resource3.sodonvision.comresource3.sodonvision.com/courtservice/file/2013/3... · Дээд сургуулиас их сургуулийн хэв маягт шилжин эрдэм

1

2012/¹1

ШЇЇХИЙН ШИЙДВЭР ГЇЙЦЭТГЭЛ СУДЛАЛ сэтгїїл 2012/¹1

2

ШЇЇХИЙН ШИЙДВЭР ГЇЙЦЭТГЭЛ СУДЛАЛ СЭТГЇЇЛ

“ШЇЇХИЙН ШИЙДВЭР ГЇЙЦЭТГЭЛ СУДЛАЛ” СЭТГЇЇЛИЙН ЗҐВЛҐЛИЙН БЇРЭЛДЭХЇЇН

Зґвлґлийн дарга: Б.Болдбаатар Дотоод хэргийн их сургуулийн захирал, доктор /Ph.D/, профессор, цагдаагийн хурандаа Сэтгїїлийн эрхлэгч: Н.Гантулга Шїїхийн шийдвэр гїйцэтгэлийн сургуулийн захирал, доктор /Ph.D/, дэд профессор, хурандаа Нарийн бичгийн дарга: Б.Нямгомбо Шїїхийн шийдвэр гїйцэтгэлийн сургуулийн Аюулгїй байдал харуул хамгаалалтын тэнхимийн эрхлэгч, хошууч Сэтгїїлийн санхїїгийн ажилтан: Т.Гантулга Санхїї тґлґвлґлтийн хэлтсийн тооцооны нягтлан бодогч, цагдаагийн дэслэгч Зґвлґлийн гишїїд: Д.Дашдаваа Эрдэм шинжилгээ эрхэлсэн тэргїїн дэд захирал бґгґґд хїрээлэнгийн захирал, профессор, хурандаа С.Жанцан Эрдэм шинжилгээний хїрээлэнгийн ахлах ажилтан, хурандаа, шинжлэх ухааны доктор, профессор А.Лхагваа Эрдэм шинжилгээний хїрээлэнгийн ахлах ажилтан, хурандаа, доктор, профессор П.Оюунчимэг Хїний эрхийн їндэсний комиссын гишїїн, хууль зїйн доктор, /харилцан тохиролцсоноор/ Г.Эрдэнэбат Улсын ерґнхий прокурорын туслах /харилцан тохиролцсоноор/ Т.Батболд ШШГЕГ-ын дэд дарга бґгґґд Тогтоол гїйцэтгэх газрын дарга, хурандаа, доктор /харилцан тохиролцсоноор/ Д.Даваа-Очир ШШГЕГ-ын дэд дарга бґгґґд Шийдвэр гїйцэтгэх газрын дарга, хурандаа /харилцан тохиролцсоноор/ Х.Пїрэвсїрэн ШШГЕГ-н Захиргааны удирдлагын газрын дарга, хурандаа /харилцан тохиролцсоноор/ О.Шагдарсїрэн ШШГЕГ-ын Санхїї, їйлдвэр, бодлого, тґлґвлґлт зохицуулалтын газрын дарга, хурандаа /харилцан тохиролцсоноор/ Ж.Энхнасан Хууль зїйн їндэсний хїрээлэнгийн эрїїгийн эрх зїй, криминологийн секторын эрхлэгч /харилцан тохиролцсоноор/ П.Ихзаяа Хяналт, шинжилгээ їнэлгээний тасгийн дарга, цагдаагийн хурандаа П.Гантґмґр Шїїхийн шийдвэр гїйцэтгэлийн сургуулийн Шїїхийн шийдвэр гїйцэтгэх эрх зїйн тэнхимийн эрхлэгч, хошууч

ШЇЇХИЙН ШИЙДВЭР ГЇЙЦЭТГЭЛ СУДЛАЛ сэтгїїл

3

2012/¹1

ГАРЧИГ Мэндчилгээ 3

- Äîòîîä õýðãèéí èõ ñóðãóóëèéí çàõèðëûí 2012 îíû 03 äóãààð ñàðûí 02-íû ºäðèéí “Æóðàì, çºâëºëèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèéã áàòëàõ òóõàé” À/27 äóãààð òóøààë 4 I. ЭРЇЇГИЙН ЯЛЫН ХЭРЭГЖИЛТ, ЧИГ ХАНДЛАГА - À.Ëõàãâàà “Ìîíãîë Óëñûí Ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýõ áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãàà, ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûí óëàìæëàë, øèíý÷ëýë” 10 - Í.Ãàíòóëãà “Ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýõ òóõàé õóóëü òîãòîîìæèéí øèíý÷ëýëèéí àñóóäàë” 19 - Á.Àëòàíãýðýë “Õîðèõ ÿë ýäë¿¿ëýõ àæèëëàãààíû ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûí õºãæëèéí ¿å÷ëýë” 26 - Ö.Î÷ãýðýë “Á¿õ íàñààð õîðèõ ÿë, ò¿¿íèéã ýäë¿¿ëýõýä àíõààðàõ àñóóäàë” 30 - Á.Íÿìãîìáî “Öààçààð àâàõ ÿëààñ Ìîíãîë Óëñ òàòãàëçñíààð õîðèõ áàéãóóëëàãûí àþóëã¿é áàéäàëä ¿¿ñ÷ áîëçîøã¿é ñºðºã õàíäëàãà” 34

II. ИРГЭНИЙ БОЛОН ЗАХИРГААНЫ ШЇЇХИЙН ШИЙДВЭРИЙН ХЭРЭГЖИЛТ, ЧИГ ХАНДЛАГА - Ï.Ãàíòºìºð “Ãýìò õýðãèéí óëìààñ ó÷èðñàí õîõèðëûã íºõºí áàðàãäóóëàõ øààðäëàãà, õîõèðîã÷èéí ýðõ ç¿éí áàéäàë” 40 - Ë.Ýðäýíýöàãààí “Õîðèõîîñ ººð òºðëèéí ÿë ýäë¿¿ëýõ àæèëëàãààíû ýðõ ç¿éí îð÷èí, ïðàêòèê” 46 - Ø.Ýíõæàðãàë “Èïîòåêèéí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò” 54

III. ХОРИХ БАЙГУУЛЛАГЫН НИЙГМИЙН АЖИЛ - Ã.Ãàëñàíæàìö “Õîðèãäîã÷ áèå õ¿í áà õîðèõ áàéãóóëëàãàä ÿâàãäàõ íèéãýìø¿¿ëýõ àæèë” 60

IV. ХАРЬЦУУЛСАН СУДЛАЛ - Ã.Îþóíáîëä “Íýýëòòýé, õààëòòàé òîãòîëöîîíä õîðèõ àíãèéí òºðºë, äýãëýìèéã øèëæ¿¿ëýõ áóñàä óëñ îðíû òóðøëàãà” 65

V. МЭДЭЭ, МЭДЭЭЛЭЛ - Ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýõ àæèëëàãààíû ÷èãëýëýýð ýðäýì øèíæèëãýý, ñóäàëãààíû àæèë ýðõýëäýã ýðäýìòýí, ñóäëàà÷äûí òîâ÷îîí 75 - À.Ëõàãâàà “Ò¿¿õèéí íîì á¿òñýí ò¿¿õ ºã¿¿ëýõèéí ó÷èð” 81


4

МЭНДЧИЛГЭЭ

Монгол Улсын Засгийн газрын 2011 оны 229, 243 дугаар тогтоолоор хууль зїй, дотоод хэргийн салбарын боловсон хїчин бэлтгэх, давтан сургах тогтолцоог боловсронгуй болгох, эрдэм шинжилгээ-судалгааны ажлын уялдааг сайжруулах зорилгоор ХЗДХЯ-ны харъяанд Дотоод Хэргийн Их Сургуулийг байгуулсан цагаас даруй 9 сар болж байна. Энэ хугацаанд сургуулийн эрх зїйн орчин, бодлогыг тодорхойлох їндсэн баримт бичгїїд1 батлагдан гарч їйл ажиллагаа жигдэрсэн гэж хэлж болно. Дээд сургуулиас их сургуулийн хэв маягт шилжин эрдэм шинжилгээ-судалгааны ажлыг їйл ажиллагааны тэргїїлэх чиглэл болгох стратегийн бодлого, зорилтот олон ажил-арга

хэмжээ тґлґвлґгдґн хэрэгжиж байгаагийн нэг нь бїрэлдэхїїн сургуулиудаас эрдэм шинжилгээний улирал тутмын сэтгїїлийг гаргах явдал юм. Энэ хїрээнд тус их сургуулийн Шїїхийн шийдвэр гїйцэтгэлийн сургуулиас харъяа салбарынхаа эрх зїйн орчин, практикийн анхаарал татсан, тулгамдсан асуудлын онол, арга зїй, технологи, зохицуулалтын талаарх судлаачдын дїгнэлт-санал, зґвлґмж, байр суурийг олон нийтэд хїргэх зорилго бїхий сэтгїїлийн анхны дугаарыг та бїхэнд хїргэж байна. Энэхїї бїтээл нь салбарын хэмжээнд мэргэжлийн чиглэлээр гарч буй анхны эрдэм шинжилгээний сэтгїїл тул засан сайжруулах зїйл байгаа бґгґґд уншигч та бїхний дэмжлэг, санал, хїсэлт бидэнд онцгой ач холбогдолтой. Сэтгїїлд нийтлэгдэх материалиуд нь Шїїхийн шийдвэр гїйцэтгэх байгууллага, Дотоод хэргийн их сургуулийн бодлого, албан ёсны байр суурийг бус, зґвхґн холбогдох судлаачдын їзэл бодлыг нийтэд хїргэхэд чиглэх юм. Иймд сэтгїїлийн хаягаар судлаачдын нийтлэл, та бїхний санал хїсэлтийг хїлээн авч хамтран ажиллахдаа ямагт таатай байх болно. “Шїїхийн шийдвэр гїйцэтгэл судлал” сэтгїїл бодлого боловсруулагч, эрх зїйн асуудлыг сонирхогч, Шїїхийн шийдвэр гїйцэтгэх тухай хууль тогтоомжийг хэрэгжїїлэгч хэн бїхний яаран хїлээж уншиж судлах, урам зориг авах дуртай хэвлэлийн нэг болох ґлзийтэй ерґґлийг ґргґн дэвшїїлж байна. Та бїхнийг хїндэтгэсэн:

ДОТООД ХЭРГИЙН ИХ СУРГУУЛИЙН ЗАХИРАЛ, ХУУЛЬ ЗЇЙН УХААНЫ ДОКТОР, ПРОФЕССОР, ЦАГДААГИЙН ХУРАНДАА Б.БОЛДБААТАР

1 Хууль зїй, дотоод хэргийн сайдын 2011 оны 173 дугаар тушаалаар “ДХИС-ийн дїрэм”, 2012 оны А/37 дугаар тушаалаар “ДХИС-ийн бїтэц, орон тооны дээд хязгаар”-ыг тогтоосон. ДХИС-ийн Эрдмийн Зґвлґлийн 2011 оны 12 дугаар сарын 07-ны ґдрийн хуралдаанаар “ДХИС-ийн їйл ажиллагааны хэтийн тґлґвлґгґґ (2011-2014)”, “Байгууллагын хґгжлийн стратеги хґтґлбґр (2012-2021)”, “Сургалтын нэгдсэн тогтолцоо” судалгааны ажлын удирдамж тус тус дэмжигдэн сайшаагдсан.

ИХ СУРГУУЛИЙН ЗАХИРАЛ, НЫ ДОКТОР, ПРОФЕССОР, АНДАА Б.БОЛДБААТА


5

2012/¹1

ХУУЛЬ ЗЇЙ, ДОТООД ХЭРГИЙН ЯАМДОТООД ХЭРГИЙН ИХ СУРГУУЛИЙН

ЗАХИРЛЫН ТУШААЛ

2012 оны 03 дїгээр Улаанбаатарсарын 02-ны ґдґр Дугаар А/27 хот

Журам, зґвлґлийн бїрэлдэхїїнийг батлах тухай

Засгийн газрын Агентлагийн эрх зїйн байдлын тухай хуулийн 8 дугаар зїйлийн 8.4, Дээд боловсролын тухай хуулийн 12 дугаар зїйлийн 12.1.13, Шинжлэх ухаан, технологийн тухай хуулийн 11 дїгээр зїйлийн 11.5 дахь хэсэг, Дотоод хэргийн их сургуулийн захирлын 2011 оны 338 дугаар тушаал, Захирлын зґвлґлийн энэ оны 2 дугаар сарын 9-ний ґдрийн хурлын шийдвэрийг тус тус їндэслэн ТУШААХ НЬ:

1. “Шїїхийн шийдвэр гїйцэтгэл судлал” онол, арга зїйн сэтгїїлийн журмыг нэгдїгээр, сэтгїїлийн зґвлґлийн бїрэлдэхїїнийг хоёрдугаар хавсралтаар тус тус баталсугай.

2. Сэтгїїлийг улирал тутам гаргаж, нийтийн хїртээл болгохыг сэтгїїлийн эрхлэгч /хурандаа Н.Гантулга/-д їїрэг болгосугай.

3. Сэтгїїлийг хэвлэх, зохиогч, ажилтнуудын ажлын болон урамшууллын хґлсийг зохих зардлаас тооцож олгохыг Санхїї, тґлґвлґлтийн хэлтсийн дарга бґгґґд ерґнхий нягтлан бодогч /цагдаагийн ахмад Г.Цэнгэлмаа/-д зґвшґґрсїгэй.

4. Энэ тушаалын биелэлтэнд хяналт тавьж ажиллахыг Ажлын албаны дарга /Цагдаагийн дэд хурандаа Д.Батбилэг/-т їїрэг болгосугай.

ЗАХИРАЛ, ДОКТОР /Ph.D/, ПРОФЕССОР, ЦАГДААГИЙН ХУРАНДАА Б.БОЛДБААТАР

/Ph.D/, ПРОФЕССОР, АНДАА Б.БОЛДБААТАР


6

ÄÕÈÑ-èéí Çàõèðëûí 2012 îíû 03 äóãààð ñàðûí 02-íû ºäðèéí À/27 äóãààð òóøààëûí íýãä¿ãýýð õàâñðàëò

“ШЇЇХИЙН ШИЙДВЭР ГЇЙЦЭТГЭЛ СУДЛАЛ” ОНОЛ, АРГА ЗЇЙН СЭТГЇЇЛИЙН ЖУРАМ

Нэг. Нийтлэг їндэслэл

1.1. Сэтгїїлийн зорилго нь шїїхийн шийдвэр гїйцэтгэх салбарын эрх зїйн орчин, практикт анхаарал татаж тулгамдсан асуудлыг онол, арга зїй, технологи, зохицуулалтын хїрээнд шийдвэрлэх талаархи судлаач, эрдэмтэн, алба хаагч, ажилтан, иргэдийн їзэл бодол, байр суурийг нийтийн хїртээл болгон сурталчлах, хэлэлцїїлэх, судалгаа шинжилгээний ажлыг гїнзгийрїїлэн, бодлого боловсруулах, хэрэгжїїлэх їйл ажиллагаанд дэмжлэг їзїїлэхэд чиглэгдэнэ. 1.2. Энэхїї журмаар “Шїїхийн шийдвэр гїйцэтгэл судлал” онол, арга зїйн сэтгїїлийн /цаашид “Сэтгїїл” гэх/ нийтлэлийн бодлого, редакцийн зґвлґлийн эрх хэмжээ, материалыг хїлээн авч сэтгїїлд нийтлэх, тїгээх їйл ажиллагааг зохицуулна. 1.3. Сэтгїїлийн редакцийн зґвлґлийн бїрэлдэхїїнийг ДХИС-ийн захирлын тушаалаар батална. 1.4. Сэтгїїл нь электрон хаяг, харилцах данстай байна. Дансанд тґвлґрсґн орлогыг сэтгїїлийг хэвлэн нийтлэх, зохиогч, зґвлґлийн гишїїн, ажилтны ажлын хґлс, урамшуулал, зар сурталчилгаа, бусад їйл ажиллагаанд зарцуулна. 1.5. Энэхїї журмыг ДХИС-ийн захирлын тушаалаар баталж, нэмэлт ґґрчлґлт оруулах болон хїчингїй болгоно.

Хоёр. “Шїїхийн шийдвэр гїйцэтгэл судлал” сэтгїїлийн нийтлэлийн бодлого

2.1. Сэтгїїлд нийтлэх материалыг дараах дэс дарааллыг харгалзан байршуулна. Їїнд: 2.1.1. Шїїхийн шийдвэр гїйцэтгэлийн бодлого • МУ-ын Их хурал, Ерґнхийлґгч, Засгийн газар, ХЗДХЯ, ШШГЕГ-аас салбарын харилцааг зохицуулахад баримтлан хэрэгжїїлж буй бодлого, шийдвэр, арга хэмжээ • ШШГБ-ын тогтолцоо, эрх зїйн орчин • ШШГБ-ын менежмент • ШШГБ-ын хїний нґґцийн менежмент, албан хаагчдын сургалт • ШШГБ-ын алба хаагч, ажилтны эрх зїй, нийгэм, эдийн засгийн баталгаа • Шїїхийн шийдвэр гїйцэтгэлийн ажиллагаанд оролцогчдын эрх зїйн байдал • Хорих байгууллагын їйлдвэрлэлийн менежмент 2.1.2. Эрїїгийн ялын хэрэгжилт, чиг хандлага Хорих ял эдлїїлэх ажиллагаа • Хорих ял эдлїїлэх нґхцґл, журам • Аюулгїй байдал ба хорих байгууллагын харуул хамгаалалт • Ялтны хґдґлмґр эрхлэлт • Ялтны ахуйн хангамж, эмнэлгийн їйлчилгээ • Ялтны эрх, їїрэг, хариуцлага


7

2012/¹1

• Хорих ял эдлэхээс хугацаанаас нь ґмнґ тэнсэн суллах • Хорих ял эдлїїлэх дэглэмийг ґґрчлґх Хорихоос бусад тґрлийн ял эдлїїлэх ажиллагаа • Торгох • Тодорхой албан тушаал эрхлэх, їйл ажиллагаа явуулах эрх хасах • Эд хґрґнгґ хураах • Албадан ажил хийлгэх • Баривчлах • Цаазаар авах Шїїхийн зарим тґрлийн шийдвэр гїйцэтгэх ажиллагаа • Хорих ял эдлїїлэх ажиллагааг хойшлуулах • Тэнсэн суллагдсан этгээдэд тавих хяналт • Гэмт хэрэг їйлдсэн сэтгэцийн ґвчтэй этгээдийг хянан харгалзах ажиллагаа • Согтуурах, мансуурах донтой этгээдийг албадан эмчлэх, албадан хґдґлмґрлїїлэх ажиллагаа • Хїмїїжлийн чанартай албадлагын арга хэмжээ 2.1.3. Иргэний болон захиргааны шїїхийн шийдвэрийн хэрэгжилт, чиг хандлага • Иргэний шїїхийн шийдвэр гїйцэтгэл • Захиргааны шїїхийн шийдвэр гїйцэтгэл 2.1.4. Цагдан хорих ажиллагааны эрх зїйн зохицуулалт, практик • Цагдан хорих нґхцґл, журам • Цагдан хоригдогсдын эрх зїйн байдал 2.1.5. Хорих байгууллагын нийгмийн ажил • Ялтны дунд зохиох хїмїїжлийн ажил ба нийгэмшїїлэх ажиллагаа • Хорих байгууллагаас суллагдсаныг нийгэмшїїлэх ажиллагаа • Хорих ял эдлїїлэх ажиллагаанд оролцогчдын сэтгэл зїйн асуудал • Дахин, давтан гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэхїй 2.1.6. Харьцуулсан судлал • Олон улсын гэрээ, хамтын ажиллагаа • Гадаад орны шїїхийн шийдвэр гїйцэтгэл судлал 2.1.7. Мэдээ, мэдээлэл • ШШГБ-ын хэмжээнд болж буй їйл явдал • Алба хаагч, ахмад ажилтан, иргэдийн сэтгэгдэл • Бодлого, дасгал • Нэр томьёо ба гадаад хэл • Шинээр хэвлэгдсэн ном бїтээл

Гурав. Сэтгїїл хэвлэгдэн гарах хугацаа, дизайн

3.1. Сэтгїїл улиралд нэг, жилд 4 дугаараар хэвлэмэл хэлбэрээр гаргаж, сэтгїїлийн мэдээллийг электрон хэлбэрээр хураангуйлан ДХИС-ийн вэб сайтад байршуулж болно. 3.2. Шаардлагатай тохиолдолд сэтгїїлийн нэмэлт, хавсралт дугаарыг гаргаж болно. 3.3. Сэтгїїл “B5” хэмжээтэй байна. 3.4. Хавтасны нїїр хэсэгт “Шїїхийн шийдвэр судлал” сэтгїїлийн лого, нийтлэлийн булангийн нэр, он, сэтгїїлийн дугаар бичигдэнэ. 3.5. Сэтгїїлийн эхний хуудсанд гарчиг, тґгсгґлийн хуудсанд ґмнґх дугаарт


8

нийтлэгдсэн бїтээлийн товъёог тусгагдана. 3.6. Сэтгїїлийн хоёроос хойшхи хуудсны дээд талд “Шїїхийн шийдвэр гїйцэтгэл судлал” гэсэн нэр, хэвлэгдсэн он, дугаар бичигдэнэ. 3.7. Сэтгїїлийн нэг дугаар дунджаар 8-аас доошгїй хэвлэлийн хуудастай байна.

Дґрґв. Редакцийн зґвлґл 4.1. Сэтгїїлийн редакцийн зґвлґл /цаашид “Зґвлґл” гэх/ нь Зґвлґлийн дарга, сэтгїїлийн эрхлэгч, нарийн бичгийн дарга, гишїїд, санхїїгийн ажилтнаас бїрдэх бґгґґд бїрэлдэхїїнийг ДХИС-ийн захирлын тушаалаар баталгаажуулна. 4.2. Зґвлґлийн эрх хэмжээ 4.2.1. Сэтгїїлийн нийтлэлийн бодлогыг тодорхойлох; 4.2.2. Сэтгїїлтэй холбогдсон мэдээлэл-тайлан, санхїїгийн тооцоог хагас жил тутам, шаардлагатай тохиолдолд тухай бїр хэлэлцэн їнэлэлт-дїгнэлт ґгч, асуудлыг эрх хэмжээнийхээ хїрээнд шийдвэрлэх. 4.3. Зґвлґлийн даргын їїргийг ДХИС-ийн захирал, сэтгїїлийн эрхлэгчийг- ШШГС-ийн захирал, нарийн бичгийн даргыг–ШШГС-ийн тэнхимийн эрхлэгч албан тушаалын хувиар гїйцэтгэнэ. 4.4. Зґвлґлийн даргын эрх хэмжээ 4.4.1. Сэтгїїлийн дугаарын эцсийн редакцитай танилцан, хэвлэлтэд шилжїїлэх шийдвэр гаргах; 4.4.2. Дугаар хариуцсан зґвлґлийн болон бусад гишїїдэд ажлын, урамшууллын хґлс олгох асуудлыг шийдвэрлэх; 4.4.3. Сэтгїїлийн харилцах данснаас орлого, зарлагын гїйлгээ хийх шийдвэр гаргах. 4.5. Сэтгїїлийн эрхлэгчийн эрх хэмжээ 4.5.1. Сэтгїїлийн їйл ажиллагааг удирдан, дугаар хариуцсан зґвлґлийн гишїїдийн хуваарийг батлан, мґрдїїлж ажиллах; 4.5.2. Санхїїгийн ажилтны тооцоог хянаж, мэдээлийг Зґвлґлийн даргад улирал бїрийн 2-р сарын 4-р долоо хоногт хамтран танилцуулж, шийдвэр гарган ажиллах; 4.5.3. Сэтгїїлийн тайлан-мэдээллийг хагас жил болон тухай бїр Зґвлґлґґр хэлэлцїїлэн шийдвэрийн хэрэгжилтийг ханган ажиллах; 4.5.4. Сэтгїїлийн дугаарт ДХИС, ШШГС, УДШ, УЕПГ, ШШГЕГ, ЦЕГ, тїїний харьяа нэгж, ШУА-ийн Философи, социологи, эрхийн хїрээлэн, ХЗЇХ, их дээд сургууль, сургалт, эрдэм шинжилгээний болон тґрийн, тґрийн бус бусад байгууллагын ажилтан-судлаач, иргэдээс тогтмол материал нийтлїїлэхэд онцгойлон анхаарч санаачилга, їр дїнтэй ажиллах, хамтын ажиллагааны гэрээ байгуулах; 4.5.5. Сэтгїїлийн дугаар хариуцсан зґвлґлийн гишїїн, зохиогчийн саналыг харгалзан нийтлэх материалын їнэлгээний талаарх саналыг зґвлґлийн даргад танилцуулж, шийдвэрлїїлэх. 4.6. Сэтгїїлийн нарийн бичгийн даргын эрх хэмжээ 4.6.1. Сэтгїїлд нийтлїїлэх материалыг хїлээн авч, бїртгэлд хамруулах; 4.6.2. Сэтгїїлд зохиогчоос ирїїлсэн эх материал, гишїїдийн гаргасан дїгнэлт-санал, дугаарын хувь, Зґвлґлийн тайлан-мэдээг архивлан хадгалах; 4.6.3. Сэтгїїлийг тїгээх болон борлуулалтын ажлыг хариуцах; 4.7. Сэтгїїлийн дугаар хариуцсан болон бусад гишїїдийн эрх хэмжээ 4.7.1. Сэтгїїлийг бэлтгэн, хугацаанд нь хэвлїїлж, бэлэн болгох ажлыг хариуцах; 4.7.2. Редакци хийлгэхээр ирїїлсэн материалтай танилцан, дїгнэлт гарган


9

2012/¹1

холбогдох саналын хамт дугаар хариуцсан зґвлґлийн гишїїнд хугацаанд нь ґгґх; 4.7.3. Сэтгїїлийн чанар, ґнгґ їзэмж, бусад асуудалтай холбоотой саналыг Зґвлґлийн дарга, эрхлэгч, зґвлґлийн хуралд тавьж шийдвэрлїїлэх; 4.7.4. Сэтгїїлийн їйл ажиллагааг олон нийтэд сурталчлах; 4.7.5. Сэтгїїлийн хураангуйг электрон хэлбэрээр ДХИС-ийн вэб сайтад байршуулах. 4.8. Сэтгїїлийн санхїїгийн ажилтны эрх хэмжээ: 4.8.1. Сэтгїїлийн орлого, зарлагын тооцоог улирал, хагас, бїтэн жилээр гаргаж, тайланг санхїїгийн бїх баримтын хуулбарын хамт сэтгїїлийн Зґвлґлийн даргад танилцуулах; 4.8.2. Сэтгїїлийн захиалгын їнэд ґґрчлґлт оруулах саналыг мґнгґний ханш, хэвлэлт болон бусад зардалтай холбогдуулан сэтгїїлийн эрхлэгчээр уламжлан зґвлґлийн даргад танилцуулан шийдвэр гаргуулж мґрдґн ажиллах; 4.8.3. Сэтгїїлийн санхїїгийн баримтын эх хувийг хадгалах.

Тав. Сэтгїїлд нийтлїїлэх материалыг хїлээн авах

5.1. Сэтгїїлд нийтлэх материал нь шїїхийн шийдвэр гїйцэтгэлийн салбарын хїрээнд хийгдсэн шинжлэх ухааны агууламж, їндэслэл бїхий А5 цаасны 3-5 талд arial mon 12, мґр хоорондын зай 1,5 бичигдсэн ґгїїлэл, илтгэл, нийтлэл байна. 5.2. Сонирхогч хїн бїр нийтлїїлэх материалыг сэтгїїлийн нарийн бичгийн даргад цаасан болон электрон хэлбэрээр, мґн сэтгїїлийн э-мэйл хаягаар ґгч болно. 5.3. Сэтгїїлийн тухайн улирлын дугаарт нийтлїїлэх материалыг улирал бїрийн 3 дахь сарын 1-р долоо хоногт багтаан ґгнґ. .

Зургаа. Хэвлэлт, тїгээлт

6.1. Дугаар хариуцсан зґвлґлийн гишїїн сэтгїїлийн эцсийн редакци бїхий хэвлэх материалыг ДХИС-ийн хэвлэх цехийн эрхлэгчид бичгийн болон электрон хэлбэрээр улирал бїрийн 3 дахь сарын 3-р долоо хоногийн даваа гарагт хїлээлгэн ґгнґ. 6.2. Хэвлэх цех сэтгїїлийг энэ журмын 3.1-д заасан хугацаанд хэвлэж сэтгїїлийн эрхлэгчид тоо ёсоор хїлээлгэн ґгнґ. 6.3. Сэтгїїлийг ДХИС, ШШГБ-ын хэмжээнд болон нийтэд хэвлэл захиалгын хэлбэрээр тїгээж тооцоог хийнэ.

Долоо. Урамшуулал ба хариуцлага

7.1. Зохиогчийн хґлсґнд 10000-50000 тґгрґг болон їнийн ханштай уялдуулан тухай бїр хґлсийг тогтоон олгоно. 7.2. Сэтгїїлийн дугаарыг бэлтгэн гаргасан, сэтгїїл захиалагчийн тоог нэмэгдїїлэх, чанар, ґнгґ їзэмжийг сайжруулах, борлуулалтад санаачилга їр дїнтэй ажилласан бусад ажилтанд Зґвлґлийн даргын шийдвэрээр урамшуулал олгож болно.


10

ÄÕÈÑ-èéí Çàõèðëûí 2012 îíû 03 äóãààð ñàðûí 02-íû ºäðèéí À/27 äóãààð òóøààëûí õî¸ðäóãààð õàâñðàëò

“ШЇЇХИЙН ШИЙДВЭР ГЇЙЦЭТГЭЛ СУДЛАЛ” СЭТГЇЇЛИЙН ЗҐВЛҐЛИЙН БЇРЭЛДЭХЇЇН

Зґвлґлийн дарга: Б.Болдбаатар Дотоод хэргийн их сургуулийн захирал, доктор /Ph.D/, профессор, цагдаагийн хурандаа Сэтгїїлийн эрхлэгч: Н.Гантулга Шїїхийн шийдвэр гїйцэтгэлийн сургуулийн захирал, доктор /Ph.D/, дэд профессор, хурандаа Нарийн бичгийн дарга: Б.Нямгомбо Шїїхийн шийдвэр гїйцэтгэлийн сургуулийн Аюулгїй байдал, харуул хамгаалалтын тэнхимийн эрхлэгч, хошууч Сэтгїїлийн санхїїгийн ажилтан: Т.Гантулга Санхїї, тґлґвлґлтийн хэлтсийн тооцооны нягтлан бодогч, цагдаагийн дэслэгч Зґвлґлийн гишїїд: Д.Дашдаваа Эрдэм шинжилгээ эрхэлсэн тэргїїн дэд захирал бґгґґд хїрээлэнгийн захирал, профессор, хурандаа С.Жанцан Эрдэм шинжилгээний хїрээлэнгийн ахлах ажилтан, хурандаа, шинжлэх ухааны доктор, профессор А.Лхагваа Эрдэм шинжилгээний хїрээлэнгийн ахлах ажилтан, хурандаа, доктор, профессор П.Оюунчимэг Хїний эрхийн їндэсний комиссын гишїїн, хууль зїйн доктор, /харилцан тохиролцсоноор/ Г.Эрдэнэбат Улсын ерґнхий прокурорын туслах /харилцан тохиролцсоноор/ Д.Даваа-Очир ШШГЕГ-ын дэд дарга бґгґґд Тогтоол гїйцэтгэх газрын дарга, хурандаа, доктор /харилцан тохиролцсоноор/ Т.Батболд ШШГЕГ-ын дэд дарга бґгґґд Шийдвэр гїйцэтгэх газрын дарга, хурандаа /харилцан тохиролцсоноор/ Х.Пїрэвсїрэн ШШГЕГ-н Захиргааны удирдлагын газрын дарга, хурандаа /харилцан тохиролцсоноор/ О.Шагдарсїрэн ШШГЕГ-ын Санхїї, їйлдвэр, бодлого, тґлґвлґлт зохицуулалтын газрын дарга, хурандаа /харилцан тохиролцсоноор/ Ж.Энхнасан Хууль зїйн їндэсний хїрээлэнгийн эрїїгийн эрх зїй, криминологийн секторын эрхлэгч /харилцан тохиролцсоноор/ П.Ихзаяа Хяналт, шинжилгээ їнэлгээний тасгийн дарга, цагдаагийн хурандаа П.Гантґмґр Шїїхийн шийдвэр гїйцэтгэлийн сургуулийн Шїїхийн шийдвэр гїйцэтгэх эрх зїйн тэнхимийн эрхлэгч, хошууч

ДОТООД ХЭРГИЙН ИХ СУРГУУЛЬ


11

2012/¹1

МОНГОЛ УЛСЫН ШЇЇХИЙН ШИЙДВЭР ГЇЙЦЭТГЭХ БАЙГУУЛЛАГЫН ЇЙЛ АЖИЛЛАГАА, ЭРХ ЗЇЙН ЗОХИЦУУЛАЛТЫН УЛАМЖЛАЛ, ШИНЭЧЛЭЛ

Äîòîîä õýðãèéí èõ ñóðãóóëèéí Ýðäýì øèíæèëãýýíèé õ¿ðýýëýíãèéí àõëàõ àæèëòàí, Ìîíãîë Óëñûí ãàâúÿàò õóóëü÷, äîêòîð, ïðîôåññîð, õóðàíäàà À.Ëõàãâàà Монгол улсын тґр аливаа гэм буруутай этгээдийн хэргийг шїїн хэлэлцэхдээ тґрт ёсоо дээдлэн ялд унагаж, тїїний ялыг эдлїїлж ирсэн ґнґ эртний тїїхтэй ч энэ удаад байдлыг Ардын хувьсгал ялан мандсан 1921 оны дараа їеэс эхлэн авч їзэв. Ардын Намын тґв хороо, тїр Засгийн газрын хамтарсан хурал 1921 оны 7 дугаар сарын 10-ны ґдґр Нийслэл хїрээнд болж Засгийн газрын яамдыг шинээр байгуулахад дотоод,

гадаад, ерґнхий гурван хэлтэстэйгээр Шїїх яамыг байгуулсан байна. Энэ яамны ерґнхий хэлтсийн харъяанд “Гяндан салаа”-г байгуулснаар одоогийн хорих ял эдлїїлэх байгууллагын їйл ажиллагааны эх їїсвэр тавигджээ. Иймд хувьсгалын дараах гяндан салаа, хожмын Засан сайжруулах газар буюу Засан хїмїїжїїлэх хґдґлмґрийн байгууллага, эдїгээгийн Шїїхийн шийдвэр гїйцэтгэх байгууллага анх 1921 оны 7 дугаар сарын 10-нд їїсэн байгуулагдсан гэж їзэх тїїхэн болон эрх зїйн бїрэн їндэслэлтэй. Ардын тїр Засгийн газраас гяндан хорооны газрын талаар авч хэрэгжїїлсэн хувьсгалт арга хэмжээний эхнийх нь хаант Монгол Улсын їеийн хуучин гянданг устгаж шинэчлэхэд чиглэгдэж байв. Ардын Засгийн газраас 1921 онд Цээжидийн Гїрсэдээр удирдуулсан комисс томилж “Нийслэл хїрээний их гяндан”, “Их шавийн гяндан”, “Баруун хїрээний гяндан” зэргийг нягтлан шалгаж, тэдгээрт хоригдож байсан иргэдийг суллан тавьсан байна. 1921 оноос шинэчлэн байгуулагдаж эхэлсэн анхны гяндангийн даргаар Цэцэн хан аймгийн харцага чин ван Намжилдэндэв Вандандоржийн хошууны /одоогийн Хэнтий аймгийн Норовлин сум/ харъяат Санжмятав гэдэг хїн ажиллаж байсан тухай хуульч агсан Л.Чїлтэмсїрэн ґґрийн бїтээлдээ дурдсан байдаг . Монгол улсын тулгар тґрґґс ял эдлїїлэх байгууллагаа шинэчлэн хґгжїїлэхэд ихээхэн анхаарч, дэс дараатай олон чухал арга хэмжээ авч хэрэгжїїлж ирсний баримт олон бий. 1924 оны 11-р сард хуралдсан Улсын Анхдугаар Их Хурал, мґн онд хуралдсан Монгол Ардын Намын III их хурлаас хувьсгалт Монгол Улсын Хорих ял эдлїїлэх байгууллагын практик їйл ажиллагаа, эрх зїйн зохицуулалтын їндсэн чиглэл зарчмыг тодорхойлж ґгсґн байна. Тухайлбал: МАН-ын III их хурлын тогтоолд: “Гянданаа хоригдож буй хэрэгтэн ардыг їйлдвэрт сургах, сургаж гэгээрїїлэх, аливаа шїїхийн тогтоолгїйгээр хэнийг ч хорихгїй байх, гяндан хорооны байдал нэн муу байгааг даруй сайжруулах, насанд хїрээгїй хґвгїїд, охид хэрэгт холбогдох аваас гянданаа хорихгїйгээр гэгээрїїлэх, аливаа хэрэгтэн ардын дотроос хїн тґлґв, засрах байдалтайг нь гянданаа хорихгїйгээр їйлдвэр хийлгэвэл зохих” зэргийг онцлон заажээ. Мґн Улсын Анхдугаар Их хурлын тогтоолын Шїїх яамны тухай хэсэгт: “Их гяндан ба улсын доторхи олон албан газруудын байдлыг цґм Европын байдалд нийцїїлэх, аливаа ялтан, хэрэгтний бие мах бодид харшгїй, зохих гяндангуудыг шинэчлэн байгуулах,


12

ялтнуудыг їйлдвэрт зїтгїїлэх, сурган гэгээрїїлэх ажлыг харьяа Шїїх яамнаас даруй эрхлэн явуулахын чухал”-ыг заан тэмдэглэсэн явдал бол энэ байгууллагын цаашдын хґгжилд чухлаар нґлґґлсґн юм. Засгийн газрын 1925 оны 4-р сарын 11-ний ґдрийн 12 дугаар хурлаас “Их гянданг сайжруулах тухай” дїрэм боловсруулсныг хэлэлцээд дахин хянах шийдвэр ґгчээ. Комиссын дахин боловсруулсан “Их гянданг сайжруулах тухай” 16 зїйлт дїрмийг Засгийн газрын 1925 оны 5 дугаар сарын 9-ний ґдрийн хуралдаанаар хэлэлцэн баталж, хэрэгжилтийг зохион байгуулах їїрэг Шїїх яаманд ґгґгдсґн байна. Хорих ял эдлїїлэх байгууллагыг шинэчлэн зохион байгуулах, тэнд хоригдогсдыг ажил їйлдвэрлэлд хамруулах, сургаж гэгээрїїлэх, хїмїїжїїлэх болон ахуйн нґхцлийг сайжруулахад ихээхэн анхаарч байсны тод жишээ бол Ардын Нам, Засгийн газраас хувьсгалын эхний 5 жилд 10-аад тогтоол гаргаж тэдгээрийг хэрэгжїїлэхтэй холбогдсон арга хэмжээнїїдийг зохион байгуулж, тїїндээ зохих байгууллага тґдийгїй ард иргэдийн хїч туслалцааг авч ажиллаж байсан явдал юм. Зґвхґн нэг баримт дурдахад, Засгийн газрын 1924 оны 9 дїгээр сарын 14-ний ґдрийн 13 дугаар хурлаар улсын тґв гяндангийн шинэ барилга бариулах тухай хэлэлцээд энэ зардалд зориулан Сангийн яамнаас 7500 лан мґнгґ гаргах, барилгын ажлыг Шїїх яаманд хариуцуулахаар шийдвэрлэж байжээ. Хувьсгалт шїїхийн байгууллага їїсч хґгжсґний 10 жилийн ойтой холбогдуулан гарсан нэгэн илтгэх хуудсанд “Улсын 6 дугаар Их хурлын тогтоол ёсоор улсын доторхи гяндангуудыг Засан сайжруулах газар, Улаанбаатар хотын гянданг улсын тґв засан сайжруулах газар хэмээн тус тус нэрлэж байх болсон” тухай тэмдэглэжээ. Энэ байдлыг судлан їзвээс анх 1921 онд байгуулагдсан гяндан салааг 1930 оноос эхлэн Засан сайжруулах газар гэж нэрлэх болсон байна. Мґн энэ їеэс эхлэн ялтныг харж хамгаалах албаны хїмїїсийг хуяг гэж нэрлэж байснаа ґґрчилж харгалзагч хэмээн нэрлэхээр болжээ. Засан сайжруулах газрыг 1936 онд Дотоод явдлын яаманд шилжїїлэн ґгсґн Засгийн газрын комиссын илтгэх хуудсанд тэмдэглэснээр шинэ гяндангийн барилга нь ихээхэн гэрэл гэгээ бїхий цонхтой, 18 тасалгаатай, чулуун суурь, тґмґр дээвэртэй, туйпуугаар їйлдэгдсэн их байшин ба мґн албан хэрэг явуулах контор хийгээд харуул манааны байр, гал тогоо, больництой байжээ. Засан сайжруулах газар Дотоод явдлын яаманд шилжиж ирэхдээ 1930-1936 онд байгуулагдсан зґґлґн їйлдвэр, барилга, газар тариалангийн зэрэг 13 салбар їйлдвэртэй, 265184 тґгрґгийн ашигтай, 1936 оны эхний хагас жилийн тґлґвлґгґґг 108 хувиар биелїїлсэн дїнтэй, зґвхґн тґвдґґ 700-аад ялтантай байсан тухай Засгийн газрын комиссын актанд дурдсан байдаг. Улаанбаатар хотод 1936 онд ажиллаж байсан Цэргийн яамны болон Дотоод явдлын яамны Засан сайжруулах газруудыг нэгэн адил Дотоод явдлын яаманд харъяалуулах зохион байгуулалт хийгдсэнээр хорих ял эдлїїлэх ажиллагаа нэгэн удирдлагад тґвлґрчээ. 1936-1940 онд ял эдлэгсдийн жилийн дундаж тоо 7000-д хїрч ґссґн нь улсын Засан сайжруулах газрын бїтэц зохион байгуулалт, ажил їйлдвэрлэл эрхлэх чиглэл, байршил болон бусад їйл ажиллагаанд зїй ёсоор нґлґґлжээ. Ингээд Дотоод явдлын яамны Засан сайжруулах газрыг 1940 оноос Засан хїмїїжїїлэх їйлдвэрийн лагериуд ба хорих ангиудыг удирдах газар /ЗХЇЛ ба ХАУГ/ болгож ґргґтгґн зохион байгуулсан байна. ЗХЇЛ ба ХАУГ нь дотроо гїйцэтгэх алба, улс тґр-хїмїїжил, їйлдвэр-тґлґвлґгґґ, санхїїгийн хэлтсїїд болон тґвийн, Барилгын, Хараагийн, Ононгийн зэрэг томоохон лагериудтай байв. Мґн Архангай, Баян-Ґлгий, Булган, Говь-Алтай, Дорнод, Дорноговь, Завхан, Ґвґрхангай, Сэлэнгэ, Тґв, Увс, Ховд, Хґвсгґл, Хэнтий, Ґмнґговь аймгууд дахь хорих ангиуд харъяалагддаг байжээ. Дґчґґд оны їеийн ЗХЇЛ ба ХАУГ-ын їйлдвэрлэлийн їндсэн чиглэл нь барилга, барилгын материалын болон зґґлґн оёдлын їйлдвэрлэл, мал аж ахуй, газар тариалан


13

2012/¹1

байв. Ял эдлэгсдийг хґдґлмґрґґр хангах, тэдэнд мэргэжил эзэмшїїлэх, хґдґлмґрийн дадлага олгох ажил эрчимтэй зохиогдож байсан тухай “ДЯЯ-ны Засан хїмїїжїїлэх лагерийг удирдах газрын 1940 оны байдал” гэсэн илтгэлд тодорхой дурджээ. Улсын аюулгїй байдлыг хангах ерґнхий газрын /хуучин нэрээр/ архивт хадгалагдаж байгаа дээрх илтгэл бол анх 1921 онд байгуулагдсан “Гяндан салаа” 1940 он гэхэд ямар хэмжээнд хїрсэн байсныг олон талаас нь нухацтай харуулсан тїїхэн чухал баримт бичиг гэдгийг тэмдэглэвэл зохино. Улс орны хґгжлийн тухайн цаг їеийн онцлог, нийгэм эдийн засгийн байдлаас шалтгаалан ЗХЇЛ ба ХАУГ-ын їйл ажиллагаанд уг байгууллагыг багасган цомхотгохтой холбогдсон ґґрчлґлт хийгдсэний дїнд 1956 оноос Цэрэг ба НАХЯ-ны Засан хїмїїжїїлэх ерґнхий хэлтэс болж зохион байгуулагдсан байна. Мґн энэ їед хорих ял эдлэгсдийн тоо ґмнґх оныхоос буурч жилд дунджаар 3500-д хїрснийг тэмдэглэх хэрэгтэй. Ер нь 50-аад оны сїїлчээр улс орон даяар тґрийн зарим яамдыг нэгтгэх, газруудыг хэлтэс болгох зэрэг цомхотгол, хэмнэлтийн бодлого явагдаж байсан баримтууд олон байдаг. Харин 1960-аад оноос ял эдлэгсдийг хґдґлмґрийн їр нґлґґгґґр хїмїїжїїлэх ажлыг хїмїїжил-сургалтын бусад ажилтай зґв хослуулан эрчимжїїлэхтэй холбогдсон шинэ шаардлага тавигдах болжээ. Мґн энэ їеэс ял эдлїїлэх байгууллагын їйлдвэрлэлийн чиглэл ґргґжґґд зогсоогїй улсаас тодорхой хэмжээний тґлґвлґгґґ ґгґгддґг болсон байна. Ґґрґґр хэлбэл БНМАУ-ын Улс ардын аж ахуй, соёлыг хґгжїїлэхтэй холбогдсон тґлґвлґгґґ бол хууль байсан. Тэр їеийн ґндґр шаардлага хорих ял эдлїїлэх байгууллагад нэгэн адил тавигдах болсон юм. Энэ байдлууд нь Засан хїмїїжїїлэх ерґнхий хэлтсийг 1963 оноос эхлэн Засан хїмїїжїїлэх байгууллагуудыг удирдах газар болгон ґргґтгґхґд хїргэсэн байна. Жараад оны їеийн Засан хїмїїжїїлэх ерґнхий хэлтэс болон Засан хїмїїжїїлэх байгууллагуудыг удирдах газар, тїїний системийн байгууллагуудын їйл ажиллагаа нь бїхэлдээ МАХН-ын Тґв Хорооны Улс тґрийн Товчооны 1957 оны 11-р сарын 14-ны “Засан хїмїїжїїлэх байгууллагын ажлын тухай” 376 дугаар тогтоол, тїїнийг хэрэгжїїлэх чиглэлээр БНМАУ-ын Сайд нарын Зґвлґл, НАХЯ-аас гаргасан тогтоол, тушаалуудын заалтыг хэрэгжїїлэхэд чиглэгдэж байжээ. 30,60-аад оны їеийн улс орныг хамарсан хардан сэрдэж хэлмэгдїїлэх, Зґвлґлтийн мэргэжилтнийг урьж олноор ажиллуулах, нэгдэлжих хґдґлгґґн, соёлын довтолгоон, їйлдвэржилтийг ґрнїїлэх, арьс ґнгґ, сїрьеэ зэрэг нийгмийн халдварт ґвчнґґс урьдчилан сэргийлэх, устгах болон урлаг, спортын тэмцээн зохиох, социалист уралдаан ґрнїїлэх тариа ногоо тарих, хураах, бас агнуурын бригад зохион байгуулах зэрэг томоохон ажлууд ЗХБУГ-ын системд нэгэн адил зохиогдож байсны жишээ олон бий. Улсаас Засан хїмїїжїїлэх хґдґлмґрийн байгууллагад ґгґх їйлдвэрлэлийн тґлґвлґгґґ жилээс жилд ґсґхийн хирээр тїїний хэрэгжилтийн амжилт ч ґндґр байсны зарим жишээг дурьдвал, улсын тґлґвлґгґґ 1964 онд 30 сая тґгрґг байсан бол 1974 онд 98,5 сая, 1984 онд 130 сая тґгрґг гэх мэтээр ґсчээ. 4-р таван жилийн 188,2 сая тґгрґгийн тґлґвлґгґґг 124,7 хувиар, 5-р таван жилд /1970-1975/ ЗХБУГ-т улсаас ґгсґн 383,6 сая тґгрґгийн їйлдвэрлэлийн тґлґвлґгґґг 126,6 хувиар биелїїлж, хґдґлмґрийн бїтээмжийг 35,9 хувиар нэмэгдїїлж бїтээгдэхїїний ґґрийн ґртгийг 7 хувиар хямдруулж, 76,4 сая тґгрґгийн ашигтай ажилласан байна . Засан хїмїїжїїлэх байгууллагуудыг удирдах газрыг 1981 оноос НАХЯ-ны Засан хїмїїжїїлэх хґдґлмґрийн байгууллагуудыг удирдах газар хэмээн нэрлэх болжээ. Энэ нь ґнгґц харахад зґвхґн “Хґдґлмґр” гэдэг їг нэмсэн хэдий боловч ґргґн утгаар нь авч їзвэл ялтныг хорих ял эдлэх явцад хґдґлмґрийг гол болгох, ингэхдээ тїїнийг хїмїїжлийн бусад арга ажиллагаатай нягт холбон явуулахын чухлыг заасан ойлголт байв. Бас 1966,


