«ՄԵՆՔՄԵՐՄԱՍԻՆ»ԱՄՍԱԳԻՐՄԵՆՔԻՈԳԻՆwww.menq.org

ՏԱՐԱԾՎՈՒՄԷԱՆՎՃԱՐ

«ՄԵՆՔՄԵՐՄԱՍԻՆ»Ա

ՄՍԱԳԻՐՄ

ԵՆՔԻՈԳԻՆ 2/22 2013

“ME

NQ

ME

R M

AS

IN” M

AG

AZ

INE

TH

E S

PIR

IT O

F M

EN

Q 2/22 2013

вڲêî²ÜÆ ²è²æÆÜ Ð²Üð²äºîàôÂÚ²Ü95-²ØÚ²Î

124ԷՋwww.yeraguyn.am

95th ANNIVERSARY OFFIRST REPUBLIC OF ARMENIA

95-ËÅÒÈÅÏÅÐÂÎÉ ÐÅÑÏÓÁËÈÊÈ ÀÐÌÅÍÈяяß

2/22 2013

2 (22) 2013

Հոգևոր կյանքՀԱՅ ԵԿԵՂԵՑԻՆ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԱՌԱՋԻՆ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՏԱՐԻՆԵՐԻՆ

108

ՊետությունՀՀ ՕՐԵՆՍԴԻՐԵՎ ԳՈՐԾԱԴԻՐԻՇԽԱՆՈՒԹՅԱՆ ՄԱՐՄԻՆՆԵՐԸ

ԽորհրդանշաններՊԵՏԱԿԱՆԽՈՐՀՐԴԱՆԻՇՆՆԵՐԸ՝ՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԱՅՑԵՔԱՐՏ

Մայիսյան հերոսամարտեր1918 ԹՎԱԿԱՆԻՄԱՅԻՍՅԱՆ ՀԵՐՈՍԱՄԱՐՏԵՐԻ ԽՈՐՀՈՒՐԴԸ

Մշակութային կյանքՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԱՌԱՋԻՆՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՄՇԱԿՈՒԹԱՅԻՆ ԿՅԱՆՔԻ ՈՒՐՎԱԳԾԵՐ

10

20

52

76

այս համարում

4

«Մենք» ազգային արժեքների պահպանման հիմնադրամը ոչ պետական կազմակերպություն է, որը, որպես հիմնական ծրագրային նպատակ, որդեգրել է ՀՀ պետական խորհրդանշանների հանրահռչակումը: Հիմնադրամը 2010թ-ից ակտիվորեն իրականացնում է իր առաքելությունը պետական ու ազգային խորհրդանշանների պահպանման, արժևորման և մեծարման ասպարեզում` կյանքի կոչելով մի շարք ծրագրեր:«Մենք» ազգային արժեքների պահպանման հիմնադրամի գլխավոր նպատակն է երիտասարդների ու մանուկների շրջանում տարածել ՀՀ պետական խորհրդանշանների ճանաչման և արժևորման գաղափարախոսությունը և հաշվի առնելով մշակութային քաղաքականության հռչակման ծրագրի առաջնահերթությունները, ներառում են նաև բնակչության շրջանում հայրենասիրական ոգու բարձրացմանը, պետական խորհրդանշանների պրոպագանդմանն ու արժևորմանն ուղղված ծրագրերի իրականացումը: Հիմնադրամը շարունակելու է իր առաքելությունը` 2013-2014թթ կրկնապատկելու իրականացվող ծրագրերը: Մեր նպատակները համահունչ են այն անհատների և կազմակերպությունների հետ, որոնք արժևորում և մեծարում են մեր պետական խորհրդանշանները, ինչն էլ կարող է հիմք դառնալ խորհրդանշանների հռչակման ծրագրերի շրջանակներում համագործակցելու միմյանց հետ:

Էլ. փոստ` info@yeraguyn.com: Հեռ.`(+374 93) 999 390:

2 (22) 2013

Հրատարակիչ`«ՍՊԱՅ» ՍՊԸ

Հիմ նադիր և տնօրեն` Պավել ՍարգսյանՀամարի թողարկման պատասխանատու` Պավել Սարգսյան Խմբագրական խորհուրդ՝ Անուշ Ամսեյան,Համո Սուքիասյան, Սեդա ԳալստյանԽմբագիր, ոճաբան` Օֆելյա Միքայելյան

Դիզայներ՝ Անի ԳալստյանԹարգմանիչ՝ Նունե Մելքոնյան

Թղթակիցներ` Սվետլանա Պողոսյան, Արև Մելիքյան, Վարդան Օնանյան, Արա Պապյան, Մուրադ Հասրաթյան, Տ. Եղիշե վարդապետ Ավետիսյան, Սառա Գալստյան, Անուշ Ամիրբեկյան, Վարդան Սուքիասյան, Էռնա Ռևազովա, Նարինե Վասիլյան

Լուսանկարրը` Հայաստանի ազգային արխիվ, «ՀՅ Դաշնակցութեան պատմութեան թանգարան» հիմնադրամ, “Panarmenian photo”, Հայաստանի ազգային պատկերասրահ, Երևանի Պետական Համալսարանի ֆոտո արխիվ, Սարդարապատի հերոսամարտի հուշահամալիր, Հայոց ազգագրության և ազատագրական պայքարի պատմության ազգային թանգարան, Երևանի պատմության թանգարան, Մ. Սարյանի տուն-թանգարան, Ալ. Սպենդիարյանի տուն-թանգարան:

Լրատվական գործունեություն իրականացնող` «ՍՊԱՅ» ՍՊԸ

Տառատեսակը` «Փարաթայփ» ընկերության

Գրանցված է ՀՀ իրավաբանական անձանց պետական ռեգիստրի կենտրոնական մարմնի կողմից 04.09.2009թ. Վկայականի համար` 03 Ա 088271, գրանցման համար` 222.160.01209

«Մենք մեր մասին» ամսագրում տպագրված նյութերի օգտագործումն առանց տնօրի-նության գրավոր թույլտվության և ամսագրին հղման` արգելվում է։ Ամսագիրը չի պատվի-րում նյութեր. դրանք ներկայացվում են թղթա-կիցների նախաձեռնությամբ։Տպագրված նյութերը հետ չեն վերադարձվում։ Գովազդային նյութերի բովանդակության

համար խմբագրությունը պատասխանա-տվություն չի կրում։

«Մենք մեր մասին» ամսագրի հատուկ թողարկման տպագրական ծախսերը համաֆինանսավորել են ՀՀ մշակույթի նախարարությունը, ՀՀ սպորտի և երիտասարդության հարցերով նախարարությունը և «Գրանդ» հոլդինգը:

Տպագրվում է «Անտենոր» ՍՊԸ տպարանում։ 0010, ք. Երևան, Տպագրիչների 8/8 Հանձնվել է տպագրության` 08.05.2013թ. ամսագրում ընդգրկված է 124 էջՏպաքանակը` 2.000 օրինակ Ամսագիրը տարածվում է անվճար

Իրավաբանական հասցե` ք.Երևան, Երվանդ Քոչարի փ., 3 շ., բն. 95Խմբագրության հասցե` ք.Երևան, Երվանդ Քոչարի փ., 3 շ., բն. 95

Կայք` www.menq.org էլ. փոստ` info@menq.orgԳովազդի և համագործակցության համար զանգահարել` հեռ.`(+374 93) 999 390

Издатель: ООО “СПАЮ”

Основатель и директор: Павел Саргсян Ответственный за выпуск номера: Павел Саргсян

Редакторская коллегия: Ануш Амсеян, Амо Сукиасян, Седа Галстян.Редактор дизайна: Офелия Микаелян.Дизайнер: Ани Галстян.Перевод: Нуне Мелконян

Корреспонденты: Светлана Погосян, Арев Ме-ликян, Вардан Онанян, Ара Папян, Мурад Асра-тян, преподобный отец Егише Аветисян, Сара Галстян, Ануш Амирбекян, Вардан Сукиасян, Эрна Ревазова, Нарине Василян.

Фотографии: Национальный архив Армении, фонд “Музей истории дашнакцутюна Армении”, “Panarmenian photo”, Национальная галерея Ар-мении, фото архив Ереванского государственно-го университета, Сардарапатский мемориальный комплекс и государственный музей этнографии, Государственный музей истории Армении, дом-музей М.Сарьяна, дом-музей А.Спендиарова.

Исполнитель корреспонденции: ООО “СПАЮ”

Шрифты компании “ПАРАТАЙП”

Зарегистрировано 04.02.09г. центральным орга-ном государственного регистра юридических лиц РА Номер сертификата-03 Ա 088271, номер регис-трации - 222.160.01209

Запрещается использовать материалы, опублико-ванные в журнале “Мы о нас” без письменного разрешения директора и без ссылки на журнал. Опубликованные материалы не возвращаются. За содержание рекламных материалов редакция не несет ответственности.Специальный выпуск журнала "Мы о нас" была совместно финансирована Министерс-твом культуры РА, Министерством спорта и по делам молодежи РА и “Гранд” холдинг.

Отпечатано в типографии ''Антенор'' ООО

0010 РА, г. Ереван, Тпагричнери 8/8Сдано в печать 08.05.2013г.Тираж: 2.000 экземпляровРаспространяется бесплатноЮридический адрес: г. Ереван, ул. Ерванда Коча-ра, дом 3, кв. 95Адрес редакции: г. Ереван, ул. Ерванда Кочара, дом 3, кв. 95Сайт: www.menq.org, эл. почта: info@menq.orgДля рекламы и сотрудничества звонить по номе-ру (+374 93) 999 390 Publisher։ “SPAY” LLC

Founder and Director։ Pavel SargsyanResponsible for the issue։ Pavel Sargsyan

Editorial Council: Anush Amseyan, Hamo Suqiasyan, Seda GalstyanEditor, Stylist: Ofelia MikayelyanDesigner: Ani GalstyanTranslator: Nune Melkonyan

Correspondents: Svetlana Poghosyan, Arev Melikyan, Vardan Onanyan, Ara Papyan, Murad Hasratyan, T. Yeghishe Archimandrite Avetisyan, Sara Galstyan, Anush Amirbekyan, Vardan Suqiasyan, Erna Revazova, Narine Vasilyan

Photo: National Archive of Armenia; “AR Federation History Museum” Foundation; “Panarmenian Photo”; National Gallery of Armenia; Photo Archive of Yerevan State University; Sardarapat Memorial, Ethnography and Liberation Movement History Museum; Yerevan History Museum; M. Saryan House-Museum; Al. Spendiaryan House-Museum

Fonts by “ParaType”

Functioning as a mass medium։ “SPAY” LLC

Registered by the central body of the RA Legal Persons State Register on 04.02.09 License 03 Ա 088271 registration No 222.160.01209

No publication of ''Menq Mer Masin'' Magazine may be used in any way without prior written permission of the management and without refer-ral to the Magazine.Published materials are not returned. The edito-rial office bears no responsibility for the adver-tised materials.

The special issue of “Menq Mer Masin” (We about Ourselves) Magazine expenses were co-funded by the RA Ministry of Culture, RA Ministry of Sport and Youth Affairs and “Grand” Holding.

Printed by ''Antenor'' LLC Printing house.0010 RA, Yerevan, Tpagrichneri 8/8

Handed for printing 08.05.2013, the magazine in-volves 124 pagesCirculation։ 2.000 copies; it's free Legal address։ 3 Yervand Kochar st. apt. 95, YerevanEditorial Office address։ 3 Yervand Kochar st. apt. 95, Yerevan

Site։ www.menq.org, e-mail։ info@menq.orgCall for adverts and cooperation Tel։ (+374 93) 999 390

մեր մասին

Շապիկին` Արամ Մանուկյան

6

2 (22) 2013

Մեր պարտքը ապագա սերնդին

Մեծ ոգ ևո րու թյա մբ և հպար տու թյա մբ եմ իմ թի մի հետ պատ րաս տել « Մե նք մեր մա սին» ամ սագ րի հա տո ւկ թո ղար-կու մը, ո րը նվիր ված է Հայաս տա նի ա ռա ջին հան րա պե տու թյան 95 ա մյա հո բե լյա նին: Ամ սագ րի ստե ղծ ման նպա տա կը հայ մար դու, մաս նա վո րա պես ե րի տա սար դու թյան շր ջա նո ւմ պե տու թյան կար ևո րու թյու նը վե րաար ժևո րե լը և հան րահռ չա կե լն է: Պատ մա կան այս ժա մա նա կա շր ջա նը ման րա մա սն ու սո ւմ նա սի րե լիս ոգ ևո րու թյա մբ և հպար տու թյա մբ լց վե ցի: Այդ ծա նր և դա ժան ժա մա նա կ հայու թյան հա մար գրե թե ան հաղ թա հա րե լի թվա ցող խն դիր նե րը և գոյա տև ման հա մար մղ ված Մայիս-յան փա ռա հեղ հե րո սա մար տե րը փաս տե ցին, որ ու նե նք այն պի սի գեն, ո րը թրծ վել և կա տա րե լա գո րծ վել է դա րե րով: Մեր պատ մու թյու նը վկա՝ այն գոյատ ևո ւմ և ա րա րո ւմ է դա րեր շա րու նակ: Ի հար կե, դեռ կա տա րյալ չե նք, բայց երբ մի աս նա կան ենք, գրե թե կա տա րյալ ենք: Պատ մա կան այս ի րա դար ձու թյո ւն նե րին ի րա զեկ վա ծը չի կա րող ու րա նալ իր և իր ա պա գա սե-րո ւնդ նե րի հա մար ի րե նց կյան քը զո հա բե րած, ա ռա քե լու թյանը և ուխ տին նվի րած հայ մա րդ կա նց պատ գա մը: Ա պա գա սե-րըն դին պար տա վոր ենք թող նել հզոր և ա պա հով պե տու թյո ւն. յու րա քան չյո ւր հայ մա րդ պե տք է գի տակ ցի, որ ի րե նից է շատ բան կախ ված, և իր օ րի նա կով վա րա կի մյո ւս նե րին: Այ սօր չու նե նք պե տա կան գա ղա փա րա խո սու թյո ւն, բայց բո լո րիս հա մար պար զից էլ պա րզ է, որ մեր ե րե խան ե րը պե տք է ա պա հով և հզոր երկ րո ւմ ապ րեն: « Մե նք մեր մա սին» ամ սագ րի հա տո ւկ հա մա րով փոք րիկ լու ման ենք բերո ւմ մեր պե տու թյան կայաց մա նը և ա պա գայո ւմ ար ժա նա պա տիվ ապ րե լու ի րա վո ւն քի հաս տատ մա նը: Ան կա խու թյու նը մեր է ու թյո ւնն է, խա ղաղ երկն քի տակ ապ րե լու ա ռա քե լու թյու նը, հզոր, կայա ցած պե տու-թյու նը՝ ա պա գա սե րո ւնդ նե րի ե րաշ խա վո րը: Աստ ծու օգ նու թյա մբ և օրհ նան քով թող մի շտ խա ղա ղու թյո ւն տի րի Հայաս տան աշ խար հո ւմ, և կյան քով լի լի նի հայ մար դը:

«Մենք» ազգային արժեքների պահպանման հիմնադրամի հիմնադիր և գլխավոր տնօրեն

«Մենք մեր մա սին» ամ սագ րի հիմ նա դիր և տնօ րեն

Պա վել Սարգս յան

ըն թեր ցո ղ ին

7

2 (22) 2013

-Ի՞նչ նշա նա կու թյո ւն ու նե ցան Հայաս տա նի ա ռա ջին հան րա պե տու թյան եր կու սու կես տա րի նե րը Հայոց պե տա կա նու-թյան վե րա կա նգն ման գոր ծո ւմ:

-1918-1920 թթ. Հայաս տա նի ա ռա ջին հան րա պե տու թյան գոյու թյան կար ճա տև տա րի նե րը լր ջա գույն դե րա կա տա րու թյո ւն ու նե ցան Հայոց պե տա կա նու թյան վե րա կա նգն ման գոր ծո ւմ: Շո ւրջ 700 տա րի չու նե նա լով պե տա կա նու թյո ւն՝ 1918 թ. մե նք նո րից նվա ճե ցի նք ա զատ ապ րե լու, մեր ա պա գան ինք նե րս ո րո շե լու ի րա վո ւն քը: Ա վաղ, Ա ռա ջին հան րա պե տու թյու նը եր-կար կյա նք չու նե ցավ, սա կայն հե տա գա սե րո ւնդ նե րին թո ղեց ա զատ ապ րե լու, ինք նու րույն գոր ծե լու պատ գա մը: Մե րօ րյա Հայաս տա նի Հա նար պե տու թյան կե րտ ման գոր ծո ւմ ա նու րա նա լի է ին Ա ռա ջին հան րա պե տու թյան փոր ձը, պե տա կան խոր-հըր դա նշան նե րն ու 1918-1920 թթ. պե տա կա նու թյան ո գին:

-Ձեր կար ծի քը՝ պե տա կա նա կե րտ այդ սե րն դի մա սին և հատ կա պես որ գո րծ չին կամ գոր ծիչ նե րին կա ռա նձ նաց նե իք պե-տա կա նու թյան կե րտ ման գոր ծո ւմ ու նե ցած ի րե նց ա ռա վել նշա նա կա լի դե րա կա տա րու թյա մբ:

-Ա մեն մի ժա մա նա կա հատ ված իր հետ բե րո ւմ է յու րա հա տո ւկ մար տահ րա վեր ներ: Պատ մա կան այդ ժա մա նա կա շր ջա նի ազ-գային սե րո ւց քը կա րո ղա ցավ օգտ վել ըն ձեռ ված հնա րա վո րու թյու նից և բար դա գույն քա ղա քա կան ի րա վի ճա կո ւմ պե տա կա-նու թյան կայաց ման փո րձ կա տա րեց: Ա ռա ջին հան րա պե տու թյան պատ մու թյան վե րա բե րյալ բազ մա թիվ աշ խա տու թյո ւն ներ կան, հն չել է տա րա տե սակ քն նա դա տու թյո ւն, սա կայն պե տք է ոչ թե ծայ րա հե ղու թյո ւն նե րի գիր կը նետ վել, այլ հաշ վի առ նել ժա մա նա կի ա ռա նձ նա հատ կու թյո ւն նե րն ու դա սեր քա ղել պատ մու թյու նից: Ինչ վե րա բե րո ւմ է ան ձե րին, ա պա չէ ի ցան կա-նա ա ռա նձ նաց նել պե տա կա նու թյան կայաց ման գոր ծո ւմ լր ջա գույն դե րա կա տա րու թյո ւն ու նե ցած գոր ծիչ նե րին: Վար չա պե-տի պաշ տո նը զբա ղեց րած Հով հան նես Քա ջազ նու նին, Ա լեք սա նդր Խա տի սյա նը, Հա մո Օ հան ջա նյա նը, Սի մոն Վրա ցյա նը, պե տա կան և ռազ մա կան գոր ծիչ ներ Դրաս տա մատ Կա նայա նը, Ա րամ Մա նու կյա նը, Գա րե գին Նժ դե հը, Ռու բեն Տեր-Մի-նա սյա նը, Ա ռա ջին հան րա պե տու թյան բա րձ րա գույն սպայա կան կազ մը - բո լո րն էլ ի րե նց նե րդ րո ւմն են ու նե ցել պե տա-կա նու թյան կայաց ման գոր ծո ւմ, բո լո րն էլ ձգ տել են Հայաս տա նի ան խու թյա նն ու հայ մար դու ա զա տու թյա նը: Այս մար դիկ պայ քա րել են պե տա կա նու թյան հա մար, մա րտն չել են, որ պես զի ի րե նց տե սա կը չվե րա նա, ու նե նա ա պա գա, և պե տու թյու նը լա վա գույն ե րաշ խի քն է, որ պես զի նրա նց նպա տակ նե րն ու իղ ձե րն ի րա կա նու թյո ւն դառ նան: Եվ ու րե մն մե նք պար տա վո րու թյո ւն ներ ու նե նք այդ մա րդ կա նց հի շա տա-կի, կա տա րած աշ խա տան քի, իղ ձե րի առջև:

-Ձեզ հա մար ի՞նչ է նշա նա կո ւմ ան կախ Հայաս տա նի քա ղա քա ցի լի նե լը:

-Պա տաս խա նատ վու թյո ւն մեր նախ նի նե րի նկատ մա մբ, քա նի որ նրա նց շնոր հիվ է, որ մե նք այ սօր ու նե նք պե տու թյո ւն: Դա նրա նց զո հա բե րու թյան, զր կա նք նե րի պայ քա րի ար դյո ւնքն է: Ա պա գա սե րո ւնդ նե րի նկատ մա մբ մե նք ու նե նք պար տա վո-րու թյո ւն: Մե նք պե տք է թող նե նք այն պի սի ժա ռան գու թյո ւն, որ պես զի մեր ազ գի զար գաց ման հնա րա վո րու թյո ւն նե րը լի նեն ա ռա վե լա գույնս, և մե նք գոյա տև ման փու լից ան ցո ւմ կա տա րե նք զար գաց ման փո ւլ:

Տիգրան ՍարգսյանՀՀ վարչապետ

պաշտոնական խոսք

8

2 (22) 2013

official talk

“What was the significance of the two and a half years of the first Republic of Armenia in reviving the Armenian statehood?''

“The short period of 1918-1920, when the first Republic of Armenia existed, had a rather serious role in the revival of the Armenian statehood. Having no statehood for about 700 years we again achieved the right to live freely, to decide our own future. Unfortunately, the First Republic didn't live long; however, it left for generations to come the commandment to live freely, to act independently. The experience, state symbols and the statehood spirit of 1918-1920 First Republic were undeniably important for the creation of today's Armenian Republic.”

“Your opinion about that very state-building generation; and specifically what figure or figures would you point out for the significant role they played in creating the state?”

“Each period of time brings its own specific challenges. The national toffs of that very historical period managed to take the opportunity and undertook the attempt to create statehood under most complicated conditions. Several works have been written about the history of the First Republic, variable criticisms have been voiced about it; meanwhile, it is necessary to consider the peculiarities of the time and learn lessons from history instead of rushing to extremes. As to individuals, I would rather not point out any figure for their role in creating statehood. Prime Ministers Hovhannes Qajaznuni, Alexander Khatisyan, Hamo Ohanjanyan, Simon Vratsyan, state and military figures Drastamat Kanayan, Aram Manukyan, Garegin Nzhdeh, Ruben Ter-Minasyan, top officers of the First Republic – all of them had their own role in the creation of statehood, all of them sought independence for Armenia and freedom for an Armenian. These people fought for the state, they struggled for their type not to extinguish, but to have future, and a state is the best guarantor for their aims and desires to come true. Thus, we have obligations before the memory, work and desires of those people.”

“What does being a citizen of independent Armenia mean to you?”

“Responsibility before our ancestors because it is due to them that we have a state today. It is the result of their sacrifice, privation, struggle. We have responsibility before the generations to come. We must leave legacy that will make the opportunities for our nation's development maximum and will make transition from survival to development.”

Tigran Sargsyan Prime Minister of the Republic of Armenia

9

2 (22) 2013

вڲêî²ÜÆ ²ÜβÊàôÂÚ²Ü

Ðèâ²ÎàôØÀ

պետականության վերականգնում

1917թ. հոկ տեմ բե րյան հե ղա-փո խու թյան հետ ևան քով Ռու սաս տա-նից ան ջատ ված Անդր կով կա սի ե րեք հիմ նա կան ժո ղո վո ւրդ նե րը՝ վրա ցի-նե րը, ադր բե ջան ցի նե րը (կով կա սյան թա թար ներ, թո ւր քեր) և հայե րը տար-բեր կե րպ է ին պատ կե րաց նո ւմ ինչ պես երկ րա մա սի, այն պես էլ այս տեղ բնակ-վող ժո ղո վո ւրդ նե րի հե տա գա ճա կա-տա գի րը: Նրա նց մի ջև մի աս նու թյո ւն ու փո խվս տա հու թյո ւն չկար հատ կա պես ար տա քին կո ղմ նո րոշ ման, չլո ւծ ված նե րա նդր կով կա սյան սահ ման նե րի, չկար գա վոր ված ազ գա մի ջյան հա րա-բե րու թյո ւն նե րի, վի ճե լի տն տե սա կան հար ցե րի պատ ճա ռով:

Գոյու թյո ւն ու նե ցող հա կա սու-թյո ւն նե րի պատ ճա ռով եր կար չէր կա-րող պահ պան վել Անդր կով կա սի Դաշ-նային Դե մոկ րա տա կան Հան րա պե-տու թյան եր ևու թա կան մի աս նու թյու նը: 1918 թ. մայի սի 26-ին վրա ցի մե նշ ևիկ-նե րի նա խա ձեռ նու թյա մբ լու ծար վեց Անդր կով կա սի Սեյ մը (խո րհր դա րա-նը): Նույն օ րը վրա ցի նե րը հայ տա րա-րե ցին Վրա ցա կան Հան րա պե տու թյան ան կա խու թյու նը, իսկ մայի սի 28-ին ադր բե ջան ցի նե րին ներ կայաց նող Մու-սո ւլ մա նա կան ազ գային խոր հո ւր դը հայ տա րա րեց Ադր բե ջա նա կան Հան-րա պե տու թյան ան կա խու թյան մա սի ն՝ յու րաց նե լով Պա րս կաս տա նի հյու սի-սային նա հա նգ Ատր պա տա կան-Ադըր-բե ջա նի պատ մա կան ան վա նու մը:

Վ րաս տա նի և Ադր բե ջա նի ան կա խա ցու մից հե տո Թիֆ լի սո ւմ տե-ղա կայ ված Հայոց Ազ գային խոր հո ւր դը /այն ստե ղծ վել էր 1917թ. սեպ տեմ բե-րի 29-ից հոկ տեմ բե րի 13-ը՝ Թիֆ լի-սում գու մար ված Հայոց Ազ գային հա- մա խո րհր դակ ցու թյան (հա մա գու մար) ո րոշ մա մբ/, ո րը տվյալ պա հին հայու-թյան հա վա քա կան կամ քը ներ կայաց-նող գլ խա վոր քա ղա քա կան մար մի նն էր, այ լը նտ րա նք չու ներ, քան Անդր-կով կա սի հայ կա կան գա վառ նե րի քա-ղա քա կան ղե կա վա րու թյո ւնն իր ձեռ քը վե րց նե լը: Այս խնդ րո ւմ վճ ռա կան նշա-նա կու թյո ւն ու նե ցավ նաև թո ւր քե րի՝ Կոալիցիոն կառավարություն կազմելու նպատակով հրավիրված խորհրդակցության արձանագրությունը

նյութը` Համո Սուքիասյանի

Հա

յաստ

անի

ազգ

այի

ն ա

րխիվ

10

2 (22) 2013

պետականության վերականգնում

մայի սի 26-ի վե րջ նա գի րը, ո րով վեր ջին նե րս պա հան ջո ւմ է ին ոչ մի այն Արևմ տյան Հայաս տա նն ու 1918 թ. մար տի 3-ի Բրե ստ-Լի տո վս կի պայ մա նագ րով Օս մա նյան կայս րու թյա-նն ան ցնող Ար դա հա նը, Կար սը և Բա թու մը, այլև Եր ևա նի նա հան գի Սո ւր մա լո ւի գա վա ռը, գրե թե ամ բո ղջ Նա խիջ ևա-նի գա վա ռը, Շա րո ւր-Դա րա լա գյա զի, Եր ևա նի, Էջ մի ած նի և Ա լեք սա նդ րա պո լի գա վառ նե րի զգա լի մա սը, ինչ պես նաև Թիֆ լի սի նա հան գի մեջ մտ նող հայ կա կան Ա խալ քա լա քի ու Ա խա լց խայի գա վառ նե րը:

Այդ օ րե րին Հայոց Ազ գային խո րհր դի մաս կազ-մող կու սակ ցու թյո ւն նե րի (Հայ Յե ղա փո խա կան դաշ նակ ցու - թյո ւն, Հայ ժո ղո վր դա կան կու սակ ցու թյո ւն, Հայ սո ցի ա լի ստ-հե ղա փո խա կան ներ, Հայ սո ցի ալ-դե մոկ րատ ներ) ղե կա վար կազ մի և Խո րհր դի ան դամ նե րի շր ջա նո ւմ Հայաս տա նի ան-կա խու թյու նը հռ չա կե լու առն չու թյա մբ մի աս նա կան դիր քո-րո շո ւմ չկար: Մտա վա խու թյո ւն կար, թե ան կա խու թյան հայ-տա րա րու մը կա րող էր նոր կո տո րած նե րի ու գրա վո ւմ նե րի ա ռիթ տալ թո ւր քե րին:

Եր կար քն նար կո ւմ նե րից հե տո մայի սի 28-ի ե րե-կոյան կայա ցած նիս տո ւմ Հայոց ազ գային խոր հո ւր դը ո րո շեց ըն դու նել Օս մա նյան կայս րու թյան ներ կայաց րած վե րջ նա գի րը և, վեր ջի նիս պատ վի րա կու թյան հետ բա նակ-ցու թյո ւն ներ վա րե լու և հաշ տու թյան պայ մա նա գիր կն քե լու նպա տա կով, Ա լեք սա նդր Խա տի սյա նի նա խա գա հու թյա մբ պատ վի րա կու թյո ւն ու ղար կել Բա թո ւմ: Այդ օրն ա վան դա բար ըն դո ւն ված է հա մա րել Հայաս տա նի ան կա խու թյան օր, քա նի որ հաշ տու թյան բա նակ ցու թյո ւն ներ վա րե լու հա մար թո ւր քե-րի կող մից նա խա պայ ման էր դրվել ան կա խու թյան հայ տա-րա րու մը: Սա կայն հայտ նի փա ստ է, որ Հայաս տա նի ան կա-խու թյան վա վե րա գի րը հա մար վող Հայոց Ազ գային խո րհր-դի հայ տա րա րու թյո ւնն ար վել է մայի սի 30-ին: Ըստ այդմ՝ Ազ գային խոր հո ւրդն ի րեն հայ տա րա րո ւմ էր « հայ կա կան գա վառ նե րի գե րա գույն և մի ակ իշ խա նու թյո ւն» և ժա մա նա-կա վո րա պես ստա նձ նո ւմ « կա ռա վա րու թյան բո լոր ֆո ւնկ ցի-ա նե րը հայ կա կան գա վառ նե րի քա ղա քա կան և վար չա կան ղե կը վա րե լու հա մար»:

Հայ տա րա րու թյան մեջ հի շա տա կու թյո ւն չկար ո՛չ ան կա խու թյան, ո՛չ Հայաս տան պե տու թյան, ո՛չ էլ, ա ռա վել ևս, նո րան կախ հան րա պե տու թյան սահ ման նե րի մա սին: Այս հայ տա րա րու թյան դրույթ նե րը բխո ւմ է ին ժա մա նա կի հայ ղե կա վար գոր ծիչ նե րի գե րակ շիռ մա սի դիր քո րո շու-մից: Դրա նով Հայոց Ազ գային խոր հո ւր դը մի կող մից զգու շա նո ւմ էր հար ևան պե տու թյո ւն նե րի հետ հա կա սու թյո ւն նե րի մեջ հայտն վե լո ւց, մյո ւս կող մի ց՝ քո ղա րկ ված կեր պով ակ-նար կո ւմ էր իր ի րա վո ւնք նե րի մա սին հայ կա կան բո լոր (այդ թվո ւմ՝ վի ճե լի) տա րա ծք նե րի նկատ մա մբ: Ի դեպ, Հայաս տա-նի ան կա խու թյան մա սին հե տա գայո ւմ ևս հա տո ւկ ո րո շո ւմ չի ըն դո ւն վե լ՝ չնայած Հայոց ազ գային խոր հո ւրդն ստեղ ծել էր ան կա խու թյան հայ տա րա րու թյու նը նա խա պատ րաս տող հա նձ նա խո ւմբ, իսկ Բա թու մի պայ մա նագ րի նե րա ծա կան մա սո ւմ խոս վո ւմ է «ի րեն ան կախ հռ չա կած Հայաս տա նի Հան րա պե տու թյան» մա սին: Մի այն հու նի սի 13-ին Հայոց Ազ գային խո րհր դի և ՀՀ կա ռա վա րու թյան ա նու նից Քա ռյակ դա շին քի ան դամ և չե զոք պե տու թյո ւն նե րին տե ղե կաց վել է Հայաս տա նի ան կա խու թյան մա սին:

1918 թ. մայի սյան հե րո սա մար տե րը թո ւր քա կան կա ռա վա րող շր ջա նակ նե րին ստի պե ցին հաշ վի նս տե լ հայու-թյան հետ: Հու նի սի 4-ին Բա թու մո ւմ « հաշ տու թյան և բա րե-կա մու թյան» պայ մա նա գիր կնք վեց Օս մա նյան կայս րու թյան և Հայաս տա նի Հան րա պե տու թյան մի ջև, ո րով թո ւր քե րը ճա-նա չե ցին Հայաս տա նի ան կա խու թյու նը: Թո ւր քե րն այն պես է ին գծել հայ-թո ւր քա կան սահ մա նա գի ծը, որ չա փա զա նց փո-

քր տա րա ծք մնաց ՀՀ-ին` տար բեր հաշ վո ւմ նե րո վ՝ 10-12.000 քառ. կմ:

Պատ մա կան Հայաս տա նի մի այն մի փո քր տա րած-քո ւմ ստե ղծ ված ան կախ հայ կա կան պե տու թյու նը կեն սու-նա կու թյան սաղ մեր ստա ցավ 1918 թ. մայի սի վեր ջին տաս-նօ րյա կո ւմ՝ Սար դա րա պա տի, Բաշ Ա պա րա նի ու Ղա րա քի-լի սայի ճա կա տա մար տե րո ւմ գոյա տև ման պայ քար մղող մի բռո ւնցք դար ձած հայու թյան հաղ թա նակ նե րի շնոր հիվ: Ա ռա նց այս հաղ թա նակ նե րի` Հայոց ազ գային խո րհր դի մայի սի 30-ի հայ տա րա րու թյու նը կմ նար որ պես սո սկ պատ-մա կան փաս տա թո ւղթ:

Ալեքսանդր Խատիսյան

«ՀՅ

Դա

շնա

կցու

թեա

ն պ

ատ

մու

թեա

ն թ

անգ

արա

ն» հ

իմնա

դրա

մՀ

այա

ստա

նի ա

զգա

յին

արխ

իվ

11

2 (22) 2013

պետություն

Հայաս տա նի ան կա խու թյան հռ չա կու մից հե տո ա ռաջ նային խն դիր դար ձավ նո րան կախ հան րա պե տու թյան խո րհր դա-րա նի և կա ռա վա րու թյան կազ մա վոր ման հար ցը: Ա հա թե ին չու Հայոց Ազ գային խո րհր դի մայի սի 30-ի նիս տո ւմ քն-նա րկ վեց նաև կա ռա վա րու թյո ւն կազ մե լու նպա տա կա հար-մա րու թյան, սկզ բո ւնք նե րի, այդ ի րա վո ւն քը Եր ևա նի գոր ծիչ-նե րին փո խան ցե լու, ստե ղծ վող կա ռա վա րու թյու նը Եր ևան տե ղա փո խե լու, վար չա պե տի թեկ նա ծու թյան հար ցե րը: Բնո-րոշ է, որ կա ռա վա րու թյան կազ մա կե րպ ման սկզ բո ւնք նե րի և այդ տեղ գե րակ շիռ դե րա կա տա րու թյո ւն ու նե նա լու կա պակ-ցու թյա մբ այս նիս տո ւմ ա ռա ջին ան գամ սկզ բո ւն քային կեր-պով դրս ևոր վեց Հայ Յե ղա փո խա կան դաշ նակ ցու թյո ւն – Հայ ժո ղո վր դա կան կու սակ ցու թյո ւն հա կա մար տու թյու նը, ին չը հե տա գա շա բաթ նե րին դար ձավ կոա լի ցի ոն կա ռա վա րու թ-յո ւն կազ մե լու խնդ րո ւմ վճ ռո րոշ խո չըն դո տը:

ÐÐ օրենսդիր և գործադիր իշխանության մարմինները

Ավետիս Ահարոնյան

նյութը` Համո Սուքիասյանի

PanA

RM

ENIA

N P

hoto

«ՀՅ

Դա

շնա

կցու

թեա

ն պ

ատ

մու

թեա

ն թ

անգ

արա

ն» հ

իմնա

դրա

մ

12

2 (22) 2013

պետություն

Սա կայն Հայոց Ազ գային խոր հո ւր դը վե րջ նա կան ո րո շո ւմ չկայաց րեց: Հայ ղե կա վար գոր ծիչ նե րը, ՀՀ իշ խա նու թյան կե նտ րո նա կան մար մին նե րի ձևա վոր ման խնդ րով լր ջո րեն զբաղ վե լո ւց ա ռաջ, սպա սո ւմ է ին Բա թու մո ւմ ըն թա ցող թո ւ- րք-հայ կա կան բա նակ ցու թյո ւն նե րի հա ջող ա վար տին: Ա հա այս պատ ճա ռով մի այն հու նի սի 1-ին հայ-թո ւր քա կան պայ-մա նագ րի նա խաս տո րագ րու մից հե տո տվյալ ժա մա նա կա շր ջա նո ւմ հայու թյան շր ջա նո ւմ ա ռա ջա տար քա ղա քա կան ուժ հան դի սա ցող ՀՅԴ-ի Թիֆ լի սի ներ կայա ցո ւց չա կան ժո-ղո վն ան դրա դար ձավ կա ռա վա րու թյան կազ մա կե րպ ման խնդ րին` Հայոց Ազ գային խո րհր դին ա ռա ջար կե լով ստե ղծ-վող ժա մա նա կա վոր կա ռա վա րու թյո ւնն ու խո րհր դա րա նը կազ մել կու սակ ցա կան սկզ բո ւն քով: Հու նի սի 4-ին Բա թու մո ւմ Օս մա նյան կայս րու թյան հետ հաշ տու թյան պայ մա նագ րի ստո րագ րու մից հե տո Հայոց ազ գային խոր հո ւր դը ձեռ նա մո ւխ ե ղավ ՀՀ իշ խա նու թյան կե նտ րո նա կան մար մին նե րի ձևա վոր մա նը: Ար դեն Հա յոց Ազ գա յին խո րհր դի հու նի սի 7-ի նիս տո ւմ նշա նա վոր դաշ-նակ ցա կան գոր ծիչ Հով հան նես Քա ջազ նու նո ւն հա նձ նա-րար վեց կազ մել կոա լի ցի ոն կա ռա վա րո ւթ յո ւն, ո րոշ վեց Ազ-գային խոր հո ւր դը ժա մա նա կա վո րա պես վե րա ծել ՀՀ օ րե նս-դիր մա րմ նի և տե ղա փո խել Եր ևան: Թեև Հայոց Ազ գային խոր հո ւր դը Հ. Քա ջազ նու նո ւն կոա լի ցի ոն կա ռա վա րու թյո ւն կազ մե լու հա նձ նա րա րու թյո ւն է տվել հու նի սի 7-ին, սա կայն պատ մա գի տա կան գրա կա նու թյան մեջ ա ռա վե լա պես նշ վո ւմ է հու նի սի 9-ը, ո րը սխալ է: Սա կայն կա ռա վա րու թյան կազ մա վոր ման շո ւրջ ըն թա ցող միջ կու սակ ցա կան հա կա մար տու թյու նը Հ. Քա ջազ նու նուն հնա րա վո րու թյո ւն չտ վեց կոա լի ցի ոն կա ռա վա րու թյո ւն կազ-մել: Հայոց Ազ գային խո րհր դի հու նի սի 25-ի նիս տո ւմ վեր-ջի նս ա ռա ջար կեց կոա լի ցի ո նի փո խա րեն ան հա տա կան սկզբո ւն քով կա ռա վա րու թյո ւն կազ մել: Հու նի սի 27-ին Ազ-գային խոր հո ւր դը բա վա րա րեց Հ. Քա ջազ նու նու պա հան ջը: Հե նց սկզ բից ՀՀ կա ռա վա րու թյան կազ մա վոր ման և Եր ևան տե ղա փոխ վե լու խն դիր նե րը փոխ կա պա կց ված է ին: Կա ռա-վա րու թյու նը վե րջ նա կա նա պես Եր ևա նո ւմ կազ մե լու հար-ցում ա ռա նձ նա պես վճ ռա կան դիր քո րո շո ւմ էր որ դեգ րել վար չա պե տը: Չնայած կայաց ված ո րոշ մա նը` Հայոց Ազ-գային խո րհր դի և ՀՀ ձևա վոր վող կա ռա վա րու թյան` Երե-վան տե ղա փոխ ման հար ցը մի շա րք օբյեկ տիվ և սո ւբյեկ տիվ պատ ճառ նե րով ձգձգ վեց: Եր ևա նի գոր ծիչ նե րի (և հատ կա-պես Ա րամ Մա նու կյա նի) կտ րո ւկ պա հան ջով Հայոց ազ-գային խո րհր դի և կա ռա վա րու թյան ան դամ նե րը մի այն հու լի սի 17-ին ճա նա պար վե ցին Թիֆ լի սից և հու լի սի 19-ին ժա մա նե ցին մայ րա քա ղաք Եր ևան: Մի նչ այդ Եր ևա նո ւմ իշ-խա նու թյու նը կե նտ րո նաց ված էր Ա րամ Մա նու կյա նի գլ խա-վո րած Վա րիչ նե րի մա րմ նի ձեռ քո ւմ: Հայոց Ազ գային խո րհր դի և Եր ևա նի Ազ գային խո րհր դի հու-լի սի 20-ի և 22-ի հա մա տեղ նիս տե րի ըն թաց քո ւմ, ինչ պես նաև միջ կու սակ ցա կան խո րհր դակ ցու թյո ւն նե րի ար դյո ւն-քում ո րոշ վեց Հայոց ազ գային խո րհր դի կազ մը ե ռա պատ-կե լու (բա ցի ան կու սակ ցա կան ան դամ նե րից), ինչ պես նաև ազ գային փոք րա մաս նու թյո ւն նե րի ներ կայա ցու ցիչ նե րի ներ գ րավ ման ճա նա պար հով ՀՀ գե րա գույն օ րե նս դիր մար-մի ն՝ Հայաս տա նի խոր հրդարան կազ մա վո րե լու վե րա բե րյալ, ճշգրտ վեց նաև ՀՀ կա ռա վա րու թյան կազ մը: Հու լի սի 24-ին Հայոց Ազ գային խոր հո ւր դը պաշ տո նա պես հայ տա րա րեց կա ռա վա րու թյան կազ մա վոր ման մա սին: ՀՀ ան դրա նիկ կա-ռա վա րու թյո ւնն ու ներ հետ ևյալ կազ մը. նա խա րար-նա խա-գա հ՝ Հով հան նես Քա ջազ նու նի, ար տա քին գոր ծե րի նա խա-րա ր՝ Ա լեք սա նդր Խա տի սյան, ներ քին գոր ծե րի` Ա րամ Մա-նու կյան, զին վո րա կա ն՝ գե նե րալ Հով հան նես Հախ վեր դյան,

Հովհաննես Քաջազնունի

Արամ Մանուկյան

«ՀՅ

Դա

շնա

կցու

թեա

ն պ

ատ

մու

թեա

ն թ

անգ

արա

ն» հ

իմնա

դրա

մ«Հ

Յ Դ

աշն

ակց

ութ

եան

պա

տմ

ութ

եան

թա

նգա

րան»

հիմ

նադր

ամ

13

2 (22) 2013

ֆի նա նս նե րի՝ Խա չա տո ւր Կար ճի կյան: Հու լի սի 28-ին ար դա-րա դա տու թյան նա խա րար նշա նակ վեց Գրի գոր Տեր-Պետ-րո սյա նը: ՀՀ-ն պառ լա մեն տա կան հան րա պե տու թյո ւն էր: Հայաս տա նի խո րհր դի ան դրա նիկ նիս տը գու մար վեց 1918թ. օ գոս տո սի 1-ին: Կու սակ ցա կան և ազ գային տե սա կե տից այն ու ներ հետ ևյալ պատ կե րը. 18 դաշ նակ ցա կան, 6-ա կան ներ-կայա ցու ցիչ սո ցի ալ-դե մոկ րատ նե րից, սո ցի ա լի ստ-հե ղա-փո խա կան նե րից և Հայ ժո ղո վր դա կան կու սակ ցու թյու նից, 2 ան կու սակ ցա կան, 6 մահ մե դա կան, 1 ռո ւս և 1 եզ դի: Օ գոս-տո սի 6-ին խո րհր դա րա նը հաս տա տեց կա ռա վա րու թյան գոր ծու նե ու թյան ծրա գի րը, ո րից հե տո ՀՀ իշ խա նու թյո ւն նե րը ձեռ նա մո ւխ ե ղան նո րան կախ հան րա պե տու թյան առջև ծա-ռա ցած բազ մա թիվ հիմ նա խն դիր նե րի կար գա վոր մա նը: Մի նչև 1920թ. մայի սը ՀՀ կա ռա վա րու թյու նը կոչ վո ւմ էր մի-նի ստր նե րի խոր հո ւրդ, իսկ դրա նից հե տո՝ նա խա րար նե րի խոր հո ւրդ: Հան րա պե տու թյան եր կու սու կես տար վա (1918թ. մայիս – 1920թ. դեկ տեմ բեր) գոյու թյան ըն թաց քո ւմ ՀՀ չո րս վար չա պետ նե րն էլ (Հով հան նես Քա ջազ նու նի՝ 1918թ. հու նիս

– 1919թ. օ գոս տոս, Ա լեք սա նդր Խա տի սյա ն՝ 1919թ. օ գոս տոս (փե տր վա րից վար չա պե տի պաշ տո նա կա տար էր) – 1920թ. մայիս, Հա մա զա սպ Օ հան ջա նյա ն՝ 1920թ. մայիս – նոյեմ-բեր, Սի մոն Վրա ցյա ն՝ 1920թ. նոյեմ բեր-դեկ տեմ բեր) ե ղել են կա ռա վա րող ՀՅԴ ան դամ ներ, ե ղած հի նգ կա ռա վա րու թյո ւն-նե րո ւմ կար ևոր նա խա րա րու թյո ւն նե րը պատ կա նել են դաշ-նակ ցա կան նե րին: Եր կու ան գամ ստե ղծ վել է կոա լի ցի ոն կա-ռա վա րու թյո ւն՝ մե կը՝ Հայ ժո ղո վր դա կան կու սակ ցու թյան հետ (1918թ. նոյեմ բեր – 1919թ. հու նիս), մյու սը՝ սո ցի ա լի ստ-հե-ղա փո խա կան նե րի հետ (1920թ. նոյեմ բե րի 23 – դեկ տեմ բե րի 2): Հայաս տա նի խոր հո ւր դը հան րա պե տու թյան ազ գաբ նակ-չու թյան կող մից ընտր ված մար մին չէր: ՀՀ ներ քա ղա քա կան դրու թյան կայու նա ցու մից հե տո` 1919թ. հու նի սի 21-23-ին հա մա մաս նա կան ընտ րա կար գով տե ղի ու նե ցան խո րհր դա-րա նա կան ընտ րու թյո ւն ներ: Ընտ րե լու ի րա վո ւնք ու նե ին 20 տա րին լրա ցած եր կու սե ռի բո լոր քա ղա քա ցի նե րը, նաև ՀՀ տա րած քո ւմ ա պաս տա նած արևմ տա հայ գաղ թա կան նե րը: Խո րհր դա րա նա կան ընտ րու թյո ւն նե րը բոյ կո տեց ազ դե ցու-թյա մբ հան րա պե տու թյու նո ւմ երկ րո րդ քա ղա քա կան ու ժը` Հայ ժո ղո վր դա կան կու սակ ցու թյու նը: Ընտ րու թյո ւն նե րին չմաս նակ ցե ցին նաև հայ կո մու նի ստ նե րը: Ըստ այդմ էլ` խո-րհըր դա րա նի 80 պատ գա մա վո րա կան տե ղից 72-ը զբա ղեց-րեց ՀՅԴ-ն, 4 տեղ ստա ցան սո ցի ա լի ստ-հե ղա փո խա կան նե-րը, 1 պատ գա մա վոր ան կու սակ ցա կան էր: Ընտր վե ցին նաև 1 եզ դի և 2 թո ւրք (ադր բե ջան ցի) պատ գա մա վոր ներ: Նո րըն տիր խո րհր դա րա նի հան դի սա վոր բա ցու մը տե ղի ու-նե ցավ 1919 թ. օ գոս տո սի 1-ին: Խո րհր դա րա նի նա խա գահ ընտր վեց Փա րի զո ւմ գտն վող Ա վե տիս Ա հա րո նյա նը: Օ գոս-տո սի 7-ին կա զմ վեց նոր կա ռա վա րու թյո ւն՝ Ա. Խա տի սյա նի նա խա գա հու թյա մբ: Խո րհր դա րա նն ա ռա նց ընդ մի ջո ւմ նե րի գոր ծեց մի նչև 1920 թ. մայի սի 5-ը, երբ բո լշ ևիկ նե րի հա կա պե-տա կան ապս տամ բու թյու նը ճն շե լու պատ ճա ռա բա նու թյա մբ ու ղա րկ վեց հար կա դիր ար ձա կո ւր դի` օ րե նսդ րա կան լի ա զո-րու թյո ւն նե րը փո խան ցե լով կա ռա վա րու թյա նը: Հաս տատ վեց Հա մա զա սպ Օ հան ջա նյա նի ղե կա վա րած բյու րո-կա ռա վա-րու թյան դիկ տա տու րան. կա ռա վա րու թյան ան դամ ներ դար-ձան իշ խող ՀՅԴ բյու րոյի ան դամ նե րը: Սա կայն բո լշ ևի կյան ապս տամ բու թյան ճն շու մից հե տո բյու րո-կա ռա վա րու թյու նը հրա ժա րա կան չներ կայաց րեց: Խո րհր դա րա նն աշ խա տան քի վե րա դար ձավ մի այն 1920 թ. թո ւրք-հայ կա կան պա տե րազ մի օ րե րին: 1920 թ. դեկ տեմ բե րի 2-ին ՀՀ-ի խո րհր դայ նաց մա մբ ի րե նց գոր ծու նե ու թյու նը դա դա րեց րին ՀՀ Խո րհր դա րա նն ու կա ռա վա րու թյու նը:

Ալեքսանդր Խատիսյան

Համո Օհանջանյան

պետություն

«ՀՅ

Դա

շնա

կցու

թեա

ն պ

ատ

մու

թեա

ն թ

անգ

արա

ն» հ

իմնա

դրա

մ«Հ

Յ Դ

աշն

ակց

ութ

եան

պա

տմ

ութ

եան

թա

նգա

րան»

հիմ

նադր

ամ

14

2 (22) 2013

ՀԱՅԱՍ ՏԱ ՆԻ Ա ՌԱ ՋԻՆՀԱՆ ՐԱ ՊԵ ՏՈ ՒԹՅԱՆ

ԽՈ ՐՀՐ ԴԱ ՐԱ ՆԻ ԸՆ ԴՈՒ ՆԱԾԱ ՌԱ ՋԻՆ ՏԱՍԸ Օ ՐԵ ՆՔ ՆԵ ՐԸ

1.Օ րե նք` Հայաս տա նի խո րհր դին 20000ռ. ա վա նս բաց թող նե լու մա սի ն Հա ստ. է` 03.08.1918թ.

2.Օ րե նք` Հայաս տա նի Հան րա պե տու թյան կա ռա վա րու թյա նը 6000000ռ. ա վա նս բաց թո ղե լու մա սի ն Հա ստ. է` 08.08.1918թ.

3.Օ րե նք` Խո լե րայի դեմ կռ վե լու մա սի ն Հա ստ. է` 21.08.1918թ.

4.Օ րե նք` Եր ևա նի ու սո ւց չա կան սե մի նա րի այի և նրան կից սկզբ նա կան դպ րո ցի մա սի ն Հա ստ. է` 22.08.1918թ.

5.Օ րե նք` մաս նա վոր սե փա կա նու թյո ւն կազ մող զեն քե րի և զի նամ թե րք նե րի պե տա կա նաց ման մա սի ն Հա ստ. է` 29.08..1918թ.

6.Օ րե նք` վա րա կիչ հի վան դու թյո ւն նե րից ի րե նց պար տա կա նու թյու նը կա տա րե լիս մա հա ցած բժիշկ նե րի, ֆե լդ շեր նե րի, գթու թյան քույ րե րի և սա նի տար նե րի ըն տա նիք նե րին նպա ստ տա լու մա սի ն Հա ստ. է` 10.09..1918թ.

7.Օ րե նք` բամ բա կի մե նա վա ճա ռու թյան մա սի ն (սահմանվում էր պետական մենաշնորհ՝ բամբակի առևտրի նկատմամբ) Հա ստ. է` 11.09..1918թ.

8.Օ րե նք` դպ րոց նե րի կա ռա վար ման մա սի ն Հա ստ. է` 11.09..1918թ.

9.Օ րե նք` Հայաս տա նի խո րհր դի ան դամ նե րի սնն դադ րա մի և ճա նա պար հա ծախ սի մա սի ն Հա ստ. է` 20.09..1918թ.

10.Օ րե նք` ժո ղո վր դա կան դպ րոց նե րի դի րեկ ցի այի վե րաց ման մա սի ն Հա ստ. է` 24.09..1918թ.

