Монгол оронд төр үүссэн нь ураг төрлийнбайгуулгын хөгжлийн жам ёсны үр дүн юм.Ураг төрлийн байгууллын эдийн засийн үндэснь нийтийн үндсэн нэгж хүмүүсийн төрөлсадны холбоо буюу ураг төрлийн нэгдэл болжбайв

Өөрөөр хэлбэл монголын эртний нийгмийнанхны үүсэл нь цусан төрлийн холбоондшүтэлцсэн хамран үйлдвэрлэж хэрэглэхявдлаар өөр хорондоо холбогдсон хүмүүсийннэгдэл ураг төрлийн байгуулал байсан гэжбодж болно.

Хүчирхэгжсэн овог нь сул дорой харьчуудаачадал заан өөртөө нэгтгэх болсноор цусантөрлийн холбоо алдагдаж эртгний бүдүүлэговгоос хол урагш ахисан хүмүүсийн өвөрмөцнэгдэл болон хувирсаар байв.

Ураг төрлийн байгуулал задарч эхсэн ньбарагцаалбал хүрэл зэвсэгтнээс төмрийнүед шилжих түүхэн зааг буюу манай эрнийөмнөх нэгдэх маяганжилд холбогдон.

Ураг төрлийн байгууллын задарлын эцсийншат болох аймгийн холбоо цэргийнарчилал бол төр улс үүсэн бүрэлдхүүн угталболж өгчээ.

МЭӨ 209 онд Хүннүгийн хаан ширээнээзаларсан маодунь бол анхны төрийн улсыгэмхлэн бүрдүүлсэн түүхт хүмүүн юм. Хүннүнарын төро угсаа байгуулсын цадиг түүх ньмонголын төр ёсны хөгжлийн анхны үрхөврөл улбаалан дэвжих хөрс сууль нь болжөгчээ.

Гэхдээ зарим судлаачид хүннүгийн төрийгтөр төстэй институт аймгийн холбоо буюуцэргийн ардчилал 1,83 гэх мэтээр үзэх талбий.

Бас хүннү инарыг монголчуудын дээд өвөгмөн үү, биш үү хэмээн эргэзсэнээс монголынтөрийн түүх энэ үеэс эхлэх үү үгүй юү гэдгэтитгэлтэй биш хандах явдал ч байдаг.

Хамгийн гол нь хүннү өнөөгийн монголнутаг дээр оршин тогтнож түүхэн үнэнбөгөөд бидний монголчуудын өвөг дээдэстэр гүрэн улсын бүрэлдэхүүнд багтажбайсан нь бас лавтай.

Иймээс монголчуудын төрийн түүхийг 2000гаруй жилийн өмнөөс ихэлтэй хэмээн үзэхэдбуруудах юун.

Хүннүүгийн төр ёс МЭӨ 209-МЭ 93 түүнийгзалггамжлан буухиалсан Сүмбэ МЭ2-4 зуун их нирун улс МЭ 330-555 монгол бусугсааны боловч манай нутаг дэвсгэр дээроршин тогтнож байсан Түрэг 552-745онУйгар 745-840он монголын түүхэнд угсаагарвалаараа холбогдох Кидан 907-1125онбүгд л төрийн засаглалын хэлбэрийн хувьдхаант улс байв.

Харин тэдний дотроос их Нирун нь төрийн 2ёс төршашиныг хослон барах хандлаг бүхийхаант засагтайгаараа өвөрмөц юм.

Хүннү нар төрийн тэргүүнээ Шаньюй Сүмбэнар толгойлогч Нирунчууд хагаан ТүрэгУйгурчууд Зонхилогч хэмээн нэрлэжяваандаа бүгд хаан гэх болжээ.

Тэд хаан тэнгэрээс заяат тэнгэрийн хүүхэмээн үзнэ. Эртний улсуудад хаан болсурвалжит гол овгоос тодорно.

Эхлээд хаанаар хэн нэг нь сонгогдож байснаасүүлдээ үе залгамжлан сонгогдох болсон байна.Хаяа эл ёс зөрчигдөх болсон байв.

Жишээ нь:

Хүннүүд ХуханьеШаньюйгМЭӨ 53-31 он хүртэл 14Шаньюйн найм нь хүү нь эцгийгээ гурван дүүнь ахыгаа бусад нь өөр байдлаар хаан ширээзалгамжилжээ.

Эртний улсуудад төр ёс цааж эрхэмж гүнзгийрэхтусам төрийн хэлбэр шинжийг улам тодотгохшинэ үзэгдэл бий болж байв.

6-11 зууны үед монгол нутаг дээр хэдийгээрхарь уг угсааны Түрэг уйгар зэрэг хаантулсууд байгуулагдан ноёрхож байсан боловчмонгол угсаатан хүчирхэг байсан үеийнхээнирун урсынхаа 330-555 голомтыг ямар нэгхэмжээгээр өвлөн залгамжилж жижиг хаантулс буюу ханлиг улсын хэлбэрээр оршинтогтнож байсыг сүүлийн үед эрдэмтэднотлох болов

12 зууны хэрлэн онон туулын ай саваархамаг монголын ханлиг байгууладжээ.