14

1981 онд Засан хїмїїжїїлэх хґдґлмґрийн хуулиудын нэрэнд “Хґдґлмґр” гэдэг їг нэмж хэрэглэх болсоныг ґґрийн байгууллагын нэрэнд оруулан тусгах нь зїйн хэрэг байсан гэж їзэж болно. 80-аад оны сїїлч, 90-ээд оны эхэн їеэс Засан хїмїїжїїлэх хґдґлмґрийн байгууллагын харъяалал, бїтэц зохион байгуулалт, нэр хаягийг ґґрчлґн шинэчлэх талаар нилээд яригдаж, зарим бодит алхам хийгдсэн байна. МАХН-ын Тґв хорооны Улс тґрийн товчоо 1980 онд “Засан хїмїїжїїлэх байгууллагын ажлыг сайжруулах зарим арга хэмжээний тухай” 206 дугаар тогтоол гаргаснаар энэ байгууллагын бїтэц, зохион байгуулалтыг боловсронгуй болгох, офицер, ажилтнуудын мэдлэг мэргэжлийг дээшлїїлэх, боловсон хїчний хангалтыг сайжруулах, тїїнчлэн ялтны хґдґлмґр, хїмїїжлийн ажлыг зґв зохион байгуулах ажил ґрнґж, зарим амжилтанд хїрчээ. Тогтоолын заалтыг хэрэгжїїлэх ажлын хїрээнд Засан хїмїїжїїлэх хґдґлмґрийн байгууллагуудыг удирдах газарт намын хороо, ялтны дунд зохиох улс тґр-хїмїїжлийн ажлын, хґдґлмґр-цалин хґлсний болон харуул хамгаалалтын хэлтсїїд, хоригдлыг хїмїїжїїлэхэд туслах зорилго бїхий арга зїйн зґвлґл шинээр байгуулсны зэрэгцээ офицер ажилтны албаны мэдлэгийг дээшлїїлэхэд зориулж “Засан хїмїїжїїлэх албаны мэдээлэл” сэтгїїл гаргах, хоригдлын дунд хґдґлмґрийн уралдаан ґрнїїлж, їе шаттайгаар дїгнэх, тэднийг ерґнхий боловсролын оройн сургалтанд хамруулах зэрэг шинэ хэлбэрийн ажлууд амжилттай ґрнґх болов. 1990-ээд оны Засан хїмїїжїїлэх хґдґлмґрийн байгууллагын удирдлага, зарим хуульч мэргэжилтэн, практикийн ажилтнууд байгууллагынхаа нэрээс “Хґдґлмґр” гэдэг їгийг хасах, хоригдлыг сурган хїмїїжїїлэх ажлаас татгалзах нь зїйтэй талаар ярьж, бичиж байсан тґдийгїй тїїнийгээ хэрэгжїїлэхтэй холбогдсон зарим ажил зохиож байв. Засан хїмїїжїїлэх хґдґлмґрийн байгууллагын харъяалал 1985 онд Улсын цагдан сэргийлэх ерґнхий газарт шилжсэн тэр тогтолцоог 1991 онд ґґрчлґн Хууль зїйн яаманд шилжїїлсэн, 1992 оноос Хорих байгууллагуудыг удирдах газар гэж нэрлэх болсон зэргийг олон тїмэн янз янзаар хїлээн авсан бґгґґд энэ талаар яригдаж, бичигдсэн зїйлїїд нэгэнт тїїх болон їлджээ. Монгол Улсын Их Хурал 1993 оны 12 дугаар сард “Хорих байгууллагын болон хорих ял эдлїїлэх тухай” Монгол Улсын хууль, 1994 онд “Шїїхийн шийдвэр гїйцэтгэлийн албаны тухай”, 1996 онд “Шїїхийн шийдвэр биелїїлэх тухай” хуулийг батлан гаргаснаар одоогийн хорих болон шийдвэр гїйцэтгэлийн байгууллагын тогтолцоо, эрх, їїрэг нилээд ґґрчлґгдґж хуульчлагдсан байна. Шїїхийн шийдвэр биелїїлэх тухай хуулийг хэрэгжїїлэх зорилгоор Монгол Улсын Засгийн газар 1996 оны 12 дугар сарын 5-ны ґдґр 299 дїгээр тогтоол гаргаж, Улсын Дээд Шїїхийн тамгын газрын шийдвэр гїйцэтгэлийн хянан байцаах хэлтсийг Хорих байгууллагуудыг удирдах газарт нэгтгэн, Засгийн газрын хэрэгжїїлэгч агентлаг-Шїїхийн шийдвэр биелїїлэх ерґнхий газар /ШШБЕГ/ болгож ґргґтгґн зохион байгуулав. ШШБЕГ-т Шийдвэр гїйцэтгэлийн газар, Хорих ял эдлїїлэх газрыг тус тус харъяалуулан байгуулсан байна. Харин Монгол Улсын Хууль зїй, дотоод хэргийн сайд 2000 оны 9-р сарын 25-ны ґдґр “Шїїхийн шийдвэр биелїїлэх ерґнхий газрын бїтэц, орон тоог батлах тухай” 44 дїгээр тушаал гаргаж, хоёр хэлтсийг ґргґтгґн Захиргааны удирдлагын газар, Їйлдвэр, санхїї хангалтын газар болгохоор шийдвэрлэв. Монгол Улсын Шїїхийн шийдвэр биелїїлэх ерґнхий газар нь 2001 оны байдлаар тґвдґґ зуу орчим орон тоотой, тґвлґрсґн болон орон нутгийн нийт 27 хорих анги, нэгдсэн эмнэлгийг харъяалан ажиллаж байв. Энэ їеийн нэг онцлог бол харъяа байгууллагын їйлдвэрлэл сэргэж, хоригдлын хґдґлмґр эрхлэлт дээшилсний дээр ерґнхий газар, гяндан, хугацаагїй хорих тусгай салбар, насанд хїрээгїйчїїдийн хорих анги, дамжин


15

2012/¹1

ґнгґрїїлэх анги, тґвлґрсґн хорих ангиуд, тїїнчлэн хоригдлын эмчилгээний зардлыг бїхэлд нь улсын тґсвґґс санхїїжїїлэх болсон явдал юм. Ийнхїї 1968 оноос эхлэн системээрээ аж ахуйн бїрэн тооцооны зарчим дээр тулгуурлан ажиллаж, орлогоороо зарлагаа бїрэн нґхґґд, жил тутам олон сая тґгрґгийг ашгийн хэлбэрээр улсын тґсґвт тушаадаг байсан явдал тїїх болон їлдэж, гагцхїї тґсвґґс санхїїжигдэх болсон байна. Одоогийн байдлаар ШШГЕГ нь бїтцийн хувьд Тогтоол гїйцэтгэх газар, Шийдвэр гїйцэтгэх газар, Захиргааны удирдлагын газар, Санхїї, їйлдвэр, бодлого, тґлґвлґлт зохицуулалтын гэсэн дґрвґн газар, мґн 4 хэлтэстэй, 120 гаруй орон тоотой ажиллаж байна. Тїїнчлэн тґв, хґдґґд тґвлґрсґн хорих ангиуд, албад ажиллаж байгаа юм. Монгол Улсын эрх зїйн шинэчлэлийн хїрээнд боловсрогдон, 2002 онд батлагдсан “Шїїхийн шийдвэр гїйцэтгэх тухай” Монгол Улсын хуулиар дээр дурьдсан бїтэц, зохион байгуулалт, санхїїжилтийн зарчим дахин баталгаажин хэрэгжиж байна. Харин ШШГБ-ын їйл ажиллагааны шинэчлэлд хамаарал бїхий нийтлэг цґґн зїйлийг авч їзье. Їїнд: 1. Хїний эрхийг дээдлэх їїднээс сэжигтэн, яллагдагчдыг цагдан хорих тґв хґдґґгийн нийт байруудыг засч тохижуулах, шинээр барих ажлуудыг амжилттай хийж дуусгасан байна. Эдгээрийн зґвхґн нэг жишээ бол Нийслэл хотод 1000 хїний багтаамжтай, иж бїрэн тоноглогдсон 120 ортой эмнэлэг бїхий цагдан хорих байрыг /461-р анги/ барихад 5,5 тэрбум тґгрґг зарцуулж, энэ 2011 оны 4-р сард бїрэн хїчин чадлаар нь ашиглалтанд оруулсан явдал юм. 2. Нийт тґвлґрсґн хорих ангиудад ял эдлэж байгаа 6000 гаруй ялтны амьдрах орон байрыг сїїлийн 2-3 жилд багтаан олон улсын тївшинд ойртуулсан загвараар барьж байгуулжээ. Тїїнчлэн хорих ял эдлэгсдийн ахуй нґхцґл, хоол хїнсний хангамж, эмнэлгийн їйлчилгээг сайжруулахад чиглэгдсэн олон ажил зохиогдсон байна. Одоо нэг ялтны хоногийн хоолны элчлэг 3900-4100 ккал-д хїрчээ. Тогтоол гїйцэтгэх газрын 120 гаруй ортой нэгдсэн эмнэлэг, сїрьеэгийн болон согтуурах, мансуурах донтой ґвчтґнийг албадан эмчлэх 350 ортой эмнэлэг болон нийт тґвлґрсґн хорих ангиудад 10-12 ортой эмнэлэг тус тус їйл ажиллагаа явуулж байна. 3. Ажиллагсдынхаа нийгмийн асуудлыг шийдвэрлэхэд онцгой анхаарч, їр дїнд хїрсний жишээнд холбогдуулан гурван зїйлийг дурдах нь зїйтэй гэж їзэв. Їїнд: Нэгдїгээрт: 1998 онд Засгийн газрын 98 дугаар тогтоол гаргуулснаар, тґвґґс алслагдсан хорих ангид ажиллагсад ґдґр тутмын мах, гурил, цґцгийн тос, элсэн чихрийн хангалттай болж, амжилттай хэрэгжиж байна. Хоёрдугаарт: ШШГБ-ын “орон сууц” хґтґлбґр амжилттай хэрэгжиж байгаагийн їр дїнд сїїлийн 5 жилд тґв, хґдґґд 350 гаруй айлын орон сууц барьж ашиглалтанд оруулав. 2011 оны 3-р сарын 2-нд Засгийн газрын “Орон сууц хувьчлах тухай” 64 дїгээр тогтоол гарч хэрэгжсэний їр дїнд БЗД-ийн 16-р хорооллын нутагт байрлах 198 айлын орон сууцыг эзэмшигчдэд нь їнэгїй хувьчилж ґгґх ажил зохион байгуулагдав. Ґґрґґр хэлбэл 200-аад ґрх айл ґґрсдґґ захиран зарцуулах эрх бїхий 7,2 тэрбум тґгрґгийн їл хґдлґх хґрґнгґтэй болсон юм. Гуравдугаарт: Засгийн газраас 2011 оны 6-р сарын 22-нд “Журам батлах тухай” 189 дїгээр тогтоол гаргав. Энэ тогтоолын заалт 2012 оны 1-р сарын 1-ээс хэрэгжиж эхлэх бґгґґд, ингэснээр гяндан, тґрґл дэглэмийн хорих ангиуд, баривчлах байр, согтуурах, мансуурах донтой этгээдийг албадан эмчлэх газарт ажиллагсдын онцгой нґхцлийн нэмэгдэл 15-20 хувиар бодогдон цалин нь тэр хэмжээгээр нэмэгдэх гэж байна. ШШГЕГ-ын системийн хэмжээний сїїлийн 10 жилийн /2001-2011/ їйл ажиллагаа, шинэ бїтээн байгуулалтын їр дїн гэвэл, 97,5 тэрбум тґгрґгийн урсгал тґсґв, 12,5 тэрбум


16

тґгрґгийн хґрґнгґ оруулалтын мґнгийг захиран зарцуулж, 15,3 тэрбум тґгрґгийн їйлдвэрлэл явуулж, олон арван барилга байгууламжийг цогцлоон босгосон ядвал юм.

Хоёр. Иргэний хэргийн талаар гарсан шїїхийн шийдвэр гїйцэтгэх тухай хууль тогтоомжийн

уламжлал, шинэчлэл

Монгол Улсын тґр ґґрийн орны ял эдлїїлэх байгууллагын їйл ажиллагааны эрх зїйн зохицуулалтыг шинэчлэн боловсронгуй болгоход ихээхэн анхаарч ирсний тод илрэл бол 1931-2002 онуудад арван удаа хууль гаргаж, хэрэгжилтийг зохион байгуулсан явдал юм. Энэ удаад зґвхґн Шїїхийн тогтоол гїйцэтгэлийн ажиллагааны эрх зїйн зохицуулалтын тїїхэн зарим эх сурвалжийн /1926-1994/ тухай авч їзье. Шїїхийн тогтоол гїйцэтгэлийн ажиллагаа 1994 оноос ґмнґ хэд хэдэн хуулийн зохих заалтуудаар зохицуулагдаж байжээ. Тухайлбал: • 1926 оны Монгол ард улсын шїїх таслах газруудад аливаа хэргийг байцаан шийтгэх тухай хууль; • 1949 оны Шїїхийн зохион байгуулалтын тухай хууль; • 1952 оны Иргэний байцаан шийтгэх тухай хууль; • 1957 оны Шїїхийн зохион байгуулалтын тухай хууль; • 1967 оны Иргэний байцаан шийтгэх тухай хууль; • 1978 оны Шїїхийн зохион байгуулалтын тухай хууль; • 1994 он Иргэний хэрэг шїїхэд хянан шийдвэрлэх тухай хууль; • Мґн 1994 оны 5-р сараас Шїїхийн шийдвэр гїйцэтгэлийн албаны тухай хуулиудын зохих зїйлд иргэний хэргийн талаарх шийдвэрийг хэрхэн биелїїлэх /гїйцэтгэх/ тухай заагдсан байдаг. Эдгээрийг дэлгэрїїлэн авч їзэх нь нэг талаар, тїїхэн, нґгґґ талаар, судалгааны ач холбогдолтой гэж їзэв. Монгол Улсын 16 дугаар он буюу 1926 оны 7 дугаар сарын 2-ны ґдґр БНМАУ-ын Засгийн газрын хурлын олон гишїїд хуралдан зґвшилдґн тогтоосон хорьдугаар хурлын 26 дугаар тогтоолын 6 дугаар зїйлд: “Шїїх таслах газруудад хэрэг шийтгэх тухай хуулийг Улсын Бага Хурлын Тэргїїлэгчдийн газар шилжїїлэн явуулж батлуулах зэрэг явдлыг Засгийн газраас эрхлэн гїйцэтгэхээр тогтов” гэжээ. Улсын Бага Хурлаас батлан гаргасан “Монгол Ард Улсын шїїх таслах газруудад аливаа хэргийг байцаах шийтгэх тухай хууль -ийн IX бїлгийг Шїїх таслах газруудын тогтоолыг гїйцэтгэх тухай гэж нэрлээд, 11 зїйлийг тусгаж, гїйцэтгэх хуудасны загварыг баталсан байна.” Монгол Улсын 19 дїгээр он буюу 1929 оны 7 дугаар сарын 5-ны ґдрийн БНМАУ-ын Засгийн газрын XXI хурлын тогтоол, Улсын Бага Хурлын Тэргїїлэгчдийн мґн оны 64 дїгээр хурлын тогтоолын нэгдїгээр зїйлийг їндэслэн “БНМАУ-ын Шїїх таслах газруудад аливаа хэргийг байцаан шийтгэх тухай хууль”-д нэмэлт оруулжээ. Энэ хуулийн XI бїлгийг “Шїїн таслах газруудад ґр ширийн зэрэг иргэний хэргийг таслан шийтгэсэн тогтоолыг гїйцэтгэх тухай” гэж нэрлээд 123-201 дїгээр зїйлїїдийг тусгасны дээр тогтоол гїйцэтгэгчээс їйлдэх дансны тэмдэглэл, маягтын загварыг баталжээ .

Нэгэн зїйл Улсын Бага Хурлын Тэргїїлэгчдийн 1949 оны 8 дугаар сарын 6-ны 9 дїгээр зарлигаар батлагдсан “Шїїхийн зохион байгуулалтын тухай хууль”-ийн 6 дугаар бїлгийг “Шїїхийн гїйцэтгэгч нар” гэж нэрлээд уг хуулийн 42-44 дїгээр зїйлїїдэд дараах


17

2012/¹1

заалтууд тусгагдсан байна. Їїнд: - Иргэний хэргийн талаар гаргасан шийдвэр, магадлалууд ба эд хґрґнгийг гаргуулах тухай асуудалтай холбогдсон эрїїгийн хэргийг шийтгэсэн тогтоолуудыг биелїїлэх ажлыг шїїхийн гїйцэтгэгч нараас гїйцэтгэнэ. - Шїїхийн гїйцэтгэгч нар бол аймаг, хотын шїїхїїд ба Дээд шїїхийн дэргэд байх бґгґґд шїїх яамнаас эрхлэн томилно. Ґґрсдийн ажлын талаар Ардын шїїгч буюу Дээд шїїхийн даргад захирагдана. - Ардын хэсгийн шїїхїїдээс гаргасан эд хґрґнгийг тґлїїлэх асуудалтай холбогдсон шїїхийн шийдвэр магадлал ба шийтгэсэн тогтоолуудыг биелїїлэх ажлыг сумдын захиргаанаас гїйцэтгэнэ. - Шїїхийн гїйцэтгэгч нар ба мґн шїїхийн даалгавраар шїїхийн гїйцэтгэгч нарын їїргийг биелїїлж байгаа сумдын захиргааны ажилтан нараас шїїхийн шийтгэсэн тогтоол, шийдвэр ба магадлалуудыг биелїїлэхээр шаардсан шаардлагыг бїх албан тушаалын хїмїїс ба ард иргэдээс заавал гїйцэтгэвэл зохино гэжээ.

Нэгэн зїйл БНМАУ-ын Иргэний байцаан шийтгэх хуульд /1952 он/ шїїхийн шийдвэр гїйцэтгэх ерґнхий байдлыг заахдаа /119 дїгээр зїйлд/: Шїїхийн гїйцэтгэгч буюу сумын хґдґлмґрчдийн депутатуудын хурлын гїйцэтгэх захиргааны газруудаас гїйцэтгэх зїйлїїд гэвэл: а/ Иргэний хэргийн талаар гаргасан шїїхийн шийдвэр ба нотариатын конторын гїйцэтгэх хуудсууд б/Торгууль хїлээлгэх ба нэхэмжлэлийг хангах тухай иргэний ба эрїїгийн хэргийн талаар шїїхээс гаргасан магадлалууд, тїїнчлэн хулгайлсан ба їрэгдїїлсэн зїйлийг тґлїїлэх тухай шийтгэсэн тогтоолууд в/Улсын арбитрын шийдвэрїїд гэжээ.

Нэгэн зїйл Бїгд Найрамдах Монгол Ард Улсын Их Хурлын Тэргїїлэгчдийн 1957 оны 8 дугаар сарын 22-ны ґдрийн “БНМАУ-ын Шїїхийн зохион байгуулалтын тухай хуулийн 43, 44 дїгээр зїйлд ґґрчлґлт оруулах тухай” 123 дугаар зарлиг БНМАУ-ын Их Хурлын Тэргїїлэгчдээс тогтоох нь: Бїгд Найрамдах Монгол Ард Улсын Шїїхийн зохион байгуулалтын тухай хуулийн 43, 44 дїгээр зїйлийн дор дурдсанаар найруулж ґґрчилсїгэй. Їїнд: 43 дугаар зїйл. Ардын хэсгийн шїїхээс эд хґрґнгґ тґлїїлэх талаар гаргасан шийдвэр магадлал ба шийтгэсэн тогтоолыг биелїїлэх ажлыг ардын хэсгийн шїїхийн нарийн бичгийн дарга нар гїйцэтгэнэ. 44 дїгээр зїйл. Шїїхийн шийтгэсэн тогтоол шийдвэр ба магадлалыг биелїїлэхээр шїїхийн гїйцэтгэгч, ардын хэсгийн шїїхийн нарийн бичгийн дарга нарын шаардсан шаардлагыг бїх албан тушаалын хїмїїс ба ард иргэд заавал гїйцэтгэвэл зохино гэжээ.

Нэгэн зїйл БНМАУ-ын Иргэний байцаан шийтгэх хуулийн /1967 он/ “Тогтоол гїйцэтгэлийн ажиллагаа” гэсэн Y хэсэгт буюу 251-304 дїгээр зїйлээр шїїхийн шийдвэр биелїїлэх ажиллагаа зохицуулагдаж байв. Энэ хуулийн 252 дугаар зїйлд дор дурдсан шийдвэр, тогтоолуудыг тогтоол гїйцэтгэлийн журмаар гїйцэтгэж байхаар заажээ. 1. Иргэний хэргийн талаар гаргасан шїїхийн шийдвэр, магадлал, тогтоол; 2. Эрїїгийн хэргийн талаар шїїхээс гаргасан таслан шийдвэрлэх тогтоол, магадлал болон тогтоолын эд хґрґнгґ гаргуулах хэсэг; 3. Захиргааны зґрчил гаргасан этгээдээс эд хґрґнгийн тґлбґр гаргуулах талаар шїїгч буюу шїїх, олон нийтийн шїїхээс гаргасан тогтоол;


18

4. Шїїхээс баталсан эвлэрсэн хэлэлцээ; 5. Нотариатын мэдэгдэх хуудас; 6. Арбитрийн байгууллагын шийдвэр; 7. БНМАУ-ын Худалдааны танхимийн дэргэдэх гадаад худалдааны арбитрийн комиссын шийдвэр; 8. Олон нийтийн шїїхийн тогтоол; 9. Иргэдээс маргаангїй тґлбґр гаргуулан авах эрх хуулиар олгогдсон захиргааны байгууллагын шийдвэр; 10. Гадаад улсын шїїхээс хуульд заасан тохиолдлын дагуу гаргасан шийдвэр. Энэ зїйлд дурдсан шїїхийн шийдвэр ба бусад байгууллагын тогтоолыг аймаг, хотын шїїхийн тогтоолд гїйцэтгэгчид гїйцэтгэнэ. Харин тогтоол гїйцэтгэлийн ажилд хяналт тавих, тогтоолыг цаг тухайд нь зґв гїйцэтгїїлэх хариуцлагыг шїїгч хїлээнэ гэдгийг хуульчилсан байна.

Нэгэн зїйл БНМАУ-ын Шїїхийн байгууламжийн хуулийн /1978 он/ 61-63 дугаар зїйлээр: Шїїхийн тогтоол гїйцэтгэгчийг томилох, чґлґґлґх журам, шїїхийн таслан шийдвэрлэх тогтоол, шийдвэр, магадлал, шїїгчийн тогтоолыг гїйцэтгэх, шїїхийн тогтоол гїйцэтгэгчийн шаардлагыг заавал биелїїлэх асуудлууд зохицуулагдаж байв. Тухайлбал: - Шїїхийн тогтоол гїйцэтгэгчийг томилох, ажлаас чґлґґлґх асуудлыг аймаг, хотын болон тусгай шїїхийн даргын тушаалаар шийдвэрлэх; - Шїїхийн таслан шийдвэрлэх тогтоол, шийдвэр, магадлал, шїїгчийн тогтоолын эд хґрґнгґ гаргуулах тухай заалтыг тогтоол гїйцэтгэгч биелїїлэх; - Хууль тогтоомжид заасан нґхцґлд шїїхийн тогтоол гїйцэтгэгч нь эд хґрґнгийн хохирол барагдуулах, торгууль, тґлбґр ноогдуулсан тухай эрх бїхий байгууллагын шийдвэрийг биелїїлэх; - Шїїгчийн тогтоолыг биелїїлэхээр шїїхийн тогтоол гїйцэтгэгчээс тавьсан шаардлагыг бїх албан тушаалтан, иргэд заавал биелїїлэх їїрэгтэйг тус тус заан тодорхойлжээ.

Нэгэн зїйл БНМАУ-ын Сайд нарын Зґвлґлийн 1985 оны 237 дугар тогтоолоор “Шїїхийн тогтоол гїйцэтгэх журмын тухай заавар”-ыг батлан гаргажээ . Энэ зааврын нийтлэг їндэслэлийн “Тогтоол гїйцэтгэх ажиллагааны їндсэн нґхцґл” гэдэгт: 1. Аймаг, хотын болон тусгай шїїх, хэсэг, район, орон нутгийн хотын ардын шїїхийн тогтоол гїйцэтгэгчид БНМАУ-ын Иргэний байцаан шийтгэх хуулийн 252 дугаар зїйлд заасан шїїхийн болон бусад байгууллагын шийдвэрийг шїїхийн тогтоол гїйцэтгэлийн журмаар эхлэн гїйцэтгэнэ. 2. БНМАУ-ын Шїїхийн байгууламжийн хуулийн 63 дугаар зїйл, БНМАУ-ын Иргэний байцаан шийтгэх хуулийн 260 дугаар зїйлд зааснаар шїїхийн тогтоол, шийдвэр, магадлалыг биелїїлэхээр шїїхийн тогтоол гїйцэтгэгчээс тавьсан шаардлагыг бїх албан тушаалтан, иргэд заавал биелїїлэх їїрэгтэй.

Нэгэн зїйл УИХ-ын 1994 онд батлан гаргасан “Иргэний хэрэг шїїхэд хянан шийдвэрлэх тухай” хуулийн 191-234 дїгээр зїйлд шїїхийн шийдвэр гїйцэтгэлийн ажиллагааны журмыг заажээ. Энэ хуульд зааснаар шїїхийн шийдвэр гїйцэтгэлийн журмаар гїйцэтгэх шийдвэрїїдэд: 1. Иргэний хэргийн талаар шїїхийн шийдвэр; 2. Эрїїгийн хэргийн талаар гарсан шїїхийн шийдвэрийн торгох, эд хґрґнгґ хураах ял болон хґрґнгґ гаргуулах заалт; 3. Захиргааны зґрчил гаргасан этгээдээс торгууль, тґлбґр гаргуулах талаар гарсан шийтгэвэр; 4. Монгол Улсын олон улсын гэрээнд зааснаар биелїїлбэл зохих гадаад улсын шїїхийн хуулийн хїчин тґгґлдґр шийдвэр, холбогдох баримт бичиг;


19

2012/¹1

5. Арбитрийн шийдвэр хамаарагдахаар заасан байна. Нэгэн зїйл

Шийдвэр гїйцэтгэлийн ажиллагаанд холбогдох хуулийн заалтыг нэг мґр ойлгож асуудалд хандах талаар УДШ-ээс, ялангуяа 80-аад онд ихээхэн анхаарч байсны илрэл бол дараах тогтоолууд юм. Эдгээрийг жагсаавал: - БНМАУ-ын Дээд Шїїхийн бїгд хурлын 1978 оны 12-р сарын 29-ний ґдрийн “Шїїхийн шийдвэр, тогтоолын биелэлтэд тавих шїїгчийн хяналтыг сайжруулах зарим арга хэмжээний тухай” 35 дугаар тогтоол; - БНМАУ-ын Дээд Шїїхийн Тэргїїлэгчдийн 1982 оны 11-р сарын 3-ны ґдрийн “Тогтоол гїйцэтгэлийн ажлыг сайжруулах зрим арга хэмжээний тухай” 9/30 дугаар тогтоол; - Дээд шїїхийн тэргїїлэгчдийн 1982 оны 11-р сарын 3-ны ґдрийн “Тогтоол гїйцэтгэлийн ажиллагааг зохион байгуулах, бїртгэх, тооцох, тайлагнах хянах журмын тухай” 9/30 дугаар тогтоол; - Улсын Дээд Шїїхийн Тэргїїлэгчдийн 1983 оны 7-р сарын 28-ны ґдрийн “Шїїхийн тогтоол гїйцэтгэгчийг ажилд авах, халах журам”-ын тухай 30 дугаар тогтоол; - Улсын Дээд Шїїхийн бїгд хурлын 1983 оны 12-р сарын 27-ны ґдрийн “Тогтоол гїйцэтгэлийн ажиллагааг хойшлуулах, хэрэгсэхгїй болгох, албадан биелїїлсний зардал тґлїїлэх тухай” 57 дугаар тогтоол.; - Улсын Дээд Шїїхийн бїгд хурлын 1983 оны 12-р сарын 27-ны ґдрийн “Хїїхдийн тэтгэврийг тогтоон гаргуулж байгаа шїїхийн практикийн тухай” 59 дїгээр тогтоол; - БНМАУ-ын Дээд Шїїхийн дарга, ХБЯ-ны сайдын 1986 оны “Тґлбґрт хураагдсан эд хґрґнгийг комиссын хуралдааны журмаар худалдан борлуулах заавар батлах тухай” 262/58 тоот тушаал. Шїїхийн шийдвэр гїйцэтгэлийн албаны тухай хуулийн агуулга Улсын Их Хурлаас 1994 оны тавдугаар сарын 10-ны ґдґр “Шїїхийн шийдвэр гїйцэтгэлийн албаны тухай хууль” батлан гаргав. Шїїхийн шийдвэр гїйцэтгэлийн ажиллагааны эрх зїйн зохицуулалт урьд нь Шїїхийн зохион байгуулалтын тухай хууль /1949/, Иргэний байцаан шийтгэх хууль /1967/, Иргэний хэрэг шїїхэд хянан шийдвэрлэх тухай хууль /1994/-д хамаарагдаж ирсэн талаах ґмнґ дурдсан билээ. Шїїхийн шийдвэр гїйцэтгэлийн албаны тухай хуулийн талаар хуульч С.Дамдинсїрэн ґгїїлэл бичин нийтлїїлж, энэ чиглэлийн эрх зїйн зохицуулалтын анхны хууль байсныг онцлон тэмдэглэсэн байдаг.


20

ШЇЇХИЙН ШИЙДВЭР ГЇЙЦЭТГЭХ ТУХАЙ ХУУЛЬ ТОГТООМЖИЙН ШИНЭЧЛЭЛИЙН АСУУДАЛ

ÄÕÈÑ-èéí Ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýëèéí ñóðãóóëèéí çàõèðàë, äîêòîð, äýä ïðîôåññîð, õóðàíäàà Í.Ãàíòóëãà

Улсын Их Хурлын 2009 оны 38-р тогтоолоор батлагдсан “Монгол улсын хууль тогтоомжийг 2012 он хїртэл боловсронгуй болгох їндсэн чиглэл”, Засгийн газрын 2008-2012 оны мґрийн хґтґлбґр, їйл ажиллагааны тґлґвлґгґґнд Шїїхийн шийдвэр гїйцэтгэх тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгыг хийх, Хорих ангийн тґрґл, дэглэмийг нээлттэй, хаалттай тогтолцоонд шилжїїлэх эрх зїйн орчинг бїрдїїлэх талаар тусгасан. Энэ цаг мґчґґс тухайн салбарын нарийвчилсан судалгааны

ажил бїх шатанд идэвхижин ШШГЕГ-ын зїгээс хуулийн їзэл баримтлал, тґслийн талаархи нээлттэй хэлэлцїїлгийг шїїх эрх мэдэл, хууль сахиулах болон эрдэм шинжилгээ, сургалтын байгууллага, мэргэшсэн алба хаагч, судлаачдын тївшинд хэд хэдэн удаа зохион байгуулж, санал зґвлґмжийг олон хэлбэрээр авч байна. Хэдийгээр манай улс эрх зїйн шинэтгэлийг хууль тогтоомжийн хїрээнд харьцангуй хурдацтай хийж буй боловч тїїний салшгїй хэсэг болсон хуулийн гїйцэтгэлийг хангах, хууль хэрэглэх тогтолцоо, арга ажиллагаа, хууль зїйн шинжилгээ-судалгааны ажлын зохион байгуулалт, арга зїйг шинэтгэх, нийгмийн эрх зїйн шинэ ухамсрыг тґлґвшїїлэх чиглэлд удаашралтай явагдаж байгааг эрдэмтэн судлаачид тэмдэглэсэн байдаг. Иймд туулж ирсэн эрх зїйн хґгжлийн амжилт-бїтээл, алдаа оноогоо дэнслэн їзэж шинэтгэлийг дээрхи 5 чиглэлээр жигд явуулахад анхаарал хандуулахын сацуу эрх зїйн нэг бїлд хамрагдаж байсан бусад улс орнуудад эрх зїйн шинэтгэл хэрхэн явагдаж, холбогдох асуудлууд яаж шийдвэрлэж байгааг судлах явдал ихээхэн ач холбогдолтой юм. Энэ хїрээнд манай улсын Шїїхийн шийдвэр гїйцэтгэх тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын тґслийг боловсруулах, хэлэлцэх явцад зайлшгїй авч хэлэлцэн шийдвэр гаргах хорих ял эдлїїлэх ажиллагаатай холбогдсон зарим зохицуулалтын талаар эхний удаад ОХУ-ын Эрїїгийн ялын гїйцэтгэлийн тухай хуулийн зарим зїйл, хэсгийн жишээн дээр судлаачийн тайлбар, байр суурийг илэрхийлэлгїйгээр албан бус орчуулгын хэлбэрээр та бїхэнд хїргэж байна. • 15 дугаар зїйл. Ялтны гомдол, хїсэлтийг авч їзэх, шийдвэрлэх журам. 15.4 дэхь хэсэг. Ялын гїйцэтгэлийг хэрэгжїїлэгч байгууллагын їйл ажиллагаанд шалгалт, хяналт хийх чиг їїрэг бїхий байгуулага, нийгмийн хяналтын комисст хандсан баривчлах, цэргийн сахилгын хэсэгт байгаа, хорих болон цаазаар авах ялаар шийтгэгдсэн ялтны санал, хїсэлт, гомдлыг хянаж шалгахгїй бґгґґд нэг хоногоос хэтрїїлэлгїй (амралт, бїх нийтийн баярын ґдрґґс бусад тохиолдолд) холбогдох газарт нь илгээнэ. • 74 дїгээр зїйл. Хорих ялаар шийтгэгдсэн ялтныг ял эдлїїлэхээр илгээх. 74.2 дахь хэсэг. Хорих ялаар шийтгэгдсэн насанд хїрсэн ялтнууд Засан хїмїїжїїлэх хґдґлмґрийн колонуудад ял эдэлнэ. Тэдгээр нь колони-суурин (тосгон), жирийн дэглэмтэй, чанга дэглэмтэй, онцгой дэглэмтэй засан хїмїїжїїлэх колони гэж хуваагддаг. Нэг засан хїмїїжїїлэх колонид янз бїрийн дэглэм бїхий тусгаарлагдсан хэсгїїд байгуулагдаж болно. Ийм хэсгїїдийг байгуулах журмыг эрїїгийн ялыг гїйцэтгэх салбарын тґрийн бодлогыг боловсруулах, хэрэгжїїлэх, эрх зїйн нийтлэг зохицуулалтыг нь хариуцсан чиг їїрэг бїхий Холбооны гїйцэтгэх засаглалын байгууллага тодорхойлно.


21

2012/¹1

• 85 дугаар зїйл. Засан хїмїїжїїлэх хґдґлмґрийн байгууллагууд дахь онцгой нґхцлийн дэглэм 85.1 дэхь хэсэг. Байгалийн гамшигт їзэгдэл бий болсон, Засан хїмїїжїїлэх хґдґлмґрийн байгууллага байрлаж буй районд онц эсвэл дайны байдлын журам їйлчилсэн, нийтийг хамарсан эмх замбараагїй байдал, тэрчлэн ялтнууд бїлэглэн эсэргїїцэж, захирагдахгїй байгаа тохиолдолд Засан хїмїїжїїлэх хґдґлмґрийн байгууллагад онцгой нґхцлийн дэглэм тогтоож болно. 85.2 дахь хэсэг. Засан хїмїїжїїлэх хґдґлмґрийн байгууллагад онцгой нґхцлийн дэглэм їйлчлэх хугацаанд Эрїїгийн ялын гїйцэтгэлийн тухай хуулийн 88-97-р зїйлд тусгагдсан зарим эрх эдлэх явдлыг ялтнуудын хувьд зогсоож болох ба хамгаалалт, хяналтыг хїч нэмэгдїїлж, обьектод нэвтрэх онцгой журам тогтоон ґдрийн цагийн хуваарийг ґґрчлґн эмнэлэг, ариун цэврийхээс бусад їйлдвэрлэл, аж ахуй-олон нийт, соёл хїмїїжлийн албаны їйл ажиллагааг хязгаарлана. 85.3 дахь хэсэг. Эрх зїйн хэм хэмжээг хэрэглэх, шалгалт, хяналтыг ял эдлїїлэх їйл ажиллагаанд хэрэгжїїлэх чиг їїрэг бїхий Холбооны гїйцэтгэх засаглалын байгууллагын удирдагчийн, эсвэл ОХУ-ын субьектын Эрїїгийн ял эдлїїлэх системийн нутаг дэвсгэрийн байгууллагын даргаас ОХУ-ын ерґнхий прокурор эсвэл холбогдох прокурортой зґвшилцсґн шийдвэрээр онцгой нґхцлийн дэглэмийг 30 хїртэл хоногийн хугацаар тогтоож болно. Онцгой тохиолдолд энэ зїйлийн нэгдїгээр хэсэгт тодорхойлсон їндэслэлээр нэр заагдсан албан тушаалтан онцгой нґхцлийн дэглэм їйлчлэх хугацааг 30 хоногоор сунгаж болно. 85.4 дэхь хэсэг. Ялтан, ажилтан болон бусад хїний амь бие, эрїїл мэндэд шууд заналхийлэл їїссэн їед Засан хїмїїжїїлэх хґдґлмґрийн байгууллагын дарга энэ зїйлийн хоёр дахь хэсэгт тусгагдсан арга хэмжээг ийм шийдвэр гаргах эрх мэдэл бїхий албан тушаалтанд нэн даруй мэдэгдэн хэрэгжїїлж болно. Холбогдох мэдээлэл авсан тухайн албан тушаалтан энэ тохиолдолд 3 хоногийн дотор онцгой нґхцлийн дэглэмийг тогтоох эсвэл хїчингїй болгох шийдвэр гаргана. •89 дїгээр зїйл. Хорих ял эдэлж буй ялтны уулзалт. 89.1 дэхь хэсэг. Хорих ял эдлэж буй ялтанд 4 цагийн хугацаатай тїр уулзалт, 3 хоногийн хугацаатай удаан уулзалтыг Засан хїмїїжїїлэх хґдґлмґрийн байгууллагын нутаг дэвсгэрт олгоно. Энэ хуульд тусгагдсан тохиолдлуудад ялтанд Засан хїмїїжїїлэх хґдґлмґрийн байгууллагын гадна 5 хоног їргэлжлэх удаан хугацааны уулзалтыг олгож болно. Энэ тохиолдолд Засан хїмїїжїїлэх хґдґлмґрийн байгууллагын даргаас уулзалт явагдах журам, газрыг тогтооно. 89.3 дахь хэсэг. Ялтны хїсэлтээр удаан хугацааны уулзалтыг тїр хугацааны, тїр эсвэл удаан хугацааны уулзалтыг телефон утсаар ярих, харин хїмїїжлийн колонид Засан хїмїїжїїлэх хґдґлмґрийн байгууллагын гадна явагдах удаан хугацааны уулзалтыг хїмїїжлийн колоний нутаг дэвсгэрийн гадна гарах тїр уулзалтаар солихыг зґвшґґрдґг. Нэг тґрлийн уулзалтыг нґгґґгґґр солих журмыг Эрїїгийн ялыг гїйцэтгэх салбарын тґрийн бодлогыг боловсруулах, хэрэгжїїлэх, эрх зїйн нийтлэг зохицуулалтыг нь хариуцсан чиг їїрэг бїхий Холбооны гїйцэтгэх засаглалын байгууллага тогтооно. 89.4 дахь хэсэг. Хууль зїйн туслалцаа авах ялтанд ґмгґґлґгч болон хууль зїйн туслалцаа їзїїлэх эрх бїхий бусад этгээдтэй уулзахад нь зориулан хїний тоог нь хязгаарлахгїйгээр 4 хїртэл цагийн уулзалт хийлгэж болно. Ялтны хїсэлтээр ґмгґґлґгчтэй хийх уулзалт нь ганцаарчилсан байдлаар, гуравдагч этгээдээс сонсох боломжгїй, чагнах техник хэрэгсэлгїй орчинд явагдана. • 91 дїгээр зїйл. Хорих ял эдэлж буй ялтан захидлаар харилцах, мґнгґн гуйвуулга авах, илгээх


22

91.1 дэхь хэсэг. Хорих ял эдэлж буй ялтанд ґґрийн зардлаар захидал, цахилгаан мэдээг тооны хязгаарлалтгїйгээр авч, илгээхийг зґвшґґрнґ. 91.2 дахь хэсэг. Ялтныг хїлээн авч, илгээж буй бичиг-захидал нь Засан хїмїїжїїлэх хґдґлмґрийн байгууллагын захиргааны хяналт шалгалтад хамрагдана. Шїїх, прокурор, Эрїїгийн ялыг гїйцэтгэх системийн дээд шатны байгууллага, тэрчлэн ОХУ-ын гишїїн субьектїїдийн Хїний эрхийн бїрэн эрхт тґлґґлґгчидтэй, ОХУ-ын хууль тогтоомжийн дагуу байгуулагдсан Нийгмийн хяналтын комисс, Хїний эрхийн Европын шїїхтэй харилцах ялтны бичиг-захидал нь хяналт шалгалтад ґртґх ёсгїй. Бичиг-захидалд гэмт хэргийг санаачлах, тґлґвлґх эсвэл зохион байгуулах болон бусад хїнийг гэмт хэрэгт татан оруулахад чиглэсэн мэдээлэл байна гэсэн бодит баримттайгаас бусад тохиолдолд ялтнаас ґмгґґлґгч эсвэл хууль зїйн туслалцаа їзїїлэх бусад этгээдтэй хууль ёсны їндсэн дээр харьцах бичиг-захидал Засан хїмїїжїїлэх хґдґлмґрийн байгууллагын захиргааны хяналт шалгалтад ґртґхгїй. Дурьдсан тохиолдлуудад шуудангийн илгээмж, цахилгаан болон бусад мэдээлэлд тавих шалгалтыг Засан хїмїїжїїлэх хґдґлмґрийн байгууллагын удирдагч эсвэл тїїний орлогчийн їндэслэл бїхий тогтоолоор хийнэ. 91.3 дахь хэсэг. Засан хїмїїжїїлэх хґдґлмґрийн байгууллагад ял эдэлж байгаа тґрґл садангийн бус хїмїїс хоорондын захидал харилцаа нь Засан хїмїїжїїлэх хґдґлмґрийн байгууллагын захиргааны зґвшґґрлґґр явагдаж болно. • 97 дугаар зїйл. Хорих ял эдэлж буй ялтнаас Засан хїмїїжїїлэх хґдґлмґрийн байгууллагаас гадагшаа явах 97.1 дэхь хэсэг. Засан хїмїїжїїлэх хґдґлмґрийн колони, хїмїїжлийн колонид хорих ял эдэлж буй ялтан, тэрчлэн цагдан хорих байр, гянданд аж ахуйн їйлчилгээний ажил эрхлэхээр зохих журмын дагуу їлдсэн ялтнууд Засан хїмїїжїїлэх хґдґлмґрийн байгууллагаас гадагшаа гарах явдлыг зґвшґґрдґг. Энэ нь: а/ Хувийн онцгой нґхцґл байдал (ойр дотны тґрґл садан нь нас барсан эсвэл амь насанд нь аюултай байдлаар хїндээр ґвчилсґн, ялтан эсвэл тїїний гэр бїлд их хэмжээний материаллаг хохирол учруулсан байгалийн гамшгийн їед), тїїнчлэн суллагдсны дараа хґдґлмґр, ахуйн хувьд суурьших асуудлаа урьдчилан шийдвэрлэхтэй нь холбогдуулан очих, буцах замын хугацааг нь оролцуулалгїй 7 хоног хїртэлх богино хугацааны б/ Жил тутмын цалинтай (удаан хугацааны) амралтыг мґн хугацаагаар нь, харин энэ хуулийн 103-р зїйлийн 103.2 дахь хэсэгт заасан ялтнууд, ґґрсдґґс нь хамааралгїй шалтгаанаар ажлаар хангагдаагїй ялтнуудад жил тутмын цалинтай амралтыг холбогдох хугацаагаар нь олгоно. 97.2 дахь хэсэг. Эмэгтэй ялтнуудад Засан хїмїїжїїлэх хґдґлмґрийн колоний цэцэрлэгт байгаа хїїхдээ Засан хїмїїжїїлэх хґдґлмґрийн байгууллагын гадна байрлах тґрґл садангийндаа болон цэцэрлэгт байрлуулж тґвхнїїлэхэд нь очих, ирэхдээ зарцуулах зайлшгїй хугацааг оруулан тооцолгїйгээр 15 хїртэл хоногоор гадагш богино хугацаагаар явахыг зґвшґґрч болно. Харин Засан хїмїїжїїлэх хґдґлмґрийн колоний гадна байгаа хґгжлийн бэрхшээлтэй насанд хїрээгїй хїїхэдтэй эмэгтэй ялтанд жилд 1 удаа тэдэнтэйгээ уулзахад нь мґн дээрх хугацаагаар богино хугацаагаар явахыг зґвшґґрнґ. 97.3 дахь хэсэг. Онц аюултай рецидив гэмт хэрэгтнээр тооцогдсон, цаазаар авах ял нь уучлалын журмаар хорих ялаар солигдсон, бїх насаараа хорих ялтай, сїрьеэгийн нээлттэй хэлбэрээр ґвчилсґн, халдварт ґвчний, согтуурал, мансуурах донгоос гаргах бїрэн курс эмчилгээ нь дуусаагїй, ДОХ-ын ґвчтэй болон халдваргїйжїїлэх арга хэмжээнд хамрагдаж буй ялтнуудыг энэ зїйлийн 1, 2 дахь заасан їндэслэлээр гадагш явахыг зґвшґґрґхгїй.


23

2012/¹1

97.4 дэхь хэсэг. Гэр бїлийн эсвэл бусад хїнийг нь дагалдуулан Засан хїмїїжїїлэх хґдґлмґрийн байгууллагаас гадагш явахыг ял эдлэх явдалд нь харшлахгїй сэтгэцийн ґвчтэй, тахир дутуугийн 1, 2-р зэрэгтэй, эрїїл мэндийн байнгын халамж, сувилгаа шаардлагатай болон мґн насанд хїрээгїй ялтанд тус тус зґвшґґрнґ. 97.5 дахь хэсэг. Хувийн онцгой нґхцґл шалтгааны улмаас Засан хїмїїжїїлэх хґдґлмґрийн байгууллагаас богино хугацаагаар гадагш явах тухай ялтны хїсэлтийг 1 хоногийн дотор авч хэлэлцэх ёстой. 97.6 дахь хэсэг. Засан хїмїїжїїлэх хґдґлмґрийн байгууллагын дарга ялтны їйлдсэн гэмт хэргийн шинж чанар, нийгмийн хор аюул, ял эдэлсэн хугацаа, хувийн байдал, зан тґлґвийг нь харгалзан Засан хїмїїжїїлэх хґдґлмґрийн байгууллагаас гадагш явах зґвшґґрлийг олгоно. 97.7 дахь хэсэг. Зґвшґґрлийн їндсэн Засан хїмїїжїїлэх хґдґлмґрийн байгууллагаас гадагш явсан хугацаа нь ял эдэлсэн хугацаанд тооцогдоно. 97.8 дахь хэсэг. Засан хїмїїжїїлэх хґдґлмґрийн байгууллагаас гадагш явахтай холбогдсон зардлаа ялтан ґґрґґ болон бусад хїмїїсээр тґлїїлнэ. Ялтны Засан хїмїїжїїлэх хґдґлмґрийн байгууллагын гадна богино хугацаагаар явсан хугацаанд тїїнд ажлын хґлс бодогдохгїй. 97.9 дэхь хэсэг. Тогтоосон хугацаанд буцаж ирэх явдлыг нь хїндрїїлсэн, урьдчилан харах боломжгїй нґхцґл байдал їїссэн їед ялтны байрлаж байгаа газрын Дотоод хэргийн байгууллагын даргын тогтоолоор Засан хїмїїжїїлэх хґдґлмґрийн байгууллагад буцах хугацааг 5 хїртэл хоногоор сунгаж энэ талаар даруй Засан хїмїїжїїлэх хґдґлмґрийн байгууллагын захиргаанд зайлшгїй мэдэгдэнэ. 97.10 дахь хэсэг. Ялтанд хорих байгууллагаас гадагш явах зґвшґґрлийн журмыг Засан хїмїїжїїлэх хґдґлмґрийн байгууллагын дотоод їйл ажиллагааг зохицуулсан дїрмээр тодорхойлно. 97.11 дэхь хэсэг. Тогтоосон хугацаанд Засан хїмїїжїїлэх хґдґлмґрийн байгууллагад буцаж ирэх явдлаасаа зайлсхийсэн ялтныг Дотоод хэргийн байгууллага прокурорын зґвшґґрлґґр ял эдлїїлэх газар хамгаалалтын дор хїргїїлэх эсвэл эрїїгийн хариуцлага хїлээлгэх асуудлыг шийдвэрлэхээр 30-аас илїїгїй хоногоор саатуулна. 97.12 дахь хэсэг. Ялтнаас бусад улсын нутаг дэвсгэрт явах асуудлыг холбогдох улстай байгуулсан хэлэлцээрт тусгасан журам, тохиолдлуудад зґвшґґрдґг. • 98 дугаар зїйл. Хорих ял эдэлж буй ялтны улсын нийгмийн зайлшгїй даатгал ба тэтгэврийн хангамж 98.1 дэхь хэсэг. Хорих ял эдэлж буй хґдґлмґрлґх їйл ажиллагаанд оролцсон ялтнууд улсын нийгмийн зайлшгїй даатгалд хамрагдана. Харин эмэгтэй ялтнууд ОХУ-ын Засгийн газраас тогтоосон журмын дагуу жирэмсний болон тґрсґний тэтгэмжээр хангагдана. Жирэмсний ба тґрсґний тэтгэмжийг эмэгтэй ялтнуудад тэдгээрийг хґдґлмґрлґх їїргээ биелїїлсэн болон бусад нґхцлґґс їл хамааран олгоно. 98.2 дахь хэсэг. Нийтлэг журмын їндсэн дээр ялтнууд ґндґр насны, тахир дутуугийн, тэжээгчээ алдсаны болон ОХУ-ын хууль тогтоомжид тусгагдсан бусад тохиолдолд улсын тэтгэвэрийн хангамжийг эдлэх эрхтэй. 98.3 дахь хэсэг. Ялтны тэтгэврийг Засан хїмїїжїїлэх хґдґлмґрийн байгууллагын байрлах нутаг дэвсгэрийн хїн амын нийгмийн хамгаалалын байгууллагаас тэдний хувийн харилцах дансанд шилжїїлэх замаар олгоно. 98.4 дахь хэсэг. Хорих ял эдлэх явцдаа хґдґлмґрийн чадвараа алдсан ялтан ОХУ-ын хууль тогтоомжид тусгагдсан тохиолдлуудад зохих журмын дагуу хохирлоо нґхґн тґлїїлэх эрх эдлэнэ. 98.5 дахь хэсэг. Ялтны тэтгэвэрээс суутгал хийгдэнэ. Тэтгэвэрээс суутгал


24

хийх їндэслэл, тґрґл, журам энэ хуулийн 107 дугаар зїйлээр тодорхойлогдоно. • 99 дугаар зїйл. Хорих ял эдэлж буй ялтны материал-ахуйн хангалт 99.1 дэхь хэсэг. Хорих ял эдэлж буй нэг ялтанд оногдох амьдралын талбайн хэмжээ нь Засан хїмїїжїїлэх хґдґлмґрийн колонуудад 2 м/кв, гянданд 2,5 м/кв, эмэгтэйчїїдийн ял эдэлж буй колонид 3 м/кв, хїмїїжлийн колонид 3,5 м/кв, эмчилгээний засан хїмїїжїїлэх байгууллагуудад 3 м/кв, Эрїїгийн ялын гїйцэтгэлийн системийн эмчилгээ-урьдчилан сэргийлэх байгууллагуудад 5 м/кв байна. 99.2 дахь хэсэг. Ялтнуудад хувийн унтах ор, цагаан хэрэгсэл олгодог. Тэд мґн хїйс, цаг уурын нґхцґл байдлыг харгалзсан улирлын хувцас, ариун цэврийн хувийн хэрэгсэл (хамгийн наад зах нь саван, шїдний сойз, шїдний оо, нойлын цаас, эрэгтэйчїїдийн хувьд нэг удаагийн сахлын хутга, эмэгтэйчїїд ариун цэврийн хэрэгсэл)-ээр хангагдана. 99.3 дахь хэсэг. Ялтны хоолны болон материаллаг ахуйн хангалтын доод нормыг ОХУ-ын Засгийн газар тогтооно. Ялтныг хґдґлмґрґґр хангаж буй байгууллагын хґрґнгґґр тэдэнд тогтоосон нормоос гадна нэмэлт хоол хїнсийг олгож болно. Ялтны эд зїйлсийн хангалтын нормыг Эрїїгийн ялыг гїйцэтгэх салбарын тґрийн бодлогыг боловсруулах, хэрэгжїїлэх эрх зїйн нийтлэг зохицуулалтыг хариуцсан чиг їїргийг хэрэгжїїлэгч Холбооны гїйцэтгэх засаглалын байгууллага батлана. Ґґрґґс нь шалтгаалахгїйгээр хґдґлмґрлґґгїй болон тэтгэвэр авдаггїй ялтнууд улсын тґсвийн хґрґнгґґр хоол болон нэн тэргїїний эд зїйлсээр хангагдана. 99.4 дахь хэсэг. Ажлын хґлс, мґн тэтгэвэр авч буй ялтнууд тусгай хоол, тусгай хувцаснаас бусад хоол хїнс, хувцас, нийтийн ахуйн їйлчилгээ, хувийн ариун цэврийн хэрэгсэлийн їнийг тґлнґ. Ажлаас зайлсхийсэн ялтнуудаас холбогдох зардлыг тэдгээрийн хувийн харилцах дахь байгаа мґнгґнґґс суутгана. Хоол, хувцас нийтийн ахуйн їйлчилгээний зардлын нґхґн суутгал нь сар бїр зарцуулагдсан бодит зардлаар тооцогдон хийгдэнэ. 99.5 дахь хэсэг. Ґвчний учир ажлаас чґлґґлґгдсґн, жирэмсэн, мґн хґхїїл хїїхэдтэйн улмаас ажлаас чґлґґлґгдсґн эмэгтэй ялтнуудыг їнэ тґлбґргїй хооллоно. Хїмїїжлийн колонид хоригдож буй ялтнууд, тахир дутуугийн 1, 2-р зэрэгтэй ялтнуудад хоол, хувцас нийтийн ахуйн їйлчилгээ, хувийн ариун цэврийн хэрэгслїїд їнэ тґлбґргїй олгогдоно. • 103 дугаар зїйл. Хорих ял эдэлж буй ялтныг хґдґлмґрт татан оролцуулах 103.1 дэхь хэсэг. Хорих ял эдэлж буй ялтан бїр Засан хїмїїжїїлэх хґдґлмґрийн байгууллагын захиргаанаас тодорхойлсон газарт хґдґлмґрлґх їїрэгтэй. Засан хїмїїжїїлэх хґдґлмґрийн байгууллагын захиргаа ялтныг тэдгээрийн хїйс, нас, хґдґлмґрийн чадвар, эрїїл мэндийн байдал болон боломж, мэргэшил тэрчлэн ажлын орон тоог харгалзан хґдґлмґрт татан оролцуулах їїрэгтэй. Ялтнуудыг Засан хїмїїжїїлэх хґдґлмґрийн байгууллагуудын ялтныг хґдґлмґрт дасан зохицох тґв, їйлдвэрлэл засварын, эрїїгийн ял эдлїїлэх системийн холбооны улсын тґвлґрсґн їйлдвэрийн газрууд болон Засан хїмїїжїїлэх хґдґлмґрийн байгууллагын нутаг дэвсгэр ба тэдгээрийн гадна байрлах зохих хамгаалалт, ялтныг тусгаарласан хангамж бїхий нґхцґлтэй зохион байгуулалт, эрх зїйн бусад хэлбэр бїхий байгууллагад хґдґлмґрт татан оролцуулж болно. 103.2 дахь хэсэг. 60-аас дээш настай эрэгтэй, 55-аас дээш настай эмэгтэй, тїїнчлэн тахир дутуугийн 1, 2-р зэрэгтэй ялтнуудыг ОХУ-ын Хґдґлмґрийн тухай болон Тахир дутуу хїмїїсийн нийгмийн хамгаалалын тухай хуульд нийцїїлэн хїсэлтээр нь хґдґлмґрт татан оролцуулж болно. Насанд хїрээгїй ялтнуудыг ОХУ-ын Хґдґлмґрийн хууль тогтоомжид нийцїїлэн хґдґлмґрт татан оролцуулна.