օրենքներ

15

2 (22) 2013

By Parandzem Avagyan

The birth of the first independent Armenian state in hundreds of years out of the destruction of the Armenian Genocide is perhaps one of the most surprising events in all of Armenian history. World War I threw the regional empires into chaos, and while this chaos resulted in genocide for the Armenians of the Ottoman Empire, it would lead to independence for those in the Russian Empire. The Armenians and other peoples of the Transcaucasian region celebrated the March Revolution of 1917 which resulted in Tsar Nicholas II giving up his throne. This event gave unity to the peoples of this area, who hoped in the

excitement of the moment that it would lead to greater freedoms for them after the strict rule of the tsar. A decree from the Russian Provisional Government even allowed Armenian refugees to return to their homes in towns such as Van, Bitlis, and Erzurum to rebuild them; and Armenian soldiers of the Russian army were transferred to the region to protect them. However the Provisional Government was opposed by the radical Bolshevik party, which overthrew it in the October Revolution. The Bolshevik's policies in power disturbed many Armenians, which reversed the gains made during

the Provisional Government. Lenin demanded that Russian troops be removed from parts of Turkish Armenia they controlled, which Armenians knew would result in the Turks re-conquering that territory. Lenin was anxious to grow his power with the people by getting Russia out of World War I at any cost, and the signing of the Treaty of Brest-Litovsk by the Soviet government to make peace in March 1918 was a terrible blow to Armenians. Talaat Pasha represented the Ottoman Empire at the negotiations, and he represented his demand that Russia give up all territory it captured from the Ottomans in the Russo-Turkish War

Birth Of FirstArmenian Republic

Seated Avetik Sahakyan, Alexander Khatisyan, General Christophor Araratyan. Standing Nikol Aghbalyan, Abraham Giulkhandaryan, Sargis Araratyan

Reference by P. Vartan Sookiassian

PanA

RM

ENIA

N P

hoto

state

16

2 (22) 2013

of 1877-1878, including Ardahan, Kars, and Batumi. The Soviet government also agreed to destroy any Armenian groups that might continue to try and defend this area, a great betrayal to the Armenians defending these territories for Russia. The Transcaucasian region was

administered at this time by an executive body made of 3 Georgians, 3 Armenians, and 3 Muslim Tatars. While the Georgians and especially the Armenians still held on to the idea of remaining a federal republic within Russia as a means of opposing Turkish aggression, the Tatars found themselves drawn to closer ties with the Ottomans. Once the Treaty of Brest-Litovsk was signed, Armenians lost all their bargaining power and found themselves alone, with Tatars supporting Ottoman demands and Georgians attempting to sacrifice Armenian lands like Kars to the Ottomans in exchange for keeping Batumi. As the Transcaucasian

Armenians in defending the area, the Muslim Tatars said they would not fight their fellow Muslims. Batumi was soon captured by the Ottomans and against the wishes of Armenians the independent Transcaucasian Federative Republic was declared. The Georgian premiere of this new republic favored peace, and demanded the Armenian defenders of Kars abandon it and its mighty fortress. This command caused panic to the Armenians in Kars who began fleeing east towards Alexandropol (Gyumri), which allowed the Ottomans to capture Kars on April 25, 1918. The Armenians were left angry

Ottoman power. Without even waiting for a response, the Turkish military began an invasion of what was called the Erevan province. The Ottoman Army quickly captured Alexandropol and then divided into two parts each following a railway line, one to Karakilisia (Vanadzor) towards Tiflis and the other towards Yerevan. Soon Yerevan was surrounded, and the Ottoman Army gave the leader of the Transcaucasians Republic 72 hours to accept Turkish annexation of the Armenian regions it wanted or it would conquer them by force. Faced with this hopeless situation, Georgians looked to German protection

people debated over what concessions to make, Enver Pasha determined he would recapture these territories by force, sending the Ottoman Third Army to do so. Erzerum soon fell and the Ottoman army continued to push towards Russian Armenia itself. While Georgians realized the threat and joined

and defeated, but were forced to unite with the new republic’s leader as the only chance of survival from the ever closer Ottoman army. Having conquered all that they came for, the Ottoman demanded even more territories - including Javakhk and the Arax River valley, and that the republic itself must defer itself to

Combatants of liberation struggle: sitting in the middle is founder of the RA Aram Manukyan“A

R F

eder

atio

n H

isto

ry M

useu

m”

Fou

ndat

ion

state

17

2 (22) 2013

from the Turks. A term of this protection required Georgia to leave the Transcausian Republic, which it did by declaring Georgian independence. On May 26, 1918, the Georgians declared that while they respected the efforts of the Armenians in resisting Turkish aggression, they had been defeated and so Georgia must protect itself alone. Georgia declared independence and the German

banner was raised in Tiflis as a sign of new protectors. The following day, the Tatars declared their own independence, taking on the name Azerbaijan after the Persian territories to the south. The Azerbaijanis quickly received Ottoman support who had already promised to help them take back Baku from the control of a coalition of Armenian and Bolshevik leaders. The Armenian population was now alone, and its leaders felt the only chance to escape total destruction was to declare independence to take on

before total destruction. A three-prong invasion of Armenia with the aim of capturing Yerevan would culminate with three battles at Bash-Abaran, Karakilisia, and Sardarapat taking place in the week before the independence declaration. The Armenian force at the Battle of Bash-Abaran, about a thousand riflemen, was led by General Dro. The Armenian forces gained advantage after three days of strong fighting, and were able to make a counter-attack on the Ottomans and forced them to retreat. As the Turks

power to make peace with the Ottomans. Independence of Armenia, the first since 1375 AD in Cilicia, was declared on May 28, 1918 at noon, by a provisional coalition government led by Hovhannes Katchaznouni. As the Armenian National Council was making this decision, the Armenian people were making what might have been their very last stand

were being turned back at Bash-Abaran, another outnumbered Armenian force at Karakilisia (now Vanadzor) was met in battle by another prong of the Ottoman invasion. The local Armenian population had been fleeing to the south, but was rallied by Garegin Njdeh and his troops to stay and fight. The forces were led by General Tovmas Nazarbekian, and the difficult battle resulted in many losses for both sides. Even though Karakilisia was eventually taken, the Ottoman commander realized that his force had been greatly weakened and could not continue pushing forward against the fiercely fighting Armenians. Meanwhile, as these two battles raged, the largest part of the Ottoman invasion force entered Armavir region in what became a glorious and miraculous resistance by Armenians at Sardarapat. With nowhere to retreat and no choice left, the Armenians knew they had to resist the Ottomans on the spot or the nation would likely be destroyed. Catholicos Gevorg V had church bells ring for six days as a call to the entire population that they were needed. After resisting the Ottomans for many days, a military maneuver on May 27 to hit the forces from behind while the rest of the Armenians hit from the front finally caused the Ottomans to order a retreat. The leader of the forces General Silikyan hoped to pursue the Ottomans to push them out even further, as they still occupied places such as Alexandropol. However, he was told to stop military operations due to the negotiations with the Ottomans which had taken up by the just announced newly independent Armenia, and by this time the Armenian army was quite exhausted and low on ammunition. Sardarapat is seen as a pivotal moment in Armenian history, one which perhaps saved the entire Armenian nation from a final destruction. If Armenians had not been victorious, there would have been no chance to declare independence, the Ottomans would have pressed on to Yerevan, and the fate of western Armenia might have been like that of eastern Armenia as well. Though there were many more difficulties for the small newly-born republic, it saw its birth from a mighty self-defense in an almost hopeless situation. This beginning to the first Armenian Republic was appropriate as it is a fitting metaphor for the Armenian people: though they are often faced with impossible odds, they possess the strength to survive anything and somehow find the way to victory.

Avetik Sahakyan (First President of the Armenian Parliament) and Hmayak Manukyan (Secretary)

“AR

Fed

erat

ion

His

tory

Mus

eum

” F

ound

atio

n

state

18

2 (22) 2013

2 (22) 2013

äե տա կանխորհր դան շան նե րը՝

պե տութ յան այ ցե քարտ

Յու րա քան չյո ւր պե տու թյան խո րհըր-դան շան նե րը՝ դրո շը, զի նան շա նն ու օրհ ներ գը, այդ պե տու թյան այ ցե քա րտն են, մյո ւս երկր նե րի կող քին իր գոյու-թյո ւնն ա պա ցու ցե լու ա մե նա վառ փաս-տե րը: 1918-20թ. Հայա սա տա նի ա ռա ջին հան-րա պե տու թյան գոյու թյան ա մե նա խո-սո ւն վկա նե րը նրա խո րհր դան շան նե րն են՝ ե ռա գույն դրո շը, զի նան շա նը և օրհ-ներ գը: Հայաս տա նի ա ռա ջին հան րա պե տու-թյո ւնն ստե ղծ վեց չա փա զա նց խառ նակ ու դժ վար ժա մա նակ նե րո ւմ, ստե ղծ վեց մի բո ւռ՝ հա զիվ 12.000 քա ռա կու սի կի լո-մե տր հո ղակ տո րի վրա, որն աղ քատ ու կի սա վեր էր, գաղ թա կան նե րով լի, սո-վով ու հա մա ճա րա կով բռնկ ված: Ինչ ևէ, 1918թ. մայի սի 26-ին, Անդր կով կա սյան Սեյ մի փլու զու մից հե տո, Հայոց Ազ-

գային խոր հո ւր դը մայի սի 28-ին դի մեց վճ ռա կան քայ լի՝ հռ չա կե լով Հայաս -տա նն ան կախ: Կա րճ ժա մա նակ ան ց՝ նույն թվա կա նի հու լի սին, Թիֆ լի սից Եր ևան տե ղա փոխ վե ցին Հայաս տա նի Հան րա պե տու թյան կա ռա վա րու թյու նը՝ Հ. Քա ջազ նու նու գլ խա վո րու թյամբ, և Հայոց Ազ գային խոր հո ւր դը: Այս վեր-ջի նի և Եր ևա նի Ազ գային խո րհր դի մի քա նի հա մա տեղ նիս տե րի ար դյո ւն-քո ւմ ձևա վոր վո ւմ է Հայաս տա նի Ազ-գային խոր հո ւր դը, ո րը, մի նչև Հայաս-տա նի խո րհր դա րա նի ընտ րու թյո ւն նե-րը, ստա նձ նեց պե տու թյան օ րե նս դիր մարմ նի պար տա կա նու թյո ւն նե րը՝ վե-րան վան վե լով Հայաս տա նի խո րհըր-դի: Հա ջորդ իսկ օր վա նից Հայաս տա նի Հան րա պե տու թյան իշ խա նու թյո ւն նե րն ան ցան գոր ծի, իսկ գո րծ շատ կար: Այս մա սին Սի մոն Վրա ցյա նն իր « Հայաս-

տա նի Հան րա պե տու թի ւն» գր քո ւմ գրում է. « Վե րից վար պէտք էր կա ռու-ցվել պե տա կան մե քե նան: Եր կի րը կա-տա րե ալ քաօ սի եւ ա նիշ խա նու թեան մէջ էր - պէտք էր կա րգ ու օ րէ նք հաս-տա տել: Գաղ թա կա նու թիւ նը սնունդ ու բնա կա րան էր պա հան ջո ւմ-պէ տք էր տալ: Պէ տք էր կար գադ րել պա րե նա ւոր-ման ու դրա մա կան հար ցե րը: Սահ ման-նե րի վրա ընդ հա րո ւմ ներ է ին տե ղի ու-նե նո ւմ, մահ մե դա կան խռո վու թի ւն նե-րը երկ րո ւմ չէ ին վե րա ցած իս պառ-պէ-տք էր հաշ տու թիւ նը գո րծ նա կա նաց նել ար տա քին ու ներ քին թշ նա մու հետ: Մի խօս քով, պէ տք էր ոչն չից պե տու թյո ւն ստեղ ծել»: Հաս կա նա լի է, որ այս ի րո ղու թյան պայ-ման նե րո ւմ հայոց պե տա կան խո րհըր-դան շան նե րի քն նա րկ մա նն ու ըն դո ւն-մա նը հնա րա վոր չէր եր կար ժա մա նակ

անդրադարձը` Սառա Գալստյանի

խորհրդանշաններ

20

2 (22) 2013

տրա մադ րել:

Հայաս տա նի Հան րա պե տու-թյան դրո շը.

Այ նու հան դե րձ, ար տա հայտ վել են կար ծիք ներ, ե ղել են ո րո շա կի քն նար-կո ւմ ներ ու քվե ար կու թյո ւն ներ, բայց խի ստ ժլատ տե ղե կու թյո ւն ներ են պահ-պան վել դրո շի գույ նե րի ընտ րու թյան վե րա բե րյալ քն նար կո ւմ նե րի մա սին: Ժա մա նա կա կից նե րից մե կի վկայու-թյա մբ՝ վար չա պետ Հ. Քա ջազ նու նին և ներ քին գոր ծե րի (ՆԳ) նա խա րար Ա րամ Մա նու կյա նը, խնդ րի ա վե լի հիմ նա վոր ված լու ծո ւմ գտ նե լու նպա-տա կով, դի մո ւմ են Ա մե նայն Հայոց Կա թո ղի կոս Գե ո րգ Ե-ին: Ար դյո ւն քո-ւմ ձևա վոր վո ւմ է մի հա նձ նա խո ւմբ՝ Հ. Մա նան դյա նի, Ս. Մալ խա սյան ցի և մի քա նի էջ մի ած նա կան գիտ նա կան մի ա-բան նե րի մաս նակ ցու թյա մբ: Հա նձ նա-խո ւմ բը հան գո ւմ է ո րոշ մա ն՝ հի մն վե լով հայոց պատ մա կան դրոշ նե րի հե տա զո-տու թյան վրա: Վար չա պետ Ս. Վրա ցյա նի վկայու-թյամբ՝ ե ռա գույն դրո շը, որ պես խո րհըր-դան շան, ըն դո ւն վել է 1918 թ. հու լի սի ն՝ Թիֆ լի սի և Եր ևա նի Ազ գային խոր-հուրդ նե րի՝ Եր ևա նո ւմ կայա ցած խա ռը նիս տե րո ւմ: « Հաս տատ ւեց Հայաս տա-նի ազ գային դրօ շա կը՝ հո րի զո նա կան կար միր, կա պույտ ու նա րն ջի գոյ նե րով: Դրօ շա կի ձեւի եւ գոյ նե րի շո ւրջ ե ղան բա ւա կան եր կար խո րհր դակ ցու թի ւն-ներ. ի նկա տի առն ւե ցին հայոց պատ-մա կան դրօ շակ նե րը, լս ւեց հայ կա բան Ստ. Մալ խա սե ա նի հիմ նա ւոր ւած զե-կու ցու մը հայ կա կան դրօ շա կի մա սին և, ի վեր ջոյ, ո րոշ ւեց ըն դու նել վե րոյի-շե ալ ե րեք գոյ նե րը՝ պայ մա նով, որ վերջ նա կան հաս տա տու մը կա տար վի սահ ման դիր ժո ղո վի կող մից, ո րը պէ տք է գու մար ւէր Հայաս տա նի եր կու հատ-ւած նե րի մի ա ցու մից յե տոյ»: Գույ նե րի վե րա բե րյալ կային ո րոշ տա րա կար ծու-

թյո ւն ներ: Սա կայն կա ռա վա րու թյու նը հաս տա տել էր կար միր, կա պույտ, նա-րըն ջա գույն հո րի զո նա կան ե րիզ նե րով դրո շը՝ վե րջ նա կան լու ծու մը ա պա գային թող նե լով: Ցա վոք, նրա նց պատ կե-րաց րած ա պա գան այդ պես էլ չե կավ, ու սահ մա նա դիր ժո ղո վն այդ պես էլ չկայա ցավ: Ճի շտ է՝ հո րի զո նա կան կար միր, կա-պույտ ու նա րն ջա գույ նի դա սա վո րու-թյու նը «ար դի ւնք էր քւէ ար կու թե ան պա տա հա կա նու թե ան», բայց յու րա-քան չյո ւր գույնն իր մեջ ու ներ խոր-հո ւրդ ու պատ մու թյո ւն: Ե ռա գույ նին կո ղմ քվե ար կած պատ գա մա վոր նե րն ա սո ւմ է ին, որ դրո շի կար միր հատ-վա ծը խո րհր դան շո ւմ է մեր ժո ղո վր դի թա փած ա րյու նը, կա պույ տը՝ մեր երկ-րի կա պույտ ու խա ղաղ եր կին քը, իսկ նա րն ջի կամ ոս կու գույ նը՝ ցո րե նի, հայ ժո ղո վր դի աշ խա տա սի րու թյան, քա րից հաց քա մե լու խոր հո ւրդն ու նի: Ե ռա-գույն դրո շը նաև ա պա գայի պատ գամ էր պա րու նա կո ւմ իր մեջ, կո դա վոր ված ին ֆոր մա ցի ա՝ ա րյու նով ա զա տու թյուն ձե ռք բե րած հայ ժո ղո վո ւր դը պի տի ապ րի ու ա րա րի խա ղաղ երկն քի ներ-քո:Դ րո շի գույ նե րի քն նա րկ ման ժա մա նակ մի շա րք պատ գա մա վոր ներ ա ռար կու-թյո ւն ներ ու նե ի ն՝ կապ ված նա րն ջի գույ-նի հետ: Նրա նք մտա վա խու թյո ւն է ին հայտ նո ւմ, որ Հայաս տա նո ւմ դժ վար կլի նի այդ գույ նի կտոր գտ նել: Ա ռա-ջարկ վեց նա րն ջա գույ նը փո խա րի նել կա նա չով, ո րը մեր պատ մա կան գույ-նե րից մե կն է: Ըստ Ս. Վրա ցյա նի, նա-րն ջա գույ նը հատ կա պես պա շտ պա նո ւմ էր Հ. Քա ջազ նու նին: Նրա աչ քին դո ւր էր գա լիս կար միր, կա պույտ, նա րն ջա-գույն հա մադ րու թյու նը, նա այս ե ռա մի-աս նու թյու նը հա մա րո ւմ էր ճա շա կով: Սա կայն, ըստ է ու թյան, ե ռա գույն դրոշն այն քան էլ պա տա հա կան քվե ար կու-թյան ար դյո ւնք չէր: Դե ռևս 1773 թ. հե-ռա վոր Հնդ կաս տա նի Մադ րաս քա-

ղա քո ւմ լույս տե սած Շա հա միր Շա-հա մի րյա նի «Ո րո գայթ փա ռաց»-ում ներ կայաց ված էր ան կախ Հայաս տա նի ստե ղծ ման նա խա գի ծը: Այս տեղ տր ված էր նաև ա պա գայի Հայաս տա նի դրո-շի նկա րագ րու թյու նը: Նա խա տես ված էր ու նե նալ ե ռա գույն դրո շ՝ կար միր, կա պույտ և դե ղին գույ նե րով: Այս գու-նային հա մադ րու թյա մբ պի տի լի ներ նաև բա նա կի հա մազ գես տը: Ի դեպ, սա ա ռա ջին ե րան գա վոր դրո շն էր հայոց պատ մու թյան մեջ: Մի նչ այդ հայ կա-կան դրոշ նե րը մի ա գույն են ե ղել: Հայաս տա նի ազ գային ար խի վո ւմ պահ-պան վել են նաև գե ղան կա րիչ Մար տի-րոս Սա րյա նի ա ռա ջար կած դրո շի էս-քիզ նե րը: Սա րյա նը ներ կայաց րել էր 3 տար-բե րա կ՝ եր կու սը՝ ծի ա ծա նի գույ նե-րով, և մե կը՝ ե ռա գույն՝ կար միր, դե-ղին, կա պույտ հեր թա կա նու թյա մբ: Այս ա ռի թով իր նա մա կո ւմ նա ա սո-ւմ է, որ մեր ազ գային դրո շը, ինչ պես ի րեն փո խան ցել է Հայոց խո րհր դա-րա նի ան դամ Մար տի րոս Հա րու թյու-նյա նը, « խորհր դան շո ւմ է ծի ա ծա նը», և հա վե լո ւմ, որ ա մեն դեպ քո ւմ՝ ան գամ ե ռա գույն տար բե րա կով, մեր դրո շը խոր հըր դան շո ւմ է ծի ա ծա նը, քա նի որ ծի ա-ծա նի հիմ նա կան գույ նե րը կար մի րը, դե ղի նն ու կա պույտն են, իսկ մնա ցա ծը լրա ցու ցիչ են: «Իմ կար ծի քով, մե զ՝ որ պես արե-վե լյան ժո ղո վր դի, չա փա զա նց կպատ շա ճեր բազ մա գույն դրո-շը, որն ի հայտ է բե րո ւմ ին քը` չըք-նաղ և հա վե րժ գե ղե ցիկ ծի ա ծա նը: Նա մա կին կցո ւմ եմ ե րեք ջրա նե րկ պատ կեր ներ, որ տեղ ա մեն ինչ պա րզ է: Ա լեք սա նդր Ի վա նո վիչ (Խա տի սյան-խմ բագ րու թյո ւն), դի մե լով Ձեզ, որ-պես հին հա սա րա կա կան գո րծ չի և կրթ ված մար դու, որ գլ խա վո րո ւմ է մեր կա ռա վա րու թյու նը, հու սով եմ, որ Դո ւք ա նու շադ րու թյան չեք մատ նի դի տո ղու թյո ւն նե րս և Ձեր ու ժե րի նե-

Մարտիրոս Սարյանի դրոշի առաջարկած տարբերակ Մարտիրոս Սարյանի դրոշի առաջարկած տարբերակ Մարտիրոս Սարյանի դրոշի առաջարկած տարբերակ

խորհրդանշաններ

Հա

յաստ

անի

ազգ

այի

ն ա

րխիվ

Հա

յաստ

անի

ազգ

այի

ն ա

րխիվ

Հա

յաստ

անի

ազգ

այի

ն ա

րխիվ

21

2 (22) 2013

խորհր դա նշան ներ

րա ծին չա փով ծի ա ծա նով կկա մա րեք մեր տա նջ ված և սիր ված Հայ րե նի-քը»,- գրո ւմ է Սա րյա նն իր նա մա կո ւմ: Հե տա քր քիր է նաև դրո շի վե րա բե րյալ « սա րյա նա կան թե զի» դի տար կո ւմն ա նել ծի ա ծա նի և քրիս տո նե ու թյան մի ջև ե ղած կա պի տե սան կյու նից: Ծի-ա ծա նը՝ իր գույ նե րով, աստ վա ծա շն-չային խո ստ ման խո րհր դա նիշ է: Աստ-ված Նոյին ծի ա ծան ցույց տվե ց՝ որ-պես նշան այն բա նի, որ այլևս եր բեք հա մաշ խար հային ջր հե ղեղ չի լի նի: Ա ստ ծու և մա րդ կու թյան մի ջև հաշ տու-թյան ծի ա ծա նային խո րհր դի մա սին գրո ւմ է նաև հայտ նի «Britannica» հան-րա գի տա րա նը՝ ա սե լով, որ հե նց այդ խոր հո ւրդն է ար տա ցոլ վել Հայաս տա նի և Ե թով պի այի դրոշ նե րո ւմ: Ի դեպ, դեռ Սա րյա նից ա ռաջ ծի ա ծա-նադ րո շը որ պես հայ կա կան ազ գային դրոշ էր ա ռա ջար կել Ղևո նդ Ա լի շա-նը դե ռևս 1885-ին՝ այն ժա մա նակ, երբ նման հար ցով ի րեն է ին դի մել Ֆրան-սի այի հայե րը՝ ա սե լո վ՝ « ծի ա ծա նա գույն դրո շակ տր վեց հայե րին, երբ Նոյյան տա պա նը հա նգր վա նեց Ա րա րատ լե-ռան վրա»: Բայց, ինչ պես նշե ցի նք, եր կար քն նար-կո ւմ նե րի պա տեհ պա հը չէր: Ի րադ րու-թյու նը երկ րո ւմ քաո սային էր, բազ մա-թիվ կեն սա կան խն դիր ներ լո ւծ ման է ին սպա սո ւմ: Ս. Վրա ցյա նի « Հայաս տա-նի հա նար պե տու թյո ւն»-ում կար դո ւմ ենք՝ « Հայաս տա նի խո րհր դի ըն դու նած օ րէ նք նե րն իսկ ցույց են տա լիս, որ նա ա վե լի շո ւտ ապ րել է ըն թա ցի կ կե ան քի չա րիք նե րով, տար ւել օ րը օ րին ծնունդ առ նող խն դիր նե րով եւ ժա մա նակ ու հնա րա ւ ո րու թի ւն չի ու նե ցել զբաղ-ւե լու պե տա կան հի մա նա կան աշ խա-տան քով»:Ազ գային խո րհր դո ւմ ե ռա գույ նի քըն-նար կու մից ու ըն դու նու մից կա րճ ժա-մա նակ ան ց, 1918 թ. սեպ տեմ բե րի 19-ին, ՆԳ նա խա րար Ա րամ Մա նու կյա նը շր ջա բե րա կան հրա հա նգ է ու ղար կո ւմ

բո լոր հիմ նա րկնե րին, որ տեղ աս վո ւմ է, որ բո լո րը պար տա վոր են ու նե նալ և կրել Հայաս տա նի Հա նար պե տու թյան դրո շը՝ հետ ևյալ գույ նե րո վ՝ կար միր, կա-պույտ, դե ղին, ըստ կար գի՝ վեր ևից նե-րքև: Այս պի սով, Հայոց ե ռա գույ նը՝ հո րի-զո նա կան կար միր, կա պույտ, նա րն-ջա գույն հա վա սար շեր տե րով, որ պես պե տու թյան խո րհր դա նիշ, այլևս ի րո-ղու թյո ւն էր: Այն դար ձավ նաև Հայաս տա նի եր րորդ հան րա պե տու թյան պե տա կան խո-րհըր դան շա նը: 1990 թ. օ գոս տո սի 24-ին Հայաս տա նի Հան րա պե տու թյան Գե-րա գույն խոր հո ւրդն ըն դու նո ւմ է օ րե նք՝ Հայաս տա նի Հան րա պե տու թյան դրո շի մա սին, հա մա ձայն ո րի՝ պե տա կան դրո-շը ե ռա գույն է՝ կար միր, կա պույտ, նա րն-ջա գույն՝ հո րի զո նա կան հա վա սար շեր-

տե րով (վեր ևից նե րքև):

Հայոց զի նան շա նը

Հայաս տա նի ա ռա ջին հան րա պե տու-թյու նը դրոշ ու նե ցավ իր կազ մա վո րու-մից շատ կա րճ ժա մա նակ ան ց՝ 1918թ. հու լի սին, բայց զի նան շա նը Հայաս տա-նի կա ռա վա րու թյու նը հաս տա տեց 1920 թ. հու լի սին մի այն: Արդյո ՞ք 2 տա րի շա-րու նակ խն դիր ներ չէր ծնել զի նան շա նի բա ցա կայու թյու նը: 1920 թ. հու նի սին ար տա քին գոր ծե րի (ԱԳ) նա խա րա րու-թյու նը դի մո ւմ է ներ քին գոր ծե րի (ՆԳ) նա խա րա րու թյա նը՝ մտա հո գու թյո ւն հայտ նե լով, որ ՆԳ նա խա րա րու թյու նը Հայաս տա նի քա ղա քա ցի նե րին դե ռևս տա լիս է նախ կին ցա րա կան Ռու սաս-տա նի զի նան շա նը կրող ան ցագ րեր: «Այդ բա նը շատ վատ է ազ դո ւմ ար տա-սահ մա նյան օ տար նե րի և մա նա վա նդ մեր հայ րե նա կից նե րի վրա»: Այդ դի-մու մով խնդր վո ւմ է գոր ծող ան ցագ րե-րը փո խա րի նել հայ կա կա նով: Եր կու օր ան ց ՆԳ նա խա րա րու թյու նը պա-

տաս խա նո ւմ է, որ շու տով ան ցագ րե րը Հայաս տա նի Հան րա պե տու թյու նո ւմ կլի նեն մի այն հայ կա կան: Պա րզ է, որ դրա հա մար նախ պի տի հաս տատ վեր զի նան շա նը: Կա րճ ժա մա նակ ան ց, հու-լի սին, Հայաս տա նի կա ռա վա րու թյու նը, լսե լով ՆԳ նա խա րա րի զե կու ցու մը պե-տա կան զի նան շա նի մա սին, ո րո շո ւմ է. « Հաս տա տել ներ կայաց ված զի նան շա-նը: Հա նձ նա րա րել ա կա դե մա կան Տա-մա նյա նին և նա խա րար նե րի խո րհր դի քար տու ղար Հ. Տևե ճյա նի ն՝ կազ մե լու հա մա պա տաս խան օ րի նա գիծ զի նան-շա նի նկա րագ րու թյան մա սին՝ հա ջո րդ նիս տին ներ կայաց նե լու հա մար:Ս. Վրա ցյա նը գրո ւմ է. «Յու լի սին կա-ռա վա րու թիւ նը հաս տա տեց ա կա դե մի-կոս Ալ. Թա մա նե ա նի եւ նկա րիչ Կո-ջոյե ա նի գծած Հայաս տա նի պե տա կան զի նան շա նի / գեր բի/ նա խա գի ծը: Զի-նան շա նի կե նտ րո նո ւմ կար վա հա նձեւ մի տա րա ծու թի ւն՝ բա ժան ւած չո րս մա-սի. Իւ րա քան չի ւր մա սո ւմ տե ղաւոր ւած էր հին Հայաս տա նի չո րս ան կախ շըր-ջան նե րից մե կի զի նան շա նը՝ Ար տա շի-սե ան, Ար շա կու նե ան, Բագ րա տու նե ան, Ռու բի նե ան: Մէջ տե ղը դր ւած է ին մեծ ու փո քր Մա սիս նե րը եւ նրա նց վե րև՝ Հ. Հ. Տա ռե րը: Վա հա նի աջ ու ձախ կող մե րը բռ նել է ին մի ար ծիւ եւ մի ա ռի ւծ, իսկ նե-րք ևը՝ սո ւր, գրիչ, հաս կեր և շղ թայ»: Ըն դո ւն ված զի նան շա նը նույ պես լուրջ դժ գո հու թյո ւն ներ ու ա ռար կու թյո ւն-ներ ծնեց թե՛ կա ռա վա րու թյան մեջ և թե՛ դր սո ւմ: Ո մա նք դժ գոհ է ին զի նանշա-նի գա ղա փա րից. նրա նք պն դո ւմ է ին, որ այն չի հա մա պա տաս խա նո ւմ ներ-կայիս Հայաս տա նի պա րզ, ռամ կա վար, ա ռա ջա դեմ ո գո ւն: Ան գամ հն չո ւմ է ին կար ծիք ներ, թե այս զի նան շա նը հա-կա սո ւմ է պատ մա կան ճշ մար տու թյա նը, և որ հայոց մեջ երկգլ խա նի ար ծի վը, և ար ծի վն ընդ հան րա պես, ըն դո ւն ված չի ե ղել: Ի հա վաս տո ւմն այս ա մե նի՝ աս-վո ւմ էր, որ Տիգ րան Մե ծը, օ րի նակ, իր թա գի վրա կրո ւմ էր ա ղավ նի նե րի և ոչ ար ծիվ նե րի պատ կեր ներ: «Եւ, վեր ջա-պես, այն չէր գո հաց նո ւմ մա րդ կա նց գե ղա սի րա կան պա հա նջ նե րին, իր մէջ պա րու նա կո ւմ էր շատ կեն դա նի ներ. « կա տա րե ալ գա զա նա նոց» սրա խօ սո ւմ է ին ո մա նք»,- գրո ւմ է Վրա ցյա նը: Ինչ ևէ, ինչ պես դրո շի պա րա գայո ւմ, այս դեպ-քո ւմ էլ կա ռա վա րու թյու նը հապ ճեպ ըն-դու նո ւմ է ժա մա նա կա վոր զի նան շա նը՝ վե րջ նա կան հաս տա տու մը թող նե լով սահ մա նա դիր ժո ղո վին: Հու լի սի 27-ին ար դեն, ՀՀ ԱԳ նա խա րա րու թյու նը շըր-ջա բե րա կա նով հայ կա կան դի վա նա գի-տա կան ներ կայա ցու ցիչ նե րին է ու ղար-կո ւմ զի նան շա նի լու սան կա րը, ո րը և շու տով դր վո ւմ է շր ջա նա ռու թյան մեջ:

ՀՀ զինանշանը՝ ընդունված 1920թ. հուլիսին Հայկական զինանշանի տարբերակ

Հա

յաստ

անի

ազգ

այի

ն ա

րխիվ

PanA

RM

ENIA

N P

hoto

22

2 (22) 2013

51

2 (22) 2013

Հայաս տա նի ա ռա ջին հան րա պե տու-թյան պե տա կան խո րհր դան շան նե րն ըն դո ւն վե ցին բա վա կան յու րա հա տո ւկ պայ ման նե րո ւմ: Պե տք էր «Ա նձև քաո-սից» պե տու թյո ւն ստեղ ծել, տա ռա պած ու ան լո ւր ար հա վի րք ներ ապ րած, հոգ-նած, բայց հաղ թա նա կած ժո ղո վր դին

հա մա խմ բել ու հա սա րա կու թյո ւն ձևա-վո րել: Սա կայն, թեև նո րաս տե ղծ պե-տու թյան հա մար շատ կեն սա կան խըն-դիր ներ հրա տապ լու ծո ւմ է ին պա հան-ջո ւմ, աս տի ճա նա բար պե տու թյո ւն նե րի մի ջազ գային ըն տա նի քի ան դամ դար-ձող Հայաս տա նի Հան րա պե տու թյունն

աշ խար հին պե տք է ներ կայա նար սե-փա կան ինք նու թյու նը ներ կայաց նող խո րհր դան շան նե րով, ո րո նց ստե ղծ-ման հա մար ժա մա նա կը թե սո ւղ էր և թե ան հար մար: Ի տար բե րու թյո ւն դրո շի ու զի նան շա նի՝ օրհ ներ գի խն դի-րը լուծ վեց ա վե լի հե շտ ու ինք նա բե րա-

Հայաս տա նիՀան րա պե տու թյան

օրհ ներ գը

Կարա-Մուրզայի երգչախումբը (1901թ., Թիֆլիս)

անդրադարձը` Ա նո ւշ Ամ սեյա նի

խորհրդանշաններ

Հա

յաստ

անի

ազգ

այի

ն ա

րխիվ

24

2 (22) 2013

բար: Դե ռևս 19-րդ դա րի երկ րո րդ կե սին հայ հա սա րա կու թյան հա մար ազ գային, ոչ պաշ տո նա կան օրհ նե րգ էր դար ձել Մի քայել Նալ բան դյա նի «Ի տա լա ցի աղջ կա եր գը» բա նաս տեղ ծու թյան հի-ման վրա ստե ղծ ված եր գը: Ի տա լա ցի բա նաս տե ղծ Լո ւի ջի Մեր կան տի նի ի՝ 1857թ. գրած այս ստեղ ծա գոր ծու թյան բնօ րի նա կին («Ի տա լա ցի հնձ վո րու-հու …»), Մ. Նալ բան դյա նը ծա նո թա ցել էր 1859թ. և նույն տա րին էլ թա րգ մա-նել: Բա նաս տեղ ծու թյո ւնն ա ռա ջին ան-գամ տպա գր վել է Ստե փա նոս Նա զա-րյան ցի « Հյու սի սա փայլ» հան դե սո ւմ 1861թ.: Թե երբ է այն վե րած վել եր գի, և ով է ե րա ժշ տու թյան հե ղի նա կը՝ պատ-մու թյո ւնն այդ մա սին ա ռայժմ լռո ւմ է (կան մի այն են թադ րու թյո ւն ներ, ո րո նք ա պա ցույց նե րի են կա րոտ): Ժա մա նա-կին հա մա հո ւնչ այս գոր ծը շատ ա րագ սիր վո ւմ և ըն դո ւն վո ւմ է ժո ղո վր դի կող-մից, կա տար վո ւմ և հն չո ւմ է ա մե նո ւր: Ըստ ա ռայժմ հայտ նի տվյալ նե րի՝ այդ ստեղ ծա գոր ծու թյան խմ բեր գային ա ռա-ջին կա տա րու մը հայ հա սա րա կու թյա նը ներ կայաց րել է Քրիս տա փոր Կա րա-Մո ւր զան 1885թ. Թիֆ լի սո ւմ՝ Արծ րու նու թա տե րաս րա հո ւմ կայա ցած հա մեր-գում: Այդ օ րը ոչ մի այն « Մեր hայ րե-նի քն» է ա ռա ջին ան գամ հն չո ւմ խմ բեր-գային կա տար մա մբ, այլև հայ ի րա կա-նու թյան մեջ ա ռա ջին ան գամ հան դես է գա լիս քա ռա ձայն երգ չա խո ւմբ ( կա զմ-ված էր 15 այ րե րից), ո րը հիմ նադ րել էր Կա րա-Մո ւր զան: Կա րե լի է ա սե լ՝ այդ պա հից սկս վո ւմ է « Մեր hայ րե նիք»-ի հաղ թար շա վը: Քրիս տա փոր Կա րա-Մո ւր զան մեծ նշա նա կու թյո ւն է տվել այդ ստեղ ծա գոր ծու թյա նն ու ա ռա նձ-նա հա տո ւկ վե րա բեր մո ւնք ու նե ցել դրա նկատ մա մբ իր ղե կա վա րած երգ չա խըմ-բե րով շր ջա գայե լով գրե թե բո լոր հայ-կա կան հա մայնք նե րո ւմ ու Հայաս տա-նո ւմ՝ մի շտ ընդ գր կել է այդ երգն իր եր-գա ցան կո ւմ ու նրա նով սկ սել հա մեր գը: Շու տով երգն սկ սո ւմ են ընդ գր կել նաև այդ ժա մա նակ հրա տա րակ վող գրե-թե բո լոր հայ կա կան եր գա րան նե րո ւմ («Փն ջիկ եր գա րան»`Ստ Պե տեր բո ւրգ, 1906թ., « Ժո ղո վր դային եր գա րան»`-Բոս տոն, « Նոր Ազ գային եր գա րան», գր պա նի` Մա րզ վան, 1913թ., « Հայ րե-նի եր գեր»` Նյու Յո րք, 1919թ.,): Այն իս կա պես վե րած վո ւմ է ժո ղո վր դա կան «օ րհ ներ գի»: Բա նաս տեղ ծու թյան մի քա ռա տո ղը` «Ա մէ նայն տեղ մա հը մի է…», ան գամ ա սեղ նա գո րծ վել է Ի րա նի Սահ մա նադ րա կան հե ղա փո խու թյա նը (1907-12թթ.) մաս նակ ցող Դաշ նակ ցու-թյան խմ բե րի դրոշ նե րից մե կի վրա: Հն չել է նաև 1916թ. ապ րի լի 9-ին Փա-րի զո ւմ` Սոր բո նի հան րա հայտ Մեծ

թա տե րաս րա հո ւմ կազ մա կե րպ ված « Հար գա նք Հայաս տա նին» վեր նա գի-րը կրող մի ջո ցառ մա նը, որտեղ նա-խա գա հել է Ֆրան սի այի Խո րհր դա րա-նի պա լա տի նա խա գահ, Ֆրան սի այի ա կա դե մի այի ան դամ Պոլ Դե շա նե լը: Կազ մա կեր պել և մաս նակ ցել են հայտ-նի պե տա կան գոր ծիչ ներ ու մտա վո րա-կան նե ր՝ հան րային կր թու թյան և գե ղե-ցիկ ար վե ստ նե րի նա խա րար, Ֆրան-սի այի գի տու թյո ւն նե րի ա կա դե մի այի ան դամ Պոլ Պե նլ ևեն, Ֆրան սի այի և ար տա սահ մա նյան երկր նե րի բա րե կա-մու թյան միության նա խա գահ, Ֆրան-սի այի ա կա դե մի այի ան դամ Ա նա տոլ Ֆրան սը, հայտ նի կոմ պո զի տոր Կա միլ Սեն Սան սը և ու րիշ ներ: Դե ռևս 20-րդ դա րի սկզ բին « Մեր Հայ րե նիք»-ի ե րա-ժշ տու թյա նն ան դրա դար ձել են հայ և օ տար ե րա ժի շտ ներ, ո րո նք թե դաշ-նա վո րել են և թե փո խադ րու թյո ւն ներ ա րել: Կո մի տա սի սի րած ա շա կե րտ նե-րից Բար սեղ Կա նա չյա նը ևս ան դրա-դար ձել է այդ ստեղ ծա գոր ծու թյա նը և 1909 ու 1911թթ. Կ. Պոլ սո ւմ հրա տա-րա կած իր « Հայ կա կան եր գեր» նույն ա նու նը կրող ժո ղո վա ծու նե րո ւմ զե տե-ղել իր իսկ դաշ նա վո րած տար բե րա կը: Հե նց նրա տար բե րա կն էլ հն չել է 1918թ. օ գոս տո սի 1-ին՝ Հայաս տա նի Խո րհր դի բաց ման ա ռի թով, և դար ձել Հայաս տա-նի Հան րա պե տու թյան պաշ տո նա կան օրհ ներ գը: «Ե րբ, իր խօ սքն ա ւար տե լո-ւց յե տոյ, Սա հա կե ա նը (Հայաս տա նի Խորհր դի նա խա գահ` Ա վե տիք Սա հա-կյա նը –Ա.Ա.) ար տա սա նեց` «Յայ տա-րա րո ւմ եմ Հայաս տա նի Խո րհր դի նիս-տը բաց ւած», -դո ւր սը, Խո րհր դա րա նի

շէն քի գլ խին, բա րձ րա ցաւ Հան րա պե-տու թե ան ե ռա գոյն դրօ շա կը և հա զա-րա ւոր բե րան ներ ո րո տա ցին` « կեց-ցէ՛»: Ծա փա հա րու թի ւն նե րը թն դաց րին օ դը: Հն չեց « Մեր Հայ րե նիք»-ը: Զօր քը պատ ւի կե ցա ւ…»: Շատ չան ցա ծ՝ Հայաս-տա նի Հան րա պե տու թյան խո րհր դան-շան նե րն էլ ժո ղո վր դի մեծ մա սի հետ դար ձան վտա րան դի և պահ պան վե ցին Հայ սփյո ւռ քո ւմ՝ ոչ որ պես սո սկ պատ-մա կան ան ցյա լի մա սո ւնք ներ, այլ հայոց ի րա վա կան պե տու թյան վկա ներ և, ի վեր ջո, փո խա նց վե ցին հայոց պե-տա կա նու թյան ի րա վա հա ջո րդ մեր նո-րան կախ պե տու թյա նը:

խորհրդանշաններ

Բարսեղ Կանաչյան

«ՀՅ

Դա

շնա

կցու

թեա

ն պ

ատ

մու

թեա

ն թ

անգ

արա

ն» հ

իմնա

դրա

մ

25

2 (22) 2013

խորհրդանշաններ

Պե տա կան խո րհր դան շան նե րը՝ որ պես խոր հո ւրդ և պատ գամ

Հայաստանի Հանրապետության առաջին տարեդարձի տոնակատարությունը՝ 1919 թ., մայիսի 28

նյութը` Անուշ Ամսեյանի

26

2 (22) 2013

խորհրդանշաններ

27

« …Ո ՜չ, քա նի Հայոց ե ռա գույ նը ապ րո ւմ է Հայ ժո-ղո վր դի սր տո ւմ,

մեր հայ րե նի քը թշո ւառ չէ, ոչ էլ ան տէ ր…» Սիմոն Վրա ցե ա ն

Պե տա կան խո րհր դան շան նե րը, պատ մա կան ո րո շա կի հատ-վա ծից սկ սած, ձե ռք են բե րո ւմ և ի րե նց մեջ ամ փո փո ւմ ազ-գային ան կա խու թյու նը, իսկ ո րո շա կի պատ մա կան զար գա-ցո ւմ նե րի հետ ևան քով, ին չու չէ, նաև ազ գային ինք նու թյո ւնն ու ինք նա գի տակ ցու թյու նը խո րհր դան շող ի մա ստ ու գա ղա-փար: Այդ պի սին է ին Հայաս տա նի ա ռա ջին հան րա պե տու-թյան պե տա կան խո րհր դան շան նե րը, ո րո նք հայի դա րա վոր ե րա զան քի` ազ գային ան կախ պե տա կա նու թյան վե րա կան-գըն ման առ հա վատ չյան է ին: Իսկ ազ գային ան կախ պե տա-կա նու թյան կո րս տից հե տո սո սկ ան ցյա լի թա նկ մա սո ւնք ներ չէ ին, այլ, հատ կա պես աշ խար հաս փյո ւռ հայու թյան հա մար, ազ գային ինք նու թյու նը փաս տող, ազ գային ինք նա գի տակ-ցու թյան պահ պան մա նը նպաս տող թա նկ ազ գային ար ժեք-ներ: Պե տա կան ազ գային խո րհր դան շան նե րն արժ ևո րե լը, դրա նց նկատ մա մբ հայ մար դու հա վա տար մու թյան վե րա բեր մո ւն-քը ձևա վոր վեց ա րագ, ինք նա բո ւխ` ան կա խու թյան ա ռա ջին իսկ օ րե րի ց՝ մի ա հյո ւս վե լով պե տա կա նու թյան գա ղա փա րի հետ: Ազ գային ինք նա գի տակ ցու թյան արթ նա ցո ւմն ան շըր-ջե լի գոր ծը թաց էր և վե րա բեր վո ւմ էր հայ հա սա րա կու թյան բո լոր շեր տե րին, կրո ւմ էր հա մազ գային բնույթ։ Այս ա ռու մով բնու թագ րա կան է Հայաս տա նի ան կա խու թյան երկ րո րդ տա-րե դար ձի տո նա կա տա րու թյան նկա րագ րու թյու նը. «1920թ. Մայիս 28 էր… Վաղ ա ռա ւօ տից քա ղա քը (Եր ևա նը –Ա.Ա.) զար դա րո ւել էր ան հա մար դրօ շակ նե րով եւ գոյնզ գոյն գոր-գե րով ու կար պետ նե րո վ։ Ա ռա ւո տից մին չեւ ե րե կոյ տե ղի ու նե ցան ժո ղո վր դա կան հա ւա քոյթ ներ, զօ րա հան դէս, զօր քի, ա րի նե րի, ա շա կե րտ նե րի, ար հես տակ ցա կան մի ու թի ւն նե րի թա փօր ներ եւ ա մէն տե սակ ու րա խու թի ւն նե ր։ Բայց ա մե նէն յու զի չը եւ ան մո ռա նա լին հան րա պե տու թե ան մաղ թա նքն էր, մայ րա քա ղա քի կե նտ րո նա կան հրա պա րա-կի վրայ, խո րհր դա րա նի ու կա ռա վա րու թե ան ան դամ նե-րի, բա նա կի բա րձր հրա մա նա տա րու թե ան, դես պան նե րի եւ օ տար հիւ րե րի, խո ւռ նամ բոխ բազ մու թե ան ներ կայու թե ա մբ՝ Ա մե նայն Հայոց Կա թո ղի կոս Գէ ո րգ Ե. Ի նա խա գա հու թեան տա կ։ …Ի րար կո ղք-կող քի կա նգ նած է ին խո րհր դա րա նի նա-խա գա հը, Հայոց բա նա կի սպա րա պե տը, Ա մե նայն Հայոց Կա թո ղի կո սը։ Իմ ու շադ րու թիւ նը յատ կա պէս գրա ւո ւմ էր Կա թո ղի կո սի դէմ-քը՝ եր կար, սպի տակ մօ րու քով զար դա րո ւա ծ։ Ա մէն ան գամ, երբ դպիր նե րը եր գո ւմ է ին «Եւ զՀան րա պե տու թի ւն Հայաս տան Աշ խար հի» Կա թո ղի կո սի դէմ քը կար ծես պայ ծա ռա նո ւմ էր։ Հայե աց քը ուղ ղո ւած Պա րէ տի դրօ շա զա րդ շէն քի գլ խին ծա-ծա նո ւող ե ռա գոյ նի ն՝ նա չէր նկա տո ւմ աչ քե րից հո սող ար ցո-ւն քը, որ կա թիլ-կա թիլ սա հո ւմ էր մօ րո ւքն ի վա ր…»: Պե տա կան խո րհր դան շան նե րից ա ռա վել մեծ դեր հատ կաց-վեց Հայաս տա նի Հան րա պե տու թյան դրո շին` Ե ռա գույ նին: Նույ նի սկ Հայաս տա նի Հան րա պե տու թյան` բո լշ ևի կյան բռ-նա զավ թու մից հե տո՝ այդ վտան գա վոր ու դժն դակ օ րե րին,

«ՀՅ

Դա

շնա

կցու

թեա

ն պ

ատ

մու

թեա

ն թ

անգ

արա

ն» հ

իմնա

դրա

մ

27

2 (22) 2013

ժո ղո վո ւր դը պա հել էր իր ազ գային դրո շը և ա ռա ջին իսկ ա ռի թով նո րից ծա ծա նեց այն։ 1921թ. փե տր վա րի 18-ի վաղ ա ռա վո տյան, երբ ապս տամ բած ժո ղո վր դա կան ջո կատ նե րը մտան Եր ևան` վե րա կա նգ նե լով ազ գային պե տա կա նու թյու-նը, քա ղա քը ե ռա գույն հրա վա ռու թյան մեջ էր՝ պա տու հան նե-րից ու պա տշ գա մբ նե րից կախ ված է ին ե ռա գույն դրոշ նե րը.« Փո ղոց նե րը լի քն է ին մա րդ կան ցո վ։ Եր կու եւ կէս ա միս շա-րու նակ փակ մնա ցած բե րան նե րը բա ցո ւել է ի ն։ Երգ, ծափ, ան ծայր թա փոր ներ ու ե րա ժշ տու թի ւն։ Եւ ազ գային դրօ շակ-ներ, դրօ շակ ներ …»: Ի սկ Հայաս տա նի Հան րա պե տու թյան խո րհր դա րա նի ան-դամ Տիգ րան Ծամ հու րը (Տիգ րան Ամ սեյան) այդ օ րը կյան-քով վճա րե ց՝ հայոց ան կա խու թյան վե րա հաս տա տու մը ազ-դա րա րե լու պա հին: Ե րի տա սա րդ պե տա կան, քա ղա քա կան գոր ծի չը խո րհր դա րա նի շեն քի վրա պե տա կան ե ռա գույն դրո շը կա նգ նեց նե լու պա հին զոհ վո ւմ է ամ բո խի մե ջից ար-ձակ ված դա վա դիր գն դա կի ց։ Իսկ դրո շը, ապս տամ բու թյան ճն շու մից հե տո, շատ-շա տե րի հետ « տա րա գր վեց», հա սավ Մի ա ցյալ Նա հա նգ ներ և տաս նա մյակ ներ շա րու նակ շր ջա-նակ ված ցու ցա դր վո ւմ էր « Քե մփ Հայաս տան» ե րի տա սար-դա կան ճամ բա րո ւմ՝ Ծամ հու րի ա նու նը կրող սրա հո ւմ՝ որ-պես ազ գաին ո գու և ինք նա գի տակ ցու թյան վկա ու հի շե ցո ւմ (այժմ այն վե րա դար ձել է և պահ վո ւմ է Հայ յե ղա փո խա կան դաշ նակ ցու թե ան պատ մու թե ան թան գա րան-հիմ նադ րա-մում): Ան կա խու թյան, ազ գային պե տա կա նու թյան նկատ մա մբ հա-վա տար մու թյան խո րա պես գի տա կց ված դրս ևո րո ւմ էր այն, որ 1921 թ. Փե տր վա րյան ապս տամ բու թյան ճն շու մից հե տո բռ նու թյո ւն նե րից ու հա լա ծան քից խու սա փե լու հա մար պե-տա կան գոր ծիչ նե րի, մտա վո րա կա նու թյան մի ստ վար խմ բի հետ հայ րե նի քից հե ռա ցող տա սը հա զա րից ա վե լի ժո ղո վր դի առջ ևից ու սա նո ղա կան գո ւար դի այի ե րի տա սա րդ նե րից մե-կը բա րձր պա հած տա նո ւմ էր ան կախ հայ րե նի քի խո րհր դա-նիշ ե ռա գույ նը ։ Հե տա գայո ւմ, ան կա խու թյան « հա մը տե սած» և սե փա կան ինք նու թյան ճա նաչ նան ու ա զատ դրս ևոր ման հնա րա վո րու-թյու նը մեկ ան գամ նվա ճած հայը, բնա կա նա բար, չէր հա շտ-վե լու դրա նց կո րս տի հե տ։ Սփյո ւռ քո ւմ, օ տար մի ջա վայ րո ւմ, մեր խո րհր դան շան նե րը և հատ կա պես ե ռա գույնն օգ նել են հայ մար դո ւն պահ պա նե լու ար ժա նա պատ վու թյան զգա ցու-մը և ազ գային ինք նա գի տակ ցու թյու նը, որ քան էլ որ դժ վար լի ներ. «Եւ մի օր, 1949թ. Մայի սին, Քա լի ֆօր նի այի Ֆրէզ նօ քա ղա-քից, ես դող դո ջո ւն ձեռ քով գրո ւած մի նա մակ ա ռի:… Մի մա տաղ աղ ջիկ էր գրո ղը` Վար դի թեր, որ ծնող նե րի եւ Նա զիկ քրո ջը հետ, Շտո ւտ գար տից ե կել էր Ֆրէզ նօ,… մտել էր ա մե րի կե ան դպ րոց, ուր հո գե կան նոր տա ռա պա նք էր ապ-րում: …Ա մէն բան լաւ է, բայց դպ րո ցո ւմ ա ռա ւօտ նե րը երդ-ման ա րա րո ղու թի ւն են կա տա րո ւմ ա մե րի կե ան աստ ղա զա-րդ դրօ շին, ո րին ին քը չի մաս նակ ցո ւմ, չկա մե նա լով դա ւա-ճա նել հայ կա կան ե ռա գոյ նին: Ըն կե րու հի նե րը վատ աչ քով են նայո ւմ վրան, ծաղ րո ւմ եւ նոյ նի սկ նա խա տո ւմ են, բայց ինչ պէս կա րող է դա ւա ճա նել ազ գային դրօ շին, որ, իբր սր բու-թի ւն, բե րել է հե տը Ա մե րի կա»: Եվ այս պես, տաս նա մյակ ներ շա րու նակ հայը, իր հո գո ւմ ու մտա պատ կե րո ւմ փայ փայե լով ան կախ պե տա կա նու թյան տես լա կա նը և նվի րա կան ազ գային գա ղա փար նե րը, սփյուռ -քո ւմ պա հեց ու պահ պա նեց հայոց ան կախ պե տու թյու նից ժա ռան գու թյո ւն ստա ցած պե տա կան խո րհր դան շան նե րը՝ որ պես խոր հո ւրդ ու պատ գա մ՝ յու րա քան չյո ւր հնա րա վո րու-թյան դեպ քո ւմ, ի հար կին, ան պայ ման դրս ևո րե լով իր նվիր-վա ծու թյու նը: Շատ ան գամ ոչ մի այն հայ հա մայն քը, այլև

օ տար իշ խա նու թյո ւն նե րը Հայաս տա նի ա ռա ջին հան րա պե-տու թյան պե տա կան այ րե րին ըն դու նո ւմ է ին որ պես հայոց պե տա կա նու թյան ներ կայա ցու ցիչ նե րի՝ հար գան քի տո ւրք մա տու ցե լով մեր ազ գային խո րհր դան շան նե րի ն։ Հատ կա ն շա կան է Ար գեն տի նայի Կոր դո բա քա ղա քո ւմ Հայոց ե ռա-գույ նի բա րձ րա ցու մը Ար գեն տի նայի պե տա կան դրո շի կող-քին. « Ճո րճ Մար տի կե ա նի հետ հի ւր է ի նք, կե նտ րո նա կան Ար-ժան թի նի Քոր դո բա քա ղա քո ւմ, եւ մի քա նի օր տե ղի հայու-թիւ նը խան դա վա ռու թե ան մէջ էր։ Հան դի սա ւոր ըն դու նե լու-թի ւն օ դա կայա նո ւմ եւ ե ռա գոյն դրօ շակ նե րով զար դա րո ւած բազ մա թիւ ինք նա շա րժ նե րի շքե րթ, օ դա կայա նից մին չեւ քա-ղաք եւ քա ղա քի փո ղոց նե րո վ։ … Պաշ տօ նա կան այ ցե լու թի ւն ներ նա հան գա պե տին եւ քա ղա-քա պե տին եւ փո խայ ցե լու թի ւն նե ր։ Այ ցե լու թի ւն Ա րամ Եր-կա նե ա նին եւ ու րիշ հայոր դի նե րի գե րեզ ման նե րի ն։ … Բայց ինչ որ իս կա պէս կա րե լի չէ մո ռա նալ եր բեք, դրօ-շա կի հան դէ սը ե ղա ւ։ …Ա պա տե ղի պի տի ու նե նար դրօ շա կի հան դի սու թիւ նը տե ղա կան իշ խա նու թի ւն նե րի մաս նակ ցու-թեամբ։ Բա ցա ռիկ պա տիւ, որ Քոր դո բայի կա ռա վա րու թի ւնն ու ժո ղո վո ւր դը ըն ծայո ւմ է ին հայե րի ն։ …Ա ռաջ պէ տք է մի գե ղե ցիկ ծաղ կե փո ւնջ դնէ ի նք Ար ժան թի-նի ա զա տա րար Սէն Մար թի նի ար ձա նի վրայ, իբ րեւ յար-գան քի ար տայայ տու թի ւն Հայ ժո ղո վր դի կող մի ց։ Յե տոյ՝ դրօ-շա կի հան դէս - ար ժան թի նա կան դրօ շի կող քին պէ տք է բար- ձ րաց նէ ի նք Հայոց ազ գային ե ռա գոյ նը …Ար ժան թի նի դրօ շը ծա ծան ւո ւմ էր բա րձր եր կա թէ ձո ղի վրայ, Սէն Մար թի նի ար ձա նի դի մա ց։ Կող քի ն՝ նոյն բա րձ րու թե ա մբ պա րապ ձո ղ՝ Հայաս տա նի դրօ շի հա մա ր։ …Մէկ էլ՝ տի րեց քար լռու թի ւն։ Կար ծես դա նա կով կտ րե ցի ն։ Պա րա նը էլ չէր քաշ ւո ւմ։ Վեր նայե ցի, ար ժան թի նե ան դրօ շի կող քին, թե թեւ հո վից, հպա րտ ծա ծան ւո ւմ էր Հայոց փա ռա-ւոր ե ռա գոյ նը, այն պէս, ինչ պէս ժա մա նա կին ծա ծան ւո ւմ էր ա զատ Հայաս տա նի խո րհր դա րա նի գլ խի ն… Նայե ցի շո ւրջս. ան խօս բազ մու թի ւն։ Ա մէն քը լո ւռ հի ա ցու-մով դի տո ւմ է ին զոյգ դրօ շակ նե րի ծա ծա նու մը …ա զատ Ար-ժա նի թի նի երկն քի տա կ։ Եւ բո լո րի աչ քե րից ար տա սո ւք էր հո սո ւմ… Մէկ էլ՝ կար ծես ռո ւմ բեր պայ թե ցի ն… հա զա րա ւոր բազ մու-թիւ նը սկ սեց ծա փա հա րել ան զո ւսպ ու հա զար բե րան նե րով գո չել.

