) เนองจากพระทนงอาภรณภโมกขปราสาทน มความงดงามและไดสดสวน พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๕ โปรดเกลาฯ ใหจาลองพระทนงองคนไปสรางทกลางสระนา พระราชวงบางปะอน และพระราชทานนามวา “พระทนงไอสวรรยทพยอาสน” และในปพทธศกราช ๒๕๐๑ รฐบาลไทยไดจาลองพระทนงองคน ไปสรางเปนศาลาทรงไทยในงานแสดงสนคาทเมองบรสเซลส ประเทศเบลเยยม

๓๕๔

พระทนงดสตมหาปราสาท แตเดมพนทบรเวณนเปนทตงของพระทนงอมรนทราภเษกมหาปราสาท ซงเปนพระทนงสรางดวยไมทงองค รปทรงถอดแบบมาจากพระทนงสรรเพชญปราสาท สมยกรงศรอยธยา สรางแลวเสรจในปพทธศกราช ๒๓๒๘ ซงเปนปทพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช ทรงกระทาพระราชพธบรมราชาภเษกทพระทนงองคน ตอมาในปพทธศกราช ๒๓๓๒ ไดเกดอสนบาตทมขเดจ ทาใหเกดไฟลกไหมหมดทงองค ซงเหตการณไฟไหมทหอพระมณเฑยรธรรมในวดพระแกว กเกดในปเดยวกน ทาใหพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช รชกาลท ๑ ทรงเสยพระทยมาก เขาใจวาเปนเพราะพระองคไมมบญญาธการพอทจะเปนพระมหากษตรยหรออยางไร แตโหรหลวงไดทลทานายวาเปนเพราะชะตาบานเมองในขณะนนถงฆาต อาจตองเสยพระนครแกขาศก การทไฟไหมพระมหาปราสาทและหอพระมณเฑยรธรรมในวดพระศรรตนศาสดาราม ในปเดยวกน จงเปนการแกเคลดแกบานเมอง พระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช รชกาลท ๑ จงโปรดเกลาฯ ใหรอซากพระมหาปราสาท และใหสรางพระมหาปราสาทองคใหม ประกอบดวยพระทนง ๒ องค เชอมตอกน มขนาดความยาวเทากบพระมหาปราสาทองคเดม พระราชทานนามวา “พระทนงดสตมหาปราสาท และพระทนงพมานรตยา” ในสวนของพระทนงดสตมหาปราสาท ถอดแบบมาจากพระทนงสรยาสอมรนทรของกรงศรอยธยา เปนพระทนงทรงจตรมข มมขเทากนทง ๔ ดาน มขดานทศเหนอมมขเดจยนออกมา หลงคาลดหลน ๔ ชน ประดบดวยชอฟา ใบระกา หางหงส สวนทเปนหางหงสมลกษณะเปนหวนาค เราเรยกวา “นาคเบอน” (ถาสงเกตสวนทเปนหางหงสของพระทนงจกรฯ เรยกวา นาคปก) คนทวยรองรบปราสาทเปนไมจาหลกรปครฑยดนาค หนาบนรปพระนารายณทรงสบรรณ ทแผงรอคอสองเจาะชองหนาตางเลกๆ ซงเปนสถาปตยกรรมแบบรตนโกสนทรตอนตน ภายในมขเดจประดษฐานบษบก มชอวา “พระทนงบษบกมาลา” ในสมยพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช รชกาลท ๑ เคยประทบเพอใหราชทตหวเมองทวายเขาเฝา เพอถวายเครองราชบรรณาการ และตนไมเงนตนไมทอง

ในสมยพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๔ โปรดเกลาฯ ใหอญเชญพระสยามเทวาธราชมาประดษฐานภายในพระทนงบษบกมาลา เพอประกอบพระราชพธสงเวยเปนประจาทกวน

ตอมาในสมยพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว รชกาลท ๖ ไดเสดจออกประทบใหผ ทไมมตาแหนงเฝาในพระมหาปราสาทไดเขาเฝา และถอนาพพฒนสตยาในวนบรมราชาภเษกสมโภช ปพทธศกราช ๒๔๕๔