25

2012/¹1

103.3 дахь хэсэг. Гянданд хорих ял эдэлж буй ялтны хґдґлмґр нь энэ хуулийн 74 дїгээр зїйлийн 74.7 дахь хэсгийн хїрээнд зґвхґн гяндангийн нутаг дэвсгэр дээр зохион байгуулагдана. 103.4 дахь хэсэг. Ялтны хґдґлмґрийг ашиглахыг хориглосон ажлын жагсаалтыг Засан хїмїїжїїлэх хґдґлмґрийн байгууллагын дотоод їйл ажиллагааг зохицуулсан дїрмээр тодорхойлогдоно. 103.5 дахь хэсэг. Ялтны їйлдвэрлэлийн їйл ажиллагаа нь Засан хїмїїжїїлэх хґдґлмґрийн байгууллагын їндсэн зорилт болон ялтныг хїмїїжїїлэх явдалд саад болох ёсгїй. 103.6 дахь хэсэг. Ялтнуудад хґдґлмґрийн маргааныг зохицуулахаар ажлаа хийхгїй байхыг хориглоно. Ажлаасаа татгалзах, ажлаа зогсоох явдал нь ял эдлїїлэх тогтоосон дэглэмийг санаатайгаар зґрчсґнд тооцогдон, шийтгэлийн арга хэмжээ хэрэглэх, эд хґрґнгийн хариуцлагад татагдаж болно. • 104 дугаар зїйл. Хорих ял эдэлж буй ялтны хґдґлмґрийн нґхцґл 104.1 дэхь хэсэг. Ялтны ажлын цагийн їргэлжлэх хугацаа хґдґлмґр, техникийн аюулгїй байдал їйлдвэрлэлийн эрїїл ахуйн дїрмїїд нь ОХУ-н Хґдґлмґрийн тухай хууль тогтоомжид нийцэн тогтоогдоно. Ажлын цагийн эхлэл ба дуусах хугацаа нь Засан хїмїїжїїлэх хґдґлмґрийн байгууллагын захиргаанаас ялтны ажиллаж буй їйлдвэрийн газрын захиргаатай зґвшилцсґний їндсэн дээр тогтоосон ээлжийн хуваариар тодорхойлогдоно. 104.2 дахь хэсэг. Засан хїмїїжїїлэх хґдґлмґрийн байгууллага, гянданд ял эдэлж буй ялтны гїйцэтгэсэн ажлын шинж чанарыг харгалзан ажлын цагийг нэмж нэгтгэсэн байдлаар тооцохыг зґвшґґрнґ. 104.3 дахь хэсэг. Ялтныг тґлбґртэй хґдґлмґрт татан оролцуулсан хугацааг тэдний хґдґлмґрийн нийт ажилласан хугацаанд оруулан тооцно. Ажилласан хугацааг тооцох явдал нь Засан хїмїїжїїлэх хґдґлмґрийн байгууллагын захиргаанд ноогдох ба хуанлийн жилийн їр дїнгээр хийгдэнэ. Ажил биелїїлэхээс системтэйгээр зайлсхийсэн ялтны зохих хугацааг Засан хїмїїжїїлэх хґдґлмґрийн байгууллагын захиргааны шийдвэрээр ажилласан нийт хугацаанаас хасна. Засан хїмїїжїїлэх хґдґлмґрийн байгууллагын захиргааны шийдвэртэй холбогдуулан ялтан шїїхэд гомдол мэдїїлж болно. 104.4 дахь хэсэг. Ажиллаж буй ялтнууд жил тутмын цалинтай амралт авах эрхтэй. Їїнд: Хїмїїжлийн колонид ял эдлэгсдийн хувьд 18 ажлын ґдґр, Засан хїмїїжїїлэх хґдґлмґрийн бусад байгууллагад хорих ял эдлэгсдийн хувьд 12 ажлын ґдґр болно. Эдгээр амралтыг энэ хуулийн 97 дугаар зїйлд нийцїїлэн Засан хїмїїжїїлэх хґдґлмґрийн байгууллагаас гадагш явах болон тийм эрхгїйгээр олгоно. Камертай адилтгах болон нэгдсэн, ганцаарчлан хорих камерт байсан хугацаа нь ялтны жил тутмын тґлбґртэй амралтыг бодоход ажилласан хугацаанаас хасч тооцогдоно. 104.5 дахь хэсэг. Ажлын нормыг давуулан биелїїлсэн, хїнд ажил дээрх тогтоосон даалгаврыг їлгэр жишээ биелїїлсэн, тэрчлэн хґдґлмґрийн хортой, аюултай нґхцґлд, Хойд хязгаарын район ба тїїнтэй адилтгах газруудад мґн тахир дутуугийн 1, 2-р зэрэгтэй 60-аас дээш, 55-аас дээш насны эмэгтэй ялтнууд ґґрийн хїсэлтээр ажилласан бол жил тутмын тґлбґртэй амралтын їргэлжлэх хугацааг 18 ажлын ґдґр хїртэл, насанд хїрээгїй ялтны хувьд 24 ажлын ґдґр хїртэл уртасгаж болно. Сэтгїїлийн нийтлэлийн хэмжээнд тавигдах шаардлага, ОХУ-ын Эрїїгийн ялын гїйцэтгэлийн тухай хуулийн зохицуулах зїйлийн хїрээ-хамрах асуудлын багтаамжаас шалтгаалан сэтгїїлийн дараагийн дугаарт “хорих ял эдлэгсдийн хґдґлмґр эрхлэлттэй холбогдсон бусад асуудал (хґдґлмґрийн хґлс, тїїнээс болон ялтны бусад орлогоос


26

суутгал хийх)”, “хїмїїжлийн нґлґґлґл (хїмїїжлийн ажлын їндсэн хэлбэр, арга, ялтны сайн дурын байгууллага, ялтанд хэрэглэх урамшуулал, сахилгын арга хэмжээ)” болон хорих дэглэмийн онцлог, анхаарал татсан хуулийн зїйл, хэсгийн талаархи албан бус орчуулгыг хїргэнэ. Миний сонгосон судалгааны ажлын энэхїї арга зїй нь та бїгдээс тодорхой асуудлаар їзэл бодлоо илэрхийлэх боломжийг олгож буйн зэрэгцээ эцсийн зорилго маань судлаач-мэргэшсэн алба хаагчдын байр суурийг хэлэлцсэн асуудлаар нэгтгэн зґвшилцґлд хїрч хууль санаачлагчид дїгнэлт-саналаа уламжлах явдал мґн. Иймд ДХИС-ийн Шїїхийн шийдвэр гїйцэтгэлийн сургуулиас ШШГЕГ-ын холбогдох асуудлыг хариуцсан нэгжтэй хамтран энэхїї хэлэлцїїлгийг ШШГ тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын тґслийг хийж буй багийн ажлын хїрээнд зохимжтой хэлбэрээр хийх саналыг тавих болно.


27

2012/¹1

ХОРИХ ЯЛ ЭДЛЇЇЛЭХ АЖИЛЛАГААНЫ ЭРХ ЗЇЙН ЗОХИЦУУЛАЛТЫН ХҐГЖЛИЙН ЇЕЧЛЭЛ

Ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýëèéí ñóðãóóëèéí àõëàõ áàãø, õîøóó÷, äîêòîðàíò Á.Àëòàíãýðýë

Хорих ял эдлїїлэх нь гýìò õýðýã ¿éëäýí ãýì áóðóóòàé íü ø¿¿õýýð òîãòîîãäñîí ýòãýýäèéг ø¿¿õèéí øèéòãýõ òîãòîîëд заасан хугацаа, тґрґл дэглэм, нґхцґл журамд хорьж буй òºðèéí àëáàäëàãûí îíöãîé àðãà õýìæýý ба энэ нь ÿëòàíä ¿ç¿¿ëýõ öýýðëýë, õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ, ãýìò õýðãýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ õýðýãñýë, хуулиар тогтоосон хязгаарлагдмал эрх, їїргийн нэгдлийг бий болгож буй ажиллагаа юм. Монгол Улсын тґр, эрх зїйн тїїхэн уламжлалын їечлэлийг

тухайн їеийн тґр, нийгмийн тогтолцоо, эрх зїйн зохицуулалтын онцлог байдлаас хэд хэдэн байдлаар ангилан авч їзсэн байдгийг ерґнхий байдлаар нь хууль зїйн ухааны доктор Д.Лїндээжанцан, тїїхийн ухааны доктор Д.Болдбаатар нарын “Монгол Улсын тґр, эрх зїйн тїїхэн уламжлал” бїтээлдээ тусгасан эрх зїйн хґгжлийг хїн тґрґлхтґний болон Монголын тїїхийн ерґнхий зарчим, онцлогийг нь харгалзан їечилсэнтэй хамааруулж гэмтнийг хорих, хорих ял эдлїїлэх ажиллагааны онцлогийг доорхи байдлаар їечилж болох юм. Їїнд: 1. Ìîíãîëûí ýðòíèé óëñóóäûí ¿åèéí õîðèõ àæèëëàãàà /ÌÝª III-ÌÝ XIII çóóí/ Энэ їед Тґв азийн тїїхэнд анхны тґрт улс Хїннї /МЭҐ 209-МЭҐ 93 он/ бїрэлдэн тогтсоноор эхэлж ХIII зууны эхээр Их Монгол Улс байгуулагдах хїртэлх цаг хугацааг хамрана. Дурьдан буй їед манай нутагт эртний нийгэм бїхий Монгол болон бусад угсааны улсууд оршин тогтнож, тґр ёс ихэд хэлбэржин, хэв хуулиас бичмэл хууль руу шилжиж эхэлж байсан юм. Хїннїгийн їед Монголд тґр ёсны їзэл бїрэлдэн тогтжээ. Хїннїгийн хуульд ирт їзїїртнийг гаргавал цаазаар аваачина. Хулгайн ялтай хїний гэр бїлийг хураана. Хґнгґн хэрэгтнийг бэрээднэ. Хїндийг цаазаар авна. Арван хоногоос илїї хугацаагаар їл хорино хэмээн заасан байдаг байна. Хїннї улсын тогтоосон хууль цааз, заншилд тулгуурлан гарч ирсэн Сїмбэ / МЭҐ 2-4 зуун/, Их Нирун улс /МЭҐ 3-4 зуун/, Тїрэгийн хаант улс /552-745 он/, Уйгарын хаант улс /745- 840 он/, Кидан / 907-1125 он/ зэрэг Монгол газар нутаг дээр тґр улсаа байгуулж оршин тогтнож байсан хэдий ч энэ їед хорих ял эдлїїлж байсан баримт материал тодорхой бус байна. 2. Ìîíãîëûí äóíäàä çóóíû ¿åèéí õîðèõ àæèëëàãàà /ÕIII-ÕÕ çóóíû ýõ/ Цаг хугацааны хувьд 700 гаруй жилийг хамаарсан тґр ёсны тухайд мандан буурч явсан нарийн ээдрээтэй їе юм. ХIII-ХIY зууны їед Их Монгол улс байгуулагдаж, дэлхийн талыг эзэгнэн тґр ёсоо тогтоож, “Их засаг” хэмээх гол хуулийн сїр хїч дор олон янзын ястан угсаатан аж тґрж байлаа. Судлаачид “Их засаг” хууль дахь ял шийтгэлийн тґрлїїд нь андгайлах / тангаргийн эрїї/, золиослох, дґнгґлґх, торгох, ташуурдах буюу шийдэмдэх, гянданд хорих, цґлґх, цаазаар авах ялын тґрґлтэй байсан гэж їздэг. Их засаг хуулинд ч гянданд хорих тухай заасан байгаа нь гэмт хэрэгтнийг хорих їйл ажиллагаа тїїхийн тухайн їед байсныг харж болох юм. Гэмт хэрэг хийсэн алтан ургийхныг хорьж, их хуралдайд оруулахгїйгээр шийтгэж байсан тїїхэн эх сурвалж байдаг байна. “Их засаг” хуулийн дараах тїїний агуулга, зарчмыг хадгалсан хууль, цаазын чухал эх сурвалж нь 1271 онд батлагдсан “Их Юан улсын хууль цаазын бичиг”-т “Хятад хїн шоронд орвол хоол хїнсээ ґґрґґ хариуцна”, “Монгол хїн шоронд орвол улсаас


28

хоолломой” гэж заасан нь хорих ял эдлїїлж байсныг харуулж байгаа юм. Юан гїрний дараа їйлчилж байсан дараахь хуулиуд болох “Алтан хааны цаазын бичиг”, “Арван буянт номын цааз”, “Хутугтай Сэцэн хун тайжийн шашны бичиг”, “Халх цаазын эрхэмийн бичиг” /1507-1640 он/ зэрэг хууль цаазын бичигт хорих шийтгэлийн талаар тэмдэглэгдэн їлдээгїй байна. 1640 оны ”Монгол-Ойрадын цааз бичиг”-т заасан ялын тґрлїїд дотор “Газар нїхэнд хорих”, “Баривчлах” зэрэг ялын тґрґл байсан байна. 1709-1795 оны “Халх журам”- хуулиар їйлдэгдсэн хэргийн байдал, учруулсан хор хохиролын их бага, хїнд хґнгґнийг харгалзан ногдуулах шийтгэлийн олон шинэ тґрґл хэлбэр анх удаа тогтоосон ба алах, жанчих, хадах, гавлах мэтийн шийтгэл олширсоноос гадна “газар ухаж гяндан болгож хэрэглэх” /нїхэнд хорих, гавлаж хорих, бїх насаар нь хорих тґрґлтэй байсан байна/, ялыг хэрэглэдэг байжээ. ХYIII- зууны їед зохиогдсон Монгол цаазын бичигт “Гяндан” гэдэг ойлголтыг алах ялаар шийтгэгдсэн этгээдийг хорих ба Хорчины арван хошуу, Тїмдийн хоёр хошуу, Шаруудын арван хошуу, Харчины гурван хошууны хїн бол Ба-Гогийн газар байрлах Монгол иргэний зарга шїїх Тїн-жингийн яаманд, Онигуудын хоёр хошуу, Їзэмчиний хошуу, Сґнґдийн хоёр хошуу, Халхын хан аймгийн арван есґн хошуу, Халхын цэцэн ханы хорин нэгэн хошууны хїн бол долоон нуурт байрлах Монгол иргэний зарга шїїх Гїн-Жингийн яаманд, Ордос долоон хошуу, Тїмдийн хоёр хошуу, Халхын засагт ханы арван таван хошууны хїн бол Хґх хотод байрлах зарга шїїх яаманд тус тус хїргїїлж гянданд хорьж байхаар заажээ. 1860 оны Монгол-Ойрадын цааз бичигт “газар нїхэнд хорих” ялыг хэрэглэж байсан, харин “Халх журам”-ын 204 дїгээр зїйлд: Архи захалгїй дахин уувал хулгайчийн ёсоор жил дуустал хадья”, 212 дугаар зїйлд: хэн хїн хулгай хийвээс хааш хаашаа дґрґв дґрвґн алд, ґргґн, гїн газар ухаж нэг жил дуустал хадъя” гэжээ. /“Хадъя” гэдэг шоронд хийхийг хэлнэ/. Їїнээс їзвэл манайд эрт їеэс хорих ялыг ямар нэг хэмжээгээр хэрэглэж байсан бґгґґд ихэнхдээ тусгайлган бэлтгэсэн “хар гэр”, газар нїхэнд хорьж шийтгэж байсан байна. Харин ХY зуунаас Монголын тґр ёс алдарч эхлэн улмаар ХVI зуунаас ХХ зууны эх хїртэл Манж чин улсын ноёрхолд орсон билээ. Тїїхийн ээдрээтэй ийм нґхцґлд Монголчууд тґр ёсныхоо уламжлалыг ґвлґн хадгалахыг эрмэлзэж, їндэсний ґнгґ аястай олон хууль цаазыг боловсруулан мґрдґж байсан. Жишээ нь: 1911-1921 он хїртэл “Зарлигаар тогтоосон Монгол улсын хууль зїйлийн бичиг”-т ялын тґрґл дотор 60 хоног хїртэл дґнгґлж хорих, гяндлах зэрэг ял шийтгэлийн тґрлийг тогтоож ґгсґн байна. Хорих ял эдлїїлэх ажиллагаа нь эртнээс їїссэн хэдий ч нїїдэлчин ард тїмний дунд хорих ялыг тґдийлэн хэрэглэх боломжгїй, їїнтэй холбоотойгоор зориулалтын хорих байргїй, гэмт хэрэг їйлдэгчдийг гав гинж зїїлгэн айлаар хэсїїлж хорих, газар нїхэнд хорих, малын нойтон арьс шир, эсгийд ороох зэрэг аргуудыг хэрэглэж байсан байна. 3. Øèíý ¿åèéí õîðèõ ÿë ýäë¿¿ëýõ àæèëëàãàà /ÕÕ çóóíû 20-èîä îíîîñ 90 îí õ¿ðòýë/ 1921 оны долдугаар сард Ардын Намын Тґв Хороо, Тїр Засгийн газрын хамтарсан хуралдаанаар тґрийн яамдыг шинэчлэн байгуулахад Шїїх Яамны ерґнхий хэлтсийн харьяанд “Гяндан салаа” нэртэйгээр байгууллага болсноор эдїгээгийн Хорих байгууллагын эх суурь тавигдсан бґгґґд тухайн їед 1926 оны “Гяндангийн дэргэд тїр мґрдґх дїрэм”, 1929 оны “Хэрэгтэн ялтнаар ажил їйлдвэр хийлгэх тухай дїрэм” батлагдсан гарч, 1929 оны “Аливаа гяндан, хорионы газарт эрдэм боловсролын хэргийг явуулах тухай” заавруудаар зохицуулж байсан байна Энэ їед хорих ял эдлїїлэх ажиллагаанд олон дэвшилт гарсан юм. Їїнд: 1.Хорих ял эдлїїлэх ажиллагааг зохицуулах эрх зїйн зохицуулалт бий болсон.


29

2012/¹1

Энэ їе дэх Хорих ял эдлїїлэх ажиллагааг зохицуулж ирсэн хууль тогтоомжууд нь 1931 оны Монгол Ард Улсын дотор аливаа хэрэгтэн, ялтныг засан сайжруулах ажлын тухай хууль, 1966 оны БНМАУ-ын Засан хїмїїжїїлэх хґдґлмґрийн хууль, 1981 оны Засан хїмїїжїїлэх хґдґлмґрийн хууль зэрэг хууль тогтоомж, тїїнд нийцїїлэн гаргасан олон эрхийн актууд хамаардаг байна. 2. Хорих ял эдлїїлэх байгууллагын тґрґл, дэглэм бий болсон. Анх 1931 оны “Монгол Ард Улсын дотор аливаа хэрэгтэн ялтныг засан сайжруулах ажлын тухай хууль”–д ял эдлїїлэх байгууллагын бїтцийг анхлан хуульчлан тогтоосон байна. Тухайлбал : А/ Тїр хорих байшин /аливаа хэргийн учир шїїх таслах газар буюу байцаагч нараас байцааж байгаа хїмїїс, хорих ял шийтгэгдсэн бґгґґд уг тогтоолыг хїчин тґгґлдґр болохыг хїлээж байгаа хїмїїс/ Б/ Засан сайжруулах газар /хоригдохоор шийтгэгдсэн бїх хїмїїс, хэрэв тухай орон нутагт ґґрґґ хорих газрууд байхгїй бол бусад хэрэгтэн, ялтан/ В/ Хґдґґгийн аж їйлдвэрийн колони /3 жилээс дээшгїй хугацаанд хоригдох хїмїїс, урт хугацаагаар хоригдох этгээдїїдийн эдлэх ялын хугацаанаас їлдсэн 3 жил хэтрэхгїй їлдсэн жинхэнэ ажлын ардуудыг/-д тус тус хорихоор заасан байна. Харин 1966 оны БНМАУ-ын Засан хїмїїжлэх хґдґлмґрийн хуулиар хорих ял эдлїїлэх байгууллагын тґрлийг гяндан, засан хїмїїжїїлэх хґдґлмґрийн колони, хїмїїжил-хґдґлмґрийн колони гэж ангилаад жирийн, чанга, онцгой дэглэмтэй байхаар заасан тґдийгїй тус бїрийн нґхцлийг хуульчилсан байна. 3. Хорих ял эдлїїлэх ажиллагааны зорилгыг анхлан тодорхойлж хэрэгжїїлэх болсон. Монгол улс 1920-1940 он хїртэл хорих ял эддїїлэх ажиллагааны зорилгоо “Хэрэгтэн ялтныг засан хїмїїжїїлэхэд хоригдогсдын биеийг элдвээр зовоох, доромжлох, жанчих, гар хґлийг хїлэх, харанхуй газар хорих, хоол ундыг хасах, ганцаар хорьж хэрхэвч їл болно”, 1940-1970 он хїртэл “Гэмт хэрэг їйлдсэн этгээдэд шїїхээс оногдуулсан ялыг хууль ёсоор эдлїїлж, тэднийг хууль ёсыг хїндэтгэн сахиж, социалист нийгмийн амьдрал, хґдґлмґрт хэвшїїлэн дахин хїмїїжлэх, тэднээс шинээр гэмт хэрэг їйлдэх буюу нийгэмд хортойгоор нґлґґлґх явдлаас урьдчилан сэргийлэхэд оршино”, 1970-1990 он хїртэл “ялтныг їйлдсэн гэмт хэрэгт нь цээрлїїлэх тґдийгїй, хґдґлмґрт їнэнч шударга ханддаг, хуулийг нарийн чанд биелїїлдэг, хамтын аж байдлын социалист хэв журмыг хїндэтгэдэг їзэлтэй болгон засан хїмїїжїїлэх, ялтныг болон бусад хїмїїсийг гэмт хэрэг їйлдэхээс урьдчилан сэргийлэх, эрїїгийн ял эдлэлтийн биелэлтийг хангах, тїїнчлэн гэмт хэргийг арилгахад тус дґхґм їзїїлэх явдалд оршино” гэж тодорхойлжээ. 4. Хорих ял эдлїїлэх ажиллагаанд гэмт хэрэг їйлдсэн ялтныг социалист амьдралын хэв маяг, їзэл суртлаар сурган хїмїїжїїлэх, нийтийн хґдґлмґр эрхлэлтийн асуудалд тїлхїї анхаарал хандуулах болсон байна. 4. Ìîíãîëûí íýí øèíý ¿åèéí òºð, ýðõ ç¿é /1990 îíîîñ ºíººã õ¿ðòýë/ 1990 онд Їндсэн хуульд нэг намын ноёрхлыг халсан ґґрчлґлт хийж, улмаар 1992 онд ардчилал, хїний эрхийн дэлхий нийтээр хїлээн зґвшґґрґгдсґн хэм хэмжээг гїнзгий тусгасан Їндсэн хуулийн хїрээнд хорих ял эдлэгсдийн эрхийг дээдлэх, нґхцґл журмыг сайжруулах чиглэлээр олон хууль тогтоомж гарсан нь 1993 оны “Хорих байгууллагын болон хорих ял эдлїїлэх тухай Монгол Улсын хууль”, 1996 оны “Шїїхийн шийдвэр биелїїлэх хууль”, 2002 оны “Шїїхийн шийдвэр гїйцэтгэх тухай Монгол улсын хууль” зэрэг хууль тогтоомжийн їйлчлэлийн їе хамаарч ґнґґгийн байдлаар хорих ял эдлїїлэх ажиллагааг Монгол Улсын Эрїїгийн хууль, Шїїхийн шийдвэр гїйцэтгэх тухай хууль, тїїнд нийцїїлэн гаргасан Монгол Улсын Засгийн газар, Хууль зїй, дотоод хэргийн сайд, Шїїхийн шийдвэр гїйцэтгэх ерґнхий газрын даргын баталсан 40 гаруй тогтоол,


30

тушаалуудаар хэрэгжїїлж байна. Ґнґґдґр хорих ял эдлїїлэх àæèëëàãààны эрх зїйн зохицуулалтыг боловсронгуй болгох хїрээнд ял эдлїїлэх ажиллагааны їр нґлґґг дээшлїїлэх, ялтны ýðõ àøãèéã õàнгах, тэдний хоригдох нґхцґл журмыг сайжруулах, ялтныг нийгэмшїїлэх, àæëûí áàéðààð õàíãàõ хїрээнд õºäºëìºð çîõèîí áàéãóóëàëò, байгууллагын ìåíåæìåíòèéã боловсронгуй болгох, òºëáºðòýé ÿëòíû òºëáºðèéã áàðàãäóóëàõ ажлыг эрчимжїїлэх, ял эдлїїлэх ажиллагааны эцсийн дїнд эрїїгийн ялын зорилгыг бїрэн хангадаг байх çýðýã îëîí òóëãàìäñàí àñóóäëûã øèéäâýðëýõ øààðäëàãà урган гарсаар áàéíà. Тїїнчлэн хорих ял эдлїїлэх ажиллагааны їзэл баримтлал, чиглэл нь тодорхой бус тухайлбал ялтныг нийгэмшїїлэх эсвэл хїмїїжїїлэх, хґдґлмґрлїїлэх чиглэлийн алийг нь баримтлах, хорих байрны орчин нґхцлийн стандарт тодорхой бус байгааг хуульчлах хэрэгцээтэй байна. Шїїхийн шийдвэр гїйцэтгэх байгууллагын хґгжлийн стратеги, Шїїхийн шийдвэр гїйцэтгэх байгууллагын эрхэм зорилго, стратеги зорилт зэрэгт тусгагдсан гол заалт нь хорих ял эдлїїлэх ажиллагааг олон улсын жишигт нийцсэн нґхцґлд хїргэнэ гэж заасан байдаг. Хорих ял эдлїїлэх ажиллагаа нь олон улсын жишигт нийцсэн нґхцґлд хїргэх нь зґвхґн ялтны байр, орчин бусад ахуй хангалтыг зарим нэг оронтой жиших тухай асуудлаар хязгаарлахгїй бґгґґд Нэгдсэн Їндэстний Байгууллагаас ял эдлїїлэх чиглэлээр батлан гаргасан олон улсын гэрээ, конвенцэд нэгдэн орж тухайн баримт бичгийн їзэл баримтлалыг дотоодын хууль тогтоомждоо тусган нийцїїлэх, хорих ял эдлїїлэх ажиллагаа нь хорих ялын зорилгыг хангахад чиглэсэн дэглэм, арга, хэрэгсэлтэй, ялтны эрх, ашиг, хэрэгцээг хангах орчин нґхцлийг дотоодын хууль тогтоомждоо хуульчлах, албан хаагч нь хорих байгууллагын чиглэлээр мэргэшсэн байхад оршиж байгаа ба дээрх зорилгыг шийдвэрлэх нэг арга зам нь хорих ял эдлїїлэх ажиллагааны чиглэлээр эрх зїйн шинэчлэл хийхэд чиглэж байна. Дэлхийн улс гїрнїїдийн ґнґґгийн хґгжлийн явц дахь глобалчлал, хґгжлийн тївшин, бусад байдалтай уялдан хорих ял эдлїїлэх ажиллагаандаа баримталж буй їзэл баримтлал нь аль болох хорих ял оногдуулахаас зайлсхийн ялын ґґр тґрлийг сонгон хорих газрын бґґгнґрлийг багасгах, ял эдлэгсдийг хоригдож байх хугацаанд нь нийгэмшїїлэн, ялтныг ажлын байраар бїрэн ханган, гэмт хэргийн улмаас учирсан хохирлыг нґхґн тґлїїлэх, хохирогчийн эрх ашгийг бїрэн хангах, хорих газраас суллагдаад дахин гэмт хэрэг їйлдэхгїй байх зан їйл, нийгмийн болон бусад орчин нґхцлийг нь бїрдїїлэхэд чиглэж байна. Хорих ял эдлїїлэх ажиллагаа нь эрїїгийн ялын бодлого, зорилгыг хангахад чиглэх ба эрїїгийн ялын бодлого нь тухайн улс орны хґгжлийн шат дахь íèéãýì, ýäèéí çàñàã, óëñ òºð, ýðõ ç¿éí õ¿ðýýíä гýìò õýðýãòýé òýìöýõ, íèéãìèéí äýã æóðìûã õàíãàõ, õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëºº, àøèã ñîíèðõëûã õàìãààëàõ ÷èã ¿¿ðэг õýðýãæ¿¿ëýõэд òºðººñ áàðèìòàëæ áóé ÷èãëýë бґгґґд тºðґґс эрїїгийн ялын áîäëîãод ýð¿¿ãèéí ялûн îíîâ÷òîé тґрґл, тогтолцоог бий болгох, îíîãäóóëàõ ¿éë àæèëëàãààã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ, ò¿¿ãýýð äàìæóóëàí ãýìò õýðãýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, тэмцэх зэрэг арга хэрэгслээр дамжуулан хэрэгжїїлэх нь чухал юм. Дээрх асуудлыг шийдвэрлэх хїрээнд Хууль зїй, дотоод хэргийн яам, Шїїхийн шийдвэр гїйцэтгэх байгууллагаас эрх зїйн шинэтгэлийн хїрээнд хорих ял эдлїїлэх ажиллагааны їр дїнд ялын зорилгыг хангах, хорих ял эдлїїлэх дэглэмийг нээлттэй, хаалттай тогтолцоонд шилжїїлэх, нийгэмшїїлэх ажлыг хуульчлан тогтоох чиглэлээр Шїїхийн шийдвэр гїйцэтгэх тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын тґслийг боловсруулж, тодорхой судалгааны ажлыг хийж байна.


31

2012/¹1

БЇХ НАСААР ХОРИХ ЯЛ, ТЇЇНИЙГ ЭДЛЇЇЛЭХЭД АНХААРАХ АСУУДАЛ

ØØÃÅÃ-ûí õýëòñèéí äàðãà, äîêòîðàíò, äýä õóðàíäàà Ö.Î÷ãýðýë

Дэлхий нийтийн анхаарлын тґвд байсаар байгаа цаазаар авах ялыг хэрэглэх эсэх талаар улс орон болгон харилцан адилгїй бодлого баримталж ирсэн бґгґґд ґнґґдрийн байдлаар цаазаар авах ялыг практикт болон хуульчлан халсан 140 гаруй орон байгаа талаар судлаачид тэмдэглэжээ. Ґнґґдрийн хїчин тґгґлдґр мґрдґгдґж буй Эрїїгийн хуулийн зарим заалтуудад ялын дээд хэмжээ буюу эрїїгийн онцгой тґрлийн ял болох цаазаар авах ялыг оногдуулах тодорхой тохиолдлуудыг заан тодорхойлсон байгаа хэдий ч Монгол Улсын Ерґнхийлґгч 2010 онд цаазаар авах ялыг гїйцэтгэхгїй

байх талаар албан ёсны мэдэгдэл хийсэн. Мґн “Иргэний болон улс тґрийн эрхийн тухай олон улсын Пактын цаазаар авах ялыг халахад чиглэсэн Нэмэлт II Протоколд нэгдэн орох тухай” хуулийг Улсын Их Хурлаас 2012 оны 1 дїгээр сарын 05-ны ґдґр хэлэлцэн баталснаар Монгол Улс дэлхийн хамтын нийгэмлэгийн байгууллагын ґмнґ цаазаар авах ялыг халахтай холбоотой шат дараалсан арга хэмжээг хэрэгжїїлэх талаар тодорхой їїрэг хїлээх эрх зїйн їндэс баталгаажсан гэж їзэж болно. Ийнхїї Монгол Улс нь цаазаар авах ялыг халах бодлогыг хуулиар баталгаажуулсан энэ цаг їед Монгол Улсын Ерґнхийлґгчґґс “Эрїїгийн хуульд нэмэлт, ґґрчлґлт оруулах тухай хуулийн тґсґл” санаачилсан бґгґґд уг тґсґлд тусгаснаар ялын шинэ хэлбэрийг “Бїх насаар хорих ял” хэмээн тодорхойлж, холбогдох хуулиудад нэмэлт, ґґрчлґлт оруулахаар тґсґл боловсруулагдсан байна. Эрдэмтэн, судлаачдын зїгээс ялын дээд хэмжээ буюу цаазаар авах ялыг онцгой ял хэмээн тодорхойлж ойлгодог ба нэгэнт цаазаар авах ялыг халах тохиолдолд сольж хэрэглэх ял нь эрїїгийн эрх зїйн зарчимд нийцсэн, улс орны эрїїгийн ялын бодлогод сґрґг нґлґґ їзїїлэхгїй шинжийг агуулсан байх нь зїйн хэрэг юм. Ґґрґґр хэлбэл тухайн гэмт їйлдлийн нийгмийн хор аюул, шинж чанарт тохирсон байхын зэрэгцээ эрїїгийн хариуцлагын зорилгыг хангахуйц байх ёстой болно. Бїх насаар хорих ялыг хуульчлан тогтоохын ґмнґ зайлшгїй анхаарвал зохих нэг зїйл нь олон улсад хэрэглэгдэж байгаа “Бїх насаар хорих-Хугацаагїй хорих” гэсэн хоёр ойлголтын хооронд ялгаа бий эсэхийг нарийвчлан тогтоох нь зїйтэй болов уу. Їг зїйн утгаар нь шинжилж їзвэл “Бїх насаар нь хорих” гэдэг нь тухайн ялтанд ямар нэг ґршґґл байхгїйгээр насан эцэслэтлээ хорих ял эдлэх агуулгыг илэрхийлж байгаа бол “Хугацаагїй хорих” нь хуулинд заасан хорих ялын хугацаанаас илїї хугацаагаар хорих буюу тодорхой хугацааны дараа ялаас чґлґґлґх боломж їїсч болох санааг агуулж байна гэж їзэж болох юм. Иймээс эрх зїйн зарчмын їїднээс ял шийтгэгдсэн этгээдэд хїмїїнлэгийн їїднээс хандаж боломж олгох, итгэл найдвар їлдээх эсэх нь энэхїї хоёр тґрлийн нэршлээс хамаарах мэт ойлголт тґрж байна. Нґгґґ талаас эрїїгийн ялын бодлогын їр нґлґґгґґр нь ял шийтгэлийн хамгийн хїнд тґрґл болох хорих ялын дээд хязгаар хэмээн тооцож, онц хїнд гэмт хэрэг їйлдсэн, нийгмийн аливаа харилцаанд ноцтой хохирол учруулсан этгээдэд цээрлїїлэх шинж чанартайгаар зайлшгїй оногдуулж болох ял гэж їзвэл “Бїх насаар хорих ял” гэж тогтоох нь илїї тохиромжтой байх хувилбар гарч байна. Энэ нь хохирогчийн сэтгэл зїйд їйлдсэн гэмт хэрэгт тохирсон ял оногдуулах буюу ял шийтгэл гарцаагїй, оновчтой байх талаар зохих


32

нґлґґлґл їзїїлж болох талтай. Эндээс “Бїх насаар хорих-Хугацаагїй хорих”-ын аль ч нэршлээр хэрэглэсэн тухайн ялтанд тодорхой ял эдлэх хугацааны дараа зан тґлґв, хандлагын хувьд болон хууль журамд нийцїїлэн биеэ авч явах байдал зэргээрээ эерэгээр ґґрчлґгдґх боломж олгох нь эрїїгийн хариуцлагын зорилгыг хангагдах нґхцлийг бїрдїїлэхээс гадна хїнлэг ёсыг сахих, хїний эрхийг дээдлэх зарчимд нийцсэн зохицуулалт болох юм. Иймд эрїїгийн ялын бодлого, хїмїїнлэгийн зарчмын аль алиныг хослуулах замаар ялын дээд хэмжээг “Бїх насаар хорих ял” хэмээн тодорхойлохын зэрэгцээ тодорхой хугацаа тогтоож тухайн ялтанд тґрийн ґршґґл, энэрлийг хїртэх боломж олгох асуудлыг хамтад нь хуульчлах нь зїйтэй юм. Тїїнчлэн хорих ялын шинэ тґрґл, хэмжээг хуульчлан тогтоохын ґмнґ одоогийн боловсруулагдаж буй Шїїхийн шийдвэр гїйцэтгэх тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын тґсґл, тус салбарт хийгдэж буй бодлогын ґґрчлґлттэй уялдуулан авч їзэх шаардлага гарч ирж байна. ХЗДХЯ, ШШГЕГ-аас хамтран боловсруулж буй Шїїхийн шийдвэр гїйцэтгэх тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын тґслийн агуулга нь шїїхийн бїхий л тґрлийн шийдвэрийн биелэлтийг нэг мґр, бодит хэлбэрээр хангаснаар эрїїгийн ял эдлїїлэх, шїїхийн шийдвэр гїйцэтгэх ажиллагааны їр нґлґґг дээшлїїлэхэд чиглэгдэж байгаа юм. Тухайлбал хорих ял эдлїїлэх чиглэлээр хоригдогчийг нийгэмшїїлэхэд чиглэгдсэн буюу гэмт зан їйл, хандлагыг ґґрчлґх, нийгмийн идэвхитэй гишїїн болгон чадавхижуулах, сургалт, нґлґґллийн ажлын зґв тогтолцоог бий болгох, хорих ял шийтгэгдсэн этгээдийг албадан хґдґлмґрлїїлэх, улмаар гэмт хэргийн улмаас учирсан хохирлыг їр дїнтэй барагдуулдаг нґхцлийг бїрдїїлэх зэрэг їндсэн їзэл баримтлалуудыг тусгаж ґгсґн. Хорих ял эдлїїлэх дэглэмийн хувьд ялын зорилгыг хангахад илїї тохиромжтой хэлбэр буюу нээлттэй, хаалттай тогтолцоонд шилжїїлэхээр тусгасан нь ял эдлїїлэх тогтолцоон дахь сґрґг їр дагавар болох хоригдогсод гэмт зан їйлд дадлагажих, шоронжих нґлґґллийг багасгахад чухал нґлґґтэй гэж їзсэн. Энд нэг зїйлийг зориуд онцлон тэмдэглэхэд нээлттэй болон хаалттай дэглэмийн алинд ялтныг ял эдлїїлэх асуудал нь цэвэр ялтны хувийн байдлаас шалтгаалах ба тухайн ялтны хувийн зан їйл, ял эдлїїлэх ажиллагааг зохицуулж буй хууль, тогтоомжид нийцїїлэн биеэ авч яваа байдал нь хэдий чинээ зґв хандлагыг агуулж байна тэр хэмжээгээр илїї нээлттэй, хуулийн болон эрхийн урамшуулалтай хэлбэрээр ял эдлэх боломжийг олгох, эсрэгээрээ хорих байгууллагын дотоод дэг журмыг зґрчсґн, гэмт буюу сґрґг зан їйлээ ґґрчлґхґд идэвхитэй ханддаггїй, ял эдлэх хугацаанд хґдґлмґрлґх, суралцах, тґлґвших їїргээ биелїїлж чадахгїй байгаа, бусдад сґрґг нґлґґтэй ялтан хаалттай буюу эрхийн илїї хязгаарлалттай, хуульд заасан хґнгґлґлт боломж нь хаагдсан нґхцґлд ял эдлэх явдал нь энэхїї тогтолцооны гол онцлог юм. Бїх насаар хорих ялын талаар хуулийн тґсґл санаачлагчийн зїгээс тодорхойлохдоо тусгай гянданд буюу ганцаарчлан хорихоор урьдчилан тооцож байгаа энэ їед гяндан буюу ял эдлїїлэх чангаруулсан нґхцґл, тїїний нэршлийн талаар саналаа хуваалцъя гэж бодлоо. Гяндан буюу хорих ангийн тґрґл, дэглэмийн алинд ч їл нийцэх хэлбэрийг арилгах нь шинээр боловсруулж буй шїїхийн шийдвэр гїйцэтгэх тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын тґслийн нэг шинэ зохицуулалт юм. Гяндан хэмээх ойлголт нь эртнээс улс орнуудын ял эдлїїлэх системд хорих ял эдлїїлэх, цагдан хорих чиг їїргийн аль алинийг гїйцэтгэж ирсэн, хатуу хяналт, нґхцґл бїхий хорих байр гэсэн ойлголтоор хэрэглэгдэж ирсэн байдаг. Шинэ їеийн Монгол Улсын хорих ял эдлїїлэх тогтолцоонд гянданд ял эдлїїлэх чиглэл нь 1966 оны Засан хїмїїжїїлэх хґдґлмґрийн хуулинд анх тусгагдсан бґгґґд тухайн їеийн ЗСБНХУ-ын эрїїгийн ял эдлїїлэх эрх зїйгээс хуулбарлагдан орж ирсэн гэж судлаачид їздэг. Ґнґґдрийн байдлаар шїїхийн практикт онц хїнд гэмт хэрэг їйлдсэн этгээдийн


33

2012/¹1

хувийн байдал, гэмт їйлдлийн шинж чанар, учруулсан хохирлын хэр хэмжээ зэргийг харгалзан гянданд ял эдлїїлэхээр тогтоож байгаа ба ял эдлїїлэх хамгийн хатуу хяналт, цээрлэл, хязгаарлалттай нґхцґл хэмээн ойлгож хэрэглэж байна. Тэгвэл одоо хїчин тґгґлдґр мґрдґгдґж буй ШШГТХ, ЭХ, ЭБШХ-д зааснаар гяндан нь хорих анги биш, ял эдлїїлэх дэглэмийн нэг тґрґл ч биш байхаар ойлгогдож, хэрэглэгдсээр ґнґґдрийг хїрчээ. Судлаачдын тодорхойлж буйгаар болон дэлхийн бусад орнуудын туршлагаас харвал хорих ял эдлїїлэх ажиллагааг цэгцтэй, їр дїнтэй зохион байгуулахад хорих ялыг эдлїїлж буй нэгж \хорих анги\-ийн бїтэц зохион байгуулалт, нґхцґл журам, їйл ажиллагааны зохион байгуулалт, хяналт, эрхийн хязгаарлалтын онцлог зэрэг нь ялын зорилготой уялдсан байх нь чухал ач холбогдолтой гэдгийг харуулж байна. Иймд хорих ял эдлїїлэх тґрґл, дэглэмийг нээлттэй, хаалттай хэмээх томъёололд бїхэлд нь багтаах замаар гяндан хэмээх ойлгомжгїй тґрлийг ґґрчлґх нь зїйтэй гэж їзэж байна. Харин хувийн болон їйлдсэн гэмт хэргийн шинж чанараас шалтгаалан хяналт-хамгаалалт, эрхийн хязгаарлалтын хувьд чангаруулсан нґхцґл бїхийн хорих ангийг “Хаалттай” хэмээх томъёоллоор тодорхойлж ял эдлїїлэх нґхцґл журмаа тогтоох шаардлагатай юм. Нээлттэй, хаалттай гэсэн дэглэмийн ялгаатайгаар хорих ял эдлїїлэх ажиллагааг зохион байгуулах тохиолдолд хаалттай дэглэм нь тухайн ялтны хувийн байдал, їйлдсэн гэмт хэргийн онцлогоос шалтгаалан ганцаарчлан болон 4 хїртэл тооны хоригдогчийг хамтад нь хорих ґрґґний системд ял эдлїїлэхээр тооцох нь илїї їр дїнтэй байх боломжтой юм. Ингэвэл хорих ял эдлїїлэх ажиллагааг ялтны хувийн байдал болон їйлдсэн гэмт хэргийн байдлыг харгалзан зохион байгуулах нґхцґл бїрдэхийн зэрэгцээ хяналт-хамгаалалтын болон нийгэмшїїлэх, хґдґлмґрлїїлэх, бие даан ухамсарлуулах арга хэмжээ їр дїнтэй, ялгамжтай явагдах боломж нээгдэнэ. Дэлхийн улс орнуудад цаазаар авах ялыг халах бодлого хэрэгжихийн зэрэгцээ ямар тґрлийн ялаар сольж хэрэглэж байгааг судалж їзвэл бїх насаар буюу хугацаагїй хорих ялыг сонгон хэрэглэх явдал тїгээмэл байгаа нь ажиглагдаж байна. Тиймээс “Бїх насаар хорих ял”-ыг Монгол Улсын хувьд хуульлан хэрэгжїїлэхдээ бидний боловсруулж буй хаалттай дэглэмд ганцаарчлан эдлїїлэх ба тодорхой хугацааны дараа ял эдлїїлэх нґхцлийг ялтны хувийн байдлыг харгалзан хґнгґрїїлэх зарчмаар эдлїїлэх саналыг дэвшїїлж байна. Бїх насаар хорих ялыг эдлїїлэхтэй холбоотой дараагийн нэг асуудал нь ял шийтгэгдсэн этгээд чухам хичнээн жилийн хорих ял эдэлсний дараа тїїнд ял эдлэх дэглэмээ хґнгґрїїлэх, эрх чґлґґт амьдралд гарах боломж олгох вэ гэсэн зїйл юм. Ґнґґдрийн хїчин тґгґлдґр їйлчилж буй хуулийн хїрээнд хорих ял шийтгэгдсэн этгээд оногдсон ялын 50 хувийг эдлэсэн тохиолдолд ял эдлэх дэглэмийг хґнгґрїїлэх асуудлыг шїїх шийдвэрлэж байгаа. Ґґрґґр хэлбэл оногдуулсан ялын тал хувийг эдэлж байж тухайн ялтны зан тґлґв, хандлага буюу хґдґлмґрлґх, суралцах, тґлґвших явцын їр дїн харагдана гэж тооцож байна гэсэн їг. Харин “Бїх насаар хорих ял” шийтгэгдсэн ялтны хувьд хуулиар тогтоосон хугацааны дараа тухайн ялтны нийгмийн хор аюул буюу гэмт зан їйл арилсан байх шаардлагатайн зэрэгцээ нийгэмд гарч тодорхой хугацаанд эрїїл, зґв амьдралаар амьдрах итгэл найдвар їлдсэн байх шаардлагатай юм. Монгол эрэгтэй хїний дундаж нас 64.9 байгаа талаар Їндэсний статистикийн хорооны гаргасан 2010 оны Хїний хґгжлийн индекст дурджээ. Тэгвэл бїх насаар хорих ялаар шийтгэгдсэн дундаж насны буюу 35-40 насны эрэгтэй ялтныг “Бїх насаар хорих ял”- аар шийтгэгдсэн гэж їзвэл дээрхи хуулийн хґнгґлґлт буюу ял эдлэх нґхцлийг хґнгґрїїлэх хугацааг шийтгэгдсэнээс 15 жил, нийгэмд гарах хугацааг ял эдлэх нґхцґл хґнгґрснґґс 5-10 жилээс илїїгїй хугацаагаар тогтоох нь оновчтой болно гэж їзэж байна. Гэхдээ энэхїї хуулийн заалтыг зан їйл, хандлага, тґлґвшлґґрґґ ґґрийгґґ бїрэн харуулж чадсан, нийгмийн


34

хор аюул нь арилсан ялтанд хэрэглэхээр тодотгож ґгґх нь зїйтэй. Їїнээс гадна “Бїх насаар хорих ял”-ыг эмэгтэйчїїд, насанд хїрээгїйчїїдэд оногдуулахгїй байх нь ардчилсан тґрийн їнэт зїйл болох хїний эрхийг дээдлэх, хїнлэг ёсыг сахих зарчимд нийцэх юм. Дээрхи судалгаа, дїгнэлттэй холбогдуулан “Бїх насаар хорих ял”-ыг хаалттай буюу эрхийн хязгаарлалт, хяналт-хамгаалалтын хувьд чангаруулсан нґхцґлд эдлїїлэх чиглэлээр дараахи саналыг оруулж байна: 1.Хорих ґрґґний стандарт, хамгаалалтын техник хэрэгслийн байгууламжийг тусгайлан тогтоож ґгґх; 2. Хорих ґрґґнд ганцаарчлан хорих ба тодорхой хугацааны ялыг эдлэсний дараа ял эдлэх нґхцлийг хґнгґрїїлэх; 3. Эмнэлгийн бїхий л тґрлийн тусламж їйлчилгээ болон бусад сэтгэл зїй, зан їйлийн арга хэмжээ, хууль зїйн туслалцаа зэргийг зґвхґн хорих байранд їзїїлэхээр зохицуулах; 4. Бїх насаар хорих ял эдлїїлэх байрыг тґвлґрсґн халаалт, дулааны шугамд холбогдсон байхаар буюу тґв суурин газар байгуулж, тэнд ажиллах албан хаагчдын нийгмийн асуудлыг хамтад нь шийдвэрлэхээр тооцох; 5. Хорих байрны байгууламжид удирдлагын байр, техникийн хяналтын болон шуурхай бїлгийн байр, уулзалтын ґрґґ, эмнэлгийн тусламжийн болон урьдчилан сэргийлэх ґрґґ, сэтгэл зїй, нийгмийн ажлын нґлґґллийн ґрґґ, угаалга ариутгалын цэг, хямралт байдлын їед ашиглах байр зэргийг иж бїрнээр багтаан байгуулах; 6. Хорих ґрґґнґґс гаргах, оруулах бусад хоригдогчтой харьцах ажиллагааг тусгай хэрэгсэл, нэмэлт хамгаалалттай зохион байгуулах; 7. Бїх насаар хорих ял шийтгэгдсэн этгээд нас барсан тохиолдолд ар гэр хїсэлт гаргасан бол цогцсыг ар гэрт шилжїїлэх ба ар гэрээс хїсэлт гаргаагїй бол 5 хоногийн дараа хорих байрны захиргаа зардлыг гаргаж оршуулахаар зохицуулах; 8. Эрхийн бусад хязгаарлалтын хувьд: • Ар гэртэй утсаар ярих нь 3 сард нэг удаа байхаар; • Удаан хугацааны уулзалт олгогдохгїй, тїр хугацааны уулзалт жилд нэг удаа; • Жилд 2 удаа захидал, илгээмж хїлээж авах, явуулах; • Шашны болон уламжлалт зан їйл, сэтгэл зїйн засал їйлчилгээнд тодорхой хуваарьтай хамрагдах; • Хорих байранд зориулалтын цэгт, аюулгїй байдлын шаардлагад нийцсэн хґдґлмґр эрхлїїлэх; • Нэрийн дансанд мґнгґ байршуулах, хорих ґрґґнд хувийн эд зїйл хэрэглэхийг хориглох; • Салхилуулах, биеийн хґдґлгґґнт дасгал 7 хоногт 4-ґґс доошгїй удаа хийлгэх; • Ялаас хугацааны ґмнґ тэнсэн суллах журамд хамрагдахгїй байх; • Хоригдогчид зориулсан аудио болон видео мэдээлэл тїгээх хэрэгслийг хязгаарлалттайгаар ашиглах; • Ном, сонин, сэтгїїлийг тодорхой хязгаарлалттайгаар ашиглах; • Эрїїл ахуй, ариун цэврийн їзлэг їйлчилгээнд 7 хоногт нэг удаа хамрагдах зэргээр зохицуулж ґгґх нь зїйтэй гэж їзэж байна. Дээрхи нґхцґл журам болон эрхийн хязгаарлалтыг зохицуулсан ерґнхий заалтыг эрїїгийн хуулинд “Бїх насаар хорих ял шийтгэгдсэн этгээдийг хаалттай дэглэмд ял эдлїїлэх ба эрхийн хязгаарлалтыг тусгайлан тогтооно” гэж тусгаж ґгґх боломжтой. Тїїнчлэн бїх насаар ял эдлїїлэх байранд мґрдґх журмыг дээрхи бодлого чиглэлд нийцїїлэн Хууль зїй, дотоод хэргийн сайд УЕП-той зґвшилцґн баталж мґрдїїлэх нь одоогийн баримталж буй хууль, тогтоомжид нийцнэ.