-Կեց ցէ՜ Հայաս տա ն… Կեց ցէ՜ Ար ժան թի ն… Եւ հա զար բե րան նե րից թն դաց.

-Մեր հայ րե նիք, թշո ւառ, ան տէ ր…

Թ շո ւա ՜՜՜ռ, ան տէ ՜՜՜ր… Ո՜չ, քա նի Հայոց ե ռա գոյ նը ապ րո ւմ է Հայ ժո ղո վր դի սր տո ւմ, մեր հայ րե նի քը թշո ւառ չէ, ոչ էլ ան տէ ր…»։ Ա հա այս պես, դժ վար մա քա ռու մով ձե ռք ենք բե րել ու հա մառ հա վա տար մու թյա մբ պահ պա նել մեր պե տա կան խո րհր դա-նշան նե րը, ո րո նց նկատ մա մբ ակ նա ծան քը, հար գան քը և սե րն ան հրա ժե շտ պայ ման պե տք է լի նեն յու րա քան չյու րիս հա մար: Եվ այ սօր, երբ վե րա հաս տա տել ենք մեր ան կախ պե տա կա-նու թյու նը, հայ հա սա րա կու թյան ազ գային դաս տի ա րա կու-թյան և կր թու թյան գոր ծին լծ ված մար մին նե րը պար տա վոր են հո գալ հայ մար դու մե ջ մա նո ւկ հա սա կից սեր մա նե լու պե-տա կան ազգ լի նե լու, իր պե տու թյո ւնն ու պե տա կա նու թյու նը սի րե լու գի տակ ցու թյու նը։ Այս դեպ քո ւմ պե տա կան խո րհըր-դան շան նե րն, ինք նա բե րա բար, կդառ նան ազ գային ար ժե ք։

խորհրդանշաններ

28

2 (22) 2013

օրենքներ

Ըն դո ւն ված օ րե նք նե ր

1919 թ. դե կտ. 26-ին Խո րհր դա րա նի փոխ նա խա գահ Լ. Շան թի վա վե րաց մա մբ հաս տատ վեց « Պե տա կան լեզ վի մա-սին» օ րեն քը, ո րով հայե րե նը հայ տա րար վեց Հայաս տա նի Հան րա պե տու թյան պե տա կան լե զո ւն:

1920 թ. հու նի սի 10-ին ՀՀ կա ռա վա րու թյու նը հաս տա տեց ՀՀ Խո րհր դա րա նի՝ հու նի սի 5-ին ըն դու նա ծ՝ Ան կա խու-թյան փո խա ռու թյան մա սին օ րեն քը . « Հայաս տա նի Հան րա պե տու թե ան ար դիւ նա բե րա կան ու ժե րը եւ տն տե սու թիւ նը վե-

րա կա նգ նե լու եւ Հան րա պե տու թե ան թղ թադ րամ նե րի ֆո նդն ա պա հո վե լու նպա տա կով կն քել 20 մի լի ոն ա մե րի կե ան դո լա-րի ան ւա նա կան գու մա րի պե տա կան փո խա ռու թի ւն 6 տո կո սով:...»

1920 թ. մայի սի 8-ին հաս տատ վո ւմ է «Գլ խա վոր ճար տա րա պե տի վար չու թյու նը, խնա մա տա րու թյան նա խա րա րու-թյա նը կի ց՝ Ալ. Թա մա նյա նի ղե կա վա րու թյա նբ»: Դե ռևս ապ րի լին Եր ևա նի հա տա կա գծ ման և կա ռու ցա պատ ման հա մար

հատ կաց վել էր 22904950 ռ. վա րկ, և այդ շր ջա նո ւմ էլ Թա մա նյա նը կազ մեց Եր ևա նի զար գաց ման ա ռա ջին գլ խա վոր հա տա-կա գի ծը:

Հու լի սի 5-ին հաս տատ վեց ՀՀ քա ղա քա ցի ու թյան մա սին օ րեն քը.« Հայաս տա նի Հան րա պե տու թե ան քա ղա քա ցի է ճա նաչ ւո ւմ ա մէն մի նախ կին ռու սա եւ տաճ կահ պա տակ, ո րը սոյն օ րէն քի

հրա տա րակ ման ժա մա նակ ապ րո ւմ է Մի ա ցե ալ Հայաս տա նի սահ ման նե րո ւմ: ծա նօ թու թի ւն 1. Հայ կա կան ծա գո ւմ ու նե ցող զի նա պա րտ տղա մար դիկ կա րող են հրա ժար ւել Հ. Հան րա պե տու թե ան հպա-

տա կու թի ւն ըն դու նե լո ւց մի այն զին ւո րա կան ծա ռայու թիւ նը ա ւար տե լո ւց եւ կամ նրա նից ա զատ ւե լո ւց յե տոյ: Հայաս տա նի Հան րա պե տու թե ան հպա տակ են ճա նաչ ւո ւմ հայ կա կան ծա գո ւմ ու նե ցող այն ան ձի նք, ո րո նք ծն ւած են Մի ա-

ցե ալ Հայաս տա նի տե րի տո րի այո ւմ, բայց այժմ ապ րո ւմ են Հայաս տա նի սահ ման նե րից դո ւրս: Բո լոր հայ ծա գո ւմ ու նե ցող օ տար պե տու թե ա նց հպա տակ նե րը եւ կամ այդ պե տու թե ա նց քա ղա քա ցի ու թի ւն ձե ռք բե րող նե-րը ի րա ւո ւնք ու նեն ի րե նց եւ կամ ի րե նց ոչ չա փա հաս ե րե խա նե րի ա նու նից սոյն օ րեն քի հրա տա րա կու մից հի նգ տար ւայ

ըն թաց քո ւմ յայ տա րա րե լու ի րե նց Հայաս տա նի Հան րա պե տու թե ան քա ղա քա ցի ու թի ւն ըն դու նե լու մա սի ն՝ ներ կայաց նե լով այս առ թիւ հա մա պա տաս խան յայ տա րա րու թի ւն եր կու պե տու թի ւն նե րի ձե ռն հաս հաս տա տու թե ա նց»:

1919 թ. սեպ տեմ բե րին քն նա րկ վեց և հաս տատ վեց «ՀՀ տա րած քո ւմ եր դո ւե ալ ա տե նա կալ նե րի դա տա րան մտց նե լու մա սին» օ րի նա գի ծը:

1920 թ. հո ւն վա րի 3-ին ըն դո ւն վեց օ րե նք՝ ե կե ղե ցին պե տու թյու նից ան ջա տե լու մա սին:

1920 թ. ապ րի լի 3-ին հաս տատ ված օ րի նագ ծով Հայոց հոգ ևոր ու սո ւմ նա կա ն հաս տա տու թյո ւն նե րը և ծխա կան-ե կե ղե ցա կան դպ րոց նե րն աշ խար հա կա նաց վո ւմ ու պե տա կա նաց վո ւմ է ին:

Այդ նույն օ րի նագ ծով հայ տա րար վո ւմ է խղ ճի ա զա տու թյո ւն, և պա հա նջ դր վո ւմ՝ դպ րո ցը հե ռու պա հել քա ղա քա կա նու թյու-նից:

1919 թ. դեկ տեմ բե րին Խո րհր դա րա նի ո րոշ մա մբ ՀՀ կա ռա վա րու թյո ւնն Ա խալ քա լա քի հայ ազ գաբ նակ չու թյա նը հատ կաց րեց 10 մլն ռ. վա րկ, իսկ 1920 թ. փե տր վա րին երկ րի օգ նու թյան ֆոն դից նույն բնակ չու թյա նը հատ կաց վեց 30 հազ.

փո ւթ հա ցա հա տի կի սեր մա ցու:

1920 թ. մար տին ՆԳ նա խա րա րու թյու նո ւմ կազ մա վոր վել էր Ներ գաղ թի հա նձ նա ժո ղո վ՝ դե պի Եր կիր արևմ տա հայու-թյան ներ գաղ թը կազ մա կեր պե լու հա մար:

1920 թ. մար տի 1-ի օ րեն քով ար դա րա դա տու թյան նա խա րա րու թյան դի վա նին կից ստե ղծ վո ւմ է արևմ տա հայ ի րա վա-գի տու թյան բա ժին, ո րը մաս նակ ցե լու էր ՀՀ մշակ վող օ րե նսդ րու թյան մեջ հա մա պա տաս խան փո փո խու թյո ւն ներ մտց նե լո ւն՝

հաշ վի առ նե լով արևմ տա հայ հատ վա ծի ըն տա նե կան, ժա ռան գա կան և կյան քի այլ ա ռա նձ նա հատ կու թյո ւն ներ:

29

2 (22) 2013

После крушения Российской империи на Южном Кавказе возникла и немногим больше месяца продержалась Закавказская Демократическая Федеративная Республика. 26 мая 1918 года, на последнем заседании Закавказского Сейма в Тифлисе, грузинские меньшевики официально объявили о распаде ЗДФР и зачитали «Акт о независимости» Грузии, провозглашенной «полноправным, независимым государством». Два дня спустя на свет появилась Азербайджанская демократическая республика (АДР) — мусаватисты, представляющие в Сейме азербайджанцев, присвоили стране историческое название северной иранской провинции Атропатена. В тот же день, 28 мая 1918 года, Армянский национальный совет, штаб-квартира которого находилась в Тифлисе, фактически обрел статус правительства с неограниченными полномочиями. Однако среди членов Совета, в который входили представители Армянской революционной федерации «Дашнакцутюн», Армянской народной партии, Партии социалистов революционеров и Социал-демократической партии, не было единого мнения по вопросу провозглашения независимости — опасались, что это может послужить туркам поводом для новой резни и завоеваний. Тем более, что 26 мая Османская империя выдвинула дополнительные требования: кроме находящихся под ее контролем земель Западной Армении и территорий, отошедших по Брестско-Литовскому договору, их интересовали провинция Сурмалу Эриваньской губернии, почти весь Нахичевань, большая часть Шарур-Даралагязского, Эриваньского, Эчмиадзинского и Александропольского уездов, а также Ахалцихе и Ахалкалаки — армянские провинции Тифлисской губернии. Долгие обсуждения и дебаты

Глоток свободы 2,5 года продержалась на карте мира зажатая в тиски «между большевистским молотом и кемалистской наковальней» Демократическая республика Армения. За это время в стране сменилось 5 правительств и 4 премьер-министра, последний из которых провел на посту всего 8 дней. В молодой республике прошли первые в истории Армении парламентские выборы, которые бойкотировали вторая по популярности партия и коммунисты. И за 2,5 года 80 парламентариев ратифицировало более 1000 законов.

Текст Эрна Ревазова

первая республика

Драстамат Канаян (военный министр) и Симон Врацян (четвертый премьер-министр)

Фон

д "М

узей

ист

ории

АР

Даш

накц

утю

н"

30

2 (22) 2013

в Национальном совете поздно вечером 28 мая завершились решением начать мирные переговоры с Османской империей и провозглашением независимости Армении, поскольку это было одним из требований переговорного процесса. Интересно, что как в решении Национального совета от 28 мая, так и в Декларации от 30 мая ничего не сказано ни о провозглашении независимости, ни о Республике Армения, ни о границах нового государства — в обоих документах говорится лишь о «принятии Национальным советом полномочий государственной власти в армянских уездах». Более того, отдельного решения о провозглашении независимости Армении так принято и не будет, несмотря на то, что в Национальном собрании будет создана комиссия по подготовке Декларации независимости, а во вводной статье Батумского договора будет говорится о «самопровозглашенной независимой Республике Армения» — только в послании от 13 июня Национальное собрание и Правительство поставит в известность Совет четырех о независимости Армении.На момент провозглашения независимости большая часть уездов Эриванской губернии была оккупирована турецкими войсками, которые близко подошли к столице. В сложившихся условиях делегация Армянского национального совета, которую возглавил Александр Хатисян, была вынуждена 4 июня 1918 года подписать в Батуми «Договор о мире и дружбе» с османским имперским правительством: Турция признала независимость Армении в пределах той территории, которую к этому времени контролировал Национальный совет. Начать переговоры с Османской империей и отстоять 12 тыс. км² молодому государству удалось исключительно благодаря победам, одержаным армянской армией в сражениях под Сардарапатом, Баш-Апараном и Караклисом.

***

Провозгласив независимость Армении, Национальный совет не торопился с формированием властных структур — все ждали, чем закончатся переговоры в Батуми. 1 июня, после того, как в Батуме был заключен предварительный договор, в Тифлисе собралось Бюро самой влиятельной армянской политической партии — «Дашнакцутюн». На заседании

были сформулированы предложения по созданию временного правительства и национального собрания, переводе властных структур в Эривань, объявленную столицей независимого государства и выдвинута кандидатура первого премьер-министра Республики Армения, которым стал архитектор Ованнес Каджазнуни. 4 июня «мирный» договор в Батуме был заключен, и на заседании 7 июня Национальный совет поручил Каджазнуни приступить к формированию коалиционного правительства. Однако межпартийные

разногласия и подковерные интриги грозили надолго затянуть процесс, и двадцать дней спустя Национальный совет позволил Каджазнуни сформировать кабинет министров на основании индивидуальных качеств кандидатов. 24 июля 1918 года было официально представил первое правительство Первой республики, названное «Советом министров». Иностранное ведомство возглавил Александр Хатисян (АРФД), финансовое — Хачатур Карчикян (АРФД), военное — генерал Ованнес Ахвердян (беспартийный), министерство

первая республика

Драстамат Канаян (военный министр) и Симон Врацян (четвертый премьер-министр)

Фон

д "М

узей

ист

ории

АР

Даш

накц

утю

н"

31

2 (22) 2013

внутренних дел — Арам Манукян (АРФД), министерство юстиции — Григор Тер-Петросян (беспартийный). «Сформированное мною правительство приступает к делу в крайне сложных условиях... У правительства нет опор из прошлого, оно не является преемником прежнего руководства, чтобы продолжить вошедшую в русло государственную работу», — скажет Каджазнуни. Достаточно отметить, что «из-за отсутствия вагонов» члены правительства смогли приехать из Тифлиса в Эривань только 19 июля, а по возвращении долго не могли найти ткани для армянского триколора — материал пришлось привозить из-за рубежа. 6 августа программу правительства утвердили парламентарии Совета Армении — высшего органа власти Демократической республики Армения. Первое заседание Совета Армении состоялось 1 августа 1918 года. Депутатами первого созыва армянского парламента стали 18 дашнаков, по 6 представителей социал-демократов, социалистов-революционеров и народников, 2 беспартийных, 6 мусульман, 1 русский и 1 езид. В июне следующего года в стране прошли первые парламентские выборы. Правом голоса обладали граждане Армении обоих полов старше 20 лет, а также обосновавшиеся в стране западно-армянские беженцы. Бойкотировали выборы 1919 года вторая по популярности политическая партия страны — Армянская народная партия, и коммунисты. Абсолютное парламентское большинство и на сей раз составили дашнаки, получившие 72 места из 80. Кресло спикера занял находящийся в Париже известный беллетрист и политический деятель Аветис Агаронян. Избранный парламент открылся 1 августа 1919 года. Депутаты ратифицировали более 1000 законов, в числе которых законы о провозглашении армянского языка государственным, об основании государственного университета, повышения заработной платы и пенсий, предоставления материальной помощи армянским писателям и ученым, выделению пособий обучающихся за рубежом армянской молодежи и многим другим. 5 мая 1920 года парламентарии, обвиненные в жестоком подавлении антигосударственно-настроенных выступлений большевиков, были отправлены на принудительные каникулы — законодательные функции были переданы правительству.

Временные правительства

За два с половиной года существования Демократической республики Армения (май 1918 — декабрь 1920гг.) в стране сменилось 4 премьер-министра. Первым этот пост занял Ованнес Каджазнуни (30.07.1918—28.05.1919), вторым — Александр Хатисян (28.05.1919—05.05.1920), третим — Амо Оганджанян (05.05—25.11.1920), четвертым — Симон Врацян (25.11—02.12.1920). Всего 8 дней руководил страной глава последнего правительства Первой республики Симон Врацян. Все премьер-министры принадлежали к правящей партии «Дашнакцутюн». Дважды создавалось коалиционное правительство: первое было образовано совместно с Армянской народной партией (ноябрь 1918 — июнь 1919гг.), второе — с Партией социалистов революционеров (23.11—02.12.1920).

***

Советская Россия, остро нуждавшаяся в бакинской нефти и утерянных землях царской империи, начала масштабное наступление на Южном Кавказе. Разгромив Добровольческую армию на Северном Кавказе, в апреле 1920-го Красная армия установила советскую власть в Азербайджане. В тоже время над Арменией нависла угроза нашествия кемалистов — радикально настроенные последователи Ататюрка, придя к власти, считали недопустимым расчленение Турции странами Антанты. 28 сентября без объявления войны кемалисты напали на Армению. Бои развернулись по двум фронтам: Карско-Алесандропольскому и Сурмалинскому. Молодая республика, как метко выразился Симон Врацян, оказалась «между большевистским молотом и кемалистской наковальней»: «турецкие паши с одной стороны, азербайджанские ханы в красных большевистских шароварах с другой — вновь угрожают свободе и независимости Армении», говорилось в послании правительства. Силы кемалистов значительно превышали по численности армянские войска. 30 октября пала крепость Карс, а 7 ноября кемалисты вошли в Александрополь. Большевикам были на руку победы турок: как докладывал в эти дни Ленину нарком иностранных дел Георгий Чичерин, «их наступление сделает дашнаков сговорчивей». 29 ноября в Армению со стороны Каравансарая

на северо-востоке в сопровождении 11 Красной армии вошел созданный в Баку Армревком под предводительством известного большевика Саргиса Касьяна. На следующий день полномочный представитель РСФСР в Армении Борис Легран предложил дашнакскому правительству передать власть Ревкому мирным путем. Правительство предложение приняло и 2 декабря 1920 года в Эривани было заключено соглашение, согласно которому Армения объявлялась социалистической республикой. Поэтому договор с кемалистами, по которому Турции, в частности, отходили Карская область и Сурмалинская провинция, подписанный спустя несколько часов Александром Хатисяном в Александрополе, не имел юридической силы.Затем произошли события 18 февраля. Созданному во главе с Врацяном «Комитету спасения родины» на короткое время удалось отстранить большевиков от власти, пока выстрел пушки с Канакерских высот не провозгласил вторжение в город Красной армии. Восставшие оставили город: «использовав последние патроны, правительство и войска независимой Армении, все те, кто отказался подчиниться большевикам и смирился с утратой независимости родины, 10 июля пересекли воды бурного Аракса и перешли в Иран, унося с собой флаг независимой Армении, чтобы продолжить свою борьбу за освобождение страны», — напишет в своих мемуарах последний премьер-министр Демократической республики Армения.

Вход Красной армии в Эривань, 2 апреля 1921г.

первая республика

32

2 (22) 2013

2 (22) 2013

տնտեսություն

100 տարիառաջ էր...

Գ րե լով ու խո սե լով պատ մու թյան մա սին՝ տա րի նե րի հեռ վից հա ճախ դժ վար է վե րա կա նգ նել՝ ինչպիսին էր որևէ երկրի ի րա-կան վի ճա կը 5000, 1000, թե՝ 100 տա րի ա ռաջ : Բա ցա ռու թյո ւն չէ նաև մեր Առա ջին հան րա պե տու թյան թե ման: Ի հար կե, հե շտ չէր, ծա նր էր հայ ժո ղո վր դի ու պե տու թյան վի ճա կը: « Հայաս տա նը ա վե լի շո ւտ, գաղ թա կա նա կան կայան էր,- գրո ւմ է Սի մոն Վրա ցյա նը,- ամ բո ղջ երկ րո ւմ շո ւրջ 450.000 գաղ թա կան էր թափ ված, ո րից մոտ 40.000-ը` Ե րե ւա նո ւմ, շա տե րը` փո ղոց նե րի եւ ա վե րակ շեն քե րի մեջ: Հաց չէր ճար վո ւմ, ժո ղո վո ւրդն ապ րո ւմ էր ինչ պես կա րող էր»: Նման պայ ման նե րո ւմ պի տի նո րաս տե ղծ հան րա պե տու թյան ղե կա վար նե րը հա ջո ղե ին պե տու թյո ւն կեր տել, որը մեծ դժ վա րու թյա մբ, բայց հա ջող-վեց: Հա ջող վեց գաղ թա կա նու թյան, 50 հա զար որ բի, հայ-վ րա ցա կան բախ ման, մու սա վա թա կան Ադր բե ջա նի ու տե ղաբ նակ 350 հա զար մահ մե դա կան նե րի նյու թած ա մե նօ րյա դա վե րի, բո լշ ևի կյան սադ րա նք նե րի, եր կա թգ ծի ա վե լի հա ճախ չգոր ծե-լու, նաեւ` նավ թի, մա զու թի, պա րե նամ թեր քի, ա ռա ջին ան հրա ժեշ տու թյան ա պ րա նք նե րի բա ցա կայու թյան պայ ման նե րո ւմ: Թիֆ լի սո ւմ ձևա վոր ված և 1918 թ. հու լի սի 17-ին Ե րևան տե ղա փոխ ված կա ռա վա րու թյո ւնն է սկ սո ւմ պե տու թյան կա ռու ցու մը, ո րի թիվ մեկ խն դի րը, վար չա պետ Հով հան նես Քա ջազ նու նու բնու թա գր մա մբ, հետ ևյա լն էր` «փր կել հայ ժո ղո վր դի բե կոր նե-րը եւ հե րո սա կան փո րձ ա նել դե ռե ւս մեր ձեռ քին մնա ցած փո քր տա րած քի վրա պե տու թյո ւն հիմ նել»: Ե րի ցս ի րա վա ցի էր նա, երբ փաս տո ւմ էր, որ ի րե նք չեն հա ջոր դո ւմ նախ կին կա ռա վա րու թյա նը և հար կա դր ված են ա մեն բան սկ սել սկզ բից` խն-դիր ու նե նա լով նախ կա նգ նեց նել քայ քայու մը, ա պա կայաց նել պե տու թյու նը: Ե րկ րի գոյա տև ման ու զար գաց ման ե րաշ խի քը` տն տե սու թյու նը, գրե թե զրոյա կան մա կար դա կի վրա էր, մա նա վա նդ, որ մի նչ հան րա պե տու թյան հռ չա կո ւմն էլ, ցա րիզ մի գա ղու թային քա ղա քա կա նու թյան հետ ևան քով, Հայաս տա նո ւմ չկային ար դյու-

անդրադարձը` Վար դան Օ նա նյա նի

Հա

յաստ

անի

ազգ

այի

ն ա

րխիվ

34

2 (22) 2013

տնտեսություն

նա բե րա կան խո շոր ձեռ նար կու թյո ւն-ներ: Փոք րի շա տե նոր մալ վի ճա կո ւմ էր սնն դար դյու նա բե րու թյու նը, որտեղ գե-րա կշ ռող է ին գի նու, կո նյա կի, օ ճա ռի, ծխա խո տի եւ պա հա ծո նե րի գոր ծա-րան նե րը, ո րո նց մեծ մա սն էլ քայ քայ-վե ցին ու լու ծար վե ցին ա ռա ջին աշ-խար հա մար տի տա րի նե րին` թո ւր քա-կան ներ խու ժո ւմ նե րի ար դյո ւն քո ւմ:

Օ րի նա կի հա մար նշե նք, որ 1918-20 թ.թ. գի նու-կո նյա կի նախ կին 20 գոր-ծա րան նե րից գոր ծո ւմ է ին ըն դա մե նը Շո ւս տո վի եր կու ձեռ նար կու թյո ւն նե-րը: Հան քար դյու նա բե րու թյո ւնն էլ գրե-թե կա նգ էր ա ռել: 1920 թ. տվյալ նե րով՝ Ա լա վեր դու պղն ձա հան քե րո ւմ աշ խա-տո ւմ էր ըն դա մե նը 185 բան վոր, մի նչ-դեռ նախ քան պա տե րազ մն, այդ թի վը կազ մո ւմ էր 3000: Հա մա տա րած գոր-ծա զր կու թյու ն էր. 547.375 մա րդ, ըստ վի ճա կագ րու թյան, նպա ստ էր ստա-նո ւմ: Դե ռե ւս 1918 թ. սեպ տեմ բե րի 28-ին հաս տատ վել էր օ րե նք՝ « Կա րիք ու նե ցող գաղ թա կան նե րի խնա մա տա-րու թյան մա սին», ո րով պե տու թյու նը պար տա վոր վո ւմ էր գաղ թա կան նե րին

ա պա հո վել աշ խա տան քով կամ հո ղով, հա կա ռակ դեպ քո ւմ` վճա րել նպա ստ: Քիչ թե շատ գոր ծո ւմ է ին ջո ւլ հա կա նոց-նե րը, գոր գա գոր ծա րան նե րը, կաշ վե ղե-նի մշակ ման ար հես տա նոց նե րը, ո րո նց ար տադ րա նքն էլ խի ստ կր ճատ վել էր, կապ ված մշա կո վի դաշ տե րի ա մայաց-ման ու ա նաս նա գլ խա քա նա կի կր ճատ-ման հետ: Դե ռե ւս 1918 թ. սեպ տեմ բե րի 11-ին Հայաս տա նի կա ռա վա րու թյու նը

ո րո շո ւմ է կայաց նո ւմ իր ձեռ քը վե րց նել բամ բա կի վա ճառ քի մե նաշ նոր հը` մեկ փու թը 49 ռ. 50 կո պե կով պե տա կա նաց-նե լով երկ րի ամ բո ղջ բամ բա կը, ո րը կա-ռա վա րա կան հա սույ թի մի ակ աղ բյո ւրն էր: Ա վե լի ուշ պե տու թյան մե նաշ նո րհ է դառ նո ւմ ա ղի ար տադ րու թյու նը, պե-տա կա նաց վո ւմ են գի նու-կո նյա կի գոր-ծա րան նե րը: Մի փո քր դյու րին էր գյու-ղա ցու վի ճա կը, ո րը 1919 թ. կա րո ղա ցավ նոր մալ ցա նք կա տա րել ու բե րք, բա րիք ստա նալ: Նույն վի ճա կագ րու թյան հա-մա ձայն՝ այդ տա րի Հայաս տա նի տըն-տե սու թյան մեջ ար դյու նա բե րու թյան հա մա խա ռն ար տադ րան քը կազ մել է 13,1%, գյու ղա տն տե սու թյա նը` 86,9%: Հատ կա պես ծա նր էր դրու թյու նը թուր -

քիայի բռնազավթած շր ջան նե րո ւմ: Տե ղին է մեջ բե րու մը Սի մոն Վրա ցյա-նի « Հայաս տա նի Հան րա պե տու թյո ւն» գր քից, որտեղ ՀՀ վեր ջին վար չա պե տը նկա րագ րո ւմ է Ղա րա քի լի սայի (ներ-կայիս Վա նա ձոր) շր ջա նի վի ճա կը` թո ւր քե րի հե ռա նա լո ւց հե տո. « Գյու-ղա ցի ու թյան 98% թա լան ված էր մին չև շապ կի կո ճա կը: Ա մեն ինչ տա րել է ին թո ւր քե րը` տա վա րը, երկ րա գոր ծա կան

գոր ծիք նե րը, սայ լե րը, կահ-կա րա սի-քը, ան կո ղին նե րը, ան գամ ճրագ նե րը: Մա րդ կային կմա խք նե րը թա փթփ ված է ին չո րս կող մը... Եր կա թու ղին քար ու քա նդ էր ար ված, կո ղո պտ ված մին չեւ դռ նե րն ու պա տու հան նե րը: Եր կի րը հա սել էր քայ քայ ման վեր ջին աս տի-ճա նին:» Իր « սև գո րծն» էր ա նո ւմ ոչ մի այն սո վը: 1918թ. օ գոս տո սի 8-ին կա-ռա վա րու թյու նը եր կի րը հայ տա րա րո ւմ է « խո լե րայի կող մից վտա նգ ված», ո րին ան կա խու թյան ա ռա ջին 6 ա միս նե րին, Վրա ցյա նի տվյալ նե րով, զոհ է գնո ւմ 180.000 մա րդ: « Հայ րե նիք» ամ սա գի-րը (Բոս տոն, 1934թ.) նշո ւմ է 192.000 թի վը: Տե ղին է հի շել, որ բծա վոր տի ֆի զոհ դար ձավ նաեւ ՀՀ ներ քին գոր ծե րի

PanA

RM

ENIA

N P

hoto

35

2 (22) 2013

նա խա րար Ա րամ Մա նու կյա նը` 1919թ. հո ւն վա րի 29: Տա սն օր ա ռաջ նույն հի-

վան դու թյու նից վախ ճան վել էր ՀՅԴ ղե կա վար նե րից Ռոս տո մը: Բծա վոր տի ֆի դեմ պայ քա րող ար տա կա րգ հա-նձ նա խո ւմ բը լու ծար վո ւմ է 1919-ի մար-տի 15-ին մի այն` երբ հա մա ճա րա կը վե րաց վել էր: Այդ տար վա` տի ֆի զո հե-րի թի վը 3972 է: Բար վոք չէր դրու թյու-նը նաև 1920-ին: Տե սեք, թե ինչ է գրո ւմ դաշ նակ ցա կան «Յա ռաջ» թեր թը հո ւն-վա րի 7-ի հա մա րո ւմ. « Հո ւն վա րի 5-ին Ե րե ւա նո ւմ փո ղոց նե րից հա վաք ված է 3 դի ակ, տնե րից` 10 դի ակ, եւ հի վան դա-նոց նե րից` 52 դի ակ, ըն դա մե նը` 65 դի-ակ...: Մի րո պե փոր ձե ցեք կե նտ րո նա-նալ այս թվե րի վրա` օ րա կան 65 դի ակ` մի այն մայ րա քա ղա քո ւմ՝ պե տու թյան աչ քի առջև: Հա պա ինչ է կա տար վո ւմ գա վա ռո ւմ, հետ ըն կած ան կյո ւն նե րում, ա սե նք` Դա րա լա գյա զո ւմ կամ Նոր Բայա զե տո ւմ: Այս տե ղե րից ստաց ված տե ղե կու թյո ւն նե րն ուղ ղա կի սար սա-փե լի են, կա տա րյալ կո տո րած է տե ղի ու նե նո ւմ մեր երկ րո ւմ: Սո վն ու ցո ւր տը հն ձո ւմ են ան խնա ու ան հա շիվ և ա մեն օր գե րեզ ման են իջ նո ւմ հա զա րա վոր կյան քեր»: Պի տի են թադ րել, որ թվե-րը չա փա զա նց ված չեն, քա նի որ գրո-ղը ընդ դի մա դիր թե րթ չէր և երկ րի վրա « ցեխ շպր տե լու» խն դիր չու ներ: Սո վն ու հա մա ճա րակ նե րը հաղ թա հա-

րե լու գոր ծո ւմ մեծ էր մի ջազ գային հան-րու թյան, հատ կա պես Մի ա ցյալ Նա հա-նգ նե րի օգ նու թյու նը, ով քեր ըն դա ռա-ջե ցին Հայաս տա նի կա ռա վա րու թյան խնդ րան քին ու 1919 թ. մայի սից սկ սած մեր եր կիր ու ղար կե ցին հս կայա կան քա նա կու թյա մբ ցո րեն, ա լյո ւր, լո բի, բրի նձ, խտաց րած կաթ, թեյ, կա կաո և այլն: Չմո ռա նա նք Մեր ձա վոր Ար ևել-քո ւմ Ա մե րի կյան օգ նու թյան կո մի տե ի /Ա մեր կո մ/ օգ նու թյու նը, ո րը ՀՀ կա-ռա վա րու թյան հետ 1919 թ. ապ րի լի 12-ին կն քած պայ մա նագ րով ստա նձ նեց հայ որ բե րի խնա մքն ու դաս տի ա րա-կու թյու նը: Հա մա ձայն վի ճա կագ րու-թյան՝ 1919 թ. Հայաս տա նո ւմ գոր ծո ւմ էր 75 որ բա նոց: Քա ղա քա կան ի րադ րու թյան փո փո խու-թյա մբ ընդ լայն վո ւմ են նաև պե տու թյան սահ ման նե րը: Եր կի րն սկ սո ւմ է «շն չել»: Ս տո րև բեր վող հատ վա ծը Ա վե տիք Սա հա կյա նի խոս քից է՝ 1919 թ. օ գոս տո-սի 1-ին՝ նո րըն տիր խո րհր դա րա նի բաց-մա նը. « Մե նք հպար տա նո ւմ ենք մեր նո րա ծին պե տու թյա մբ. նա թույլ է, հե-ռու կա տա րյալ լի նե լո ւց, բայց մի աց նո-ւմ է իր ամ բո ղջ հո ղա մա սը: Ժո ղո վուր դը սի րո ւմ է իր ե րի տա սա րդ հան րա պե-տու թյու նը, նա յու րաց րել է պե տա կա-նու թյան գա ղա փա րը: Ճի շտ է, մեր առջև

Շուստովի գինու-կոնյակի գործարանի արտադրամաս

տնտեսություն

Հա

յաստ

անի

ազգ

այի

ն ա

րխիվ

36

2 (22) 2013

Տաճ կա հայաս տա նի փակ դռ նե րի ետ-ևո ւմ մեր թշ նա մին շա րու նա կո ւմ է կա-տա րել իր մո ւթ գոր ծե րը և ինտ րիգ ներ է սեր մա նո ւմ այս կող մը, բայց ես չեմ կաս կա ծո ւմ, որ մե նք կճեղ քե նք այդ դու ռը մեր դաշ նա կից նե րի հետ մի ա-սին, կտի րե նք մեր երկ րին, որ ցող ված է ան հա մար մար տի րոս նե րի ու հե րոս նե-րի ա րյու նով»: Պե տու թյո ւնն ար դյու նա-վետ կա ռա վա րե լու նպա տա կով եր կի րը բա ժան ված էր 10 գա վա ռի, գոր ծո ւմ է ին գա վա ռա պե տնե րի վար չու թյո ւն նե րը, դա տա րան նե րը, ոս տի կա նու թյու նը: Բաց վել է ին կոո պե րա տիվ ներ, ռա դի-ո կայան, գրա դա րան ներ, հայե րե նը օ րեն քով հայ տա րար վել էր պե տա կան լե զու, հիմ նա րկ նե րո ւմ գրագ րու թյու նը հայե րե նով էր, տպա գր վո ւմ է ին բազ-մա թիվ, այդ թվո ւմ` ընդ դի մա դիր թեր-թեր և այլն: Դե ռևս 1919թ. փե տր վա րին Կով կա սի հար ևան պե տու թյո ւն նե րից ու Հա րա վային Ռու սաս տա նից ժա-մա նե ցին բա րձ րա կա րգ ին ժե ներ ներ, որոնք Բաք վի նավ թար դյու նա բե րող Մայի լով եղ բայր նե րի 2 մի լի ոն ռո ւբ լի ֆի նան սա վոր մա մբ սկ սե ցին հան քե րի ու սու մա նա սիր ման, ար դյու նա բե րա-կան նե րու ժի գնա հատ ման, Հայաս տա-նի վե րա կա ռո ւց ման ծրագ րի կա զմ ման աշ խա տան ք: Բա րձ րո րակ կադ րեր ու-նե նա լու ձգ տու մով 1920 թ. հո ւն վա րի 31-ին բաց վո ւմ է Պե տա կան հա մալ սա-րա նը` պատ մա լեզ վա բա նա կան ֆա-կո ւլ տե տով, ո րին նոր ու սո ւմ նա կան տա րո ւմ պի տի ա վե լա նային ի րա վա-բա նա կա նը, բնա գի տա կա նը, ֆի զի կա-

մա թե մա տի կա կա նը, հա ջո րդ տա րի` բժշ կա կա նը: Փե տր վա րի 8-ից սկ սո ւմ է գոր ծել Առևտ րաար դյու նա բե րա կան պա լա տը, տա սն օր ան ց` Հայաս տա նի Կար միր խա չը, մար տի 15-ից` Երդ վյալ ա տե նա կալ նե րի դա տա րա նը և այլն: Բո լոր հիմ քե րը կար ծե ս գց վո ւմ է ին, սա կայն տն տե սու թյան ան կու մը շա րու-նակ վո ւմ էր: Օ րե ցօր մե ծա նո ւմ էր սղա-ճը: Ռու սա կան 10՝ ռո ւբ լի ա նոց ոս կեդ-րա մը մեկ տա րո ւմ` 1919 թ. աշ նա նից մի նչև 1920 թ. ա շո ւն, 9.000-ից դար ձել էր 200.000 ռո ւբ լի: Բե րե նք մի քա նի թվեր: 1920 թ. մար տին 1 ա մե րի կյան դո լա րն ար ժեր 580 ռո ւբ լի: Ա մե նա ցա-ծր աշ խա տա վար ձը 2000 ռ. էր, ա մե նա-բա րձ րը` 8150ռ.: Այդ քան է ին ստա նո ւմ վար չա պե տն ու խո րհր դա րա նի նա-խա գա հը: Պատ գա մա վոր նե րը 6800 էր, նա խա րար ը` 7450 ռ.: Մեկ ֆո ւնտ հա ցը ար ժեր 26-28ռ., մի սը` 70-140, պա նի-րը` 60-80, կա րա գը` 180-200, մեկ ձո ւն` 13-14, մեկ տո ւփ լո ւց կին` 8-10, կո շի-կը` 3000-4000: Ռո ւբ լու ար ժե զր կու մը հաս կա նա լու հա մար կր կին մի քա նի թիվ բե րե նք: 1 դո լա րը 1920-ի հո ւն վա-րի 1-ին 500 ռո ւբ լի էր, մայի սին` 1000, իսկ աշ նա նը` թո ւր քա կան ներ խո ւժ ման օ րե րին, ար դեն` 28000 ռ.: Նույն տար վա ամ ռա նը ՀՀ ար դյու նա բե րա կան ու ժե-րն ու տն տե սու թյու նը վե րա կա նգ նե լու և հան րա պե տու թյան թղ թադ րամ նե րի ֆո նդն ա պա հո վե լու նպա տա կով կա-ռա վա րու թյո ւնն ըն դու նել էր «Ան կա-խու թյան փո խա ռու թյան մա սին օ րեն-քը», ո րով ծրա գր վո ւմ էր 20 մլն ԱՄՆ

դո լա րի 6-տո կո սա նոց փո խա ռու թյո ւն թո ղար կել` 10 տա րի ժամ կե տով: Փո-խա ռու թյան պաշ տո նա կան բա ցու մը կայա ցավ օ գոս տո սի 1-ին: Տե ղին է նշել, որ հայ կա կան ռո ւբ լին` տպա գր ված Անգ լի այո ւմ` 1920 թ. ամ ռա նը, այդ պես էլ չհա սց րեց շր ջա նա ռու թյան մեջ մտ-նել, քան զի 1920թ. դեկ տեմ բե րի 2-ին Հայաս տա նը խո րհր դայ նաց վեց...

Ջրանցքի շինարարություն

տնտեսություն

Հա

յաստ

անի

ազգ

այի

ն ա

րխիվ

Հա

յաստ

անի

ազգ

այի

ն ա

րխիվ

37

2 (22) 2013

դեմքեր

Øկրտիã Âադևո սիØու սին յանց /1868-1929/

անդրադարձը` Նարինե Վասիլ յանի

Մկր տիչ Մու սի նյան ցը հին Եր ևա նի ար դյու նա բե րա կան և քա ղա քա կան կյան քի նշա նա վոր դեմ քե րից էր։ Նա Հայաս տա նո ւմ խա ղո ղա գոր ծու թյան և գի նե գոր ծու թյան նվի րյալ նե րից էր, բա րե րար, ակ տիվ քա ղա քա կան գոր ծի չ։ Մ. Մու սի նյան ցը նա խա խո ր- հըր դային Եր ևա նի վեր ջին քա ղա-քագ լո ւխն էր։ Եր ևան քա ղա քի պատ-

մու թյան թան գա րա նո ւմ պահ վող նրա ան ձնա կան ի րե րն ու փաս տա թղ թե րը, լու սանկար նե րը հնա րա վո րու թյո ւն են տա լիս ծա նո թա նա լու նրա կյան քին և հա սա րա կա կան ու քա ղա քա կան գոր-ծու նե ու թյա նը։ Մ. Մու սի նյա նը ծն վել է 1868 թ. հո ւն-վա րի 14-ին Եր ևա նո ւմ` Կո նդ թա ղա-մա սո ւմ։ Նրա ըն տա նի քը հին Եր ևա նի

հայտ նի և հա րգ ված ըն տա նիք նե րից էր։ Հայ րը` Թադ ևո սը, ծնո ւն դով երե-վան ցի էր և Դալ մայո ւմ ու ներ խա ղո ղի և պտ ղա տու ծա ռե րի այ գի նե ր։ Մ. Մու-սի նյա նցն ըն տա նի քի երկ րո րդ ե րե խան էր։ Վեց տա րե կա նո ւմ զրկ վե լով հո րից` ստիպ ված էր ինք նու րույն հար թել իր կյան քի ճա նա պար հը։ Գե րա զա նց ա վար տե լով Սբ Սար գիս ե կե ղե ցո ւն

Մկրտիչ Մուսինյանց

Երև

անի

պա

տմ

ութ

յան

թա

նգա

րան

38

2 (22) 2013

դեմքեր

կից թե մա կան հոգ ևոր դպ րո ցը` ըն դուն-վո ւմ է Թիֆ լի սի Ներ սի սյան հոգ ևոր դպ րո ց։ Հա ջո ղու թյա մբ ա վար տե լով ճե մա րա նը՝ Թիֆ լի սի մե ծա հա րո ւստ Ման թա շո վի ա ջակ ցու թյա մբ, ո րը հո-վա նա վո րո ւմ էր Ներ սի սյան դպ րո ցի ա ռա վել աչ քի ընկ նող ա շա կե րտ նե-րին, Մու սի նյան ցը մեկ նո ւմ է Մո սկ վա։ Այն տեղ ֆրան սե րե նի դա սեր առ նե լո ւց հե տո մեծ եղ բոր ա ջակ ցու թյա մբ մեկ-նո ւմ է Ֆրան սի այի Մոն պե լի ե քա ղաք և ըն դո ւն վո ւմ շե րա մա պա հու թյան դպ րո ցը։ Վե րա դառ նա լով Եր ևան` Մ. Մու սի նյա նցն սկ սո ւմ է զբաղ վել շե-րա մա պա հու թյա մբ։ Նա ցան կա նո ւմ էր Ֆրան սի այո ւմ ստա ցած գի տե լիք-նե րը ծա ռայեց նել Հայաս տա նո ւմ շե-րա մա պա հու թյան և գի նե գոր ծու թյան զար գաց ման գոր ծի ն։ Ու սո ւմ նա սի րե-լով Եր ևա նո ւմ գի նե գոր ծու թյան հե ռա-նկար նե րը` նա կազ մո ւմ է Եր ևա նո ւմ գի նե գոր ծու թյան դպ րոց հիմ նե լու նա-խա գիծ և դի մո ւմ պե տա կան մար մին-նե րի ն՝ ա ջակ ցու թյան հա մար, սա կայն մեր ժվո ւմ է։ 1892 թ. Եր ևա նի գի նու և կո նյա կի գոր-ծա րա նի տեր Ներ սես Թաի րո վի հրա-վե րով Մ. Մու սի նյա նցն աշ խա տան քի է ան ցնո ւմ գոր ծա րա նո ւմ՝ որ պես գի նե-գո րծ և կո նյա կի մաս նա գե տ։ Գնա հա-տե լով նրա գի տե լիք նե րը՝ եր կու տա րի ան ց Թաի րո վը նրան նշա նա կո ւմ է գոր ծա րա նի կա ռա վա րի չ։ Գոր ծա րա-նը մոս կո վյան « Շո ւս տով և որ դի ներ» ըն կե րու թյա նը վա ճառ վե լո ւց հե տո էլ Մ. Մու սի նյան ցը շա րու նա կո ւմ է աշ-խա տել այն տեղ, որ պես կա ռա վա րի չ՝ 21 տա րի։ Այդ տար նե րին Մ. Մու սի նյա-նցը շա րու նա կո ւմ է զբաղ վել ինքնա -կր թու թյա մբ. ու սո ւմ նա սի րո ւմ է ապ-րան քա գի տու թյո ւն, հո ղա գոր ծու թյո ւն, հաշ վա պա հու թյո ւն, օ րե նսդ րու թյո ւն, քա ղա քա գի տու թյո ւն։ Նրա բազ մա-կող մա նի գի տե լիք նե րի և ակ տիվ գոր-ծու նե ու ության շնոր հիվ գոր ծա րա նն ընդ լայն վո ւմ է և բար գա վա ճո ւմ։ Ար-տադ րան քի պա հան ջա րկն սկ սո ւմ է օ րե ցօր ա ճել, գի նի նե րն սկ սո ւմ են մեծ համ բավ վայե լել ու լայ նո րեն սպառ վել Ռու սաս տա նո ւմ և ար տա սահ մա նյան այլ երկր նե րո ւմ, իսկ մի ջազ գային մըր ցույթ նե րո ւմ շա հել մե դալ ներ ու դիպ-լոմ նե ր։ Ա ռա ջին հա մաշ խար հային պա տե-րազ մի տա րի նե րին կո նյա կի ար տա-դրու թյու նը գրե թե դա դա րեց վո ւմ է, իսկ գի նու նը` զգա լի սահ մա նա փակ վո ւմ։ Շո ւս տո վը կո նյա կի սպիր տի պա շար-նե րը երկ րից դո ւրս տա նե լու փոր ձեր է ա նո ւմ։ Մու սի նյան ցը ձեռ նար կո ւմ է մի շա րք մի ջոց ներ, ո րո նց շնոր հիվ ան-վնաս և ամ բող ջու թյա մբ պահ պան վո ւմ

են գոր ծա րա նի շեն քե րը, սար քա վո-րո ւմ նե րը, ար տադ րան քի պա շար նե-րը։ 1917 թ. գոր ծա րա նի գան ձա պա հի` Շո ւս տո վի ազ գակ ցի փա խո ւս տից հե-տո բա ցե լով չհր կիզ վող պա հա րա նը՝ Մու սի նյան ցը հայտ նա բե րո ւմ է մեծ քա նա կու թյա մբ թան կար ժեք ի րեր, ո րո նք գան ձա պա հը չէր կա րո ղա ցել դո ւրս տա նել Հայաս տա նի ց։ Դրա նք պատ կա նո ւմ է ին հա րո ւստ ռո ւս նե րի ն։ Մ. Մու սի նյան ցը գտն ված ի րե րն ամ-բող ջու թյա մբ հա նձ նո ւմ է Հայաս տա-նի կա ռա վա րու թյա նը՝ առաջացնելով մարդկանց հիացմունքը ու զարմանքը:Մ. Մու սի նյան ցի գոր ծու նե ու թյու նը չի սահ մա նա փակ վո ւմ մի այն գոր ծա րա-նի կա ռա վար չի պաշ տո նո վ։ Նա գրո ւմ է հոդ ված ներ տար բեր ամ սագ րե րո ւմ, կար դո ւմ դա սա խո սու թյո ւն ներ Հայաս-տա նի տար բեր շր ջան նե րո ւմ։Մ. Մու սի նյա նցն իր մաս նա գիս տա կան գոր ծու նե ու թյա նը զու գըն թա ց՝ ակ տի վո-րեն մաս նակ ցո ւմ է հին Եր ևա նի քա-ղա քա կան և հա սա րա կա կան կյան քի ն։ Նա տա սն հի նգ տա րի ե ղել է Քա ղա-քային դու մայի ան դամ, Հայոց բա րե-գոր ծա կան ըն կե րու թյան Եր ևա նի մաս-նա ճյու ղի ան դամ, Գաղ թա կա նա կան եղ բայ րա կան օգ նու թյան փոխ նա խա-գահ, Հայ կա կան լա զա րե թի նա խա գահ, Եր ևա նի թե մա կան դպ րո ցի հո գա բար-ձու, Եր ևա նի նա հան գի Պա րե նա վոր-ման կո մի տե ի նա խա գա հ։ 1917 թ. Ա րամ Մա նու կյա նի նա խա-ձեռ նու թյա մբ ստե ղծ վո ւմ է Եր ևա նի Ազ գային խո րհր դի Հա տո ւկ կո մի-տե, ո րը դառ նո ւմ է Եր ևա նի փաս տա-ցի իշ խա նու թյու նը։ Մ. Մու սի նյան ցը, չնայած իր ան կու սակ ցա կան լի նե լո ւն /Ազ գային խոր հո ւրդ նե րո ւմ բո լոր կու-սակ ցություն նե րը պե տք է ու նե նային ի րե նց ներ կայա ցու ցիչ նե րը/, ոչ մի այն ընդ գրկ վո ւմ է նրա հիմ նա կան կազ մի մեջ, այլև ընտր վո ւմ է Կո մի տե ի նա-խա գա հ։ Նա Եր ևա նո ւմ մեծ հար գա նք և հա մակ րա նք վայե լող քա ղա քա կան գոր ծիչ էր։ 1919 թ. Մ. Մու սի նյա ցն ըն-դո ւն վո ւմ է Դաշ նակ ցու թյան շար քե րը ։1918 թ. Հայոց Ազ գային խոր հո ւր դը Մ. Մու սի նյան ցին գոր ծու ղո ւմ է Ա լեք սան-դ րա պոլ, որն այն ժա մա նակ գրավ ված էր թո ւր քե րի կող մի ց։ Նրան հա նձ նա-րար ված էր բա նակ ցու թյո ւն ներ վա րել հայ-թո ւր քա կան հա րա բե րու թյո ւն նե րը կար գա վո րե լու հա մա ր։ Տեղ հաս նե լուն պես Կա րա բե քիր փա շան նրան գե-րի է վե րց նո ւմ և ա զա տո ւմ մի այն մեկ ա միս ան ց։ 1919 թ. Կոն դի կայա զո-րը և սպայա կան կազ մը հի վան դա նո ւմ են դի զեն տե րի այո վ։ Հի վան դու թյու-նը կան խե լու և զոր քը հա մա ճա րա կից փրկե լու նպա տա կով Մ. Մու սի նյա նցն