๓๕๕

ในสมยพระบาทสมเดจพระเจาอยหว รชกาลปจจบน โปรดเกลาฯ ใหอญเชญพระสยาม เทวาธราชจากพระทนงไพศาลทกษณ มาประดษฐานทพระทนงบษบกองคน เพอใหประชาชนไดสกการะบชา ในงานสมโภชกรงรตนโกสนทร ๒๐๐ ป ในปพทธสกราช ๒๕๒๕ พระทนงสรยาสอมรนทร ซงเปนตนแบบของพระทนงดสตมหาปราสาท เปนพระทนง สาหรบตงพระบรมศพของพระมหากษตรย และพระบรมวงศานวงศในสมยกรงศรอยธยา พระทนงดสตมหาปราสาทจงเปนพระทนง สาหรบตงพระบรมศพของพระมหากษตรยและพระบรมวงศานวงศชนสงในสมยรตนโกสนทร ในขณะเดยวกนกใชในพระราชพธฉตรมงคลดวย ภายในพระทนงดสตมหาปราสาท มปชนยวตถทสาคญ คอ

พระแทนราชบลลงกประดบมก แตเดมเปนพระแทนราชบลลงกประจาพระทนงอมรนทรา ภเษกมหาปราสาท สรางโดยเจาพระยามหาเสนา (ตนสกลบนนาค) เมอครงทเกดไฟไหมพระมหาปราสาท พระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช รชกาลท ๑ โปรดเกลาฯ บญชาการดบไฟดวยพระองคเอง สามารถนาพระแทนราชบลลงกองคนออกมาไดทน และเมอสรางพระทนงดสตมหาปราสาทเสรจเรยบรอยแลว จงโปรดเกลาฯ ใหใชพระแทนราชบลลงกองคน เปนพระราชบลลงกประจาพระทนงดสตมหาปราสาท มาจนถงทกวนน

ฝมอการประดบมกมความงดงามออนชอยมาก มกทใชเราเรยกวา “มกไฟ” สามารถสะทอนแสงออกเปนสตางๆ ไดหลายส การประดบมกพระแทนราชบลลงกองคน ประกอบดวยหลายฝมอชาง แตสวนใหญทาในสมยพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช รชกาลท ๑ ยกเวนสวนพนก เปนฝมอชางสมยพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว รชกาลท ๓ เปนลวดลายอยางจน เชน รปมงกร ดอกโบตน และลายประแจจน สาหรบตวเทพนม ครฑพนม ประดบมกในสมยพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว รชกาลท ๖

ในพระราชพธฉตรมงคล พระแทนราชบลลงกประดบมกจะใชเปนทประดษฐานเครองเบญจราชกกธภณฑและเครองราชปโภค สาหรบในการพระราชพธสวดพระอภธรรมพระบรมศพ พระแทนราชบลลงกนจะประดษฐานพระพทธรปประจาพระชนมวาร

พระทนงบษบกมาลา ทผนงดานใต สรางขนในสมยพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๔ โดยเลยนแบบ “พระทนงธญญมหาปราสาท” พระราชวงนารายณราชนเวศน เมองลพบร สาหรบเปนทเสดจออกใหพระบรมวงศานวงศฝายในเขาเฝา และโปรดเกลาฯ ใหทาฉากเขยนลายรดนา ซงเปนภาพพธอนทราภเษก กนสกดมขดานใตแทนมาน ปจจบนฉากนจดแสดงอยในพพธภณฑวดพระแกว

พระแทนราชบรรจถรณประดบมก ทอดอยดานทตะวนออก สรางขนพรอมกบการสรางพระแทนราชบลลงกประดบมก สาหรบเปนพระแทนทบรรทมของพระมหากษตรย สนนษฐานวาคง

๓๕๖

จะสรางขนสาหรบพระทนงพมานรตยา พรอมกบเครองราชปโภคประดบมกอนๆ ในพระราชพธฉตรมงคล พระแทนองคนจะใชสาหรบประดษฐานพระพทธรป ในพระราชพธตงพระบรมศพ พระแทนนจะใชสาหรบเปนอาสนะเพอพระสงฆ ๔ รป สวดพระอภธรรม