35

2012/¹1

ЦААЗААР АВАХ ЯЛААС МОНГОЛ УЛС ТАТГАЛЗСАНААР ХОРИХ БАЙГУУЛЛАГЫН АЮУЛГЇЙ БАЙДАЛД ЇЇСЧ БОЛЗОШГЇЙ СҐРҐГ ХАНДЛАГА

ÄÕÈÑ-èéí ØØÃÑ-èéí Àþóëã¿é áàéäàë, õàðóóë õàìãààëàëòûí òýíõèìèéí ýðõëýã÷, äîêòîðàíò, õîøóó÷ Á.Íÿìãîìáî

Ялын дээд хэлбэр болох цаазаар авах ял нь тґр, хууль цааз анх їїссэн тэр цаг їеэс нийгэмд бий болж, одоог хїртэл агуулга, хэлбэрийн хувьд хэрэглэгдэн ирсэн бґгґґд “цаазаар авах ял” гэсэн нэрийг Монголын тґр, хууль цаазны тїїхэнд “амийг авах” буюу “амийг нь аваачих” гэсэн томъёоллоор хэрэглэж иржээ. Мґн тґрийн эртний хууль тогтоомжид “алах”, 1926

оны “Хууль цаазны бичигт “буудан алах” гэж томьёолсон бол тїїнээс хойшхи хууль тогтоомжид “цаазаар авах” хэмээн нэрлэх болсон байна. Гэвч судлаач миний зїгээс Монгол Улс тїїхэн хґгжлийнхґґ явцад цаазаар авах ялыг хэрэглэж байсан тїїхэн уламжлал талаас бус энэ ялаас татгалзах талаар хууль тогтоох эрх бїхий байгууллагаас авч хэрэгжїїлж байсан бодлого шийдвэр, тїїний хэрэгжилт, їр нґлґґний талаар та бїхэнтэй асуудал дэвшїїлэн санал солилцохоор зорьсон юм. Монгол Улсын хууль тогтоох байгууллага тїїхэн хугацааны явцад цаазаар авах ялыг халах асуудлыг нэг бус удаа авч хэлэлцэж байжээ. АИХ-ын Тэргїїлэгчдийн 1953 оны 8 дугаар сарын 05-ны ґдрийн 93 дугаар зарлигт “БНМАУ-д дагаж шийтгїїлэн байгаа хуулиудаар тогтоосон алах ялыг хэрэглэхгїй болгож” цаазаар авах ялыг бїрэн халж байсан тїїхэн уламжлал байх бґгґґд 1991 онд Улсын Бага Хурлаар цаазаар авах ялыг халах тухай хуулийн тґслийг хэлэлцэж байсан ажээ. Нэгдсэн Їндэсний Байгууллагаас дэлхийн нийт улс орнуудыг цаазаар авах ялаас татгалзахыг уриалж, 2007 оны 12 дугаар сарын 18-ны ґдґр 62/149 дугаар анхны тогтоолыг баталсан бґгґґд энэ асуудлаар 2008 оны 12 дугаар сарын 18-ны А63/430 дугаар хоёр дахь тогтоолоо баталсан байна. НЇБ-аас баталсан “Иргэний болон улс тґрийн эрхийн тухай олон улсын пакт”-ыг Монгол Улс 1974 онд соёрхон баталсан. Энэ пактын 6 дугаар зїйлд “Хїн бїр амьд явах салшгїй эрхтэй. Энэ эрхийг хуулиар хамгаална, хэний ч амь насыг дур мэдэн бусниулж болохгїй” гэж заасныг хэрэгжїїлэх, НЇБ-ын ґмнґ хїлээсэн їїргээ биелїїлэн цаазаар авах ялыг эрс буруушаан, энэ ялаас татгалзахыг гишїїн орнууддаа байнга сануулсаар байгаа уриалгыг Монгол Улс олон улсын жишгээр дэмжсэн бґгґґд Монгол Улсын Ерґнхийлґгч Ц.Элбэгдорж 2010 оны 1 дїгээр сард Улсын Их Хурлын Нэгдсэн хуралдаанд “Хїний эрх, эрх чґлґґт байдлын эрхэм дээд шалгуур бол тїїний хэрэгжилт бїрэн байхад оршино. Иймээс Монгол улсын тґр, цаазаар авах ялын тухай бодлогоо хожимдсон ч гэсэн эргэж харах хэрэгтэй. Учир нь дэлхийн улс орнуудын бараг дийлэнх олонхи нь цаазаар авах ялаас татгалзах замыг сонгожээ. Бид ч энэ замд нэгдэх ёстой. Ардчилсан Монголын зам ариун, цусгїй байх ёстой” гэж цаазаар авах ялын талаарх ґґрийн байр сууриа илэрхийлж, цаазаар авах ялыг хэрэглэхгїй тїдгэлзэж байгаагаа мэдэгдсэн. Ґнґґдґр Европ тивийн 42 орноос 40 оронд цаазаар авах ялыг хэрэглэхийг зогсоож, цаазаар авах ялаас 1 улс албан ёсоор тїтгэлзсэн, Африк тивийн 43 орноос 18 улс цаазаар авах ялыг бїрэн халж, 11 улс цаазаар авах ялыг хэрэглэхгїйгээ мэдэгдэж тїдгэлзсэн, Латин Америкийн 18 орноос 14 улс цаазаар авах ялыг халж, хїний эрх, эрх


36

чґлґґг дээдэлсэн улс болохоо батлан харуулжээ Монгол Улсын тїїхэнд шїїх алдаа гаргаж гэм буруугїй хїнд цаазаар авах ял оногдуулж байсан баримт цґґнгїй байдаг. Тухайлбал: 1930-аад оны їед болсон улс тґрийн хилс хэрэгт хэлмэгдэж, шїїх, шїїхийг орлон ажилласан тусгай комисс, онцгой бїрэн эрхт комиссын шийдвэрээр цаазаар авах ялаар шийтгэгдсэн жирийн иргэн, лам хуврага олон мянган хїний хэргийг шїїх ґнґґ хэр нь хянан хэлэлцэж, цагаатгаж, хуулийн дагуу нґхґн олговор олгож байна. Иргэн Ч.Эрдэнэ-Очирыг бусдыг санаатай алсан гэмт хэрэг їйлдсэн гэм буруутай гэж їзэж Эрїїгийн хуулийн 86 дугаар зїйлийн 2 дахь хэсгийн “Е”-д зааснаар анхан шатны шїїх тїїнд 1996, 1997 онуудад цаазаар авах ял оногдуулж байсныг Улсын дээд шїїх тухай бїрд нь хянаж їзэж, нэмэлт, мґрдґн байцаалтын ажиллагаа хийлгэхээр буцааж байсан бґгґґд сїїлд нь Улсын дээд шїїх 1998 оны 06 дугаар тогтоолоор тїїнд оногдуулсан цаазаар авах ялыг 25 жил хорих ял болгон ґґрчилж байжээ. Улсын дээд шїїх Ч.Эрдэнэ-Очирт холбогдох хэргийг дахин хянан хэлэлцээд 2002 оны 218 дугаар тогтоолоор хэргийг хэрэгсэхгїй болгож, Ч.Эрдэнэ-Очирыг хорих газраас суллаж байсан байна. Хэргийг шалгаж, шїїх хэрэгсэхгїй болгох хїртэл Ч.Эрдэнэ-Очирт 7 жил хоригдсон бґгґґд шїїх тїїнд 18 сая тґгрґгийн нґхґн тґлбґр олгож байсан баримт байдаг. Эрїїгийн хариуцлага нь иргэн, нийгмийн гэмт халдагаас хамгаалах, гэмт хэрэг їйлдсэн этгээдийг цээрлїїлэх, хїмїїжїїлэх, гэмт хэрэг їйлдэхээс урьдчилан сэргийлэх зорилготой бґгґґд “цаазаар авах ял” нь энэ зорилгыг хэрэгжїїлэхэд бодитой нґлґґ їзїїлж байгаа эсэхэд эрдэмтэн, судлаачид харилцан адилгїй байр суурьтай байдаг. Тухайлбал: Монгол Улсын ґнґґгийн эрїїгийн нґхцґл байдал хїндэрч, онц жигшїїртэй гэмт хэргїїд гарах, тїїнчлэн шинэ тґрлийн гэмт хэрэг болох хїн худалдаалах, мансуурах, сэтгэцийн эм хэрэглэх, борлуулах, тээвэрлэх болон мэдээллийн аюулгїй байдлын эсрэг гэмт хэрэг ихсэх хандлагатай байгааг нуух учиргїй бґгґґд бага насны хїїхдийг хїчирхийлсэн, галдан шатаасан, хїний амь насыг хэрцгийгээр бїрэлгэсэн гэмт хэрэгтнїїдэд шїїх тохирсон ялыг оногдуулах “амийг амиар солих” гэсэн їзэл бодолтой хїмїїс байхад, зарим судлаачид онц хїнд гэмт хэрэг їйлдсэн этгээдїїд зохих хариуцлага хїлээх нь зїйн хэрэг гэвч хохирогчийн ар тал уй гашууд автан харамсахын адил ялтных ч бас л гашуудна. Энэ байдалтай холбогдуулан Олон улсын “Эмнести Интернешнл” байгууллага “хїний эрх, энэрэнгїй байдлын тґлґґ тэмцэхдээ мунхаг иргэд нэгийгээ алах, тїїн дээр нь нэмж тґрґґс аллага явуулах нь їнэхээр мулгуу явдал” гэж тодорхойлсонтой судлаач миний зїгээс санал нийлж байдаг. Эндээс їзэхэд МУЇХ-ийн 16 дугаар зїйлийн 1 дэх хэсэгт заасан “Хїн бїр амьд явах эрхтэй” гэж томъёолсныг тунгаан бодууштай. Монгол Улс олон улсын жишиг хандлагын хїрээнд цаазаар авах ялаас татгалзаж байгаа нь: - Монгол Улсын Їндсэн хуульд заасан “Хїний эрх, эрх чґлґґг эрхэмлэн дээдлэх, эх орондоо хїмїїнлэг, иргэний ардчилсан нийгэм цогцлоон хґгжїїлэх эрхэм зорилго”-ыг хэрэгжїїлэх; - Монгол Улсын гадаад, дотоод дахь нэр хїнд їлэмж ґсґх таатай нґхцґл байдал бий болох боломжтой; - Хїний хамгийн їнэт зїйл болох амь нас буюу хїний амьд явах эрх хангагдах; - Хууль хяналтын байгууллагаас гэм буруутай нь нотлогдож, тогтоогдоогїй байхад шїїх алдаа гаргаж гэм буруугїй хїнд цаазаар авах ял оногдуулсан тохиолдолд эргээд засч, залруулах боломжтой зэрэг чухал ач холбогдолтой. Гэвч цаазаар авах ялыг 30 жилээр хорих ялаар солих тохиолдолд тїїнийг хаана, ямар орчин, нґхцґлд эдлїїлэх


37

2012/¹1

нь тодорхойгїйгээс хорих байгууллагад ялтны зїгээс їзїїлж болох сґрґг хандлага ямар байх талаар урьдчилан тооцоогїй байгаа нь ґнґґ їед анхаарах нэг асуудал болоод байна. Тухайлбал: УДШ-ээс жилд дунджаар 18-23 ялтанд цаазаар авах ял оногдуулж Монгол Улсын Ерґнхийлґгч цаазаар авах ял оногдуулсан УДШ-ийн материалтай танилцаад жилд 3-5 ялтныг 30 жилийн хорих ялыг гянданд ял эдлэхээр солих тохиолдол практик бий бґгґґд Монгол Улс цаазаар авах ялаас татгалзаж эхэлсэн їеэс хойш жилд дунджаар 15-20 ялтан гянданд 30 жилийн хорих ялаар шийтгэгдэн ирэх болжээ. Энэ нь гянданд ял эдлэгсдийн тоо эрс нэмэгдэн байрны хїрэлцээ хангалтгїйгээс, рецедив гэмт хэрэгтнїїд нэг газар тґвлґрґх болж, тэдний зїгээс зохион байгуулалттай хорих байгууллагын їйл ажиллагааг эсэргїїцэх, эмх замбараагїй байдал бий болгох, бусдыг барьцаанд авах, албан хаагчдын амь бие, эрїїл мэндэд халдах, бїлэглэн, зэвсэглэн оргох боломжийг бїрдїїлж байгаад ихээхэн анхаарах шаардлагатай байна. Хорих ангид ял эдлэгсдийн дотор урьд тґдийлґн їйлдэгддэггїй байсан хар тамхи, хїний наймаа, мэдээллийн аюулгїй байдлын болон мґнгґ угаах гэмт хэрэгт ял эдлэх ялтны эзлэх хувь ґссґн, тїїнчлэн хэд хэдэн тґрлийн гэмт хэрэг їйлдээд аль хґнгґн гэмт хэрэгт ял шийтгїїлэн бусад гэмт хэргээ нуун далдлах объект болгон, хорих газрыг ашиглах байдал байсаар байна. Тґвлґрсґн 22 хорих ангийн 6754 ялтны дунд явуулсан судалгааг авч їзвэл:

Урьд ял шийтгэгдсэн хїмїїсээс дахин хїнд, онц хїнд гэмтхэрэг їйлдсэн ялтан /2000-2010/

Дээрх судалгаанаас харахад улс орны нийгмийн эдийн засгийн хґгжлийн чиг


38

хандлагаа дагаад гэмт хэрэг їйлдэх этгээдїїд улам бїр бїлэг зохион байгуулалтын шинжид орж, їйлдлийн арга, сэдэл нарийсч эрїїгийн гэмт этгээдїїдийг бизнесийн нґлґґ бїхий этгээдїїд хуулийн хэлтэст ажиллуулах нэрийдлээр ґґрсдийн бизнесийн їйл ажиллагааг хэрэгжїїлэх, бусдад нґлґґлїїлэхийг оролдох, захиалгаар гэмт хэрэг їйлдїїлэх тохиолдолд гарч эхлээд байна. Тухайлбал:

Бусдын нґлґґнд автаж гэмт хэрэг їйлдсэн шалтгаан нґхцґл

Давтан гэмт хэрэг їйлдсэн шалтгаан

Тїїнчлэн онц хїнд гэмт хэрэг їйлдсэн, рецедив гэмт хэрэгтнээр тооцогдсон этгээдїїд хорих байгууллагын ґдґр тутмын хэвийн їйл ажиллагаанд ґґрґґ болон бусдаар нґлґґлїїлэхийг оролдох, ґґртґґ ашигтай шийдвэр гаргуулахыг эрмэлзэх, албан хаагчийг янз бїрийн аргаар эрхшээлдээ оруулахыг хичээх, харуул хамгаалалтын албан хаагчдын амь бие, эрїїл мэндэд халдах, хэл амаар доромжлох, харуул хамгаалалтын сул байдлыг ашиглан оргох гэх мэт їйлдэл байнгын буюу тасралтгїй шинжтэйгээр їйлдэгдсээр байна.


39

2012/¹1

Хорих болон баривчлах ялаар шийтгїїлсэн ялтны тоо/2006-2011/

Эндээс хорих байгууллагын харуул хамгаалалтын албан хаагчдын харьцаа, чанга, онцгой, гянданд ял эдлэгсдийн тоотой харьцуулж їзвэл: /Ойролцоогоор/ Ґнґґдрийн байдлаар: Чанга, онцгой, гянданд 3800-4500 орчим ялтан 9 хорих ангид ял эдлэж байна. 1 хорих ангид 1 ґдґр ойролцоогоор 9-12 албан хаагч 24-48 цагаар харуул хамгаалалтын їїрэг гїйцэтгэж байна. 350-450 гаруй ялтантай хорих ангид 1 харуул хамгаалалтын албан хаагч ойролцоогоор 70-90 ялтанд харуул хамгаалалтын хяналт тавьж байна. Эндээс їзэхэд Монгол Улсын хэмжээнд чанга, онцгой, гянданд хоригдож байгаа хїнд буюу онц хїнд гэмт хэрэг їйлдсэн, рецедив гэмт хэрэгтнээр тооцогдсон 3800-4500 ялтанд 1 ґдґрт 80-90 албан хаагч хяналт харуул хамгаалалтыг зохион байгуулж байна. Энэ нь 3 буюу тїїнээс дээш удаагийн ял шийтгэлтэй хїнд буюу онц хїнд гэмт хэрэг їйлдсэн, онц аюултай гэмт хэрэгтнээр тооцогдсон этгээдїїдийн тоо нэмэгдэж, нэг газар тґвлґрснґґр хорих байгууллага, албан хаагчдын амь бие, эрїїл мэндэд учирч болох аюул занал ямар тївшинд байгааг харуулж байна. Эндээс дїгнэж їзэхэд: Монгол улсын дотоодын дайсан болсон гэмт хэрэгтнийг нийгмээс тусгаарлан, болзошгїй гэмт хэрэг їйлдэхээс урьдчилан сэргийлэх ажлыг Шїїхийн шийдвэр гїйцэтгэх байгууллага ґнґґдґр хэвийн явуулж байгаа боловч цаашид шинэ тґрлийн гэмт хэрэг болох хар тамхи, мансуурах бодис хэрэглэх, зґґвґрлґх, худалдан борлуулсан болон хїний наймаа, зохион байгуулалттай аллага, хїчирхийлэл, бэлгийн болон сэтгэцийн гаж зуршилтай этгээдїїдэд тавих хяналт, харуул хамгаалалт, тэдгээрийг ямар орчин нґхцґлд ял эдлїїлэх нь хорих байгууллагын їйл ажиллагаанд тулгарч буй бэрхшээл болоод байна. Иймд дараах саналыг дэвшїїлж та бїхэнтэй хамтран санал солилцохыг зорьлоо. - Цаазаар авах ялаас татгалзсан тохиолдолд ялын дээд хэмжээний нэршил /Онцгой ял/ 30 жил хорих гэсэн асуудлыг дэлхийн нийтийн чиг хандлагын хїрээнд хэлэлцэн эцэслэн тодорхой болгох, - Онцгой ялаар шийтгїїлэгчдийн эдлэх эрх, їїрэг, сайшаал урамшил, сахилгын шийтгэл, ямар орчин, нґхцґлд ял эдлэх /нийтийн эсвэл камерын/ байх талаар тусгайлан хууль гаргах аль эсвэл “Шїїхийн шийдвэр гїйцэтгэх тухай хууль”-д дэглэмийн нэг тґрґл болгон оруулж, шинэ хорих ангийг дэлхийн жишигт нийцїїлэн барих, - Эрх зїйн хувьд ялын дээд хэмжээ 30 жил болсон тохиолдолд хорих ялын дээд хэмжээнд ґґрчлґлт оруулах. Тухайлбал: Онцгой, гянданд ЭХ-ийн 91.2. зааснаар 25 жилийн хорих ялаар шийтгїїлсэн этгээд хорих ангид хїмїїжих явцдаа орчин нґхцґлдґґ дасан зохицож чадахгїй байдал, ялтнуудын дарамт шахалтаас болж сэтгэл зїйн хувьд


40

хорих ангид ямар ч гэмт хэрэг їйлдсэн 5 жил нэмїїлнэ гэсэн хандлага их болж хорих ангийн нґхцґл байдал хїндэрнэ. Иймд Эрїїгийн хуульд ґґрчлґлт оруулах замаар хорих ялын дээд хэмжээ, онцгой ялын дээд хэмжээний ялгаа заагийг тодорхой болгох, - Шинэ тґрлийн гэмт хэрэг їйлдсэн этгээдїїдийг тусгайлан хорих, тэдгээр этгээдїїд, шинэ тґрлийн гэмт хэргийн талаар албан хаагчдын мэдлэг боловсролыг дээшлїїлэх. Тухайлбал: хар тамхи, мансууруулах бодис, хортой химийн бодис /цианит натри, нитридийн давс, мґнгґн ус гэх мэт/ хэрэглэсэн хэргээр давтан ял шийтгїїлж эхэлсэн бґгґґд хар тамхины ургамлын тґрґл, хорих ангийн хашаанд ургаж буй эсэх, хэрэглэсэн їед хїний оюун ухаанд гардаг ґґрчлґлтийн талаар тус байгууллагын албан хаагч ямар ч тґсґґлґлгїй байна. - Хорих байгууллагын хяналт, харуул хамгаалалтанд ашиглаж байгаа техник хэрэгслийг шинэчлэх, харуул хамгаалалтын албан хаагчийг аль болох ялтанд зайнаас хяналт тавих механизмыг бїрдїїлэх Шїїхийн шийдвэр гїйцэтгэх байгууллага нь ґмнґґ тавьсан зорилтоо амжилттай хэрэгжїїлэн, алба нэгжийн їйл ажиллагаа хэвийн зохион байгуулагдаж байгаа боловч, энэхїї илтгэл нь судалгааны тївшинд асуудал дэвшїїлсэн материал учир холбогдох санал, шїїмж нь судалгааны ажлын їр дїнд тус дэм болох тул та бїхэн E-mail: [email protected] хаягаар ґґрийн санал бодлоо хуваалцахыг хїсье.


41

2012/¹1

ÃÝÌÒ ÕÝÐÃÈÉÍ ÓËÌÀÀÑ Ó×ÈÐÑÀÍ ÕÎÕÈÐËÛÃ ÍªÕªÍ ÁÀÐÀÃÄÓÓËÀÕ ШААРДЛАГА, ÕÎÕÈÐÎÃ×ÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯ÉÍ ÁÀÉÄÀË

ÄÕÈÑ-èéí ØØÃÑ-èéí Ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýõ ýðõ ç¿éí òýíõèìèéí ýðõëýã÷, ìàãèñòð, õîøóó÷ Ï.Ãàíòºìºð

Хїн болоод хїний нийгмийн туйлын хїсэл мґрґґдґл нь хїн хэмээх дээд заяанд тґрсґн бодгалийн заяагдмал эрх, эрх чґлґґг хїлээн зґвшґґрґх, хамгаалах явдал болно. Ìîíãîë Уëñàä ãýìò õýðãèéí ãàðàëò æèë á¿ð ºññººð ò¿¿íèé óëìààñ õîõèðîã÷äèéí òîî îëîí ìÿíãààðàà íýìýãäýæ áàéíà. Ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýõ áàéãóóëëàãàä ø¿¿õèéí øèéäâýðèéí äàãóó ã¿éöýòãýãäýæ áóé õýðýã ìàòåðèàëààñ ãýìò õýðãèéí óëìààñ ó÷èðñàí õîõèðëûí õýìæýýã àâ÷ ¿çýõýä 70

òýðáóìààð õýìæèãäýæ áóé íü ñýòãýë ýìçýãë¿¿ëýõ õýìæýýíä õ¿ðñýí íü õàðàãäàæ áàéíà.Ãýìò õýðãèéí óëìààñ ó÷èðñàí õîõèðëûí 10 ãàðóé õóâü íü ë ýöñèéí ä¿íäýý áîäèò áàéäëààð áèåëäýã òóõàé, íèéãìèéí áóõèìäëûí òîäîðõîé õýñãèéã õîõèðîã÷äûí ãîìäîë ýçýëäýã òóõàé áèä áàéíãà ÿðüäàã áèëýý. ªíººã õ¿ðòýë ãýìò õýðýãòýí áèå õ¿í, ò¿¿íèé çàí òºëºâ òºëºâøèí òîãòîõ ìåõàíèçìûã ñóäëàà÷èä ò¿ëõ¿¿ ñóäàëñààð èðñýí áîëîâ÷ õîõèðîã÷èéí òóõàé àñóóäëûã òýð á¿ð ñóäëàëã¿é îðõèãäóóëæ èðæýý. Õîõèðîã÷èéí òàëààð Èòàëèéí õóóëü÷ ýðäýìòýí ×åçàðå Áåêêàððèà /1738-1794/ àíõ õºíäñºí áºãººä ò¿¿íèé äàðàà Èåðåìèÿ Áåíòàì, Ðàôôàýëü Ãàðàôàëî, ×åçàðå Ëîìáðîçî, Ãàíñ фîí Ãåíòèã, Áåíäæàìèí Ìåíäåëüñîí çýðýã ñóäëàà÷èä ººðñäèéí ñàíàë áîäëûã äýâø¿¿ëæ õîõèðîã÷ ñóäëàëûã ¿ðãýëæë¿¿ëýí õºãæ¿¿ëñíèé ¿ð ä¿íä Âèêòèìîëîãè /хîõèðîã÷ ñóäëàë/ íü Êðèìèíîëîãèéí øèíæëýõ óõààíû áèå äààñàí íýãýí øèíý ñàëáàð áîëòëîî õºãæñºí áàéíà. Âèêòèìîëîãè íü ÿâöóó óòãààðàà ãýìò õýðãèéí óëìààñ õîõèðîë õ¿ëýýñýí ýòãýýäèéã ñóäàëäàã áîëîâ÷ õîõèðîã÷ áîëîõ ìàãàäëàëòàé õ¿íèé øèíæ áóþó Êðèìèíîëîãèéí øèíæ òàëààñ íü ñóäàëäàã íü õàðàãääàã. Õàðèí ñóäëàà÷ ìèíèé áèå íü ýíýõ¿¿ ñóäàëãààíû àæèëä íýãýíò ãýìò õýðãèéí õîõèðîã÷ áîëñîí ýòãýýäèéí òóõàéä, ò¿¿íèé çºð÷èãäñºí ýðõ àøãèéã õýðõýí õàíãàõ, ýðõ ç¿éí áàéäëûã õýðõýí òîãòîîæ áîëîõ òàëààñ íü ñóäàëñàí áîëíî. Õîõèðîã÷èéí òóõàé îéëãîëò: Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëèéí 42 äóãààð ç¿éëä “Ãýìò õýðãèéí óëìààñ íýð òºð, àëäàð õ¿íä, ñàíàà ñýòãýë, áèå ýðõòýí, ýä õºðºíãèéí òàëààð õîõèðîë õ¿ëýýñýí ýòãýýäèéã õîõèðîã÷ ãýíý” ãýæ çààñàí áºãººä ìºí õóóëèéí 43 äóãààð ç¿éë /èðãýíèé íýõýìæëýã÷èéã òîãòîîõ/, 44 äóãààð ç¿éë /èðãýíèé õàðèóöàã÷ààð òàòàõ/-¿¿äýä ãýìò õýðãèéí óðøãààð çºâõºí ýä ìàòåðèàëûí õîõèðîë õ¿ëýýñýí áºãººä ò¿¿íèéãýý íºõºí òºë¿¿ëýõýýð øààðäëàãà òàâüñàí, ýñõ¿ë ãýìò õýðãèéí óðøãààð ó÷èðñàí ýä ìàòåðèàëûí õîõèðëûã õóóëü ¸ñîîð õàðèóöâàë çîõèõ” ýòãýýä¿¿äèéã õàìààðóóëñàí áàéíà. Ãýìò õýðýã, ýðõ ìýäëýý óðâóóëàí àøèãëàñàí ¿éëäëýýñ õîõèðîãñäûí ýðõ ç¿éí ¿íäñýí çàð÷ìûí òóõàé òóíõàãëàëûí 1 ä¿ãýýð çààëòûí äàãóó “õîõèðîã÷” ãýõ íýð òîìú¸î íü: “Ãèø¿¿í óëñ îðíóóäûí õ¿÷èí òºãºëäºð ¿éë÷èëæ áàéãàà ýð¿¿ãèéí áîëîí ýðõ ìýäëýý ýð¿¿ãèéí øèíæ ÷àíàðòàé óðâóóëàí àøèãëàñíûã õîðèãëîõ õóóëèóäûã çºð÷ñºí ¿éëäýë ýñâýë àëäàà ãàðãàõ çàìààð áèå ìàõáîäийí áóþó ñýòãýë ñàíààíû ãýìòýë, ñýòãýëèéí øàíàëàë, ýäèéí çàñãèéí õîõèðîë áóþó ¿íäñýí ýðõèéã íü íîöòîé çºð÷ñºíººñ äàíãààðàà áóþó õàìòäàà õîõèðñîí õ¿ì¿¿ñèéã õýëíý” ãýæ òîäîðõîéëæýý. Òóíõàãëàëûí 2 äóãààð çààëòûí äàãóó “ãýìò õýðýãòíèéã òîãòîîñîí, áàðèâ÷èëñàí, ÿëëàñàí áóþó øèéòãýñýí ýñýõýýñ ¿ë õàìààðàí, ìºí ò¿¿í÷ëýí ãýìò õýðýãòýí áîëîí õîõèðîã÷ õîîðîíä óðàã òºðëèéí õîëáîî áàéãàà ýñýõýýñ ¿ë õàìààðàí” àëèâàà õ¿íèéã


42

õîõèðîã÷îîð òîãòîîæ áîëíî ãýæ çààñàí íü èõýýõýí à÷ õîëáîãäîëòîé þì. Ìºí ç¿éëèéí äàãóó “õîõèðîã÷” ãýäýã íýð òîìú¸îíä õîõèðîã÷èéí ãýð á¿ë áóþó àñðàìæèíä áàéãàà õ¿ì¿¿ñ áîëîí àþóëä îðñîí õîõèðîã÷äîä òóñëàõ áóþó òýäýíä õîõèðîë ó÷ðàõààñ ñýðãèéëýõ çîðèëãîîð õºíäëºíãººñ îðîëöîæ õîõèðñîí õ¿ì¿¿ñèéã ìºí õàìðóóëàí îéëãîíî” ãýæýý. Ãýìò õýðãèéí õîõèðîãñäîä íºõºí òºëáºð îëãîõ òóõàé Åâðîïûí êîíâåíöèä “õîõèðîã÷” ãýñíèé íàðèéí òîäîðõîéëîëò áàéõã¿é áºãººä ò¿¿íèé õ¿ðýý íü “íºõºí òºëáºðèéã áóñàä ýõ ¿¿ñâýðýýñ á¿ðýí õýìæýýãýýð îëãîõ áîëîìæã¿é” áàéâàë ãýìò õýðãýýñ õîõèðîãñäîä íºõºí òºëáºð îëãîõûã óëñàä ¿¿ðýã áîëãîñîí íü õÿçãààðëàãäìàë þì. ¯¿íýýñ ãàäíà ãàãöõ¿¿ äàðààõ 2 òºðëèéí õîõèðîãñîä íºõºí òºëáºð îëãîõîîð òîãòîîæ áîëíî ãýæýý. ¯¿íä: • Ñàíààòàéãààð õ¿÷èðõèéëýí ãýìò õýðýã ¿éëäñýíýýñ áèå ìàõáîäèä íîöòîé ãýìòýë ó÷èðñàí áóþó ýð¿¿ë ìýíä íü ìóóäñàí õ¿ì¿¿ñ • Èéì ãýìò õýðãèéí óðøãààð íàñ áàðñàí õ¿ì¿¿ñèéí àñðàìæèíä áàéñàí õ¿ì¿¿ñÒýãýõäýý Êîíâåíöèä çààñíààð ãýìò õýðãýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ îðîëäëîãî õèéõ áóþó ãýìò õýðãèéã óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, ãýìò õýðýãòíèéã áàðèâ÷ëàõàä íü öàãäààãèéí áàéãóóëëàãàä òóñëàõ áóþó õîõèðîã÷èä òóñëàõ ÿâöàä áýðòñýí áóþó íàñ áàðñàí õ¿íèéã ìºí õîõèðîã÷ ãýæ ¿çíý. 2-ð ç¿éëä çààñàí ¸ñîîð Êîíâåíö íü ýð¿¿ãèéí åðºíõèé ¿éëäýë áóñ ãàãöõ¿¿ õ¿÷ õýðýãëýñýí ãýìò õýðýãò ºðòñºíä ë íºõºí òºëáºð îëãîõ, õàðèí õîõèðñîí õ¿ì¿¿ñò áóñàä òºðëèéí òóñëàìæ, òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ àñóóäëûã òóñãààã¿é áàéíà. Èéíõ¿¿ êîíâåíöèéí õ¿ðýýã çàðèì òàëààð õÿçãààðëàñàí íü ýð¿¿ãèéí ø¿¿í òàñëàõ àæèëëàãààíû òîãòîëöîîíû õ¿ðýýíä ãýìò õýðãýýñ õîõèðîãñîäîä ¿ç¿¿ëýõýä áýëýí áàéõ øààðäëàãàòàé á¿òýýë÷ òóñëàëöààíä ò¿¿íèé ¿ç¿¿ëæ áîëîõ áàéñàí ¿ð íºëººã õÿçãààðëàæ áàéõ ìýò õàðàãääàã. Ãýìò õýðãýýñ õîõèðîãñäîä ó÷èð÷ áóé õîõèðîë áèå ìàõáîä, ºì÷ õºðºíãèéí õîõèðëîîð õÿçãààðëàãäàõã¿é õàðèí, “ñàíõ¿¿ãèéí õîõèðëîî àðèëãóóëàõ, ãýìòýýæ ñ¿éäñýí õºðºíãºº ñýðãýýëãýæ òºë¿¿ëýõèéí òóëä àëäàãäñàí öàã õóãàöàà”-ã ÷ õàìàðäàã ãýäãèéã õóóëü÷ ìýðãýæëèéí õ¿ì¿¿ñ îéëãîæ áàéõ íü ÷óõàë þì. Õ¿ì¿¿ñ ãýìò õýðãèéã õàðèëöàí àäèëã¿é õ¿ëýýí àâäàã ó÷èð õ¿í áîëãîí íîöòîé áîëîí óäààí ¿ðãýëæëýõ ¿ð íºëººíä ºðòºõã¿é áîëîâ÷ ñýòãýë ñàíààíû óë ìºð ÿìàð ÷ õ¿íä ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëæ áîëíî, èéìä àñóóäàë õàðèóöàõ áàéãóóëëàãóóä èéíõ¿¿ ãàð÷ áîëîõ ñýòãýë ñàíààíû ººð÷ëºëòèéã àâ÷ õýëýëöýõã¿é ýñâýë õàíãàëòã¿é áàéäëààð àâ÷ ¿çäýã íü ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýëèéí ÿâöàä õàðàãääàã þì. Õîõèðëûã àðèëãàõ Õîõèðëûã àðèëãàõ òóõàé óëàìæëàëò àñóóäàë íü ãýìò õýðãèéí õîõèðîã÷èéí ýä õºðºíãèéí ýðõèéã õàìãààëàõààñ ýõ ñóðâàëæòàé. Õ¿íèé íèéãýì íü õîõèðîë ó÷ðàõààñ ººðèéí ãèø¿¿äýý õàìãààëàõûã ÿìàãò ýðìýëçýæ èðñýí ò¿¿õòýé. Õ¿í òºðºëõòíèé ò¿¿õýí õºãæëèéí ¿å øàò á¿õýíä ýíýõ¿¿ õàìãààëàëò íü îëîí ÿíçûí õýëáýðýýð õýðýãæèæ áàéñàí áîëîâ÷ òýð á¿ð õ¿ì¿¿íëýã áàéñàíã¿é. Òºð, õóóëü öààçûí óëàìæëàëààñ ¿çýõýä íèéãìèéí õºãæëèéí ýõíèé ¿å øàòàíä äåëèêòèéí ýðõ ç¿é íü òàëèîíû çàð÷èìä ¿íäýñëýãäýæ áàéæýý. Èéì ÷ ó÷ðààñ È.Êàíò: “ÿë øèéòãýëèéí òóõàé öîðûí ãàíö, óõààëàã áîëîìæèéí îíîë áîë ºð òºëáºðèéí ýí òýíö¿¿ áàéäàëä ¿íäýñëýñýí òàëèîíû çàð÷èì” ãýñýí áàéäàã. Ýðòíèé áîîë ýçýìøèã÷äèéí õóóëü öààçûí äóðñãàë áè÷ã¿¿äýä (Õàììóðàïèéí õóóëü, Ìàíóãèéí õóóëü, XII ñàìáàðûí õóóëü ãýõ çýðýã) ãýìò õýðãèéí òºëºº ÿë øèéòãýë íü íü ýí òýíö¿¿ áàéõ, ººðººð õýëáýë, “í¿ä áîë í¿ä, ø¿ä áîë ø¿ä” ãýñýí òàëèîíû çàð÷ìààð íîãäóóëæ áàéñàí çàí çàíøëûí ýðõ ç¿éí óë ìºð ã¿í ã¿íçãèé õàäãàëàãäàæ áàéæýý. “Ta-lio” ãýñýí ëàòèí ¿ã íü àäèë, òýíö¿¿ ãýñýí óòãàòàé ¿ã þì. Ìîíãîëûí ýðòíèé çàðèì õóóëü öààçûí ýõ ñóðâàëæèä ìºí òàëèîíû çàð÷ìûí óë ìºð õàäãàëàãäàæ áàéñàí áàðèìò áèé. Ýðòíèé Рèìèéí XII ñàìáàðûí õóóëüä ýäèéí õîõèðîë áîëîí áèå ìàõáîäèä ó÷èðñàí õîõèðëûí òºëººõ ìºíãºí òºëáºðèéã çààæýý. Ðèìèéí ýðõ ç¿é áîëîí ýðõ ç¿éí áóñàä


43

2012/¹1

òîãòîëöîî, ò¿¿íèé äîòîð Гåðìàíû ýðõ ç¿éä òîäîðõîé õîõèðîë ó÷ðóóëñàí áóþó ãýìòýë ó÷ðóóëñàí áîë íºõºí òºëºõ ¸ñòîé (æèøýýëáýë, õîõèðîã÷èä ìºíãº òºëºõ áóþó ìàë, áýëýí á¿òýýãäýõ¿¿í ºãºõ çýðýã) ãýñýí çàð÷ìûã áýõæ¿¿ëñýí áàéäàã. Ýíý òîõèîëäîëä íºõºí òºëáºðèéã õîõèðîã÷ áîëîí ò¿¿íèé îòîã, òºðºë òºðºãñäººñ çºâøººðºõ ¸ñòîé áàéâ. Ó÷èðñàí õîõèðëûã àðèëãàõ çàð÷èì íü ýðòíèé óëàìæëàëòàé. Ýõíèé ¿åä ýíýõ¿¿ çàð÷èì íü èðãýíèé áîëîí ýð¿¿ãèéí ýðõ ç¿éä íýãýí çýðýã ¿éë÷èëæ áàéñàí ó÷ðààñ ýð¿¿ãèéí ïðîöåññ íü íýõýìæëýõ àæèëëàãààíû õýëáýðýýð õºãæèæ ýõýëñýí áàéíà. Õýðýã øèéäâýðëýõ àæèëëàãàà íü ýõëýýä õîõèðîã÷ òàëûí ãîìäîë, íýõýìæëýëèéí äàãóó ¿¿ñ÷ýý. Ñ¿¿ëä ýð¿¿ãèéí õýðýã ¿¿ñãýõ ñàíàà÷ëаãà òºðèéí ãàðò øèëæèæ ýõýëñýí òýð ¿åýñ ø¿¿í òàñëàõ àæèëëàãààíä ìºðäºí ìºøãèõ, ýðýí ñóðâàëæëàõ çýðýã ïðîöåññûí áóñàä õýëáýð¿¿äèéã õ¿ëýýí çºâøººð÷ýý. Ó÷èðñàí õîõèðëûí òºëºº íºõºí òºëáºð ãàðãóóëàõ ýðòíèé îíîë, ïðàêòèê íü ìºí ÿë øèéòãýë, õàðèó ºð òºëººñ ãýñýí ¿çýë ñàíààã áàðèìæààëæ, “êîìïîçèöè” òîãòîëöîî ãýñýí îéëãîëòòîé íÿãò óÿëäàæ áàéâ. Êîìïîçèöè òîãòîëöîî íü áèå ìàõáîäèä ó÷èðñàí õîõèðëûí òºëºº õîõèðîã÷èä ìºíãºí òºëáºð ºãºõ ãýñýí ýðòíèé ýðõ ç¿éí îéëãîëò þì. Ýð¿¿ãèéí ýðõ ç¿éí XX çóóíû äóíä ¿å õ¿ðòýëõ õºãæèëò íü “painliches Recht ” á¿ðýëäýí òîãòîõ ÷èãëýëýýð õºãæñºí þì. Äóíäàä çóóíû ¿åèéí õóóëü öààçàä õýðýãëýæ áàéñàí ýíýõ¿¿ îéëãîëò íü òºðèéí ç¿ãýýñ çàëõààí öýýðë¿¿ëýõ àæèëëàãààíä îðîëöîõ îðîëöîî óëàì á¿ð ºñºí íýìýãäýõ ¿çýë ñàíààòàé õîëáîîòîé þì. Ìºí ¿¿íòýé óÿëäàí õîõèðîã÷èéí àñóóäàë, ýð¿¿ãèéí ïðîöåññ äàõü ò¿¿íèé ýðõ, ýðõ ç¿éí áàéäàëä àíõààðàë òàâüæ èðñýíã¿é. Äýëõèéí èõýíõ óëñ îðíóóä ãýìò õýðýã áîëîí ýðõ ç¿éí çºð÷ëèéí óëìààñ ó÷èðñàí õîõèðëûã àðèëãàõ, õîõèðîã÷èéã ñýòãýë ç¿éí õóâüä íü íºõºí ñýðãýýõ àñóóäàëä èõýýõýí àíõààðàë òàâüæ áàéíà. Óëñ ã¿ðí¿¿äýýñ ýíý àñóóäëûã øèéäâýðëýõ íü “ýðõ ç¿éí àëü íýãýí òîãòîëöîîíû õºãæëèéí ò¿âøèíãýýð òîäîðõîéëîãäîæ áàéãàà þì”. Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí 19 ä¿ãýýð ç¿éëèéí 1 äýõ õýñýãò: “Òºðººñ õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã õàíãàõóéö ýäèéí çàñàã, íèéãýì, õóóëü ç¿éí áîëîí áóñàä áàòàëãààã á¿ðä¿¿ëýõ, õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã çºð÷èõòýé òýìöýõ, õºíäºãäñºí ýðõèéã ñýðãýýí ýäë¿¿ëýõ ¿¿ðãèéã èðãýíèéõýý ºìíº õàðèóöíà” ãýæ çààñàí нь тґрийн эрїїгийн бодлогын їндсэн зарчим юм. Îð÷èí ¿åä õîõèðîã÷èéí ýðõèéã õàìãààëàõ õàíãàõ òàëààð îëîí óëñûí ýðõ ç¿éí õýä õýäýí àêòóóäûã áàòëàí ãàðãàñàí þì. Í¯Á-ûí 1948 îíû àðâàí õî¸ðäóãààð ñàðûí 10-íû “Õ¿íèé ýðõèéí ò¿ãýýìýë òóíõàãëàë” /8§/; 1966 îíû àðâàí õî¸ðäóãààð ñàðûí 16-íû “Èðãýíèé áîëîí óëñ òºðèéí ýðõèéí òóõàé Îëîí óëñûí ïàêò” /9§/; 1950 îíû àðâàí íýãä¿ãýýð ñàðûí 3-íû “Õ¿íèé ýðõ, ¿íäñýí ýðõ ÷ºëººã õàìãààëàõ òóõàé Åâðîïûí êîíâåíöè” áîëîí îëîí óëñûí ýðõ ç¿éí áóñàä ÷óõàë áàðèìò áè÷ã¿¿äýä õ¿í á¿ð “ýðõýý á¿ðýí ñýðãýýí òîãòîîëãîõ” ýðõèéí òóõàé òóñ òóñ çààñàí áàéäàã. Ãýõäýý ýíý àñóóäëûã öîãöîîð íü àâ÷ ¿çñýí ãîë áàðèìò áè÷èã íü 1985 îíä Í¯Á-ûí Åðºíõèé àññàìáëåéí øèéäâýðýýð áàòàëñàí “Ãýìò õýðýã áîëîí àëáàí òóøààëûí áàéäëàà óðâóóëàí àøèãëàñíû óëìààñ õîõèðîã÷äûí òàëààðõ õóóëü öààçûí ¿íäñýí çàð÷ìûí òóõàé Òóíõàãëàë” ìºí. Ýíýõ¿¿ áàðèìò áè÷èãò ãýìò õýðãèéí õîõèðîã÷ ýòãýýäýä ó÷èðñàí õîð õîõèðëûã àðèëãàõ àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä çàð÷ìûí à÷ õîëáîãäîëòîé äàðààõ çààëòóóäûã òóñãàñàí þì: - Çîõèõ íºõöºë áàéäàë á¿ðäñýí ¿åä ýðõ ç¿éí çºð÷èã÷ ººðºº áóþó ýñõ¿ë ò¿¿íèé ¿éë àæèëëàãààíû òºëºº õàðèóöëàãà õ¿ëýýã÷ ãóðàâäàã÷ ýòãýýä íü õîõèðîã÷, ò¿¿íèé ãýð á¿ë, òýæýýí òýòã¿¿ëýã÷äýä íºõºí òºëáºðèéã øóäàðãààð îëãîíî. Õîð õîõèðëûã èéíõ¿¿ àðèëãàõ íü ýä õºðºíãº áóöààí îëãîõ, ãýì õîð, õîõèðëûã íºõºí òºëºõ, õîõèðëûã àðèëãàõàä ãàðñàí çàðäëûã òºë¿¿ëýõ, ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ, ýðõèéã íü ñýðãýýõ ÿâäàë õàìààðíà /8§/; - Çàñãèéí ãàçàð íü õîõèðîë àðèëãàõ ÿâäëûã ýð¿¿ãèéí ÿë øèéòãýëèéí íýãýí òºðºë