իր մի ջոց նե րով և փե սայի օգ նու թյամբ մա քո ւր կո նյակ է ու ղար կո ւմ սպա -ներին ու զին վոր նե րի ն։1919 թ. Մ. Մու սի նյա նցն ընտր վո ւմ է Եր ևա նի քա ղա քագ լո ւխ։ Այս պաշ տո-նո ւմ նա աշ խա տո ւմ է եր կու տա րի` հա մա տե ղե լով Շո ւս տո վի գոր ծա րա նի կա ռա վար չի պաշ տո նը։ Նրա նպա տա-կը քա ղա քային ինք նա վա րու թյու նը նոր ձևով կազ մա կեր պե լն էր՝ քա ղա-քա կան նոր պայ ման նե րին հա մա-պա տաս խա ն։ Նա հա մա րո ւմ էր, որ քա ղա քային ինք նա վա րու թյո ւն նե րը չպե տք է գոր ծիք լի նեն իշ խա նու թյան ձեռ քո ւմ, և ան հրա ժե շտ է , որ նրա նք օժտ ված լի նեն ա վե լի լայն ի րա վո ւնք-նե րով և հան դի սա նան պե տա կան ու օ րե նսդ րա կան մար մի ն։ Սա կայն քա-ղա քա կան պայ ման նե րը թույլ չեն տա-լիս նրան ի րա գոր ծել իր ծրագ րե րը և ստի պո ւմ են 1920 թ. սեպ տեմ բե րի 1-ին հրա ժա րա կա նի դի մո ւմ ներ կայաց նել, որն ըն դուն վո ւմ և հաս տատ վո ւմ է Քա-ղա քային վար չու թյան սեպ տեմ բե րի 8-ի նիս տո ւմ։ Հրա ժա րա կա նի դր դա պատ-ճա ռը ձևա կան էր. « քա ղա քագ լու խը չէր կա րող մի ա ժա մա նակ մի այլ պե-տա կան պաշ տոն ու նե նալ, և Մ. Մու սի-նյան ցը գե րա դա սո ւմ է Շո ւս տո վի գոր-ծա րա նի կա ռա վա րիչ լի նե լը»։ 1920 թ. դեկ տեմ բե րի 6-ին Ար տա կա րգ ի րա-վի ճակ նե րի կո մի տեն դաշ նակ ցա կան մյո ւս ղե կա վար նե րի հետ ձեր բա կա լո ւմ է նաև Մ. Մու սի նյան ցին, բայց շու տով ա զատ է ար ձա կո ւմ։1920 թ. օ գոս տո սին Հայաս տա նի ա ռա ջին հան րա պե տու-թյու նը պե տա կա նաց նո ւմ է Շո ւս տո վի գոր ծա րա նը, իսկ խո րհր դային իշ խա-նու թյո ւն նե րի հաս տա տու մից հե տո՝ 1922 թ., գի նի, կո նյակ, օ ղի ար տադ րող բո լոր գոր ծա րան նե րը մի ա վոր վո ւմ են և հիմ նա դր վո ւմ է «Ա րա րատ» տրես տը։ Մ. Մու սի նյան ցը շա րու նա կո ւմ է իր փո-րձն ու գի տե լիք նե րը ծա ռայեց նել գոր-ծա րա նի ն՝ սկզ բո ւմ՝ որ պես կա ռա վա րիչ, ա պա՝ գոր ծա րա նի վար չու թյան նա խա-գահ, փո խտ նօ րեն, ար տադ րու թյան պե տ։ Այդ պաշ տո նո ւմ նա աշ խա տո ւմ է մի նչև իր կյան քի վեր ջը։ 1929 թ. հո ւն-վա րին Մ. Մու սի նյան ցը դի մո ւմ է տնօ-րի նու թյա նը՝ աշ խա տան քից ա զատ վե-լու խնդ րան քով. սա կայն մե րժ վո ւմ է, և ի րեն ժա մա նակ են տա լիս ա ռող ջա կան խն դիր նե րը լու ծե լու հա մա ր։ 1929 թ. մար տի 31-ին նա մա հա նո ւմ է։Մ. Մու սի նյան ցը ոչ մի այն մաս նա գի-տա կան բա ցա ռիկ գի տե լիք նե րի և ըն-դու նա կու թյո ւն նե րի տեր ան հատ էր, այլև չա փա զա նց աշ խա տա սեր, ե ռան-դո ւն, կար գա սեր և շատ մար դա սեր ան-ձնա վո րու թյո ւն։ Նա այն քան հա րգ ված և ճա նաչ ված էր Եր ևա նո ւմ, որ կառ քով

39

2 (22) 2013

շր ջո ւմ էր մե նակ՝ ա ռա նց ու ղեկ ցո ղի՝ փո ղով լի ճա մպ րու կով, և չէր վա խե-նում, թե իր հետ ինչ-որ բան կպա տա հի։ Մ Մու սի նյա նցն աշ խա տո ւմ էր օ րա-կան 12-16 ժամ, նրան մտա հո գո ւմ է ին ինչ պես գոր ծա րա նի աշ խա տան քի ար-դյու նա վե տու թյու նը, այն պես էլ աշ խա-տող նե րի ա ռող ջու թյան ու կր թու թյան հար ցե րը։ Նրա կա ռա վար ման տա րի-նե րին գոր ծա րա նո ւմ բաց վո ւմ է դե ղա-տո ւն, որ տեղ աշ խա տող դե ղա գո րծն իր գի տե լիք նե րով չի զի ջել շատ բժի շկ նե-րի և ան հրա ժեշ տու թյան դեպ քո ւմ կա-րող էր օգ նու թյո ւն ցույց տա լ։ Դե ղը աշ-խա տող նե րին տր վո ւմ էր ան վճար, տո-նա կան օ րե րին բան վոր նե րին տր վո ւմ էր տա սը շիշ գի նի, իսկ ծա ռայող նե րին` ան կախ պաշ տո նից, կո նյակ, լիկյոր և ա ղան դե րային գի նի նե ր։ Շո ւս տով նե րի ըն կե րու թյան հիմ նա դր ման 50-ա մյա-կի առ թիվ աշ խա տող նե րին նվի րո ւմ են ար ծա թե ժա մա ցույց նե ր։ Մ. Մու-սի ն յանցն ա նո ւն- ազ գա նու նով գի տեր ա մեն մի աշ խա տո ղի, նրա ըն տա նի քի ան դամ նե րին, գի տեր նրա նց կա րիք-նե րը։ Դա վկայո ւմ է նրա մա րդ կային ա ռա նձ նա հա տո ւկ ար ժա նիք նե րի մա-սի ն։Մ. Մու սի նյա նը նաև բազ մա կող մա նի զար գա ցած և հե տա քրք րու թյո ւն նե րի լայն շր ջա նակ ու նե ցող բա ցա ռիկ ան-ձնա վո րու թյո ւն էր։ Կար դո ւմ էր շատ, սի րո ւմ էր հա ճա խել թատ րոն, ե րա ժըշ-տու թյո ւն լսել, նվա գո ւմ էր դաշ նա մո-ւր, թառ, ֆլեյ տա, ծա նոթ էր հայ կա կան խա զե րի։ Սի րո ւմ էր դաշ տային ծա ղիկ-ներ, հա ճախ տո ւն էր տա նո ւմ ծաղ կե-փն ջե ր։ Սի րո ւմ էր կեն դա նի ներ պա հե լ։ Շատ լավ գի տեր Հայաս տա նի պատ-մու թյու նը, ե ղել էր Ա նի ո ւմ։ Սի րո ւմ էր շր ջել Հայաս տա նի ան տառ նե րով, սա-րե րո վ։ Սի րո ւմ էր շախ մատ խա ղալ, զբաղ վել լու սան կար չու թյա մբ։ Ամ բո ղջ կյա նքն ապ րե լով ծով գի նու մե ջ՝ նա չէր խմո ւմ։ Ան գե րա զան ցե լի համ տե սող էր։ Շատ հյու րա սեր էր, պատ րա ստ էր օգ նել մար դա նց։ Անձ նա կան ցան կու-թյուն նե րի և հա ճույք նե րի մեջ սահ-մա նա փակ էր, զգաց մո ւն քային էր, բայց շատ զո ւսպ։ Ցա վոք, Մ. Մու սի նյան ցի ա նու նը, նրա կյա նքն ու գոր ծու նե ու թյու նը, խո րհըր-դային իշ խա նու թյան վա րած քա ղա-քա կա նու թյան պատ ճա ռով, այն քան էլ հայտ նի չէ եր ևան ցի նե րին, չկա մի փո ղոց նրա ա նու նով կամ հու շա տախ-տակ, ո րը կհի շեց նի մեզ այդ մեծ մար-դու, բա րե րա րի, քա ղա քա կան գո րծ չի և վաս տա կա շատ գի նե գոր ծի մա սի ն։ Կար ծում ենք՝ ժա մա նա կն է ուղ ղե լու այդ բա ցը ։

դեմքեր

Երև

անի

պա

տմ

ութ

յան

թա

նգա

րան

40

2 (22) 2013

2 (22) 2013

Հայաս տա նի ա ռա ջին հա րա պե տու թյան կար ճա տև գոյու-թյան ըն թաց քո ւմ տն տե սա կան խի ստ ան բա րեն պա ստ պայ-ման նե րի հետ ևան քով երկ րո ւմ շի նա րա րա կան աշ խա տա նք-նե րն ընդ հատ վել է ին, ո րի պատ ճա ռով հայ կա կան ճար տա-րա պե տու թյու նը որ ևէ զար գա ցո ւմ չու նե ցավ: Սա կայն նույ-նի սկ այդ պի սի ան նպա ստ պայ ման նե րո ւմ հան րա պե տու-թյան կա ռա վա րու թյու նը ծրագ րո ւմ էր երկ րի, նրա մայ րա քա-ղաք Եր ևա նի հիմ նո վին կա ռո ւց ման գոր ծը: 1919 թ. Սա նկտ Պե տեր բո ւր գից հայ րե նիք տե ղա փոխ ված 20-րդ դա րի հայ խո շո րա գույն ճար տա րա պետ, ա կա դե մի կոս Ա լեք սա նդր Թա մա նյա նը Հայաս տա նի կա ռա վա րու թյան հա նձ նա րա-րու թյա մբ ձեռ նա մո ւխ ե ղավ Եր ևա նի զար գաց ման գլ խա վոր հա տա կագ ծի կա զմ մա նը: Հայ կա կան ճար տա րա պե տու թյան պատ մու թյան նոր էջ դար-ձավ խո րհր դային ժա մա նա կա շր ջա նը, երբ իշ խա նու թյու նը ձեռ նա մո ւխ ե ղավ հան րա պե տու թյան քա ղաք նե րի ու գյու-ղե րի ար մա տա կան վե րա կա ռո ւց մա նը, ար դյու նա բե րու թյան բո ւռն զար գաց մա նը: Նա խա տես վո ւմ է ին քա ղաք նե րի և, ա ռա ջին հեր թին, մայ րա քա ղաք Եր ևա նի հիմ նո վին վե րա-

կա ռու ցո ւմն ու զար գա ցու մը, ո րո նք պայ մա նա վոր ված է ին Եր ևա նո ւմ հի մն վող գոր ծա րան նե րի հա մար ար դյու նա բե-րա կան և բնա կե լի շեն քերի կա ռու ց մա մբ: Ա. Թա մա նյա նը նոր ա ռա ջադ րան քի հի ման վրա շա րու նա կեց և ա վար տեց Եր ևա նի վե րա կա ռո ւց ման ու զար գաց ման գլ խա վոր հա տա-կա գի ծը, ո րը հաս տատ վեց 1924 թ.: Ա. Թա մա նյա նը, ո րի ան վան հետ ան խզե լի ո րեն կապ ված են նո րա գույն շր ջա նի հայ կա կան ճար տա րա պե տու թյան ձևա վոր ման փու լի բո լոր նվա ճո ւմ նե րը, Եր ևա նի գլ խա վոր հա տա կագ ծո ւմ մա րմ նա վո րեց ա ռա ջա դի մա կան այն պի սի գա ղա փար ներ, ինչ պի սիք են քա ղա քի բո լոր մա սե րի մի աս-նու թյու նը, կե նտ րո նի և ծայ րա մա սե րի հա կադ րու թյան վե-րա ցու մը, հա սա րա կա կան օգ տա գո րծ ման կա նա չա պատ մա-կե րես նե րի ստեղ ծու մը: Նա խա գի ծն աչ քի էր ընկ նո ւմ իր կա-պով շր ջա կա բնու թյան հետ. նոր Եր ևա նը հե ռան կա րո ւմ հա-րա վից ընդ գր կե լու էր Ա րա րատ լե ռան վե հա շո ւք հա մայ նա-պատ կե րը: Եր ևա նի 1924 թ. գլ խա վոր հա տա կա գի ծն ա ռա ջին խո շոր նե րդ րո ւմն էր խո րհր դային քա ղա քա շի նու թյան մեջ ընդ հան րա պես, իսկ նրա սկ բո ւնք նե րը դր վե ցին քա ղա քի հե-

Ժ²Ø²Ü²Î²ÎÆՑ вÚÎ²Î²Ü Ճ²Րî²Ր²äԵîàôÂÚ²Ü êÎԶԲܲՎàՐàôØÀ

նյութը` Մուրադ Հասրաթյանի

Հայաստանի Առաջին Հանրապետության խորհրդարանի շենքը՝ Աստաֆյան փողոցում (Բունիաթյանի թատրոնի շենքը, կառուցված 1911թ-ին):

ճարտարապետություն

Հա

յաստ

անի

ազգ

այի

ն ա

րխիվ

42

2 (22) 2013

տա գա հա տա կագ ծե րի (1939, 1951, 1970 թթ.) հիմ քո ւմ: Ը ստ գլ խա վոր հա տա կագ ծի, ո րը նա խա տես ված էր 15 տար-վա հա մար, Եր ևա նի բնակ չու թյու նը 30 հա զա րից հաս նե լու էր 150 հա զա րի: Քա ղա քը կա ռու ցա պատ վե լու էր 2-3, մա սա-մբ՝ 4-հար կա նի շեն քե րով: Ա. Թա մա նյա նի կազ մած գլ խա վոր հա տա կա գի ծն աչ քի էր ընկ նո ւմ քա ղա քի տա րած քի հս տակ տա րան ջատ մա մբ: Այն բա ժան վո ւմ էր մի շա րք շր ջան նե րի՝ վար չա կան, բու հա կան, մշա կու թային հիմ նա րկ ներ, բնա կե-լի, ար դյու նա բե րա կան, հա նգս տի գո տի: Ա. Թա մա նյա նը գլ խա վոր հա տա կա գի ծը կազ մե լու հետ մի-ա սին նա խագ ծել էր նաև քա ղա քի հան գու ցայի ն՝ քա ղա քաս-տե ղծ կա ռույց նե րը (Հան րա պե տու թյան և Թա տե րա կան հրա պա րակ նե րը): Եր ևա նի՝ ար դեն գոյու թյո ւն ու նե ցող փո-ղոց նե րի ցան ցո ւմ նա խա տես վել է ին եր կու կար ևոր նոր մայ-րու ղի նե ր՝ 85 մե տր լայ նու թյա մբ Գլ խա վոր պո ղո տան, ո րը քա ղա քի կե նտ րո նը կա պո ւմ էր Կոն դի ու Հրազ դա նի կիր ճի հետ, և Հյու սի սային պո ղո տան (Գլ խա վոր պո ղո տան մա -սամբ ի րա կա նաց վեց 1960-70-ա կան թթ., իսկ Հյու սի սային պո ղո տա ն՝ 2000-ա կան թթ. սկզ բին): Ա. Թա մա նյա նը նա խագ ծեց և Եր ևա նո ւմ կա ռու ցեց մի շա րք բնա կե լի և հա սա րա կա կան շեն քե ր՝ ա նա տո մի կու մը, աստ-ղա դի տա րա նը, ա նաս նա բու ժա կան-ա նաս նա բու ծա կան, պո-լի տեխ նի կա կան ինս տի տո ւտ նե րը, հան րային գրա դա րա րա-նը և այլն: Սա կայն նրա խո շո րա գույն ա վան դը ժա մա նա կա-կից հայ կա կան ազ գային ճար տա րա պե տու թյան ստեղ ծո ւմն էր, ո րի ա ռա նջ նե կը Եր ևա նի հէ կի շե նքն էր (1925 թ.) Հրազ-դա նի ձո րո ւմ: Եր ևա նի 1924 թ. գլ խա վոր հա տա կագ ծո ւմ Ա. Թա մա նյա նը մայ րա քա ղա քի կե նտ րո նա կան հրա պա րա կը նա խա տե սեց ձվաձ ևի և ուղ ղան կյան զու գակ ցու մով: Նրա հա մա լի րո ւմ կար ևո րա գույն դեր ու նի Հայաս տա նի Կա ռա վա րա կան տու-նը, ո րի կեր պա րը հե տա գայո ւմ պայ մա նա վո րեց Հան րա պե-տու թյան հրա պա րա կի հա մա լի րի ամ բո ղջ տա րա ծա կան և ճար տա րա պե տա կան լու ծու մը: Ա. Թա մա նյա նը շեն քը նա-խագ ծեց կո թո ղային ձևե րով, հայ կա կան ազ գային ճար տա-րա պե տու թյան զի նա նո ցից վե րց րած ձևե րի ստեղ ծա գոր ծա-կան վե րամ շա կու մով: Շե շտ ված է դե պի հրա պա րակ ուղղված կո րա գիծ ճա կա տը, ո րի զույգ խո շոր կի սա սյու նե րի վրա հանգ չող եր կու հա րկ բա րձ րու թյա մբ կա մա րա շա րը, ըն դօ րի-նա կե լով Հայաս տա նի միջ նա դա րյան հու շար ձան նե րը, վե-րա մշակ վել և նոր հն չո ղու թյո ւն է ստա ցել: Կա ռա վա րա կան տան հար դա րան քը հա րո ւստ և բազ մա զան է, նր բա ճա շակ և հա րա զատ հայ կա կան ազ գային ար վես տին: Կա ռա վա րա կան տու նը դար ձավ հայ կա կան պե տա կա նու-թյան խո րհր դա նի շը: Ա. Թա մա նյա նն իր այդ գլո ւխ գոր ծո ցով ցույց տվեց, որ 20-րդ դ. կա րե լի է հա սա րա կա կան խո շոր շեն-քի կեր պար ստեղ ծել հայ կա կան ազ գային ճար տա րա պե տու-թյան հա րո ւստ ժա ռան գու թյան ստեղ ծա գոր ծա կան կի րա ռու-մով: Ա. Թա մա նյա նի մյո ւս գլո ւխ գոր ծո ցն օ պե րայի և բա լե տի պե-տա կան թատ րո նի շե նքն է, ո րի կա ռու ցու մը սկս վեց 1927 թ.՝ Եր ևա նի երկ րո րդ կե նտ րո նա կան հրա պա րա կո ւմ՝ Թա տե րա-կա նո ւմ (Ղա րա բա ղյան ա զա տագ րա կան պայ քա րի ժա մա-նակ այն վե րան վան վել էր «Ա զա տու թյան հրա պա րա կի»): Օ պե րայի և բա լե տի շեն քի հո րին ված քի հիմ նա կան ու ե զա-կի գա ղա փա րը ձմե ռային և ա մա ռային թատ րոն նե րի մի ա-վո րո ւմն էր մեկ շեն քո ւմ (եր կու դահ լիճ նե րի ամ ֆի թատ րոն-նե րը տե ղա կայ ված են մեկ ծա վա լո ւմ): Սա թա տե րա կան շեն քի մի ան գա մայն նոր տիպ է՝ նա խա տես ված հա ճա խո ւմ-նե րի հա մար: Ըստ նա խագ ծի՝ եր կո ւ՝ ա մա ռային ու ձմե ռային դահ լիճ նե րը մի ա նո ւմ է ին և բե մը դրաձ նո ւմ մեկ ընդ հա նո ւր իս կա կան հրա պա րա կ՝ մեծ տո նա խմ բու թյո ւն նե րի հա մար:

Այդ ինք նա տիպ նա խա գի ծը, ո րը 1936 թ. Փա րի զի հա մաշ-խար հային ցու ցա հան դե սո ւմ ար ժա նա ցավ ոս կե մեծ մե դա լի («Գ րան պրի»), հե տա գայո ւմ լրիվ չի րա կա նաց վեց. ա մա-ռային թատ րո նը Ա. Թա մա նյա նի որ դո ւ՝ Գ. Թա մա նյա նի կող մից վե րա փոխ վեց ծա ծկ ված հա մեր գային դահ լի ճի (այ-սօ ր՝ Ա րամ Խա չատ րյա նի ան վան): Ժա մա նա կա կից հայ կա կան ճար տա րա պե տու թյան սկըզբ-նա վոր ման գոր ծո ւմ Ա. Թա մա նյա նի զի նա կի ցը Նի կո ղայոս Բու նի ա թյա նն էր: 1924 թ. նա Մո սկ վայից հրա վիր վեց Հայաս-տան և դար ձավ Եր ևա նի ա ռա ջին գլ խա վոր ճար տա րա պե տը (1924-38 թթ.)՝ ղե կա վա րե լով մայ րա քա ղա քի վե րա կա ռո ւց-ման գոր ծը: Եր ևա նո ւմ Ն. Բու նի ա թյա նը, բնա կե լի թա ղա-մա սե րից և ա ռան ձին բնա կե լի շեն քե րից բա ցի, նա խագ ծո ւմ ու կա ռու ցո ւմ է «Ին տու րի ստ» (այժմ՝ «Եր ևան») և «Ս ևան» (այժմ՝ քա նդ ված) հյու րա նոց նե րը, գյո ւղ բան կի շեն քը Ս. Շա-հու մյա նի ան վան հրա պա րա կո ւմ: Հայ կա կան ժա մա նա կա կից ճար տա րա պե տու թյան ազ գային դպ րո ցի կազ մա վոր ման գոր ծը Ա. Թա մա նյա նի մա հից հե տո շա րու նա կե ցին ե րի տա սա րդ սե րն դի ճար տա րա պետ նե րը, ո րո նց մի մա սն ա շա կեր տել էր մե ծն վար պե տին իր նա խագ-ծային ար վես տա նո ցո ւմ: Գ. Մու շե ղյա նի, Գ. Թա մա նյա նի, Է. Տիգ րա նյա նի, Ս. Մա նու կյա նի, Հ. Ի սա բե կյա նի, Տ. Մա րու-թյա նի և ու րիշ նե րի նա խագ ծած ու կա ռու ցած բնա կե լի, հա-սա րա կա կան և ար դյու նա բե րա կան շեն քե րով ձևա վոր վեց Խո րհր դային Հայաս տա նի մեծ ու փո քր բնա կա վայ րե րի ազ-գային ճար տա րա պե տա կան կեր պա րը:

ճարտարապետություն

43

2 (22) 2013

<<Չտեսնված Երևան>>

Նախագիծ

Հիմ նա կան նպա տակ: Ստեղ ծել XX դա րի Եր ևա նի պատ մա կան ամ բող ջա կան պատ կե-րը, ո րը կան մա հաց նի քա ղա քի ո գին և նրան թույլ չի տա կո րց նել իր դեմ քը:

Հայե ցա կար գը: Մեկ պատ կե րով, որն իր մեջ կնե րա ռի տար բեր ժա մա նա կա շր ջան նե րի լու սան կար ներ / հա մա դր ված/, փաս տա թղ թեր, ինչ պես նաև շատ կա րճ տեխ նի կա կան տե-

քստ ցույց տալ կո նկ րետ տե ղի ամ բող ջա կան պատ կե րը:

Լու ծու մը: Եր ևան քա ղա քի տար բեր թան գա րան նե րից /ար խիվ նե րից /, ան հատ նե րից գըտ-նել XX դա րի Եր ևա նի դա րա կազ միկ լու սան կար ներ, նույն կե տից նկա րել այ սօր, ինչ պես նաև գտ նել ինչ-որ փաս տա թո ւղթ՝ այդ տե ղի հետ կապ ված, և այդ ա մե նը վեր ջո ւմ մի ա սին

լու սան կա րել:

Նա խա գիծ: Այ սօր, երբ Եր ևա նո ւմ քա ղա քա շի նա կան փո փո խու թյո ւն նե րի ա րա գու թյու նը հա սել է ա ներ ևա կայե լի մա կար դա կի, և հնա րա վոր չէ գու շա կել, թե ինչ նո րու թյո ւն իր հետ

կբե րի գա լիք օ րը մեր քա ղա քի հա մար, հատ կա պես կար ևոր է ան ցյա լը չմո ռա նա լը և բո լո րի հի շո ղու թյո ւն նե րո ւմ այն թա րմ պա հե լը:

Բա ցի հի շո ղու թյո ւն ներ արթ նաց նե լո ւց` այս նա խա գի ծը նա խա տես ված է ամ րագ րե լու եր ևան ցի նե րի մտե րիմ քա ղա քի չա ղա վաղ ված պատ կեր նե րը և չհան դո ւր ժե լու կա մայա կա-

նու թյո ւն ներ:

PanARMENIAN Photo-ի կող մից ա ռա ջա րկ վող այս նա խա գի ծը ձգ տե լու է նկար նե րի և պատ մու թյո ւն նե րի մի ջո ցով նոր շո ւնչ տալ XX դա րի Եր ևա նին:

Երևան

44

2 (22) 2013

Եր և

ա նի

պա

տա

նի հ

ան դ

ի սա

տե ս

ի թ

ատ

րո ն

Ճա

ր տա

րա պ

ե տ՝ Ն

ի կո ղ

այո

ս Բ

ա և

1928

թ.:

Պա

տա

նի հ

ան դ

ի սա

տե ս

ի թ

ատ

րո նը

ե ղե

լ է Հ

այա

ս տա

նո ւմ

կա

ռո ւց

վող

երկ ր

ո րդ

թա

տ րո

նը՝ Գ

. Սո ւ

ն դու

կյա

նի ա

ն վա

ն ա

զ գա

յին

ա կա

դե մ

ի ա կա

ն թ

ատ

րո նի

ց հե

տո:

Պա

տա

նի հ

ան դ

ի սա

տե ս

ի թ

ատ

-րո

նի հ

իմ նա

կան

խն դ

ի րը

8-15

տա

րե կա

ն ե ր

ե խա

նե րի

գե ղ

ար վ

ես տ

ա կա

ն ու

գա

ղա փ

ա րա

կան

պա

հա նջ

նե րի

բա

վա րա

րո ւմ

ն էր

։ Թա

տ րո

նի ա

ռա ջի

ն նե

ր կա

յա ցո

ւ մը

Ս. Շ

չեր բ

ա կո

վի

և Գ

. Սմ

իռ նո

վի

« Պա

յ թյո

ւն»

պի ե

սի բ

ե մա

կա նա

ցո ւմ

ն էր

, ո րը

կա

յա ցա

վ 19

29 թ

. նոյ

եմ բե

րի 2

8- ի

ն՝ Խ

ո րհր

դայի

ն Հ

այա

ս տա

նի 9

-րդ

տա

րե դա

ր ձի

օ րը:

45

2 (22) 2013

Կոնսերվա

տորիա

յի հին շենքը

Այս շեն քի բնա

կիչ նե րը 1921թ. ինք նա

կամ ա

զա տ

ե ցին ի րե նց տնե րը` տ

եղ հատ

կաց նե լով Ե

ր ևա նի ե րա

ժշ տա

կան ստ

ու դի ային (ա

յժմ՝ Կոն սեր վա

-տ

ո րի ա): Ի

սկզ բա նե ա

յն զբա ղեց նո ւմ էր ըն դա

մե նը 3 սե նյա

կ: Ու սա

նող նե րի ե րա ժշ տ

ա կա

ն գոր ծիք նե րի մեծ մա

սը նույն պես շեն քի բնա

կիչ նե րի կա

մ տե ղ

ի մե ծա

հա րո ւստ

նե րի նվիր վա

տ վու թ

յո ւնն էր: Կոն սեր վա

տո րի ա

ն գոր ծեց այս շեն քո ւմ մ

ի նչև 1948թ.:

46

2 (22) 2013

Ա ռա

ջին

հան ր

ա պ

ե տու

թյա

ն Կ

ա ռա

վա րո

ւ թյա

ն շե

ն քը

Ճա

ր տա

րա պ

ե տ՝ Ա

լեք ս

ա նդ

ր Թ

ա մա

նյա

ն: Կ

ա ռո

ւց վե

լ է 1

905թ

.: 19

05-1

7թթ

. այս

շեն

քը Ե

ր ևա

նի ա

յ լազ գ

ի մա

րզ պ

ետ նե

րի ն

ս տա

տե ղ

ին է

ր, ա

յ նու

-հե

տև

1918

թ. ա

յն դ

ար ձ

ավ

ան կ

ախ

Հա

յաս տ

ա նի

ա ռա

ջին

կա ռա

վա րո

ւ թյա

ն շե

ն քը:

Այն

201

0թ. վ

ե րա

նո րո

գ վեց

«Հ

րայր

և Ա

ն նա

Հով

նա նյ

ան

հիմ-

նադ ր

ամ»

-ի կ

ող մ

ից և

այժ

մ ծա

ռայո

ւմ է

որ պ

ես բ

իզ նե

ս կե

նտ րո

ն:

47

2 (22) 2013

«Ա

Օ Կ

Ս-ի»

շե նք

Կա

ռո ւց վել է 1915թ.

Ճա

ր տա

րա պ

ետ` Բ

ո րիս Մեհ րա

բո վ/Շեն քի կա

ռու ցու մը պա

տ վ

ի րել էր բժի շկ Հով հա

ն նես Հով հա

ն նի սյա նը` իր բնա

կու թյա

ն, ինչ պես նա

և այն տ

եղ մաս նա

վոր հի վան դա

նոց հիմ նե լու նպ

ա տ

ա կով: Ա

յն հա

մար վո ւմ էր Ե

ր ևա նի ա

ռա ջա

տա

ր հի վան դա

նոց նե րից մե կը, որ տ

եղ ժա մա

նա կի ըն թ

աց քո ւմ սկ սե ցին ա

շ խա

տել ա

յդ շր ջա նի լա

վա գույն բժի շկ նե րը: Խ

ՍՀ

Մ կա

ռա վա

ր ման օ րոք շեն քը դա

ր ձավ պ

ե-տ

ու թյա

ն սե փա

կա նու թ

յու նը: 1935թ. ա

յս տեղ տ

ե ղա կա

յ վեց ԽՍ

ՀՄ

Գի տ

ու թյո ւն նե րի ա

կա դե մ

ի այի հա

յ կա կա

ն մաս նա

ճյու ղը (Ա

րմ ՖԱ

Ն), իսկ 1944 թ

. այն տ

րա մա

դր վեց Ար տ

ա սա

հ մա նյա

ն երկր նե-րի հետ

մշա կու թ

ային կա

պե րի հա

յ կա կա

ն ըն կե րու թյա

նը -

48

2 (22) 2013

2 (22) 2013

Եր ևա նը` Ðայաս տա նի բո լոր հան րա պե տու թյո ւն նե րի

մայ րա քա ղաք Եր կար մտա ծո ւմ է ի, թե ինչ պես կա րե լի է հա մե մա տել Հայաս տա նի ա ռա ջին և եր րո րդ հան-

րա պե տու թյո ւն նե րը։ Հի շե ցի, որ և՛ ա ռա ջին, և՛ եր րո րդ հան րա պե տու թյո ւն նե րի մայ րա քա ղա քը ե ղել և է Եր ևա նը։ Եվ իմ մեջ ցան կու թյո ւն ա ռա ջա ցավ գրե լու հե նց Եր ևա նի մա սի ն՝ ինչ պի սին էր այն ժա մա նակ (1918-20 թթ.) և ինչ պի սին է այժմ։ «Այժ մ»-ին ինքս եմ ա կա նա տե ս։ Ինչ պի սին էր ան-

ցյա լո ւմ` օգ նե ցին գր քե րն ու ո րոշ մար դի կ։

Եվ այս պե ս՝ ժո ղո վր դագ րա կան մի եր կու տվ յալ ներ.

1918-20 թթ. Այժմ

Երևան Երևան

Բնակչությունը՝ Բնակչությունը՝

1918 թ.՝ 50.000 2011 թ.՝ 1.121.900 մարդ

Տարածքը՝ 1920 թ.՝ 1140 հա Տարածքը՝ 2010 թ.՝ 22.700 հա

Դե, այդքան էլ ձանձրալի չէ, եթե հաշվի առնենք, որ հիմա Երևանում մոտ 22 անգամ ավելի շատ մարդ է ապրում, քան 1918-ին։ Իսկ մեր վարչական շրջաններից, օրինակ, Էրեբունիի

տարածքը (4880 հա) չորս անգամ ավելի է այն ժամանակվա Երևանի ողջ տարածքից։

Մի քանի փաստեր.

1918-20 թթ. Այժմ

1919 թ. հոկտեմբերի 20-ին Երևան քաղաքի գիշերային ներքին գործերի նախարարությունը լուսավորությունն ապահովող ցանցըորոշում ընդունեց Երևանի փողոցները կազմում է մոտ 1174 կմ։ Անգամ գիշերները էլեկտրականությամբ բակերն են լուսավորում. 2009-10 թթ. լուսավորելու մասին ։ ընթացքում վերականգնվել է մոտ

322 կմ բակային լուսավորություն։

մայրաքաղաք

50

2 (22) 2013

1919 թ. ապրիլի 4-ին Հայաստանի դեղատների մեծ մասըբացվեց առաջին պետական դեղատունը՝ կենտրոնացած է հենց Երևան քաղաքում։ խնամատարության նախարարության Ընդ որում, բոլոր դեղատները ոչ պետա-բժշկասանիտարական վարչության կան կազմակերպություններ են:անմիջական հսկողության ներքո։ (Աստաֆյան փողոց)։

1919 թ. նոյեմբերի 2-ին Երևանի Երևանի մանկապարտեզներ հաճախում «Մանկապարտեզ» ընկերությունը է 25.000-ից ավելի երեխա՝ 1918 թ. բացեց Երևանում իր առաջին բնակչության կեսի չափ։մանկապարտեզը։

1919 թ. ապրիլի 25-ին Ազատության Երևան քաղաքի վարչական (Ցարսկայա) փողոցում բացվեց շրջաններում գործում են 16 խնամատարության նախարարության բարեգործական սրճարաններ, որտեղ առաջին անվճար ճաշարանը, շաբաթական 5 օր օրական մեկ անգամ որն սպասարկում էր 600 մարդու։ սնվում է մոտ 2190 շահառու։

1910 թ. պաշտոնապես բացվեց Երևանում այգիներ շատ կան՝ մեծ, Երևանի Անգլիական այգին փոքր, հեռու և մոտ։ Համաձայնվեք՝ 1 մլն- (հետագայում՝ Կոմայգի)։ Մինչև ից ավելի բնակչության համար մեկ 1920 թ. այն միակ հասարակական այգին շատ քիչ կլիներ:այգին էր Երևանում։

1920 թ. նոյեմբերի 2-ին ՀՅԴ քաղաքային Ծխախոտի օրվան եկել է փոխարինելու կոմիտեն կանանց և օրիորդաց միությունների ծխախոտի դեմ պայքարի միջազգային նախաձեռնությամբ կազմակերպեց ծխախոտի օր։ օրը։ Այն նշվում է ամեն տարի Հատուկ մարդիկ շրջեցին քաղաքում` ծխախոտ մայիսի 31-ին։հավաքելու՝ ռազմաճակատի և վիրավոր զինվորների համար։

Չմտածեք, թե մենք գովում ենք այժմյան Երևանը կամ հակառակը։ Մենք ընդամենը փաստեր եմ ներկայացրել։ Իսկ փաստերն ասում են, որ ինչպես և բոլոր քաղաքները, այնպես էլ Երևանը տարիների ընթացքում շատ և շատ փոխվել է։ Դեպի լավ, թե դեպի վատ՝ ամեն մեկն իր համար թող որոշի։ Առաջին հանրապետության ժամանակ այն միհարկանի տներով, փոշոտ, փոքրիկ քաղաք էր։ Ցավոք, երկու տարվա ընթացքում շատ բան չհասցրին փոխել, ուստի և մեծ փոփոխությունները Հայաստանի երկրորդ ու երրորդ հանրապետություններին բաժին ընկան։ Բայց եթե Առաջին հանրապետության ժամանակ փոփոխությունների սկիզբը չդրվեր, գուցե և

այդպես էլ Երևանը մնար փոշոտ ու փոքրիկ մի քաղաք։

մայրաքաղաք

51

2 (22) 2013

մշակութային կ յանք

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԱՌԱՋԻՆ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՄՇԱԿՈՒԹԱՅԻՆ ԿՅԱՆՔԻ ՈՒՐՎԱԳԾԵՐ

Հայաս տա նի ա ռա ջին հան րա պե տու թյու նը դար ձավ ողջ հայու թյան հա սա րա կա կան-քա ղա քա կան և հոգ ևոր մշա կու-թային կյան քի մի ա վոր ման կե նտ րո նը: Մ շա կու թային մեծ ժա ռան գու թյան տեր հայ ժո ղո վո ւր դը հնա րա վո րու թյո ւն էր ստա ցել զար գաց նե լու իր ու նա կու-թյուն նե րն ազ գային պե տու թյան օգ նու թյա մբ ու հո վա նա վո-րու թյա մբ: Հայաս տա նի ան կա խու թյո ւնն օգ նո ւմ էր կազ մա-կեր պե լու ոչ մի այն երկ րի տն տե սա կան, սո ցի ա լա կան, այլև մշա կու թային կյան քը: Ան կախ պե տա կա նու թյան վե րա կան-գ նու մը հայ րե նիք վե րա դառ նա լու նպաս տա վոր պայ ման ներ ստեղ ծեց հայ մտա վո րա կա նու թյան հա մար: Կա ռա վա րու-թյան հրա վե րով Հայաս տան ե կան և տե ղո ւմ գոր ծո ւմ է ին գի տու թյան ու մշա կույ թի բա զո ւմ գոր ծիչ ներ` Ա. Թա մա նյան, Մ. Սա րյան, Ա. Սպեն դի ա րյան, Թ. Թո րա մա նյան, Հ. Ա բե-լյան, Հ. Մա նան դյան, Լ. Շա նթ և ու րիշ ներ: Նրա նք լծ վե ցին գի տա կր թա կան գոր ծի բա րե լավ մա նը, և կր թա կան-մ շա կու-թային պա հա նջ նե րի հա մար ձե ռք առն վե ցին լո ւրջ մի ջոց-ներ: Դպ րո ցա կան հա մա կար գը դար ձավ եր կաս տի ճան ` տար րա-կան և միջ նա կա րգ: Ար դեն 1920 թ. Եր ևա նի, Կար սի, Ա լեք-

սա նդ րա պո լի, Էջ մի ած նի, Լո ռի ի-Փամ բակ, Իջ ևա նի և Նոր Բայա զե տի ու Զան գե զու րի գա վառ նե րո ւմ գոր ծո ւմ է ին 450 տար րա կան և 20 միջ նա կա րգ դպ րոց ներ: Կար ևոր եր ևույթ էր հա մալ սա րա նի հիմ նադ րու մը` 1919 թ., ո րի հան դի սա-վոր բա ցու մը կայա ցավ 1920 թ. հո ւն վա րին: Սկզ բո ւմ պա-րապ մունք նե րն ան ցկաց վո ւմ է ին Ա լեք սա նդ րա պո լո ւմ, իսկ 1920/21 ու սո ւմ նա կան տար վա նից` Եր ևա նո ւմ: Հու լի սից հի մն վե ցին հու շար ձան նե րի պահ պան ման և ար վես տի հո-վա նա վո րու թյան բա ժին նե րը:1920թ. մայի սին բաց վեց մա րմ նա կր թա կան կե նտ րո նա կան դպ րոց և յոթ բա ժան մո ւնք : Կր թու թյան և ար վես տի մի նի-ստ րու թյան ա նու նով հայ հե ղի նակ նե րի ինք նու րույն և թա-րգ մա նա կան եր կե րի հրա տա րա կու թյան հա մար հատ կաց-վեց 1.610 000 ռ. վա րկ: Հայ գրող նե րի մի ու թյան նա խա գահ Հ. Թու մա նյա նի դի մու մի հի ման վրա հու լի սի 9-ին կա ռա վա-րու թյու նը հատ կաց րեց 100000 ռ.՝ որ պես նպա ստ հայ գրող-նե րին, գիտ նա կան նե րին ու հրա պա րա կա խոս նե րին: Հայ գրող նե րի մի ու թյան վար չու թյու նը այդ գու մա րը բա ժա նեց 8 ա մե նից հե ղի նա կա վոր ու կա րի քա վոր գրող նե րին: Սեպ տեմ բե րին խո րհր դա րա նը ո րո շեց հիմ նել Ազ գագ րա-

անդրադարձը` Սեդա Գալստյանի

Մարտիրոս Սարյան. «Հայաստան» պաննո

52

2 (22) 2013

մշակութային կ յանք

կան-մար դա բա նա կան թան գա րան-գ րա դա րան, ո րին հան-ձ նե ցին ի սե փա կա նու թյո ւն Հայոց ազ գագ րա կան ըն կե րու-թյան շար ժա կան և ան շա րժ գույ քը: Ըն կե րու թյան հիմ նա-դիր ու վա րիչ Ե. Լա լայա նն էլ տե ղա փոխ վո ւմ է Հայաս տա ն՝ նույն պաշ տո նով: 1919 թ. վեր ջին ար դեն Եր ևա նո ւմ գոր ծո ւմ է ին թա տե րա կան վար ժա րա նը, ե րա ժշ տա կան, հայոց լեզ վի, ման կա վար ժա կան դա սըն թաց ներ և մի շա րք ու րիշ կր թա-կան նոր հիմ նա րկ ներ: Հան րային կր թու թյան և ար վես տի նա խա րա րի հո վա նա-վո րու թյան ներ քո Եր ևա նո ւմ բաց վո ւմ է Հայ ար վես տա գետ-նե րի մի ու թյան ան դրա նիկ պատ կե րա հան դե սը: Այս տեղ ցու ցա դր ված է ին Գ. Բա շին ջա ղյա նի, Ե. Թադ ևո սյա նի, Մ. Սա րյա նի, Ս. Խա չատ րյան, Վրթ. Ա խի կյա նի, Ս. Եր կա նյա-նի և շատ ու րիշ նե րի բազ մա թիվ նկար ներ: Դր վեց պե տա-կան պատ կե րաս րա հի հիմ քը, ո րի հա մար պե տու թյու նը գնեց

կազ մա վոր ման գոր ծո ւմ բա ցա ռիկ դեր է ու նե ցել Մ. Սա րյա-նը. իր բնան կար նե րով, դի ման կար նե րով մա րմ նա վո րել է հայ րե նի քի հզոր ու գու նեղ կեր պա րը: Ա ռա ջին հան րա պե տու թյան մշա կու թային կյան քը թե րևս թե րի կլի ներ, ե թե չխո սե ի նք ե րա ժշ տու թյան մա սին, ո րը 19-րդ դա րի երկ րո րդ կե սից զար թոն քի շր ջան է մո ւտք գոր ծել կեն սա կան զգա լի ու ժե րով : Ե րա ժշ տա կան ար վես տի զար-գաց ման մեջ մեծ է Ա. Սպեն դի ա րյա նի, Ռ. Մե լի քյա նի, Ա. Տիգ րա նյա նի վաս տա կը: Կազ մա վոր վել է հայ կա կան կոմ պո-զի տո րա կան դպ րո ցը, և հայոց ե րա ժշ տար վես տը դա րա վոր մե կու սա ցու մից նո րից դո ւրս է ե կել զար գաց ման լայն ու ղի: Դա րա շր ջա նի ևս մեկ լո ւրջ ա ռա ջըն թաց ար ձա նա գր վեց երբ 1921թ. ստե ղծ վեց Եր ևա նի Կո մի տա սի ան վան պե տա կան կոն սեր վա տո րի ա ն՝ նախ որ պես ե րա ժշ տա կան ստու դի ա, իսկ եր կու տա րի ան ց իբրև բա րձ րա գույն ե րա ժշ տա կան ու սո ւմ-

նա կան հաս տա տու թյո ւն: Կոն սեր վա տո րի այի հիմ նա դի րը բազ մա կող մա նի զար գա ցած ե րա ժի շտ-կոմ պո զի տոր և երգ-չա խմ բային դի րի ժոր, Մո սկ վայի կոն սեր վա տո րի այի շըր-ջա նա վա րտ Ռո մա նոս Մե լի քյա նն էր: Կոն սեր վա տո րի այի ա ռա ջին դա սա խոս նե րն է ին դաշ նա կա հար ներ Ա. Մնա ցա-կա նյա նը, Ի. Մա դա թյա նը, Ե. Խոս րո վյա նը, ջու թա կա հար ներ Ա. Գաբ րի ե լյա նը, Դ. Սո ղո մո նյա նը, Գ. Միր զա-Ա վա գյա նը: Ա ռա ջին հան րա պե տու թյան հիմ նի (օ րհ ներ գի) ե րա-ժշ տու թյան հե ղի նա կը Բար սեղ Կա նա չյա նն է` հայ կոմ պո զի տոր, խմ բա վար և ե րա ժշ տա կան-հա սա րա-կա կան գոր ծիչ: Կա նա չյա նի հա մար ո րո շիչ է ե ղել Կո-մի տա սի հետ հան դի պու մը դե ռևս 1910 թ. դեկ տեմ բե-րին: Այդ շր ջա նը մեծ հե տք թո ղեց, ո րի ար դյո ւն քո ւմ ստե ղծ վեց ա ռա ջին սիմ ֆո նիկ նվա գա խո ւմ բը, կազ մա կե-րպ վեց պե տա կան ֆիլ հար մո նի ան, ա պա բաց վեց օ պե րայի և բա լե տի պե տա կան թատ րո նը: Ժա մա նա կա շր ջա նի հայ ժո ղո վր դա կան ե րա ժշ տու թյան նշա նա կա լի բա ժին նե րից էր նաև գե ղջ կա կան ե րա ժշ տու թյու նը`աշ խա տան քային եր գեր` հո րո վել, կա լե րգ, ծի սային, քնա րա կան, հու մո րի, պա րեր գեր և այլն:

1920թ. մայի սին կազ մա կե րպ ված ա ռա ջին նկար չա կան ցու-ցա հան դե սի ար ժեք նե րը (Գ. Բա շին ջա ղյան, Մ. Սա րյան, Ե. Թադ ևո սյան): Ազ գային ռե ա լիս տա կան բնան կար չու թյան հիմ նա դի րն էր Գևո րգ Բա շին ջա ղյա նը (1857-1925 թթ.), ա ռա ջին հայ նկա րի չը, որ բնա կա նից է վրձ նել Հայաս տա նի, ինչ պես և Անդր կով կա սի բնաշ խար հը` քնա րա կան և է պի կա-կան մեկ նա բա նու թյո ւն նե րով: Թե մա տիկ պատ կե րի կո ւլ-տու րան մի ջազ գային մա կար դա կի է բա րձ րաց րել Վա րդ գես Սու րե նյան ցը: Զար գա ցել է նաև եր գի ծան կար չու թյու նը հայ-կա կան օ րա թեր թե րո ւմ, եր գի ծա հան դես նե րո ւմ: 1920-ա կան թթ. գոր ծո ւմ է ին կեր պար վես տի ճա նաչ ված վար պետ նե րը` Մ. Սա րյան, Ս. Ա ռա քե լյան, Հ. Կո ջոյան և այլք, ո րո նք հայ նկա րիչ նե րին մղել են նոր մո տե ցո ւմ նե րի: 19-րդ դա րի վեր-ջին և 20-րդ դա րի սկզ բին հայ կա կան ար վես տը հա րս տաց րել են դի ման կա րիչ ներ Ստե փան Ա ղա ջա նյա նը, Ե նոք Նա զա-րյա նը, Հմայակ Ար ծաթ պա նյա նը, բնան կա րիչ ներ Փա նոս Թեր լե մե զյա նը, Ար շակ Ֆեթ վա ճյա նը և ու րիշ ներ: Հայ գե-ղան կար չու թյան խո շո րա գույն դեմ քե րից Ե ղի շե Թադ ե-վոսյա յանը ստեղ ծա գոր ծա կան ա վան դույթ նե րի հի ման վրա Հայաս տա նո ւմ ստե ղծ վեց կեր պար վես տի նոր դպ րոց, ո րի

Մա

րտիր

ոս Ս

արյ

անի

տու

ն-թ

անգ

արա

ն

53

2 (22) 2013

Հայաս տա նի ա ռա ջին հան րա պե տու թյան շր ջա նո ւմ (1918-20թթ.) նշա նա կա լից դեր ու նե ին հրա տա րակ ված պար բե րա-կան նե րը, ո րո նք մոտ է ին կա նգ նած ժա մա ա կի ո գո ւն. դրան-ցից է ի ն` ՀՅԴ « Հայաս տա նի Աշխա տա վոր», « Հա ռաջ»,«Ո-րո տան»,« Սյու նիք», մե նշ ևի կյան « Կայծ», է սէ ռա կան « Սո-ցի ա լի ստ հե ղա փո խա կան», « Ժո ղո վո ւրդ» թեր թե րը և այլ: Կա ռա վա րու թյու նը աշ խա տեց աս տի ճա նա բար հայաց նել բո լոր պե տա կան հիմ նա րկ նե րը: Մա մո ւլն ա նո ղոք քն նա դա-տու թյան էր են թար կո ւմ այն հաս տա տու թյո ւն նե րը, որ տեղ ազ գայ նա ցո ւմն ըն թա նո ւմ էր դան դաղ: Եր ևա նի քա ղա քա-

պե տա րա նո ւմ տե ղի ու նե ցավ հայ թեր թե րի ներ կայա ցու ցիչ-նե րի ա ռա ջին ժո ղո վը, որ տեղ ըն դո ւն վեց ո րո շո ւմ ` պա հան-ջել հայե րենի պաշ տո նա կա նա ցո ւմ, մեր ժել ոչ հայե րե նով գրու թյո ւն նե րը: Ար դեն 1919 թ. դեկ տեմ բե րի 26-ի օ րեն քով հայե րե նը հայ տա րար վեց պե տա կան լե զու: Մ շա կույ թի բնա գա վա ռը նշա նա վոր վեց նաև քա ղա քա շի նու-թյան զար գա ցու մով: Հայ կա կան ճար տա րա պե տու թյու նը պե տք է զար գա նար ոչ մի այն ազ գային դա րա վոր ճար տա-րա պե տու թյան հա րո ւստ ա վան դույթ նե րի, այլև հա մաշ խար-հային ճար տա րա պե տու թյան նվա ճո ւմ նե րի հի ման վրա:

Գևորգ Բաշինջաղյան. «Արարատը և Արաքս գետը»

մշակութային կ յանք

54

2 (22) 2013

Հայ կա կան ճար տա րա պե տու թյան զար գաց ման նո րա գույն փու լն սկզբ նա վոր վել է խո րհր դային իշ խա նու թյան տա րի-նե րին: 1920-ա կան թթ. նա խա գծ վել ու սկ սել են կա ռո ւց վել Եր ևա նի կար ևո րա գույն հա սա րա կա կան շեն քե րը` ժող տան թատ րո նը (օ պե րայի և բա լե տի թատ րոն) և կա ռա վա րա կան տան ա ռա ջին հեր թը (ճա րտ.՝ Ա. Թա մա նյան) և այլն: Զար գա նո ւմ էր հայ թատ րո նը: 19-րդ դա րի վեր ջին 20-րդ դա րի սկզ բին թատ րոն ներ են գոր ծել Կ. Պոլ սո ւմ, Բաք վում, Գյում րի ո ւմ, Եր ևա նո ւմ և այլն: 19-րդ դա րի վեր ջին հայ թատ-րո նի ա ռա ջա տա րը Սի րա նույշն էր, ո րի ար վես տը մի նոր

փո ւլ էր ժա մա նա կա կից հո գե բա նա կան դրա մայո ւմ: Նա խա-տես վո ւմ էր ու նե նալ պե տա կան թատ րոն և հրա վի րել ար տա-սահ մանում հայտ նի հայ դե րա սան նե րին: 19-րդ դա րի վեր-ջին տաս նա մյա կի հայ թատ րո նի ազ գային դի մագ ծի ձևա վո-րու մը մե ծա պես կապ ված է Հ. Ա բե լյա նի ան վան հետ: Դե րա-սա նա կան մնայո ւն ար ժեք ներ են ստեղ ծել Ի. Ա լի խա նյա նը, Օ. Մայ սու րյա նը, Վ. Փա փա զյա նը, Ս. Ա դա մյա նը, Հաս մի կը, Ա. Շահ խա թու նին, Ա. Ոս կա նյա նը և ու րիշ ներ: 20-րդ դա րի սկզ բին հայ թատ րո նի խն դիր նե րից էր նաև դե րա սան ներ և ռե ժի սոր ներ պատ րաս տե լը: 1922 թ. կազ մա կե րպ վեց հան-

մշակութային կ յանք

Հա

յաստ

անի

ազգ

այի

ն պ

ատ

կերա

սրա

հ

55

2 (22) 2013

րա պե տու թյան ա ռա ջին պե տա կան դրա մա տի կա կան թատ րո նը, ո րին հե-տա գայո ւմ շնո րհ վեց Գ. Սո ւն դու կյա-նի ա նու նը: 1920-ա կան թթ. նշա նա վո-րե ցին նաև հայ կա կան կի նոար վես տի ծնո ւն դը: Մ շա կույ թի բնա գա վա ռո ւմ հիմ նա կան մի ջո ցա ռո ւմ նե րը, ո րո նք ի րա գո րծ վե ցին Հայաս տա նո ւմ խոր-հըրդային իշ խա նու թյան գոյու թյան սկզբ նա կան շր ջա նո ւմ, փաս տո րեն ան կախ պե տա կա նու թյան շր ջա նո ւմ (1918-20թթ.) ձեռ նա րկ ված քայ լե րի ուղ ղա կի շա րու նա կու թյո ւնն էր: 1920թ. դեկ տեմ բե րին ստե ղծ վեց հան րա պե-տու թյան լու սա վո րու թյան ժո ղո վր դա-կան կո մի սա րի ա տը, ո րը ստա նձ նեց մշա կույ թի բո լոր ճյու ղե րի ան մի ջա կան ղե կա վա րու մը:

Հակոբ Կոջոյան. «Գառնի գյուղում»

Հակոբ Կոջոյան. «Բարդիներ. Երևան»

մշակութային կ յանք

56

Հա

յաստ

անի

ազգ

այի

ն պ

ատ

կերա

սրա

հ

Հա

յաստ

անի

ազգ

այի

ն պ

ատ

կերա

սրա

հ

2 (22) 2013

The flourishing of Armenian culture in the 18th and 19th centuries laid the foundation for an independent Armenian nation, culminating in the First Armenian Republic of 1918-1920. The republic allowed for the first time in centuries an independent Armenian culture, literature, art, and politics. The First Republic also implemented the cultural steps and foundation in Armenia, which were directly continued by the early period of the Soviet republic. A review of some of the major figures of this time reveals many names still famous to us today, and allows us to recall the great gifts and impact they have given to Armenians today. Notable in the field of classical music is Armen Tigranian (1879-1950). Originally from Alexandropol (Gyumri), his career spanned a long period of time from the days of Armenia under Imperial Russia, to the First Republic, all the way to the late days of Stalin's rule. A student of Makar Ekmalyan, he was a champion of music based on Armenian folk traditions. His opera Anush, written in 1908 and redesigned in 1932, laid the basis for the new stylistic direction of Armenian musical theater. Anush was based on a story by another major figure in the culture of the First Republic, Hovhannes Tumanyan (1869-1923). Tumanyan was mainly an activist during the period of the First Republic, having already established his reputation as a major author and written his famous works in the previous decades. Tumanyan was the head of the Caucasian Union of Armenian Writers during the First Republic, and successfully raised funds to support Armenian writers and literature. He also spent this time taking on the cause of the numerous refugees flooding Eastern Armenia as a result of the genocide, opening many orphanages and saving lives, especially in Etchmiadzin. Besides the story of Anush, Tumanyan is also known for the novel Gikor, fairy tales like Nazar the Brave, and poems such as Akhtamar. Another literary figure of this period was Vahan Terian (1885-1920), known for his romantic and sorrowful poetry. Born in Javakhk, he studied in Tiflis and then in Moscow, where he was jailed by the czarist government for his political activities. His first book of poems «Dreams at Dusk» was published in 1908 and brought him instant fame. Tumanyan called him the most original lyric poet of his age. His 1916 collection of poems «The Land of Nairi» popularized the connection between Armenians and the ancient people of Nairi. In the years after Terian's early death at the age of 34, Yeghishe Charents also used the same title for his novella. The idea of Nairi now plays a large role in Armenian culture. Armenian culture was also expanded during this period by the historical work of Arakel Babakhanian (known as Leo, 1860-1932). Leo was born in Shushi and wrote the History of Armenia, exploring difficult questions in Armenian history and literature. Leo also played a political role, serving as an adviser to the parliament of the 1918 Transcaususian Republic and as a

diplomat in negotiations with the Ottomans. During the First Republic, Leo served as president of the Karabakh Armenian Patriotic Association. Leo welcomed Sovietization and helped to build the new Armenian Socialist Soviet Republic. In later years he served as professor of Armenian studies at Yerevan State University. Yerevan State University itself was established in 1919 on the initiative of the First Republic. Its first rector was H. Manandyan (1873-1952), an Armenian historian and philologist. It's first two faculties were of social and physical sciences, and soon after agricultural, oriental studies, and technical ones were founded. Yerevan State University added to Armenia's culture not just as a home to its intellectual life and instruction, but as educator to many later greats of Armenian culture such as Silva Kaputikyan and Paruyr Sevak. Another institution with roots in the First Republic era, which has nurtured Armenian culture is Komitas State Conservatory. It began in 1921 as a music studio and was re-organized two years later as an institution of higher musical education. Prior to the Conservatory, the culture of Armenian performance culture had been shaped by Armenian students in Russian and European conservatories. The Conservatory in Yerevan allowed for this training to be done in Armenia itself and formed a musical heart for the nation. It was founded by Romanos Melikyan (1883-1935), a composer and choral conductor. He was able to gather many highly professional musicians to serve as professors at the Conservatory and his legacy of excellent education has continued to guide it.