Тумбинай Сэцэний хөвгүүн Хабиул хамагмонголын хаанд өрөмжилөгдсөнөөр монголтуургатны дотор дээд тэнгэрээс заяагдсангэгдэх цагаан ястан буюу алтан ургийнхаадын эхэлийг тавьжээ.

Хаман монголын хаан бол эрх сүрээр өмнөхханлиг аймгийн хаанаас илүү дорвилогболсон аж.

1189 онд Тэмүүжин хамаг монголын хаанаарөргөмжлөгдсөнөөс хойш монголын төр ёсныхөгжил харцангуй шанрийн шинэ шатанддэвшин гарчээ.

Тэмүүжин 1185-1206 оны хооронд их бага гучинхоёр удаагийн хуралдаан хийжбайв.

Монголын тулгуур төр тогтсоныг өргөн утгааравч үзвэл МЭӨ 3 зуунаас үүдэлтэй язгуурынмонголчуудын мянга дөрвөн зуугаад жилийншаргуу тэмцлийн зүй ёсны үр дүн нүүдэлчудмийнхаа нийгэм улс төрийн хөгжилд гарсанчанарын хувсал өөрчөлт өтгөс өвөгдөөс мааньулбаалан төр ёсны уламжлал шинэчлэлийн яахаргагүй гойд содон түүхэн үзэгдэл байсанюм.

Чингэс хааны анх байнуулсан их монгол улсбол улсын духай бүрэн хангасан байжээ.

. Их монгол улсын тулгуур төрийн дээд эрхбаригч нь эзэн Богд Чингис түүнийгзалгамжлагчӨгэдэй Гүюг мөнх нар байлаа.

Тэд дээд тэнгэрээс заяат хэмээн өргөмжлөгдсөнмонгол улсын хэмжээгүй эрхт эзэн төрийнтэргүүн байсан ажгуу.

Их хааны гарт төрийн дээд эрх мэдэл үлэмжзасаглал төвлөрч тэрбээр монголын газарнутгийн дээд өмчлөхч болж байлаа.

Хаан сэрүүн тунгалаг байхдаа өөргөөзалгамжлагчаа нэр заан тодруулж гэрээслэнэ.

Их монгол хаан төрийн эрх ёсны сүр хүчийгилтгэсэн төрийн бэлгэдлийг хэрэглэжбайжээ.

Үүнд:

цагаан хаш чулуун дээр мөнх тэнгэрийн хүчиндор их монгол улсын далай хааны зарлиг илболгон итргэн дор хүрвээс биширтүгэйаюутугай гэсэн бичээс сийлсэн хасбуу тамгаёсөн хөлт их цагаан сүлд дөрвөн хөлт их хар сүлдцог ихтшар үхэр алтан илд алтан эмээл хүнд бүсдалбарт исэр өрлөг сайд ориулж байжээ.

Мөнх хааныг нас эцэслэмэгц Хублай хаан хаанширэээний төлөө тэмцэлд дүү Артгбөхийгөөялаад 1264 онд нийслэлээ Бээжинд шилжүүлэнөөргөө монголын төдийгүй Хятадын хаанширээг залгамжлагч зарлажээ.

Улмаар их монгол улсын нэрийг их Юан улсболгон өөрчлөв.

Юан гүрэн төрийн хэлбэрийн хувьд хэмжээгүйэрхт засагтай байв.

. Хубилайн түүхэнд гүйцэтгэсэн үйргийг эерэгсөрөг янз бүрээр нь үнэлэх боловч тэр цагийнэрдэм боловсролыг чамбай эзэмшиж төрийнхэргийн эрдэм соёлоор гийгүүлэн жолоодожулсын засаг засаглал хууль дүрэм ёс журмыгшинэчлэн тогтоосноороо түүхэнд сэцэн билэгтхаан хэмээн алдаршан бөлгөө.

1368онд ван улсын сүүлчийн хаан Тогоонтөмөрбосогчдын хүчинд автан Бээжинг орхисноосхойш нэгдмэл нэгэн төр улсын сүр хүч буурандоройтох замд шилжсэнюм.

15-17 зууны үеийг монголын түүхэнд улс төрийнбутралын үе хэмээдэг.

Энэ үеийн гол шинж нь хаан төрийн тухайдтөвд тэмүүлэх хүч ямагт багасаж төвөөс зугтаххандлага хүчтэй болсонд оршино.

Энэ үеийн монголын төр хэлбэрийн хувьд хаантзасаг боловч эрхийн талаар хазаарлагдмалшинжтэй байлаа.

1370-1634 онд хэртэл монгол улсын хасбуутамгыг 22 хаан атгасныг Бага хаадын үе хэмээнтүүхэнд тэмэглэдэг бөлгөө.