44

áîëãîí õóóëü÷ëàõ òàëààð àâ÷ ¿çâýë çîõèíî /9§/; - Íºõºí òºëáºðèéã ýðõ ç¿éí çºð÷èë ãàðãàã÷ààñ áîëîí áóñàä ýõ ¿¿ñâýðýýñ á¿ðýí õýìæýýãýýð ãàðãóóëàí àâàõ áîëîìæã¿é áîë òºð íü äàðààõ ýòãýýäýä ñàíõ¿¿ãèéí íºõºí îëãîâîð îëãîõ àðãà õýìæýý àâíà. ¯¿íä: õ¿íä ãýìò õýðãèéí óëìààñ áèå ìàõáîäèä íü èõýýõýí ãýìòýë ó÷èðñàí, ýñõ¿ë áèå, ñýòãýë ñàíààíû ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéäëûã àëäàãäóóëñàí õîõèðîã÷èä; ãýìò ÿâäëûí óëìààñ íàñ áàðñàí, áèå, îþóí ñàíààíû õóâüä ¿éë àæèëëàãààíû ÷àäàìæã¿é áîëñîí õîõèðîã÷èéí ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿ä, òýæýýëãýí òýòã¿¿ëýã÷èä çýðýã /12§/;Õîõèðîë íºõºí òºëáºð, îëãîâðûí ¿íäýñíèé ôîíä áàéãóóëàõ, áýõæ¿¿ëýõ, ºðãºæ¿¿ëýõýä íºëºº ¿ç¿¿ëýõ. Øààðäëàãàòàé ¿åä, òóõàéëáàë, òºðººñ õîõèðñîí èðãýíäýý íºõºí òºëáºð, îëãîâðûã õàðèóöàí îëãîõ ÷àäâàðã¿é çýðýã òîõèîëäîëä áóñàä ôîíä áàéãóóëæ áîëíî. Õóóëü ç¿éí ¯íäñýí çàð÷ìûí òóõàé Òóíõàãëàëûí ç¿éëä 8-ä çààñàí ¸ñîîð: “Ãýìò õýðýãòí¿¿ä áóþó òýäíèé ¿éëäëèéí òºëºº õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ ãóðàâäàã÷ ýòãýýä¿¿ä õîõèðîã÷èä, òýäíèé ãýð á¿ë áóþó àñðàìæèíä áàéãàà õ¿ì¿¿ñò ó÷èðñàí õîõèðëûã çîõèõ ¸ñîîð àðèëãàõ ¸ñòîé. Õîõèðëûã àðèëãàõ àñóóäàë íü ºì÷ õºðºíãèéã ýã¿¿ëýí îëãîõ áóþó ó÷èðñàí õîõèðëûã çîõèõ ¸ñîîð àðèëãàõ ¸ñòîé. Õîõèðëûã àðèëãàõ àñóóäàë íü ºì÷ õºðºíãèéã ýã¿¿ëýí îëãîõ áóþó ó÷èðñàí õîõèðëûí òºëáºð, ãýìò õýðýãò ºðòñºíèé óëìààñ ãàðñàí çàðäëûã òºëºõ, ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ áîëîí á¿ðýí ýðõèéã íü ñýðãýýõ çýðãèéã õàìàðíà. Çààëò 9-ä “ýð¿¿ãèéí áóñàä øèéòãýëýýñ ãàäíà õîõèðîë àðèëãàõûã ýð¿¿ãèéí õýðýãò øèéòãýëèéí õýëáýð áîëãîí õýðýãëýõèéã ìºðäºæ áàéãàà ïðàêòèê, çîõèöóóëàëò, õóóëèà õÿíàæ òóñãàõ àñóóäëûã Çàñãèéí ãàçðóóä àâ÷ ¿çýõ øààðäëàãàòàé” ãýæýý. “Õîõèðëûã àðèëãàõ” ãýäýã íýð òîìú¸î íü ãýìò õýðãèéí óëìààñ õîõèðîã÷èéí çºð÷èãäñºí ýðõèéã ãýìò õýðýãòýí ñýðãýýæ ºãíº ãýñýí óòãàòàé. Õóëãàéëñàí ºì÷ õºðºíãº áóþó ìºíãº íü õýâýýð áàéãàà áîë õîõèðëûã àðèëãàõ áîëîìæòîé íü òîäîðõîé. Èéìä ýðõèéã íü ñýðãýýõ áîëîëöîî áàéõã¿é õ¿í àìèíû çýðýã õ¿÷ õýðýãëýñýí ãýìò õýðýãò áîë õîõèðëûã àðèëãóóëàõ íü øèéäâýðëýõ àðãà áèø þì. Ýð¿¿ãèéí ãýìò õýðýãò õàðèóöëàãà õ¿ëýýæ áóé õ¿ì¿¿ñ ó÷ðóóëñàí õîõèðëûí òºëºº õîõèðîãñäîä àëü áîëîõ øóäàðãààð õîõèðëûã àðèëãàæ ºãºõ ¸ñòîé. Íºõºí òºëáºð. Íºõºí òºëáºðèéã òºðººñ îëãîæ áàéãàà ýñâýë ñàíõ¿¿ãèéí íºõºí òºëáºðèéã ãýìò õýðãèéí óëìààñ áèå ìàõáîäûí, ñýòãýë ñàíààíû áóþó áóñàä ãýì ó÷ðóóëñíû òºëºº ãýìò õýðýãòýí õèéæ áàéãààãààñ ¿ë õàìààðàí óã íºõºí òºëáºðèéã “ãýìò õýðýãòýí õîõèðîã÷èéã õîõèðîîñîí áîëîõûã õ¿ëýýí çºâøººð÷ áàéãààãèéí èëýðõèéëýë” ãýæ ¿çýõ òóë õîõèðîã÷èéí õóâüä èõ ÷óõàë áàéäàã. Õýðýâ ø¿¿õ íºõºí òºëáºð ãàðãóóëàõ øèéäâýð ãàðãàâàë ýíý íü òºð õîõèðîã÷èéí òºëºº ñàíàà òàâüæ áàéãààãèéí íýãýí èëýðõèéëýë ìºí þì. ¯íäñýí çàð÷ìûí òóõàé òóíõàãëàëûí çààëò 12-ò íºõºí òºëáºðèéã ãýìò õýðýãòíýýñ áóþó áóñàä ýõ ¿¿ñâýðýýñ á¿ðýí õýìæýýãýýð ãàðãàõ áîëîìæã¿é áîë: 1. Õ¿íä ãýìò õэðãèéí óëìààñ áèå ìàõáîäèä íü èõ õýìæýýíèé õîõèðîë áóþó áèå ìàõáîäûí áóþó ñýòãýöèéí ýð¿¿ë ìýíäýä ñîãîã ó÷èðñàí õîõèðîã÷äîä, 2. Èéì ãýìò õýðãèéí óëìààñ íàñ áàðñàí áóþó áèå ìàõáîäûí áîëîí ñýòãýöèéí õóâüä òàõèð äóòóó áîëñîí õ¿ì¿¿ñèéí ãýð á¿ë, íýí ÿëàíãóÿà àñðàìæèíä áàéãàà õ¿ì¿¿ñò òºðººñ ñàíõ¿¿ãèéí íºõºí òºëáºð îëãîõ òàëààð õ¿÷èí ÷àðìàéëò ãàðãàõ ¸ñòîé. Ãýìò õýðãýýñ õîõèðîãñäîä íºõºí îëãîâîð îëãîõ òóõàé 1983 îíû Åâðîïûí êîíâåíöèéí ç¿éë 1-èéí äàãóó ãèø¿¿í óëñ îðíóóä “ýíý êîíâåíöèéí õýñýã 1-ä çààñàí çàð÷ìóóäûã õýðýãæ¿¿ëýõýä øààðäëàãàòàé àëõìóóäûã õèéõ ¿¿ðýã õ¿ëýýíý” ãýæýý. ¯¿íèé äàãóó “íºõºí òºëáºð áóñàä ýõ ¿¿ñâýðýýñ îëäîõã¿é áàéãàà òîõèîëäîëä òºð äàðààõ íºõºí òºëáºð õèéõýä îðîëöîíî. ¯¿íä: • Õ¿÷ õýðýãëýí ñàíààòàé ¿éëäñýí ãýìò õýðãýýñ øóóä øàëòãààëæ áèåä íü õ¿íä õîõèðîë áóþó ñîãîã ó÷èðñàí õ¿ì¿¿ñò,


45

2012/¹1

• Ýíý ãýìò õýðãèéí óëìààñ íàñ áàðñàí õ¿ì¿¿ñèéí àñðàìæèíä áàéãàà õ¿ì¿¿ñò,Óã ãýìò õýðãèéã ¿éëäñýí íü • Ñàíààòàé • Õ¿÷ õýðýãëýñýí • Áèå ìàõáîäèä õ¿íä ãýìòýë áóþó ýð¿¿ë ìýíäýä íîöòîé õîõèðîë ó÷ðóóëñàí áîë ýíý çààëòûí äàãóó õîõèðîã÷ òºðººñ íºõºí òºëáºð àâàõ áîëçîë õàíãàíà. Êîíâåíöèä ñàíààòàé ¿éëäñýí ãýìò õýðãýýð õÿçãààðëàñàí øàëòãààí íü “òýäãýýð íü îíöãîé õ¿íä áºãººä” õóâèéí äààòãàë áîëîí íèéãìèéí äààòãàë çýðýã “áóñàä òºðëèéí çîõèöóóëàëòàä òóñãàñàí çàìûí õºäºëãººíèé õîëáîãäîëòîé îëîí òºðëèéí ãýìò õýðãèéã õàìàðñàí ñàíààòàé áóñ ãýìò õýðã¿¿äòýé õàðüöóóëáàë íºõºí òºëáºð áàðàãäóóëàëò ìóóòàé áàéäàãò îðøèíî. Õîõèðîë íü çààâàë áèå ìàõáîäèéíõ áàéõ øààðäëàãàã¿é áºãººä “áèå ìàõáîäèä ãýìòýë ó÷ðóóëàõ áóþó àìü íàñ àëäàõàä õ¿ðãýõ ñýòãýë ñàíààíû õ¿÷èðõèéëýë /æèøýýëáýë: íîöòîéãîîð àéëãàí ñ¿ðä¿¿ëýõ/ ãàðñàí òîõèîëäîëä íºõºí òºëáºðèéã àðèëãàæ áîëíî. Òýãýõäýý õîõèðîë íü ÿìàð ÷ òîõèîëäîëä “íîöòîé áºãººä òóõàéí гýìò õýðãýýñ øóóä õàìààðàëòàé” áàéõ øààðäëàãàòàé. ªºðººð õýëáýë òóõàéí ãýìò õýðýã áîëîí ò¿¿íèé ¿ð äàãàâàð õîîðîíäûí õîëáîîã íîòîëñîí áàéõ ¸ñòîé. Êîíâåíöèéí ç¿éëèéí 2-ò çààñàí ¸ñîîð íºõºí òºëáºðèéã “äýýðõ õýðã¿¿äèéí ãýìò õýðýãòíèéã ÿëëàõ áóþó øèéòãýõ áîëîìæã¿é òîõèîëäîëä ÷ îëãîíî” ãýæýý. Æèøýýëáýë: íàñàíä õ¿ðýýã¿é áóþó ñýòãýöèéí ºâ÷òýé õ¿ì¿¿ñèéã ÿëëàõã¿é áºãººä òýä ººðñäèéí ¿éëäëèéí òºëºº õàðèóöëàãà õ¿ëýýõã¿é, ìºí ò¿¿í÷ëýí ãýìò õýðýãòýí ººðèéãºº õàìãààëàõ ¿¿äíýýñ çàéëøã¿é ¿éëäýë õèéñýí ó÷èð ÿëëóóëàõã¿é áàéæ áîëíî. Ýäãýýð õýðã¿¿äýä õîõèðîã÷ íºõºí òºëáºðºº áóñàä ýõ ¿¿ñâýðýýñ àâ÷ ÷àäàõã¿é áîë òºðººñ àâàõ áîëîëöîîòîé áàéõ íü àñàð èõ à÷ õîëáîãäîëòîé. Øèéòãýë áîëãîæ òîãòîîñîí íºõºí òºëáºðèéã òîðãóóëüòàé àäèë àðãààð òºë¿¿ëýõ áºãººä ãýìò õýðýãòýíä íîãäóóëñàí áóñàä ñàíõ¿¿ãèéí øèéòãýëýýñ òýðã¿¿í ýýëæèíä ã¿éöýòã¿¿ëíý. Ø¿¿í òàñëàõ àæèëëàãààíû ÿâöàä õîõèðîãñîäòîé õàðüöàõ Ø¿¿í òàñëàõ àæèëëàãààíä õîõèðîãñäûí ýðõèéã áàòàòãàõ òàëààð îëîí óëñûí ò¿âøèíä õèéñýí àæèë íü óëñ îðíóóäûí ø¿¿í òàñëàõ àæèëëàãààíä ãýìò õýðýãòýí òºð çàñàãòàéãàà õàðüöàõ àñóóäëûã ãîëëîí àíõààð÷, õîõèðîãñäûí ýðõ, õýðýãöýý, àøèã ñîíèðõëûã îðõèãäóóëæ èðñíèéã õ¿ëýýí çºâøººðñíººð õÿçãààðëàãäàæ áàéíà. Õýäèé îëîí óëñûí ýðõ ç¿éä óã àñóóäëûã ñàéí áîëîâñðóóëààã¿é áîëîâ÷ çàðèì óäèðäàìæ çààâðûã áîëîâñðóóëñàí. Ýðõ íü çºð÷èãäñºí õ¿íèé àñóóäëûã øóäðаãààð øèéäâýðëýñýí ãýäýã ñýòãýãäýë òºð¿¿ëýõ ÿâäàë ãîë çîðèëò áàéõ ¸ñòîé ãýäãèéã òýìäýãëýõ øààðäëàãàòàé. Èéìä ãýìò õýðãýýñ õîõèðîãñäûí èòãýëèéã íü óëàì àëäàãäóóëàõã¿éí òóëä ýð¿¿ãèéí ø¿¿í òàñëàõ òîãòîëöîîíä àæèëëàæ áàéãàà õ¿í áîëãîí õîõèðîãñäûí ñýòãýë ñàíààã çîâîîñîí ç¿éë, õýðýãöýý, àøèã ñîíèðõëûã õ¿íäýòãýæ, îéëãîæ áàéãààãàà õàðóóëæ áàéõ ¸ñòîéã òîãòìîë ñàíàæ ÿâàõ íü òóéëûí ÷óõàë. Áîäîëã¿é õàíäàõ, àíõààðàë òàâèõã¿é áàéõ íü õîõèðîãñäûí çîâèóð, ãîìäëûã óëàì á¿ð íýìýãä¿¿ëíý. Ãýìò õýðýãò ºðòñºí õ¿ì¿¿ñèéí àñóóäëûã øóäðаãààð øèéäâýðëýõèéí òóëä ø¿¿õ, çàõèðãààíû ìåõàíèçìûã áèé áîëãîæ áýõæ¿¿ëýõ íü òóéëûí à÷ õîëáîãäîëòîé. ¯íäñýí çàð÷ìûí òóõàé Òóíõàãëàëûí çààëò 5-ä çààñàí ¸ñîîð ãýìò õýðãýýñ õîõèðîãñîä “õóðäàí øóóðõàé, øóäàрãà, çàðäàë áàãàòàé, íèéòýä õ¿ðòýýìæòýé àëáàí áîëîí àëáàí áóñ æóðìààð õîõèðëîî àðèëãóóëàõ” áîëîìæòîé áàéõ ¸ñòîé. Ìºí çààëòûí äàãóó õîõèðîãñîä “ýäãýýð ìåõàíèçìààð äàìæóóëàí õîõèðëîî àðèëãóóëàõ ýðõòýé ãýäýã òóõàé òýäýíä ìýäýãäýõ ¸ñòîé”. Ãýìò õýðãýýñ õîõèðîãñäîä èéíõ¿¿ ìýäýãäýõ ¿¿ðýã áîë õóóëü ñàõèóëàõ òºðºë á¿ðèéí áàéãóóëëàãóóäûí ¿¿ðãèéí ÷óõàë õýñýã áîëíî.


46

Öàãäààãèéí áàéãóóëëàãààñ õîõèðîãñîäòîé õàðüöàõ íü. Ýð¿¿ãèéí ãýìò õýðýã ãàðàõàä õîõèðîã÷ ø¿¿õèéí òîãòîëöîîíû ýõíèé øàò áîëîõ öàãäààòàé õàðüöäàã. Èéíõ¿¿ àíõ õàðüöàæ áàéãàà öàãäààãèéí áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààíààñ øàëòãààëàí ýð¿¿ãèéí ø¿¿í òàñëàõ òîãòîëöîîíä õîõèðîã÷ õýðõýí õàíäàõàä øèéäâýðëýõ íºëºº ¿ç¿¿ëíý. Èéìä ýð¿¿ãèéí ø¿¿í òàñëàõ àæèëëàãààíû ýõíèé øàòàíä öàãäààãèéí áàéãóóëëàãûí ¿¿ðýã òóéëûí ÷óõàë þì. ¯íäñýí çàð÷ìûí òóõàé òóíõàãëàëä öàãäààãèéí àæëûí àðãà áàðèëûí òàëààð áàðàã çààãààã¿é áîëîâ÷ çààëòûí 4-ò õîõèðîãñäîä “ýíýðýíã¿é õàíäàæ, íýð òºðèéã íü õ¿íäýòãýí õàðüöàõ ¸ñòîé” ãýñýí åðºíõèé çààëò öàãäààãèéí áàéãóóëëàãàä ÷ ìºí õàìààðíà. Ãýìò õýðãèéí óëìààñ áóñäàä ó÷èðñàí ýä ìàòåðèàëûí õîõèðëûã, õýðýã á¿ðòãýõ ìºðäºí áàéöààõ áîëîí ø¿¿í òàñëàõ àæèëëàãààíû ÿâöàä øóóðõàé øàëãàí áîäèòîéãîîð òîãòîîæ íºõºí òºë¿¿ëýõ íü òºð, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà, èðãýäèéí ýä õºðºíãèéí áîëîí ºì÷ëºõ ýðõ, áóñàä àøèã ñîíèðõëûã õàìãààëàõ õóóëü ¸ñíû àðãà õýðýãñýë þì. Ãýìò õýðãèéí óëìààñ ó÷èðñàí ýä õºðºíãèéí õîõèðëûã ýð¿¿ãèéí ø¿¿í òàñëàõ àæèëëàãààíû ÿâöàä çºâ òîãòîîí øèéäâýðëýõ õóóëèéí ýòãýýä, õóâü õ¿íèé ýä õºðºíãèéí áîëîí ºì÷ëºõ ýðõèéã õàìãààëàí õàíãàõ òàëààð õóóëü, òîãòîîìæèéí çààëòûã íýã ìºð çºâ õýðýãæ¿¿ëýõ çîðèëãîîð Ìîíãîë Óëñûí Äýýä Ш¿¿õèéí 2000 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðûí 19-íèé ºäðèéí “Ãýìò õýðãèéí óëìààñ ó÷èðñàí õîõèðëûã íºõºí òºë¿¿ëýõ òóõàé” òîãòîîëä äàðààõ áàéäëààð òóñãàæýý. Ìºðäºí áàéöààõ áàéãóóëëàãà áîëîí ø¿¿õ íü ãýìò õýðãèéí óðøãààð õóóëèéí ýòãýýä, õóâü õ¿íä ó÷èðñàí ýä õºðºíãèéí õîõèðëûã ìºðäºí áàéöààõ, ø¿¿í òàñëàõ àæèëëàãààíû ÿâöàä á¿ðýí øàëãàæ, áîäèò õîõèðëûí õýìæýýã ¿íýí çºâ òîãòîîæ, õýðãèéã ø¿¿í òàñëàõ õóðàëäààíààð íºõºí òºë¿¿ëýõ àñóóäëûã íýã ìºð øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëü, òîãòîîìæèéí çààëòûã áèåë¿¿ëæ áàéõûí òóëä ãýìò õýðýãò õîëáîãäñîí /¿éëäñýí/ ýòãýýäèéí ýä õºðºíãèéã èëð¿¿ëýí òîãòîîæ áèò¿¿ìæëýí õàìãààëàõ àðãà õýìæýýã çààâàë àâ÷ áàéõ ¸ñòîé ãýæýý. Ìºí ýíýõ¿¿ ¿éë àæèëëàãààíä òàâèõ ïðîêóðîð, ø¿¿õèéí õÿíàëò íü ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé þì. Õýðýã á¿ðòãýëò, ìºðäºí áàéöààëò ø¿¿õèéí øàòàíä õîõèðîã÷èéí ýðõ àøãèéã õàìãààëàõ àæèëëàãààã íýí äàðóé àâ÷ ýä õºðºíãèéã õàìãààëàëòàä àâààã¿éãýýñ ýíý õóãàöààã àøèãëàí ýä õºðºíãèéã íóóí äàëäëàõ á¿õ àæèëëàãààã ã¿éöýòãýäýã íü ïðàêòèêò ýëáýã òîõèîëääîã áºãººä ýíý íü ø¿¿õèéí øèéäâýðèéí õ¿÷èí ÷àäàë íýð õ¿íäèéã óíàãàõ, øèéäâýðèéí õýðýãæèëò áîäèò áóñ áàéõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëäýã. Ìîíãîë Уëñàä õóóëü ñàõèóëàõ ÷èã ¿¿ðãèéã õýðýãæ¿¿ëæ áóé àëáàí õààã÷, õóóëü÷äыí õóâüä ãýìò õýðãèéí óëìààñ ó÷èðñàí õîõèðîë, õîõèðîã÷èéí ýðõèéã õàíãàõ òàëààð íýãäñýí îéëãîëòòîé áàéõ, ãýìò õýðãèéí óëìààñ ó÷ðóóëñàí õîõèðëûã øóóðõàé õàíãàí áàðàãäóóëàõ àðãà ìåõàíèçìûã òîäîðõîéëîõ çàéëøã¿é øààðäëàãà áàéãààã äóðüäààä ãýìò õýðãèéí óëìààñ ó÷èðñàí õîõèðëûã íºõºí áàðàãäóóëàõ àæèëëàãààã Оëîí óëñûí æèøèãò íèéö¿¿ëýõ, ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ òàëààðõè ñàíàà áîäëîî ýíýõ¿¿ ñýòã¿¿ëýýð äàìæóóëàí ýðõýì óíøèã÷ òàíä öóâðàë áîëãîí õ¿ðã¿¿ëýõ áîëíî.


47

2012/¹1

ХОРИХООС ҐҐР ТҐРЛИЙН ЯЛ ЭДЛЇЇЛЭХ АЖИЛЛАГААНЫ ЭРХ ЗЇЙН ОРЧИН, ПРАКТИК

Íèéñëýëèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýõ àëáàíû ìýðãýæèëòýí, àõìàä Ë.Ýðäýíýöàãààí

Аливаа улс орны хїмїїний ухамсар, сэтгэхїйн тґлґвшил нь нийгэм эдийн засгийнхаа хґгжилтэй салшгїй холбоотой бґгґґд хґгжиж буй Монгол Улсын хувьд эрх зїйн систем, тогтолцоогоо олон улсын жишигт нийцїїлэн ґґрчилж шинэчилж, боловсронгуй болгон хґгжїїлж байгаа билээ. Ґнґґдґр Монгол Улс Олон улсын гэрээ болон Хїний эрхийн тунхаглалд заасан хїний эрх, эрх чґлґґ, жам ёсны эрхийн їндсэн зарчмуудыг хїлээн зґвшґґрч, улмаар хїний эрхийг

хангах, халдашгїй байдлыг баталгаажуулах їїргийг Їндсэн хууль болон бусад хууль тогтоомжоороо хїлээж, эрх зїйн харилцаанд оролцогчдын эрх ашгийг тґрийн зїгээс хамгаалах, тэдний эрхээ эдлэх нґхцґл боломжийг олгох асуудалд эрх зїйн шинэтгэлийн хїрээнд ихээхэн анхаарал хандуулж байна. Шїїх эрх мэдлийн стратеги тґлґвлґгґґнд шїїхийн шийдвэрийг хуулийн хїрээнд биелїїлдэг нґхцлийг бїрдїїлэх, шїїхийн шийдвэр биелїїлэх ажиллагааг боловсронгуй болгох, зах зээлийн нґхцґлд нийцсэн оновчтой хувилбар бий болгох, шїїхийн шийдвэрийг биелїїлэх ажиллагаанд прокурорын байгууллага хяналт тавихаар холбогдох хуулиудад тусгах, шїїхийн шийдвэрийг биелїїлэх байгууллагын ажилтныг шаардлагатай техник хэрэгсэл, эдийн засгийн баталгаагаар хангах нґхцлийг тогтоох, шїїхийн шийдвэрийг биелїїлэх ажиллагааг хэрэгсэхгїй болгуулдаг тогтолцоо бий болгох асуудлыг судалж шийдвэрлэхээр тусган, дээрх заалтуудыг хэрэгжїїлэхээр тодорхой арга хэмжээг їе шаттайгаар хэрэгжїїлж байна. Їїний илрэл нь 2002 оны “Эрх зїйн шинэтгэлийн хґтґлбґр”-ийг хэрэгжїїлэх ажлын хїрээнд шїїх эрх мэдлийн болон хууль сахиулах байгууллагуудын їйл ажиллагаа, зохион байгуулалтын їндсийг тодорхойлон тогтоосон Эрїїгийн, Эрїїгийн байцаан шийтгэх, Иргэний, Иргэний хэргийг шїїхэд хянан шийдвэрлэх, Шїїхийн шийдвэр гїйцэтгэх тухай Монгол улсын хуулиудыг шинэчлэн баталсан билээ. Эдгээр хуулиудад нийгмийн хґгжилтэйгээ уялдуулан тухай бїрт нь нэмэлт ґґрчлґлтийг хийж ирсэн бґгґґд зарим нэг заалт, хуулийн нэр томъёог гадаад орнуудын хуулиас шууд авч хэрэглэсэн, ґґрийн орны ахуй, амьдралын хэвшилд тохируулан хийгээгїйгээс хуулийн алдаатай, хоорондын уялдаа холбоогїй байх нь ажиглагддаг. Нийгмийн тґдийгїй хувь хїний эрэлт хэрэгцээг бїрэн хангасан байдлаар хууль тогтоомжийг гаргахад алдаа байхыг їгїйсгэх аргагїй юм. Хуулийг хїн л зохиож, зохиосон хуулиа ґґрсдґґ дагаж мґрддґг шїїдээ. Шїїхийн шийдвэр гїйцтгэх ажиллагааг явуулж байгаа практик, хуулийг хэрэглэж буй байдлаас ажиглахад дараах тулгамдсан асуудлууд байсаар байна. Тухайлбал: Эрїїгийн ялын тґрґл, ялангуяа хорихоос ґґр тґрлийн ялын гїйцэтгэлийн талаархи иргэдийн хууль эрх зїйн мэдлэг дутмаг байгааг дурьдах нь зїйтэй. Эр¿¿гийн хэргийн талаар гарсан ш¿¿хийн шийдвэрийг биелїїлэх ажиллагааны нилээн онцлог томхон б¿рдэл хэсэг бол хорихоос ººр тºрлийн ял оногдуулсан ш¿¿хийн шийтгэх тогтоолийг г¿йцэтгэх ажиллагаа юм. Энэ тґрлийн ялыг хэрэгжїїлснээр нэг талаас нийгэм, эдийн засагт їзїїлэх їр нґлґґ, ял шийтгїїлэгчийн ёс зїйн тґлґвшил, гэм буруугаа хїлээх ухамсар, хохирол


48

арилгахад давуу байдал олгож болох боловч нґгґґ талаас гэмт хэргийн зїйлчлэл, ялын хэрэгжилтэнд тавих хяналт, їр нґлґґг сулруулах, оногдуулсан ялын хэмжээнээс хамаарч зарим тохиолдолд ял шийтгїїлэгч засарч хїмїїжихгїй байх зэрэг хандлагын улмаас эрїїгийн хариуцлагын гарцаагїй байх, заавал биелэгдэх зарчим алдагдаж, дахин гэмт хэрэгт холбогдох сґрґг їр дагавар гарч болзошгїй байгааг анхаарах шаардлагатай байна. Иймээс хорихоос ґґр тґрлийн ялын хэрэгжилт, тухайн ялын хэрэгжилтийг хангах эрх зїйн зохицуулалт, тїїний онцлог шинж чанар, шийдвэр гїйцэтгэх ажиллагааг явуулахад баримтлах хууль, журмыг онолын болон практикийн хїрээнд тусгайлан судалж дїгнэх, улам бїр хґгжїїлэх шаардлага урган гарч байна. Иргэдийн олонхи шїїхээс зґвхґн хорих ял л оноодог гэдэг ґрґґсгґл ойлголттой явдаг. Тиймдээ ч хорихоос ґґр тґрлийн ял болох торгох, эд хґрґнгґ хураах, тодорхой албан тушаал эрхлэх, їйл ажиллагаа явуулах эрхийг хасах, албадан ажил хийлгэхийг ял гэж їздэггїй байна. Энэ тґрлийн ял авсан бол юман чинээ тоодоггїй сэтгэхїй давамгайлдаг бґгґґд шїїгчид, шїїхийн шийдвэр гїйцэтгэх албаныхан нь ч ийм шийдвэрт хайнга ханддаг нь ажиглагдаж байна. Хорихоос ґґр тґрлийн ялын хэрэгжилт, тїїний эрх зїйн зохицуулалт, шїїхийн шийтгэх тогтоолоор тухайн гэм буруутай этгээдэд оногдуулсан ялыг эдлїїлэх, мґнгґн дїнгээр биелїїлэх ажиллагааны ґнґґгийн байдал, энэ тґрлийн ял оногдуулсан шїїхийн шийдвэрийг гїйцэтгэх ажиллагаанд тулгамдаж буй зарим бэрхшээлтэй асуудал, тїїнийг їр дїнтэй шийдвэрлэх арга замыг эрэлхийлэхэд энэхїї нийтлэлийн зорилго оршиж байгаа юм. Тиймдээ ч хорихоос ґґр тґрлийн ял, шийтгэл практик дээр хэрхэн хэрэгжиж буйг тодорхой бодит тоо баримт, судалгаа, ялын хэрэгжилтийг хангуулж буй байгууллагуудын мэдээ, тайланг їндэслэн энэхїї нийтлэлд уг ялын талаар авч їзэж ялын тґрлґґр нь нэг бїрчлэн авч їзье. 1. Òîðãîõ ÿë îíîãäóóëñàí ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã ã¿éöýòãýõ àæèëëàãààíû ºíººãèéí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò. Шийдвэр гїйцэтгэх ажиллагаа гэдэг нь иргэний болон захиргааны хэргийн талаар гарсан шїїхийн шийдвэр болон шїїхээс баталгаажуулж ґгсґн бусад байгууллагын хуульд заасан шийдвэр, хорих ял оногдуулахаар заасан шїїхийн таслан шийдвэрлэх тогтоол, хорихоос ґґр тґрлийн ял оногдуулахаар заасан шїїхийн шийтгэх тогтоолийг їндэслэн хуулиар эрх олгогдсон байгууллага, албан тушаалтнаас хууль журамд заасны дагуу гїйцэтгэж байгаа тґрийн албадлагын арга хэмжээний нэг тґрґл юм. Торгох ял гэдэг нь: Эрїїгийн хуулийн тусгай ангид заасан тохиолдолд шїїхээс мґнгґн тґлґґс оногдуулахыг торгох ял гэнэ. Торгох ялын хэмжээг гэмт хэрэг їйлдэх їед мґрдґгдґж байгаа хууль тогтоомжид заасан нэг сарын хґдґлмґрийн хґлсний доод хэмжээг таваас таван зуу дахин нэмэгдїїлсэнтэй тэнцэх хэмжээний тґгрґгґґр тогтооно. Торгох ялаас ноцтойгоор зайлсхийвэл уг ялын хэмжээнээс хамааруулан шїїх торгох ялыг Эрїїгийн хуульд заасны дагуу гурван жил хїртэл хугацаагаар хорих ялаар сольж болно.Харин òîðãîõ ÿë îíîãäóóëñàí ø¿¿õèéí øèéòãýõ òîãòîîëûã ã¿éöýòãýõ нь òîðãîõ, ýä õºðºíãº õóðààõ ÿë îíîãäóóëñàí ø¿¿õèéí øèéòãýõ òîãòîîëûã ã¿éöýòãýõ àæèëëàãààã ШШГТХóóëèéí 10-14, 18-20 äóãààð ç¿éëä òóñ òóñ çààñíû äàãóó ã¿éöýòãýх бґгґґд Òîðãîõ ÿë îíîãäóóëñàí ø¿¿õèéí øèéòãýõ òîãòîîë ãàðñíààñ õîéø ÿëòàí 7 õîíîãèéí äîòîð øèéäâýðèéã ñàéí äóðààð áèåë¿¿ëýõ ¿¿ðýãòýé. ßëòàí ШШГТХуóëèéí 91.2-ä çààñàí õóãàöààíä òîðãóóëèéí ìºíãèéã òºëººã¿é òîõèîëäîëä ø¿¿ã÷ øèéòãýõ òîãòîîëûã ÿëòíû îðøèí ñóóãàà áóþó àæèëëàæ áàéãàà, ýñõ¿ë ýä õºðºíãº íü áàéãàà ãàçðûí øèéäâýð ã¿éöýòãýõ àëáàíä 3 õîíîãèéí äîòîð õ¿ðã¿¿ëэх ба Øèéäâýð ã¿éöýòãýõ àëáàíû àõëàõ øèéäâýð ã¿éöýòãýã÷ ýíý õóóëèéí 12.1-ò çààñíû äàãóó


49

2012/¹1

òîãòîîñîí òîéðãèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýã÷èä ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã õóâààðèëíà. Øèéäâýð ã¿éöýòãýã÷ íü ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã õ¿ëýýí àâñàí ºäðººñ õîéø 14 õîíîãèéí äîòîð òîðãóóëèéí ìºíãèéã øèéäâýð ã¿éöýòãýõ áàéãóóëëàãûí äàíñàíä òóøààõ, óã õóãàöààíä òîðãóóëèéí ìºíãèéã òºëººã¿é áîë ÿëûã àëáàäàí áèåë¿¿ëýõ òóõàé ÿëòàíä ìýäýãäýõ õóóäàñ ÿâóóëíà. ßëòàí òîðãóóëèéí ìºíãèéã á¿ðýí òóøààñíààð òîðãîõ ÿëûã áîäèòîé áèåë¿¿ëñýíä òîîöîæ, øèéäâýð ã¿éöýòãýã÷ ýíý òóõàé øèéäâýð ãàðãàñàí ø¿¿õýä ìýäýãäýíý. Õýðýâ ÿëòàí òîðãóóëèéí ìºíãèéã ШШГТХóóëèéí 91.2-ò çààñàí õóãàöààíä òºëºõ áîëîëöîîã¿é áàéâàë ò¿¿íèé ºðãºäëèéã ¿íäýñëýí øèéäâýð ã¿éöýòãýã÷ òîðãóóëü òºëºõ õóãàöààã 6 ñàð õ¿ðòýë õóãàöààãààð õîéøëóóëàõ áîëîí ìºí õóãàöààíû äîòîð õýñýã÷ëýí òºë¿¿ëýõ òóõàé ñàíàë ïðîêóðîðò ãàðãàõ áà ïðîêóðîðûí ä¿ãíýëòèéã ¿íäýñëýí ø¿¿õ øèéäâýðëýíý. ßëòàí нь шийдвэр гїйцэтгэгчийн тогтоосон õóãàöààíä òîðãóóëèéí ìºíãèéã òºëººã¿é áîë øèéäâýð ã¿éöýòãýã÷ òîðãóóëèéí ìºíãèéã ÿëòíû ýä õºðºíãººñ àëáàäàí ãàðãóóëíà. Тухайн яëòàí ýä õºðºíãº, õºäºëìºðèéí õºëñ, öàëèí îðëîãîî íóóõ, áóñäàä õóóëü áóñààð øèëæ¿¿ëýõ, ¿ðýãä¿¿ëýõ, øèéäâýð ã¿éöýòãýã÷èä ìýäýãäýëã¿éãýýð áàéíãà îðøèí ñóóãàà ãàçðàà ººð÷ëºõ çýðãýýð ÿë ýäëýõýýñ ñàíààòàéãààð çàéëñõèéâýë øèéäâýð ã¿éöýòãýã÷ çîõèõ øàëãàëò ÿâóóëæ, òîðãîõ ÿëûã áàðèâ÷ëàõ, õîðèõ ÿëààð ñîëèõ òóõàé ñàíàëûã ïðîêóðîðò ãàðãàн, прокурор дїгнэлт гарган шїїхэд хїргїїлэх ба шèéäâýð ã¿éöýòãýã÷èéí ñàíàë, ïðîêóðîðûí ä¿ãíýëòèéã ¿íäýñëýí ø¿¿õ Ýð¿¿ãèéí õóóëüä çààñíû äàãóó òîðãîõ ÿëûã áàðèâ÷ëàõ, õîðèõ ÿëààð ñîëüæ áîëдог. Дээрхээс їзэхэд торгуулийн ял шийтгэлийг хэрэгжїїлэх шийдвэр гїйцэтгэх ажиллагааг нэг талаас тодорхой хуульчилсан ч уг хуулийн бодит хэрэгжилт хґрсґн дээр тґдийлґн бїрэн цэцэглэхгїй байсаар байна. Їїний нэг жишээ бол торгох ял õýò ºíäºð, òîðãóóëèéí ÿëààð øèéòãýãäñýí ýòãýýä òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é áàéõ явдал байсаар байна. Øїїхийн шийдвэр гїйцэтгэх тухай Ìîíãîë Óëñûí õóóëьä /91-ð ç¿éëä/ òîðãîõ ÿëûã ã¿éöýòãýõ àæèëëàãàà íü ýíý õóóëèéí II õýñýãò çààñíààð áóþó èðãýíий õýðãèéí òàëààðõ øèéäâýð ã¿éöýòãýëèéí àæèëëàãààíû äàãóó ÿâóóëàõààð çààñàí áàéíà. Ãýòýë òîðãîõ ÿëààð øèéòãýãäñýí ýòãýýä ìààíü òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é áàéõ, òîðãóóëèéí ÿë õýò ºíäºð áàéõ ãýñýí 2 ¿íäýñëýëýýð òîðãîõ ÿëûã áèåë¿¿ëýõýä èõýýõýí õ¿íäðýë ó÷èð÷ áàéíà. Æèøýýëáýë: Хан-Уул дїїргийн шїїхийн 2009 îíû 9 дїгээр ñàðûí 24-íий ºäðèéí 263 дугаар øèéòãýõ òîãòîîëîîð èðãýí Э îâîãòîé Х-ã 16.308.000 òºãðºãººð òîðãîæ øèéòãýæýý. Õýðãèéí áàéäëààñ ¿çýõýä ÿëòàí Х íü 2009 оны 7 дугаар сарын 10-ны орой найз Б-гын гуйлтаар суудлын автомашиныг жолоодож явахад хажууд сууж явсан Д согтуу байсан бґгґґд Х-ийн жолоодож явсан автомашины ґрїїлийг хажуунаас эргїїлж автомашин онхолдож Д нас барсан áàéíà. Ãýòýë ø¿¿õýýñ ò¿¿íä 16.308.000 òºãðºãººð òîðãîæ øèéòãýñýí íü áèåëýãäýõ áîëîìæèéí õóâüä òóéëûí õàíãàëòã¿é þì. Ó÷èð íü ÿëòàí Х íü àì á¿ë-2, ýðõýëñýí òîäîðõîé àæèëã¿é, хараагїй эхийгээ асран хардаг íü øèéäâýð ã¿éöýòãýëèéí àæèëëàãààíû ÿâöàä òîãòîîãäñîí áàéíà. Äýýðõ æèøýýíýýñ ¿çýõýä òîðãóóëèéí ÿëûí áîäëîãûã çºâ áàðèìòëàõ íü ø¿¿õèéí àñóóäàë áîëîâ÷ öààøèä ãàðàõ ¿ð äàãàâðûã àíõààðàõ íü ÷óõàë áàéíà. Õîðèõîîñ ººð òºðëèéí ÿë íü õºíãºí ÿë ãýäýã ¿íäýñëýëýýð îíîãääîã áîëîâ÷ õýò ºíäºð òîðãóóëèéí ÿë íü áèåëýãäýõ áîëîìæ íºõöëººð ìóó áàéõ, áèåëýãäñýí ÷ ìóó ¿ð äàãàâàð èõòýé áàéõ ïðàêòèêò èõýýõýí õàðàãäàæ áàéíà. Æèøýý íü: òîðãîõ ÿëààð øèéòãýãäñýí ýòãýýäèéí àð ãýð, ¿ð õ¿¿õýä, àìüäðàë àõóé íü äàâõàð õîõèðîõ ÿâäàë àìüäðàëä èõýýõýí òîõèîëäîæ áàéíà. “Эрїїгийн ял шийтгэл гарцаагїй биелдэг байх” зарчим, эрїїгийн бодлого алдагдаж


50

байгаа нэг жишээ бол Нийслэлийн шийдвэр гїйцэтгэх албаны хэмжээнд ґнгґрсґн 2011 онд торгох ялын 247160.1 мянган тґгрґгийн їнийн дїнтэй 28 гїйцэтгэх хуудас баримт бичгийг Монгол Улсын Эрїїгийн хуулийн 76 дугаар зїйлийн 76.1-д зааснаар торгох ялын шийдвэр гїйцэтгэх ажиллагаа явуулах хґґн хэлэлцэх хугацаа дууссан гэсэн їндэслэлээр ялыг хэрэгсэхгїй буюу хїчингїй болгох саналыг прокурорын байгууллагад хїргїїлэн шїїхээр шийдвэрлїїлсэн байна. Яагаад дээрх 247160.1 мянган тґгрґгийн їнийн дїнтэй 28 гїйцэтгэх хуудас 2009 оноос хойш 3 жилийн хугацаанд биелэгдэхгїй байсаар хэрэгсэхгїй болж байна вэ. Энэ нь нэг талаас тґлбґрийн чадваргїй, торгох ялыг биелїїлэх боломжгїй этгээдэд шїїх торгох ял оноосон, нґгґґ талаас хуульд заасан шийдвэр гїйцэтгэх ажиллагаагаар тухайн ялтан тґлбґрийн чадваргїй, эд хґрґнгґгїй болох нь тогтоогдож байгаа явдал юм. Тїїнчлэн торгох ялын эрх зїйн хэрэгжилтийг бодит байдал дээр хуульчид ґґрсдґґ дордуулах явдал цґґнгїй байсаар байна. Тухайлбал: Шїїхээс хорихоос ґґр тґрлийн ял болох торгох ял оногдуулсан тухайн ялтны зїгээс ґґрт оноосон ялыг биелїїлэх талаар хуулиар хїлээсэн їїрэг, иргэний эрх зїйн ухамсарт нь ґмгґґлґгч нар нґлґґлґх явдал цґґнгїй байна. Жишээлбэл: Баянзїрх дїїргийн шїїхийн 2009 îíû 11 дїгээр ñàðûí 14-íий ºäðèéí 100 дугаар øèéòãýõ òîãòîîëîîð èðãýí А îâîãòîé “Б”-ã 21.300.000 òºãðºãººð òîðãîæ øèéòãýæýý.Ґмгґґлґгч хууль зїйн зґвлґгґґг тухайн ялтан “Б”-д ґгґхдґґ: - Торгох ялын мґнгґн дїнг шийдвэр гїйцэтгэх ажиллагааны явцад 3 жилийн хугацаанд сар, сараар бага хэмжээгээр хэсэгчлэн тґлсґґр дуусгаж болдог гэсэн ойлголтыг тґрїїлсэн байна. Шїїхээс торгох ял авсан “Б” Шїїхийн шийдвэр гїйцэтгэх байгууллага дээр ирээд шийдвэр гїйцэтгэгчээс торгох ялыг биелїїлэх талаар холбогдох хууль тогтоомж, ... шїїхийн шийдвэр гарснаас хойш торгуулийн мґнгийг 7 хоногийн дотор тґлж барагдуулах їїрэгтэй, мґн ... шийдвэр гїйцэтгэгч шїїхийн шийдвэрийг хїлээн авсан ґдрґґс хойш 14 хоногийн дотор торгуулийн мґнгийг шийдвэр гїйцэтгэх байгууллагын дансанд тушаах, уг хугацаанд торгуулийн мґнгийг тґлґґгїй бол ялыг албадан биелїїлэх тухай ялтанд мэдэгдэх хуудас явуулах ... хуулийн заалтыг тайлбарлахад торгох ял авсан этгээд гайхах, манай ґмгґґлґгч хэлэхдээ бага багаар тґлсґґр 3 жил ґнгґрґхґд ял чинь хэрэгсэхгїй болдог гэж хэлсэн шїї дээ гэж хэлсэн байна. Энэ бол нэг хїний жишээ биш нийтлэг явдал юм. Тїїнчлэн шїїхийн ґмнґх шат хэрэг бїртгэлт, мґрдґн байцаалтын шатанд эд хґрґнгґ хураах, битїїмжлэх, хамгаалах ажиллагаа хангалтгїй байдаг. Энэ нь шїїхийн шийдвэр биелїїлэх, торгох ялтны эд хґрґнгґнґґс ялыг албадан биелїїлэх шийдвэр гїйцэтгэх ажиллагааны явцад ялтан хэрэг бїртгэлт, мґрдґн байцаалтын шатанд эд хґрґнгґґ хууль бусаар бусдад шилжїїлэх, шїїхээс ґґрт оногдуулах ялыг урьдчилан таамаглаж энэ талаар арга тактик боловсруулж эртнээс тґлґвлґж ґв хґрґнгґ, хадгаламж, данс, мґнгґн хуримтлалаа ґґр хїний нэр дээр шилжїїлж байгаагаар илэрч байгаа явдал юм. Нийслэлийн шийдвэр гїйцэтгэх албаны торгох ялын бодит биелэлтийн сїїлийн 3 жилийн байдлаар гїйцэтгэх хуудас, мґнгґн дїнг харьцуулсан судалгаа:

Торгох ялын судалгаа гїйцэтгэх хуудсаар Хїснэгт 1.1Он 2009 2010 2011шїїхээс хїлээн авсан гїйцэтгэх хуудас 163 126 181бодиттой биелїїлсэн гїйцэтгэх хуудас 59 59 126їлдэгдэл гїйцэтгэх хуудас 104 67 55


51

2012/¹1

Торгох ялын судалгаа мґнгґн дїнгээр Хїснэгт 1.2Он 2009 2010 2011шїїхээс хїлээн авсан мґнгґн дїн 941,252.9 686,561.0 1131711.8бодитой биелїїлсэн мґнгґн дїн 163,486.8 272441.7 709460,9їлдэгдэл мґнгґн дїн 777,766.1 674,276.0 422250.9

Прокурорын байгууллагаас нийслэлийн хэмжээнд торгох ялын бодит биелэлтийг сїїлийн 3 жилийн байдлаар 2009-2011 онд иж бїрэн шалгасан дїн шинжилгээнд торгох ялыг шїїхээс тґлбґрийн тґлбґрийн чадваргїй, амьжиргааны баталгаажих тївшингээс доогуур орлоготой, ґґрийн гэсэн ґмч хґрґнгґгїй, оршин суух хаяггїй хїнд ногдуулж буй талаар дурьджээ.