Culture of the First Armenian Republic Era

Reference by P. Vartan Sookiassian

Yeghishe Tadevosyan, “Aragats from Yerevan”, 1918-1921

Cultural Life

Nat

iona

l Gal

lery

of A

rmen

ia

57

2 (22) 2013

The culture of the First Republic and the years which followed it was also greatly enhanced by the influence of artists from the diaspora who used the opportunities given by independence to return and contribute to the life of the nation. One of the most prominent examples is painter Martiros Saryan (1880-1972), who was born in Nor Nakhichevan, Russia. He spent his early career in Moscow and was greatly influenced by the work of Paul Gauguin and Henri Matisse. In 1915, shocked by the genocide Saryan decided to travel to Etchmiadzin to take part in aiding refugees. He later moved back to Russia, but returned to settle in Armenia in 1921. Saryan is best known for his landscapes, an example of which is found on the 20,000 dram banknote, and many more in his House Museum located on Yerevan's Saryan Street. The Armenian who perhaps had the greatest influence on the Yerevan we see today is architect Alexander Tamanian (1878-1936), who settled in Armenia from the Russian diaspora in 1923. Tamanian designed the planned city of Yerevan and literally shaped the modern city. Tamanian's style allowed what was a provincial town to turn into the modern capital and cultural center of today. Tamanian was inspired by the neoclassical movement of architecture, but also added a great deal of Armenian accents to his buildings, such as the use of pink tuff stone and traditional carvings on the stones. Tamanian also designed layouts for many other towns besides Yerevan, including Leninakan, Stepanakert, Gavar, and Etchmiadzin. To see a beautiful example of Tamanian's work in the center of Yerevan, look at Pushkin 25 building, which is now endangered due to a redevelopment plan.

Another contribution to Armenian culture from the Russian diaspora was Alexander Spendiaryan (1871-1928), a music composer and conductor who had studied under Nikolai Rimsky-Korsakov. Spendiaryan was encouraged to appreciate Armenian folklore and dreamed to bring orchestra music to Armenia. He moved to Armenia in 1924 and conducted an 18-member orchestra made up of students and professors from the Conservatory. This led to the birth of the newly founded symphony orchestra, which in later years grew into the Armenian State Orchestra. Spendiaryan wrote an opera Almast in which he used melodies of the Shirak region. Yerevan's landmark Theater of Opera and Ballet is named in honor of Spendiaryan's contributions to Armenian musical culture, and both his statue and tomb can be found in the adjoining Azadutyun (Freedom) Square. Russian-Armenians were not the only cultural figures to play a role. Toros Toramanian (1864-1934) was an architect born in Shabin-Karahisar, the Ottoman Empire. He studied architecture in Constantinople and then Paris, and dedicated his work to studies of medieval Armenian monuments. Many of the ancient cultural monuments he studied were purposely destroyed during the Armenian Genocide and the 1920 Kemalist invasion of Armenia, and so Toramanian's work is an important remembrance and record of what was lost. He did a great deal of work at the city of Ani and his most famous treatise is a complete study of the ruins of the Church of Zvartnots. His work helped to publicize medieval Armenian architecture internationally and became a source for researchers. Levon Shant (1869-1951) was a playwright, novelist, and poet born in Constantinople. He studied throughout Germany and was a teacher in Constantinople where he wrote the plays “Ancient Gods” and “The Emperor” in the years prior to the Genocide. He was a member of the Armenian Revolutionary Federation and served in politics as a vice-president of the Armenian Parliament during the First Republic. He was imprisoned upon the Sovietization of Armenia, but was liberated by an underground movement and fled the country. He settled in Beirut and was the founder and first president of the Armenian Academy of Beirut, known as the Djemaran. He also continued to promote Armenian culture as the founder of the Hamazkayin Cultural Foundation, which now has branches throughout the world. Levon Shant's plays were banned by the Soviets but have returned to the stage after independence and are some of the most widely performed ones. Thus we see that while it only lasted a short amount of time, the First Armenian Republic played a giant role in the development of Armenian culture into the 20th century. It gave Armenians the first modern chance to guide their culture independent of empires ruling over them. Despite the difficult conditions the republic faced, Armenians did not neglect their national impulse for culture and laid a foundation which continued to develop through Soviet times to today. We also see that it was a collective effort, contributed to by local Armenians and those who settled there from throughout the diaspora to add their cultural expertise to benefit the republic. As Armenia today holds the right of independence once again and looks to guide Armenian culture into the future, there is much we can learn from the example of the First Republic. We should take its lessons of creating great institutions despite limited resources, and the example of Armenians from all over the world bringing their talents back to Armenia, as a way to make sure that Armenia's cultural strength continues far into the future.

Yeghishe Tadevosyan, “Mount Arayi, Ejmiadzin (etude)”

Yeghishe Charents

Cultural Life

58

Nat

iona

l Gal

lery

of A

rmen

ia

2 (22) 2013

Cultural Life

M. Saryan, “Armenia”

The

Mar

tiro

s S

arya

n H

ouse

-mus

eum

59

2 (22) 2013

культура

Долгие годы Аршак Фетваджян зарисовывал армянские храмы, считая своим долгом сохранить для истории исчезающие произведения армянских зодчих. Позже он перенес затейливые узоры хачкаров и церквей на денежные знаки и марки Первой

республики. Скоро исполнится век, как созданные им боны котируются у почитателей армянского искусства, а парагены вызывают особый интерес коллекционеров. И, кстати, это по его эскизу было изготовлено знамя, поднятое в начале 1918 -го

над Эрзрумом в попытке провозгласить независимость Армении.

Ценные бумаги

“Дитя Армения”, или “Армянка из Сасуна”, 1903г., Национальная галерея Армении

Текст Эрна Ревазова

Нац

иона

льна

я га

лере

я А

рмен

ии

60

2 (22) 2013

Две тысячи произведений, созданных Аршаком Фетваджяном за 20 лет странствий по Армении, сохранили для потомков уникальные памятники национальной архитектуры. Он работал в Ахпате и Джуге, Караклисе и Гандзасаре — зарисовывал храмы и монастыри, развалины крепостей и хачкары, надгробные плиты древних кладбищ... Особое внимание Фетваджян уделял деталям, тщательно выводя в школьной

культура

тетрадке орнаментальные фризы, карнизы, порталы и колонны. Усидчивости и терпению художник научился у венецианских мхитаристов, в обители которых три года, с 1887 по 1891-й, копировал миниатюры из бесценных манускриптов.Родился и вырос будущий автор денег Первой республики Армения в «поэтичном Трапезунде», в Константинополе провел «годы юношеских мечтаний», в Италии «пережил сердечный трепет молодости». Затем были Австрия, Франция, Германия и Россия, где он совершенствовал свое мастерство, давал волю мыслям и «набирался способности оценивать хорошее», посещая музеи. Но особое место в жизни и творчестве художника займет древняя столица Багратидов — «светозарной ясностью сияющий среди всех городов, весь исполненный совершенной красоты» Ани. Художника потряс масштаб разрушений, открывшийся его взору в июле 1900 года, когда «поезд Тифлис-Александрополь, пыхтя на подъеме, проехал волшебную долину Дзорагета и остановился на поле Ширака». Фетваджян поклялся увековечить для потомков благородные ценности разрушенной цивилизации, «представить самыми

убедительными, неопровержимыми фактами панораму строительного искусства, красноречиво свидетельствующую о национальном гении». Летом 1901 года он две недели провел в экспедиции Николая Марра, изучающей «город тысячи и одной церквей» — российский академик добился от Императорской академии финансирования археологических раскопок в Ани (1892-93 и

1904-1917гг.). С утра до поздней ночи бродил художник среди столичных руин с альбомом, стараясь не упустить ни единой детали былого великолепия. Кафедральный собор, Крепостной храм, Пастушья церковь, храм Всеспасителя... Он досконально воспроизводил каждый орнамент, очерчивал изгибы зданий, передавая свежесть мха на каменной кладке северных фасадов, зарисовывал обрывки древней росписи. Первым масштабную работу и мастерство художника оценил Хримян Айрик — к Католикосу Всех Армян тот заехал на обратном пути в Тифлис. Еще одну сессию в столице Багратидов Фетваджян устроит летом 1905 года, а три года спустя на персональной выставке в Тифлисе он представит 24 акварели, посвященные Ани. Двумя годами ранее, в 1906 году, художник на собственные деньги напечатает в Вене почтовые открытки с пейзажами древней армянской столицы. Многочисленные же орнаменты, вывезенные с руин Ани, он перенесет на качественную бумагу банкнот Первой армянской республики. 100-рублевую купюру, к примеру, Фетванджян украсит птицеподобными фигурами с пятового камня арки восточного фасада храма Святого

Портрет трех ошаканских женщин

Нац

иона

льна

я га

лере

я А

рмен

ии

61

2 (22) 2013

Григория Просветителя, сооруженного в 1215 году на средства богатого купца Тиграна Оненца, а между птицами разместит орнамент с капители Дворцовой церкви. На самую же крупную купюру достоинством 250 рублей автор поместит изображение женщины с прялкой, одетой в национальный костюм. Армянский костюм — вторая после архитектуры страсть Фетваджяна. Странствуя, художник создал цикл работ, по которым сегодня восстанавливают женские костюмы из самых разных уголков Армении. В 1918-м он специально приехал в Эчмиадзин, куда стекался поток беженцев из Западной Армении — посреди всеобщего горя и боли ему удалось создать новый цикл изображений армянок в традиционных одеяниях.

*** В 1919 году, когда относительно стабилизировалось внутреннее и внешнее положение Армении, правительство задумалось о выпуске собственных денег. В отличае от

экс-«коллег» по Закавказскому сейму — Азербайджана и Грузии, изготовивших денежные знаки на месте, армянское правительство приняло решение печатать деньги в Британии. Остров славился своей полиграфической промышленностью, услугами которой пользовались власти многих стран. Да и автор армянских бон, изучив по поручению своего правительства возможности римских и парижских типографий, посоветовал обратиться в лондонскую компанию Waterlow and Sons. Фетваджяна устроил профессионализм работников типографии, высокое качество печати, стойкая к старению бумага, яркость нанесенных красок и прочный на истирание красочный слой. Продукт должен был выйти технически совершенным! Армянское правительство заказало Waterlow and Sons бумажные знаки достоинством 50, 100 и 250 рублей на сумму 300 миллионов, из которых в Армению поступила партия купюр

Эскизы орнаментов храмов Ани, использованные на армянских 100-рублевых купюрах

Анийская церковь Сурб Григор Лусаворич, 1905г.

культура

Нац

иона

льна

я га

лере

я А

рмен

ии

Нац

иона

льна

я га

лере

я А

рмен

ии

Нац

иона

льна

я га

лере

я А

рмен

ии

62

2 (22) 2013

очень высокого художественно-полиграфического качества на 189 млн. 2000 английских фунтов золотом для оплаты заказа поступили из Соединенных Штатов, от посла Демократической республики Армения Армена Гаро (Гарегин Бастрмаджян).Осуществив авторский надзор и проследив отправку первой партии в Армению, Фетваджян выехал в Париж, где планировалась его персональная выставка — ни до, ни после Фетваджяна ни один армянский художник не был удостоен чести экспонироваться в Лувре, в Музее декоративных искусств, который расположился в северо-западном крыле дворцового павильона де Марсан.

***В Армении, наряду с деньгами, прозванными в народе «лондонскими», ходили чеки местного производства. Обменный курс, утвержденный специальным постановлением правительства, составлял 1 к 100 — за 1 безупречно исполненный рубль давали сотню чеков. Технически безукоризненное оформление исключало вероятность подделки — в среде бонистов не известно ни одного случая фальшивых «лондонских» купюр. Деньги, оформленные узорами памятников древнеармянского зодчества, изображениями мифических животных и самого узнаваемого символа Армении — горы Арарат, имели хождение лишь в короткий период с февраля по март 1921 года. «Лондонские» купюры так полюбились населению, что когда к власти в Армении пришли Советы, и валюту Первой республики сменили безликие «армсовзнаки» к обмену в двадцатидневный срок были предъявлены только чеки

— обладающие номиналом произведения Аршака Фетваджяна осели в частных собраниях коллекционеров всего мира. Их ценность возрастает, если в коллекции присутствуют парагены армянских рублей — почтовые марки Первой республики, в которых прослеживается мотив, единый с «лондонскими» деньгами. На марках номиналами в 1, 3, 5 и 15 рублей изображен орел с мечом, разрубающий змия; в 25, 50 и 100 рублей — гора Арарат; на 40 и 70-рублевых — женщина с прялкой. Прежде, чем отправиться в Лондон, Фетваджян задержался в Париже. Автору почтовых знаков Первой республики следовало проследить процесс их изготовления в типорафии Шаспо. 10 стандартных марок были отпечатаны по оттиску, изготовленному по его эскизам известным армянским художником на стальной гравюре, одним из авторов герба Первой республики Акопом Коджояном. Кстати, именно отсутствие признаков гравюры по стали позволит отличить многочисленные фальсификаты армянских марок, ходивших по Европе в первой половине 1920-х. К сожалению яркие и красочные марки Фетваджяна так и не поступили в обращение. Их модифицировали в Советской Армении — черная надпечатка в виде герба позволила использовать марки Первой республики для оплаты государственных сборов республики второй. А человек, создавший официальные произведения искусства, так и не вернулся на родную землю, несмотря на постоянные обращения к властям государства, сменившего Первую независимую республику.

Линия жизни

Аршак Фетваджян родился в 1863 году в Трапезунде, учился в Школе изящных искусств в Константинополе, затем в Академии Святого Луки в Риме (Accademia Nazionale di San Luca). Три года (1887- 1891) провел в обители венецианских мхитаристов, копируя картины и книжные миниатюры из собрания монастыря острова Святого Лазаря и реставрируя манускрипты. С 1891-1895 годы жил в Вене, затем поселился в Санкт-Петербурге (1895-1903), где стал единственным иностранным членом Петербургского общества акварелистов. С 1900 по 1920 годы Фетваджян ежегодно путешествовал по Восточной Армении, зарисовывая памятники архитектуры и национальные костюмы. В 1906г. он обосновывается в Тифлисе, где в 1918-м создает эскиз флага — знамя было поднято в Эрзруме в неудавшейся попытке провозгласить независимость Армении. В 1919г. правительство молодой армянской республики поручает Фетваджяну разработать деньги и марки ДРА. Из лондонской командировки Фетваджян не вернется в Армению, где уже сменилась власть. Он продолжит выставляться в престижных залах Европы (Лувр, Музей Виктории и Альберта). В 1922г. художник эмигрирует в США, поселившись сначала в Нью-Йорке, а затем в Бостоне.Аршак Фетваджян скончался в 1947г. в Медфорде, штат Массачусетс. Его останки были захоронены в Ереване — перед самой смертью правительство Советской Армении, наконец, признало заслуги художника, позволив ему вернуться на горячо любимую родину.

Панорама Венеции

Аршак Фетваджян,

культура

Нац

иона

льна

я га

лере

я А

рмен

ии

63

2 (22) 2013

Հայաստանի առաջին անկախ հանրապետության մշակույթը

(երաժշտություն)

Տաս նո ւթ-տաս նին նե րո րդ դա րե րը Հայ ժո ղո վր դի բե ղո ւն ստեղ ծա գոր ծա-կան կյան քի ևս մեկ փո ւլ դար ձա ն։ Այդ փու լո ւմ ձևա վոր վո ւմ է ին նո րան կախ Հայաս տա նի մշա կույ թը, գ րա կա նու-թյու նը, քա ղա քա կան նկա տա ռո ւմ նե րն ու ինք նու րույն պե տու թյան հա մար ան-հրա ժե շտ նա խադ րյալ նե րը։ Ազ գային ե րա ժշ տար վես տի զար գաց մա նը մե-ծա պես նպաս տել են Ար մեն Տիգ րա-նյա նի, Ա լեք սա նդր Սպեն դի ա րյա նի, Ռո մա նոս Մե լի քյա նի և շատ այլ կոմ-պո զի տոր նե րի գոր ծե ր։ Հայ ժո ղո րվ-դի կյան քի կար ևո րա գույն փու լն աչ քի էր ընկ նո ւմ ոչ մի այն իր քա ղա քա կան ո րո շո ւմ նե րի բե կո ւմ նայի նու թյա մբ և կարևո րու թյա մբ, այլ նաև մշա կու թային մեծ ա ռա ջըն թա ցո վ։ Ան կախ պե տու-թյան ստեղ ծու մը բեր րի հող կա պա հո-վեր զար գաց նե լու մշա կու թային ար-ժեք նե րը ։XIX դա րի 2-րդ կե սին և XX դա րի սկզ-

բին հայ կոմ պո զի տոր նե րի եր կե րով նշա նա վոր վել է ազ գային կոմ պո զի տո-րա կան դպ րո ցի ծնո ւն դը (Տիգ րան Չու-խա ճյան, Քրիս տա փոր Կա րա-Մո ւր զա, Մա կար Եկ մա լյան, Կո մի տաս, Ա լեք-սա նդր Սպեն դի ա րյան, Նի կո ղայոս Տիգ րա նյան, Ար մեն Տիգ րա նյան, Ռո-մա նոս Մե լի քյան և ու րիշ ներ)։ Ազ-գային կոմ պո զի տո րա կան դպ րո ցի ա ռա ջըն թա ցին նպաս տել են նաև սփյո-ւռ քա հայ կոմ պո զի տոր ներ Ա լան Հով-հան նե սը, Համ բար ձո ւմ Պեր պե րյա նը, Նի կոլ Գա լան դե րյա նը, Բար սեղ Կա-նա չյա նը և ու րիշ նե ր։ Տար բեր տա րի-նե րի նշա նա վոր օ պե րային եր կեր են ստեղ ծել Տ. Չու խա ճյա նը, Ա. Սպեն դի-ա րյա նը, Ա. Տիգ րա նյա նը, Ա լեք սա նդր Հա րու թյու նյա նը, Ա վետ Տեր տե րյա նը, բա լետ նե ր՝ Ա րամ Խա չատ րյա նը, Գրի-գոր Ե ղի ա զա րյա նը և ու րիշ նե ր։ Սիմ-ֆո նիկ և կոն ցեր տային ժան րե րի զար-գա ցու մը հիմ նա կա նո ւմ պայ մա նա վոր-

ված է Ա. Խա չատ րյա նի, Ա նու շա վան Տեր-Ղ ևոն դյա նի, Հա րո Ստե փա նյա նի, Գ. Ե ղի ա զա րյա նի, Առ նո Բա բա ջա նյա-նի, Ա. Հա րու թյու նյա նի, Ղա զա րոս Սա-րյա նի, Էդ վա րդ Միր զոյա նի, Է. Հով-հան նի սյա նի, Ա. Տեր տե րյա նի, Ջի վան Տեր-Թադ ևո սյա նի, Ա լեք սա նդր Ա ճե-մյա նի ստեղ ծա գոր ծու թյո ւն նե րո վ։ Դա րա շր ջա նի ևս մեկ լո ւրջ ա ռա ջըն թաց աև ձա նա գր վեց, երբ ստե ղծ վեց Եր ևա նի Կո մի տա սի ան վան պե տա կան կոն սեր-վա տո րի ան`1921 թ.` նախ որ պես ե րա-ժշ տա կան ստու դի ա, իսկ եր կու տա րի ան ց՝ իբրև բա րձ րա գույն ե րա ժշ տա կան ու սո ւմ նա կան հաս տա տու թյա ն։ Կոն-սեր վա տո րի այի ա ռա ջին հիմ նա դի րն էր բազ մա կող մա նի զար գա ցած ե րա ժի-շտ-կոմ պո զի տոր և երգ չա խմ բային դի-րի ժոր, Մո սկ վայի կոն սեր վա տո րի այի շր ջա նա վա րտ Ռո մա նոս Մե լի քյա նը ։ Կոն սեր վա տո րի այի ա ռա ջին դա սա-խոս նե րն է ին դաշ նա կա հար ներ Ա.

նյութը` Սեդա Գալստյանի

Կոմիտաս վարդապետ Ալեքսանդր Սպենդիարյան

երաժշտական կ յանք

PanA

RM

ENIA

N P

hoto

Ալ.

Սպ

ենդի

արյ

անի

տու

ն-թ

անգ

արա

ն

64

2 (22) 2013

Մնա ցա կա նյա նը, Ի. Մա դա թյա նը, Ե. Խոս րո վյա նը, ջու թա կա հար ներ Ա. Գաբ րի ե լյա նը, Դ. Սո ղո մա նյա նը, Գ. Միր զա-Ա վա գյա նը, ինչ պես նաև Ա. Կոտ լյա րևս կին և Ա. Այ վա զյա նը։ Ժա մա նա կա շր ջա նի լա վա գույն կոմ-պո զի տոր նե րից մե կը Ա լեք սա նդր Սպեն դի ա րյա նն էր։ Նա ե ղել է ռո ւս մեծ ե րա ժի շտ Նի կո լայ Ռի մս կի-Կոր սա կո-վի ա շա կեր տը, ո րը մե ծա պես հա վա-նում էր նրա ե րա ժշ տու թյու նը և խրա-խու սո ւմ էր նրան ա վե լի խո րա նալ հայ-կա կան ժո ղո վոր դա կան ե րա ժշ տու թյան ու սո ւմ նա սի րու թյան մե ջ։ 1922 թ վա-կա նին Հայաս տա նի կա ռա վա ռու-թյանը Սպեն դի ա րյա նին հրա վիր վում է Եր ևան, որ տեղ ստեղ ծա գոր ծո ւմ է մի չև կյան քի վեր ջը։ Հայաս տա նո ւմ ան ցկաց րած տա րի նե րը նրա կյան-քի ա մե նա բե ղմ նա վոր շրջանն է ե ղե լ։ Այս տեղ նա հիմ նադ րեց Հայաս տա նի ազ գային սիմ ֆո նիկ ե րա ժշ տու թյու նը։ Նրա հայտ նի ստեղ ծա գոր ծու թյո ւն նե-րից «Ալ մաս տ» օ պե րան, որով բաց վել է Եր ևա նի օ պե րային թատ րո նը, և «Եր-ևա նյան է տյո ւդ նե րը»։ Դա րի հա ջո րդ ե րա ժշ տա կան հս կան Ռո մա նոս Մե լի-քյա նն է։ Հա մար վո ւմ է հայ կա կան ռո-ման սի հիմ նա դի րը, հե ղի նակ է բազ մա-թիվ ռո մա նս նե րի. ա ռա վել հայտ նի են «Աշ նան տո ղեր», «Զմ րո ւխ տի», « Զառ-զառ», « Նոր օ րե րի եր գեր» վո կալ շար-քերը։ Նրա ա նո ւնն է կրո ւմ Եր ևա-նի ե րա ժշ տա կան դպ րոց նե րից մե կը։ Ե րա ժշ տա կան ար վես տի զար գաց ման գոր ծո ւմ մեծ է Ար մեն Տիգ րա նյա նի վաս տա կը՝ հայ եր գա հան, խմ բա վար, ՀԽՍՀ և ՎԽՍՀ ար վես տի վաս տա-կա վոր գոր ծիչ, հայ կա կան ազ գային օ պե րայի հիմ նա դի րն է։ Նրա ա ռա վել հայտ նի գոր ծե րն են «Ա նու շ» (1912) և « Դա վիթ-Բեկ» (1950) օ պե րա նե րը։ Նվա գել է ֆ լեյ տա, մաս նակ ցել դպ րո-ցա կան փո ղային նվա գա խմ բի հա մե ր-գնե րի ն։ 1894 թ. Տիգ րա նյա նն ըն տա նի-քի հետ տե ղա փոխ վել է Թիֆ լի ս։ 1902 թ. ա վար տել է ե րա ժշ տա կան ու սո ւմ նա-րա նի ֆլեյ տայի և ե րա ժշ տու թյան տե-սու թյան (դա սա տո ւ՝ Նի կո լայ Կլե նո-վս կի) դա սա րան նե րը, մի ա ժա մա նակ կոմ պո զի ցի այի դա սեր ա ռել Մա կար Եկ մա լյա նից։ 1908 թ. Տիգ րա նյա նն սկ-սել է գրել իր ա ռա ջի ն՝ «Ա նո ւշ» օ պե-րան (ըստ Հով հան նես Թու մա նյա նի), ո րը հայ կա կան ե րա ժշ տա կան թատ-րո նո ւմ հի մք է դրել ո ճա կան նոր ուղ-ղու թյա ն։ Նույն թվա կա նին օ պե րայի ա ռան ձին հատ ված ներ ներ կայաց վել են Թիֆ լի սո ւմ։ «Ա նո ւշն» ա ռա ջին ան-գամ բե մա դր վել է 1912 թ. Ա լեք սա-նդ րա պո լո ւմ։ Հան ճա րեղ եր գա հան Կո մի տա սը, որի ստեղ ծած ազ գային

ե րա ժշ տա կան լեզ վամ տա ծո ղու թյան հիմ քով կազ մա վոր վել և զար գա ցել են հայ կա կան ե րա ժշ տու թյան բո լոր ժան-րե րը՝ օ պե րան, բա լե տը, սիմ ֆո նիկ ժան-րի տա րա տե սակ նե րը, եր գը, ռո ման սը և այլն։ Հա մաշ խար հային ե րա ժշ տա-կան ար տա հայտ չա մի ջոց նե րի հա մա-կար գը ստեղ ծա գոր ծա բար մի ա հյու-սե լով ազ գային լեզ վամ տա ծո ղու թյան ա ռա նձ նա հատ կու թյո ւն նե րին` հայ կոմ պո զի տո րա կան դպ րո ցի ներ կայա-ցու ցիչ նե րը այս պես կոչ ված « կո ւլ տի ե րա ժշ տու թյան» կող քին ստեղ ծել են ժա մա նա կի և ի րա կա նու թյան ճշ մա-րիտ, ա ռո ղջ կեն սա սի րու թյա մբ եր կեր, ո րո նք ազ գային դա սա կան ե րա ժշ տու-թյան մնայո ւն ար ժեք նե րից են։ Կո մի-տա սի մե ծա գույն վաս տա կը ազ գային վե րա ծնն դի դա րա շր ջա նի գե ղար վես-տա կան գա ղա փար նե րի կու տա կո ւմն էր, դրա նց մա րմ նա վոր ման կեն սու-նակ ձևե րի հայտ նա բե րու մը։ Կո մի տա-սի վե րա բեր մո ւն քը գեղ ջու կի եր գին ու նրա ար վես տին ստի պե ցին նրան հա վա քագ րել այն պի սի ժո ղո վր դա կան եր գեր, ո րո նք նոր սե րն դի շար ժիչ ու ժը պի տի դառ նայի ն։ Նա գրի ա ռավ ժո ղո-վր դա կան հա զա րա վոր եր գեր, մշա կեց, մաք րեց օ տա րա մո ւտ տար րե րից և նո-րից վե րա դա րձ րեց ժո ղո վր դին՝ որ պես ե րա ժշ տա կան գո հար նե ր։ Դրան ցից են` « Կա լի եր գը»։ « Հոյ ա րա, ե զո», «Կ ռո-ւնկ» և այլ ստեղ ծա գոր ծու թյո ւն նե ր։ Մի ողջ պատ մա կան ան ցյա լի ամ փո փո ւմ մի երգ-շա րա կա նո ւմ։ Հայ ժո ղո վր դի ճա կա տագ րով և ազ գային մշա կույ թի զար գաց ման հե ռան կար նե րով խո րա-պես մտա հոգ ված Հ. Թու մա նյա նը, Հ.

Հով հան նի սյա նը, Ա. Ի սա հա կյա նը, Ա. Չո պա նյա նը, Գ. Լևո նյա նը, Փ. Թեր լե-մե զյա նը, Ե. Թադ ևո սյա նը ո գե շն չո ւմ է ին Կո մի տա սին, քա ջա լե րո ւմ նրան ստեղ ծա գոր ծա կան ո րո նո ւմ նե րո ւմ։ Հայ ժո ղո վր դի գե ղար վես տա կան գան-ձա րա նի հա րս տու թյո ւնն ար ժե քա վո-րող Կո մի տա սը ա վան դա պահ էր։ Իր ժո ղո վր դի ա պա գայի մա սին մե ծա գույն կր քո տու թյա մբ հո գա ցող ար վես տա գե-տըն ա վան դա խա խտ էր։ Պահ պա նե լով ան ցյա լի ար ժեք նե րը՝ նա պատ մա կա-նո րեն կոչ ված էր զար գաց նել, հայտ-նա բե րել դրա նց կեն սու նա կու թյու նը, նո րին ծա ռայեց նե լու ու ղի նե րն ու ձևե-րը։ Այդ ճա նա պար հին նրան վի ճակ վեց կեր տել ազ գային ո ճի բա րձր չա փա նիշ-նե րը։ Ժո ղո վր դի ցա վով ապ րող մար դը չէր կա րող ան տար բեր մնալ բո լոր այն խար դա խու թյո ւն նե րի և նեն գու թյո ւն-նե րի նկատ մա մբ, որ կա տար վո ւմ է ի ն։ Ար տա սահ մա նյան շր ջա գայու թյո ւն-նե րին հա ջոր դող տա րի նե րին (1907-1910) հե տա դի մա կան կղե րա կա նու-թյա նը Էջ մի ած նո ւմ ծա նր կա ցու թյո ւն ստեղ ծեց ե րա ժշ տի հա մա ր։ Այդ մա-սին է Մ. Բա բայա նին գր ված նա մա կը. «...Ոչ խե լք են թո ղել, ոչ մի տք, ան հան-գի ստ բան եմ ե ղել, հո գիս բե րա նս է հա-սել. եր ևա կայիր, որ շր ջա պատ ված եմ թա նձր մա ռա խու ղով, ու զո ւմ եմ լույս, պայ ծառ լույս տես նել, հե ռա նալ վեր, շատ վեր, այ րող ար ևի հետ ապ րել, բայց ճա նա պա րհ չեմ գտ նո ւմ, ա նի րավ օ դի մեջ խեղ դա մահ եմ լի նո ւմ։ Մա րդ չկա, ո րին բա նաս սի րտդ, մա րդ չկա, ո րից մի բան լսես... Ես զար մա նո ւմ եմ, թե ին չու մի նչև այժմ չեմ խե լա գար վել այս մըթ-

Այդ օրերի երաժշտական համույթներից մեկը

երաժշտական կ յանք

PanA

RM

ENIA

N P

hoto

65

2 (22) 2013

նո լոր տի խար դախ վայ րե րո ւմ»։ Այս նա-մա կից տա րի ներ ան ց նա մա հա նո ւմ է Փա րի զի հո գե բու ժա րան նե րից մե կո ւմ։ Հայ ե րա ժշ տու թյան մե ծե րից մե կն էր Ա րամ Խա չատ րյա նը, որի ստեղ ծա-գոր ծա կան ան սահ ման մեծ թռիչ քը հնա րա վո րու թյո ւն տվեց մեզ ու նե նալ ևս մեկ ազ գային դի մա գիծ, ևս մեկ ազ-գային տա րր, ո րը սե րն դե սե րո ւնդ պի-տի փո խա նց վե ր։ Գրել է սիմ ֆո նի ա ներ, դաշ նա մու րի, թավ ջու թա կի, ջու թա կի կոն ցե րտ, բա լետ ներ, կա մե րային ստեղ-

ծա գոր ծու թյո ւն ներ, դաշ նա մու րային մե նան վագ ներ և այլն։ Նա ստեղ ծեց ազ գային ա ռա ջին սիմ ֆո նի ան, ա ռա-ջին բա լե տը` «Եր ջան կու թյուն», հե տո վե րան վան վեց « Գայա նե»: 1915 թվա-կա նին ե րի տա սա րդ Ա րամ Խա չատ-րյա նի ա հա բեկ ված ըն տա նի քը, թող նե-լով ամ բո ղջ իր ու նեց ված քը, գաղ թո ւմ է Ե կա տե րի նոգ րադ (Կ րաս նո դար), Խա չատ րյա նի մեծ եղ բոր մո տ։ Բա րե-բախ տա բար թո ւր քա կան զոր քե րը չեն ներ խու ժո ւմ Թիֆ լիս և Խա չատ րյա նի

ըն տա նի քը վե րա դառ նո ւմ է տուն։ 1921 թվա կա նին Ա րամ Խա չատ րյա նի եղ-բայր Սու րե նը տա նո ւմ է Ա րա մին Մո-սկ վա, որ տեղ Ա րա մն ըն դո ւն վո ւմ է Գ նե սի նի ե րա ժշ տա կան քո լեջը։Այդ ա մե նից ա ռաջ Ա րա մը նույ նի սկ նո տա նե րը չգի տե ր։ Սա կայն ո րոշ ժա-մա նակ ան ց նա լի ո վին ար դա րաց նում է ի րեն և Գնե սի նից վար պե տության դա սե րի մաս նակ ցե լու հրա վեր ստա-նո ւմ։ Սո վո րել է նաև Մո սկ վայի կոն-սեր վա տո րի այո ւմ։ Նրա յու րա քան չյո ւր ստեղ ծա գոր ծու թյո ւն ու նի իր ու րույն ձե ռա գի րն, ու ան գամ դա րե րի թո հու բո-հի մեջ չեն կո րց րել ի րե նց հմայ քը։ Մեր հիմ նի (օ րհ ներ գի ե րա ժշ տու թյան) հե ղի նա կը Բար սեղ Կա նա չյա նն է` հայ կոմ պո զի տոր, խմ բա վար և ե րա ժշ տա-կան-հա սա րա կա կան գոր ծիչ է, որը նաև « Գու սան» երկ սեռ երգ չա խմ բի հիմ նա-դի րն է (1933 -1961)։ Կա նա չյա նի հա-մար ո րո շիչ է ե ղել Կո մի տա սի հետ հան-դի պու մը 1910 թվա կա նի դեկ տեմ բե րի ն։ Ա ռա ջին ան կախ Հայաս տա նի մեծ ձեռք բե րո ւմ նե րից էր նաև 1933 թ. հո ւն վա րի 20-ին Ալ. Սպեն դի ա րյա նի ան վան օ պե րայի և բա լե տի պե տա կան ա կա դե մի ա կան թատ րո նի բա ցու մը։ Այն հիմ նա դր վել է 1932 թ.։ Թատ րո նի հիմ նա դր ման գոր ծո ւմ ան-գնա հա տե լի ա վա նդ ու նեն նշա նա վոր դի րի ժոր ներ Գ. Բու դա ղյա նը, Կ. Սա-րաջ ևը, թատ րո նի մե ներ գիչ ներ Հ. Դա-նի ե լյա նը, Շ. Տա լյա նը, նկա րիչ Մ. Սա-րյա նը և այլք։Շա րա Տա լյա նը ևս ա ռա ջին նո րան-կախ Հայաս տա նի զա վակ է ։ Ծն վել է ա շո ւղ Ջա մա լու ըն տա նի քո ւմ։ 1901–13 թթ. սո վո րել է Թիֆ լի սի Ներ սի սյան դպ րո ցո ւմ, ա շա կեր տել կոմ պո զի տոր-ներ Գրի գոր Սյու նո ւն և Սպի րի դոն Մե լի քյա նի ն։ 13 տա րե կա նից մե ներ գել է դպ րո ցի երգ չա խմ բո ւմ։ 1911 թ-ին՝ Շու-լա վե րո ւմ, 1912 թ-ին Թիֆ լի սո ւմ տե ղի են ու նե ցել Տա լյա նի ա ռա ջին մե նա հա-մե րգ նե րը. նա աչ քի է ըն կել կա տա րո-ղա կան ո ճի ան հա տա կա նու թյա մբ և ար ժա նա ցել ե րա ժշ տա կան հա սա րա-կայ նու թյան ու շադ րու թյա նը ։ Հայ ազ գի բե ղո ւն կյան քի ո րոշ դր վագ-ներ գա լիս են ա պա ցու ցե լու, որ հայ ժո-ղո վուրդն ան գամ դժ վա րին պա հե րին ծնո ւմ է տա ղա նդ ներ ա մեն բնա գա վա-ռո ւմ։

Կոնսերվատորիայի շենք

Կոնսերվատորիայի դասախոսներից: Կենտրոնում նստած՝ Կոնստանդին Սարաջևը:

երաժշտական կ յանք

PanA

RM

ENIA

N P

hoto

Հա

յաստ

անի

ազգ

այի

ն ա

րխիվ

66

2 (22) 2013

2 (22) 2013

մշակութային կ յանք

Âան ·ա րան նե րÁ որ åեë Ùշա Ïու թա յին Ïարևոր

û ջաË ներ

Հայաս տա նի Հան րա պե տու թյո ւնը շատ հու շար ձան ներ և թան գա րաններ ու-նի, ինչն ա պա ցու ցո ւմ է, որ մե նք հնա-գույն ազ գե րից մե կն ենք, և ի զո ւր չէ, որ Հայաս տա նը հա մար վո ւմ է թան գա րան բաց երկն քի տակ: Թան գա րան նե րը և պատ կե րաս րահ նե րը մեծ դեր ու նշա-նա կու թյո ւն ու նեն յու րա քան չյո ւր պե-տու թյան և ազ գի հա մար: Թան գա րա նի նա խա տի պեր կային Ու րար տո ւի մայ-րա քա ղաք Տո ւշ պայո ւմ և այլ քա ղաք-ամ րոց նե րո ւմ: Դրա նք վառ վկայագ րե-րն են մեր հի նա վո ւրց գոյու թյան և ամ-փո փո ւմ են ի րե նց մեջ հա զա րա մյակ-նե րի պատ մու թյո ւն: Ժա մա նա կա կից

աշ խար հո ւմ թան գա րան նե րը և պատ-կե րաս րահ նե րն ստեղ ծո ւմ են կապ ան-ցյա լի հետ, դու սկ սո ւմ ես ճա նա չել ոչ մի այն քո ազ գը, այլ նաև ինքդ քեզ, քո ազ գային պատ կա նե լու թյո ւնն ու ծա-գու մը: Այդ ա ռու մով թան գա րան ներ և պատ կե րաս րահ ներ այ ցե լելը շատ կար ևոր է և ան հրա ժե շտ: Եր ևա նի ա մե նա մեծ և ա մե նա հի ն՝ Հայաս տա նի պատ մու թյան թան գա րա-նը հիմ նա դր վել է 1919թ. սեպ տեմ բե րի 9-ին՝ Հայաս տա նի ա ռա ջին հան րա պե-տու թյան պառ լա մեն տի օ րեն քով: Սա-կայն այ ցե լու նե րի հա մար սկ սել է գոր-ծել 1921թ. օ գոս տո սի 20-ից:

Թան գա րա նն ու նի մի քա նի բա ժին` հնա գի տու թյան, ազ գագ րու թյան, դրա-մա գի տու թյան, պատ մագ րա կան, գե-ղար վես տա կան և վա վե րագ րու թյան: Թան գա րա նի հա մար հի մքը եղել է Թիֆ լի սի Հայոց ազ գագ րա կան ըն կե-րու թյան թան գա րա նի հա վա քա ծո ւն, իսկ ար դեն 1922 թ. Նոր Նա խիջ ևա նի հայ կա կան թան գա րա նից բեր վել է Եր-վա նդ Շա հա զի զի հա վա քա ծո ւն: Այդ շր ջա նո ւմ բեր վել են նաև Մո սկ վայի Լա զա րյան ճե մա րա նի, Ա նի ի հնա դա-րա նի, իսկ հե տա գայո ւմ՝ նաև Էջ մի ած նի պե տա կան թան գա րա նի հա վա քա ծու-նե րը և հնու թյո ւն նե րի պահ պա նու թյան

Հանրապետության Հրապարակի պատկեր (աջ կողմում երևում է պատմության թանգարանը) նյութը` Սեդա Գալստյանի

68

2 (22) 2013

մշակութային կ յանք

կո մի տե ի կազ մա կեր պած հնա գի տա-կան պե ղո ւմ նե րի նյու թե րը: Սա կայն թան գա րա նը չի սահ մա նա փակ վո ւմ մի այն ե ղած ցու ցան մո ւշ նե րով, դրա-նք հա մա լր վո ւմ են Հայաս տա նի տա-րած քի հնա վայ րե րից հայտ նա բեր ված գտա ծո նե րով, ան հրա ժեշ տու թյան դեպ-քո ւմ դրա նք նաև գն վո ւմ են, թան գա-րա նն ըն դու նո ւմ է նաև նվի րատ վու թյո-ւն ներ: Գի տակ ցե լով թան գա րան նե-րի կար ևո րու թյու նը՝ ՀՀ պառ լա մեն տը 1920թ. մայի սին հան րային կր թու թյան և ար վես տի մի նի ստ րու թյան ա նու նով տրա մադ րել է 375 հա զար ռ. վա րկ՝ ման-կա վար ժա կան կե նտ րո նա կան թան գա-

րան հիմ նե լու հա մար:1922թ. բաց վել է նաև հե ղա փո խու թյան բա ժի նը, ո րը հե տա գայո ւմ դար ձել է ա ռան ձին թան գա րան: Այն ու նե ցել է ա վե լի քան 56 հա զար ցու ցան մո ւշ: Այ սօր Հայաս տա նի պատ մու թյան թան-գա րա նի ցու ցաս րահ նե րո ւմ և զե տե-ղա րան նե րո ւմ պահ պան վո ւմ են ա վե լի քան 500 000 թան գա րա նային ար ժեք ներ կայաց նող նյու թեր, ցու ցան մո ւշ ներ, հա վա քա ծու ներ: Ե թե Հայաս տա նի պատ մու թյան թան-գա րա նը հնա րա վո րու թյո ւն է տա լիս ծա նո թա նա լու հնա գույն պատ մու թյա-նը տար բեր ցու ցան մո ւշ նե րի մի ջո ցով,

ա պա Հայաս տա նի ազ գային պատ կե-րաս րա հը պատ կե րա ցո ւմ է տա լիս ազ-գային կեր պար վես տի և դե կո րա տիվ-կի րա ռա կան ար վես տի պատ մու թյան մա սին: Սա ևս ինք նա կրթ վե լու հնա րա-վո րու թյո ւն է և գի տե լիք նե րի մեծ պա-շար է պա րու նա կո ւմ: Պատ կե րաս րա հը հիմ նա դր վել է 1921 թ. Եր ևա նո ւմ՝ որ պես Հայաս տա նի պե-տա կան թան գա րա նի ար վես տի բա ժին, ո րի հա մար հի մք են դար ձել հայ նկա-րիչ նե րի` նույն թվա կա նին կազ մա-կե րպ ված ցու ցա հան դե սի աշ խա տա-նք նե րը։ Այ նու հե տև այն հա մա լր վել է Մո սկ վայի` Հայաս տա նի կո ւլ տու րայի տան և նախ կին Լա զա րյան ճե մա րա-նի հա վա քա ծու նե րով, Մո սկ վայի և Սա նկտ Պե տեր բո ւր գի թան գա րա նային ֆոն դե րից ձե ռք բեր ված գոր ծե րով, թան գա րա նային գնո ւմ նե րով և փո խա-նա կո ւմ նե րով: 1935 թ. ար վես տի բա ժի-նը վե րած վել է Կեր պար վես տի պե տա-կան թան գա րա նի: Պատ կե րաս րա հո ւմ պահ պան վո ւմ է շո ւրջ 25.000 կտավ, ո րո նք ներ կայաց նո ւմ են հայ կա կան և եվ րո պա կան գե ղան կար չու թյու նը։ Պատ կե րաս րա հն ու նի 56 ցու ցաս րահ, որ տեղ և ներ կայաց ված են հա վա քա-ծու նե րը: Շատ ան գամ ներ է պատ կե րաս րա հն ա ռան ձին աշ խա տա նք նե րով և կամ ամ բող ջա կան հա վա քա ծու նե րով հա-րս տա ցել: Այս տեղ ներ կայաց ված են հայ կա կան միջ նա դա րյան ման րան կար չու թյան, որմ նան կար չու թյան և դե կո րա տիվ քան դակ նե րի վա վե րա կան պատ ճեն-ներ, 18-20-րդ դա րե րի գե ղան կար չու-թյան, քան դա կա գոր ծու թյան, գրա ֆի-կայի դե կո րա տիվ- կի րա ռա կան ար-վես տի գոր ծեր, սփյո ւռ քա հայ ար վես-տա գետ նե րի ստեղ ծա գոր ծու թյո ւն ներ, ռու սա կան, ի տա լա կան, ֆրան սի ա կան, հո լան դա կան, ֆլա ման դա կան, ան գլի-ա կան, գեր մա նա կան, ա մե րի կյան և այլ ար վես տա գետ նե րի գո րծ ե ր՝ գե ղան կար-չու թյո ւն, գրա ֆի կա, քան դա կա գոր ծու-թյո ւն և այլն: Պատ կե րաս րա հը նպաս-տո ւմ է նաև ազ գային կեր պար վես տի ճա նաչ մա նը. մաս նակ ցե լով մի ջազ-գային տար բեր ցու ցա հան դես նե րի՝ ներ-կայաց նո ւմ է երկ րի ար վես տը հնա գույն ժա մա նակ նե րից մի նչ մեր օ րե րը: Հայաս տա նի պատ մու թյան թան գա-րա նը և Հայաս տա նի ազ գային պատ-կե րաս րա հը, ո րո նց հիմ քե րը դր վե ցին դե ռևս Հայաս տա նի ա ռա ջին հան րա-պե տու թյան տա րի նե րին, ի րե նց ու րույն տե ղն են զբա ղեց նո ւմ հան րա պե տու-թյան մշա կու թային հաս տա տու թյո ւն-նե րի շար քո ւմ:

PanA

RM

ENIA

N P

hoto

69

2 (22) 2013

Հայ ազ գային-ա զա տագ րա կան պայ-քա րի պատ մու թյան մեջ շատ են հե րո-սա կան ու նվի րյալ ան հատ նե րը, ո րո նք ի րե նց ապ րած կյան քով նվա ճել են մեր ժո ղո վր դի սե րն ու ակ նա ծան քը, դար-ձել ա ռաս պել: Սա կայն այդ հրա շա լի փա ղան գի մեջ կա մե կը, ո րի դե րը մեր նո րա գույն պատ մու թյան մեջ դժ վար է գնա հա տել: Ար տա կա րգ հա մե ստ, բայց ներ քին հզոր ու ժով ու հո ւժ կու կամ-քով օժտ ված այդ նվի րյա լի ու սե րին էր դր ված մի ան նկա րագ րե լի ծա նր և «ա նի րա գոր ծե լի» ա ռա քե լու թյո ւն՝ կազ-մա կեր պել հայո ց՝ դա րե րով կո րց րած պե տա կա նու թյան վե րա կա նգ նու մը, դառ նալ այդ նո րաս տե ղծ պե տու թյան հիմ նա սյու նը՝ իր շո ւր ջը հա մա խմ բե լով ան կա խու թյան գա ղա փա րով տո գոր-ված բո լոր խան դա վառ հո գի նե րին:

Ա րամ Մա նու կյա նը, բո ւն

ա նու նով Սար գիս (Սեր գեյ) Հով հան-նի սյան, ծն վել է 1879 թ. Ղա փա նի շըր-ջա նի Զեյ վա գյու ղո ւմ, կր թու թյո ւնն ստա ցել նախ Շու շի ի Ա գու լեց վոց ծխա-կան, ա պա թե մա կան դպ րոց նե րո ւմ: Այդ տա րի նե րին մշա կու թային կե նտ-րոն Շու շին, որ տեղ թևա ծո ւմ է ին թարմ , ժա մա նա կա կից գա ղա փար ներ, և հատ-կա պես Թե մա կան դպ րո ցը, որ տեղ տի-րա պե տող է ին Դաշ նակ ցու թյան ազ դե-ցու թյո ւնն ու ազ գային-ա զա տագ րա կան ո գին, դար ձել է ին հայ ե րի տա սա րդ սե-րն դի հայ րե նա սի րա կան դաս տի արա-կու թյան կե նտ րոն նե րից մե կը: Հե նց այս տեղ էլ ձևա վոր վո ւմ է ե րի տա սա րդ Ա րա մի ու նրա դպ րո ցա կան ըն կեր նե-րի՝ ա պա գա Վա նա Իշ խա նի (Նի կո-ղոս Պո ղո սյան, Օ դա բա շյան), Մե նա կի (Ե գո րԱ ռս տա մյան), Ի սա ջա նի (Ա ռա-քե լյան) և շատ ու րիշ նե րի՝ պայ քա-

րող հայոր դու տե սա կը, նա խա նշ վո ւմ նրանց կյան քի ու ղին: Հե ղա փո խա կան գա ղա փար նե րը և ցույ ցե րին մաս նակ-ցե լը պատ ճառ են դառ նո ւմ դպ րո ցից Ա րա մի ու նրա ըն կեր նե րի հե ռաց ման հա մար: Նրա նք ըն դո ւն վո ւմ են Եր ևա-նի թե մա կան դպ րոց: 1901թ-ին ա վար-տե լով դ պրո ցը՝ Ա րա մն ըն կեր նե րի հետ ան մնա ցո րդ ու ինք նա մո ռաց նետ վո ւմ է ա զա տագ րա կան ու հե ղա փո խա կան պայ քա րի հնո ցը: Նրան 1902 թ. կա րե-լի էր տես նել Բաք վո ւմ՝ որ պես դաշ նակ-ցա կան գոր ծիչ, 1903 թ-ին Գան ձա կո ւմ՝ ե կե ղե ցա կան կալ վա ծք նե րի բռ նագ-րավ ման օ րե րի ն՝ ինք նա պա շտ պա նու-թյո ւն կազ մա կեր պե լու հա մար: Մի նչև 1904 թ. մաս նակ ցո ւմ է նաև Կար սո ւմ կա տար վող աշ խա տա նք նե րի ն՝ զեն քի պատ րա ստ մա նը, զի նա տար խմ բե րի նա խա պատ րա ստ մա նը ու դրա նց Եր-

²Ր²Ø زÜàôÎÚ²ÜԱՌԱՋԻՆ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՀԻՄՆԱԴԻՐԸ

նյութը` Անուշ Ամսեյանի

լեգենդներ

Արամ Մանուկյան (1879 - 1919)

70

2 (22) 2013

կիր փո խադ րե լո ւն և այդ նպա տա կով կազ մա կե րպ վող գա ղտ նի խո րհր դա ժո-ղով նե րին (Կա րս, Ա լեք սադ րա պոլ):

1904թ-ի աշ նա նը, ՀՅԴ Բյու-րոյի ա ռա ջար կու թյա մբ գոր ծո ւղ վո-ւմ է Վան, որ տեղ ար դեն գոր ծո ւմ է ին նրա ըն կեր նե րը՝ Իշ խա նը, Կոմ սը (Վա-հան Փա փա զյան): Այս տե ղից սկս վո ւմ է Սեր գեյի գոր ծու նե ու թյան վաս պու-րա կա նյան շր ջա նը, որ տեղ ե րի տա-սա րդ հե ղա փո խա կան գոր ծի չը պայ-քա րի նոր դպ րոց է ան ցնո ւմ, դառ նո ւմ բո լո րի սի րե լի Վա նի Ա րա մը՝ Ա րամ Մա նու կյան: Նրա կյա նքն ու գոր ծու-նե ու թյու նը, ո րո շա կի ընդ հա տո ւմ նե-րով, ան խզե լի ո րեն կապ վո ւմ են Վա նի, Վաս պու րա կա նի հետ: 1906 թ-ին վեց ամ սով բա ցա կայում է Վա նի ց՝ ՀՅԴ չոր-րո րդ Ընդ հա նո ւր ժո ղո վին մաս նակ-ցե լու հա մար: Վե րա դառ նա լով Վա ն՝ մի նչև 1909 թ. աս տի ճա նա բար դառ-նո ւմ է տա րա ծա շր ջա նի կե նտ րո նա-կան քա ղա քա կան դեմ քը, ա ռա ջա տար դիրք է գրա վո ւմ ազ գային գոր ծիչ նե րի մի ջա վայ րո ւմ, ձե ռք բե րում ժո ղո վր դի վս տա հու թյու նը: Թո ւր քա կան սահ մա-նադ րու թյու նից հե տո, մի նչև 1912 թ., կու սակ ցու թյան հանձ նա րա րու թյա մբ մեկ տա րի ուսուց չու թյո ւն է ա նո ւմ Օր-դո ւո ւմ, ա պա մեկ նո ւմ Ժնև և դար ձյա լ՝ Օր դու: Այս տե ղից վե րա դառ նո ւմ է Վան, դառ նո ւմ ոչ մի այն Դաշ նակ ցու թյան ղե կա վա րը, այլև ամ բո ղջ Վաս պու րա-կա նո ւմ կյան քի տար բեր ո լո րտ նե րի կազ մա կե րպ ման շար ժիչ ու ժը՝ դպ րոց-ներ, մա մո ւլ, ազ գային և հա սա րա կա-կան հաս տա տու թյո ւն ներ, ե րի տա սար-դա կան կազ մա կեր պու թյուն ներ, կա պը գա վառ նե րի, տե ղի իշ խա նու թյո ւն նե րի ու կա ռա վա րու թյան ներ կայա ցու ցիչ նե-րի հետ - ա մե նո ւր զգաց վո ւմ էր Ա րա մի վճ ռա կան դե րն ու կամ քը: Իսկ 1915 թ. հայ ժո ղո վր դին պա տու հա սած ա ղե տից Վա նը և Վաս պու րա կա նը փրկ վե ցին այս տեղ հա մա խմբ ված ազ գային-հե-ղա փո խա կան գոր ծիչ նե րի հե րո սա կան ջան քե րո վ՝ Ա րա մի գլխա վո րու թյա մբ, նրա վճ ռա կան կամ քի ու կազ մա կեր-պա կան տա ղան դի շնոր հիվ: Նա Վա նի հե րո սա կան պա շտ պա նու թյան (ապ-րի լի 7- ից մի նչև մայի սի 6-ը) ո գին էր և, կե նտ րո նաց նե լով ու ի մի բե րե լով ժո ղո վր դի բո լոր ուժե րը (ինք նա պա շտ-պա նու թյու նը կազ մա կեր պե լու հա մար միջ կու սակ ցա կան ու ժե րով կա զմ վում է Զին վո րա կան մար մի ն՝ բաղ կա ցած եր կու դաշ նակ ցա կա նից և մեկ սահ մա-նա դիր-ռամ կա վա րից) և հնա րա վո րու-թյո ւն նե րը, բա ցա ռիկ հաղ թա կան ելք ա պա հո վեց այդ դժն դակ ու մա հա հոտ օ րե րո ւմ: Հաղ թա նա կից հե տո Վաս պու-րա կա նը հռ չակ վեց ան կախ նա հան գա-

պե տու թյո ւն, իսկ Ա րամ Մա նու կյա նը՝ նա հան գա պետ: Այլ կե րպ չէր էլ կա րող լի նել... մի ակ մար դը, ո րի հե ղի նա կու-թյո ւնն ըն դու նո ւմ է ին բո լո րը և վս տա-հո ւմ, ան վե րա պա հո րեն Ա րամն էր: Կա րճ տևե ցին այդ հե րո սա կան օ րե րը՝ մի այն չո րս ա միս: Սա կայն այդ կարճ մի ջո ցն էլ բա վա կան էր, որ Ա րա մը կազ մա կեր պեր շր ջա նի կյան քը: Դե ռևս հե րո սա մար տի օե րին հա մա խմ բե լով Վա նի տա ղան դա վոր, հայ րե նա սեր և ու նակ ու ժե րը՝ ստեղ ծեց Վա րիչ մար-մին ներ, կյան քի տար բեր ո լո րտ նե րը (զին վո րա կան, բժշ կա կան, կր թա կան, տն տե սա կան ) կազ մա կեր պե լու հա-մար: Դրա նք շա րու նա կո ւմ են գոր ծել նաև հե տա գա օ րե րին, երբ կա զմ վեց Նա հան գային վար չու թյո ւն: Ռու սա կան բա նա կի նա հան ջից և Վա նի ան կու մից հե տո Վաս պու րա կա նի հայու թյու նը ևս հայ րե նա զրկ վե ց՝ ա պա վի նե լով ռու սա-կան բա նա կի զո րա շար ժե րին, մի քա նի ան գամ հե ռա նա լով ու վե րա դառ նա լով հայ րե նի օ ջախ, բազ մա հա զար զո հեր տա լով ու վե րջ նա կա նա պես հյո ւծ վե լով: Այդ ժա մա նա ՛կ էլ Ա րա մը մնաց վաս-պու րա կան ցու հե տ՝ փոր ձե լով իր հնա-րա վո րու թյան սահ ման նե րո ւմ թեթե-վաց նել նրա տա ռա պան քը և նրա հետ ան ցնե լով գաղ թի ճա նա պա րհ նե րով: 1916-17 թթ-ին Ա րա մը Թիֆ լի սո ւմ ներ-գ րավ վո ւմ է ՀՅԴ ար ևե լյան բյու րոյի, ա պա նաև Հայոց Ազ գային խո րհրդի աշ խա տա նք նե րո ւմ՝ մի ա ժա մա նակ զբաղ վե լով Վաս պու րա կա նի և այլ վայ-րե րի գաղ թա կան նե րով: Գոր ծո ւն մաս-նակ ցու թյո ւն է ու նե նո ւմ Արևմ տա հայ և Ռու սա հայ Ազ գային ժո ղով նե րի կազ-մա կե րպ մա նն ու աշ խա տա նք նե րին:

1917 թ-ի աշ նա նը Հայոց Ազ-գային խոր հո ւրդն Ա րա մին ու ղար կո ւմ է Եր ևա ն՝ որ պես իր լի ա զոր ներ կայա-ցու ցի չ՝ Եր ևա նի Ազ գային խո րհր դի հետ կար գա վո րե լու ռու սա կան բա նա կի հե-ռա նա լո ւց հե տո նա հան գո ւմ ստեղ ծ ված ա նիշ խա նա կան վի ճա կը: Հե նց ա ռա-ջին օ րը նա Խո րհր դո ւմ մի ընդ ար ձակ զե կու ցու մով ներ կայաց նո ւմ է Անդր-կով կա սո ւմ ու Կով կա սյան ճա կա տո ւմ տի րող դրու թյու նը և Եր ևա նի Ազ գային խո րհր դի ա նե լիք նե րը: Ա րա մի ա ռա-ջար կով կա զմ վո ւմ է Հա տո ւկ կո մի տե՝ Ա րա մի և Մ. Մու սի նյան ցի ու Ա. Աստ-վա ծատ րյա նի (Եր ևա նի Ա. խ-ի կող-մից) մաս նակ ցու թյա մբ, և ո րին Երևա-նի Ազ գային խոր հո ւր դը ժա մա նա կա-վո րա պես փո խան ցո ւմ է իր ի րա վուն-ք նե րը: Կո մի տե ի աշ խա տա նք նե րին մաս նակ ցո ւմ են նաև նա հան գա կան կո մի սար Ս. Թո րո սյա նը և Հայ զին վո-րո կան մի ու թյան նա խա գահ բժի շկ Հ. Մե լի քյա նը: Հա տո ւկ կո մի տեն, Ա րա-

մի գլ խա վո րու թյա մբ, դառ նո ւմ է երկ րի փաս տա ցի իշ խա նու թյու նը: Այս ան գամ ևս Ա րա մը կա տար վող աշ խա տա նք նե-րի ո գին էր: Հս տա կեց վո ւմ է ա նե լի քը՝ օգ նու թյո ւն ռազ մա ճա կա տին (նոր զո-րա կոչ), Եր ևա նի նա հան գի հայու թյան ինք նա պա շտ պա նու թյան կազ մա կեր-պո ւմ, կար գի և օ րի նա կա նու թյան հաս-տա տո ւմ գա վառ նե րո ւմ, որ տեղ Ռու սա-կան կայս րու թյան քայ քայ մա մբ և ռու-սա կան բա նա կի հե ռա նա լով տի րու մ էր ա նիշ խա նու թյո ւն, իսկ հայու թյու նը մնա ցել էր մե նակ ու ան պա շտ պա ն՝ ռուս նե րի հետ ևից ա ռա ջա ցող ո խե րիմ թշ նա մու ա ռաջ: Սա ա մե նա կար ևոր հա րցն էր: Ա րա մի գլ խա վո րու թյա մբ՝ Դրոն և զին վո րա կան իշ խա նու թյու նը կազ մա կեր պո ւմ և կար գա վո րո ւմ են հայ կա կան զո րա մա սե րը: Ազ գային- ա զա տագ րա կան պայ քա րի և մար տա-կան փա ռա հեղ ճա նա պա րհ ան ցած այս եր կու գոր ծիչ նե րն այդ օ րե րին չէ ին էլ մտա ծո ւմ, թե ինչ պի սի կար ևոր, պատ-մա կան ա ռա քե լու թյո ւն է վի ճակ ված ի րե նց՝ հայու թյան պա շտ պա նու թյան ու Հայաս տա նի Հան րա պե տու թյան ստեղ-ծ ման գոր ծո ւմ: Կար գա վո րե լով ու վե-րա կազ մա վո րե լով Եր ևա նի իշ խա նու-թյան մար մին նե րը՝ Ա րա մը փաս տո րեն ձևա վո րեց նոր, ան կախ Հայաս տա նի ա ռա ջին կա ռա վա րու թյու նը՝ դրս ևո րե-լով պե տա կան գո րծ չի կազ մա կեր պա-կան ար տա կա րգ կա րո ղու թյո ւն ներ: Այս ան գամ ևս նա նվա ճեց հա սա րա-կու թյան սե րն ու ան վե րա պահ վս տա-հու թյու նը, ստա ցավ նրա նից բա ցար-ձակ իշ խա նու թյան ի րա վո ւնք՝ օժտ ված « դիկ տա տո րի» լի ա զո րու թյո ւն նե րով: Գոր ծե րի այս ըն թաց քը հնա րա վո րու-թյո ւն տվեց Ա րա մին ու նրա զի նա կից-նե րին հա մա խմ բե լու և կե նտ րո նաց նե-լու ժո ղո վր դի կա մային ու հոգ ևոր ողջ կա րո ղու թյու նը՝ նա խա պատ րաս տե լով այն ան հա վա նա կան «հ րաշ քը», որ ան-վա նո ւմ ենք Մայի սյան հե րո սա մար-տեր, և ո րո նց ա նը նկ ճե լի ո գին դար ձյալ Ա րամ Մա նու կյա նն էր: Պատ մա կան ան խու սա փե լի ըն թաց քը հան գեց րեց Հայոց ան կախ պե տա կա նու թյան վե րա-հաս տատ մա նը: Հայ րե նի կա ռա վա րու-թյան մեջ Ա րա մին հա նձն վեց ներ քին գոր ծոց նա խա րա րու թյու նը: Ա րա մը եր-ջա նիկ էր, որ ի րա գո րծ ված էր տես նո ւմ իր և իր զի նա կից նե րի նվի րա կան ե րա-զան քը՝ Հայաս տա նի ան կա խու թյու նը: Սա կայն նրան վի ճակ ված չէր տես նել ան կախ Հայաս տա նի ըն թաց քը: Եր կի-րը հա մա կած բծա վոր տի ֆի զոհ դար-ձավ նաև նա՝ ազ գային, պե տա կան ու հե ղա փո խա կան սիր ված գոր ծի չը, ո րը դեռ սպա սո ւմ է իր ար ժա նի գնա հա տա-կա նին ու ճա նաչ մա նը...

լեգենդներ

71

2 (22) 2013

Ðայոց զինուժի կազմավորում ն ու գործունեությունը 1918-1920 թթ.

անդրադարձը` Անուշ Ամիրբեկյանի

Իզմիրի Հայ սպաների միության անդամներ, որոնք ծառայել են Հայաստանի Առաջին Հանրապետության բանակում

բանակ

«ՀՅ

Դա

շնա

կցու

թեա

ն պ

ատ

մու

թեա

ն թ

անգ

արա

ն» հ

իմնա

դրա

մ

72

2 (22) 2013

Երբ հռ չակ վեց Հայաս տա նի ա ռա ջին հան րա պե տու թյու նը, երկ րի սահ ման-նե րն ա պա հով պա հե լու լա վա գույն ե րաշ խի քը հայ կա կան զին ված ու ժե րի հա մա խմ բո ւմն ու բա նա կի ստեղ ծո ւմն էր: Բա նա կը մեր ժո ղո վր դի կյան քում մեծ դե րա կա տա րու թյո ւն է ու նե ցել ինչ պես նրա ողջ գոյու թյան ըն թաց-քո ւմ, այն պես էլ Ա ռա ջին հան րա պե-տու թյան ժա մա նակ, մա նա վա նդ որ իր կար ճա տև գոյու թյան ողջ ըն թաց-քում ե րի տա սա րդ պե տու թյու նը գրե-թե ա նը նդ հատ ստիպ ված էր պա տե-րազ մա կան դրու թյան մեջ լինել ի րեն շր ջա պա տող երկր նե րի հետ: Եվ ա ռա-ջին իսկ օր վա նից խնդ րին լո ւրջ ու շադ-րու թյո ւն դա րձ նե լու մա սին է վկայո ւմ Հայաս տա նի բա րձ րա գույն զին վո րա-կան գե րա տես չու թյան ղե կա վա րու-թյու նն այն պի սի ար հես տա վա րժ զին-վո րա կան նե րի վս տա հե լը, ինչ պի սիք է ին զոր. Հ. Հախ վեր դյա նը (ա ռա ջին և երկ րո րդ դահ լիճ ներ), զոր. Քր. Ա րա-րա տյա նը (եր րո րդ և չոր րո րդ դահ լիճ-ներ), Ռ. Տեր-Մի նա սյա նը (հին գե րո րդ դահ լիճ) և զոր. Դրոն(Դ րաս տա մատ Կա նայան, վեր ջին կա ռա վա րու թյո ւն): Սա կայն հե շտ չէր մար տու նակ զին-ված ու ժեր ու նե նա լը, դրա հա մար ան-հրա ժե շտ է ին նյու թա կան մի ջոց ներ, զի նամ թե րք, մար դո ւժ, բա րձ րա գույն զին վո րա կան կր թու թյա մբ ան հատ-ներ: Հայաս տա նի ա ռա ջին հան րա պե-տու թյան բա նա կը ձևա վոր վեց Կով-կա սո ւմ գոր ծող Հայ կա կան կոր պու սի և հայ կա մա վո րա կան խմ բե րի հի ման վրա: Հայ կա կան կոր պու սը ձևա վոր-վել էր Ռու սա կան կայս րու թյան հրա-մա նով` Ա ռա ջին աշ խար հա մար տին հայ կա մա վոր նե րի մաս նակ ցու թյու նը թո ւր քա կան ճա կա տո ւմ ա պա հո վե լու հա մար: Կոր պու սի հրա մա նա տա րն

էր գե նե րալ Թով մաս Նա զար բե կյանը: Կային եր կու հրաձ գային դի վի զի ա-ներ, հե ծե լա զո րային, հետ ևա կային, հրե տա նային բրի գադ ներ և այլ մաս-նա գի տաց ված ստո րա բա ժա նո ւմ ներ: Հե տա գայո ւմ Հայ կա կան կոր պու սը դար ձավ Ա ռա ջին հան րա պե տու թյան բա նա կի հիմ քը: Սա կայն նրա գոր ծու-նե ու թյու նը սահ մա նա փակ վեց 1918 թ. հու նի սի 4-ին Բա թու մո ւմ Օս մա-նյան կայ սե րա կան կա ռա վա րու թյան և Հայաս տա նի Հան րա պե տու թյան մի ջև կնք ված հաշ տու թյան և բա րե-կա մու թյան պայ մա նագ րով: Պայ մա-նագ րի կե տե րից մե կի հա մա ձայն` Հայ կա կան կոր պու սը լու ծար վեց, և կազ մա վոր վեց ըն դա մե նը մեկ դի վի-զի ա` Մով սես Սի լի կյա նի հրա մա նա-տա րու թյա մբ: 1918 թվա կա նի ամ ռա նը բա նա կո ւմ հաշ վառ ված էր 17 հա զար զին վո րա-կան, ո րոն ցից 900-ը` սպա: Հայոց բա նա կի զո րե ղաց ման և վե-րա կազ մա վոր ման գոր ծո ւմ իր դե րն ունե ցավ Ա ռա ջին աշ խար հա մար տում Թո ւր քի այի պար տու թյու նը: 1918 թվա կա նի հոկ տեմ բե րի 30-ին կընք-ված Մո ւդ րո սի պայ մա նագ րով Թո ւր-քի ան պար տա վոր վեց զոր քե րը դո ւրս հա նել Անդր կով կա սից և հե ռա նալ մի նչև 1914 թվա կա նին հաս տատ ված սահ մա նը: Բա թու մի պայ մա նա գի րն ու ժը կո րց րեց: Նո րաս տե ղծ հայ րե նի բա նա կո ւմ ծա ռայե լու ե կան բա րձր զին վո րա կան պատ րա ստ վա ծու թյո ւն ու նե ցող շատ հայոր դի ներ Ռու սաս-տա նից և այլ երկր նե րից: Հայաս տա-նը հնա րա վո րու թյո ւն ստա ցավ ընդ-լայ նե լու սահ ման նե րը: Նոյեմ բե րի 18-ին հայ կա կան զոր քե րը մտ նան Վա նա ձոր, դեկ տեմ բե րի 2-ին` Գյո ւմ-րի: Հա ջո րդ քայ լը Լո ռին և Ջա վախ քը

Հայաս տա նի սահ ման նե րին մի աց նե-լը պի տի լի ներ, ո րո նց հան դեպ հա-վակ նու թյո ւն ներ ու ներ նաև Վրաս-տա նը: Դեկ տեմ բե րի 5-ին վրա ցա կան բա նա կը ա ռա ջի նը մտավ Ա խալ քա-լաք և ռազ մա կա լեց Ջա վախ քը: Մի նչ այդ վրա ցի նե րը զո րք է ին մտց րել նաև Լո ռի: Դեկ տեմ բե րի 12-ին հայ կա կան զի նու ժը հա սավ Ա խալ քա լաք, 13-ին` Լո ռի: Սկս վեց հայ-վ րա ցա կան երկ-շա բա թյա պա տե րազ մը: Հայ կա կան զո րա բա նա կի ն՝ զո րա վար Դրոյի հրա-մա նա տա րու թյա մբ, մի քա նի օ րո ւմ հա ջող վեց ա զա տագ րել Ա լա վեր դին, Այ րու մը, Ախ թա լան, Բոլ նիս-Խա չե նը: Սա կայն, Անգ լի այի և Ֆրան սի այի դի-վա նա գի տա կան ներ կայա ցու ցիչ նե րի միջ նոր դու թյա մբ կող մե րը հա մա ձայ-նե ցին դա դա րեց նել պա տե րազ մա կան գոր ծո ղու թյո ւն նե րը և սահ մա նային հար ցե րը լու ծել բա նակ ցային ճա-նա պար հով: Զի նա դա դա րը ու ժի մեջ մտավ դեկ տեմ բե րի 31-ի գի շե րը ՝ ժա-մը 12-ին: Դրա նից հե տո Թիֆ լի սո ւմ բաց վեց եր կու կա ռա վա րու թյո ւն նե րի ներ կայա ցու ցիչ նե րի խո րհր դա ժո ղով, ո րի ար դյո ւն քո ւմ Լո ռին ճա նաչ վեց չե զոք գո տի, իսկ Ջա վախ քը տր վեց Վրաս տա նին: Ի նչ պես փաս տո ւմ է ՀՅԴ բյու րոյի ան դամ, Ա ռա ջին հան րա պե տու թյան պա շտ պա նու թյան նա խա րար Ռու-բեն Տեր-Մի նա սյա նը, 1919 -ին Հայոց գոր ծող բա նա կո ւմ կային մոտ 8850 կռ վող, 7900 սվին, 350 թո ւր, 26 թն դա-նոթ: Իր հե ղի նա կած « Հայ հե ղա փո-խա կա նի մը հի շա տակ նե րը» գր քո ւմ նա ա ռան ձին ներ կայաց նո ւմ է նաև այլ « զո րա մա սեր, ո րո նք կա րող է ին հա մար վել գոր ծող բա նա կի մաս», իսկ « Զին վո րա կան նա խա րա րու թյան հաշ վից օգտ վո ւմ է ին 18000-24000 հո-

Մովսես Սիլիկյան Գարեգին Նժդեհ Պողոս (Պավել) Բեկ Փիրումյան

բանակ

73

2 (22) 2013

գի»: Հայաս տա նի բնակ չու թյան ա րա-կան սե ռի 16-43 տա րե կան նե րը հա-մար վո ւմ էին զի նա պա րտ:1919-ի օ գոս տո սի 7-ին հռ չակ վեց նոր կա ռա վա րու թյո ւն՝ Ա լեք սա նդր Խա-տիսյա նի վար չա պե տու թյա մբ: Ռազ-մա կան նա խա րար նշա նակ վեց գե նե-րալ-մայոր Քրիս տա փոր Ա րա րա տյա-նը: 1920-ի մայի սի 5-ին տե ղի ու նե ցավ կա ռա վա րու թյան նոր փո փո խու թյո ւն, ո րը բո լշ ևիկ նե րի մայի սյան խժդ ժու-թյո ւն նե րի պատ ճառ էր: Վար չա պետ նշա նակ վեց Հա մո Օ հան ջա նյա նը, իսկ զին վո րա կան և ներ քին գոր ծե րի նա խա րա ր՝ Ռու բեն Տեր-Մի նա սյա նը: Եր կի րը պա տե րազ մա կան վի ճա-կո ւմ էր, սեպ տեմ բե րի 23-ին սկս վեց հայ-թո ւր քա կան պա տե րազ մը: Մի-նչև 35 տա րե կան ե րի տա սա րդ նե րը

զո րա կոչ վե ցին բա նակ: Հոկ տեմ բե-րի 30-ին թո ւր քե րը գրա վե ցին Կար-սը: Նոյեմ բե րի 23-ին հրա ժա րա կան տվեց Օ հան ջա նյա նի կա բի նե տը: Նոր վար չա պետ Վրա ցյա նը զին վո րա կան նա խա րար նշա նա կեց Դրաս տա մատ Կա նայա նին: Դեկ տեմ բե րի 2-ին կնք վեց Ա լեք-սա նդրա պո լի պայ մա նա գի րը, ո րով հայե րը հրա ժար վո ւմ է ին Սև րի դաշ-նագ րից, պար տա վոր վո ւմ պա հել ըն-դա մե նը 1500 սվին զո րա բա նակ: Նույն օ րը Եր ևա նո ւմ կնք վեց մեկ այլ պայ մա նա գիր, ո րով պաշ տո նա պես կա տար վեց վար չաձ ևի փո փո խու-թյուն, Հայաս տա նը հռ չակ վեց խոր-հըր դային: Դեկ տեմ բե րի 2-ի հա մա ձայ նագ րի 4-րդ կե տով «հ րամ կազ մը որ ևէ պա-

տաս խա նատ վու թյո ւն չի կրո ւմ նա-խա խո րհր դային Հայաս տա նի բա նա-կի շար քե րո ւմ կա տա րած գոր ծո ղու-թյո ւն նե րի հա մար», սա կայն շու տով սկս վեց բռ նու թյո ւն նե րի և զին վո րա-կան նե րի աք սո րի հզոր ա լիք: Դեկ տեմ բե րի վեր ջին բո լշ ևիկ նե րը հաշ վա ռե ցին հայոց բա նա կի բո լոր սպա նե րին, նրան ցից լա վա գույն 70-ին աք սո րե ցին Բա քու: Դրա նից հե-տո, 1921 թվա կա նի հո ւն վա րին, սառ-նա մա նի քի փաս տը հաշ վի չառ նե լով, Ռու սաս տան աք սոր վե ցին զո րա-վար ներ Նա զար բե կյա նը, Սի լի կյա-նը, Հախ վեր դյա նը և այլք: Ընդ հա նո ւր թվով նրա նք 1400-ն է ին: Ողջ մնա-ցած սպա նե րի մի մա սը հե տա գայո ւմ մտավ Կար միր բա նա կի շար քե րը:

Համազասպ ՍրվանձտյանԹովմաս Նազարբեկյան Դրաստամատ Կանայան (Դրո)

Զորավար Սեպուհ (Արշակ Ներսիսյան) Սուրեն ՄելիքյանԻշխան Հովսեփ Արղության

բանակ

«ՀՅ

Դա

շնա

կցու

թեա

ն պ

ատ

մու

թեա

ն թ

անգ

արա

ն» հ

իմնա

դրա

մ

«ՀՅ

Դա

շնա

կցու

թեա

ն պ

ատ

մու

թեա

ն թ

անգ

արա

ն» հ

իմնա

դրա

մ

74

2 (22) 2013

2 (22) 2013

1918 ÂՎ²Î²ÜÆزÚÆêÚ²Ü

ÐԵՐàê²Ø²ՐîԵՐÆ ÊàՐÐàôՐ¸À

մայիսյան հերոսամարտեր

Ե թե հայե րը պար տու թյո ւն կրե ին Սար դա րա պա տո ւմ, Հայաս տան բա ռը կա րող էր նշա նա կել սո սկ

մի հին աշ խար հագ րա կան տեր մին, ինչ պես, օ րի նա կ՝ Կա պա դով կի ան:Ք րիս տո ֆեր Ո ւո քր, « Հայաս տան: Ազ գի վե րապ րու մը»

Սարդարապատի ճակատամարտի քարտեզը

նյութը` Սվետլանա Պողոսյանի և Արև Մելիքյանի

76

2 (22) 2013

մայիսյան հերոսամարտեր

Ա ռա ջին աշ խար հա մար տի տա րի նե րին ե րիտ թո ւր քե րը, օգտ վե լով ստե ղծ ված մի ջազ գային ի րադ րու թյու նից, ո րո շե-ցին ի րա կա նաց նել Հայ կա կան հար ցի լո ւծ ման պան թո ւր քա կան ծրա գի րը: Հայ ժո ղո վր դի արևմ տյան հատ վա ծը բնա ջն ջե լո ւց և Արևմ տյան Հայաս տա-նը հայա թափ ա նե լո ւց հե տո թո ւր քե րը ծրագ րո ւմ է ին վե րաց նել նաև ար ևե լա-հայու թյա նը: Ռու սա կան բա նա կի կող մից Կով կա-սյան ռազ մա ճա կա տի մեր կա ցու մը Հոկ տեմ բե րյան հե ղա շրջ ման ա ռա ջին և թե րևս ա մե նա մեծ «ն վե րը» ե ղավ հայ ժո ղո վր դին: Ստե ղծ ված ի րա վի ճա կից չհա պա ղեց օգտ վել թո ւր քա կան բա նա-կը և խախ տե լով Երզն կայի զի նա դա-դա րը` 1918 թ. հո ւն վա րի 31-ին թո ւր-քա կան « Կա րս» զո րա մի ա վո րու մը Վե-հիբ փա շայի գլ խա վո րու թյա մբ ան ցավ հար ձակ ման: Մե կը մյու սի հետ ևից ընկ նո ւմ է ին հայոց բեր դա քա ղաք նե-րը` Երզն կան, Էրզ րու մը, Սա րի ղա մի շը, Կար սը: Մայի սի 15-ին թո ւր քե րը գրա-վե ցին Ա լեք սա նդ րա պո լը (Գյո ւմ րի)՝ ա ռաջ խա ղա ցու մը շա րու նա կե լով ե րեք` Ա լեք սա նդ րա պոլ-Սար դա րա պատ-Երևան (եր կա թու ղու եր կայն քով), Ջա-ջո ւռ-Բաշ Ա պա րան-Եր ևան, Ջա ջո ւռ-Հա մամ լու (Ս պի տակ)-Ղա րա քի լի սա ( Վա նա ձոր)-Դի լի ջան-Ղա զախ ուղ-ղու թյո ւն նե րով: Հայ ազ գը կա նգ նել էր

կոր ծան ման եզ րին: Ժա մա նա կի նշա-նա վոր քա ղա քա կան գոր ծիչ նե րից մե-կը՝ Սի մոն Վրա ցյա նը, այս պես է նկա-րագ րել այդ օր հա սա կան պա հը. « Ճա-նա պա րհ նե րը դե պի Թիֆ լիս և Բա քու փակ ված է ին ա մո ւր: Պա րս կա ստան տա նող եր կա թու ղին չէր գոր ծո ւմ, Շա-րո ւր-Նա խիջ ևա նը մահ մե դա կան նե րի ձեռ քին էր: Իսկ հա րա վից և արև մո ւտ-քից թո ւրքն էր գա լիս` կո տո րե լով հան-դի պող հայի ն… Ելք չկա ր… Մա ՛հ կամ ա զա տու թյո ւն. ու րիշ փր կու թյո ւն չկա: Եվ ա հա կա տար վո ւմ է հրա շք` մե կը այն հրա շք նե րից, ո րո նք գա լիս են բո-լո րո վին չս պաս ված և փր կո ւմ ան հույս հա մար ված կա ցու թյո ւն նե րը: Ժո ղո-վո ւր դը, նրա ա ռաջ նո րդ նե րը, զոր քը, ա մեն քը հա մակ վո ւմ են մեկ գի տակ ցու-թյա մբ՝ հաղ թել կամ մեռ նել»:Թշ նա մու ու ժե րի ճնշ ման տակ Իգ դի րի ջո կա տը, կա տա րե լով Մ. Սի լի կյա նի հրա մա նը, մայի սի 18-ին՝ Կա րա կա լայի, մայի սի 20-ին Մար գա րայի կա մուրջ նե-րով ան ցավ Ա րաք սի ձախ ա փը: Այդ կա մո ւրջ նե րը պայ թեց վե ցին, և Սո ւր-մա լո ւն գրա ված թո ւր քա կան զոր քե-րը մնա ցին կտր ված Սար դա րա պա-տի ռազ մա բե մից: Ա րա րա տյան դա շտ ներ խու ժած թո ւր քա կան զոր քե րը 1918 թ. մայի սի 19-ին մո տե ցան Սար դա րա-պատ գյու ղին: Մայի սի 21-ին գրա վե ցին Սար դա րա պատ գյո ւղն ու հա մա նո ւն

կայա րա նը և հա սան մի նչև Ղա մշ լու (Ե ղեգ նո ւտ) կի սա կայա րա նը: Եր ևա նի Ազ գային խո րհր դի նա խա գահ Ա րամ Մա նու կյա նը դի մո ւմ է ժո ղո վըր-դին կո չով` հա մա խմբ վել ու կռ վել թըշ-նա մու դեմ: Բա ցա ռիկ կամ քի ու խել քի տեր այս գոր ծի չն իր լա վա տե սու թյա մբ ոգ ևո րիչ օ րի նակ դար ձավ հայ զո րա-կան նե րին: Նույ նի սկ Ա լեք սա նդ րա պո-լի ան կման լու րը ստա նա լով` նա հաս-տա տա կա մո րեն ա սել է. « Դե պի գո րծ և աշ խա տա նք: Հաղ թո ղը մե նք ենք լի նե-լու»: Ա մե նայն hայոց կա թո ղի կոս Գևո րգ Ե Սու րե նյան ցը հրա ժար վո ւմ է հե-ռա նալ Էջ մի ած նից` հայ տա րա րե լով. «Եթե հայ կա կան ու ժե րն ի վի ճա կի չեն պաշտ պա նե լու այս սր բա զան վայ-րը, ա պա ես ինքս կա նեմ դա, հոգ չէ, թե կզոհ վեմ հա զա րա մյա Մայր տա ճա րի շե մին»: Կա թո ղի կո սը Տի րայր ար քե-պիս կո պո սին հրա մայո ւմ է հն չեց նել ե կե ղե ցի նե րի զան գե րը և իր մեր ժու մի խոս քը հա ղոր դել զոր քին ու ժո ղո վր դին: Եր ևա նո ւմ կու տակ ված հա զա րա վոր մար դիկ փո ղոց նե րո ւմ դր ված սե ղան-նե րի մոտ գրա նց վո ւմ և ան մի ջա պես ռազ մա ճա կատ է ին մեկ նո ւմ` հա մա-լրե լով Եր ևա նյան զո րա խո ւմ բը (հ րա-մա նա տար` գե նե րալ-մայոր Մով սես Սի լի կյան) և Սար դա րա պա տի ջո կա-տը (հ րա մա նա տար` գն դա պետ Դա նի ել

Ճակատամարտի մասնակիցներ՝ Սակիլարիի մարտկոցը

77

2 (22) 2013

Բեկ-Փի րու մյան): Մայի սի 22-ի ա ռա վո տյան հայ կա կան զո րա մա սե րը, հար ձակ ման ան ցնե լով, վե րագ րա վե ցին մեկ օր ա ռաջ թո ւր քե-րի գրավ ած Սար դա րա պատ կայա րա-նը: Ա ռա ջին հա ջո ղու թյո ւնն իր բա րե-րար ազ դե ցու թյո ւնն ու նե ցավ ոչ մի այն զոր քի, այլև ժո ղո վր դի վրա: Մար տե րը

ըն թա նո ւմ է ին փո փո խա կան հա ջո ղու-թյո ւն նե րով: Հայ ռազ միկ նե րի մար տա-կան բա րձր ո գին նրա նց մղո ւմ էր ան-ձնա զո հու թյան:Վճ ռա կան ե ղավ մայի սի 27-ի գի շե րը: Խզ նաու զից դո ւրս գա լո վ՝ Կա րո Հա սան Փա շայա նի ջո կա տը շր ջա նց կա տա րե-լով ան ցավ թո ւր քա կան բա նա կի թի-կո ւն քը` կա տա րե լով թևային հար ձա-կո ւմ: Սար դա րա պա տի խմ բա վոր ման շտա բի պետ Ա. Շնե ու րի վկայու թյա մբ՝ այս մար տին մաս նակ ցո ւմ էր Դա նի ել Բեկ-Փի րու մյա նը: Ջր հան աշ տա րա կից տես նե լով, որ գրո հի նետ ված զին վոր-նե րը թշ նա մու գն դաց րային կրա կից մի պահ շփոթ վել են` չա պա վի նե լով խոս-քի ու ժին, հա նո ւմ է զին վո րա կան վե-րար կո ւն, շր ջո ւմ վառ կար միր աս տա-ռի կող մը և ոգ ևո րե լով զին վոր նե րին` ա ռաջ նոր դո ւմ մար տի: Սար դա րա պա-տի հե րո սա մա րտն ա վա րտ վեց հայե րի փայ լո ւն հաղ թա նա կով: Մայի սի 27-28-ին հայ կա կան զո րա մա սե րը, ծա նր վնաս ներ հա սց նե լով թո ւր քա կան զոր-քե րին, ստի պե ցին նրա նց փա խո ւս տի դի մել դե պի Ա լեք սա նդ րա պոլ: Սար դա րա պա տի հե րո սա մար տը հայու թյան մի աս նու թյան, հա վա քա-

կան պայ քա րի հե րո սա կան օ րի նակ է, որ տեղ դրս ևոր վեց օր հա սի ժա մին ժո-ղո վր դա կան բո լոր խա վե րի, քա ղա քա-կան բո լոր հո սա նք նե րի ան հրա ժե շտ մի աս նու թյան հրա մայա կա նը: Կո ղք կող քի կռ վո ւմ է ին արևմ տա հայն ու ար ևե լա հայը, զին վո րն ու աշ խար հա-զո րայի նը, տղա մա րդն ու կի նը, ե րի-տա սա րդն ու ծե րը, մտա վո րա կա նն ու գեղ ջու կը, աշ խար հա կա նն ու հոգ ևո-րա կա նը: Սար դա րա պա տի հաղ թա նա-կը, հայ րե նա սի րու թյան, ան ձնա զո հու-թյան, ժո ղո վր դի մի աս նու թյան դրս ևո-րու մը լի նե լո ւց զատ, ժո ղո վո ւրդ նե րի բա րե կա մու թյան վառ վկայու թյո ւն էր: Սար դա րա պա տի ճա կա տա մար տը հայ ժո ղո վր դի ազ գային-ա զա տագ րա կան պայ քա րի ա մե նա հե րո սա կան է ջե րից է: Սար դա րա պա տի հրաշ քը կան խո րո շեց հայե րի ա պա գան և հիմ ք դրեց հայոց վեց դա րյա կո րս ված պե տա կա նու թյան վե րա կա նգն մա նը: Հայի հա մար Սար-դա րա պա տը նույնն էր, ե թե ոչ ա վե լին, ինչ Բո րո դի նոն` ռու սի, Շիպ կան` բուլ-ղա րա ցու, և Թեր մո պի լեն հույ նի հա-

մար:

Առաջին Հանրապետության բանակի սպաներ և զինվորներ՝ Զանգիբասարի մոտ

Գարեգին եպիսկոպոս Հովսեփյան

մայիսյան հերոսամարտեր

78

2 (22) 2013

Բաշ Ա պա րա նի հե րո սա մար տը

Այդ օ րե րին մար տեր է ին մղ վո ւմ նաև Բաշ Ա պա րա նո ւմ և Ղա րա քի լի սայում: Թո ւր քա կան եր րո րդ զո րա խո ւմ բը, հար ձակ վե լով Ա լեք սա նդ րա պո լ– Հա-մամ լու ուղ ղու թյա մբ, մայի սի 20-ին գրա վո ւմ է Հա մամ լո ւն և շա րժ վո ւմ է դե-պի Բաշ Ա պա րան: Հայ կա կան բա նա կի հրա մա նա տա րու-թյու նը ռազ մա ճա կա տի այդ հատ վա-ծու ւմ բնակ չու թյան ինք նա պա շտ պա-նու թյու նը կազ մա կեր պե լու նպա տա կով Բաշ Ա պա րա նի ճա կատ է ու ղար կո ւմ Սեդ րակ Ջա լա լյա նի և Ար սեն Տեր-Պո-ղո սյա նի / Րաֆ ֆու « Խե նթ» վե պի հե-րոս Վար դա նի որ դին/ մար տա կան խմ բե րը: Ա ռա ջին լո ւրջ բա խո ւմ նե րը տե ղի են ու նե նո ւմ « Դա վա բոյին» կոչ-վող տե ղա մա սի բար ձո ւնք նե րո ւմ: Թո ւր քե րի հայտն վե լը Բաշ Ա պա րա-նի ճա կա տո ւմ կրկ նա կի սպառ նա լիք է ստեղ ծո ւմ Եր ևա նի հա մար: Մայ րա-քա ղաք տա նող հյու սի սային դար պաս-նե րը բաց է ին: Հայ կա կան զոր քե րի հրա մա նա տա րու թյու նը կա րո ղա նո ւմ է

ճի շտ ժա մա նա կին գնա հա տել վտան-գի մե ծու թյու նը: Եր ևա նյան զո րա խմ բի հրա մա նա տար գե նե րալ Մ. Սի լի կյա նը երևա նյան ուղ ղու թյու նից Բաշ Ա պա-րա նի ճա կատ է ու ղար կո ւմ մի քա նի զո րա մա սեր: Ռազ մա ճա կա տի ա պա-րա նյան հատ վա ծի հայ զո րա գն դե րի հրա մա նա տա րու թյու նը վս տահ վո ւմ է Դրաս տա մատ Կա նայա նին` Դրոյին: Դ րոն իր զո րա խմ բով Բաշ Ա պա րա նի ճա կատ է հաս նո ւմ մայի սի 23-ի ե րե-կոյան: Այդ օրն աշ խար հա զո րային նե-րը չա փա զա նց ծա նր ու հա մառ մար տեր է ին մղել և տե ղի տա լով հա կա ռա կոր դի գե րա կշ ռող ու ժե րի ն՝ հար կա դր ված նա-հան ջել են: Մայի սի 22-25-ի հաղ թա կան հար ձա-կում նե րը և Սար դա րա պա տի ռազ մա-ճա կա տո ւմ հայ կա կան զոր քե րի հե տա-գա գոր ծո ղու թյո ւն նե րի ծա վալ ման հա-մար ստե ղծ ված բա րեն պա ստ պայ ման-նե րը հնա րա վո րու թյո ւն ըն ձե ռե ցին, որ պես զի հայ կա կան բա նա կի հրա մա-նա տա րու թյու նը կա րո ղա նա լրա ցու ցիչ մար տա կան ու ժեր տե ղա փո խել Բաշ Ա պա րա նի ուղ ղու թյո ւն: Մայի սի 25-28-ին մար տեր մղե լով` Բաշ Ա պա րա նի շր ջա նո ւմ հայ կա կան զո-

րա մա սե րը կա սեց րին թշ նա մու ա ռաջ-խա ղա ցո ւմն ու հար կադ րե ցին հրա-ժար վել Եր ևա նն աք ցա նի մեջ առ նե լու ծրագ րից:

Ղա րա քի լի սայի հե րո սա մար տը

Ղա րա քի լի սան շատ կար ևոր էր Եր ևա-նը պա հե լու հա մար: Թո ւր քե րի հա մար այն մար տա վա րա կան տե սան կյու նից մեծ նշա նա կու թյո ւն ու ներ. ճա նա պա րհ էր բա ցե լու դե պի Աղս տա ֆա և Բա քու: Ղա րա քի լի սայի ճա կատ է ին նետ վել ե րեք դի վի զի ա ներ` Կա րա բե քիր փա-շայի հրա մա նա տա րու թյա մբ: Թո ւր քե րը, օգտ վե լով հայ կա կան գն դե-րի նա հան ջից, մայի սի 20-ին գրա վում են Ջա ջու ռը, Աղ բու լա ղը ( Լու սաղ-բյուր), Ղալ թախ չին (Ա պա րա նի շրջ., Հար թա գյո ւղ) ինչ պես նաև Վո րոն ցով-կան՝ մահ մե դա կան ան կա նոն զո րա խմ-բե րի օգ նու թյա մբ: Մայի սի 21-23-ը Անդ րա նի կի զո րա ջո-կա տը, թեժ մար տեր մղե լով Վո րոն ցով-կայի և Ջա լա լօղ լու (Ս տե փա նա վան) շր ջա նո ւմ, կա նգ նեց նո ւմ է թո ւր քե րի

Զեմլյակի հեծյալ խումբը

մայիսյան հերոսամարտեր

79

2 (22) 2013

ա ռաջ խա ղա ցու մը և շա րժ վո ւմ դե պի Դսեղ: Գա րե գին Նժ դե հը մայի սի 25-ին իր 40 հե ծյալ նե րով հար ձակ վո ւմ և կա-սեց նո ւմ է թո ւր քա կան 100 հե ծյալ նե րի և հետ ևա կի ա ռա ջըն թա ցը: Մայի սի 26-ին Բեյ-Մա մի կո նյա նին հա ջող վո ւմ է Մայ մե խի մոտ շր ջան ցել թո ւր քե րի աջ թևը: Թշ նա մին փախ չո ւմ է Հա ջի ղա րայից: Զոր քի հետ ոտ քի է ին ե լել նաև շր ջա կա գյու ղե րի բնա կիչ նե-րը: Մայի սի 27-ին ռազ մա ճա կա տի կեն-տ րո նո ւմ, Ար ջո ւտ գյու ղի ուղ ղու թյա մբ, Ղոր ղա նյա նը հար ձակ ման նե տեց Էր-զրու մի գո ւն դը: Նոր հա մալ րո ւմ կա տա րե լով` թո ւր քե-րը օր վա 2-րդ կե սին հայ կա կան թևե րի դեմ ծա վա լե ցին հար ձա կո ւմ: Մայի սի 28-ի վաղ ա ռա վո տից թո ւր քե րը հար-ձակ ման ան ցան ճա կա տի կե նտ րո-նո ւմ և աջ թևո ւմ: Հայտն վե լով կի սա-շր ջա պատ ված վի ճա կո ւմ՝ գն դա պետ Նի կո լայ Ղոր ղա նյա նը հետ չքա շեց իր ու ժե րը՝ հույ սը դնե լով մայի սի 27-28-ի գի շե րը Բեյ-Մա մի կո նյա նից ստա ցած այն տե ղե կու թյան վրա, որ Անդ րա նի կը մո տե նո ւմ է: Մայի սի 28-ի ե րե կոյան ժա մը 4-ին թուր քա կան 11-րդ դի վի զի այի ա ռա ջա-պա հը մտավ Ղա րա քի լի սա: « Ղա րա քի-լի սայի ճա կա տա մար տը հազ վա գյո ւտ մա րտ էր»,- վկայո ւմ էր Քյա զիմ Կա-րա բե քի րը Բա թու մի բա նակ ցու թյո ւն-

նե րո ւմ: Թո ւր քե րը, Ղա րա քի լի սայո ւմ տա լով մեծ կո րո ւստ ներ, այլևս չշա րու-նա կե ցին հար ձա կու մը Դի լի ջան-Ղա-զախ ուղ ղու թյա մբ, ո րը դե պի Գան ձակ և Բա քու մղ վող թշ նա մու հա մար գլ խա-վոր ուղ ղու թյո ւնն էր: Բաշ Ա պա րա նի հաղ թա նա կը, Անդ-րա նի կի կող մից Դի լի ջա նի մա տույց-նե րը մայի սի 30-ից մի նչև հու նի սի 6-ը ա մո ւր փա կե լը ե ղան այն հիմ նա կան պատ ճառ նե րը, ո րո նք ստի պե ցին հա-կա ռա կոր դին փո խել այդ զո րա խմ բի հար ձակ ման ուղ ղու թյու նը դե պի Շու-լա վեր-Թիֆ լիս: Թե պետ Ղա րա քի լի սայո ւմ հայե րը պարտ վե ցին, բայց հե տա գայո ւմ իր հու-շե րո ւմ Վե հիբ փա շան նշո ւմ է, որ Ղա-րա քի լի սայո ւմ հայե րն ա պա ցու ցե ցին, որ կա րող են լի նել աշ խար հի լա վա-գույն մար տիկ նե րը: Մայի սյան հե րո սա մար տե րի առն չու-թյա մբ ան գամ թո ւր քա կան բա նա կի հրա մա նա տար Վե հիբ փա շան խոս տո-վա նել է՝ « …ի սկ Մեծ Ղա րա քի լի սայի և Սար դա րա պա տի կռիվ նե րը պա տե-րազ մա կան պատ մու թյան մեջ կար ևոր էջ են գրա վե լու»: Ե թե Բաշ Ա պա րա նո ւմ հա ջող վեց ստի-պել թո ւր քե րին դա դա րեց նել ա ռաջ-խա ղա ցու մը, Ղա րա քի լի սայո ւմ հա մառ դի մադ րու թյա մբ հա ջող վեց ա րյու նա-քամ ա նել թո ւր քա կան զո րա մա սե րը և

ստի պել թո ւր քա կան հրա մա նա տա րու-թյա նն առ ժա մա նակ հրա ժար վել ան-հա պաղ ա ռաջ խա ղա ցու մից դե պի Ղա-զախ, ա պա Սար դա րա պա տո ւմ գլ խո-վին ջախ ջախ վեց թո ւր քա կան բա նա կի պար ծա նք « Գե լի բո լու» դի վի զի ան:Գ նա հա տե լով մայի սյան հե րո սա մար-տե րը` Սար դա րա պա տի մաս նա կից մար շալ Հ. Բաղ րա մյա նը նշել է. «Ե-թե չլի նե ին 1918 թվա կա նի մայի սյան հաղ թա նակ նե րը` չէր լի նի հայոց պե-տա կա նու թյան վե րած նո ւն դը, չլի ներ Ա վա րայ րի ո գին` չէր թևա ծի Սար դա-րա պա տի հաղ թա նա կը»: Մայի սյան հաղ թա նակ նե րի հե րո սա կան օ րի նակ-նե րով դաս տի ա րակ ված հայոր դի նե րը սխ րա նք ներ գոր ծե ցին Երկ րո րդ աշ-խար հա մար տո ւմ, Ար ցա խի գոյա մար-տո ւմ: Այ սօր էլ մեր պատ մա կան հի շո-ղու թյան մեջ վառ է Սար դա րա պա տի հե րո սա մար տը: Սար դա րա պա տո ւմ նվաճ ված հաղ թա նա կը հայոց պե տա-կա նու թյան վե րա կա նգն ման, Հայաս-տա նի Հան րա պե տու թյան հռ չակ ման ե րաշ խի քը դար ձավ: Մայի սյան հե րո-սա մար տե րո ւմ տա րած հաղ թա նակ նե-րի գրա վա կա նը նո րաս տե ղծ ազ գային կա նո նա վոր զո րա մի ա վո րո ւմ նե րն է ին և աշ խա հա զո րի մաս նակ ցու թյու նը:

Դրոն՝ զինակիցներով (կենտրոնում նստած)

մայիսյան հերոսամարտեր

80

2 (22) 2013

81

«Հո ԳԻ ոՎ ՍՆԱ ՆԿ ՆԵ րՆ ԵՆ, որ ԿԱ-րոՂ ԵՆ ԼքԵԼ ԱՆ ԿԱ Խու ԹԵ ԱՆ ԳԱ-

ՂԱ փԱ րԸ»:

«ՄԱՅԻՍ 28Ը ՄԵր ՊԱՏ Մու ԹԵ ԱՆ Ա ՄԵ ՆԱ ՄԵծ ՏՕ ՆՆ է

... ՀԵ ռու չէ ԱՅՆ Օ րԸ, ԵրԲ ՄԱՅԻՍ 28Ը ԿԸ ՏՕ Նո ւԻ ԻԲ րԵւ ՀԱ ՄԱզ-

ԳԱՅԻՆ ԱՆ ՀԵր քԵ ԼԻ Ա ՄԵ ՆԱ ՄԵծ ՏՕՆ, Եւ Ա ՄէՆ ՀԱՅ Եր ԿԻւ ՂԱ ծՕ րէՆ

ԿԸ Խո ՆԱր ՀԻ ԱՅԴ ՏՕ ՆԻ Առ ջԵւ»:

«ԱզԳԸ ՊԱՀԵԼու ՀԱՄԱր ՊէՏք է ուՆԵՆԱԼ ՀԱՅրԵՆԻք, ՊէՏք է

ԿԱզՄԵԼ ԱզԳԱՅԻՆ ՊԵՏուԹԻւՆ»

Հով ՀԱՆ Նես ՔԱ ջԱզ Նու Նի

( ՀԱյԱս տԱ Նի ՀԱՆ րԱ պե տու թյԱՆ Ա ռԱ ջիՆ վԱր չԱ պետ) «ՃԱ ԿԱ տԱ ՄԱ րտ», 1922

մեր մեծերի խոսքը

2 (22) 2013

Մե նք` հայե րս, սր բու թյա մբ ենք պա-հո ւմ մեր քաջ, ա զա տա սեր նախ նյաց, նա հա տակ նե րի հի շա տա կը: 1968թ. մայի սին լրա ցավ Սար դա րա պա տի հե-րո սա մար տո ւմ հայ ժո ղո վր դի տա րած հաղ թա նա կի հի սո ւն տա րին: Հա մա ժո ղո վր դա կան հան գա նա կու-թյա մբ սր բա զան Մա սիս նե րի ներ քո վեր խոյա ցավ Սար դա րա պա տի հաղ-թա նա կը փա ռա բա նող հու շա հա մա լիր: Հու շար ձա նը կա ռո ւց վեց միջ նա դարյան հայ դա սա կան ճար տա րա պե տու-թյան սկզ բո ւնք նե րով: Կա ռույ ցի հե ղի-նակ նե րն են հայ մեծ ճար տա րա պետ Ա լեք սա նդր Թա մա նյա նի ար ժա նա-վոր ա շա կե րտ, ԽՍՀՄ ժո ղո վր դա կան ճար տա րա պետ Ռա ֆայել Իս րայե լյա-նը (1908-1973թթ.), քան դա կա գո րծ ներ Ա րա Հա րու թյու նյա նը, Սամ վել Մա նա-

սյա նը և Ար շամ Շա հի նյա նը: Հայ մե-ծա նո ւն բա նաս տե ղծ Վա հան Տե րյա նի ար տա հայ տիչ խոս քե րով`… որ տեղ են քա րե րն այդ պես վե րամ բա րձ լեռ նե րի նման պա րզ ված երկն քի ն…: Հու շա հա մա լի րը Ճա կա տա մար տին հա մա զոր ուժ և ազ դե ցու թյո ւն ձեռք բե րեց: Հու շար ձա նի մո ւտ քը եր կու կող-մից պահ պա նո ւմ են ուժ և հաս տա տա-կա մու թյո ւն խո րհր դան շող ցու լե րը: Ըստ նախ նա կան մտահ ղաց մա ն՝ խճու-ղու ա ռա նց քով պե տք է վեր խոյա նար հաղ թա նա կած սու րը: Այն փո խա րին-վեց զան գաշ տա րա կով (35 մ բա րձ րու-թյա մբ). ժո ղո վր դի հի շո ղու թյան հա մա-ձայն՝ ճա կա տա մար տի օ րե րին Սար-դա րա պա տից մի նչև Վա ղար շա պատ ու Եր ևան ղո ղան ջել են բո լոր ե կե ղե ցի նե-րի զան գե րը՝ ժո ղո վր դին ի զեն կո չե լու,

սթափ ու զգոն պա հե լու, աշ խար հա զոր հա վա քե լու հա մար: Բա զալ տե պատ-վան դա նից աս տի ճա նա ձև վեր է բա րձ-րա նո ւմ չո րս մույթ (տե ղա կան կար միր տու ֆից), ո րո նք վեր նա մա սո ւմ ի րար են մի ա նո ւմ ե ռա շար կա մար նե րով, որտեղ կախ ված են զան գե րը, ո րո նք տոն օ րե-րին կամ հա տո ւկ ա ռիթ նե րով ղո ղան-ջել են (մ շա կել էր Ռո բե րտ Ա թայա նը), իսկ այ սօր` յու րա քան չյո ւր կես ժա մը մեկ: Զան գա կա տան զան գե րը է լե կ-տրո նային սար քի մի ջո ցով հն չեց րել են հայ րե նա սի րա կան մե ղե դի ներ ( դա ա ռա ջին այդ պի սի հա մա կա րգն է ե ղել ԽՍՀՄ-ում): Զան գաշ տա րա կից դե պի հու շա պա տ ձգ վո ւմ մի ծա ռու ղի, ո րի աջ կող մո ւմ բազ մել են հի նգ խրո խտ ար-ծիվ ներ, ո րո նք ըստ հե ղի նա կի մտա-հղաց ման` « հաղ թա նա կը բե րող ռազ-

Հաղ թա նա կիհուշարÓանը 45 տարեկան

անդրադարձը` Սվետլանա Պողոսյանի

հուշահամալ իր

82

2 (22) 2013

միկ ներ են, նրա նց ո գի նե րը և դար ձած են դե պի ժո ղո վո ւր դը` մե նք կա նք, մենք ձեր մեջ ենք, ձեզ հե տ…»: Ճե մու ղին ա վա րտ վո ւմ է կի սա բո լո րո ւն հաղ թա-նա կի հու շա պա տով (ե րկ՝. 55 մ., բա րձր. կե նտ րո նո ւմ՝ 7 մ., եզ րե րո ւմ` 10 մ.): Այն եր կու կող մից զար դար ված է խո րա-քան դակ նե րով և բա րձ րա քան դակ նե-րով, ո րոն ցո ւմ ար տա հայտ ված են հայ ժո ղո վր դի մար տա կան սխ րա նք նե րը և խա ղաղ ստեղ ծա գո րծ աշ խա տան քը: Հու շա պա տին դրո շմ ված է նաև բա րի ու ժե րը խո րհր դան շող թևա վոր ձի ե րի պայ քա րը չար ու ժե րի՝ վի շապ նե րի դեմ: Հու շա պա տի մեջ կա մար է ար ված, որն այ ցե լո ւին ուղ ղո ւմ է դե պի « Վար դա-վառ» սե ղա նա տու նը: Ըստ հե ղի նա կի՝ չէր կա րե լի, այ ցե լե լով այս հե րո սա կան վայ րը, թաս չբա րձ րաց նել հայ րե նի քի կե նաց ի րե նց կյան քը զո հած հե րոս նե-րի հի շա տա կին: Սար դա րա պա տի հե րո սա մար տի հու-շա հա մա լի րը պատ մա կան հի շո ղու-թյան պահ պան ման ինք նա տիպ օ ջախ է՝ հայոր դի նե րին ազ գային, ռազ մա հայ-րե նա սի րա կան ո գով դաս տի ա րա կե լու կար ևոր ա ռա քե լու թյա մբ: Ա մեն տա րի հու շա հա մա լի րո ւմ մեծ շու քով է նշ վո ւմ Սար դա րա պա տի ճա-

կա տա մար տի հաղ թա նա կը, հար գան-քի տո ւրք է մա տո ւց վո ւմ Սար դա րա պա-տի հե րոս նե րին, թևա ծո ւմ են հայ կա-կան երգն ու ե րա ժշ տու թյու նը, թո ւնդ է առ նո ւմ հայի հո գին, լց վո ւմ ան սահ ման հպար տու թյա մբ և հայ րե նա սի րու թյա-մբ: Սար դա րա պա տի հրաշ քը մեր սըր-բա զան հաղ թա նա կի խոր հո ւրդն է, իսկ հու շա հա մա լի րը` յու րա տե սակ սր բա-վայր ա մեն հայի հա մա ր… Հու շա կա ռույ ցի վեր ջին կո թո ղը 1978 թվա կա նին կա ռո ւց ված Հայոց ազ գագ-րու թյան թան գա րա նի՝ միջ նա դա րյան ամ րոց հի շեց նող շի նու թյո ւնն է. Ճար-տա րա պետ Ռ. Իս րայե լյա նն այն նա-խագ ծե լիս օգ տա գոր ծել է միջ նա դա-րյան ճար տա րա պե տու թյան բազ մա-թիվ ինք նա տիպ հնա րք ներ: Ուշագ րավ է շեն քի հա տա կագ ծային հո րին ված քը` կա մա րա կապ խո րան ներ, ներ քին չո րս բա կեր: Շեն քի երկ րո րդ հար կը լու սա-վոր վո ւմ է ժո ղո վր դա կան բնա կա րան-նե րին բնո րոշ եր դիկ նե րով: Շի նու թյո-ւնն ու նի եր կու ան կյու նային պա տու-հան. մե կը նայո ւմ է դե պի Ա րա գած, մյու սը` Ա րա րատ: Թան գա րա նի կե նտ-րո նո ւմ ե ռա գմ բեթ սրա հն է, ո րի տա-նի քն ա վա րտ վո ւմ է հայ կա կան ա վան-դա կան բնա կա րան նե րին բնո րոշ հա-

զա րա շեն ծած կով: Այս տեղ 2008 թ-ից ներ կայաց վո ւմ է «1918թ. մայիս յան հե րո սա մար տե րը և Հայաս տա նի ա ռա-ջին հան րա պե տու թյան հռ չա կումը» թե մայով հիմ նա կան ցու ցադրու թյունը: Իսկ սրահ նե րո ւմ ներ կայաց ված է հայոց ազ գային մշա կույ թը` վաղ շըր-ջա նից մի նչև մեր օ րե րը: Թան գա րա-նային հա վա քա ծու նե րը հա մա լր վել են պե ղա ծո նյու թե րով, ազ գագ րա կան գի-տար շավ նե րից, այլ թան գա րան նե րից ձե ռք բեր ված ա ռար կա նե րով և սփյո ւռ-քա հայու թյան մե ծար ժեք նվի րատ վու-թյո ւն նե րով: Թան գա րա նո ւմ պահ վող ա վե լի քան 70.000 թան գա րա նային ար-ժեք նե րն այն դա րձ նո ւմ են հայոց մշա-կույ թի, հայ ինք նու թյան պահ պան ման նո րօ րյա տա ճար, յու րո վի ի մաս տա վո-րո ւմ ա զա տագ րա կան պայ քա րի այն հե րո սա կան ու ղին, ո րով ան ցան հայ ժո ղո վր դի ան ձն վեր զա վակ նե րը` հրա-շք ներ գոր ծե լով Սար դա րա պա տի, Շու-շի ի հե րո սա մար տե րո ւմ: Այս տա րի լրա նո ւմ են Սար դա րա պա-տի հու շա հա մա լի րի 45 և Հայոց ազ-գագ րու թյան թան գա րա նի 35-ա մյակ-նե րը:

հուշահամալ իր

83

2 (22) 2013

Ինչ է ինձ հա մար նշա նա կո ւմ ան կախ Հայաս տա նի քա ղա քա ցի լի նե լը

Ան կա խու թյո ւն ու նե նա լու ան հո ւն ցան կու թյան շնոր հիվ ես ծն վել եմ ան կախ Հայաս տա նի գար նա նը: Մի նչև լույս աշ խա րհ գա լը մեր տա նը բո լո րը կա րո տով տեն չա ցել են ինձ, ժա մե րով սպա սել հի վան դա նո ցի դռա նը: Իսկ ան կա խու թյան ծնո ւն դին մի գեր դաս տան չէ, որ սպա սել է: Եվ ոչ էլ ժա մե րով են սպա սել կամ օ րե րով: Նրան տեն չա ցել են եր կար ու ան վե րջ գի շեր նե րի ըն թաց քո ւմ, ա րյու նա հեղ մար տե րից մեռ նող զին վո րի վեր ջին հա ռա չո ւմ, օ տա րու թյան մեջ հայոց կռո ւն կին սպա սող պան դո-ւխ տի եր գե րո ւմ, հայ ֆի դայու ինք նա զո հա բեր ման եր գե րո ւմ... Իմ ծնո ւն դը մեր տան հա մար եր ջան կու թյո ւն ու լույս է, քո ծնո ւն դը ա վե տիս է դար ձել մի ժո ղո վր դի, ցե ղի գոյու թյան առ հա-վատ չյա, դա րա վոր իղ ձե րի ի րա կա նա ցո ւմ: Իմ ան կախ ու ա զատ հայ րե նիք, ես վայե լո ւմ եմ քո ա զա տու թյո ւնն ու ան կա խու-թյու նը, ցան կա լի խա ղա ղու թյու նը, և կրկ նա պա տկ վո ւմ է սե րս առ հայ րե նիք, ու որ պես պատ գամ, որ պես եր դո ւմ հն չեց նո ւմ եմ, որ կգան օ րեր, երբ ես, ի պա տաս խան սի րո, ա զա տու թյան, սե փա կան գոր ծով նպա ստ կբե րեմ քեզ, քո բար գա վաճ մա նը... Հայ րե նի քը չեն ընտ րո ւմ, ինչ պես չեն ընտ րո ւմ ծնող նե րին, ուս տի, ե թե ու զո ւմ ես, եր կի նք կդառ նամ` աչ քե րո ւմս աստ ղեր, ե թե ու զո ւմ ես... Ու զես թե չու զես, հայ րե նիք իմ վեհ, մեկ է, չեմ կա րող տալ այն ա մե նը, ին չին հի րա վի ար ժա նի ես: Կու զե ի հպար տա նալ քո հաց ու հո ղով, քա րաշ խար հով, հան ճար նե րով, քո՝ ̔աշ խա րհ ներ կա շա ռած խոս քե րո վ, քո` աշ խար հը նվա ճած զա վակ նե րով: Կու զե ի մշ տա պես պար ծե նալ քո հե րո սա կան ան ցյա լով, հա րո ւստ ներ կայով ու լու սա պայ ծառ ա պա գայով: Իմ ա զատ հայ րե-նիք, քեզ հետ քո ա զատ զա վա կն է խո սո ւմ, որ սի րո ւմ է քո պե տա կա նու թյո ւնն ու քո դրո շը, քո օրհ նե րգն ու զի նան շա նը: Մե նք քեզ ան նկա րագ րե լի կո րո ւստ նե րի գնով ձե ռք բե րե ցի նք, ու դու ինձ հա մար իմ ա րյան պես թա նկ ես: Ու ես` տա սն հին գա մյաս, վա խե նո ւմ եմ քեզ հա մար, ու զո ւմ եմ, որ հա սու նա նաս ու հզո րա նաս, ցի րու ցան զա վակ նե րիդ հա վա քես շո ւրջդ, որ դի նե րիդ ար տա գաղ թը կան խես, օ րի նա վոր լի նես և օ րի նա կե լի ... Ի նձ ըն դա մե նը մի տո ւն կամ գեր դաս տան է սպա սել, քեզ` մի ժո ղո վո ւրդ: Ես մի օր գնա լու եմ, իսկ դու հա վե րժ մնա ցող ես: Շնոր հա կալ եմ, որ ինձ ի րա վո ւնք ես տվել հպար տա նա լու քե զա նով, իմ` Ռու բեն Մե լի քյա նի հայ րե նիք, իմ Մայր Հայաս տան:

Նրանք ծնվել են մայիսի 28-ին՝ Հայաստանի անկախ հանրապետության հռչակման օրը: Հենց այդ օրն էլ նշելու են իրենց 16-ամյակը և դառնալու են Հայաստանի Հանրապետության լիիրավ քաղաքացի: Նրանք երիտասարդ են, նպատակասլաց և պատվախնդիր, իսկ ամենակարևորը՝ նրանք ազատ են, քանի որ ծնվել

են ազատ երկրում:

Հ.Գ. Երբ նախապատրաստում էինք այս ծրագիրը, անսպասելիորեն իմացանք, որ մասնակիցներից մեկի կրտսեր քույրը նույնպես ծնվել է մայիսի 28-ին, և նա ունի իր ուրույն կարծիքը, թե ինչ է անկախ

պետության քաղաքացի լինելը:Ծրագրին աջակցել է ՀՀ կրթության և գիտության նախարարությունը:

Ինչ է ինÓ համար նշանակում անկախ Հայաստանի

քաղաքացի լինելը

Ռուբեն Մելիքյան

անկախ երկրի պատանին

84

2 (22) 2013

Ինչ է ինձ հա մար նշա նա կո ւմ ան կախ Հայաս տա նի քա ղա քա ցի լի նե լը

Ես շատ հպա րտ եմ, որ ապ րո ւմ եմ Հայաս տա նի Հան րա պե տու թյու նո ւմ: Ես շատ եմ սի րո ւմ իմ եր կի րը և չեմ ու զո ւմ իմ հա-րա զատ երկ րից մեկ նել ու րիշ եր կիր և ան վե րա դա րձ մնալ այն տեղ: Ես շատ ու րախ եմ, որ Հայաս տա նը ան կախ է և ան կախ էլ կմ նա: Չնայած Հայաս տա նի հո ղե րի մի մա սը գեր ված է, բայց հու սով եմ, որ կգա ժա մա նակ, ու մեր երկ րի հո ղե րը նո րից մե րը կլի նե ն՝ Մեր Ա րա րա տը, Ա նին, Վա նը, Ախ թա մա րը... Հայաս տա նը ան կա խա ցել է 1918 թվա կա նի մայի սի 28-ին: Ա վե-

լաց նեմ նաև, որ ես ծն վել եմ իմ երկ րի ան կա խու թյան օ րը, այ սի նքն` մայի սի 28-ին: Ես հպա րտ եմ, որ ծն վել եմ հե նց այդ օ րը: Ես ա զա տու թյան զա վա կն եմ և կրծ քով պի տի պա շտ պա նեմ իմ ա զատ հայ րե նի քը:

Անգելինա Մելիքյան

Անգելինա և Ռուբեն Մելիքյաններ/ ՀՀ Գեղարքունիքի մարզ

անկախ երկրի պատանին

85

2 (22) 2013

Անի Սուքիասյան/ ՀՀ Արմավիրի մարզ

Ինչ է ինձ հա մար նշա նա կո ւմ ան կախ Հայաս տա նի քա ղա քա ցի լի նե լը

Ա զա տու թյո ւն, ինք նու րույ նու թյո ւն... Յու րա քան չյո ւր պե տու թյան և նրա տա րած քո ւմ ապ րող ան հա տի ցան կու թյո ւնն ու գե-րա գույն նպա տա կն է:

Վս տահ եմ, որ մե զա նից յու րա քան չյո ւրն ու նի ո րո շա կի խն դիր նե ր՝ ա զա տու թյան և ինք նու րույ նու թյան հետ կապ ված, և ինքս, թեև հաս կա նա լով դրա ոչ այն քան հա ճե լի լի նե լը, կա րող եմ հա վաս տել, որ ինչ-որ մե կից կամ ինչ-որ բա նից կախ-ված լի նե լն ա մեն ևին էլ հա ճե լի չէ:

Ա պա ինչ ա սեն այն պե տու թյո ւն նե րն ու այն տեղ ապ րող բնա կիչ նե րը, ո րո նք մի նչ այժմ չու նեն ան կա խու թյո ւն և ինք-նու րույն ո րո շո ւմ ներ կայաց նե լու ի րա վո ւնք... Հա մա ձայ նեք, որ ա հա վոր է: Այո՛, այո՛, մի նչ այժմ կան պե տու թյո ւն ներ, ո րո նք չու նեն ան կա խու թյո ւն, և ինքս, տե ղե կաց ված լի նե լով այդ պե տու թյո ւն-նե րից և ծա նոթ լի նե լով նրա նց պատ մու թյա նը, գնա հա տո ւմ եմ այն, ինչ ու նեմ այ սօր... ան կախ պե տու թյու նո ւմ ապ րե լու և ստեղ ծա գոր ծե լու հնա րա վո րու թյո ւն, ինք նու րույն ո րո շո ւմ ներ կայաց նե լու ու դրա նք ի րա գոր ծե լու ի րա վո ւնք:

Մի այն այն, որ ես ու իմ պե տու թյու նը կա խո ւմ չու նե նք ոչ մե կից, ան գամ այն գեր տե րու թյո ւն նե րից, ո րո նք կան այ սօր, ա մեն ինչ է ինձ հա մար: Ես հպա րտ եմ, որ ապ րո ւմ եմ ան կախ Հայաս տա նո ւմ, հպա րտ եմ, որ հայ եմ և խո նա րհ վո ւմ եմ այն մա րդ կա նց առջև, ով քեր թե կո ւզ չն չին լու մայով օգ նել են ան կա խու թյան ձե ռք բեր ման հար ցո ւմ, ու նրա նց շնոր հիվ է, որ մե նք բո լո րս այ սօր ու նե նք տն տե սա պես և բա րոյա պես հզոր պե տու թյո ւն, հզոր բա նակ ու հզոր ժո ղո վո ւրդ, ո րո նք ան կախ Հայաս տա նի հա մար պատ րա ստ են ա մեն զո հա բե րու թյան:

86

անկախ երկրի պատանին

2 (22) 2013

Մելինե Մնացականյան/ Երևան

Ինչ է ինձ հա մար նշա նա կո ւմ ան կախ Հայաս տա նի քա ղա քա ցի լի նե լը

Ա մեն մա րդ այս աշ խա րհ է գա լիս և իր ծնո ւն դով նշա նա վո րո ւմ է տար վա այդ օ րը: Իմ դեպ քը հա կա ռա կն է, իմ ծնն դյան օ րը հայ մար դու հա մար ա մե նան շա նա վոր օ րե րից է, և օրն այդ ինչ է ծնել` Հայաս տա նի ան կա խու թյան օ րը` մայի սի 28-ը: Հա-զա րա մյակ ներ հայ ժո ղո վո ւրդն ա րյո ւն է թա փել բաղ ձա լի ան կա խու թյան հա մար, ո րը ձե ռք է բե րել 1918 թվա կա նին: Այդ

օ րը ե րա զան քի, հույ սի, սպաս ման և պայ քա րի օրն է, ո րով պատ մու թյու նը հաս տա տեց, որ հայը կա րող է ու նե նալ ան կա խու-թյո ւն: Ի հար կե, Ա ռա ջին ան կախ հան րա պե տու թյու նը, ա վաղ, կա րճ կյա նք ու նե ցավ, բայց այ սօր իմ եր կի րը նո րից ան կախ է, ա զատ և աշ խար հի պե տու թյո ւն նե րի կող քին ու նի իր հաս տա տո ւն տե ղը: Հպա րտ եմ, որ հայ եմ, Նոյի թո ռը, այն սո ւրբ հո ղի

ծնո ւն դը, որ տե ղից սկս վեց մա րդ կու թյան եր թը: Սի րտս հպար տու թյու նից փք վո ւմ է, երբ գի տու թյան, մշա կույ թի և սպոր տի աս պա րե զո ւմ հայե րն ա ռա ջին դիր քե րո ւմ են հայտն վո ւմ: Քայ լո ւմ եմ իմ չք նաղ Եր ևա նո ւմ` սփյո ւռ քա հայի հի աց մո ւն քով ու սի րով և չեմ պատ կե րաց նո ւմ ինձ ա ռա նց Հայաս տա նի: Ինձ թվո ւմ է, որ որբ է այն հայը, ով հե ռու է երկ րից, և մե ջս Չա րեն ցի

տո ղը հաս տա տո ւմ է այդ ճշ մար տու թյու նը` Ես հաշ ման դամ ու խե լա գար

Ու հա վի տյան վտա րան դի: Օ տա րու թյու նը թա խիծ է, կա րոտ ու տա ռա պա նք: Իսկ ես ու ժեղ եմ, եր ջա նիկ, ո րով հե տև իմ հայ րե նի քո ւմ եմ, իմ հոր մոտ:

87

անկախ երկրի պատանին

2 (22) 2013

անկախ երկրի պատանին

Շուշան Գևորգյան/ ՀՀ Արագածոտնի մարզ

Ինչ է ինձ հա մար նշա նա կո ւմ ան կախ Հայաս տա նի քա ղա քա ցի լի նե լը

Իմ կյան քո ւմ հպար տա նա լու շատ ա ռիթ ներ ու նեմ: Ես հպա րտ եմ, որ ու նեմ լավ ծնող ներ, սր տա ցավ ըն կեր ներ, վայե լո ւմ եմ շր ջա-պա տիս հար գա նքն ու սե րը: Բայց ա մե նա մեծ հպար տու թյո ւնս հայ լի նե լս է: Հպար տու թյո ւնս կրկ նա պա տկ վո ւմ է ա մեն ան գամ, երբ հի շո ւմ եմ մեր մեծ հայ րե նա սե րի` Խ. Ա բո վյա նի խոս քե րը. «Հայկ, Վար դան, Տր դատ, Լու սա վո րիչ քնած տե ղս էլ ինձ ա սո ւմ է ին, որ ես ի րա նց որ դին եմ…. թե Հայ կա զա վա կն եմ ես, Նոյան թո ռը, Էջ մի ած նա որ դին, դրախ տի բնա կի չը….», ինքս էլ կա վե լաց նեմ` մեր Եր րո րդ հան րա պե տու թյան` ա զատ ու ան կախ Հայաս տա նի քա ղա քա ցին: Ես փոք րիկ մաս նի կն եմ մի հի նա վո ւրց ու բազ մա-չար չար ժո ղո վր դի, ո րը ե կել է դա րե րի խոր քից, ան ցնե լով տան ջա լից ու եր կա րա տև զար գաց ման ու ղի` կեր տել է իր հա զա րա մյա պատ մու թյու նը` բազ մա թիվ հե րո սա կան է ջե րով, և աշ խար հո ւմ հաս տա տել իր գոյու թյան ի րա վո ւն քը, աշ խար հին ներ կայա ցել իր ու րույն ու ինք նա տիպ դի մագ ծով: Յու րա քան չյու րիս սր բա զան պա րտ քը այս սո ւրբ ու թան կա գին երկ րի ար ժա նի զա վակ լի նե լն է: Թան կա գին, ո րով հե տև նախ նի նե րիս թա նկ ա րյան գնով է, որ այ սօր գոյու թյո ւն ու նի հայ րե նի քս, գոյու թյո ւն ու նեմ ես: Դա րեր շա րու նակ չու նե նա լով պե տա կա նու թյո ւն, բա ժան-բա ժան լի նե լով, թա լա նի ու սպան դի են թա րկ վե լով, եր բե մն ոգ ևոր վե լով, երբեմն հի աս թափ վե լով` այ նո ւա մե նայ նիվ գոյատ ևել է մեր եր կի րը, մա քա ռել է հայի տո կո ւն ու շի նա րար ո գին, հու սա ցել, որ մի օր էլ մեզ հա մար կբաց վի պայ ծառ ա ռա վոտ: Եվ ա հա 1918 թ. մայի սի 28-ին ե ղե ռն ու կո տո րած տե սած, ցավ ու դառ նու թյո ւն ճա շա կած ժո ղո վո ւր դը ձե ռք է բե րո ւմ եր կար սպաս ված պե տա կա նու թյու նը` ա պա ցու ցե լով աշ խար հին, որ հայի ո գին ան կոտ րո ւմ է, որ մե նք կա րո ղա նո ւմ ենք ոտ քի կա նգ նել ու բա րձ րա նալ, փյու նի կի պես վե րա ծն վել, ա րա րել ու վե րս տեղ ծել նո րից ու նո րից: Մայի սի 28-ը կրկ նա կի տոն է ինձ հա մար, հպար տա նա լու ևս մի ա ռիթ, քա նի որ այդ օ րը հա մայն հայու թյու նը նշո ւմ է մեր Ա ռա ջին պե տա կա նու-թյան օ րը, իսկ ես` նաև իմ ծնն դյան օ րը: Ես վս տահ եմ, որ այն քան թա նկ գնով ձե ռք բեր ված ան կա խու թյու նը մեր եր կի րն այլևս չի կո րց նի, և եր ջա նիկ եմ, որ այ սօր ապ րո ւմ եմ ա զատ ու ան կախ երկ րո ւմ, ո րը, ճի շտ է, բա զո ւմ դժ վա րու թյո ւն նե րով, բայց օր օ րի զար-գա նո ւմ ու բար գա վա ճո ւմ է: Նաև պա տաս խա նա տու եմ իմ հայ րե նի քի ա ռաջ, քա նի որ ես եմ ա պա գան ու տե րը իմ երկ րի:

88

2 (22) 2013

անկախ երկրի պատանին

Նարեկ Սիմոնյան/Երևան

Ինչ է ինձ հա մար նշա նա կո ւմ ան կախ Հայաս տա նի քա ղա քա ցի լի նե լը

Ի նչ վեհ է հն չո ւմ` ան կախ Հայաս տան... Ես շատ հպա րտ եմ և ու րախ, որ իմ ան կախ Հայաս տա նի քա ղա քա ցի եմ: Այն Հայաս տա նի, որ տեղ ծն վել և մե ծա ցել եմ, որ տեղ ան ցել է իմ ման կու թյու նը, և ան ցնո ւմ է պա տա նե կու թյու նը, որ տեղ պի տի ան ցնի ե րի տա սար դու թյու նը և, ին չու ոչ,

ծե րու թյու նը: Հայաս տա նո ւմ են ծն վե լու իմ ե րե խա նե րը, և ես կաշ խա տեմ այն պես դաս տի ա րա կել ի րե նց, որ նրա նք ան չափ սի րեն ի րե նց հայ րե նի քը, հո ղը, ջու րը, ա մեն ծա ռն ու ծա ղի կը, հայ ժո ղո վր դին, որ կյան քը չխ նայե լով, ա րյան գնով հա սավ

այ սօր վա ան կա խու թյա նը: Ես, լի նե լով ան կախ Հայաս տա նի քա ղա քա ցի, ու նեմ մեծ ցան կու թյո ւն, և վեր ջա պես պար տա վոր եմ, ապ րել ու աշ խա տել

Հայաս տա նո ւմ, շե նաց նել և բար գա վա ճեց նել մեր եր կի րը, հպար տա նալ ու գնա հա տել մեր բո լոր նվա ճո ւմ նե րը և մի շտ հի-շել, թե ինչ պի սի ճա նա պա րհ է ան ցել բազ մա չար չար հայ ժո ղո վո ւր դը նախ քան այժ մյան ան կախ եր կի րն ու նե նա լը:

Սի րո ւմ եմ քեզ, իմ Հայաս տան:

89

2 (22) 2013

Լիաննա Կուրղինյան/ ՀՀ Շիրակի մարզ

Ինչ է ինձ հա մար նշա նա կո ւմ ան կախ Հայաս տա նի քա ղա քա ցի լի նե լը

Իմ ծն ված օրն ար դեն խո րհր դան շո ւմ է հայ րե նի քիս նկատ մա մբ իմ նվիր վա ծու թյու նը և հայ րե նա սի րու թյու նը: Ես ար դեն տասն հի նգ տա րե կան եմ և մե ծա ցել եմ Հայաս տա նիս հետ: Դեռ ման կո ւց ծ նող նե րս իմ մեջ սեր մա նել են ա զատ քա ղա քա ցու ձըգ տու մը, ինձ հա սա րա կու թյան լի ար ժեք ան դամ զգա լու լր ջու թյու նը և այն ար ժե քա վո րե լու մեծ զգա ցու մը. այս պա հին այն կրո ւմ եմ մեծ պատ վով: Ես ու րախ եմ, որ ան կախ Հայաս տա նի Հան րա պե տու թյան քա ղա քա ցի եմ:

անկախ երկրի պատանին

90

2 (22) 2013

Գոռ Կիրակոսյան/ ՀՀ Կոտայքի մարզ

Ինչ է ինձ հա մար նշա նա կո ւմ ան կախ Հայաս տա նի քա ղա քա ցի լի նե լը

Հայ ժո ղո վո ւր դը դա րեր շա րու նակ շր ջա պատ ված է ե ղել թշ նա մի նե րո վու ա նը նդ հատ պա տե րա զմ ներ է մղել իր հողն ա նա ռիկ պա հե լու և իր ան կա խու թյու նը պահ պա նե լու հա մար: Պա տե րա զմ ներ, ո րո նք ոչ մի շտ են բա րե հա ջող ա վար-

տ վել մեր ժո ղո վր դի հա մար, բայց, չնայած դրան, մեր ազ գը շա րու նա կել է հա վա տալ և ա ռաջ շա րժ վել իր հա վա տով: Եվ հե նց այդ հա վա տի շնոր հիվ է, որ այ սօր վս տահ ու հպա րտ կա րող ենք ա սել, որ մե նք Հայաս տա նն ենք և

ունե նք ան կախ Հայաս տա նի Հան րա պե տու թյո ւն: Յու րա քան չյո ւր հայ պե տք է հպար տա նա իր ազ գի պատ մու թյա մբ, իր հայ լի նե լով և պե տք է պատ րա ստ լի նի հայ րե նի քի հա մար ա մեն ին չի:

Լի նել ան կախ Հայաս տա նի Հան րա պե տու թյան քա ղա քա ցի ինձ հա մար նշա նա կո ւմ է՝ լի նել հաղ թա նա կած, լի նել ա զատ և, որ ա մե նա կար ևո րն է, լի նել ընտ րյալ Աստ ծու կող մից: Ո րով հե տև այն ճա նա պար հը, որն ան ցել է մեր ազ գը ան գին

ան կա խու թյան հաս նե լու հա մար, կոր ծա նել է շատ երկր նե րի և ազ գե րի, բայց ո՛չ մեզ: Հայ ազ գը ն ման է մի փոք րիկ ե կե-ղե ցու, ո րի ա մեն մի քա րը մեզ նից մե կն է: Երբ վնաս վո ւմ է այդ քա րե րից մե կը ՝վ նաս վո ւմ է ամ բո ղջ ե կե ղե ցին: Եվ չնայած

ա մեն ին չի ն՝ մեզ նից յու րա քան չյու րը պե տք է հաս կա նա, որ ազ գի հզո րու թյու նը մի աս նու թյան մեջ է, և պե տք է լի նե նք մի ա-սին, ինչ պես ե ղել է մեր ազ գը մի նչ այ սօր և ո րի շնոր հիվ հա սել է իր բաղ ձա լի ան կա խու թյա նը:

անկախ երկրի պատանին

91

2 (22) 2013

Մերի Խաչատրյան/ ՀՀ Գեղարքունիքի մարզ

Ինչ է ինձ հա մար նշա նա կո ւմ ան կախ Հայաս տա նի քա ղա քա ցի լի նե լը

Ես մի նչ ի մահ, կա խա ղան, Մի նչև ա նա րգ մա հու սյո ւն Պի տի գո ռամ, պիտ կրկ նեմ Ան դա դար ա զա տու թյո ւն… Ես հայ եմ, ապ րո ւմ եմ ան կախ Հայաս տա նո ւմ, ո րը ձե ռք է բեր վել դա րա վոր պայ քա րի շնոր հիվ: Քա նի˜ սե րո ւնդ ներ աչ քե րը հա ռած ա պա գային ե րա զել են այն ան կա խու թյան մա սին, որն ու նեմ ես: Ես եր ջա նիկ սե րն դին եմ պատ կա նո ւմ, ես տես նո ւմ եմ ան կա խու թյու նը, ես վայե լո ւմ եմ ան կա խու թյու նը: Ծա նո թա նա լով հին հայ կա կան պատ մու թյա նը՝ սի րտս ծվեն-ծ վեն է լի նո ւմ` հաս կա նա լով, որ ինձ նման շատ սե րո ւնդ ներ կե-ղեք վել են ստր կա կան լծի տակ: Հո գիս խն դու թյա մբ է լց վո ւմ, երբ մտա ծո ւմ եմ, որ այդ օ րե րը մնա ցել են ան ցյա լո ւմ և դար-ձել տխո ւր պատ մու թյո ւն, ո րը մո ռա նալ չի լի նի …: Մի շտ էլ դժ վա րու թյա մբ ձե ռք բեր ված հաղ թա նա կն ան գին է ու ան կրկ նե-լի: Գու ցե այդ քան չգ նա հա տե ի նք ան կա խու թյու նը, ե թե չզ գայի նք այն չու նե նա լու դժ բախ տու թյու նը: Ես, ինչ պես նաև յու րա-քան չյո ւր հայ, պար տա վոր եմ կյան քիս գնով պահ պա նել մեր նախ նի նե րի ձե ռք բե րած ան կա խու թյու նը: Ես եր ջա նիկ եմ, որ ապ րո ւմ եմ ան կախ Հայաս տա նո ւմ, որ այս երկ րի ա զատ քա ղա քա ցի եմ: Իսկ ին չո ւ՞ եր ջա նիկ չլի նեմ, չէ որ ա մեն ա ռա վոտ արթ նա նո ւմ եմ ա զատ ար ևի ոս կե շող ճա ռա գայթ նե րից, շն չո ւմ ան կա խու թյան բույ րը: Չէ որ ան ցել են այն օ րե րը, երբ ա րյո ւն էր կա թո ւմ ար ևից, տա ռա պա նք կար քա մու շն չո ւմ: Հայաս տա նը մե րն է, մե նք պար տա վոր ենք պայ քա րել նրա ան կա խու-թյան հա մար, քա նի˜ սե րո ւնդ ներ դեռ սպա սո ւմ են նրան, քա նի սե րո ւնդ ներ դեռ պե տք է եր գեն նրա ա զա տու թյու նը: Ծաղ կիր՛, Հայաս տա՛ ն, դու դեռ ան ցնե լու ճա նա պա րհ ու նե ս…:

անկախ երկրի պատանին

92

2 (22) 2013

Էմանուել Արզումանյան/ ՀՀ Արարատի մարզ

Ինչ է ինձ հա մար նշա նա կո ւմ ան կախ Հայաս տա նի քա ղա քա ցի լի նե լը

Դարերի պատմություն ունի իմ Հայաստան երկիրը: Աշխարհում չկա ուրիշ մի երկիր, որ այսքան հրաշքներ ունենա: Սակայն հրաշքներից հրաշքը իմ հայ ժողովուրդն է: Բյուրավիշապ Հայաստանս, դարեր շարունակ զարկվելով ու զրկվելով

օտարներից, կարողացել է պահել ու պահպանել իր մշակույթը, գիրն ու գրականությունը: Հայ ժողովուրդը 1915թ. Մեծ եղեռնից հետո առասպելական թռչունի նման հառնեց մոխիրներից, շարունակեց ապրել ու հարատևել, ստեղծել իր նոր վերածնված

հայրենիքը՝ ազատ ու անկախ Հայաստանը՝ իր սեփական զինանշանով, իր հզոր բանակով ու խորհրդարանով: Առասպելական երկիր է Հայաստանը, առասպելական են նրա հողն ու ջուրը: Թուրքը նպատակ ուներ դնելու հայ ազգի կենսագրության

վերջակետը: Այո, 1918թ. գարունը կարող էր վերջինը լինել ազգային այն հավակնության համար, որը կոչվում է Հայ ժողովուրդ: Հայ ժողովուրդը ապացուցեց, որ ինքն անպարտելի է: Եվ դրա վառ ապացույցը նաև Ղարաբաղյան մեծ հաղթանակն է: Մայիսի

28-ը Հայաստանի անկախության հաստատման օրն է: Այդ օրը նաև իմ ծննդյան օրն է: Ես հպարտ եմ, որ ապրում եմ ազատ, անկախ Հայաստանում: Մեր պապերի թափած արյան գնով նվաճված անկախ երկրի որդին եմ: Ի վերջո, ինձ համար իմ երկրի

անկախությունն աչքիս լույսի պես թանկ է: Եվ ես հավատում եմ, որ գալու է այն բաղձալի օրը, երբ ունենալու ենք մեր ծովից ծով ազատ ու անկախ Հայաստանը:

անկախ երկրի պատանին

93

2 (22) 2013

Նո րան կախ Հայաս տա նի Հան րա պե-տու թյան ար տա քին դի վա նա գի տա կան հա րա բե րու թյո ւն նե րը, ինչ պես պե տա-կան շի նա րա րու թյան մյո ւս բո լոր բնա-գա վառ նե րը, ձևա վոր վո ւմ է ին բա վա-կան ան բա րեն պա ստ ու դժ վա րին պայ-ման նե րո ւմ: Դե ռևս լի ար ժեք մի ջազ-գային ճա նա չո ւմ չու նե ցող նո րաս տե ղծ պե տու թյո ւնն ստիպ ված էր դի վա նա-գի տա կան ա ռա ջին քայ լե րն ա նել՝ նախ և ա ռաջ իր ան մի ջա կան հար ևան նե-րի հետ հա րա բե րու թյո ւն ներ ճշ տե լո վ՝ խիստ ան բա րյա ցա կամ ու թշ նա մա կան մթ նո լոր տո ւմ: Ան կա խա ցու մից հե տո Հայաս տա նի Հան րա պե տու թյան ա ռա-ջին մի ջազ գային դի վա նա գի տա կան քայ լը Բա թու մի բա նակ ցու թյո ւն նե րի շր ջա նա կո ւմ մայի սի 30-ին սկս ված հայ-թո ւր քա կան բա նակ ցու թյո ւն նե րն է ին, ո րո նք ա վա րտ վե ցին հու նի սի 4-ին՝ հայ կա կան և թո ւր քա կան (օս մա նյան) պատ վի րա կու թյո ւն նե րի մի ջև կընք-

ված հաշ տու թյան հա մա ձայ նագ րով: Չնայած պար տա դր ված ծա նր պայ-ման նե րի ն՝ սա ա ռա ջին մի ջազ գային վա վե րա գի րն էր, որ ստիպ ված է ին ստո րագ րել ան կախ Հայաս տա նի ներ-կայա ցու ցիչ նե րը, և ո րով Թո ւր քի ան պաշ տո նա պես ճա նա չել է Հայաս տա-նի Հան րա պե տու թյան ան կա խու թյու նը: Հայաս տա նի մի ջազ գային ճա նաչ մա նը և լի ար ժեք մի ջազ գային հա րա բե րու-թյո ւն ներ հաս տա տե լո ւն խան գա րո ւմ է ին ոչ մի այն եր կի րը պա րու րած բա-զում դժ վա րու թյո ւն նե րն ու բար դու-թյո ւն նե րը, այլև Ա ռա ջին աշ խար հա-մար տից հե տո ստե ղծ ված մի ջազ գային բա րդ ի րադ րու թյու նը: Հա վա նա բար, ա ռա ջին հան գա մա նքն էր պատ ճա ռը, որ Հայոց ա ռա ջին օ րե նս դիր մար մի նը՝ Հայաս տա նի Խոր հո ւր դը, երկ րի ար-տա քին հա րա բե րու թյո ւն նե րը կա նո-նա կար գող հա նձ նա խո ւմբ չի ձևա վո րե լ՝ ու շադ րու թյու նը սևե ռե լով գլ խա վո րա-

պես ներ քին խն դիր նե րի լո ւծ ման վրա: Այ նո ւա մե նայ նիվ, կա ռա վա րու թյու նը (Հ. Քա ջազ նու նու գլ խա վո րած կա ռա-վա րու թյան երկ րո րդ դահ լիճ), չկա րո-ղա նա լով խու սա փել ար տա քին հա րա-բե րու թյո ւն նե րի ո լոր տից, ըն դու նել էր ար տա քին հա րա բե րու թյո ւն նե րի բա-վա կան զո ւսպ, հա մե ստ ու ի րա տե սա-կան ծրա գիր. 1. ամ րաց նել օս մա նյան Թո ւր քի այի հետ կն քած հաշ տու թյու-նը, կա տա րել ստա նձ նած պար տա վո-րու թյո ւն նե րը և հետ ևել Թո ւր քի այի կող մից դրա նց կա տար մա նը, 2. լու ծել Վրաս տա նի և Ադր բե ջա նի հետ սահ-ման նե րի հար ցը՝ ա ռաջ նո րդ վե լով ժո-ղո վր դագ րա կան սկզ բո ւն քով, 3. Վրաս-տա նի և Ադր բե ջա նի հետ փո խա դա րձ հա մա ձայ նու թյա մբ՝ լու ծա րել ընդ հա-նո ւր հիմ նար կու թյո ւն նե րը և գույ քը:1919 թ. սկս վո ւմ է ար տա քին քա ղա քա-կան հա րա բե րու թյո ւն նե րի ո րո շա կի աշ խու ժա ցո ւմ: Դի վա նա գի տա կան ներ-

²րտաքին հարաբերություններ

Հանդիպում ԱՄՆ-ում Հայաստանի առաջին հանրապետության դեսպան Արմեն Գարոյի հետ, 1919թ.(առաջին շարք, ձախից՝ չորրորդը)

անդրադարձը` Անուշ Ամսեյանի

դիվանագիտություն

«ՀՅ

Դա

շնա

կցու

թեա

ն պ

ատ

մու

թեա

ն թ

անգ

արա

ն» հ

իմնա

դրա

մ

94

2 (22) 2013

դի վա նա գի տա կան կա պեր հաս տա-տե լո ւց հե տո նույն պի սի հա րա բե րու-թյուն ներ են հաս տատ վո ւմ նաև Պա րս-կաս տա նի հետ: Եր ևա նո ւմ ներ կայա-ցո ւց չու թյո ւն ներ են բա ցո ւմ Ֆրան սի ան, Անգ լի ան, Ի տա լի ան: Իսկ օ գոս տո սին Հայաս տա նի կա ռա վա րու թյան մոտ իր զին վո րա կան ներ կայա ցո ւց չին է նշա նա կո ւմ Հա րա վային Ռու սաս տա-նի զին ված ու ժե րի գլ խա վոր հրա մա-նա տար զոր. Դե նի կի նը, ո րի, ինչ պես նաև Կու բա նի կա ռա վա րու թյան մոտ Հայաս տա նը, ա ռա նց քա ղա քա կան լի-ա զո րու թյո ւն նե րի, ներ կայաց նո ւմ էր Ռու սաս տա նի Պետ. դու մայի նախ կին ան դամ Հ. Սա ղա թե լյա նը: Ար տա քին քա ղա քա կան կա պե րի նման ըն թաց-քը, թեև դան դաղ, բայց նպաս տո ւմ է նաև ար տա քին տն տե սա կան հա րա-բե րու թյո ւն նե րի հաս տատ մա նը, որն այն քան ան հրա ժե շտ էր Հայաս տա նի ներ քին վի ճա կի կայու նաց ման հա մար:

կայա ցու ցիչ նե րի մա կար դա կով կա պեր են հաս տատ վո ւմ հար ևան երկր նե րի հետ: Մար տին Թիֆ լի սի ու Բաք վի հետ

Հայաս տա նի կա ռա վա րու թյու նը ձգ-տո ւմ էր բո լոր հնա րա վոր մի ջոց նե րով (մաս նա վոր տե սակ ցու թյո ւն ներ, կա-

ռա վա րա կան հան դի պո ւմ ներ ու խոր-հըր դա ժո ղով ներ, տե սա կետ նե րի ու մո-տե ցո ւմ նե րի վե րա բե րյալ գրու թյո ւն նե-րի փո խա նա կո ւմ և այլն ) հա րա բե րու-թյո ւն նե րը բա րե լա վել հատ կա պես իր ան մի ջա կան հար ևան նե րի հետ պե տք է ճշտ վե ին ու լու ծո ւմ ստա նային երկրի հա մար խի ստ կեն սա կան խն դիր ներ: Բաք վո ւմ և Թիֆ լի սո ւմ ար դյու նա վետ գոր ծու նե ու թյո ւն են ծա վա լո ւմ Հայաս-տա նի Հան րա պե տու թյան դի վա նա-գի տա կան ներ կայա ցու ցիչ ներ Տ. Բեգ-զա դյա նը, Լ. Ե վան գու լյա նը, Մա րտ. Հա րու թյու նյա նը, Թիֆ լի սո ւմ գու մար-վող խո րհր դա ժո ղով նե րի՝ հայ կա կան պատ վի րա կու թյո ւն նե րի գրե թե մշ տա-կան ան դամ ներ Ստ. Մա մի կո նյա նը, Սմբ. Խա չատ րյա նը, ո րո նք ա մեն կե րպ պա շտ պա նո ւմ է ին Հայաս տա նի շա-հե րը, չնայած սահ մա նայի ն՝ տա րած-քային, գո րծ նա կան բազ մա թիվ սկըզ-բո ւն քային տա րա ձայ նու թյո ւն նե րին,

քա ղա քա կան հա կոտ նյա կո ղմ նո րո-շո ւմ նե րին ու նպա տակ նե րին: Հայ դի-վա նա գետ նե րի՝ Հայաս տա նի շա հե րին

նվիր ված ու սկզ բո ւն քային կեց ված քի խո սո ւն վկայու թյո ւն է 1919 թ. սեպ-տեմ բե րի 17-ին Թիֆ լի սո ւմ կայա ցած հայ-վ րա ցա կան հեր թա կան խո րհըր-դա ժո ղո վի ժա մա նակ վրա ցա կան կող-մի տա րած քային հա վակ նոտ պա հան-ջ նե րին հայ կա կան կա ռա վա րա կան պատ վի րա կու թյան ղե կա վար Ստ. Մա-մի կո նյա նի պա տաս խա նը. « Հո ղային հար ցը չպէ տք է կա պել տն տե սա կան հար ցի հետ. հո ղային հար ցե րը քա ղա-քա կան հար ցեր են եւ զի ջու մը այս աս-պա րէ զո ւմ կա րող է լի նել մի այն բար-ձ րա գույն կար գի քա ղա քա կան պատ-ճառ նե րով: Վա գոն նե րի ու շո գե շար-ժե րի փո խա րէն հող չի կա րե լի զի ջել»: (« Հայաս տա նի Հան րա պե տու թի ւն», Ս.Վ րա ցե ան, Թեհ րան, 1982 թ., էջ 348): Հայաս տա նի Հան րա պե տու թյան մի-ջազ գային ճա նաչ մա նը և դի վա նա գի-տա կան հա րա բե րու թյո ւն նե րի ընդ-լայն մա նը նպաս տո ւմ է հատ կա պես

Հայաստանի առաջին հանրապետության պատվիրակությունը Կ. Պոլսում , 1918թ.(պատվիրակության ղեկավար Ավետիս Ահարոնյան առաջին շարք՝ ձախից երրորդը)

դիվանագիտություն

«ՀՅ

Դա

շնա

կցու

թեա

ն պ

ատ

մու

թեա

ն թ

անգ

արա

ն» հ

իմնա

դրա

մ

95

2 (22) 2013

Ավետիս Ահարոնյան Իշխան Հովսեփ Արղության

Հայաս տա նի Հան րա պե տու թյան փաս-տա ցի (de facto) ճա նա չու մը` 1920թ. հուն վա րի 19-ին Փա րի զո ւմ՝ Դաշ նա կից ու ժե րի Գե րա գույն խոր հր դի կող մից: Մի նչև մար տի 7-ը նման ո րո շո ւմ են կայաց նո ւմ նաև ԱՄՆ-ի, Մեծ Բրի-տա նի այի, Ֆրան սի այի, Ի տա լի այի,

Ճա պո նի այի կա ռա վա րու թյո ւն նե րը:1920 թ. հո ւն վա րի վեր ջին Հա րա-վային Ռու սաս տա նի զին ված ու ժե-րի գլ խա վոր հրա մա նա տար զոր. Դե-նի կի նը ևս փաս տա ցի ճա նա չո ւմ է Հայաս տա նի Հան րա պե տու թյու նը: Ի սկ նույն տար վա օ գոս տո սի 10-ին Սե-

վրի դաշ նագ րով Հայաս տա նի Հան րա-պե տու թյան ի րա վա կան (de jure) ճա-նա չո ւմն ա վե լի մեծ հե ռան կար ներ է բա ցո ւմ Հայաս տա նի մի ջազ գային կա-պե րի ընդ լայն ման հա մար. դի վա նա գի-տա կան հա րա բե րու թյո ւն ներ են հաս-տատ վո ւմ 25-ից ա վե լի երկր նե րի հետ:

Միքայել Վարանդյան

դիվանագիտություն

«ՀՅ

Դա

շնա

կցու

թեա

ն պ

ատ

մու

թեա

ն թ

անգ

արա

ն» հ

իմնա

դրա

մ«Հ

Յ Դ

աշն

ակց

ութ

եան

պա

տմ

ութ

եան

թա

նգա

րան»

հիմ

նադր

ամ

«ՀՅ

Դա

շնա

կցու

թեա

ն պ

ատ

մու

թեա

ն թ

անգ

արա

ն» հ

իմնա

դրա

մ

«ՀՅ

Դա

շնա

կցու

թեա

ն պ

ատ

մու

թեա

ն թ

անգ

արա

ն» հ

իմնա

դրա

մ

96

Հանդիպում ԱՄՆ-ում Հայաստանի առաջին հանրապետության վարչապետ Հովհաննես Քաջազնունու և դեսպան Արմեն Գարոյի հետ (երկրորդ շարք, նստած, աջից՝ երրորդը և չորրորդը)