เมอแรกสรางภายในพระทนงดสตมหาปราสาท จะมเสาหานขนาดใหญรองรบขอสวนยอดปราสาท ทง ๔ ดานๆ ละ ๑ ตน ซงพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว รชกาลท ๖ ทรงเหนวาทาใหพระมหาปราสาทไมโอโถงและสงางาม จงโปรดเกลาฯ ใหตดเสาหานทง ๔ ตน นนออกไปจตรกรรมฝาผนงภายในพระทนงดสตมหาปราสาท เปนจตรกรรมเขยนดวยสฝ นลายพมขาวบณฑเทพนม ซงเขยนในสมยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๕

พระทนงพมานรตยา พระทนงพมานรตยาเปนพระทนงทสรางเชอมตอกบพระทนงดสตมหาปราสาท แตกอนเคยใชเปนพระวมานทบรรทมของพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว รชกาลท ๓ เมอคราวทมการบรณะหมพระมหามณเฑยรครงใหญ โดยโปรดเกลาฯ ใชพระทนงดสตมหาปราสาท เปนทองพระโรงเสดจออกวาราชการ ตอมาในสมยพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว รชกาลท ๖ โปรดเกลาฯ ใหใชพระทนงพมานรตยาเปนทถวายนาสรงพระบรมศพ ครงแรกคอพระบรมศพสมเดจพระราชนพนปหลวง หรอสมเดจพระศรพชรนทรา บรมราชนนาถ ตอมาในรชกาลปจจบนไดใชเปนทสรงนาพระบรมศพพระบาทสมเดจพระเจาอยหวอานนทมหดล รชกาลท ๘, สมเดจพระศรสวรนทรา บรมราชเทว พระพนวสสาอยยกาเจา, สมเดจพระนางเจาราไพพรรณ, สมเดจพระศรนครนทราบรมราชชนน และสมเดจพระเจาพนางเธอ เจาฟากลยาณวฒนา กรมหลวงนราธวาสราชนครนทร และสมเดจพระเจาภคนเธอ เจาฟาเพชรรตนราชสดา สรโสภาพณณวด

หอเปลอง หอเปลองสรางในสมยพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว รชกาลท ๖ เมอครงทมพระราชพธบรมราชาภเษกสมโภช ในปพทธศกราช ๒๔๖๕ ทรงโปรดมาประทบบรรทมภายในมขดานตะวนออกของพระทนงดสต โดยโปรดเกลาฯ ใหสรางหองสรงทมมตะวนออกเฉยงใต และโปรดเกลาฯ ใหสรางหอเปลองสาหรบเปนทเกบพระภษา

๓๕๗

ประวตผวจย

ชอ-สกล นายธระวฒน ชะอม ทอย ๓๒ หม ๒ ตาบลโพรงอากาศ อาเภอบางนาเปรยว จงหวด

ฉะเชงเทรา ๒๔๑๕๐ ททางาน สานกพระราชวง ฝายประชาสมพนธและเผยแพร งานนาชม

ถนนหนาพระลาน แขวงพระบรมมหาราชวง เขตพระนคร กรงเทพมหานคร ๑๐๒๐๐ โทรศพท ๐ ๒๖๒๓ ๕๕๐๐

ประวตการศกษา พ.ศ. ๒๕๔๕ สาเรจการศกษาปรญญาศลปศาสตรบณฑต (เกยรตนยมอนดบ ๑)

โปรแกรมวชาอตสาหกรรมทองเทยว จากมหาวทยาลยราชภฏ ราชนครนทร ฉะเชงเทรา

พ.ศ. ๒๕๕๒ ศกษาตอระดบปรญญามหาบณฑต สาขาวชาการจดการ ทรพยากรวฒนธรรม บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร

ประวตการทางาน พ.ศ. ๒๕๔๕-๒๕๔๘ เจาหนาทบรหารงานทวไป สานกพระราชวง พ.ศ. ๒๕๔๘-๒๕๔๙ เจาหนาทงานในพระองค สานกพระราชวง พ.ศ. ๒๕๔๙-๒๕๕๓ เจาหนาทบรหารงานในพระองค สานกพระราชวง พ.ศ. ๒๕๕๓-ปจจบน นกจดการงานในพระองค ปฏบตการ สานกพระราชวง