2. Àëáàäàí àæèë õèéëãýõ ÿë îíîãäóóëñàí ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã ã¿éöýòãýõ àæèëëàãààíû ºíººãèéí áàéäàë, õýðýãæèëò, áîäèò áýðõøýýë. Эрїїгийн хуульд заасан хугацаагаар Шїїхийн шийдвэр гїйцэтгэх байгууллагын тодорхойлсон газарт нийгэмд ашигтай ажлыг цалин хґлс олгохгїйгээр хийлгэхийг албадан ажил хийлгэх ял гэж ойлгодог. Албадан ажил хийх ялыг Монгол улсын Шїхийн шийдвэр гїйцэтгэх тухай хуулийн 96 дугаар зїйлийн 96.1-ээс 98 дугаар зїйлийн 98.3 дахь заалт, Хууль зїйн асуудал эрхэлсэн Засгийн газрын гишїїний баталсан 2002 оны 256 тоот тушаал “Албадан ажил хийлгэх ял оногдуулсан шїїхийн шийтгэх тогтоолыг гїйцэтгэхэд хяналт тавих журам”-аар зохицуулжээ. Шїїхийн шийдвэр гїйцэтгэх тухай хуулийн 96 дугаар зїйлийн 96.4-д ... Аймаг, нийслэл, сум, дїїргийн Засаг дарга албадан ажил хийлгэх ажил олох, ажлын байраар хангах їйл ажиллагааг зохион байгуулах їїрэгтэй, ... їїргээ хэрэгжїїлэхдээ албадан ажил хийх тухай нийтэд мэдээлэх, орон нутаг дахь аж ахуйн нэгж, байгууллагатай хамтран ажиллах хэлбэрээр ажиллах .. талаар хуульчилсан билээ. Хууль хэрэгжїїлэх хїрээнд албадан ажил хийлгэх ялыг íèéãýìä àøèãòàé àæèë õèéëãýõ çàìààð ýäë¿¿ëæ, нэг ґдґрт 3-12 цагаар албадан хґдґлмґр эрхлїїлж õàðèóöñàí øèéäâýð ã¿éöýòãýã÷ òîãòìîë õÿíàëò òàâьдаг. Шїїхийн шийдвэр гїйцэтгэх байгууллага нь шїїхээс албадан ажил хийх ял оногдуулсан ялтнуудыг аймаг, нийслэл, орон нутгийн тохижилт їйлчилгээний компаниудад нийгэмд тустай ажил хийлгїїлэх замаар ялыг эдлїїлж байна. Сїїлийн 5 жил буюу 2006-2011 онд Нийслэлийн шийдвэр гїйцэтгэх албаны хэмжээнд дїїргїїдийн Тохижилт, їйлчилгээний компаниудад нийт албадан ажил хийх ялтай 150.524.0 /Нэг зуун тавин мянга таван зуун хорин дґрвґн/ цагтай 656 ялтны ялыг биечлэн эдлїїлсэн байна. Бодит байдал дээр албадан ажил хийлгэх ялòàé ýòãýýäèéã àæëûí áàéðààð õàíãàõ àñóóäàë аймаг, нийслэл, îðîí íóòãèéí òºðèéí çàõèðãààíû áîëîí àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãûí èäýâõè ñóë, òýäíèé öàã àøèãëàëòàíä тавих õÿíàëò тогтмол бус бґгґґд àæëûí à÷ààëëààñ øàëòãààëàí, шийдвэр гїйцэтгэгчээс тїїнд ґдґр тутмын хяналт òýð áîëãîí тавüæ àæèëëàæ ÷àääàãã¿é áàéíà. Жишээлбэл: Шийдвэр гїйцэтгэгч албадан ажил хийх 350 цагийн ялтай ялтан “А”-г Хандгайтын, Шарга морьт, Салхитийн зуслангийн айл ґрхїїдийн хог хаягдал цэвэрлэж байгааг газар дээр нь тэр болгон шалгаад явах боломжгїй юм. Шїїхээс албадан ажил хийлгэх ялыг оноодог ч хаана, ямар тґрлийн ажил хийлгэх нь тодорхой бус, хэрэгжїїлэх боломж, нґхцґл тааруу, ийм ялтай хїмїїс нь дийлэнхдээ


52

хот тохижуулах, гудамж талбайн хог цэвэрлэх, мод услах, байгууллагын цонх хаалга угаах зэрэг саархан ажил хийлгэхээс хэтэрдэггїй байгаагаас энэ тґрлийн ял тґдийлґн нэг мґр хэрэгжихгїй байгаа нь шалгалтаар нотлогдож хїлээн зґвшґґрґгдсґн бодит байдал болоод байна. 3. Ýä õºðºíãº õóðààõ ÿë îíîãäóóëñàí ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã ã¿éöýòãýõ àæèëëàãàà ºíººãèéí áàéäàë, õýðýãæèëò Монгол Улсын Эрїїгийн хуулийн тусгай ангид заасан тохиолдолд гэмт хэрэг їйлдсэн этгээдийн хувьд ногдох эд хґрґнгийг бїгдийг буюу заримыг їнэ тґлбґргїйгээр албадан гаргуулж, тґрийн ґмчлґлд шилжїїлэхийг эд хґрґнгґ хураах ял гэнэ. Эд хґрґнгґ хураах ял эдлїїлэх эрх зїйн зохицуулалтыг Шїїхийн шийдвэр гїйцтгэх тухай хуулийн 94 дугаар зїйлийн 94.1-ээс 95 дугаар зїйлийн 95.2 дах заалт хїртлэх зїйл хэсгїїдээр зохицуулсан байдаг. Шїїх эд хґрґнгґ хураах нэмэгдэл ял оногдуулахдаа хураах эд зїйл, эд хґрґнгийг шийтгэх тогтоолдоо нэг бїрчлэн заана. Ýä õºðºíãº õóðààõ íýìýãäýë ÿë îíîãäóóëñàí ø¿¿õèéí øèéòãýõ òîãòîîëûã, ýä õºðºíãº äàíñàëñàí áóþó áèò¿¿ìæèëñýí àêòûí õàìòààð ÿëòíû ýä õºðºíãº áàéãàà ãàçðûí øèéäâýð ã¿éöýòãýõ àëáàíä ø¿¿õ 3 õîíîãèéí äîòîð õ¿ðã¿¿ëíý. Тухайн хураах эд хґрґнгґ нь дóíäàà õýñãýýð áóþó õàìòðàí ºì÷ëºõ ýä õºðºíãºíººñ òîäîðõîé ýä õºðºíãèéã õóðààõààð ø¿¿õèéí øèéòãýõ òîãòîîëä íýðëýí çààñàí áîë шїїхийн шийдвэр гїйцэтгэх тухай хóóëüä çààñàí æóðìûí äàãóó õóðààíà. Ø¿¿õèéí øèéòãýõ òîãòîîëä çààñàí ýä õºðºíãèéã á¿ðýí õóðààæ, óëñûí îðëîãîä îðóóëñíààð ýä õºðºíãº õóðààõ ÿëûã áîäèòîé áèåë¿¿ëñýíä òîîöîæ, øèéäâýð ã¿éöýòãýã÷ ã¿éöýòãýõ áàðèìò áè÷ãèéã õààæ, òîãòîîë ãàðãàñàí ø¿¿õýä ìýäýãäýíý. Ø¿¿õèéí øèéòãýõ òîãòîîëä õóðààõààð çààñàí ýä õºðºíãèéã ¿ðýãä¿¿ëñýí, íóóñàí, áóñäàä øèëæ¿¿ëñýí, çàâøñàí ãýì áóðóóòàé ýòãýýäýä õóóëüä çààñíû äàãóó ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýдэг. Ø¿¿õèéí øèéòãýõ òîãòîîëä õóðààõààð çààñàí ýä õºðºíãèéã ¿ðýãä¿¿ëñýí, íóóñàí, áóñäàä øèëæ¿¿ëñýí, çàâøñàí ¿éëäëèéí óëìààñ òóõàéí ýä õºðºíãèéã õóðààõ áîëîìæã¿é áîëñîí áîë ò¿¿íèé ¿íèéã õóóëüä çààñàí æóðìûí äàãóó íºõºí òºë¿¿ëдэг. Эд хґрґнгґ хураах ялын бодит биелэлтэнд нґлґґлж буй бэрхшээл бол шїїх эд хґрґнгґ хураах нэмэгдэл ял оногдуулахдаа хураах эд зїйл, эд хґрґнгийг шийтгэх тогтоолдоо нэг бїрчлэн заалгїй мґнгґн хэлбэрээр оноож буй шийдвэрїїд юм. Їїний нэг тод жишээ бол Нийслэлийн шийдвэр гїйцэтгэх албаны эд хґрґнгґ хураах ялын 2011 оны жилийн эцсийн тус ялын судалгаа юм. Нийслэлийн шийдвэр гїйцэтгэх албаны эд хґрґнгґ хураах ялын хэрэгжилтийг ґнгґрсґн 2011 оны байдлаар авч їзэхэд: Шїїхээс биелїїлбэл зохих 144 гїйцэтгэх хуудасны 47862.6 мянган тґгрґгийн їнийн дїнтэй гїйцэтгэх баримт бичгээс 12186.7 мянган тґгрґгийн їнийн дїнтэй 51 гїйцэтгэх хуудсыг бодитой биелїїлж 35675.9 мянган тґгрґгийн їнийн дїнтэй 93 гїйцэтгэх хуудасны їлдэгдэлтэй байна. Эд хґрґнгґ хураах ялын бодит биелэлтэнд нґлґґлж буй бас нэгэн хїчин зїйл нь эд хґрґнгґ хураах нэмэгдэл ялтай ялтнуудын дийлэнх хэсэг нь хорих ангиудад ял эдэлж байгаа бґгґґд ялын тґрґл дэглэмээс хамаарч тухайн ялтныг хґдґлмґрийн бїтээмжтэй ажлын байраар хангаж цалин хґлснґґс нь суутгал хийх замаар эд хґрґнгґ хураах ялыг биелїїлэх боломж тґдий л хангалттай биш байгаа юм. 4.Òîäîðõîé àëáàí òóøààë ýðõëýõ, ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ ýðõ õàñàõ ÿë îíîãäóóëñàí ø¿¿õèéí øèéòãýõ òîãòîîëûã ã¿éöýòãýõ àæèëëàãàà, áîäèò áýðõøýýë. Òîäîðõîé àëáàí òóøààë ýðõëýõ, ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ ýðõ õàñàõ ÿë îíîãäóóëñàí ø¿¿õèéí øèéòãýõ òîãòîîëä çààãäñàí ÿëûã áèåë¿¿ëýõ àæèëëàãààíä Øїїхийн шийдвэр


53

2012/¹1

гїйцэтгэх тухай õóóëèéí 99.1-ä çààñàí øèéòãýõ òîãòîîë õ¿÷èí òºãºëäºð áîëñíîîñ õîéø 7 õîíîãèéí äîòîð óã øèéäâýðèéí õóâèéã Ø¿¿õ òóõàéí ýòãýýäèéã àæèë àëáàí òóøààëä òîìèëñîí, ñîíãîñîí ýñõ¿ë òîäîðõîé ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ ýðõ îëãîñîí áàéãóóëëàãàä õ¿ðã¿¿ëæ, ÿëòíû îðøèí ñóóãàà ãàçðûí шийдвэр гїйцэтгэх албанд áè÷ãýýð ìýäýãäýíý ãýñýí çààëòûã çºð÷èæ, ø¿¿õ ã¿éöýòãýõ õóóäñûã áè÷èæ, Нийслэлийн шийдвэр гїйцэтгэх албанд øóóä èð¿¿ëæ áàéíà. Ìºí äýýðõ ÿëûã íýìýãäýë ÿëûí ÷àíàðòàé îíîãäóóëàõäàà ã¿éöýòãýõ õóóäñûã áè÷èõã¿é îðõèãäóóëàõ ÿâäàë ãàð÷ áàéíà. Тїїнчлэн уг ялыг íýìýãäýë ÿëûí ÷àíàðòàé îíîãäóóëàõäàà ã¿éöýòãýõ õóóäñûã áè÷èõã¿é îðõèãäóóëàõ ÿâäàë нь тодорхой албан тушаал їйл ажиллагаа явуулах эрхийг хасах ялын талаар улсын хэмжээнд нэгдсэн тоо бїртгэл хґтлґгдґхґд хїндрэл учруулж байгаа юм. Жишээлбэл: Шїїхээс жолооны эрх хасах ял дээр гїйцэтгэх хуудсыг харилцан адилгїй бичиж байна. Тухайлбал: Замын цагдаагийн газрын Мэргэжлий хяналтын хэлтэс дээр 2011 онд нэмэгдэл ялаар жолооны эрх хассан шїїхийн шийтгэх тогтоол 305 ирсэн байхад Нийслэлийн шїїхийн шийдвэр гїйцэтгэх албанд шїїхээр нэмэгдэл ял эрх хасах ялын гїйцэтгэх 55 ирсэн байх жишээтэй. Øèéäâýð ã¿éöýòãýõ àæèëëàãààíû ÿâöàä òóõàé ÿëòíûã àæèëä àâñàí, òîìèëñîí, ñîíãîñîí àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà àæëààñ ÷ºëººëºõ, ýðõ îëãîñîí øèéäâýðýý ººð÷ëºõã¿é áàéõ çýðýã íü Øїїхийн шийдвэр гїйцэтгэх тухай õóóëü, Õууль зїй, дотоод хэргийн ñàéäûí 252 дугаар òóøààëààð áàòëàãäñàí æóðìûí çààëòóóä çºð÷èãäºõ ÿâäàë íýëýýä ãàð÷ áàéíà. Òóõàéëáàë: Æîëîîíû ýðõ õàñàõ ÿëààð øèéòãýãäñýí ýòãýýäèéí ¿éë àæèëëàãààíä õÿíàëò òàâèõàä цàãäààãèéí áàéãóóëëàãàä àëáàí áè÷èã òîîò ÿâóóëàõààñ ººð ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò áàéõã¿é áàéíà. Шийдвэр гїйцэтгэгч тодорхой албан тушаал эрхлэх їйл ажиллагаа явуулах эрхийг хасах ялыг хуульд зааснаар хэрэгжїїлж, хяналт тавих боломж муутай. Жишээлбэл: Жолооны эрх хасах ял дээр тухайн эрх хасагдсан жолоочийг шийдвэр гїйцэтгэгч дуудан ирїїлж тайлбар авч, тээврийн хэрэгсэл жолоодохгїй байх талаар холбогдох хууль, журмыг тайлбарлан сануулж, энэ талаар баталгаа гаргуулах боловч тухайн иргэнийг хґдґґ, орон нутагт тээврийн хэрэгсэл жолоодон явж байгаа эсэхийг хянах боломж байхгїй, тэр ч байтугай хулгайн аргаар тээврийн хэрэгсэл жолоодон ямар нэгэн осол, зґрчил гарган цагдаагийн байгууллагад шалгагдаж байгааг ч хянах боломжгїй юм. Ãýòýë æîëîîíû ýðõèéã Öàãäààãèéí áàéãóóëëàãà îëãîäîã áîëîâ÷ ýðãýýä ýðõ íü õàñàãäñàí òîõèîëäîëä îëãîñîí ýðõýý ò¿äãýëç¿¿ëýõ, сэргээх, õîéøëóóëàõ ÿìàð íýãýí çîõèöóóëàëò áàéõã¿é áàéãàà íü øèéäâýð ã¿éöýòãýõ àæèëëàãààíä õ¿íäðýë ãàð÷ áàéíà. Ґґрґґр хэлбэл Цагдаагийн байгууллагын замын цагдаагийн газар, тасагт хяналт тавьж, хамтран ажиллах тухай албан бичгийг хїргїїлэн ажилладаг ба хэрхэн яаж хяналт тавьсан талаар хариу ирдэггїй байна. Цаашид хорихоос ґґр тґрлийн ялын їр нґлґґг дээшлїїлэх талаар доорхи арга хэмжээг авч хэрэгжїїлэх саналтай байна.Їїнд: 1.Хорихоос ґґр тґрлийн ял эдлїїлэх ажиллагаанд тавих хяналтын тогтолцоог ґґрчлґх, ялын тґрґл, хэмжээ, оногдуулж буй байдлыг ґґрчлґн шинэчлэх, тухайлбал эд хґрґнгґ хураах ялын хэмжээ, биелїїлэх хугацааг тодорхой болгох 2.Хорихоос ґґр тґрлийн ял эдлїїлэх эрх зїйн зохицуулалтыг боловсронгуй болгох, тїїний дотор ґнґґгийн мґрдґгдґж буй хууль, журмыг шинэчлэх, торгох ял оногдуулах шїїхийн практикийг нийгмийн хґгжлийн чиг хандлагатай уялдуулах. 3.Албадан ажил хийлгэх ялыг хэрэгжїїлэхэд ялтныг харъяа аймаг нийслэл, сум дїїргийн засаг дарга ажлын байраар хангах, жагсаалт гаргах, нийтэд мэдээлэх зэрэг асуудлыг шийдвэрлэхээр байгаа нь нийгэмд тустай ажил хґдґлмґр хийлгэх ялын їндсэн шинж чанар хэрхэн нийцэж байгаа эсэхийг эргэн харах цаг болсон байна.


54

4. Хорихоос ґґр тґрлийн ял эдлїїлэх ажиллагааны їр нґлґґг дээшлїїлэхийн тулд гадаад улсын туршлагыг судалж нэвтрїїлэх. Эцэст нь хэлэхэд Ø¿¿õèéí шèéäâýð г¿éöýòãýõ áàéãóóëëàãà íü Иргэний болон эрїїгийн хэргийн талаар гарсан шїїхийн шийдвэр, шийтгэх тогтоолыг биелїїлэх, ò¿¿íèé äîòîð çºð÷èãäñºí ýðõèéã ñýðãýýõ, ó÷èðñàí õîõèðëûã àðèëãàõ, баривчлах, хорих ял эдлїїлэх, хорихоос ґґр тґрлийн ялыг гїйцэтгэх їндсэн ÷èã ¿¿ðãийг õóóëèàð îëãîãäñîí ýðõ õýìæýýíèé õ¿ðýýíä нэр тґртэй ã¿éöýòãýæ áàéíà.


55

2012/¹1

ИПОТЕКИЙН ЭРХ ЗЇЙН ЗОХЦУУЛАЛТЫН АСУУДАЛ

ÄÕÈÑ-èéí ØØÃÑ-èéí Ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýõ ýðõ ç¿éí òýíõèìèéí áàãø, ìàãèñòð, àõìàä Ø.Ýíõæàðãàë

Ипотек гэдэг нэр томъёо анх МЭҐ 6-р зуунд Афинд їїссэн гэдэг. Эртний Грекийн долоон суут ухаантны нэг Солон Архонт МЭҐ 594 онд алдарт шинэчлэлээ хийх явцдаа гэрээслэл їлдээх эрх чґлґґг бий болгож, газрын ґрийг ґґрчилсґн байна. Тэр їед зээлийн барьцаа нь зээлдэгч ґґрґґ байдаг байсан бґгґґд ґрґґ тґлж чадахгїй бол боол болох нь энїїхэнд байсан байна. Чухам энэ їед Солон ґрґґ тґлж чадахгїй хариуцлагаа биеэрээ тґлдґг байсныг эд хґрґнгґґрґґ тґлдґг болгох зорилгоор барьцааны

ґґр хувилбарыг бий болгосон нь орчин їеийн Ипотекийн эхлэл болжээ. Зээл авсан хїний газрын захад шон босгож дээр нь тухайн газар нь тийм хугацаатай тийм хэмжээний зээлийн барьцаа болсон бґгґґд зээлээ тґлж чадахгїй бол энэ газар зээлдїїлэгчийн ґмч болно гэх зэргээр зээлдэгч, зээлдїїлэгчийн нэр устай хамт бичдэг байж. Чухам энэ холбоосыг ипотек гэж нэрлэдэг байсан байна. Ийм тэмдэг тавиулсан газрын эзэн тухайн газар дээр байгаа эд хґрґнгийг зґґж авч явах эрхгїй байжээ. Гэсэн ч энэ ойлголт цаг хугацааны явцад хувьсан ґґрчлґгдґж ипотек гэдэг їгээр зээлийн барьцаа болон дурын їл хґдлґх хґрґнгийг нэрлэдэг болжээ. Тїїнчлэн шон босгохоо больж, ипотекийн дэвтэр бий болсон байна. Мґн эртний Вавилоны хаан Хаммурапын (МЭҐ 1793-1750) хуульд барьцааны тухай заасан байдаг бол Энэтхэгийн Манугийн хуульд (МЭҐ II зуун) шїїхээр хэлэлцэх 18 їндэслэлийн нэг нь барьцаа болох тухай дурдсан байдаг байна. Ипотек нь Ромын эзэнт гїрний їед улам илїї хґгжжээ. Манай эриний I зуунд хувь хїмїїст зээл олгодог ипотекийн байгууллагууд бий болж, Антонин Пий хааны (МЭ 86-161) їед ипотекийн банкны тухай хуультай болжээ. Тґрийн зїгээс ипотекийн зээлд їргэлж том дэмжлэг їзїїлдэг байж. Жишээ нь: Траян хааны (МЭ 53-117) їед ґнчин хїїхдїїд, бэлбэсэн эмэгтэйчїїдэд дэмжлэг їзїїлэх зорилготой тусгай фонд байгуулж, жилийн 5 хувийн хїїтэй ипотекийн зээл олгодог байжээ. Ипотек нь харьцангуй богино хугацаанд фидуци (латин хэлний fi dusia- итгэл дээр тулгуурласан хэлцэл), арай боловсронгуй їе шат болох пигнус (латин хэлний pignus- албан бус барьцаа), цаашлаад ипотек гэсэн хґгжлийн замыг туулжээ. Фидуцийн їед барьцаа нь шууд зээлдїїлэгчийн ґмчлґлд шилждэг байсан бґгґґд зээлдїїлэгч нь барьцааг зээлдэгч авсан зээлээ тґлсний дараа эргїїлж ґгґх, эсвэл мґнгґ авалгїйгээр зарах эрхтэй байжээ. Пигнусын гэрээнд барьцааны їл хґдлґх хґрґнгґ нь зээлдїїлэгчийн ґмчлґлд биш, харин зээлээ тґлґх баталгаа болгож эзэмшилд нь шилжїїлэх тухай заадаг байж. Зээлдїїлэгч барьцааны хґрґнгийг ґґртґґ їлдээх эрхгїй байсан ба зґвхґн зээлдэгч авсан зээлээ тґлґґгїй тохиолдолд зарж, ґрийн їлдэгдлийг суутган, илїї мґнгийг нь эргїїлж ґгдґг байжээ. Ипотекийн хэлцлийн харьцангуй хїнд тогтолцоо нь боловсронгуй бїртгэлийн систем, зохицуулалт шаардаж байсан тул хэлцэлд оролцогчдыг хууль сахиулахад тґрийн їїрэг их байсан байна. Эртний хїчирхэг улсуудын эрин їе дуусгавар болж, тґрийн эдгээр їїрэг суларснаар ипотек хэдэн зууны туршид алга болсон юм. Дундад зууны їеийн ипотек нь Ромын эрх зїйн уламжлалыг даган баруун Европын орнуудын хууль тогтоомжинд, тэр дундаа Германы эрх зїйд XIV зуунд орж иржээ. Германы эрх зїй ипотекийг олон нийтийн болгож хэлбэржїїлсэн байна. Тэр їеэс ипотек нь тусгай дэвтэрт бичилт хийсний дараа найдвартай ґмчийн эрх зїй болдог


56

болжээ. XIX зуунд ипотек орчин їеийн хэлбэрийг олжээ. Ипотекээр дамжуулан тґр болон банкууд газрыг хянадаг болсон байна. XIX зууны 2-р хагаст їйлдвэржилт идэвхтэй явагдаж эхлэх їед їйлдвэрийн барилгыг санхїїжїїлэх зорилгоор ипотекийн зээлийг ашиглаж эхэлсэн нь шинэ эрин їе эхэлсний дохио байлаа. АНУ-д ипотек 1930-аад оны их уналтын (great depression) їед орон сууцны зээл хэлбэрээр анх бий болсон тїїхтэй. Тэр їеийн АНУ-н Засгийн газар ипотекийг эрсдэл багатай хґрґнгґ оруулалт гэж їзжээ. Америкийн ипотек иргэдийн їл хґдлґх хґрґнгґґ чґлґґтэй эзэмшиж, ашиглаж, шилжїїлэх эрхийг хангахад голлон чиглэсэн байна. Ипотекийн зээлийн системд тґрийн зїгээс їзїїлэх дэмжлэг маш ґндґр байсан ба хувийн хэвшлийнхэн, гадаадын хґрґнгґ оруулагчид энэ салбарт идэвхтэй їйл ажиллагаа явуулдаг болсон байна. 2007 онд эхэлсэн АНУ-ын ипотекийн хямрал удалгїй дэлхийн санхїїгийн хямралын гол шалтгаан гэж эрдэмтэн судлаачид їзсэн байдаг. Учир нь хууль батлагдсан нь эрх зїйн боломжийг тодорхой хэмжээгээр нээж ґгсґн хэдий ч, аливаа хуулийг хэрэгжїїлэхэд тїїнийг хэрэгжїїлэх механизм хамгийн чухал байдаг. Тухайлбал, Хоршооны тухай хууль байна. Механизмыг нь сайтар бvрдvvлээгvй учраас дампуурахад хїрч хичнээн олон зуун хохирогчтой, хэдэн тэрбумын хохирол иргэд, байгууллагад учирч, тґрґґс хадгаламж зээлийн хоршоодын эздийн бусдад учруулсан хохирлын 50 хувийг эргэн тґлґгдґх нґхцґлтэйгээр барагдуулах “Хохирлыг эргэн тґлґгдґх нґхцлґґр барагдуулах тухай” хууль хїртэл батлагдан гарахад хїрч байлаа. Їїнтэй адил Америкаас эхлэлтэй моргейжийн хямрал нь зээллэгтээ урьдчилгаа аваагїйтэй холбоотой бґгґґд урьдчилгаагvй зээл єгєхєєр иргэдийн хариуцлага хїлээх байдал суларч, зээлийн эргэн тґлґлт буурсантай холбоотойгоор хямрал їїссэн гэж эдийн засагчид, судлаачид тайлбарлаж байна. Ипотек, Моргейж гэсэн нэр томъёо нь їндсэндээ адилхан. Ипотек нь эх газрын эрх зїйн тогтолцоотой хууль їйлчилдэг улс орнуудад, моргейж нь Англи, Саксоны эрх зїйн тогтолцоотой хууль їйлчилдэг улсуудад тїгээмэл мґрдґгддґг. Хоёулаа їл хґдлґх хґрґнгийг барьцаалж, урт хугацааны зээл олгох тухай асуудал юм. Ипотек нь грекээр hypoteke, англиар hypothec-эдэлбэр газар, їйлдвэр, барилга байгууламж, байр ба бусад їл хґдлґх эд хґрґнгийн барьцаа гэсэн утгатай/. Монголын тїїхэн зарим эх сурвалжийг судлан їзэхэд Чингис хааны Их засаг хуулинд иргэний эрх зїйн холбогдолтой заалтуудад їїргийн гїйцэтгэлийг хангах арга хэрэгсэл нь тодорхой бус байжээ. 1640 оны Монгол-Ойрдын хуулинд зээлдїїлэгч нь зээлдэгчээс ґрґґ нэхээд ґгґхгїй бол отгийн даргад мэдэгдэж барьцаа авч болохоор заажээ. БНМАУ-ын 1926 оны анхны Иргэний хуулинд “Аливаа эд юмсыг бусад дор барьцаалах тухай” хэсэгт заахдаа “Аливаа юмыг барьцаалуулан ґгґх ба авахдаа тусгай бичиг байгуулваас зохихоос гадна, хашаа байшингийн зэрэг їл хґдлґх хґрґнгийг барьцаалсан гэрээ бичгийг зохих албаны газраар газраа мэдїїлэн зохих данснаа тэмдэглэвээс зохимой” гэж заажээ. Ингээд їе їеийн Иргэний хуулинд барьцааны гэрээний зїйл нь їл хґдлґх эд хґрґнгґ байж болох тухай заалт орж явсаар 1994 оны Монгол Улсын Иргэний хуулинд ипотекийн зохицуулалтыг анх удаа тусгай зїйл болгон заажээ. Ипотек нь газарт олгогдож буй эд юмсын хязгаарлагдмал эрх юм. Агуулгын хувьд энэ нь газар дээр олгогдож буй барьцааны эрх мґн . Газар нь аль ч улс оронд тогтвортой найдвартай зээлийн баталгаа болж байсан бґгґґд хэзээд їнэ цэнэтэй байсаар ирсэн зїйл юм. Ийм ч учраас газар, тїїнтэй салшгїй холбоотой їл хґдлґх хґрґнгґ нь зээлийн баталгааны найдвартай хэрэгсэл болдог. Їїнийг Монгол Улсын Иргэний хуульд “Бусад їїрэг гїйцэтгїїлэгчдээс тэргїїн ээлжинд ґґрийн шаардлагаа хангуулахаар їїрэг гїйцэтгїїлэгч тодорхой їл хґдлґх хґрґнгґ барьцаалахыг ипотек гэнэ” гэж тодорхойлжээ. Ипотекийн зїйл нь газар буюу


57

2012/¹1

їл хґдлґх хґрґнгґ байдаг учраас Иргэний хуулийн 150.1 дэх хэсэгт заасан барилга байгууламж барих эрхэд ч бас ипотек ногдуулах боломжтой байдаг. Мґн Иргэний хуулийн 108 дугаар зїйлд заасан дундаа хэсгээр ґмчлґгчийн ногдох хэсэгт нь ипотекийн їїрэг ногдуулж болно. Ипотекээр баталгаажсан їїрэг нь дуусгавар болсон бол ипотекийн їїрэг гїйцэтгїїлэгчийн эрх ч дуусгавар болно. Їїргийн гїйцэтгэлийг хангуулах шаардлагын хїрээнд олон ипотекийн эрх олгож болно. Тэгсэн тохиолдолд ґґрийн шаардлагыг хэрэгжїїлэхийн тулд аль газрыг борлуулахаа їїрэг гїйцэтгїїлэгч нь сонгох боломжтой. Эдгээрийн газар буюу їл хґдлґх хґрґнгийн аль нь ч зээлийг бїрэн хариуцна. Мґн газар болон їл хґдлґх эд хґрґнгийн їр шим болон дагалдах хэсгїїдэд ч ипотек нэгэн адил хамаарах талаар хуулинд тусгасан байна. Ипотекээр баталгаажсан шаардлагын хїї, анз болон шїїхийн зардлыг ипотекийн зїйл нэгэн адил хариуцдаг. ОХУ-ын Иргэний хуулинд Їл хґдлґх эд хґрґнгґд газар, газрын хэвлий, усан обьектууд газартай холбоотой бусад эд хґрґнгґ, зориулалтыг нь алдагдуулалгїйгээр шилжїїлэх боломжгїй эд хґрґнгґ тухайлбал ой мод, олон наст тарьц, суулгац, байгууламж, тїїнчлэн улсын бїртгэлтэй агаарын болон бусад онгоцууд, дотоодод аялах хґлгїїд, сансрын обьектууд зэргийг хамааруулан ойлгодог байна. Барууны зарим улс оронд хувьцааг їл хґдлґх эд хґрґнгґ гэж їздэг тїгээмэл хандлага байдаг байна. Учир нь хувьцаа нь ґндґр ґртгґґр хэмжигддэг, эдийн засагт їзїїлэх ач холбогдлоороо, зээлийн барьцаа болдгоороо, ашиглагдах хугацаа зэргээрээ їл хґдлґх эд хґрґнгґ болдог байна. Манай улсын хувьд їнэт цаас нь барьцааны зїйл болох їнэ цэнэтэй, ач холбогдолтой болох хууль эрх зїйн орчин дутмаг байна. Ипотекийг тґлбґр болох байдлаас нь хамаараад эргэлтийн ипотек, хангалтын ипотек гэж ангилдаг байна. Эргэлтийн ипотекийг гэрчилгээтэй шилжїїлэх, гэрчилгээгїй шилжїїлэх гэж ангилдаг бґгґґд гэрчилгээтэй шилжїїлэх ипотек нь баталгаат ипотек болдог байна. Иргэний хуулийн 167 дугаар зїйлийн 167.1-д Їїрэг гїйцэтгїїлэгч ипотекийн эрхийн бїртгэлийг нотолгоо болгохгїйгээр зґвхґн ґґрийн шаардлагыг нотлох замаар ипотекийн эрхээ хангуулахаар хэлэлцэн тохиролцож болох бґгґґд уг ипотекийг улсын бїртгэлд баталгаат ипотек гэж бїртгэнэ гэж заажээ. Тухайлбал: Їїрэг гїйцэтгїїлэгч нь їїрэг гїйцэтгэгчийн ґмчлґлд байгаа їл хґдлґх эд хґрґнгийг Иргэний хэрэг шїїхэд хянан шийдвэрлэх тухай хуулийн 69 дїгээр зїйлийн 69.1.1-д зааснаар хариуцагчийн їл хґдлґх эд хґрґнгийг тухайн нэхэмжлэлийн їнийн дїнгийн хэмжээгээр битїїмжилсэн тохиолдолд їїнийг улсын бїртгэлд баталгаат ипотек гэж бїртгїїлж болно. Мґн ипотекийн дараагийн нэг онцлог бол зээлийн баталгаа болгон їїрэг гїйцэтгэгч нь ґґрийн газартаа ипотекийн їїрэг ногдуулсан бол тэр їїрэг гїйцэтгэгч газраа гуравдагч этгээдэд шилжїїлсэн байсан ч ипотек їгїй болдоггїй. Газрын шинэ ґмчлґгч нь ипотекийг заавал хамтад нь шилжїїлэн авдаг байна. Газар нь шинэ ґмчлґгчийн гарт очсон хэдий ч зээлийн баталгааныхаа хувьд їїрэг хїлээнэ. Їїрэг гїйцэтгїїлэгчийн шаардлагыг хангах хугацаа болсон, эсхїл їїрэг гїйцэтгэгч їїргийг гїйцэтгэх эрхтэй болсон їеэс буюу хуульд заасан бусад тохиолдолд їл хґдлґх эд хґрґнгийг ґмчлґгч їїрэг гїйцэтгїїлэгчийн шаардлагыг хангах їїрэгтэй. Їїрэг ногдуулсан газрын ґмчлґгч буюу ипотекийн їїрэг гїйцэтгэгч нь ипотекийн їїрэг гїйцэтгїїлэгчийн шаардлагыг ипотекийн хэмжээгээр хангах їїрэгтэй. Хэрэв биечлэн їїрэг гїйцэтгэгч болох зээлийн гэрээний їїрэг гїйцэтгэгч нь Иргэний хуулийн 208.5-д заасны дагуу тохирсон хугацаанаас ґмнґ мґнгґґ буцаан тґлґх эрхтэй бол газар ґмчлґгч ч тїїнтэй нэгэн адил эрхтэй байна. Хэрэв биечлэн їїрэг гїйцэтгэгч нь Иргэний хуулийн 213 дугаар зїйлд заасны дагуу тґлбґрийг хэсэгчлэн тґлґх эрхтэй бол газрын ґмчлґгч ч тїїнтэй нэгэн адил эрхтэй байна.


58

Хэрэв газар ґмчлґгч нь ипотекоор баталгаажсан тґлбґрийг ипотекийн їїрэг гїйцэтгїїлэгчид хийсэн бол Иргэний хуулийн 168.1-д зааснаар ґмчлґгчийн ипотек їїсэх бґгґґд їїнийг ґмчлґгч їл хґдлґх эд хґрґнгийн бїртгэлээс хасуулах боломжтой юм. Їїний тулд хэрэв тїїнд баримт бичиг шаардлагатай бол энэ заалтын дагуу їїрэг гїйцэтгїїлэгчээс шаардлагатай баримт бичиг гаргаж ґгґхийг шаардах эрхтэй. Ґмчлґгч нь ґґрийн биеэр їїрэг хїлээгээгїй бол барьцаалагчийн зґвшґґрснґґр тухайн їїргийг гїйцэтгэхээр їїрэг хїлээсэн этгээдээс їїргийг ґґртґґ шилжїїлэн авч болно. Їїрэг хїлээсэн газрын ґмчлґгч болон биечлэн їїрэг гїйцэтгэгч нь ґґр ґґр этгээд байх бґгґґд газар ґмчлґгч нь баталгаажсан шаардлагыг ипотекийн їїрэг гїйцэтгїїлэгчийн ґмнґ биелїїлэх тохиолдол юм. Иргэний хуулийн 171 дїгээр зїйлд Ипотекийн зїйл болох їл хґдлґх эд хґрґнгийг ашиглахгїй, бусдын ґмчлґлд шилжїїлэхгїй, ґґр байдлаар гуравдагч этгээдэд эрх олгохгїй байх їїргийг ґмчлґгчид хїлээлгэсэн хэлцэл хїчин тґгґлдґр бус байна. Ипотекийн зїйлийг ґмчлґгчийн гуравдагч этгээдтэй байгуулсан хэлцэл хїчин тґгґлдґр байх эсэх нь їїрэг гїйцэтгїїлэгчийн зґвшґґрлґґс хамаарна. Їїрэг гїйцэтгїїлэгчийн шаардлагыг бїрэн буюу хэсэгчлэн хангаагїй бол їл хґдлґх эд хґрґнгґ ґмчлґх эрх тїїнд шилжинэ гэж тохиролцсон хэлцэл хуульд ґґрґґр заагаагїй бол хїчин тґгґлдґр бус байна гэж заажээ. Иргэний хуулийн 175-181 дїгээр зїйлїїдэд албадан дуудлага худалдаа болон бусдын удирдлагад шилжїїлэх замаар ипотекийн эрхийг хэрэгжїїлж, їїрэг гїйцэтгїїлэгчийн шаардлагыг хангах асуудлыг зохицуулсан байна. Їл хґдлґх эд хґрґнгийн дуудлага худалдааг зохицуулсан иргэний болон шїїхийн шийдвэр гїйцэтгэлийн тухай хуулийн зарим зїйл заалтыг шїїхийн практикт зґв хэрэглэх тухай зґвлґмжид “Шїїхэд шийдвэрлэгдэж буй иргэний эрх зїйн маргаантай хэрэгт їїргийн харилцааны талууд їл хґдлґх эд хґрґнгийн барьцааны гэрээ байгуулж, энэхїї гэрээ нь хуульд заагдсан бїхий л шаардлагыг хангасан, хїчин тґгґлдґр гэрээ бол нэхэмжлэлийн шаардлагыг барьцааны эд хґрґнгґнґґс гаргуулах тухай заалтыг шїїхийн шийдвэрт заавал тусгаж байхыг шїїхїїдэд зґвлґжээ. Ингэхдээ Иргэний хуулийн 174 дїгээр зїйлд заасан шаардлагыг їїрэг гїйцэтгїїлэгч їїрэг гїйцэтгэгчид тавьсан боловч їїрэг гїйцэтгэгч їїргээ гїйцэтгээгїй, їїрэг гїйцэтгїїлэгч шїїхэд ипотекийн зїйл болох їл хґдлґх эд хґрґнгийн албадан худалдаж, шаардлагаа хангуулах хїсэлт гаргасан байхаар Иргэний хуулийн 175 дугаар зїйлийн 175.1-д заасныг анхаарах нь зїйтэй гэжээ.Улсын Дээд Шїїхийн зґвлґмжид Їл хґдлґх эд хґрґнгийг їїргийн шаардлагыг хангуулахаар барьцаалсан тохиолдолд тухайн їл хґдлґх эд хґрґнгґнґґс шаардлага хангах їндсэн гурван хэлбэрийг хуульд тусгасныг анхаарч тухайн тохиолдол бїр тохируулан зґв хэрэглэж байхыг зґвлґжээ. Ингэхдээ а) Їл хґдлґх эд хґрґнгийн албадан дуудлага худалдаанд оруулах тухай шїїхийн шийдвэрт тусгахдаа ипотекийн зїйлийг албадан дуудлага худалдаанд оруулах тухай їїрэг гїйцэтгїїлэгчийн хїсэлт байхыг шаардсан, б) Талуудын тохиролцсон ґґр хэлбэрийн худалдаа хийхээр шїїхийн шийдвэрт тусгахдаа їл хґдлґх эд хґрґнгийн ґмчлґгч, їїрэг гїйцэтгїїлэгч харилцан тохирч, шїїхэд хамтран хїсэлт гаргасан байхыг шаардсан, в) Їл хґдлґх эд хґрґнгийг бусдын удирдлагад шилжїїлэх тухай шїїхийн шийдвэрт тусгахдаа їїрэг гїйцэтгїїлэгч хїсэлт гаргасан байхыг тус тус шаардсан байна. Иргэний хуулийн 175 дугаар зїйлийн 175.6-д “Дуудлага худалдаа явуулахаар шїїхээс томилогдсон этгээд ….дуудлага худалдааг…..явуулна” гэж заасан тул шїїхийн шийдвэрт энэ талаар заавал дурьдах шаардлагатай юм. Шїїхийн шийдвэр гїйцэтгэх тухай хуулийн 43 дугаар зїйлийн 43.1-д “Їл хґдлґх эд хґрґнгийн дуудлага худалдааг шийдвэр гїйцэтгэгчийн саналыг їндэслэн їл хґдлґх эд хґрґнгґ байгаа аймаг, нийслэлийн


59

2012/¹1

шийдвэр гїйцэтгэх алба зохион байгуулна” гэж заасны дагуу шийдвэр гїйцэтгэх албыг дуудлага худалдаа явуулах этгээдээр томилон шїїхийн шийдвэрт тусгах нь зїйтэй. Харин дуудлага худалдааг хэнээр эрхлэн хґтлїїлэх нь шийдвэр гїйцэтгэх албаны бїрэн эрх юм. Иргэний хуулийн 175 дугаар зїйлийн 175.6-д “Дуудлага худалдаа явуулахаар шїїхээс томилогдсон этгээд дуудлага худалдааг шїїхийн шийдвэр гарсан ґдрґґс хойш 30 хоногийн дотор явуулна” гэж заасныг ИХШХШТХ-ийн 185 дугаар зїйлд заасан шїїхийн шийдвэрийг албадан гїйцэтгэх тухай шїїгчийн захирамж гарсан ґдрґґс хойш гэж ойлгоно. Иргэний хуулийн 176 дугаар зїйлийн 176.1-д їїрэг гїйцэтгїїлэгчийн шаардлагыг ипотекийн зїйлийн ґмчлґгч эсвэл гуравдагч этгээд хангавал дуудлага худалдаа явуулахыг зогсооно гэж заасан. Їїнийг ШШГА хэрэгжїїлнэ. Шїїхийн шийдвэр гїйцэтгэх тухай хуулийн 37 дугаар зїйлийн 37.2.2-т Їл хґдлґх эд хґрґнгийг шинжээчээр їнэлїїлэхээр заасныг їїрэг гїйцэтгэгч, їїрэг гїйцэтгїїлэгч, ґмчлґгч нар їнийн талаар харилцан тохиролцоогїй тохиолдолд буюу Иргэний хуулийн 177 дугаар зїйлийн 177.1-д заасан нґхцґл бїрдсэн їед хэрэглэнэ. Шинжээчээс тогтоосон їнэлгээний талаарх гомдлыг тґлбґр тґлґгч, тґлбґр авагч нар їнэлгээ тогтоосноос хойш 7 хоногийн дотор шїїхэд гаргаж болно. Анхны дуудлага худалдааны їнийг їїрэг гїйцэтгїїлэгч, їїрэг гїйцэтгэгч, ґмчлґгч нар харилцан тохиролцсон, эсвэл шинжээчээр тогтоолгосон байдаг бол хоёрдахь дуудлага худалдааны їнэ нь Иргэний хуулийн 177 дугаар зїйлийн 177.4-т зааснаар дуудлага худалдаа явуулахтай холбогдсон зардал болон їїрэг гїйцэтгїїлэгчийн шаардлагыг хангахад хїрэлцэхїйц байна. Хоёрдахь дуудлага худалдааг явуулаагїй гэж їзэх їндэслэл хуульд зааснаар бїрдвэл Шїїхийн шийдвэр гїйцэтгэх тухай хуулийн 48 дугаар зїйлийн 48.7-д зааснаар албадан дуудлага худалдаагаар борлогдоогїй їл хґдлґх эд хґрґнгийг шийдвэр гїйцэтгэх ажиллагааг явуулахад гарсан зардлыг хасч, тґлбґртґґ тооцон авахыг шийдвэр гїйцэтгэгч їїрэг гїйцэтгїїлэгч буюу тґлбґр авагчид санал болгоно. “Дуудлага худалдаагаар худалдсан їл хґдлґх эд хґрґнгийн їнийг бїрэн тґлсґн їеэс эхлэн худалдан авагч тухайн эд хґрґнгийн ґмчлґгч болно” гэж заасан байгаа. Їл хґдлґх эд хґрґнгґ ґмчлґх эрх нь хэлцлийн їндсэн дээр нэг этгээдээс нґгґґ этгээдэд шилжиж байгаа тохиолдолд ґмчлґх эрх хэлцлийг бїртгэлийн газар бїртгїїлснээр їїсдэг бол дуудлага худалдаагаар худалдагдаж байгаа їл хґдлґх эд хґрґнгийг худалдан авагч тухайн эд хґрґнгийн їнийг тґлснґґр ґмчлґх эрх їїсдэг. Иргэний хуулийн 178 дугаар зїйлийн 178.3, 178.4-т газрыг худалдснаар тухайн газарт ногдуулсан байсан ипотекийн эрх бїх эрх дуусгавар болох бґгґґд тэмдэглэгдсэн байгаа бусад бїх эрх хадгалагдаж їлдэнэ. Ґґрґґр хэлбэл дуудлага худалдаагаар газар худалдан авч байгаа этгээд ипотекоос бусад бїх їїргийг хамтад нь шилжїїлэн авна гэсэн їг. Хэрэв энэ заалтаар тухайн дуудлага худалдааг санаачилсан їїрэг гїйцэтгїїлэгчээс дарааллын хувьд ґмнґ нь тэмдэглэгдсэн байсан ипотекийн эрх нэгэн адил дуусгавар болно гэж заасан байна гэж їзвэл маш утгагїй юм. Энэ зохицуулалтаар тухайн дуудлага худалдааг санаачилсан їїрэг гїйцэтгїїлэгчээс илїї байдалтай байгаа бусад їїрэг гїйцэтгїїлэгчийн эдийн засгийн ашигтай байдлыг ихээхэн зґрчиж байгаа юм. Харин энэ тухай Монгол Улсын Дээд Шїїхийн зґвлґмжид дурьдахдаа Їл хґдлґх эд хґрґнгийг хэд хэдэн этгээдэд, хэд хэдэн їїргийн шаардлагыг хангуулахаар барьцаалсан ба энэхїї ипотекийн зїйл нь дуудлага худалдаагаар борлогдон шинэ ґмчлґгчид шилжсэн тохиолдолд їїрэг гїйцэтгїїлэгчийн албан гїйцэтгїїлж байгаа ипотекоос хойш бїртгїїлсэн бусад ипотек болон эд хґрґнгийн хувьд хязгаарласан бїх эрх тухайлбал сервитут дуусгавар болно гэжээ. Дуудлага худалдааны олсон орлогыг Иргэний хуулийн 179 дїгээр зїйлийн 179.1, 179.2-т зааснаар


60

• Эхлээд дуудлага худалдааг зохион байгуулахтай холбогдон гарсан зардлыг • Їїрэг гїйцэтгїїлэгч нарт олгогдвол зохих тґлбґрийг бїртгэлийн дараалалаар • Їлдсэн хэсгийг їл хґдлґх эд хґрґнгґ нь дуудлага худалдаанд орсон ґмнґх ґмчлґгчид хуваарилана. Харин Шїїхийн шийдвэр гїйцэтгэх тухай хуулийн 49 дїгээр зїйлийн 49.3-т дээрх орлогыг дараах дарааллаар хуваарилахаар заажээ. - Албадан дуудлага худалдаа явуулсан зардал - Ґмчлґх эрх шилжих хїртэл эрхлэн хамгаалагч їл хґдлґх эд хґрґнгийг хамгаалсан, засварласан зардал - Тухайн їл хґдлґх эд хґрґнгґтэй холбогдох тогтмол тґлґгдґх тґлбґр - Ипотекийн эрхтэй этгээдэд тґлґгдґх тґлбґр гэж заасан байгаа Їл хґдлґх эд хґрґнгийн барьцаа /ипотек/-тай холбогдсон харилцааг Иргэний хуулийн арван гуравдугаар бїлгийн гуравдугаар дэд бїлгээр зохицуулсан боловч энэ нь хэт ерґнхий байгаагаас эрх зїйн зохицуулалтын тодорхой бус байдлыг бий болгож банк, санхїїгийн їйл ажиллагааны эрсдлийг нэмэгдїїлж байна. Иймд їл хґдлґх эд хґрґнгґ барьцаалах харилцаанд оролцогч /барьцаалагч, барьцаалуулагч, бїртгэлийн байгууллага, хґрґнгийн їнэлгээчин гэх мэт/-дын хїлээх їїрэг, эдлэх эрхийг нарийвчлан хуульчилж їїргийн гїйцэтгэлийг барьцаагаар хангах зохицуулалтын їр дїнг сайжруулах шаардлагатай байна. Їл хґдлґх эд хґрґнгґ барьцаалах їр нґлґґ бїхий эрх зїйн орчин бїрдээгїй нґхцґлд тус улсад ипотекийн хоёрдогч зах зээлийг хґгжїїлэх, гадаад, дотоодын хґрґнгґ оруулагчдыг хґрґнгийн зах зээлд татан оролцуулах боломж хязгаарлагдмал байгаа, мґн иргэд ґмчийнхґґ газрыг барьцаалахтай холбогдсон харилцааг нарийвчлан зохицуулж ґґрийн ґмчлґлийн газрыг барьцаалах замаар эдийн засгийн эргэлтэд оруулах боломжийг хуульчлах зэрэг хэрэгцээ шаардлагыг харгалзан їл хґдлґх эд хґрґнгґ барьцаалахтай холбогдон їїсэх харилцааг тусгайлсан хуулиар нарийвчлан зохицуулах шаардлагатай гэж їзсэнээр Монгол Улсын Их Хурлаас 2009 оны 3 дугаар сарын 3-ны ґдґр “Санхїї, эдийн засгийн хїндрэлийг даван туулах арга хэмжээний тухай” тогтоолыг, тїїний 2 дугаар хавсралтаар “Нэн тэргїїнд боловсруулж, батлуулах шаардлагатай хууль, Улсын Их Хурлын бусад шийдвэрийн жагсаалт”-ыг баталсан. Энэхїї жагсаалтын 4-т Їл хґдлґх эд хґрґнгийн барьцааны тухай хуулийн тґслийг боловсруулж, хуулийг батлан гаргаад байна. Энэ хууль батлагдан гарснаар нийгэм, эдийн засаг, хууль зїйн дараахь їр дагавар гарна хэмээн хуулийн тґсґл боловсруулагчид їзэж байна. 1. Їл хґдлґх хґрґнгийн барьцаатай холбогдсон харилцааны эрх зїйн зохицуулалт тодорхой болно; 2. Банк, санхїїгийн байгууллагаас иргэн, хуулийн этгээдэд їл хґдлґх хґрґнгґ барьцаалан зээл олгох сонирхол нэмэгдэнэ; 3. Їл хґдлґх эд хґрґнгґ барьцаалсан зээлийн нийлїїлэлт нэмэгдэж хїї буурна; 4. Зээлийн хїї буурснаар иргэд урт хугацаатай орон сууцны зээл авах боломж нэмэгдэнэ; 5. Ипотекийн анхдагч зах зээл тґлґвшиж, ипотекийн хоёрдогч зах зээлийг хґгжїїлэх урьдач нґхцґл бїрдэнэ; 6. Ипотекийн хоёрдогч зах зээлээс хґрґнгийн нэмэлт эх їїсвэр олох замаар банк, санхїїгийн байгууллага їйл ажиллагаагаа хэвийн їргэлжлїїлж, аливаа эрсдлээс урьдчилан сэргийлэх боломжтой болно гэжээ. Уг хуультай бусад хууль тогтоомжийг уялдуулан нэмэлт, ґґрчлґлтийг оруулж, Ипотекийн зїйлийг шїїхийн бус журмаар худалдан борлуулах заалтыг хїчингїй болгосноор аймаг, нийслэлийн Шийдвэр гїйцэтгэх албадын ажлын ачаалал нэмэгдэх


61

2012/¹1

ХОРИГДОГЧ БИЕ ХЇН БА ХОРИХ БАЙГУУЛЛАГЫН НИЙГЭМШЇЇЛЭХ АЖИЛ

ØØÃÅÃ-ûí Òîãòîîë ã¿éöýòãýõ ãàçðûí Ñóðãàëò, õ¿ì¿¿æëèéí õýëòñèéí ìýðãýæèëòýí, äýñëýã÷ Ã.Ãàëñàíæàìö Аливаа улс орны хґгжлийн бодлогын їндсэн чиглэл нь нийгмийн гол їнэт зїйл болсон хїний хґгжлийг дэмжсэн нґхцґлд эерэг їр дїн гардаг гэдгийг угсаатны зїй, сэтгэл судлал, социологийн шинжлэх ухаан болон хїний хґгжлийн зїй тогтлыг судалдаг эрдэмтэн судлаачид нэгэнт тогтоосон байна. Хїний хґгжил рїї чиглэсэн їйл ажиллагааны нэг хэсэг нь нийгмийнхээ эмзэг бїлэгт тусалж, тэдгээрийг нийгэмд

тодорхой байр суурьтай, їїрэг хариуцлагатай болгон хґгжїїлэх буюу зарим тодорхой бїлгийн хїмїїсийг нийгэмшїїлэх асуудал бґгґґд энэ ажлын зґв, оновчтой арга хэлбэрийг тогтоох, мэргэжил, арга зїйн удирдлагаар хангах, бусад зорилтот бїлэгтэй хамтран ажиллах нь ґнґґгийн шаардлагад нийцсэн чухал алхам болох юм. Монгол Улсын хорих байгууллага тїїхэн хґгжлийнхґґ явцад гэмт хэрэгтэй тэмцэх, гэмт хэргийн улмаас хорих ял эдлэгсдийг сурган хїмїїжлїїлэх талаар тодорхой бодлогыг барьж, эрх зїйн баримт бичгийг гаргаж байсан юм. Тухайлбал, 1924 оны 8 дугаар сард хуралдсан МАХН-ын 3 дугаар их хурлаас “Гяндангийн дотоод байдлыг сайжруулах, хэрэгтэн ардуудыг гэгээрїїлэх тухай”, 1924 оны 11 дїгээр сард хуралдсан Улсын анхдугаар их хурлаас ялтан хэрэгтнийг хорихдоо сурган хїмїїжїїлэх ажлыг чухалчлах хэрэгтэйг онцлон тэмдэглэж байсан бґгґґд 1931 оны “Монгол Ард улсын дотор аливаа хэрэгтэн, ялтныг засан сайжруулах ажлын тухай хууль”, 1966 оны “Засан хїмїїжїїлэх хґдґлмґр хууль”-уудад хоригдогсдыг хґдґлмґрт сургах, мэргэжил эзэмшїїлэх зэргээр тэднийг нийгэмшїїлэх, сургалт, нґлґґллийн ажил зохион байгуулах эрх зїйн їндсийг бїрдїїлж байжээ. Тїїнчлэн 1997 он хїртэлх хугацаанд Хорих байгууллагуудын Удирдах тґв байгууллагын бїтцэд “Улс тґр, хїмїїжлийн хэлтэс”-ийн зохион байгуулалттайгаар хорих ангиудад “Сурган хїмїїжїїлэгч” хэмээх ажилтан ажиллаж байсан бол 1997-2003 онд хоригдолтой холбогдсон бїхий л эрх зїйн харилцааг зохицуулж, тэдний эрх ашгийг хамгаалах, амьдрах, ажиллах орчинг чґлґґт амьдралын хэв маягт аль болохоор ойртуулах, иргэншїїлэх їйл ажиллагааг зохион байгуулах їїрэгтэй “Ахуй дэглэмийн байцаагч” гэсэн нэршилтэй ажлыг байрыг бий болгон ажиллуулж байжээ. Харин 2003 оноос эхлэн хоригдогсдыг нийгэмшїїлэх, тэдгээрт тулгарсан бэрхшээлийг даван туулахад туслах чиг їїрэг бїхий “Нийгмийн ажилтан”-ны орон тоог баталж байсан бол хорих ялын тґрґл дэглэм, хоригдогсдын сэтгэл зїйн онцлогийг харгалзан тґрґлжїїлэн судлах зорилгоор 2006 оноос эхлэн сэтгэл зїйчийн орон тоог бий болгон, анх Цагдан хорих 461, хорих 405, насанд хїрээгїйчїїдийн хорих 411 дїгээр ангиудад мэргэжлийн сэтгэл зїйч ажиллаж эхэлсэн юм. Хоригдогсдын давуу тал буюу дотоод нґґц боломжийг илрїїлэх, бие даан амьдрах чадварт сургахад хорих байгууллагын нийгмийн ажилтан, сэтгэл зїйчдийн їїрэг ихээхэн чухал юм. Энэхїї хариуцлагатай їїргээ хэрэгжїїлэхийн тулд хїний хґгжилд нґлґґлґгч хїчин зїйлс, хґгжлийн шалгуур їзїїлэлт, хґгжил тґлґвшилт, эвдэрч гажих шалтгаан, тїїнээс урьдчилан сэргийлэх, хґгжлийн боломж зэргийг олон талаас нь нарийвчлан судлах шаардлага тавигдаж байна.