Эсэн хаан 1558-1593 үед бүх түмнийг товчлонзахирч Монголын төр хэмжээгүй эрхт хаантзасгийн хэлбэрээ бүрнээ хадгалж байсан гэжүзэх болсонюм.

1636 онд өмнөд монгол Манжид эзлэгдсэнээртус улс улс төрийн тусгаар тогтнолоо бүр мөсөналджээ.

Өвөр монгол манжид эзлэгдсэн 1636 оноостолбоос 275 жил нийт Монгол Манжидэзлэгдэж дууссан 1755 оноос тоолбоос 155 жилМанжийн дарангуйлалд байсан нь монголынтүүхэд хамгийн гунигт үе байв.

1636 онд өмнөд монголыг эзлээд Манжийн хаанАмбахай өөргөө монголын хаан өргөмжүүлжээ.

Тэр цагаас хэвт ёс 1909-1911 хүртэл 11 хаанмонголын дээд эзэн байж бүх газгр нутгийгмэдэн захирч засан ноёдод хошуу нутагхуваарилан үе улру эзэмших эрх олгодогбайжээ.

М.Санждорж абугай: манжийн дарангуйлынүед монгол өөрийн хаангүйөөрийн засгийнгазаргүй өөрийн төр улсын нийслэлгүй болжтөрийн дээд бүх эрх мэдэл Манж хаан түүнийтөв засгийн газрийн гарт бүрэн орсрн байв.

17 зууны 20-иод оноос 18 зуунй 2 хагас хүртэлМанж чин улс монгол орны стратегийн чухалгазруудад засаг захиргааны төв байгууланхяналтандаа авч монголчууд өөр хоорондооболон бусад угсааны ард олон нутаг оронтойхэвийн харилцах боломжийг хааж боохерөнхийдөө Монголыг түшмэг холбоотныбайдалтай байлгах бодлого явуулж байсанбилээ.

19 зууны дунд үеэс эхлэн Манж чин улсынтэрхүү бодлогын мөн чанар эрс өөрчлөгдөжулмаар 20 зууны эхээр Шинэ засгийн бодлогогэгчийг зарлан монголчуудыг шууд хятадчилахбодлогод шилжсэн бөлгөө.

1911 оны 12 сарын 29-нд Богд Жибзундамбахутагтыг жинэ тулгар улсын хаанд өргөмжилжмонгол тусгаар улс болсныг зарлантунхаглажээ. Шинэ тулгар тогтсон төр ньхэлбэрийн хувьд шашин төрийг хослон барьсанхамжлагат ёсны хэмжээгүй эрхт хаан төр байв.

Халхын хүрээний газрын бүгд хэргийг түрерөнхийлөн шийтгэх газрын удирдлага: 1. БогдЖибзундамба Монголын шарын шашнытолгойлргчийн хувьд сүсэгтэн олны оюунсанааны удардач байсан -. Захирах шавьхамжлагын тоо хөрөнгө чинээний тухайдХалхад хамгийн баян чинээлэг нь байсан.

Энэ үед төрийн ёслол журтыг цэгцэлж үндэснийүламжлал өнгө аясыг нарийн тусгасан төрийнбэлгэдлийг хэрэглэх болов.

Тухайлбал соёмбо сүлд төрийн хаш эрдэнийн тамгабөс даавуугаар үйлдсэн төрийн далбаа хаант төрийндолоон эрдэнэ хурд чандмань хатан түшмэл заанморь жанжин баатар зэргийг хэрэглэж оны цолыгОлноо өргөгдсөн хэмээн тогтоожээ.

1921 оны 2 сард Барон Үнгерний цэрэг хаятын гэминцэрийг шахан зайлуулж Богд Жибзундамбыг хаанширээнд өргөмжлөн Засгийн газрыг байгуулав.Ардын Засгийн Газар 1921-1924 онд улс орондоо улстөрийн нийгэм эдийн засгийн нилээд өөрчлөлтхийснээр Үндсэн хуульт байгуулалд шилжих урвдачнөгцлийг бүрэлдүүлсэнюм.

Улсын анхдугаар их хурал 1924 оны 11 сарын 26-нд Үндсэн хуулийг баталж Ардын эрхт Бүгднайрамдах улсыг тунхаглажээ.

1960-1990 оны хооронд Ардын Их Хурлынсонгуууль 9 удаа явагдаж Их хурлын чуулган 40гаруй удаа болсон байна.

1980-90-ээд оны заагт монгол улс шинэчлэлөөрчлөлтийн замд шилжсэнээр төрийн эрхбарих байгууллагын тогтолцоог шинээрбүрдүүлэх үзэл баримтлал боловсрууланхэрэгжүүлжэхэлжээ.

БНМАУ-ын Ардын Их Хурлын 12 дахь удаагийнсонгуулийн хуралдаан 1992 оны 1сарын 13-ныөдөршинэҮнлсэн хуулийг батлав.

Үндсэн хуууль ёсроор төрийн хэлбэрийн хувьдМонгол улс бол парламентийн Бүгд НайрамдахУлсюм.