62

Ґґрґґр хэлбэл цагдан хоригдож буй сэжигтэн яллагдагч болон хорих ял эдэлж буй хоригдогсдыг нийгэмшїїлэх асуудал нь шинжлэх ухааны їндэстэй, нийгэм-сэтгэл зїйн судалгаанд тулгуурласан, гэмт хэргийн шалтгаан нґхцґл болон бусад нґлґґлґгч хїчин зїйлсээс хамаарсан байдалтайгаар ялгамжтай хэлбэрээр зохион байгуулах нь зїйн хэрэг юм. Нийгэм судлал болон сэтгэл судлалын ухаанд нийгмийн дотор оршин амьдарч, нийгмийн материаллаг їйлдвэрлэлийн харилцаанд идэвхтэй оролцогч хїнийг “бие хїн” гэж тодорхойлж байгаа бґгґґд бие хїний зан їйлийг урьдчилан тодорхойлохын тулд сэтгэл зїйчид бие хїний иж бїрэн, суурь онцлог шинжїїдийг судлан тодорхойлж хэмжихийг эрмэлзсээр ирсэн тїїхтэй. Бие хїн нь нийгмийн харилцааны бїтээгдэхїїн болохын хирээр бие бялдар, оюун санааны хувьд хґгжиж, ґґрийн гэсэн тґлґвшил, їзэл бодол, зан тґлґв, хувийн онцлогтой болж байдаг. Тиймээс “бие хїн” хэмээх ерґнхий ойлголтоос гэмт хэрэгтэн бие хїний онцлогийг тодорхойлох хэрэгтэй. Гэмт хэрэгтэн бие хїн гэдэг нь нэг талаас “бие хїн” гэсэн социологийн, нґгґґ талаас “гэмт хэрэгтэн” гэсэн хууль зїйн ойлголтын нэгдэл юм. Ґґрґґр хэлбэл хїн гэмт хэрэг їйлдсэн ч бие хїний шинжээ алддаггїй, харин хэв шинж нь ґґрчлґгдґх явдал анзаарагддаг байна. Шїїхийн шийдвэр гїйцэтгэх ерґнхий газрын Тогтоол гїйцэтгэх газрын Сургалт, хїмїїжлийн хэлтсээс 2011 онд явуулсан дараах судалгааг авч їзье. 2011 оны 11 дїгээр сарын байдлаар хорих ял эдэлж буй 6422 хоригдогч ял эдэлж байгаа бґгґґд давтан гэмт хэрэг їйлдсэн ялтнуудаас авсан судалгаанд Шїїхийн шийдвэр гїйцэтгэх ерґнхий газрын харьяа 22 хорих анги, шийдвэр гїйцэтгэх албаны нийт 2443 ялтан хамрагдсан ба їїнийг нийт хорих ял эдэлж байгаа ялтны тоотой харьцуулахад 38 хувийг эзэлж байгаа бґгґґд їїнээс эрэгтэй 2376, эмэгтэй 67 нь ялтан байна.

График 1 График 2


63

2012/¹1

Давтан гэмт хэрэг їйлдсэн шалтгааныг авч їзвэл: График 3

Дээрх байдлаас дїгнэн їзэхэд давтан гэмт хэрэг їйлдэгсдийн тоо буурахгїй байгаа бґгґґд давтан гэмт хэрэг їйлдэх шалтгаан нь нийгэм, орчны нґлґґтэй холбоотой байгаа нь харагдаж байна. Їїнээс їзэхэд гэмт хэрэг їйлдэхэд гадаад /нийгмийн орчин/, дотоод /генетикийн/ шинжтэй бие хїний сэтгэл зїйн ґвґрмґц онцлог/ хїчин зїйл нґлґґлдґг нь харагдаж байна. Ґґрґґр хэлбэл нийгмийн орчин ба сэтгэл зїйн нэгдэл, тэдгээрийн харилцан їйлчлэлд энэ асуудлыг авч їзэх хэрэгтэй юм. Гэмт хэрэгтэн бие хїний хґгжил болон зан їйлийн хандлагыг тайлбарлах хэд хэдэн онолын жишээг авч їзье. Гэмт хэрэгтнийг зан їйлийн хандлага буюу бихевиорист сэтгэл судлалын їїднээс судлан дараах тайлбарыг хийж болно. Энэ хандлага нь зан їйл болон тїїний хариу їйлдлийн орчноос хамаарах хамаарлын судалгааг чухалчилдаг. Гэмт зан їйлийг хїн нийгмээс буюу гадаад орчноос суралцдаг. Хїн ґґрийн мґн чанарын хувьд сайн, муу байдаггїй бґгґґд гаднаас їзїїлж буй цочролд хариу їйлдэл їзїїлж байдаг. Ґґрґґр хэлбэл хэнийг ч юунд ч орчны нґлґґллґґр сургаж болох ба гадны нґлґґллґґр удирдаж болно. Ямар нэг гэмт їйлдэл хийснийхээ тґлґґ шийтгїїлээгїй бол, гэмт їйлдлээрээ ґґрийн хэрэгцээг хангаж, тїїнээсээ урам авбал тїїнийг дахин давтан хийх магадлал ґндґр байдаг бґгґґд энэ давталт нь хїнд гэмт зан їйлийг тґлґвшїїлдэг. Хїмїїсийн сґрґг хандлага бодлоос їїдэлтэй зан їйл нь тэднийг нґхцґл байдлыг бодитойгоор харж ойлгоход саад болдог бґгґґд хїмїїсийн итгэл їнэмшил, бодол санаа, ґґрийн тухай яриа нь бодит биш їймсэн, бодол санаа нь сґрґг, бие махбодь дахь физиологийн, мэдрэлийн ґґрчлґлтґґс їїдэлтэй сэтгэл хґдлґлийн тогтворгїй байдал нь тэдний зан їйлийг хэвийн биш болгодог. Мґн хэвийн биш їйлдлийг “хэвийн” гэж ойлгож їйлдэл хийдэг нь нийгмийн болон бусдын эсрэг зан їйл гаргахад нґлґґлдґг гэж їздэг. Бихевиористуудын тайлбараар хїний зан їйл нь юуг урамшил, юуг шийтгэл гэдгийг ойлгож байгаагаас хамаардаг бґгґґд хїнийг туршлагажуулж, зан їйлийг тґлґвшїїлж байдаг орчин нґхцлийг сайн судлах ёстой гэж тайлбарласан байдаг. З.Фрейд, Э.Эриксон, А.Адлер нарын їзлээр бие хїний хґгжил насанд туршид нь явагддаг гэж їздэг бґгґґд бага насны хґгжил хїний зан їйлийн хожмын илрэлд шийдвэрлэх їїрэгтэй байдаг байна. Сэтгэц задлалын буюу психоанализ хандлага нь хїний бага насан дахь амьдралынх нь онцлог, биологийн зґн билэг ба нийгмийн шаардлага хоорондын зґрчлийн улмаас


64

тґрґл бїрийн эмгэг шинжїїд бий болдог гэж їздэг. Хувь хїний сэтгэлийн шарх тїїний бага насанд учирсан хямрал, зґрчлґґс эхлэлтэй. Багадаа їл хайхрал, гадуурхал, ахадсан шаардлага, хїсэлт зэргийг мэдэрдэг байсан бол тїїний сэтгэцийн эрїїл мэндэд сґргґґр нґлґґлж невроз їїсгэх шалтгаан болдог. Хїн орчинтойгоо харилцах явцад дутуугийн мэдрэмж болон давуу байдалд тэмїїлэх тэмїїлэл илэрдэг бґгґґд эдгээр нь нийгэмд ашигтай їйл ажиллагааны хґдґлгґгч хїч нь болдог. Нийгэмдээ дасан зохицож байгаа бодол нь дутуугийн болон давуугийн комплексоор илрэн гарч байдаг. Психоанализ нь хїмїїсийн бодол санаа, мэдрэмж, їйлдэлд нґлґґлж байдаг биологийн зґн билгїїд, ялангуяа бэлгийн болон тїрэмгийллийн зґн билэгт онцгой ач холбогдол ґгдґг. Зґн билэг нь оюун ухааны ухамсаргїй гїнд дарагдсан байх бґгґґд нийгмийн шаардлагуудтай їргэлж зґрчилдґж байдаг. Ґґрґґр хэлбэл З.Фрейдийн “Бие хїний бїтэц”-ийн онол дахь анхаарал татсан нэг санаа нь соёл, ухамсаргїй їйлдэл хоёрын харьцааны асуудал бґгґґд хїнийг чґлґґтэй, дураараа байлгахад чиглэгддэг. Гэтэл соёл нь /биеэ авч явах хэм хэмжээ/ хїнийг нийгэм, хамт олны дунд тогтчихсон зїйлийг харгалзах, тїїний дагуу байхыг шаарддаг учраас энэ хоёр байнга зґрчилддґг тґдийгїй їїний улмаас зарим тґрлийн гэмт хэрэг їйлдэгддэг гэж тайлбарлаж болох юм. Социобиологийн хандлага нь хїний нийгмийн зан їйлийг биологитой холбон тайлбарладаг. Хїний зан їйлийн нарийн нийлмэл хэлбэрїїд, тухайлбал, альтруизм, тїрэмгийлэл, нийгэмшил нь бидний “ген”-д байгаа гэж їздэг. Ґґрґґр хэлбэл дээр дурьдсан зарим онолын тайлбарын дагуу болон шинжлэх ухааны судалгааны бусад аргачлалаар гэмт зан їйлийн дотоод мґн чанарыг судалснаар гэмт хэрэгтэн буюу гэмт хэрэг їйлдсэний улмаас ял эдэлж буй хоригдогсдын сэтгэл зїйн хувийн онцлог, ґвґрмґц шинж чанарыг ойлгох мэдэх боломжтой юм. Тиймээс хорих байгууллагын сэтгэл судлал нь хоригдогч бие хїнийг судлахдаа илїї ґргґн хїрээг хамарч тухайн хоригдогчийн сэтгэц, ёс суртахууны тґлґв байдал, шинж, сэтгэцийн тусгалын хэлбэр, темперамент, зан тґлґвийн онцлогийг судлах тґдийгїй сэтгэл гутрал, тїгшїїр, дасан зохицох чадварын судалгааг цогц байдлаар явуулна. Гэмт хэрэг бол нийгэмд дутуу боловсрогдсон зан їйлийн хэлбэр гэж зарим судлаачид тодорхойлдог бґгґґд хоригдогсдыг нийгэмшїїлэх ажил хорих ялын нэг зорилго тґдийгїй гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэхэд ихээхэн ач холбогдолтой арга хэмжээ юм. Ґґрґґр хэлбэл хоригдогсдод нийгмийн эерэг агуулга бїхий бие хїний ґґр шинжийг тґлґвшїїлэх, тэдний зан їйлд нґлґґлґх, нийгмийн їїрэг хариуцлагыг ухамрсарлуулах явдал нь Шїїхийн шийдвэр гїйцэтгэх байгууллагын їйл ажиллагааны томоохон чиглэл болон хэрэгжиж байна. Шїїхийн шийдвэр гїйцэтгэх ерґнхий газар нь хорих байгууллагын нийгэм, сэтгэл зїйн ажлыг эрчимжїїлэх чиглэлээр олон арга хэмжээ авч хэрэгжїїлж байгаа бґгґґд тухайлбал хоригдогсдыг нийгэмшїїлэх орчин нґхцлийг бїрдїїлэх, тэдэнд мэргэжлийн чиг баримжаа олгох, тґрґлжїїлсэн сургалтанд хамруулах, суллагдсан иргэдийг ажлын байраар хангах, тґрийн болон тґрийн бус, олон улсын байгууллагуудтай хамтран ажиллах, хоригдогсдыг нийгэмшїїлэх ажлын эрх зїйн орчинг боловсронгуй болгох, хорих анги, шийдвэр гїйцэтгэх албанд ажиллах нийгмийн ажилтан, сэтгэл зїйчдийн орон тоог шинээр бий болгох, тэдгээрийг мэргэшїїлэх, чадваржуулах чиглэгдсэн арга хэмжээ зэрэг ажлуудыг дурьдаж болох юм. Хорих байгууллагын нийгэмшїїлэх ажилд бодит ахиц, ґґрчлґлт гарч байгаа нь нэг талаас одоо барьж буй бодлого, чиглэл зґв їр дїнтэй байгааг харуулсан, нґгґґ талаас хийгдэж буй алхмууд нь хорих байгууллагын нийгмийн ажил, сэтгэл судлалын ухааныг


65

2012/¹1

онолын болон хэрэглээний тївшинд хґгжїїлэхэд чухал нґлґґтэй болсон гэж дїгнэж болохоор байна. Цаашид хорих байгууллагын нийгэм, сэтгэл зїйн мэргэжлийн їйл ажиллагааг тогтмолжуулах зорилгоор: - Хоригдогсдод їзїїлэх нийгэм, сэтгэл зїйн мэргэжлийн їйл ажиллагаанд шаардагдах орчин бїрдїїлэх буюу їйлчилгээний ґрґґ, тасалгааг дэлхийн жишигт хїргэх, - Хоригдогсдыг нийгэмшїїлэх, сэтгэл зїйн їйлчилгээ їзїїлэх їйл ажиллагааны талаар дэлхийн бусад орны туршлагыг судлах, ґґрсдийн їйл ажиллагаанд нэвтрїїлэх, гадаад харилцааг хґгжїїлэх, - Хорих байгууллага дахь нийгэм, сэтгэл зїйн мэргэжлийн їйл ажиллагааны явц, ололт, амжилтыг судлах судалгааны ажлын тогтолцоог бий болгох, /судалгааны бие даасан нэгж/ - Хорих байгууллагын нийгэмшїїлэх ажилд тґрийн болон тґрийн бус, олон нийтийн байгууллагыг татан оролцуулах механизм бий болгох зэрэг ажлуудыг ґнґґгийн хэрэгжїїлж буй їйл ажиллагаа, нийгмийн хґгжлийн хэрэгцээ, шаардлагад тулгуурлан ґргґн цар хїрээтэйгээр зохион байгуулах шаардлагатай байна. Тґгсгґлд нь нэгэн жишээ дурдья. Германыг судалдаг Японы эрдэмтэн Берлин хотод 20 жилийн ґмнґ зїїн Туркээс цагаачлан ирсэн нэгэн эмэгтэйгээс ярилцлага авчээ. Тїїнтэй Туркээс багадаа ирсэн нийгмийн ажилтан эмэгтэйгээр зуучлуулан танилцсан байна. Ярилцлага авч дууссаны дараа яриа ґгсґн эмэгтэй: “Чи нийгмийн ажил хийдэг її?” хэмээн асуужээ. Энэ асуулт судлаачийн хувьд хариулахад эргэлзээтэй, тґвґгтэй асуулт байсан байна. Энэ нь “Чи нийгмийн ажилтан уу?” гэсэн їг биш, харин “Чиний ажил нийгэмд хамаатай, нийгмийн ажил уу?” гэсэн агуулгатай гэдгийг тэрээр ойлгож байжээ. Тиймээс ґґрийгґґ эрдэм шинжилгээ, судалгааны ажил хийдэг гэж їзсэн тул “Їгїй” хэмээн хариулахад нґгґґ эмэгтэй: “Тэгвэл яах гэж хийж байгаа юм бэ?” гэсэн байна. Энэ тїїхийг дурдаад хорих байгууллагын нийгэмшїїлэх ажил нь нийгмийн хґгжлийг бодитоор дэмжих “нийгмийн ажил” гэдэгт итгэлтэй байгаагаа илэрхийлье. Та бїхнийг хорих байгууллагын нийгэм, сэтгэл зїйн ажлын чиглэлээр хамтран ажиллахыг хїсвэл бидэнтэй холбоо барихыг урьж байна.


66

НЭЭЛТТЭЙ, ХААЛТТАЙ ТОГТОЛЦООНД ХОРИХ АНГИЙН ТҐРҐЛ, ДЭГЛЭМИЙГ ШИЛЖЇЇЛЭХ БУСАД УЛС ОРНЫ ТУРШЛАГА

ÄÕÈÑ-èéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí Ã.Îþóíáîëä

Дэлхийн эрх зїйн хґгжлийн чиг хандлагын хувьд Монгол Улс хорих ялын эрх зїйн хґгжлийн хувьд харьцангуй бага тїїхтэй бґгґґд Їндэсний эрх чґлґґний хґдґлгґґн гарах їед їйлчилж байсан Хууль зїйлийн бичиг, Жинхэнэ дагаж явах дїрмийн дараагаар 1926 онд батлагдсан Эрїїгийн хуульд хорих ялын эрх зїйн їндсийг анх удаа дуусгаж ґгснґґс хойш 90 гаран жил ґнгґрч байна. Ардчилсан нийгмийн хґгжлийн чиг баримжаатай холбоотойгоор эрх зїйн шинэтгэлийн хїрээнд Монгол Улсын Их Хурал 2002 онд Шїїхийн шийдвэр гїйцэтгэх тухай хуулийг шинэчлэн баталсан билээ. Энэ хуулийг хэрэгжээд 10 жил

ґнгґрч байгаа бґгґґд энэ хугацаанд зохицуулж байсан нийгмийн харилцаанд ихээхэн ґґрчлґлт гарснаар хґгжлийн шаардлагад нийцїїлэн дээрх хуулиудад зарим ґґрчлґлт хийх шаардлагатай болов. Õîðèõ ÿëûí îíöëîã Хорих ял гэмт хэрэг їйлдсэн гэм буруутай нь тогтоогдвол шїїх Эрїїгийн хуульд заасан хугацаанд эрх чґлґґг нь хязгаарлаж, олон нийтээс тусгаарлаж, тусгай дэглэм бїхий хорих анги, гянданд албадан байлгадаг тґрийн албадлагын хатуу цээрлэл агуулсан арга хэмжээ юм. Хорих ялыг эрэгтэйчїїд, эмэгтэйчїїд, хїїхэд гэхчлэн нас, хїйсийн байдлыг харгалзан тус тусад нь эдлїїлэхээс гадна ялтанд їзїїлэх эрхийн хязгаарлалтын хэр хэмжээгээр ґґр хоорондоо ялгарах дэглэмтэй хорих анги болон гянданд эдлїїлдэг. Энэ нь хїнд, онц хїнд гэмт хэрэгтнээс хґнгґн, хїндэвтэр гэмт хэрэг їйлдсэн хїмїїсийг, онц аюултай болон рецедив гэмт хэрэгтнїїдээс анх удаа гэмт хэрэг їйлдсэн хїмїїсийг тусгаарлан ялыг эдлїїлэх зорилготой байдаг. Ýðõ ç¿éí îð÷èí Монгол Улсад гэмт хэрэг їйлдэж, гэм буруутай нь шїїхээр тогтоогдсон хїнд хорих ял эдлїїлэхдээ Эрїїгийн хуулийн 52 дугаар зїйлийн 52.4-т “Хорих ялыг жирийн, чанга, онцгой дэглэмтэй хорих анги болон гянданд эдлїїлнэ.”, Шїїхийн шийдвэр гїйцэтгэх тухай хуулийн 107 дугаар зїйл “Баривчлах байр, жирийн дэглэмтэй хорих анги”, 108 дугаар зїйл ”Чанга, онцгой дэглэмтэй хорих анги”, 109 дїгээр зїйл ”Гяндан” гэсэн зїйл, хэсэгт заасан їндэслэл, журмын дагуу хорих ялыг эдлїїлж байна. Ìîíãîë Óëñàä õîðèõ ÿë ýäë¿¿ëæ áàéãàà áàéäàë Монгол Улсад сїїлийн 10 жилийн дунджаар жилд 7272 хїн хорих ял эдэлдэг. Практик алба хаагчдийн хийсэн судалгааны дїнгээс їзэхэд жилдээ хорих байгууллагаар дамжиж байгаа хїмїїсийн тоо 8000 байдаг. Áàðèâ÷ëàõ ÿë Эрїїгийн хуулийн 51 дїгээр зїйлд баривчлах ялыг “гэмт хэрэг їйлдсэн этгээдийг нийгмээс тусгаарлан тодорхой дэглэм бїхий байранд ганцаарчлан байлгах замаар сэтгэл зїйн нґлґґлґл їзїїлэх” хэлбэрээр эдлїїлэхээр заажээ. Гэвч баривчлах ял шийтгїїлсэн этгээдийг жирийн дэглэмтэй хорих ангид олноор нь хорих, эсхїл бусад хоригдлын нэгэн адил ажил хґдґлмґр эрхлїїлэх зэргээр хуульд заасан ял эдлїїлэх нґхцґл, журмыг зґрчиж, хїний эрхийг хохироох явдал маш тїгээмэл байна. Ийнхїї хорих, баривчлах ялыг ялгамжгїйгээр эдлїїлснээр Эрїїгийн хуульд заасан ялын зорилго биелэгдэхгїйд хїрч байна.


67

2012/¹1

Баривчлах ялыг хуульд заасан зорилго, шаардлагын дагуу эдлїїлэх нґхцґл, боломжийг тґр бий болгох, ийнхїї бий болгож чадахгїй гэж їзвэл тїїнийг ял шийтгэлийн тґрлґґс бїрмґсґн хасахаас ґґр аргагїй юм. Уг ялыг “ганцаарчлан” эдлїїлэх нґхцґл, шаардлагыг бий болгож чадвал уг ял нь хорих ялын альтернативд нилээд їр нґлґґтэй байх боломжтой юм. Ґнґґгийн байдлаар насанд хїрээгїй хїн нь Сэжигтэн, яллагдагчийг цагдан хорих шийдвэрийг биелїїлэх тухай хууль, Хууль зїй, дотоод хэргийн сайдын тушаалаар батлагдсан “Хорих ангийн дотоод журам”-аар заасан эрх зїйн орчинд насанд хїрэгчидтэй нэгэн адил нґхцґлд цагдан хоригдож, хорих ял эдэлж байна. Цаашид насанд хїрээгїй /хїїхдэд/ хїмїїсийн хорих ангийн дотоод журмыг тусгайлан гаргаж, мґрдґн ажиллах хэрэгтэй. Ãàäààäûí çàðèì îðíû õîðèõ àíãèéí íýýëòòýé òºðºë, äýãëýì Гадаадын эрдэмтэн, судлаачдын бичсэнийг їзвэл зарим орны хорих ангийн тґрґл, дэглэм нь пенологийн хґгжлийн їе шатуудад тухай бїр зохицсон байдлаар хґгжиж, тґлґвшиж ирсэн байна. Хуучин ЗСБНХУ задран бутрах їед “ГУЛАГ” -ийн тогтолцоог хуулбарлан хэрэглэж байсан “посткоммунист” гэсэн тодотголтой Эстони, Латви, Польш, Чех, Унгар гэх мэт орнууд Европын холбоонд нэгдэн орохын тулд эрїїгийн болон шїїхийн шийдвэр биелїїлэх эрх зїйн системдээ цоо шинэ ґґрчлґлт хийж, хїний эрхийг баталгаажуулсан стандартыг хїлээн зґвшґґрч, тодорхой їр дїнд хїрч байна. Монгол Улс нийгэм эдийн засгийн салбарт хийж буй зарим шинэчлэл, ґґрчлґлтийг Евростандартад нийцїїлэх зорилтын хїрээнд эдгээр улсын сайн туршлагыг зээлдэн авах, ґґрийн хґрсґнд буулгах зэргээр бодитой ажлыг цаг алдалгїй хэрэгжїїлэх шаардлагатай юм. Судалж їзсэн гадаадын улсуудад : - Эрїїгийн хууль тогтоомжоо шинэчлэх - Хорих ял эдлїїлэх байгууллагын тухай хууль тогтоомжид ґґрчлґлт хийх - Тусгайлсан хууль гаргах /Prison Act эсвэл Prison code/ - Эрїїгийн хууль тогтоомжийн хорих ялын хэсэгт нэмэлт, ґґрчлґлт хийж хоригдлыг нээлттэй, хаалттай дэглэмд ял эдлїїлэх, ажил хґдґлмґр эрхлэлтийг дэмжих тухай бодлогын баримт бичиг гаргах - Хїний нґґцийг шинэ нґхцґлд ажиллах бэлтгэлийг хангах зэрэг цогц арга хэмжээ хэрэгжїїлсэн байна. ÕÁÍÃÓ ХБНГУ-ын эрїїгийн хууль тогтоомж нь олон хууль /Эрїїгийн хууль, Ялын тухай хууль, Шоронгийн тухай хууль зэрэг/ -иас бїрддэг. Ялтныг нийгмийн ґмнґ хариуцлага хїлээхїйц, нийгэмшїїлэх, засан хїмїїжїїлэх, тїїнийг нээлттэй, хаалттай тґрґл дэглэмд ялгамжтай эдлїїлэх зорилгыг Ялын тухай хууль /1975 он/, 1977 онд батлагдсан “Шоронгийн тухай” /Prison Act/ хууль тус тус агуулсан байдаг. ХБНГУ-ын Шоронгийн тухай хуулийн зорилго нь хорих ялын нээлттэй хэлбэр ялтныг хэвийн амьдралд эргїїлэн оруулах, хуульд захирагдах, ґґрийн їйлдлийн аливаа хариуцлагыг хїлээх, хэвийн ажиллаж амьдрахыг хангаж хариуцахад сургадаг. Энэ зорилгын їндсэн ачааллыг хорих байгууллагын нийгмийн алба їїрдэг. Тус улсад харьцангуй хґнгґн гэмт хэрэг їйлдсэн цґґн жилийн хорих ялтай ялтнуудыг нийгэмд дасгах, хґндийрїїлэхгїй байх зорилгоор суллагдахаас нь ґмнґ “нээлттэй” ангид байлгадаг. Хорих ангийн нээлттэй хэлбэр нь - гэртээ харихад бэлтгэх /furlough und Hafturlaub/, - богино хугацааны хорих хэлбэр /Ausgang/,


68

- ажил хґдґлмґр эрхлэх дэглэм /Freigang/ гэсэн гурван ялгаатай дэлгэмтэй. Гэртээ харихад бэлтгэх дэглэм нь хуанлийн 21 ґдрийн ґмнґґс, богино хугацааны хорих хэлбэр нь хорих байгууллагаас гадуур ґдґрт хэдэн цаг ажил эрхлэх боломж олгодог, харин ажил хґдґлмґр эрхлэх дэглэм нь хорих ангийн хяналтаас гадуур хґдґлмґр эрхлїїлдэг /сард 500 дойч марк/. Энэ хэлбэр нилээд тїгээмэл бґгґґд Германы нийт хорих ангийн 60 хувь нь ийм нґхцґлтэй байна. 1980-аад онд Германы Хууль зїйн яамны дэргэд “Нийгмийн туслалцааны хїрээлэн” байгуулагдсан ба тэнд хґдґлмґрийн зах зээлийг судалж, гол компани, бусад аж ахуйн нэгж болон шаардлагатай бусад байгууллагатай холбоотой ажиллаж, суллагдаж буй хїмїїст гэр бїлийн болон санхїїгийн бэрхшээлээ гэтлэхэд нь туслахуйц зґвлґгґґ ґгдґг байна. Хорих байгууллагын захиргаа, нийгмийн ажилтнууд хґдґлмґрийн биржтэй нягт харилцан ажиллаж, аж ахуйн аль чиглэлийн байгууллага ґргґжин тэлж байгааг харгалзан тэнд ажиллах мэргэжилтэн бэлтгэх чиглэлээр сургалтын материаллаг баазыг бїрдїїлж байдаг. Ялтны хорих ял эдлїїлэх ажиллагааг хэд хэдэн їе шатанд хуваадаг, - Хорих байгууллагын нґхцґлд дасах їе - Засран хїмїїжих їе - Суллагдахад бэлтгэх їе Хорих ял эдлэх бїхий їе шатанд нийгмийн ажилтан тэднийг судалж, хувийн хэрэгт нь тґлґвлґгґґний дагуу дїгнэлт бичиж байдаг. Энэхїї тґлґвлґгґґнд: 1. Хаалттай болон нээлттэй хорихын аль нґхцґлд байх 2. Ижил харьцаа бїхий хэсэгт бусадтай хамт байж болох эсэх 3. Ажил хийх, мэргэжил эзэмших, мэргэших болон давтан сургалтад хамруулах 4. Мэдлэгээ дээшлїїлэх 5. Тусгайлсан тусламж їзїїлэх 6. Ял эдлэх нґхцґлийг хґнгґрїїлэх 7. Суллагдахын ґмнґ ажил гїйцэтгэх гэсэн хэлбэртэй байна. Чґлґґт амьдралд оруулахын тулд хорих ялын дэглэмийг бууруулж болох ба суллагдахаас 3 сарын ґмнґ 7 хоногийн чґлґґ олгох, мґн хорих байгууллагаас гадуур чґлґґтэй явах эрхтэй ялтанд сар бїр 6 хоногийн чґлґґ олгодог. Энэ нь дээр дурдсан 3 тґрґл дэглэмийн онцлогт тохирсон байна. ХБНГУ-ын хорих ангийн нээлттэй тґрґл, дэглэмийг їзвэл тус улсын Эрїїгийн хуулиас гадна “Ял шийтгэлийн тухай хууль” /Penal Code/, “Шоронгийн тухай хууль” /Prison Act/ гэх мэт салбар хуулиуд їйлчилдэг, хорих нээлттэй хэлбэрїїд болох Гэрт нь харихад бэлтгэх хэлбэр/furlough-Hafturlaub/, богино хугацааны хорих хэлбэр /Ausgang/ зэрэг нь Монгол Улсын Эрїїгийн баривчлах, албадан ажил хийлгэх ялтай хуульчилсан хэлбэрийн хувьд тґстэй мэт боловч тухайн улсын ялын тогтолцооны онцлогтой бїрэн нийцсэн, зарчим, зорилгын хувьд эрс ялгаатай байна. Ýñòîíè Óëñ: Постсоциалист орон гэгдэх энэ улс Европын холбоонд амжилттай нэгдэн орохын тулд 1994 онд Эрїїгийн хууль /Criminal code/ болон Шїїхийн шийдвэр гїйцэтгэх /Code of Enforcement procedure/ тухай хуульдаа зарчмын шинжтэй ґґрчлґлт хийжээ. Ингэснээр ґмнґ байсан “ГУЛАГ”-ийн хорих лагераас бїрэн татгалзаж хорих ялын тґрґл, дэглэмийг: - Closed prison - Semi- closed prison - Open prison гэж ангилсан байна. Тус улс хорих ангийн нээлттэй хэлбэрийг Шїїхийн шийдвэр гїйцэтгэх тухай


69

2012/¹1

хуулийн 98, 119-124 дїгээр зїйлд заахдаа ажил хґдґлмґр эрхлэх боломжтой байх, гэр бїлийнхэнтэйгээ уулзаж, ґґрт тохирсон хґдґлмґр эрхлэх талаар оруулсан байна. Тус улс 1996-1997 онд Шїїхийн шийдвэр гїйцэтгэх тухай хууль болон хорих байгууллагадаа томоохон ґґрчлґлт, шинэчлэл хийж улмаар 2000 онд Шоронгийн тухай хууль /Prison Code/ -ийг батлан гаргажээ. Энэ хуулийг батлан гаргахдаа Герман, Франц улсын холбогдох хуулиудын зарим хэсгийг судлаж їзсэний їндсэн дээр “зээлдэн” авч хэрэглэсэн байна. Ôèíëàíä Óëñ Финландын хорих байгууллага онцгой, жирийн, нээлттэй гэсэн гурван тґрлийн дэглэмд хуваагддаг. Онцгой дэглэмд ял эдэлж байгаа ялтныг нийгмээс тусгаарлаж манай улсын чанга дэглэмтэй тґстэй нґхцґлд байлгадаг байна. Жирийн дэглэмд ял эдэлж байгаа хоригдлууд хоорондоо уулзаж болох ба хянагчийн харгалзаатайгаар гадуур явж болдог. Нээлттэй хорих ангид оргох зугтахаас сэргийлсэн хашаа тор байхгїй бґгґґд ялтан ґрґґнийхґґ тїлхїїрийг эзэмшиж дотор чґлґґтэй явах, мґн энгийн хувцас ґмсдґг. Зарим тохиолдолд хорих ялыг 8 сар хїртэл албадан ажил хийлгэхээр сольж болдог. 20-200 цагийн албадан ажил хийхдээ 7 хоногт 2 удаа 3-4 цаг ажилладаг. Энэ ялаар сольсон нґхцґлд ажил сургуулиасаа хґндийрґлгїй, гэр бїлийнхэнтэйгээ амьдарч гїйцэтгэдэг байна. Финландын Ялын тухай /Penal Code/ хуулиар ялтныг аль болох ердийн аж амьдралын нґхцґлд ойр байлгах, “хоригдоно” гэдэг нь мґн чанартаа хїнд шийтгэл тул тїїнийг янз бїрийн нэмэлт арга, хэрэгслээр хїндрїїлэхгїй байх, улмаар ямар нэг анкет баримт бичигт ял эдэлж байсныг дурдахгїй байхаар тус тус заасан байдаг. Èõ Áðèòàíè Хорих байгууллага нь Их Британийн Дотоод хэргийн яаманд байх бґгґґд дараах хэлбэртэй байна. - 3-аас дээш жилтэй ялтнуудын нэгдсэн хорих анги - 12 сараас дээш ял эдлэх анх удаа ял шийтгїїлсэн ялтнуудын хорих анги - 21 -ээс дээш насны гэмт хэрэг їйлдсэн этгээдїїдийн хорих анги - Анх удаа гэмт хэрэг їйлдсэн ялтнуудын хорих анги - 21 хїртэл насны хїмїїст зориулагдсан хорих анги - Насанд хїрээгїйчїїдийн богино хугацаагаар засан хїмїїжїїлэх тґвїїд байдаг Ялтны ял эдлэх хугацааг дараах байдлаар ангилдаг. Їїнд 1. Туршилтын хугацаа /ганцааранг нь байлгах/ 2. Засан хїмїїжїїлэх їе /хамтаар байлгаж, хґдґлмґрт татан оролцуулах/ 3. Хугацаанаас ґмнґ тэнсэн суллах /ялын 4/3-ийг эдэлсэний дараа/ Засан хїмїїжїїлэх болон суллахын ґмнґ байршлын завсар шилжилтийн їе гэж болох “хагас чґлґґтэй їе” байдаг бґгґґд энэ їед хянагчгїйгээр ажилд гарч, гадна орчинтой чґлґґтэй харьцдаг энэ хэлбэр ґґр олон улсад тїгээмээл тархсан байдаг нь нийгмийн амьдралд амжилттай дасахад чухал ач холбогдолтой. ÀÍÓ АНУ-ын шийдвэр гїйцэтгэх байгууллага нэг талаас Хууль зїйн яам, нґгґґ талаас оршин байгаа нутаг дэвсгэрийн засаг захиргаанд давхар харъяалагддаг. Хорих ялыг : • Холбооны • Мужийн • Орон нутгийн ял эдлїїлэх байгууллагад эдлїїлдэг байна. Орчин цагийн АНУ-ын ял эдлїїлэх байгуулагын бїтцэд “Оборн систем” голлох байр суурь эзэлдэг ажээ. АНУ-ын хорих ангиудад хатуу тогтоосон болон уян хатан тогтоосон дэглэм журам аль аль нь їйлчилдэг байна. АНУ-д хорих ангийг дараах гурван тґрґлд ангилдаг:


70

1. Дээд зэргийн хяналтын тївшинтэй хаалттай хорих 2. Хамгаалалтын дунд тївшний хорих, энэ нь ялтан номын санд очих, салхинд гарах боломжтой 3. Хялбаршуулсан тївшний хорих буюу “нээлттэй хорих” Нээлттэй хорих анги нь зэвсэглэсэн хамгаалалтгїй, хґнгґн дэглэмтэй, хоригдогсод нь гадны байгууллагад хґдґлмґр эрхлэх эрх эдэлдэг байна. Нээлттэй дэглэмд хорих ял эдлэгсдийн эрхэлдэг хґдґлмґрийн гол чиглэл нь барилга байгууламж барих, зам засах, хґдґґ аж ахуйн болон бусад ажил байдаг. Тїїнчлэн насанд хїрээгїйчїїдийн хорих ялыг хїмїїжлийн сургуульд эдлїїлдэг, дэглэм, харуул хамгаалалтын нґхцґл насанд хїрэгчдийнхтэй жишихэд харьцангуй зґґлґн байдаг. Насанд хїрээгїй хоригдлууд ґдґрт нь хорих ангийн байрлалд байрлан ажиллаж, сурах бґгґґд шґнґ нь гэртээ очиж хонож болдог. Энэ нь хоригдлуудын хїмїїжилд нааштай нґлґґ їзїїлдэг ажээ. АНУ-д сїїлийн їед эрх чґлґґг нь хэсэгчлэн хязгаарлах, тухайлбал хорих байгууллагаас гадуур байж сурч, ажиллахаа хэвийн їргэлжлїїлэх шийтгэлийн хэлбэр нилээд тїгээмэл болж байна. ßïîí Óëñ Япон улс нь “Суллагдагсдад тусламж їзїїлэх тухай”, ”Насанд хїрээгїй ялтны ялыг эдлїїлэх байгууллагын тухай”, “Шоронгийн тухай хууль” болон бусад эрх зїйн актуудаар энэхїї харилцааг зохицуулдаг байна. Япон улсын эрїїгийн ял нь 1. Бага хэмжээний торгууль 2. Торгууль 3. Баривчлах 4. Албадан болон албадан хґдґлмґрлїїлэхгїйгээр хорих 5. Цаазаар авах гэсэн тґрлїїдтэй. Ял эдлїїлэх байгууллагын бїтцэд урьдчилан хорих байр, насанд хїрэгчдийн болон насанд хїрээгїйчїїдийн хорих байгууллага багтана. Японы ял эдлїїлэх байгууллага нь нилээд тґвлґрсґн боловч нарийвчилсан ангилалтай байдаг Хорих ял шийтгэгдсэн ялтныг : - Хґнгґн гэмт хэрэг їйлдсэн - Гадаадын иргэн - 8 аас дээш жилийн хорих ялтай - 20 хїртэлх насны залуучууд - Эрїїл мэндийн байдал сул, ґвчтэй хїмїїс гэдгээр тус тус ангилдаг. Хорих ангийн нээлттэй системийг бага хэмжээгээр хэрэгжїїлж эхэлж байгаа боловч хоригдлыг хїмїїжїїлэх їндсэн арга хэрэгсэл нь биеийн хїчний хґдґлмґр гэж їздэг. Хоригдлууд нь ґдґрт 8, долоо хоногт 44 цаг ажилладаг байна. ÎÕÓ 1996 онд батлагдан гарсан Эрїїгийн ял эдлїїлэх хууль нь 24 бїлэг, 190 зїйлэээс бїрдэнэ. ОХУ-ын Эрїїгийн ял эдлїїлэх хууль нь Монгол Улсын ШШГТХ-тай зарчмын хувьд олон зїйлээр ялгаатай. • Хоригдлын ялыг нийгмээс тусгаарлахгїйгээр эдлїїлэх байдал • Баривчлах ял эдлїїлэх • Хорих ял эдлїїлэх Хоригдлыг хїмїїжїїлэх їндсэн хэрэгсэлд: • Ял эдлїїлэхэд мґрдґх тогтоосон дэглэм, журам • Нийгмийн ашиг тустай хґдґлмґр


71

2012/¹1

• Ерґнхий боловсорлын болон мэргэжил эзэмшїїлэх сургалт, олон нийтийн нґлґґлґл Хорих ял эдэлж байгаа болон суллагдсан хїмїїст чиглэсэн бодлого :Дэлхий дахинд ял эдэлж байгаа болон шоронгоос суллагдсан хїмїїст чиглэсэн тґрийн бодлого їндсэн хоёр хэлбэртэй байдаг. Їїнд : - Social control of criminals буюу нийгмийн хяналтын хэлбэр - Rehabilitation of criminals буюу нийгэмд амьдрахад нь дэмжлэг їзїїлэх хэлбэр Энэ хоёр хэлбэр нь тухайн улсын нийгмийн хґгжлийн чиг баримжаатай холбоотойгоор тодорхойлогддог. Нийгмийн хяналт нь шоронгоос суллагдсан хїмїїсийг “засрашгїй хїмїїс” гэж їзээд “давтан, рецедив гэмт хэрэгтэн” хэмээн нэрлэж, тїїнтэй хийх тэмцлийг чангатгадаг. Хїмїїс дахин гэмт хэрэг їйлдэж байгаа нь хууль тогтоомжийг їл ойшоож, засарч хїмїїжихийг хїсэхгїй байгааг илтгэн харуулах шалгуур гэж їзэж шоронгоос суллагдсан хїмїїст нийгмийн зїгээс тавих хяналт илїї чанга байх ёстой бґгґґд ингэснээр тэднийг дахин гэмт хэрэг їйлдэхээс урьдчилан сэргийлж чадна гэж їздэг. Харин либерал чиг баримжаатай барууны гэгдэх орнуудад хорих ял эдлээд суллагдсан хїмїїсийн сэтгэл зїйг эмчлэх, нийгмийн туслалцаа їзїїлэх ажлын онолын їндэслэл 1970-аад оноос эхлэн ул суурьтай хґгжиж эхэлжээ. Энэ нь гэмт хэрэгтнийг нийгэмд дахин засаж, хїмїїжїїлж болдог, ингэхийн тулд шоронгоос суллагдсан хїмїїст туслалцаа дэмжлэг хэрэгтэй гэсэн хїмїїнлэг їзэлд тулгуурладаг. 1960-аас 1980 онд БНМАУ-ын Засан хїмїїжїїлэх хґдґлмґрийн байгууллага тухайн їеийнхээ нийгмийн онцлогт тохирсон “тусгай комендатур” хэмээх алба, нэгж байсан бґгґґд эдгээр нь шоронгоос суллагдсан хїмїїсийг хїлээн авч, хуучин ажиллаж байсан газар нь эгїїлэн ажилд оруулах, нийгмийн ашиг тустай хґдґлмґр эрхлїїлэхэд туслах зэргээр идэвхитэй ажиллаж байсан нь тґрийн эрїїгийн бодлогын хувьд маш зґв байсан бґгґґд хорих байгууллагаас суллагдсан хїмїїсийг нийгэмшїїлэхэд ямар нэг хэмжээгээр сайн нґлґґ їзїїлж байсан нь ойлгомжтой. Иймд энэ “ґнгґрсґн туршлага”-ыг хэлбэр, хэрэгжїїлэх аргын хувьд ґґрчилж буцаан нутагшуулах шаардлагатай байж болох юм. Орчин їед Европын холбоо зэрэг Бїс нутгийн хамтын ажиллагааны байгууллагуудаас ардчилсан хїмїїнлэг иргэний нийгмийг баримжаалан хґгжиж байгаа улс орнуудад шоронгоос суллагдсан хїмїїст дэмжлэг їзїїлэх тґрийн бодлого илїї їр дїнтэйг зґвлґж, гишїїн улсууддаа энэхїї ажлын стандартыг тогтоох шаардлага тавьж байгааг анхаарах нь зїйтэй байна. Олон улсын туршлага ОХУ: Ялтныг нийгэмшїїлэх ажил нь хэд хэдэн їе шатанд хуваагддаг. Энэ нь нийгэм-эрїїл мэндийн, хґдґлмґр мэргэжлийн, эрх зїйн, сэтгэл заслын, ахуй-нийгмийн гэж хуваагддаг. Эдгээр нь тус бїртээ ґґрийн гэсэн нийгэмшїїлэх тодорхой аргатай байдаг.Эдгээр нийгэмшїїлэх ажлыг амжилттай, їр дїнтэй болгохын тулд їе шаттай байх, бїрэн дїїрэн байх, залгамж холбоотой байх, їр дїнтэй байх зарчмыг хэрхэн баримтлахаас ихээхэн хамаардаг. Мґн нийгэмшїїлэх ажиллагааг явуулахдаа сайн дурын болон їїргийн, їнэ тґлбґргїй болон хїртээмжтэй зарчмыг баримтлан энэ тґрлийн їйлчилгээ зайлшгїй хэрэгцээтэй байгаа хэсэгт (тухайлбал, ганц бие эх, ґндґр настан, тэтгэврийнхэн, хґгжлийн бэрхшээлтэй болон ґвчтэй хїмїїс, ажилгїйчїїд, шилжин суурьшигсад, дїрвэгсэд) хїрч їйлчилдэг. Энэхїї олон талт нийгэмшїїлэх ажил нь засан хїмїїжїїлэх газар эхэлдэг бґгґґд їїнд хамрагдагсдын хувийн чадавхи нь нийгэмд байр сууриа бїрэн дїїрэн олох


72

боломжтой болох хїртэл хугацаанд хэрэгждэг. Тусгаар тогтносон улсуудын хамтын нґхґрлґлийн орнуудын хїрээнд “Криминон СНГ” гэсэн бие даасан ашгийн бус байгууллага їйл ажиллагаа явуулдаг. Уг байгууллагын бїтэн нэр нь Хууль зґрчигчдийг нийгэмшїїлэх, гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх, Криминон СНГ тґв гэдэг бґгґґд 2010 оны 6 дугаар сарын 17-ны ґдґр ОХУ-ын Хууль зїйн яаманд бїртгэгдсэн байна. Їїнээс ґмнґ “Эйбл СНГ” гэдэг буяны сангийн салбар байдлаар їйл ажиллагаагаа явуулж иржээ. Энэхїї байгууллага нь “Криминон” хґтґлбґрийн зорилгод хїрэхийг хїссэн байгууллага, аж ахуйн нэгж, сайн дурынхныг нэгтгэж байдаг. Уг хґтґлбґрийн зорилго нь гэмт хэргээс ангид аюулгїй нийгмийн бий болгох, гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх, ялтныг нийгэмшїїлэх юм. Хґтґлбґрийн хїрээнд “Криминон-Новосибирск”, “Криминон-Надежда” (Украйн), “Криминон-Урал” (Екатеринбург), “Криминон-Уфа” гэсэн їйл ажиллагааг хэрэгжїїлж байна. Мґн Санкт-Петербург, Москва, Самара, Барнаул зэрэг хотуудад зайны сургалтын сїлжээ ажилладаг байна. ОХУ-д “Криминон” хґтґлбґр нь 1996 оноос хэрэгжиж байгаа бґгґґд “Аз жаргалд хїрэх зам” нэрийн дор явуулсан туршилт хґтґлбґрийг Шахов дахь засан хїмїїжїїлэх газар /1996-1997/, Оренбург муж дахь эрэгтэйчїїдийн чанга дэглэмтэй хорих ангид /1999-2000/ тус тус явуулсан байна. Туршилтын багийг 55 ялтнаас бїрдїїлж байсан бґгґґд сургагч нар шууд газар дээр нь ажиллажээ. Хґтґлбґр болон нэмэлт сургалтыг амжилттай тґгссґн ялтнууд хґтґлбґрийг бусаддаа зааж сургах туршлага ґргґжиж байгаа бґгґґд Челябинск болон Омск дахь хорих ийм маягаар сургагч багш бий болсон байна. 2010 оны 2 дугаар сарын 17-ны ґдґр ОХУ-ын Холбооны бїгд хурлаас “Ял эдлэгсдийг нийгэмшїїлэх эрх зїйн зохицуулалтыг боловсронгуй болгох тухай” тогтоол гарсан байна. Їїнд ял эдлэж байгаа болон хорих ял эдлээд суллагдсан этгээдийг эргэж нийгмийн хэвийн амьдралд оруулах нь тґрийн болон эрїїгийн шийдвэр гїйцэтгэх байгууллага, иргэний нийгмийн чухал асуудал гэдгийг онцлоод, сїїлийн жилїїдэд эрїїгийн шийдвэр гїйцэтгэх байгууллагуудад ялын альтернатив бодлого болон аливаа шийтгэлийг энэрэнгїй ёсонд нийцїїлэх чиглэл баримтлах хэрэгтэйг дурджээ. Мґн сїїлийн 10 жилийн хугацаанд 3 сая хїн хорих ял эдлээд суллагдсан ба гэмт хэргийн 35 хувийг онц аюултай гэмт хэрэг эзэлж байгааг дурдсан байна. ÕÁÍÃÓ Ял эдлээд дууссаны дараа эргээд нийгэмд ороход нь туслах зорилгоор болон нийгэмтэйгээ адил хґгжих хїний эрхийг хїндэтгэх їїргээ биелїїлэхийн тулд Герман улс нь ял эдэлж байгаа хїмїїст тусгай боловсрол эзэмших янз бїрийн арга хэмжээг зохион байгуулдаг бґгґґд ґґрґґ хґгжих, эргээд нийгэмд орох зэрэгт байнга бэлддэг. Ялаа эдэлж дууссаны дараа ялтан нь сурсан мэргэжлийн дагуу “Ажил олгох газар”-т бїртгїїлэх бґгґґд энэ байгууллага хорих ял эдлээд суллагдсан хэнд боловч їйлдчилдэг. Ажил эрхлэх чадвараас нь хамаараад тохирох ажлыг нь хайх бґгґґд боломжгїй бол нґхґн олговор олгодог. Aжилгїйдлийн мґнгґ нь хамгийн багадаа 400 орчим еврогоос эхлэн олгодог. Мґн энэ хугацаандаа тухайн хїний ажил эрхлэхэд нь саад болж буй бэрхшээлийг алга болгохын тулд сургалт, арга хэмжээ зохион байгуулдаг ба їїнд оролцох эрхтэй байдаг. Хїїхэд боловсрол эзэмшиж амжаагїй байдаг учраас шїїхээс ял ногдуулахдаа боловсрол эзэмших боломжийг тасалдуулахгїй байх, нийгмээс хґндийрїїлэхгїй байхад зэрэгт хамгийн ихээр анхаардаг. Тиймээс “насанд хїрээгїйчїїдэд туслах тґв” гэж тґрийн байгууллага байдаг бґгґґд энэ нь гэмт хэрэгт холбогдсон цагаас эхлэн хїїхдийн эрх ашгийг хамгаалдаг бґгґґд хэрэг шийдвэрлэгж дууссан ч тухайн хїїхдийг нийгэмд байр сууриа олтол нь тусалж дэмждэг.


73

2012/¹1

Германд ялтныг нийгэмшїїлэх чиглэлээр тусгайлан бэлтгэсэн мэргэжилтнїїїд ажилладаг бґгґґд насанд хїрсэн хїн, хїїхдэд хїртэл ялгаатай сурган хїмїїжїїлэгч, сэтгэл зїйч, мэргэжилтнїїд їйлчилдэг. Ґґр нэг чухал зїйл нь Ausbildung /мэргэжил олгох сургалт-их дээд сургуулиар олгох шаардлагагїй, сургалт їйлдвэрлэлийн тґв/ тогооч жолооч, даатгалын ажилтан, мужаан, слесарь гэх мэт мэргэжил олгодог байна. Эдгээрийг санал болгосон байгууллагуудад хїргїїлдэг бґгґґд їїнийг хорих анги болон ґґр тґрлийн ял эдэлж байгаа хїмїїсийн дунд зохиодог тґдийгїй суллагдсан хїнд ч хамааралтай байдаг байна. Энэ нь дараа нь энгийн амьдралаа цааш нь хэвийн їргэлжїїлэхэд нилээд чухал їїрэгтэй байдаг бас баталгаа болдог байна. Энэ бїгдээс їзвэл Герман улсад хїний эрхийг ґндґрт тавьж, ял эдлэх нь тухайн гэм буруутай їйлдэлд нь ногдуулах хангалттай арга / залхаалт/ бґгґґд їїнийг цааш нь хэтрїїлж хэрэглэж болохгїй гэж їздэг. Жишээ нь: хорих ял эдэлж байгаа хїн тусгай газар нийгмээс тусгаарлагдаж байгаа ч бусад бїх эрхээ эдлэх боломжтой. Герман иргэний нийгмийн баталгаа гэх зїйл нь ял эдэлсэн хїнд ч їйлчилдэг. НЇБ-ын Хїний эрхийн дїрмїїд ялтантай харьцах наад захын жишиг дїрмийн заалтуудыг хуулиндаа хэрэгжїїлж чадсан байна.

Хэрэгжїїлсэн арга зам Орнууд 1 Эрїїгийн хууль тогтоомжоо шинэчлэх - Япон

2Хорих ял эдлїїлэх байгууллагын тухай хууль тогтоомжид ґґрчлґлт хийх

- Финланд

3Тусгайлсан хууль гаргах /Prison Act or Penal Code/ - Эстони

- ХБНГУ- АНУ- Их Британи

4

Эрїїгийн хууль тогтоомжийн хорих ялын хэсэгт нэмэлт, ґґрчлґлт хийж хоригдлыг нээлттэй, хаалттай дэглэмд ял эдлїїлэх, ажил хґдґлмґр эрхлэлтийг дэмжих тухай бодлогын баримт бичиг гаргах

- ОХУ

Хоёр. Судласан орнуудад хорих ял эдлїїлэх хорих ангийн нээлттэй хаалттай тґрґл, дэглэмийг хуульчлахдаа дараахь хууль тогтоомжийг батлан гаргах, эсвэл ґґрчлґх, шинэчлэх байдлаар тусгасан байна. Їїнд: 1. Эрїїгийн хууль /Criminal code/ 2. Хорих байгууллагын /шїїхийн шийдвэр биелїїлэх/ тухай хууль 3. Ялын тухай хууль /Penal code/ 4. Шоронгийн тухай хууль /Prison Code, Imprisonment code, Prison Act/ Эрх зїйн тогтолцооны онцлогоос шалтгаалан хорих ялыг эдлїїлэх ажиллагааны эрх зїйн зохицуулалт адилгїй боловч бїхэлдээ хорих ялыг эдлїїлэхдээ хорих байгууллагад ажиллах хїний нґґц, боловсон хїчний чадавхижуулалт, ялтныг нийгэмшїїлэх тодорхой тґрлийн ажлууд, эргэлт уулзалт, хґдґлмґр эрхлэх боломж, хоригдлын ял эдлэх орчин зэргээрээ ялгагдаж байна. Тухайлбал ХБНГУ-д хэрэглэж байгаа хорих ангийн нээлттэй хэлбэрийн зарим нь баривчлах ялтай тґстэй боловч тїїнийг хэрэгжїїлэх алба нэгж, хэлтсийн зохион байгуулалт тус тусдаа байдаг. Гурав. Ялтныг нийгэмшїїлэх ажлыг нийгмийн ажил тґрґл хэлбэр хэмээн їзэж тусгайлсан хуулиар зохицуулж байгаа улс байхад хґтґлбґр гарган хэрэгжїїлж байгаа жишиг ч байна. Ял эдлэж байгаа хїмїїсийг нийгэмд дасан зохицоход нь туслалцаа дэмжлэг їзїїлэх ажил нь нийгмийн їйлчилгээний нэг тґрґл бґгґґд їїнийг зарим орны


74

туршлагаас їзэхэд тґрийн аль нэг институтаар гїйцэтгїїлдэг байна. Ялтныг нийгэмшїїлэх талаар судлагдсан улс орнуудад тогтсон хэд хэдэн хандлага байна. Їїнд 1. Social control буюу нийгэм-захиргааны хяналт тогтоох гэсэн манай улсад байгаа загвар нь постсоциалист зарим оронд байдаг. Казакстан, Киргизстан гэх мэт. 2. Probation, Parol буюу тусгайлсан алба, ажилтан хяналт тавьж, дэмжлэг їзїїлэн ажиллах. Энэ нь зарим тохиолдолд “bootcamp, “halfway house” гэсэн хэлбэр буюу тїр амьдрах, туслалцаа авах, орогнох зэрэг орон байр хэлбэртэй байна. Англо-Саксоны эрх зїйн тогтолцоотой орнуудад тїгээмэл байдаг хэлбэр. 3. Хорих ялын нээлттэй хаалттай дэглэмийг нийгмийн ажлын їр дїнтэй хэлбэртэй хослуулан хэрэгжїїлэх систем буюу Ром-Германы эрх зїйн тогтолцоотой зарим улс оронд бий. Тухайлбал Герман, Эстони, Европын холбооны зарим улсууд багтаж байна. 4. Тусгайлсан хґтґлбґр гарган ажиллах буюу хорих анги ял эдэлж байгаа болон суллагдсан хїмїїсийг нийгэмшїїлэх хґтґлбґр нь хорих ял эдлїїлэх эрх зїйн орчин харьцангуй сайн хґгжґґгїй улс орнуудад хэрэглэдэг бґгґґд їїний нэг тод жишээ нь: Ґмнґд Африкийн Бїгд Найрамдах улс юм. Энэ улс нь ялтныг нийгэмшїїлэх хґтґлбґрийг 2002 оноос олон улсын дэмжлэгтэйгээр хэрэгжїїлж эхэлсэн бґгґґд їїндээ хувийн хэвшил, тґрийн бус байгууллагуудыг ґргґнґґр татан оролцуулж, тґрийн зарим чиг їїрийг гїйцэтгїїлж байгаа туршлагыг нэвтрїїлжээ. Дґрґв. Хорих ангийн нээлттэй тґрґл, дэглэмтэй дээрхи орнуудын хувьд ялтныг хґдґлмґр эрхлїїлэх эрх зїйн зохицуулалтыг дэлгэрэнгїй болон тодорхой зааж ґгсґн байна. Энэ нь : - Хорих байгууллагаас гадуур хґдґлмґр эрхлэх, /Эстони/ - Хорих байгууллага дотор буюу сулагдахаас ґмнґ хґдґлмґр эрхлэх /ХБНГУ/ - Гэрээгээр хґдґлмґр эрхлэх, АНУ, ОХУ, Япон - Шїїхээс ногдуулсан хорих ялыг хґдґлмґр эрхлэх хэлбэрээр солих /Финлянд/ гэх мэтчилэн ялгавартай тусгаж ґгсґн ч хорих ангийн хаалттай дэглэмээс ялгагдах гол шинж нь ажил хийлгэх, хґдґлмґр эрхлэх эрх зїйн орчинг бїрдїїлсэнд байна. Дурдсан орнуудад ялтны хґдґлмґр эрхлэлтийг явуулахдаа энэ талаар бодлогын баримт бичиг, хґтґлбґр, тґлґвлґгґґ, журам, заавар гаргахдаа юуны ґмнґ хорих ангид хґдґлмґр эрхлэх сургалт, дадлагажуулалтын асуудлыг шийдвэрлэсний дараагаар эрхлэх хоригдлын хґдґлмґр эрхлэлтийн талаар тусгажээ. Зарим оронд тухайлбал Эстони Улсын Хорих ял эдлїїлэх тухай хуулийн зїйл, хэсгийг їзэхэд хорих ангийн гадна хґдґлмґр эрхлэх хугацаа, хорих ангид байх хугацаа, ажлын хґлс, сургалт, хґдґлмґр эрхэлж болохгїй байдал, насны хязгаар гэсэн байдлаар нэг бїрчлэн тодорхой хуульчилжээ.

Ñóäàëãààíû õ¿ðýýíä ãàðãàõ ñàíàë, çºâëºìæ Хорих ангийн тґрґл, дэглэмийг нээлттэй, хаалттай тогтолцоонд шилжїїлэхэд анхаарах дараах бїлэг асуудлыг анхаарах. Їїнд: Нэг. Эрїїгийн хууль тогтоомжийг хэрэгжїїлэхэд шаардлагатай хґрґнгґ зардлыг тґсґвт хїрэлцээтэй суулгаж ґгґх. Баривчлах ял зэрэг хорих ялын альтернативыг хуульд заасан нґхцґл, журмын дагуу эдлїїлэх шаардлагатай нґхцлийг бїрдїїлэх, хорих ангийн нээлттэй байх хувилбарыг хэрэгжїїлэхдээ иргэнд дґхґмтэй хувилбарыг сонгож авах. Тухайлахад хорих ялын нээлттэй, хаалттай дэглэмийг тусгахдаа Эрїїгийн хуулийн Есдїгээр бїлэг. Эрїїгийн хариуцлагын зорилго, тґрґл, Аравдугаар бїлэг. Ял ногдуулах гэсэн бїлгїїд,Шїїхийн шийдвэр гїйцэтгэх тухай хуулийн зарим хэсэгт нэмэлт ґґрчлґлт оруулснаар шийднэ гэж їзэх нь учир дутагдалтай юм. Їїн дээр нэмж баривчлах ялын эрх зїйн зохицуулалт, эдлїїїлэх хэлбэрийг илїї тодорхой болгож, ялтныг нийгэмшїїлэх


75

2012/¹1

талаар хуулийн заалтыг тодотгох хэрэгтэй. Одоо нээлттэй дэглэмийг туршилтаар хэрэгжїїлж байгаа Дархан Уул аймаг дах хорих ангиас гадна жирийн дэглэмтэй хорих анги болон эмэгтэйчїїд, насанд хїрээгїй хїмїїсийн хорих ангийг нээлттэй дэглэмд шилжїїлэхдээ “Хорих ангийн дотоод журам”, “Ялтныг нийгэмшїїлэх хґтґлбґр”-ын уялдааг хангах. Хоёр. Гадаадын зарим орны сайн хувилбарыг ґґрийн хґрсґнд буулгаж “нутагшуулах”-даа зґвхґн нээлттэй гэсэн нэр томъёонд анхаарахаас илїїтэй ялтныг хґдґлмґрлґх, нийгэмд ажиллаж, гэр бїлийнхэнтэйгээ холбоотой байх боломж олгосон, олон улсын стандартад нийцсэн байх шинжийг энэ тэргїїнд харгалзах. Монгол Улсад ялтан ял эдэлж байх хугацаандаа хґдґлмґр эрхэлж хохирлоо барагдуулах талаар ямар нэгэн санаачлагагїй, хорих ангийн зїгээс хґдґлмґр эрхлїїлдэг боловч хґдґлмґрийн хґлс нь ялтны ґдґр тутмын хэрэгцээ бусад зїйлд зориулагддаг, хґдґлмґрийн хґлсний їнэлгээ /ШШГЕГын даргын 1/53 тоот тушаалаар батлагдсан/ бага, эрэгтэй ялтнууд болон насанд хїрээгїй ялтнууд хґдґлмґр эрхлэх боломж багатай, энэ талын мэдлэггїй байдаг. Эстони Улсын Хорих ял эдлїїлэх тухай хуульд тусгасан хґдґлмґр эрхлїїлэх нґхцґл, хязгаар, хорих ангийн дотор болон гадна хґдґлмґр эрхлэх зэрэг боломжийг тусгах. Хоригдлын хґдґлмґрлґж хохирлоо нґхґн тґлґх бололцоог хангах ажлыг зохион байгуулж, їїнд аж ахуйн нэгж, байгууллагыг татан оролцуулах, тэдгээрийг урамшуулах санхїїгийн болон бусад арга хґшїїргийг олох. Тухайлбал Финланд Улс хорих ангид нээлттэй хґдґлмґр эрхлїїлэхдээ хувийн хэвшлийн аж ахуйн нэгж байгууллагатай гэрээ байгуулан ажилладаг туршлагыг харгалзах. Анх удаа хґнгґн, хїндэвтэр гэмт хэрэг їйлдсэний улмаас хорих ялаар шийтгїїлсэн ялтнуудын хорих ял эдлэх хугацаандаа эрхэлсэн ажил хґдґлмґрийг ажилласан жилд оруулан тооцох асуудлыг судлах. Тухайлбал 1996 онд батлагдсан ОХУ-ын Эрїїгийн ял эдлїїлэх хуульд хоригдлын засан хїмїїжїїлэх колонийн їйлдвэрлэлд ажилласан хугацааг улсад ажилласан хугацаанд оруулан тооцох, хґдґлмґрт хамрагдаж байгаа хоригдолд жилд ажлын 12-18 хоногийн амралт олгох, 30 хїртэл насны хоригдол ерґнхий боловсролын сургалтад заавал хамруулж байхаар хуульчилсан байна. /ОХУ-ын туршлага/ Гурав. Хорих ангийн нээлттэй, хаалттай тґрґл, дэглэмд шилжихдээ ял эдэлж байгаа болон суллагдаж гарсан хїмїїст чиглэсэн тґрийн дэмжлэг туслалцааны бодлогыг хэрэгжїїлэх хґтґлбґрийг боловсруулах нь зайлшгїй чухал гэж їзнэ. Ийм хґтґлбґрийн зэрэгцээ ялтан хорих ангид байхдаа болон суллагдсанаас хойш гэмт хэрэг дахин їйлдэхээс урьдчилан сэргийлэх бодлогыг мґн хэрэгжїїлж байж нээлттэй дэглэмийн зорилго биелэдэг гэж гадны судлаачид бичсэн байна. Хорих ялын нээлттэй, хаалттай дэглэмийг нийгмийн ажлын хэлбэртэй хослуулан хґгжїїлэх эрх зїйн орчин бїрдїїлэх. /ХБНГУ-ын туршлага/ Энэхїї хґтґлбґрийн зорилго нь дараах шинжийг агуулсан байвал зохино. Їїнд: • Хорих ангид ял эдэлж, суллагдах гэж байгаа болон суллагдсан хїмїїст чиглэсэн байх. Эдгээр хїмїїст чиглэсэн ажил нь хоорондоо уялдаа холбоо бїхий бодит їр дїн гарахад їндэслэсэн байх ёстой. • Хуулийн байгуулагуудын їйл ажиллагаанд хїндрэл учрахааргїй байх. Хууль, журам, заавруудыг ґґрчлґлгїйгээр хэрэгжих боломжтой, ґдґр тутмын їйл ажиллагаа тухайлбал ґґр хооронд уялдаа холбоо бїхий процессыг тусгасан байх. • Тґрийн чиг їїрэгт заасан зарим ажлыг тґрийн бус байгууллагаар гїйцэтгїїлэх, тухайлбал ялтныг нийгэмшїїлэх хґтґлбґрийн зарим хэсгийг гїйцэтгїїлж буй ОХУ-ын жишгийг /Криминон хґтґлбґр/ хэрэгжїїлэх


76

ШЇЇХИЙН ШИЙДВЭР ГЇЙЦЭТГЭХ АЖИЛЛАГААНЫ ЧИГЛЭЛЭЭР ЭРДЭМ ШИНЖИЛГЭЭ, СУДАЛГААНЫ АЖИЛ ЭРХЭЛДЭГ

ЭРДЭМТЭН, СУДЛААЧДЫН ТОВЧООН 1. Эрдэмтэд

Авирмэдийн ЛХАГВА “Засан хїмїїжїїлэх байгууллагад хорих ял эдлэгсдийн хґдґлмґр зохион байгуулалт, тїїний эрхийн асуудал” сэдвээр ЗХУ-ын Дотоод явдлын яамны академид 1988 онд хууль зїйн ухааны докторын зэрэг хамгаалсан. Шїїхийн шийдвэр гїйцэтгэх байгууллагын уламжлал, шинэчлэл, эрх зїйн зохицуулалтын асуудлаар судалгааны ажил эрхэлдэг. Монгол Улсын гавъяат хуульч, профессор цолтой, Монгол Улсад хууль зїйн ухаанаар докторын /Ph.D/ зэрэг хамгаалуулах болон Дотоод хэргийн их сургуулийн Эрдмийн

зґвлґл, Магистрын зэрэг хамгаалуулах зґвлґлийн гишїїн. Ґнґґдґр ДХИС-ийн эрдэм шинжилгээний хїрээлэнд эрдэм шинжилгээний ахлах ажилтнаар ажилладаг. Тэрээр “Монгол Улсын эрїїгийн ял эдлїїлэх эрх зїй” /ерґнхий, тусгай анги/ УБ 1996, “Монгол Улсын Шїїхийн шийдвэр биелїїлэх эрх зїй” ерґнхий анги УБ 1999, “Гяндан салаанаас ШШБЕГ болж ґргґжсґн тїїхэн замнал” /1921-2001/ УБ 2001, “Монгол Улсын Шїїхийн шийдвэр гїйцэтгэх эрх зїй” /ерґнхий, тусгай анги/ УБ 2008 зэрэг 20 гаруй ном гарын авлага, сурах бичиг, тїїхэн судалгааны бїтээлийг бие даан болон бусадтай хамтран туурвисан. Мґн дотоод, гадаадын сонин, сэтгїїлїїдэд 60 гаруй эрдэм шинжилгээний илтгэл, ґгїїлэл, ґгїїллэг, найруулал, тэмдэглэл, эссэ бичиж нийтлїїлсэн хуульч, эрдэмтэн, сэтгїїлч юм.

Балсангийн ДАШЗЭВЭГ “Засан хїмїїжїїлэх байгууллагын зохион байгуулалт, эрхийн асуудал” сэдвээр ЗХУ-ын Дотоод явдлын яамны академид 1988 онд хууль зїйн ухааны докторын зэрэг хамгаалсан. Шїїхийн шийдвэр гїйцэтгэх байгууллагын эрх зїйн зохицуулалт, ялтныг нийгэмшїїлэх асуудлаар судалгааны ажил эрхэлдэг.

Профессор цолтой, Нїїдлийн Соёл иргэншлийн Академийн номч мэргэн академич. Тэрээр “Засан хїмїїжїїлэх хґдґлмґрийн сурган хїмїїжїїлэх зїй” УБ 1976, “Ялтныг засаж хїмїїжїїлэх їндсэн

арга хэрэгсэл” УБ 1983, “Монгол Улсын шїїхийн шийдвэр гїйцэтгэх эрх зїй” /ерґнхий анги/ УБ 2003, “Монгол Улсын шїїхийн шийдвэр гїйцэтгэх эрх зїй” /тусгай анги/ УБ 2004 зэрэг ном, гарын авлага, 30 гаруй эрдэм шинжилгээний илтгэл, ґгїїлэл туурвисан. Ґнґґдґр Орхон их сургуулийн Хууль зїйн сургуульд багшаар ажилладаг.


77

2012/¹1

Даваанямын ДАВАА-ОЧИР “Хорих байгууллагад хїнд, ноцтой гэмт хэрэг їйлдэгдэхээс урьдчилан сэргийлэх гїйцэтгэх ажлын арга хэмжээ” сэдвээр ОХУ-ын Дотоод явдлын яамны Удирдлагын академид 2005 онд хууль зїйн ухааны докторын зэрэг хамгаалсан. Хорих байгууллага дахь гїйцэтгэх ажил, харуул хамгаалалтын чиглэлээр судалгааны ажил эрхэлдэг.

Хурандаа Д.Даваа-Очир 1987 онд ЗХУ-ын Москва хотын ДЯЯ-ны академийг хуульч, эрх зїйч мэргэжлээр, 2005 онд ОХУ-

ын ДЯЯ-ны Удирдлагын академийн адьюнктурыг тґгсґж хууль зїйн ухааны докторын зэрэг хамгаалсан. Ґнґґдґр Шїїхийн шийдвэр гїйцэтгэх ерґнхий газрын дэд дарга бґгґґд Шийдвэр гїйцэтгэх газрын даргын албан тушаал эрхэлдэг. Тэрээр бие дааж болон бусадтай хамтран 10 гаруй ном, гарын авлага, эрдэм шинжилгээний бїтээл туурвиж нийтийн хїртээл болгосон. ДХИС-ийн магистрын зэрэг хамгаалуулах зґвлґлийн гишїїн.

Навааны ГАНТУЛГА “Хуулийг албан ёсоор тайлбарлах эрх зїйн онол, практикийн асуудал” сэдвээр ОХУ-ын Москва хотын Найрамдлын их сургуульд 2004 онд хууль зїйн ухааны докторын зэрэг хамгаалсан. Хорих байгууллагын эрх зїйн орчин, алба хаагч, ял эдлэгсдийн эрх зїйн байдал, нийгмийн хамгаалал чиглэлээр судалгааны ажил эрхэлдэг.

Дэд профессор, хурандаа цолтой. Дотоод хэргийн их сургуулийн Эрдмийн зґвлґл, Магистрын зэрэг хамгаалуулах зґвлґлийн болон Боловсролын магадлан итгэмжлэх їндэсний

зґвлґлийн эрх зїйн салбарын гишїїн. 1991 онд ЗХУ-ын Рязань хотын ДЯЯ-ны дээд сургуулийг хуульч, эрх зїйч мэргэжлээр, 1998 онд МУИС-ийн Хууль зїйн сургуулийн магистрантурыг хууль зїйн магистр зэргээр тґгссґн. Ґнґґдґр ДХИС-ийн Шїїхийн шийдвэр гїйцэтгэлийн сургуулийн захирлын албан тушаал хашдаг. Тэрээр “Эрх зїй, тґрийн ерґнхий онол” УБ 1998, “Олон улсын нийтийн эрх зїй” УБ 2004, “Хуульчийн сорилын хураангуй” УБ 2004 зэрэг ном, гарын авлага, 20 гаруй эрдэм шинжилгээний илтгэл, ґгїїллийг бичиж нийтийн хїртээл болгосон.


78

д/д Докторантын нэрс

Суралцаж буй сургууль, элссэн он

Судалгааны /диссертацын/ сэдэв

Эрхэлж буй ажил, албан тушаал, цол

1 Õ.Ï¿ðýâñ¿ðýí ÌÓÈÑ-èéí Õóóëü ç¿éí ñóðãóóëь 2005 он

Õîðèõ ÿë ýäëýãñäèéí ýðõèéí áàéäàë

ØØÃÅÃ-ûí Çàõèðãààíû óäèðäëàãûí ãàçðûí äàðãà, õóðàíäàà

2 Þ.Ñýðñýíæàâ ÌÓÈÑ-èéí Õóóëü ç¿éí ñóðãóóëь 2005 он

ØØÃÁ-ûí àëáàí õààã÷äûí ýðõ ç¿éí áàéäàë

Бэлтгэл хурандаа

3 Ð.Îþóíáàäàì ÌÓÈÑ-èéí Õóóëü ç¿éí ñóðãóóëь 2005 он

Ýìýãòýé ÿëòíûã ÿë ýäë¿¿ëýõ îíöëîã

“Шихихутаг” хууль зїйн дээд сургуулийн клиник тґвийн захирал

4 Ø.Äóëàìñ¿ðýí Áоловсролын их сургууль 2005 он

Íàñàíä õ¿ðýýã¿é ÿëòíû äóíä ÿâóóëàõ ñóðãàëòûí îíöëîã

Бэлтгэл дэд хурандаа

5 Ï.Õîñáàÿð Äîòîîä õýðãèéí èõ ñóðãóóëü 2006 он

Õîðèõ ÿë ýäëýãñäèéí äóíä ÿâóóëàõ íèéãýìø¿¿ëýõ àæëûí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò

ШШГЕГ-ын ТГГ-н дэд дарга, дэд хурандаа

6 Ä.Äàìäèíöýðýí Äîòîîä õýðãèéí èõ ñóðãóóëü 2007 он

Х¿íèé ýðõèéã ØØÃÁ-ûí г¿éöýòãýõ òàãíóóëûí àæëààð õàíãàõ íü

ШШГЕГ-ын харъяа хорих 401 дїгээр ангийн дарга, хурандаа

7 Ì.Àëòàí-Î÷èð Äîòîîä õýðãèéí èõ ñóðãóóëü 2007 он

Õîðèõ ÿë ýäë¿¿ëýõ äýãëýìèéí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò

ШШГЕГ-ын харъяа Хэнтий аймгийн ШШГА-ны дарга, дэд хурандаа

8 Ã.Ãàíáîëä Äîòîîä õýðãèéí èõ ñóðãóóëü 2007 он

Ãÿíäàíä ÿë ýäë¿¿ëýõ àæèëëàãààíû ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò

Цэргийн байнгын тэтгэвэрт

9 Ö.Î÷ãýðýë Äîòîîä õýðãèéí èõ ñóðãóóëü 2008 он

Õîðèõ áàéãóóëëàãûí àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ òîãòîëöîî, ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò

ШШГЕГ-ын ТГГ-ын хэлтсийн дарга, дэд хурандаа

10 Á.Àëòàíãýðýë Äîòîîä õýðãèéí èõ ñóðãóóëü 2008 он

Õîðèõ ÿë ýäë¿¿ëýõ íºõöºë, ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò, õýðýãæèëò

ДХИС-ийн ШШГС-ийн ахлах багш, хошууч

11 ×.Ëõàìñ¿ðýí ÝÌØÓÈÑ 2008 он

Ýì÷èëãýýíèé ÷àíàðûí ñòàíäàðò

ШШГЕГ-ын харъяа Хорих 401 дїгээр ангийн тасгийн эрхлэгч, дэд хурандаа

12 Ñ.Áóÿíçàÿà Áатлан хамгаалах их сургууль 2009 он

Èðãýíèé õýðãèéí òàëààðõ ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã ã¿éöýòãýõ àæèëëàãààíû õýðýãæèëò

ШШГЕГ-ын харъяа НШГА-ны тґлґґлґгч, ахлах дэслэгч

13 Á.Áàéãàë Äîòîîä õýðãèéí èõ ñóðãóóëü 2010 он

Õîðèõ áàéãóóëëàãàä ã¿éöýòãýõ òàãíóóëûí àæëààð ãýìò õýðýãòýé òýìöýõ íü

ШШГЕГ-ын харъяа Хяналт шалгалтын хэлтсийн ахлах байцаагч, ахмад

14 Á.Íàðàíöýöýã ÌÓÈÑ 2011 он Àëáàí õààã÷, ÿëòàí õîîðîíäûí õàðèëöààíû ñýòãýë ç¿éí îíöëîã

ШШГЕГ-ын харъяа Хорих 407 дугаар ангийн сэтгэл зїйч, дэслэгч

Шїїхийн шийдвэр гїйцэтгэл чиглэлээр докторантурын сургалтад хамрагдан, судалгааны ажил хийж буй судлаачид


79

2012/¹1

15 Á.Íÿìãîìáî Äîòîîä õýðãèéí èõ ñóðãóóëü 2011 он

Ã¿éöýòãýõ àæëûí øóãàìààð íóóãäìàë ãýìò õýðãèéã èëð¿¿ëýõ òàêòèê àðãà ç¿é

ДХИС-ийн ШШГС-ийн тэнхимийн эрхлэгч, хошууч

Цагдаагийн академи /хуучнаар/ Дотоод хэргийн их сургуульд магистрын зэрэг хамгаалсан ШШГБ-ын албан хаагчдын судалгаа

д/д Магистрын нэрс Суралцсан сургууль, хамгаалсан он

Магистрын ажлын сэдэв Эрхэлж буй ажил, албан тушаал, цол

1. С.Баттогоо 2001 Монгол Улсын Эрїїгийн болон Эрїїгийн ял эдлїїлэх эрх зїй дэх хорих ял, тїїний хэрэгжилт, цаашид боловсронгуй болгох зарим асуудал

ШШГЕГ-ын ЗУГ-ын хїний нґґц, сургалтын хэлтсийн сургалт, мэргэжлийн ур чадвар хариуцсан ахлах мэргэжилтэн, хурандаа

2. Ц.Цолмонтуяа 2004 Хорих ял эдлэхээс хугацааны ґмнґ тэнсэн суллах ажиллагаа, эрх зїйн зохицуулалтын зарим асуудал

ШШГЕГ-ын харъяа НШГА-ны шийдвэр гїйцэтгэгч

3. Б.Батжаргал 2005 Хорих ял эдлїїлэх байгууллагын харуул хамгаалалт, эрх зїйн зохицуулалтын онцлог, боловсронгуй болгох зарим асуудал

НЦГ-ын Хан-Уул дїїргийн цагдаагийн хэлтсийн тґлґґлґгч, хошууч

4. Б.Алтангэрэл 2005 Иргэний хэргийн талаархи шїїхийн шийдвэр гїйцэтгэх ажиллагааны онол, практикийн зарим асуудал

ДХИС-ийн ШШГС-ийн ахлах багш, хошууч

5. Д.Жамъяндагва 2006 Хорих ял эдлэгсдийн ахуй хангалт, эмнэлгийн їйлчилгээ, эрх зїйн зохицуулалт

Хувийн хэвшилд

6 П.Наранбаатар 2006 Хорих ял эдлїїлэх ажиллагааны эрх зїйн зохицуулалтын уламжлал, шинэчлэл

ШШГЕГ-ын ТГГ-ын тусгай тасгийн тґлґґлґгч, хошууч

7. Л.Энхболд 2007 Монгол Улсын Хорих ял эдлїїлэх чиглэлээр гарсан зарим хуулиудын /1981-1993/ харьцуулсан судлал

ШШГЕГ-ын харъяа Хар-хорин дахь ШШГА-ны дарга, хурандаа

8. П.Ууганбаяр 2007 Хорих ял эдлэгсдийг хїмїїжїїлэх їндсэн хэрэгсэл, эрх зїйн зохицуулалтын зарим асуудал

БХИС-ийн Удирдлагын сургуулийн сонсогч, ахмад

9. Д.Ууганбаяр 2007 Хорих ял эдлэгсдийн эрх зїйн байдал, боловсронгуй болгох зарим асуудал

ШШГЕГ-ын харъяа Хорих 441 дїгээр ангийн ГАХХЭ дэд дарга, ахмад

10. Ж.Энхтайван 2008 Монгол улс дахь цагдан хорих шийдвэр гїйцэтгэх ажиллагааны эрх зїйн зохицуулалт, боловсронгуй болгох асуудал

ШШГЕГ-ын харъяа Хорих 439 дїгээр ангийн дарга, хурандаа

11. Б.Наранбаяр 2008 Эрїїгийн ял эдлїїлэх ажиллагаанд оролцох тґрийн байгууллагын хамтын ажиллагаа, эрх зїйн зохицуулалт

БХИС-ийн Удирдлагын сургуулийн сонсогч, ахмад


80

12. Ч.Ґнґрцэцэг 2008 Албадан ажил хийлгэх ял эдлїїлэх ажиллагаанд тавих захиргааны хяналтын онол, практикийн зарим асуудал

ШШГЕГ-ын ШГГ-ын ахлах мэргэжилтэн, ахмад

13. Ц.Батбаяр 2008 Тґрийн бус байгууллага, хїмїїсээс ял эдлїїлэх ажиллагаанд оролцох хэлбэр, эрх зїйн зохицуулалтын зарим асуудал

ШШГЕГ-ын харъяа Хорих 427 дугаар ангийн гадна хамгаалалтын офицер, дэд хурандаа

14. Б.Баярсайхан 2008 Хорих ял эдэлж байгаа эмэгтэйчїїдийн эрх зїйн байдал, тїїнийг боловсронгуй болгох зарим асуудал

ДХИС-ийн ШШГС-ийн багш, ахмад

15. Ю.Оюунаа 2009 Иргэний хэргийн талаар гарсан шїїхийн шийдвэрийг биелїїлэх зарим хуулиудын /1926, 1996/ харьцуулсан судлал

ШШГЕГ-ын харъяа НШГА-ны шийдвэр гїйцэтгэгч

16. О.Билгїїн 2009 Хорих ангид ялтныг хїлээн авах, хуваарилах, шилжїїлэх ажиллагааны эрх зїйн зохицуулалтын зарим асуудал

ШШГЕГ-ын харъяа Хорих 411 дїгээр ангийн тґлґґлґгч, хошууч

17. З.Тївшинжаргал 2010 Цагдан хорих байранд явуулах гїйцэтгэх ажлын онцлог


18. П.Батзориг 2010 Хорих ял эдлїїлэх ажиллагаанд тавих прокурорын хяналт, эрх зїйн зохицуулалт

ШШГЕГ-ын харъяа Дархан-Уул аймгийн ШШГА-ны дэд дарга, ахмад

19. Т.Хасбаатар 2010 НЇБ-аас ял эдлїїлэх чиглэлээр гаргасан эрх зїйн баримт бичгийн агуулга, Монгол Улсын їндэсний хууль тогтоомжид тусгагдан хэрэгжиж байгаа нь

ШШГЕГ-ын харъяа Хорих 401 дїгээр ерґнхий жижїїр, ахлах дэслэгч

20. Б.Оюунчимэг 2010 Торгох ял эдлїїлэх ажиллагааны уламжлал, шинэчлэлийн асуудал


21. М.Хїрэлбат 2011 Цагдаа, Шїїхийн шийдвэр гїйцэтгэх байгууллагын хамтын ажиллагаа эрх зїйн зохицуулалт, хэрэгжилт

ДХИС-ийн ШШГС-ийн багш, ахлах дэслэгч

22. Г.Эрдэнэбаатар 2011 Онц аюултай гэмт хэрэгтний дунд явуулах гїйцэтгэх ажлын онцлог

ШШГЕГ-ын харъяа Хорих 439 дїгээр ангийн тґлґґлґгч, ахмад

23. Б.Юмчинбагана 2011 Шийдвэр гїйцэтгэх ажиллагаанд оролцогч талуудын эрх зїйн байдал

ШШГЕГ-ын харъяа НШГА-ны ХНСХМОНХАХ даргын туслах, хошууч

24. Д.Насанбат 2011 Ялтны эрїїл мэнд, хґдґлмґрийн аюулгїй ажиллагаа, эрх зїйн зохицуулалтын харьцуулсан судлал

Цэргийн байнгын тэтгэвэрт

25. Ц.Тїмэндэлгэр 2011 Ґршґґл їзїїлэх тухай хуулийг хэрэгжїїлэхэд ШШГБ-ын оролцоо, цаашид анхаарах зарим асуудал

ШШГЕГ-ын харъяа Хорих 429 дїгээр ангийн нийгмийн ажилтан, ахлах дэслэгч


81

2012/¹1

26. Н.Бадамханд ДХИС 2012 он

Тґлбґр тґлґгч байгууллага, иргэнээс тґлбґр гаргуулах ажиллагааны эрх зїйн зохицуулалт

ШШГЕГ-ын харъяа Дархан-Уул аймгийн ШШГА-ны шийдвэр гїйцэтгэгч

27 П.Манлайбаатар ДХИС2012 он

Хорих ял эдлэгсдийг гїйцэтгэх ажлаар хянах эрх зїйн зохицуулалтыг боловсронгуй болгох нь

ШШГЕГ-ын харъяа Хорих 427 дугаар ангийн тґлґґлґгч, хошууч

28. Г.Эрхэмбаяр ДХИС2012 он

Хорих ял эдлїїлэх дэглэм, тїїний эрх зїйн зохицуулалт боловсронгуй болгох зарим асуудал

ШШГЕГ-ын харъяа Хорих 439 дїгээр ангийн харуул дэглэмийн байцаагч, ахмад

29. Т.Тэмїїлэн ДХИС2012 он

Олон улсын гэрээгээр улс хооронд ялтан шилжїїлэх ажиллагааны эрх зїйн зохицуулалтыг боловсронгуй болгох зарим асуудал

ШШГЕГ-ын ЗУГ-ын судалгаа шинжилгээ хариуцсан мэргэжилтэн , ахлах дэслэгч


82

ТЇЇХИЙН НОМ БЇТСЭН ТЇЇХ ҐГЇЇЛЭХИЙН УЧИР

Нягтлан бодогч мэргэжилтэй миний бие тэртээ 1973 онд ЗХУ-ын ДЯЯ-ны Академид Засан хїмїїжїїлэх хґдґлмґрийн байгууллагын нэр дээр элсэн суралцаж тґгссґнийгґґ тґґрґг заяаны тосон хаялага, бурхнаас надад хїртээсэн хишиг байж дээ хэмээн бодож, сїслэн залбирч явдаг. Тиймдээ ч энэ байгууллагынхаа тґлґґ хоёргїй їнэнч сэтгэлээр зїтгэж, нїїр буруулсан бїхнээс ґмґґрґн “хариу цохилт” ґгч байдаг билээ. Анхны Гяндан салаа, хожмын Засан сайжруулах газар буюу Засан хїмїїжїїлэх хґдґлмґрийн байгууллага, эдїгээгийн Шїїхийн шийдвэр гїйцэтгэх байгууллага їїсч, хґгжсґний тїїхэн замналаас дээжилж ном бичих хїсэлдээ хґтлґгдґн 30-аад жил амьхандаа зїгээр суусангїй судалсаар, бичсээр л явна. Гэвч би л унхиа муутайдаа ингэж нэг байгууллагын тїїх бичих гэж 30 гаруй жил мунгинаж явна даа хэмээн бодож ґґрийгґґ чамлаж байв. Харин Тґрийн соёрхолт, зохиолч Далхаагийн Норов “Дґчин жил уншиж, гучин жил бичиж, дґнгґж гучин ґгїїллэг...” гэж бїтээлийнхээ эхэнд ґгїїлжээ . Їїнийг уншаад, юм хийхэд яарч даарч, сїр пар хийж болдоггїй юм байна. Томоохон бїтээл, ялангуяа тїїхийг цогцлоон бїтээхэд бодож санах, судлаж боловсруулахад нэгд, цаг хугацаа, хоёрт, уйгагїй хґдґлмґр, зїтгэл хэрэгтэй юм байна гэдэг бодол ґґрийн эрхгїй тґрсґн юм. Байгууллагынхаа тїїхийг чадан ядан босгож 1996 онд “Эрх зїй, албаны мэдээлэл” сэтгїїлд нийтэлж , 2001, 2008 онд бие даасан ном болгон хэвлїїлсэн бґгґґд энэ 2011 онд тус байгууллагын тїїхт 90 жилийн ойд зориулан тїїхийн дээж бичиг буюу тэргїїн боть болгон хэвлїїлж уншигч тїмэндээ ґргґн барьж байна. Тїїхийн номыг бїтээхдээ цулгуй цагаанаас эхлээгїй гэдгийг хэлэх ёстой. Нэгэн їед социалист системийг тэргїїлж байсан ЗХУ-ын ДЯЯ-ны дээд сургуульд Засан хїмїїжїїлэх байгууллагын нэр дээр суралцаж тґгссґн Лувсангийн Чїлтэмсїрэн анх удаа байгууллагынхаа товч тїїхийн номыг бичиж хэвлїїлсэн . Ном бїтээсэн тэр буянтан хэдийгээр хорвоогийн мґнх бусыг їзїїлсэн ч чухам яаж зїдэрч, юу гэж ґґчлґн гоочлуулж байсны зах зухыг миний бие мэдэх юм. Нэгэн томоохон дарга-эрх мэдэлтэн, талийгаачийг: Энэ нґхґр тїїх бичнэ гэж архивын шороотой цаас эргїїлж, ґнгґрсґн баларсан юм ухаж тґнхґн дэмий цаг ґнгґрґґж, ажил хийдїїлж байна хэмээн зэмлэж байсан удаатай. Тэгвэл алдарт соён гэгээрїїлэгч Цицероны хэлсэнээр, тїїх-эрин зууны гэрч, їнэний гэрэл туяа, ой дурсамжийн цогцлол, ґнгґрсґн їеийн элч мґн ажээ. ШШГЕГ-ыг толгойлж байсан, одоо байгаа їе їеийн дарга нар тухайлбал: хурандаа, Жамцын Чойжанцан, бригадын генерал, Дугаржавын Батжаргал, бригадын генерал Мядагийн Ганхїї нар надад итгэл їзїїлж байгууллагынхаа тїїхийн ном бичих хїсэлт-захиалга, удирдамж-чиглэлийг 2001, 2006, 2011 онд ґгч, ажиллах бїх талын боломж нґхцґл бїрдїїлсэнд миний бие юуны урьд тэдгээр хїмїїст талархалаа илэрхийлэх учиртай. Тїїхт ойн жил 2011 онд Їндэсний эрх чґлґґний хґдґлгґґний болон Монгол Улсад Хууль зїйн алба байгуулагдсаны 100, Шїїхийн шийдвэр гїйцэтгэх байгууллагын 90 жилийн ой болно. Хууль зїй, дотоод хэргийн сайд 2011 оны 1 дїгээр сарын 12-нд “Ой тэмдэглэх тухай” 8 тоот тушаал гаргаж, ойн арга хэмжээний эрх зїйн орчныг бїрдїїлж, зохион байгуулвал зохих ажлын чиглэлийг тодрхойлж ґгсґн нь тїїхийн ном бичих ажилд ихээхэн тїлхэц болсон юм. Энэ удаад удирдлагынхаа ґґрт хїлээлгэсэн итгэл найдварыг хґсґрдїїлэхгїйн тґлґґ чармайн ажиллахын утга учир нь гэвэл насан туршийнхаа хґдґлмґрийг зориулж, тїїнээ їнэлїїлэн Монгол Улсын Гавъяат хуульч хэмээх эрхэм дээд алдар цол хїртсэний


83

2012/¹1

хариуг тїшиглэсэн байгууллага, хамт олондоо барих явдал байв. Ийнхїї тїїхийн ном бичих ажилдаа шуурхайлан орж нэгд, Богд Хаант Монгол Улсын буюу 1911-1921 оны їеийн шорон-гяндангийн байдал, эрх зїйн зохицуулалт ямар байсныг судлах, хоёрт, ґґрийн байгууллагын тїїхийг цогцлоон бїрдїїлэхэд гар бие оролцож явсан олон арван ахмад ажилтантай уулзаж ярилцах, тэдний дурсамжийг авч судлан боловсруулах, гуравт, Шїїхийн шийдвэр гїйцэтгэх байгууллагын олон талт їйл ажиллагааны зорилго, зорилт, ґрнґл хґгжилт, їр дїнг сїїлийн 10 жилийн /2001-2011/ байдлаар судлаж їзэхэд гол анхаарлаа чиглїїлж ажиллав. Ном бичих явцад учирч байсан элдэв саад бэрхшээлийг эс тоочин, онцлох шинэ содон зарим зїйлийн тухай товч дурдах нь тїїхэн ач холбогдолтой гэж їзэв. Манжийн їеийн шорон гяндангийн харгис бурангуй байдал, хїнд нґхцґл нь 1911-1921 он хїртэл тґдийлґн сайжралгїй байсаар 1921 оны Ардын хувьсгалтай золгосон, тїїнчлэн архивын холбогдох баримтууд ховор болох нь судалгааны явцад ажиглагдаж байв. Бид хэдийгээр ШШГБ-ын їйл ажиллагаа, эрх зїйн зохицуулалтын 100 жилийн тїїх бичих зорилт тавиагїй ч 1911-1921 оны їеийнхийг архивын материал, зарим эрдэмтэн судлаачдын бїтээлд дулдуйдан нилээд зїйлийг тодруулан уг номд оруулсан болно. Эрдэмтэн судлаачдын бїтээл гэдэгт юуны урьд Оросын нэрт дипломатич, тїїхч, академич Иван Михайлович Майкий, Монголын эрдэмтэн, тїїхч Ц.Пунцагноров С.Бадарчи, Н.Дугарсїрэн нарын бичиж хэвлїїлсэн бїтээлїїд хамаарч байгааг дурдах нь зїйтэй. Харин 1921 оны Ардын хувьсгалаас хойших їеийн хорих байгууллагын їйл ажиллагаа, эрх зїйн зохицуулалтанд холбогдох тїїхэн эх сурвалж болох материалуудыг ґмнґх он жилїїдэд болон энэ удаад боломжийн тївшинд судалсан бґгґґд тэдгээрийг цаг хугацааны хувьд эрэмбэлэх, ангилан бїлэглэх тґдийгїй ґґрийн ойлголтыг нэмэрлэн дїгнэлт хийхийг хичээсэн билээ. Тїїхийн номны нэг шинэлэг тал бол тїїхийг бїтээх ажилд оролцогч мянга мянган хїний тїїчээ нь болж явсан ахмад хїмїїсийг тодруулах, тэдний дурсамжийг бичїїлж авах, боловсруулалт хийж номд оруулах явдал байв. Тїмэн олон, тґр улсдаа тэрсэлсэн танхай балмад этгээд, хулгайч, дээрэмчин, алуурчин зэрэг “Дотоодын дайсан”-ууд, бас ґґрийн буруугаас ґґрґґл бусдад учруулсан хохирлоо сайн дураараа тґлґхґґс зайлсхийн зугтаж оргосон цэвдэг сэтгэлтнїїдтэй хэн анх нїїр тулан уулздаг билээ? Энэ бол хорих болон шийдвэр гїйцэтгэх байгууллагын алба хаагч офицер ажилтнууд байдаг. Ийм болохоор ахмад їеийнхний тухай тїїхэнд мґнхлґн їлдээхгїй байхын аргагїй билээ. Энэ зорилтоо хэрэгжїїлэхийн тулд хорих болон шїїхийн шийдвэр гїйцэтгэл /тогтоол гїйцэтгэл/-ийн байгууллагад ажиллан нэр алдараа мандуулж явсан 60-аад ахмад ажилтны дурдатгал, дурсамжийг найруулал, тэмдэглэлийн хэлбэрээр бэлтгэж тїїхийн номд оруулж чадсан юм. Тїїхийн ном бичиж олны хїртээл болгох ажлыг алт олборлохтой адилтгаж болох талтай. Архивын тоостой цаас эргїїлж найтааж суусныгаа шороон ордын хґрс хуулахтай зїйрэлнэм. Ууж идэх, унтаж амрахаа умартах шахам сууж судлан, сураглан хґґцґлдґж явсныгаа ус булиглуулж шороо угаахтай адилтганам. Юмханаар юм хийх гэгч болж, ухаан бодлоо ширгээн байж, тїїхэн “судар” бїтээж байгаагаа тунгааж цэвэршїїлсэн алттай адилтганам. Эрдэмтэн, зохиолч Лодонгийн Тїдэв хэмээх их хїний бїтээл болох “Їгээр урлах ухаан” /1983 он/ номыг ширээн дээрээ залж, хаяа эргїїлж суудгийн хувьд бичиж буй зїйлдээ бага боловч уянгын халил шингээх ухааны хэлтэрхий надад бий. Гэвч тїїх тїїхээрээ їлдэх ёстой гэсэн зарчимд тулгуурлан, болж ґнгґрсґн тїїхэн бодит їйл явдал, баримт сэлтийг нэмж чимэлгїй, аль болох байгаагаар нь їзїїлэхийг хичээсэн


84

билээ. Харин энэ нь ґнгґрсґн цаг їеийн бїх юмыг зґвхґн хуулбарлаж бґґгнґрїїлсэн гэсэн їг бас биш ээ. Тиймдээ ч номын дотор нїїрийн арын хэсэгт: “Энэ номыг эртний Гяндан салаа, хожмын Засан сайжруулах газар буюу Засан хїмїїжїїлэх хґдґлмґрийн байгууллага, эдїгээгийн Шїїхийн шийдвэр гїйцэтгэх байгууллагын тїїхэн замнал, їе їеийн ахмад ажилтнуудын зїтгэл бїтээлээс дээжлэн бичиж, залгамж хойч їеийнхэндээ хадаг болгон барив” хэмээсэн нь санамсаргїй зїйл биш гэдгийг эрхэм хїндэт уншигч Та бїхэн ойлгоно гэдэгт эргэлзэх юун. Мґн ґнгґрсґн тїїхэн їйл явдлыг ґнґґгийн бид эдїгээчилж болохсон билїї? гэсэн асуултыг ґґртґґ тавьж, яавч болохгїй гэсэн хариулт олсоныг дурдвал зохино. Байгууллагынхаа тїїхийн номыг бїтээхэд хамтран зохиогчоор оролцож тулхтай удирдах ажилтан, шинэ зууны шинэ онолтой эрдэмтний хувьд анги, албадын тайлан мэдээ, холбогдох зураг зэргийг шаардан богино хугацаанд ирїїлэх гэхчилэн зохион байгуулалтын чанартай тал бїрийн туслалцаа їзїїлж ажилласан доктор, профессор хурандаа Даваанямын Даваа-Очир, хянан тохиолдуулсан МУИС-ийн докторант, хурандаа Х.Пїрэвсїрэн нарт гїн талархал илэрхийлэх ялдамд, дараа дараагийн тїїхийн ном бичих хїнд боловч ихээхэн хариуцлага, бас нэр тґртэй ажлыг тїїчээлэн, энэ буянтай їйлсийн аяны жолоог чанга атгаж явахын ерґґл дэвшїїлье. Тїїх ґґрґґ ус шиг урсаад ґнгґрдґг. Харин тїїнийг цогцлуулан бїрдїїлэгч баримт сэлт уул шиг сїндэрлээд їлддэг хэмээн нэгэн ухаантан хэлсэн бий. Тэгвэл бид Монгол Улсын Шїїхийн шийдвэр гїйцэтгэх байгууллагын 90 жилийн тїїхэн хґгжлийн тэр их сан хґмрґгґґс цогцлуулан энэхїї номыг бїтээлээ. “Монгол улсын шїїхийн шийдвэр гїйцэтгэх байгууллагын тїїхэн замнал” /1921-2011/ номыг зориглон бичсэн зохиогчийн чармайлт хґдґлмґр бїтээл, хянан тохиолдуулагчийн зїтгэл чамлахааргїй их байсан ч 64 хэвлэлийн хуудас энэ номд андуу ташаа, дутуу дулимаг бичсэн зїйл, їг їсгийн алдаа байхыг їгїйсгэхгїй. Хэрэв тийм байх аваас биднийг уучилж, Дотоод хэргийн их сургуулийн Эрдэм шинжилгээний хїрээлэнгийн “Шїїхийн шийдвэр гїйцэтгэл судлал”-ын тґв, ШШГЕГ-ын Захиргааны удирдлагын газарт ирїїлвэл бидний цаашдын ажилд ихээхэн тус дэмжлэг болно гэдгийг эрхэм уншигч, эрдэмтэн судлаач Та бїхэн болгоон соёрхоно уу. Харин миний бие Богд Хаант Монгол Улсын Шїїх Таслах Хэргийг Бїгд Захиран Шийтгэгч Яам буюу эдїгээгийн Монгол Улсын Хууль зїй, дотоод хэргийн яам їїсэн байгуулагдсаны 100 жилийн ойн баярт бага боловч бэлэг барьсандаа туйлын их баяртай байна. Энэ нь нэгд, ХЗДХЯ-ны эрхлэх ажлын хїрээнд багтах Шїїхийн шийдвэр гїйцэтгэх байгууллагын /ШШГБ/ 90 жилийн ойн баримтат киноны тайлбарыг бичиж, тїїхийн зґвлґхґґр ажилласан явдал юм. Нґгґґх бэлэг нь гэвэл ХЗДХЯ-ны 100 жилийн ойд зориулсан баримтат киноных нь ШШГБ-ын тухай хэсэгт тїїхэн тайлбар хийсний дээр ажил хґдґлмґрґґрґґ тїїчээлэгчдийн тухай хэвлэгдэн гарсан номд ШШГЕГ-ын Санхїї, їйлдвэр, бодлого, тґлґвлґлт, зохицуулалтын газрын дарга, хурандаа О.Шагдарсїрэнгийн 35 жилийн хґдґлмґр бїтээлээс дээжлэн “Ухааны цараа, алсын хараа” гэсэн нэр бїхий хґрґг найруулал бичиж нийтлїїлэв. Энэ бїхнийг ойдоо ґргґн барьсан їгэн хадаг хэмээн ойлгож байна.

Номын цагаан буян орших болтугай.

Доктор, профессор, хурандаа А.Лхагваа


85

2012/¹1

Эх бэлтгэсэн: М.ÓíäðàõТехник редактор: Б.АлтангэрэлХэвлэлийн хуудас: 10.5 ххХэвлэлийн тоо: 200 ш

Хаяг Улаанбаатар хот Баянзїрх дїїрэг, Цагдаагийн Академийн ґрґн чґлґґ, Хилчний гудамж,

Дотоод хэргийн их сургууль Утас: 70155009факс: 70155049

e-mail: [email protected][email protected]

Documents

resource3.sodonvision.comresource3.sodonvision.com/courtservice/file/2013/3... · Дээд сургуулиас их сургуулийн хэв маягт шилжин эрдэм