2 (22) 2013

97

…ՊէՏք է ՀԱՍԿՆԱՆք, որ ԻՆքՆ Իր ՏԵՂԸ ԸԼԼԱԼու Եւ Իր ԱՆԿԱԽուԹԵԱՆ ՀԱՍՆԵԼու ՊԱՀԱՆջԸ ԻՄ ու քո ՀՆԱրԱծ ԽԱՂԸ չէ, ոչ ՄԵզՄոՎ է ՍԿՍԱծ Եւ

ոչ ՄԵզՄոՎ ԿԸ ՎԵրջԱՆԱՅ:

Լևոն Շանթ

Հայաստանի առաջին հանրապետության Խորհրդարանի փոխնախագահ

ԱՅո՛, ՄԵր ՀԱՆրԱՊԵՏուԹԻւՆԸ փոքր է ու ՆԵՂ Իր ՍԱՀՄԱՆՆԵրոՎ, ՆԱ զրԿուԵԼ է Իր ԱՄԵՆԱԳՆԱՀԱՏԵԼԻ ԵրԿրԱՄԱՍԵրԻց ու չԻ ԿԱրոՂ Իր Մէջ ՏԵՂԱւորԵԼ ԱՄԲոՂջ ԱզԳԱԲՆԱԿչուԹԻւՆԸ Եւ ԿԱրծԵՍ Թէ ՊԱՅՄԱՆՆԵր

չուՆԻ ԱՆԿԱԽ ԳոՅուԹԵԱՆ ՀԱՄԱր: ԲԱՅց ԵՍ ԿԱրծուՄ ԵՄ, որ ԵրԿրԻ ՍԱՀՄԱՆՆԵրԸ քԱրԱցԱծ չԵՆ ԿԱրոՂ ՄՆԱԼ ՄԻշՏ: ԵՍ ՀԱւԱՏուՄ ԵՄ, որ ՄԵր

ՍԱՀՄԱՆՆԵրԸ Կ՛ԸՆԴԱրՁԱԿուԵՆ ԿԵԱՆքԻ ԵրԿԱԹէ ՕրէՆքԻ ուժոՎ, ՄԵր ԱրԴԱր Եւ ԱՆՎԻճԵԼԻ ԻրԱւուՆքՆԵրԻ ՊԱշՏՊԱՆուԹԵԱՄԲ:

Ավետիք Սահակյան

Հայաստանի Խորհրդի նախագահ

… զԱ՛րԿ, որոՎՀԵՏԵւ ԱՄէ՛Ն ՀոՅՍ զքԵզ ԿԸ ՅուՍԱՅ Եւ ԱՄէՆ ԱՊԱԳԱՅ զքԵզ ԿԸ ՊԱՂԱՏԻ: զԱ՛րԿ, ՎԱՍՆզԻ ԱՄէՆ ԱզԱՏուԹԻւՆ ու ԱՄէՆ ԱրԵւ քու

ՀԱրուԱծԻԴ ԿԱՅծԵրէՆ ՊԻՏԻ ծՆԱՆԵՆ:

Սիամանթո

զԱ՛րԿ, ԵրԲ ՀԱԼԱծուՄ ԵՆ քԵզ, զԱ՛րԿ, ԵրԲ փԱԿուՄ ԵՆ քո փԱռԱւոր ԸՆԹԱցքԸ, զԱ՛րԿ շԱրուՆԱԿ … Եւ ԱՅՆ ժԱՄԱՆԱԿ, ՀԱւԱՏԱ՛, ՆԱՀԱՏԱԿ

ժոՂոՎուրԴ, ԱրԻւՆԱրԲու ԹշՆԱՄԻԴ ԱՆԳԱՄ ծուՆԿ ԿԸ չոքԻ ու ԿԸ ԿոչԻ «ՅԱրԳԱ՛Նք քԵզ»:

Ավետիս Ահարոնյան

Հայաստանի առաջին հանրապետության Խորհրդարանի նախագահ

Նոր ՍԵրուՆԴ ՊԻՏԻ ԿԵրՏԵԼ ՎԵրԱծՆուոՂ ՀԱՅրԵՆԻքԻ Մէջ, ԿրԹուԹԵԱՆ, ԴԱՍՏԻԱրԱԿուԹԵԱՆ Նոր ՄԵԹոՏՆԵրոՎ:

ճշՄԱրԻՏ ՀԱՅրԵՆԱՍէրԸ ՁԳՏուՄ է ԱզՆուԱցՆԵԼ Իր ՀԱրԱզԱՏ ժոՂոՎրԴԻՆ, ԲԱրՁրԱցՆԵԼ ՆրԱՆ քԱՂԱքԱԿրԹուԹԵԱՆ ՍԱՆԴուՂքԻ ԳԱԳԱԹՆԵրԸ՝ ԱռԱՆց

ոՏՆԱՀԱրԵԼու Եւ ԱրՀԱՄԱրՀԵԼու ուրԻշ ԱզԳԵրԻ ՆոՅՆքԱՆ ԱրԴԱր ու ՕրԻՆԱւոր ՁԳՏուՄՆԵրԸ:

Միքայել Վարանդյան

Իտալիայում Հայաստանի առաջին հանրապետության դեսպան

Հ.Յ. ԴԱշՆԱԿցուԹԵԱՆ ՆՊԱՏԱԿՆ է ՎԵրԱԴԱրՁՆԵԼ ՀԱՅոց ԱզԳԻՆ Իր ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀԱՅրԵՆԻքԸ Եւ ՀԱՍՏԱՏԵԼ ԱՅՆՏԵՂ ԸՆԿԵրՎԱրԱԿԱՆ ԿԱրԳԵր՝ ՀԱՅ ՊԵՏուԹԵԱՆ ՀոՎԱՆու ՏԱԿ: ԱՅՍՊԻՍոՎ ՄԵր ԿուՍԱԿցուԹԻւՆԸ ո՛չ

շԱՀԱՍԻրԱԿԱՆ Եւ ո՛չ շԱՀԱԿցԱԿԱՆ ՄԻուԹԻւՆ է: ՄԻԱժԱՄԱՆԱԿ ՆԱ ԲԱրԵՍԻրԱԿԱՆ ԸՆԿԵրուԹԻւՆ չէ:

Նիկոլ Աղբալյան Հայաստանի առաջին հանրապետության հանրային կրթության և արվեստի նախարար

մեր մեծերի խոսքը

2 (22) 2013

êԵՎՐÆպայմանագիրը

Սև րի պայ մա նա գի րը (10 օ գոս տո սի 1920թ.) կար ևո րա գույն փաս տա թո ւղթ է ողջ Մի ջին Ար ևել քի պատ մու թյան, ինչ պես նաև ներ կայի ու ա պա գայի հա մար: Այն ա նու րա նա լի ո րեն մեծ դեր ու նի հայոց պե տա կա նու թյան առջև ծա ռա ցած բա-զո ւմ խն դիր նե րի լո ւծ ման գոր ծո ւմ: Չնայած Սև րի պայ մա-նա գի րը հայ ի րա կա նու թյան մեջ ա մե նից շատ վկայա կոչ վող վա վե րագ րե րից է՝ այ սու հան դե րձ այն գրե թե չի են թա րկ վել մաս նա գի տա կան վեր լու ծու թյան, և նրա մա սին պատ կե-րա ցո ւմ նե րն ա ռա վե լա պես խա րսխ ված են ոչ վաղ ան ցյա լի խորհր դային գա ղա փա րա խո սա կան կեղ ծա րա րու թյան վրա: Խնդ րո ա ռար կա պայ մա նագ րի մա սին ա մե նից հա ճախ հան-դի պող մի տքն այն է, որ «Սև րի պայ մա նա գի րն ուժ չու նի, քա-նի որ այն չի վա վե րաց վել»: Ի հար կե, սա ճի շտ է, բայց ճի շտ է մի այն մի մա սով` նրա վա վե րաց ման գոր ծըն թա ցը չի ամ բող-ջաց վել: Սա կայն պն դել, որ «այն ուժ չու նի», մի ան գա մայն սխալ է: Նախ` Սև րի պայ մա նա գի րը կնք վել է ոչ թե պար զա-պես « կող մե րի (parties) մի ջև», այլ « բա րձր պայ մա նա վոր-

վող կող մե րի մի ջև»: Ոչ մաս նա գե տին սա կա րող է ոչինչ չա-սող ման րո ւք թվալ, սա կայն մի ջազ գային ի րա վուն քի ա ռու-մով սա նշա նա կո ւմ է, որ պայ մա նագ րի ստո րա գրման պա-հին կող մե րն ար դեն ու նե ին պայ մա նա վոր վա ծու թյո ւն ներ, ո րո նց կա տա րու մը պար տա դիր էր կող մե րի հա մա ր՝ ան կախ այն բա նի ց՝ պայ մա նա գի րը կմտ ներ ու ժի մեջ, թե ոչ: Սա մի-ան շա նա կո րեն ամ րա գր ված է 1969-ին ըն դուն ված Պայ մա-նագ րե րի ի րա վո ւն քի մա սին Վի են նայի կոն վեն ցի այի (հետ-այ սու` Կոն վեն ցի ա) հոդ ված 2(f) կե տո ւմ. « Պայ մա նա վոր-վող պե տու թյո ւն նշա նա կո ւմ է պե տու թյո ւն, ո րը հա մա ձայ նել է, որ իր հա մար պայ մա նա գի րը պար տա դիր կլի նի` ան կախ այն հան գա ման քից՝ պայ մա նա գի րը մտել է ու ժի մեջ, թե ո չ»: Ըստ այդմ՝ նշյալ պայ մա նագ րի բո լոր 433 հոդ ված նե րի կա-տա րու մը պար տա դիր է « պայ մա նա վոր վող կող մե րի» հա-մա ր՝ ան կախ այն բա նի ց՝ Սև րի պայ մա նագ իրը վա վե րաց վել և ու ժի մեջ մտել է, թե ոչ: Բ նա կան է, որ մեզ` հայե րիս, Սև րի պայ մա նագ րո ւմ ա ռա-

նյութը՝ Ա րա Պա պյանի

Ա.Ահարոնյանի նվիրատվական գրությունը Հայաստանի արտգործ նախարարինԿնիքի նմուշը և ինքնահոսը, որոնցով կնքվեց և ստորագրվեց Սևրի պայմանագիրը

մոլորության և իրականության միջև

դիվանագիտություն

Հա

յաստ

անի

ազգ

այի

ն ա

րխիվ

Հա

յաստ

անի

ազգ

այի

ն ա

րխիվ

98

2 (22) 2013

վե լա բար հե տա քրք րո ւմ են Հայաս տա նի Հան րա պե տու թյան կար գա վի ճա կին, հո ղային ի րա վո ւնք նե րին և սահ ման նե րին առնչ վող հոդ ված նե րը: Այս խն դիր նե րն ար ծա րծ ված են Սե-վրի պայ մա նագ րի 88-93-րդ հոդ ված նե րո ւմ: Մաս նա վո րա-պես 89-90-րդ հոդ ված նե րո ւմ հս տա կեց ված են Հայաս տա նի Հան րա պե տու թյան և Թո ւր քի այի մի ջև սահ մա նի ո րոշ ման կար գը, դրա մո տա վոր եր թու ղին, և ա մե նա կար ևո րը` նշյալ սահ մա նի մա սին վճ ռի ու ժի մեջ մտ նե լու ժամ կե տն ու պայ-մա նը: Մաս նա վո րա պես, Սև րի պայ մա նագ րի 89-րդ հոդ -վածն ամ րագ րո ւմ է հետ ևյա լը. « Թո ւր քի ան և Հայաս տա նը, ինչ պես նաև այլ Բա րձր պայ մա նա վոր վող կող մե րը, հա մա-ձայն են Ա մե րի կայի Մի ա ցյալ Նա հա նգ նե րի նա խա գա հի ի րա վա րա րու թյա նը ներ կայաց նել Էրզ րու մի, Տրա պի զո նի,

սահ մա նը ո րո շե լիս նշյալ վի լայեթ նե րի տա րա ծքն ամ բող-ջու թյա մբ կամ մա սա մբ կփո խա նց վի Հայաս տա նին, ա պա Թո ւր քի ան սրա նով իսկ նշյալ ո րոշ ման օ րից հրա ժար վո ւմ է փո խա նց վող տա րած քի նկատ մա մբ իր բո լոր ի րա վո ւնք նե րից և տիտ ղո սից»: Ի հար կե, ընդ հա նո ւր առ մա մբ՝ « Պայ մա նա գի րն ու ժի մեջ է մտ նո ւմ այն կար գով և այն օ րը, ո րը բխո ւմ է պայ մա նագ րից, կամ ո րի շո ւրջ հա մա ձայ նու թյան են ե կել բա նակ ցող պե տու-թյո ւն նե րը» (Հոդ ված 24(1), Կոն վեն ցի ա 1969): Այ սու հան -դերձ՝ « Պայ մա նա գի րը կամ նրա մի մա սը նա խա պես ի գո րծ է դր վո ւմ մի նչև պայ մա նագ րի ու ժի մեջ մտ նե լը ա/. ե թե պայ-մա նա գի րը նա խա տե սո ւմ է նման բան, կամ բ/. բա նակ ցող պե տու թյո ւն նե րը մեկ այլ ձևով նման հա մա ձայ նու թյան են

ե կել» (Հոդ ված 25(1), Կոն վեն ցի ա 1969): Այ սի նքն՝ հս տակ է, որ Սև րի պայ մա նգ րի 89-90-րդ հոդ ված նե րի դրույթ նե րն ու ժի մեջ են մտ նո ւմ «ան մի ջա պե ս» և «ո րոշ ման կայաց ման օ րից», և ան վե րա պա հո րեն, քա նի որ « պայ մա նա գի րը նա-խա տե սո ւմ է նման բան»: Ը ստ այդմ, հաշ վի առ նե լով, որ Մի ա ցյալ Նա հա նգ նե րի նա-խա գահ Վո ւդ րո Վիլ սո նի Ի րա վա րար վճի ռը կայաց վել է 1920 թ. նոյեմ բե րի 22-ին, և ըստ Սև րի պայ մա նագ րի 89-րդ հոդ վա ծի՝ այն ու ժի մեջ է մտել «ան մի ջա պես», ինչ պես նաև ըստ նույն պայ մա նագ րի 90-րդ հոդ վա ծի՝ «ո րոշ ման կայաց-ման օ րից»: Թո ւր քի ան հօ գո ւտ Հայաս տա նի Հան րա պե տու-թյան հրա ժար վել է նախ կին Օս մա նյան կայս րու թյան Վա նի, Բիթ լի սի, Էրզ րու մի և Տրա պի զո նի նա հա նգ նե րի՝ Հայաս տա-նին հատ կաց ված մա սի ի րա վո ւնք նե րից և տիտ ղո սից, ապա ցայ սօր վե րո հի շյալ տա րած քը de jure Հայաս տա նի Հան րա-պե տու թյան տա րա ծք է, բայց de facto բռ նա զա վթ ված է Թո ւր-քի այի Հան րա պե տու թյան կող մից:

Վա նի և Բիթ լի սի վի լայեթ նե րո ւմ Թո ւր քի այի և Հայաս տա-նի մի ջև սահ մա նի ո րոշ ման հար ցը և ըն դու նել նրա ո րո շո ւմն ան մի ջա պես, ինչ պես նաև այն պայ ման նե րը, ո րո նք նա կա-րող է հա նձ նա րա րել` ա պա հո վե լու հա մար Հայաս տա նի ել-քը դե պի ծով, այն պես էլ նշյալ սահ մա նին հա րա կից թո ւր քա-կան տա րած քի ցան կա ցած մա սի ա պա ռազ մա կա նա ցու մը»: Ակն հայտ է, որ Սև րի պայ մա նա գի րը հս տա կո րեն ամ րագ րո-ւմ է, որ « Բա րձր պայ մա նա վոր վող կող մե րը» հա մա ձայն վո-ւմ են ըն դու նել նա խա գահ Վիլ սո նի վճի ռն «ան մի ջա պես» և ան վե րա պա հո րեն: Այ սի նքն՝ սահ մա նի մա սին վճ ռի ի րա գոր-ծու մը կախ ման մեջ չի դր ված Սև րի պայ մա նգ րի կար գա վի-ճա կից, և այդ վճ ռի գոր ծադ րու մը պայ մա նա վոր ված չէ Սև րի պայ մա նագ րի ամ բող ջա կան գոր ծա դր մա մբ: Նույն պայ մա-նագ րի 90-րդ հոդ վա ծն ամ րագ րո ւմ է, որ Թո ւր քի ան «ն շյալ ո րոշ ման օ րից» հրա ժար վո ւմ է Հայաս տա նին փո խան-ցվե լիք տա րած քի նկատ մա մբ «իր բո լոր ի րա վո ւնք նե րից և տիտ ղո սից». «Այն պա րա գայո ւմ, երբ ըստ 89-րդ հոդ վա ծի

Հայաստանի ազգային խորհրդանշանները

դիվանագիտություն

Սրահը, որտեղ ստորագրվեց Սևրի պայմանագիրըՀ

այա

ստա

նի ա

զգա

յին

արխ

իվ

99

2 (22) 2013

дипломатия

Японцы называли Диану «маленькой матерью нации» — армянка взорвала патриархальное сообщество, позволяя себе спорить с мужчинами о политике, и заслужила уважение, выходя из дискуссий победителем.

Крестоносец в стране восходящего солнца

Текст: Эрна Ревазова

Диана Абгар

Фот

о: и

з арх

ива

семь

и Д

ианы

Абг

ар

100

2 (22) 2013

дипломатия

Ее победы складывались из безграничной любви к Армении и бесконечной веры в Бога. Она всегда находила силы и средства быть полезной своим гонимым судьбой соотечественникам. Ее перо неустанно трудилось, приковывая внимание сильных мира сего к проблемам и чаяниям армян. Благодаря Диане Агабег Абгар страна восходящего солнца одной из первых признает независимую Армению. И получив пост Генерального консула Первой Республики Армения на Дальнем Востоке, госпожа Абгар станет первой в мире женщиной-дипломатом.

В начале ХХ века Османская империя уничтожила полтора миллиона и извергла сотни тысяч своих граждан, в одночасье оказавшихся персонами нон-грата. Очередная волна переживших Геноцид обездоленных армян рассеялась по миру. Многих тогда прибило к краям Ойкумены, в Иокогаму — ходили слухи, что в этом японском городе живет женщина, помогающая армянам. Диана Агабек Абгар встречала беженцев в порту, обеспечивала их кровом, выправляла документы для выезда в Соединенные Штаты... И это в то время, когда иммиграция в Японию была возможна лишь при наличии солидных средств в качестве гарантии, а у многих беженцев не было даже паспортов, подтверждающих их армянское происхождение. Госпоже Абгар удалось убедить японское правительство отменить это требование для армян, проезжающих страну транзитом. Ее победы складывались из умения находить язык с чиновниками, из своевременной вежливости, разумных уступок, дальновидного упорства и бесконечного терпения. А знание языков, тонкий ум, яркая внешность и безупречные манеры открывали перед Дианой двери, нужные для осуществления благотворительной деятельности и процветания семейного бизнеса.

***

Диана родилась 17 октября 1859 года в Рангуне (ныне Янгон), столице Бирмы (ныне Мьянма). Девочка, получившая при крещении имя Гаяне, была младшей из семи детей в семье процветающего предпринимателя, выходца из Новой Джульфы Ованеса Агабека и его супруги Змрухт. Образование Диана получила в Восточной семинарии в Калькутте. Там же повстречала свою любовь. Как и семья Дианы, родители Микаела Абгаряна (Майкла Абгара) приехали в Индию из Новой Джульфы — многие зажиточные армяне предпочли переехать на британскую территорию, когда в Персии безмерно возросли налоги и торговые ограничения. Венчались Диана и Микаел 12 июня 1889 года в Рангуне, в армянском храме Сурб Григор. Медовый месяц молодожены провели в Японии, туда же два года спустя, после рождения дочери, Микаел перевел свой импортно-экспортный бизнес. Сначала семья жила в Кобе, но вскоре обосновалась в Иокогаме, в районе Ямате (Крутой Утес), где проживали богатые иностранцы. В 1891-м Диана родила сына, Микаела, а год спустя издала свой первый роман «Сьюзан». В Иокогаме появились на свет две дочери Дианы и Микаела и два сына, скончавшиеся в младенчестве. И здесь в 1906 году после автокатастрофы безвременно оборвалась жизнь Микаела-старшего, оставившего семье бизнес и немалые долги. Бразды правления торговой компанией и Большим восточным отелем (hotel Great Eastern) перешли к Диане. Энергичная и решительная бизнес-леди расплатилась с долгами мужа, открыла Торговый дом, успешно торгуя с Китаем, Соединенными Штатами и Европой, писала книги,

читала лекции о судьбе армянского народа и, конечно, продолжила благотворительную деятельность. Диана приспособила офис компании под дипломатическую миссию для армянских беженцев, а дом — под временное пристанище для них. На Дальнем Востоке госпожа Абгар помогала любому армянину, оказавшемуся в трудном положении, не знающему языка и местных обычаев. Одно ее слово стоило для полиции больше, чем официальный документ. По ее просьбе японские власти, английское и американское консульства выдавали армянам пропуска и пособия, чтобы те могли добраться в Америку и Великобританию, а пароходные компании делали существенную скидку на билеты.

***

Когда подросший Микаел возглавил семейный бизнес, Диана полностью отдалась благотворительности и писательскому труду. Она обеспечивала фонды через Near East Relief — американскую организацию, созданную в 1915 году для помощи армянам и ассирийцам. Но главным своим долгом госпожа Абгар считала убедить мир в необходимости помогать армянам. Из-под ее пера выходили книги, статьи, памфлеты, письма — все, что могло привлечь внимание к положению армянского народа. Она печаталась в Japan Gazette, Le Figaro, The Times... Диана одна нз первых открыла европейцам правду о зверствах, чинимых над ее народом, рассказала о резне армян в Османской империи, о погромах, организованных младотурками в городе Адана, растолковывала Армянский вопрос, рассказывала об Армении, которую предали, писала о глупости имперской Европы и ужасном проклятии, нависшем над распятой Арменией... Японцы называли Диану Абгар «маленькой матерью нации». Хрупкая армянка взорвала патриархальное японское сообщество, позволяя себе спорить с мужчинами о политике, и заслужила уважение, выходя из дискуссий победителем. В мае 1919-го в Харбине состоялся Съезд армян Сибири и Дальнего Востока, председателем которого была избрана Диана. На Съезде была принята политика невмешательства армян во внутренние дела охваченной гражданской войной России, благодаря чему они смогли безнаказанно продолжать жить и работать на российских просторах. Тогда же удалось собрать и передать в Армению солидные средства на поддержку молодой Республики. Вернувшись в Иокогаму, Диана заказала 300 армянских триколоров, сшитых из тончайшего японского шелка — их отвез в Армению гостивший в Японии депутат армянского парламента Григор Дзамоян. А рассказы Дианы о далекой Армении и ее расположении на перекрестке Востока и Запада

Диана с супругом на чайной церемонии

101

2 (22) 2013

вызывали интерес многих японских предпринимателей, обративших свой взор на молодое государство. К примеру, один японский инженер всерьез был заинтересован инвестировать деньги в прокладку электрифицированной железной дороги Эривань-Тифлис через Дилижан.Добилась «маленькая мать нации» также признания de facto японскими властями Первой республики Армении, завоевавшей независимость. 7 марта 1920 года японское правительство присоединилось к британским, французским и итальянским властям, признавшим «Республику Армению, как действительное правление». А молодая республика, в свою очередь, признала заслуги Дианы Агабег Абгар, даровав ей звание Генерального консула. Официальный статус вывел Диану на новый уровень: теперь она могла обсуждать проблемы Армении и ее народа с монархами, главами правительств и министрами иностранных дел. Сохранилось письмо Дианы Агбар американскому президенту Вудро Вильсону от 20 октября 1920 года. Она детально описывает положение армян, выражая надежду на американское содействие, хотя прекрасно осознает, насколько призрачны любые обещания великих держав. Она своими глазами видела, какие беды принес британский империализм колониальным владениям, знала, что ни одно империалистические государство не поставит на кон свои коммерческие интересы, что их помощь будет очень ограничена. Один из японских исследователей жизни Дианы Агбар напишет, что она «прожив 46 лет в далекой Японии,была единственной армянкой, полностью осведомленной в мировой политике».

Пост Генерального консула Диана сохранила до декабря 1920 года, когда Первая Армянская Республика прекратила свое существование.

***

В сентябре 1923 года Диана сама стала беженкой. В этот день в регионе Канто произошло «Великое землетрясение». В считанные минуты Иокогама превратилась в руины, погибло более ста тысяч жителей. Диана, ее сын и невестка оказались под завалами собственного дома. На следующий день им удалось выбраться и сесть на корабль, идущий в Кобе. В горячо любимую Иокогаму семья вернулась только через два года. Диана возродит свой сад, как и прежде поливая по утрам цветы разбавленным водой молоком. Как и прежде, каждое утро она продолжит запираться в комнате, где будет подолгу молиться и медитировать. «Не знаю, настанет ли день, когда я буду достойна войти еще раз в мою церковь, буду ли участвовать в Святой Мессе, смогу ли услышать молитвы, которые способны содрогать мою душу...», напишет Диана. И хотя этот день так и не наступит (Диана больше не покинет Японию, и никогда не ступит на землю Армении), в 1926-м Католикос всех армян Георг V Суренянц удостоит ее особой признательности Армянской Апостольской Церкви. Утром 8 июля 1937 года госпожа Абгар, как обычно, попросит оставить ее одну, собираясь помолиться. Вернувшись, родные обнаружат консула Первой Республики мертвой — маленькая мама нации навсегда покинет своих детей.

С семьей сына Микаела, 1930г.

дипломатия

102

2 (22) 2013

2 (22) 2013

Հայաս տա նի Հան րա պե տու-թյան գոյու թյան սկզ բո ւմ, երկ րո ւմ տի-րող բա րդ քա ղա քա կան, ըն կե րային ու տն տե սա կան ծայ րա հեղ ծա նր ի րա-վի ճա կի պատ ճա ռով, կր թու թյան բնա-գա վա ռը կար ծես ա նու շադ րու թյան էր մա տն վել: Սա կայն դա ոչ թե իշ խա նու-թյան հա մա պա տաս խան մար մին նե-րի ան ձե ռն հա սու թյան և ի րե նց գոր ծը լավ չպատ կե րաց նե լու հետ ևա նք էր, այլ այդ պա հին շատ ա վե լի կար ևոր խըն-դիր ներ է ին հրա տապ լու ծո ւմ պա հան-ջո ւմ: Հա վա նա բար դա էր պատ ճա ռը, որ Հով հան նես Քա ջազ նու նու ձևա վո-րած Հայաս տա նի Հան րա պե տու թյան նա խա րար նե րի ա ռա ջին դահ լի ճո ւմ կր թու թյան նա խա րա րի ա թոռ չէր նա-խա տես ված: Ե ղած սո ւղ մի ջոց նե րը և նույ նի սկ դպ րո ցա կան շի նու թյո ւն նե րը

գե րա դա սո ւմ է ին ա ռայժմ տրա մադ րել գաղ թա կա նու թյան ու բազ մա հա զար որ բե րի կա րիք նե րը հո գա լո ւն: Այս էր պատ ճա ռը, որ Հայաս տա նի Խոր հո ւր-դը, կր թա կան գոր ծը ո րոշ չա փով կար-գա վո րե լու նպա տա կով, 1918 թ. սեպ-տեմ բե րի 11-ին ըն դու նեց օ րե նք, ո րով «իւ րա քան չի ւր հա սա րա կա կան կամ հա մայ նա կան կազ մա կեր պու թիւն, խըմ- բակ ցու թի ւն, ըն կե րակ ցու թի ւն, ինչ պէս եւ ա ռան ձին ան հատ, ի րա ւո ւնք ու նէ ին ա նար գել դպ րոց բա նա լու եւ ան կա խօ-րէն վա րե լու սե փա կան մի ջոց նե րով» (Ս.Վ րա ցյան, « Հայաս տա նի Հան րա-պե տու թի ւն», Թեհ րան, 1982, էջ193), իսկ պե տու թյա նը վե րա պահ վո ւմ էր ընդ հա նո ւր վե րա հս կո ղու թյու նը:Դ րու թյո ւնն է ա պես փոխ վո ւմ է 1919-ին՝ երկ րի ընդ հա նո ւր վի ճա կի հա մե մա-

տա բար կայու նաց մա նն ու բա րե լավ-մա նը զու գըն թաց: Ըստ ար ժան վույն գնա հա տե լով գրա գետ ու զար գա ցած հա սա րա կու թյան դե րը հզոր պե տա կա-նու թյո ւն ձևա վո րե լու գոր ծո ւմ՝ հայոց նո րօ րյա պե տու թյու նը կեր տող ազ-գային պե տա կան գոր ծիչ նե րն ա մեն հնա րա վո րու թյո ւն օգ տա գոր ծո ւմ են երկ րո ւմ կր թա կան, դաս տի ա րակ չա-կան գոր ծը կայո ւն հիմ քե րի վրա դնե լու հա մար:Ն կա տի ու նե նա լով ման կա վար ժա կան կադ րե րի ան բա վա րար քա նա կը՝ հան-րային կր թու թյան և ար վես տի նա խա-րա րու թյան ա ռա ջար կու թյա մբ Խո րհր-դա րա նը 1919 թ. հոկ տեմ բե րին օ րե նք ըն դու նե ց՝ զի նա պար տու թյան տա րի քի, հաս տիք նե րով աշ խա տող ու սու ցիչ նե-րին ու վե րա տե սո ւչ նե րին զին վո րա կան

Îր թա կան գոր ծըÐայաս տա նի Ðան րա պե տու թյու նո ւմ

Ուսուցչական սեմինարիայի շենքը (Աստաֆյան փողոց), որտեղ 1921 թ. հունվարի 24-ին սկսվեցին համալսարանական առաջին պարապմունքները

կրթություն

նյութը` Անուշ Ամսեյանի

104

2 (22) 2013

ընդո ւն վո ւմ երկ րո ւմ ան վճար տար-րա կան ու սու ցո ւմ մտց նե լու մա սին, իսկ շատ չան ցա ծ՝ Կա ռա վա րու թյան ո րո շու մով սահ ման վո ւմ է պար տա դիր տար րա կան ու սու ցո ւմ: Հա տո ւկ ու շադ-րու թյո ւն էր դա րձ վո ւմ պա տե րազ մո ւմ զոհ ված նե րի ե րե խա նե րի նկատ մա մբ. 1919 թ. սեպ տեմ բե րի 29-ին Ն. Աղ բա-լյա նի ա ռա ջար կած օ րի նագ ծի հի ման վրա Խո րհր դա րա նը 1920 թ. հո ւն վա-րի 5-ին ըն դու նո ւմ է մի օ րե նք, որ տեղ աս վո ւմ էր. « Պե տու թյան հաշ վին ան-վճար դա սա կան պի տույք մա տա կա-րա րել ՀՀ դպ րոց նե րո ւմ սո վո րող բո լոր այն չքա վոր դպ րո ցա կան նե րին, ո րոնց ծնող նե րը զոհ վել են Հայաս տա նի ա զա տագրու թյան ու պա շտ պա նու թյան և հայ ժո ղո վր դի ինք նա պա շտ պա նու-թյան հա մար» (Ա րա րատ Հա կո բյան,

պար տա կա նու թյու նից ա զա տե լու մա-սին: Իշ խա նու թյո ւն նե րն ա մեն կե րպ աշ խա-տո ւմ է ին կր թու թյու նը մատ չե լի դա րձ-նել հա սա րա կու թյան բո լոր խա վե րի ու տա րի քային տար բեր խմ բե րի և հատ-կա պես դպ րո ցա հա սակ ե րե խա նե րի հա մար: Այդ նպա տա կով ո րո շո ւմ է

« Հայաս տա նի Խո րհր դա րա նը և քա-ղա քա կան կու սակ ցու թյո ւն նե րը, 1918-1920», Եր ևան, 2005 թ., էջ 256-257): Ու-նե զո ւրկ, գաղ թա կան, որբ ե րե խա նե րը ևս պե տու թյան հաշ վին ա պա վով վո ւմ է ին ա պաս տա նով, սնո ւն դով ու գրե նա-կան պի տույք նե րով: 1919 թ. վեր ջին Եր ևա նո ւմ, Ա լեք սա-

վա նդ Ֆրան գյա նը՝ Եր ևա նո ւմ բա րձ-րա գույն դա սըն թաց ներ կազ մա կեր-պե լով: Դա սա խո սու թյո ւն նե րը կազ մա-կե րպ վում է ին ե րե կո նե րը՝ Գայա նյան վար ժա րա նի շեն քո ւմ: Դա սա խո սել են հիմ նա կա նո ւմ Գևոր գյան ճե մա րա-նի նախ կին ու սու ցիչ նե րը, հրա վիր վել են նաև դր սից ե կած մտա վո րա կան-

նդ րա պո լո ւմ, Նոր Բայա զե դո ւմ, Կար-սում, Էջ մի ած նո ւմ և այլ բնա կա վայ րե-րո ւմ ար դեն գոր ծո ւմ է ին թա տե րա կան վար ժա րան, ե րա ժշ տա կան, հայոց լեզ-վի, ման կա վար ժա կան դա սըն թաց-ներ, հան րա կր թա կան դպ րոց ներ և այլ կրթա կան հաս տա տու թյո ւն ներ, ժո ղո -վրդա կան հա մալ սա րան ներ, երկ րա-գոր ծա կան դպ րոց ներ: Նա խա տես վո ւմ է ին ման կա վար ժա կան, ար վես տա գի-տա կան, ե րա ժշ տա կան, երկ րա բա նա-կան, դե ղա գոր ծա կան, զին վո րա կան, դպ րոց ներ:1919 թ. վեր ջին Հայաս տա նո ւմ գոր ծո ւմ է ին 431 տար րա կան և 20 միջ նա կա րգ դպ րոց ներ: Բա րձ րա գույն ու սո ւմ նա-կան հաս տա տու թյան պա կա սը փոր ձեց լրաց նել գեր մա նա կան կր թու թյա մբ հայտ նի գիտ նա կան, փի լի սո փա Եր-

ներ. հայոց լե զու և հայ գրա կա նու թյան պատ մու թյո ւն դա սա վան դել է Մա նո ւկ Ա բե ղյա նը, Հայոց պատ մու թյո ւն՝ Հա կոբ Մա նան դյա նը, ըն կե րային գի տու թյո ւն-նե ր՝ Ար շակ Ջա մա լյա նը, ի րա վա բա նու-թյուն՝ Ս. Տիգ րա նյա նը, քա ղա քա տն տե-սու թյո ւն և քա ղա քա ցի ա կան ուս մո ւնք՝ Ս. Վրա ցյա նը, փի լի սո փայու թյո ւն՝ Եր-վա նդ Ֆրան գյա նը, ո րը նաև այդ նա խա-ձեռ նու թյան ո գին էր: Դա սա խո սու թյո-ւն նե րին հա ճա խող նե րի մե ծա մաս նու-թյու նը ե րի տա սա րդ ներ է ին: Ինչ պես նկա տել է Սի մոն Վրա ցյա նը. « Բա րձ-րա գոյն դա սըն թաց քը ցոյց էր տա լիս, որ Ե րե ւա նի հայ ե րի տա սար դու թիւ նը ծա րա ւի էր գի տու թե ան»: Ո ւս ման ձգ տող ե րի տա սար դու թյու նը պատ րա ստ էր, և բա րձ րա գույն ու սո ւմ-նա կան հաս տա տու թյան բա ցու մը դար-

Համալսարանի դասախոսական կազմը 1923 թ.

կրթություն

105

2 (22) 2013

ձել էր ան հրա ժեշ տու թյո ւն: Հան րային կր թու թյան նա խա րա րու թյան նա խա-ձեռ նու թյա մբ ՀՀ Խո րհր դա րա նը 1919 թ. մայի սի 16-ին ո րո շո ւմ է ըն դու նո ւմ Հայաս տա նի պե տա կան հա մալ սա րան հիմ նե լու մա սին: Ն.Աղ բա լյա նը կազ-մա վո րո ւմ է հա տո ւկ հա նձ նա խո ւմբ՝ Փա րի զի ռու սա կան ա զատ հա մալ սա-րա նի ու սո ւց չա պետ, ճա նաչ ված գիտ-նա կան Յու րի Ղամ բա րյա նի գլ խա վո-րու թյա մբ: Վեր ջի նս, իր հեր թին, բաց վե-լիք հա մալ սա րա նի ծրա գի րը մշա կե լու հա մար, հրա վի րո ւմ է հայ և ռո ւս գիտ-նա կան նե րի: Եր ևա նո ւմ հա մա պա-տաս խան շե նք չգտ նե լու պատ ճա ռով հա մալ սա րա նը ժա մա նա կա վո րա պես բաց վո ւմ է Ա լեք սա նդ րա պո լո ւմ՝ մե կ՝ պատ մա լեզ վագ րա կան բա ժան մո ւն-քով, 262-ից ա վե լի ու սա նող նե րով ու 9 հայտ նի գիտ նա կան նե րից բաղ կա ցած դա սա խո սա կան կազ մով (Հ. Մա նան-դյան, Ս. Մալ խա սյա նց, Մ.Ա բե ղյան, Ս. Տիգ րա նյան, Գա րե գին եպ. Հով սե փյան, Մ.եպ. Մավ սի սյան, Գ. Ղա փան ցյան, Աշ խա րհ բեկ Քա լան թար): Բա ցու մը կա տար վեց 1920 թ. հո ւն վա րի 31-ին մեծ հան դի սա վո րու թյա մբ՝ Հայաս տա-

նի Խո րհր դա րա նի ու Կա ռա վա րու-թյան ան դամ նե րի, Թիֆ լի սից հա տո ւկ գնաց քով ժա մա նած օ տար հյու րե րի, դի վա նա գի տա կան ու ռազ մա կան ներ-կայա ցու ցիչ նե րի, մտա վո րա կա նու-թյան և բազ մա թիվ այլ հի ա վի րյալ նե րի մաս նակ ցու թյա մբ: Խան դա վա ռու թյու-նը ժո ղո վր դի մեջ այն քան մեծ էր, որ մի ջո ցա ռու մը քա ղա քո ւմ վե րած վո ւմ է հա մա ժո ղո վր դա կան տո նա խմ բու թյան: Նա խա տես ված էր, որ հա ջո րդ տա րի հա մալ սա րա նը պե տք է գոր ծեր լրիվ կազ մով, և հա ջո րդ ու սո ւմ նա կան տար-վա հա մար ար դեն ար ձա նա գր վել է ին մեծ թվով նոր դա սա խոս ներ ու մոտ 400 ու սա նող-nւ սա նո ղու հի ներ: Սա կայն 1920թ. դեկ տեմ բե րին Եր ևա նի հա մալ-սա րա նը դա դա րո ւմ է գոր ծե լո ւց և վե-րա բաց վո ւմ մի այն 1923 թ.: Ե րկ րո ւմ ան գրա գի տու թյան վե րաց-ման ուղ ղու թյա մբ կա ռա վա րու թյան քայ լե րը շա րու նակ վե ցին նաև 1920թ.: Ըն դո ւն վո ւմ է օ րե նք՝ ե կե ղե ցին պե տու-թյու նից ան ջա տե լու մա սին, ո րից հե տո հաս տատ վո ւմ է ե կե ղե ցա կան-ծ խա կան դպրոց նե րն աշ խար հա կա նաց նե լու և պե տա կա նաց նե լու մա սին օ րի նա գի ծը:

Հո ւն վա րի 5-ին ըն դո ւն ված օ րեն քով հիմն վո ւմ է ին դա սըն թաց ներ. ան գրա-գետ հա սա կա վոր նե րի, թեր վա րժ (կի-սագ րա գետ) հա սա կա վոր նե րի հա մար և ժո ղո վր դա կան հա մալ սա րան նե ր՝ գրա գետ հա սա կա վոր նե րի հա մար:1920 թ. հո ւն վա րի 8-ին, դար ձյալ Ն.Աղ-բա լյա նի օ րե նսդ րա կան նա խա ձեռ նու-թյա մբ, Խո րհր դա րա նը ո րո շո ւմ է՝ կըր-թա կան այս ծրագ րե րն ու ո րո շո ւմ նե րը կյան քի կո չե լու և Հայաս տա նի Հան րա-պե տու թյու նո ւմ ու նրա սահ ման նե րից դո ւրս կր թա կան գոր ծին նպաս տե լու հա մար հատ կաց նել 1,5 մլն ռ.: Պոլ սի Ազ գային մար մին նե րի ո րոշ-մա մբ Ար մա շի որ բա նո ցի ա շա կեր-տու թյու նը, Կո պեռ նիկ Թա նտր ճյա-նի գլ խա վո րու թյա մբ տե ղա փոխ վո ւմ է Հայաս տա ն՝ գյու ղա տն տե սու թյո ւն սո վո-րե լու և նոր կյա նք սկ սե լու, հայ րե նի քին օգ տա կար լի նե լու մեծ հույ սե րով: Այդ նպա տա կով կա ռա վա րու թյու նը Նոր Բայա զե դո ւմ՝ Սևա նա լճի ա փին, գյու-ղա տն տե սա կան վար ժա րան է հիմ նո ւմ՝ ըն դար ձակ հո ղա մա սով ու հար մա րա-վետ շեն քով և սկ սո ւմ մաս նա գի տա կան ու սո ւմ նա ռու թյու նը: Սա կայն ոգ ևո-րու թյու նը կարճ է տևո ւմ... Հայաս տա-նի խո րհր դայ նաց մա մբ այս պա տա նի - ներն ու նրա նց ղե կա վա րը են թա րկ վո ւմ են դա ժան հա լա ծա նք նե րի: Մի կե րպ փրկ վո ւմ են մի այն Կո պեռ նիկ Թա նտր-ճյա նը և իր մի քա նի սա ներ: Ե րի տա սա րդ նե րի ու պա տա նի նե րի դաս տի ա րա կու թյու նը կար ևո րե լո վ՝ սկի զբ է դր վո ւմ սկաու տա կան շա րժ-մա նը: Պոլ սից Վա հան Չե րա զի և Տիգ-րան Խոյա նի ղե կա վա րու թյա մբ Երե-վան են գա լիս բա վա կան մեծ թվով սկաո ւտ ներ: Պա տա նի նե րի վա ռվ ռուն շքե րթ նե րն ու գե ղե ցիկ մար զա հան-դես նե րը նկա տե լի ու րա խու թյո ւն է ին հա ղոր դում դժ վա րու թյո ւն նե րով ու հոգ սե րով լի օ րե րին, նրա նք մեծ ոգ ևո-րու թյուն ու հա մակրանք է ին ա ռա ջաց-նում ի րենց կազ մա կե րպ վա ծու թյա մբ ու կար գա պա հու թյա մբ: Սկաու տա կան շար քե րն ա րա գո րեն ստ վա րա նո ւմ է ին: Սկաու տա կան շա րժ մա մբ Հայաս-տա նո ւմ սկիզբ էր դր վո ւմ նաև մար-զա կան շա րժ մա նը, քա նի որ Մի նաս Չե րա զը ՀՄԸՄ-ի հիմ նա դիր նե րից էր: Կա ռա վա րու թյու նը, կար ևո րե լով այս շա րժ ման նշա նա կու թյու նը պա տա նե-կության և ե րի տա սար դու թյան դաս տի-ա րա կու թյան գոր ծո ւմ, պատ շաճ ու շադ-րու թյո ւն էր դա րձ նո ւմ և ա ջակ ցո ւմ նրա ծա վալ մա նը: Սա կայն հայ սկաո ւտ նե-րին ևս բա ժին է ընկ նո ւմ Ար մա շի պա-տա նի նե րի ճա կա տա գի րը: Մի նաս Չե-րա զը մե ղա դր վո ւմ է Անգ լի այի գոր ծա-կալ լի նե լու հա մար և գն դա կա հար վո ւմ:

Հայաստանի համալսարանի առաջին ռեկտոր (1919-1920 թթ.), պրոֆեսոր ՅուրիՂամբարյանը

կրթություն

106

2 (22) 2013

Ð²Ú ԵÎԵՂԵՑÆÜ Ð²Ú²êî²ÜÆ ²è²ՋÆÜ

вÜՐ²äԵîàôÂÚ²Ü î²ՐÆÜԵՐÆÜ

Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Գարեգին V Սուրենյանց

նյութը` Տ.Եղիշե վարդապետ Ավետիսյանի

հոգևոր կ յանք

Հա

յաստ

անի

ազգ

այի

ն ա

րխիվ

108

2 (22) 2013

ՀԱՅ Ե ԿԵ ՂԵ ՑԻՆ ՀԱՅԱՍ ՏԱ ՆԻ Ա ՌԱ ՋԻՆ ՀԱՆ ՐԱ-ՊԵ ՏՈ ՒԹՅԱՆ ՏԱ ՐԻ ՆԵ ՐԻ Ն Հայաս տա նյայց Ա ռա քե լա կան Սո ւրբ Ե կե ղե ցին Հայաս տա-նի ա ռա ջին հան րա պե տու թյան (1918-20) տա րի նե րին կար-ևոր դե րա կա տա րու թյո ւն է ու նե ցել` ազ գա շեն ու հայ րե նա շեն գո ր ծու նե ու թյա մբ: Դա րեր շա րու նակ հայ ժո ղո վր դի դժ վա րին պա հե րին Հայ ե կե ղե ցին ստա նձ նել է քա ղա քա կան իշ խա նու-թյան լի ի րավ ու պա տաս խա նա տու գոր ծա ռույ թնե ր՝ սա տար կա նգ նե լով ազ գա պահ պա նու թյա նը: Հա րյու րա մյակ ներ շա-րու նակ ազ գային-ա զա տագ րա կան պայ քա րի ջա հա կի րը լի-նե լո վ՝ Հայ ե կե ղե ցին մի շտ ան շեջ է պա հել ա զա տու թյան ու ան կա խու թյան հույ սը ե կե ղե ցա կան մեր ազ գի հո գո ւմ: Եվ պա տա հա կան չէ, որ 1918թ. մայի սի ան կա խու թյան հռ չա կու-մով Հայ ե կե ղե ցու հա մար ևս բաց վո ւմ է ին նոր հե ռան կար-ներ և ան հրա ժեշ տու թյո ւն սկզ բո ւն քո րեն վե րա կա ռու ցե լու հոգ ևոր հաս տա տու թյո ւն նե րի աշ խա տան քը: Հայ րե նի իշ-խա նու թյո ւն նե րի հետ հա մա գոր ծակ ցե լու լայն հե ռան կար-նե րի ի րա կան հույ սով Մայր Ա թոռ Սո ւրբ Էջ մի ա ծի նն իր մի ա բան նե րով պատ րաս տա կամ էր նպաս տե լու հա րա զատ կա ռա վա րու թյան աշ խա տա նք նե րին թե քա ղա քա կան հար-ցե րո ւմ, թե մշա կու թային-կր թա կան ձեռ նար կում նե րո ւմ: Այն քան մեծ էր պե տա կա նա կե րտ ման սր բա զան ա ռա քե լու-թյան գի տակ ցու թյու նը, հայ րե նի իշ խա նու թյո ւն նե րի ու ե կե-ղե ցու նպա տակ նե րի մի աս նու թյան գա ղա փա րը, որ ոչ մի այն հոգ ևոր գոր ծիչ նե րին էր հա մա կել, այլև աշ խար հիկ իշ խա նա-վոր նե րին: Այս տե սա կե տից ար ժե վեր հի շել Կար սի նա հան-գա պետ Ս. Ղոր ղա նյա նի 1920թ. հո ւն վա րի 24-ի հե ռա գի րը, որ տեղ մաս նա վո րա պես ա սո ւմ է. «… Հայի ի դի ալ նե րը մի շտ ան բա ժան կը մնան նո րա ծե րո ւկ ե կե ղե ցու հետ: Իսկ Հայոց Հան րա պե տու թիւ նը պէ տք է լի նի այն մնայո ւն ան ձե ռնմ խե-լին, ո րի ա ռաջ որ դի ա կան մեծ պատ կա ռան քով կը խո նա րհ ւի ա մէն մի հայ: Կեց ցէ այ սօր Հայու թիւ նը եւ նո րա հետ ան բա-ժան մեր սր բազ նա գոյն Կա թո ղի կո սը»: Դա րա սկզ բին Հայ ե կե ղե ցու ան դաս տա նից ի րե նց հոգ ևոր ծա ռայու թյո ւնն է ին բե րո ւմ այն պի սի հոգ ևո րա կան-ներ, ո րո նք ի րե նց ծան րակ շիռ նե րդ րո ւմն ու նե ցան ար դեն Սար դա րա պա տո ւմ և մյո ւս ճա կա տա մար տե րո ւմ, որ տեղ ըստ է ու թյան կոփ վո ւմ էր հայոց պե տա կա նու թյու նը: Հայաս-տա նի Հան րա պե տու թյան կա ռա վա րու թյան հետ հա մա գոր-ծակ ցե լու բախ տը վի ճակ ված էր եր ջան կա հի շա տակ Գե ո րգ Ե Սու րե նյա նց Կա թո ղի կո սին, ո րը տե սել էր իր ազ գի Մեծ ե ղեռ նը, և ո րին ժա մա նա կա կից մտա վո րա կան նե րն ան վա-նել են Վշ տա լի Կա թո ղի կոս: Վե հա փառ Հայ րա պե տի բա րձր նա խա գա հու թյա մբ դե ռևս 1918թ. մար տի 29-ին գու մար ված Մայր Ա թոռ Ս. Էջ մի ած նի մի ա բա նա կան ժո ղո վն ան բա վա-րար հա մա րեց ժա մա նա կի « բազ մա կա րօտ դրու թե ան» պայ-ման նե րո ւմ մի ա բա նա կան ուխ տի ցու ցա բե րած և ա նե լիք բա րոյա կան-հոգ ևոր ա ջակ ցու թյու նը և ազ գային այն տո ւր քը, որ վճա րե լու է ան հա տա բար ի րեն ցից յու րա քան չյու րը, ուս տի ժո ղո վը « մի ա ձայն հա ւա նու թե ա մբ ո րո շեց օգ նել նիւ թա կան ա ւե լի զգա լի զո հո ղու թե ա մբ Մայր Ա թո ռի մի ջոց նե րից»: Նրա նք մաս նակ ցո ւմ է ին բո ւն մար տա կան գոր ծո ղու թյո ւն նե-րին: Ա վե լի վաղ, փե տր վա րին, Ա րիս տա կես վար դա պե տը մի նա մա կո ւմ գրո ւմ է. « Հայ կա կան խմ բի հետ (ռազ մա ճա կատ) գնո ւմ են և վար դա պետ ներ, կի րա կի օ րը գնա ցել են Կո րի ւն եւ Խո րէն վար դա պետ նե րը, վա ղն էլ գնո ւմ են Գի ւտ եւ Ներ-սէս վար դա պետ նե րը, ինձ էլ չեմ ի մա նո ւմ, երբ կը վի ճա կո ւի գնալ, ար դէն գրո ւած եմ»: Ա ռա ջին հա մաշ խար հային պա տե րազ մի տա րի նե-րին և հատ կա պես Սար դա րա պա տի հե րո սա մար տի օ րե րին հայոց աշ խար հա զո րային գու մար տակ նե րին և հայոց բա-նա կին ծա ռայե լու պատ րաս տա կա մու թյո ւն ցու ցա բե րե ցին

Ս. Էջ մի ած նի ա մե նան շա նա վոր դեմ քե րը` Գե ո րգ, Մես րոպ, Զա վեն, Մատ թե ոս ե պիս կո պոս նե րը, Գյո ւտ ծայ րա գույն վար դա պե տը, Ար սեն ծայ րա գույն վար դա պետ Վե հու նին, Խո րեն վար դա պե տը, Եր վա նդ վար դա պետ Բեր դան ճյա-նը և ու րիշ ներ: Նույն Ա րիս տա կես վար դա պե տը խնդ րա գիր էր ներ կայաց նել Տ. Գե ո րգ սր բազ նա գույն Կա թո ղի կո սի ն՝ հայտ նե լով, որ 1915-ից ի վեր ցան կու թյո ւն ու նի «իբ րեւ հո գե-ւոր հո վիւ լի նել ռազ մա բե մե րո ւմ», և հի մա, 1918-ի փե տրվա-րի 2-ին, «ա ւե լի քան կա րիք եւ պէ տք զգա լով նո րից նո ւի րե-լու ինձ հայ կա կան ռազ միկ գն դե րի հոգ եւոր գոր ծին, շնորհ ու նիմ նո րից թա խան ձե լու Ձե րդ Սր բու թե ան, թոյլ տա լու նո ւաս տիս պատ րաս տո ւե լու եւ Վե հիդ ս. Օրհ նու թե ա մբ զօ-րա ցած ու ղի ընկ նե լու ռազ մա բեմ, ի մով սա նն ծա ռայե լու այդ նուի րա կան գոր ծին»: Հայաս տա նի Հան րա պե տու թյան հռ չակ ման պա-հին Հայ ե կե ղե ցին դժ վա րին վի ճա կո ւմ էր, քա նի որ Մեծ ե ղեռ նի տա րի նե րին կոր ծան վել է ին բազ մա թիվ ե կե ղե ցի ներ, և նա հա տակ վել է ին հա զա րա վոր հոգ ևո րա կան ներ: Սա կայն եր կար սպա սու մից հե տո ի րա կան ցել էր Հայ ե կե ղե ցու և հայ ժո ղո վր դի դա րա վոր ե րա զան քը՝ վե րա հաս տատ վել էր երկ րի ան կա խու թյու նը: 1919թ. ապ րի լի 15-ի գրու թյա մբ Եզ նիկ ծայ-րա գույն վար դա պե տին տե ղե կաց նո ւմ է ին, որ « Հայ հոգևոր իշ խա նու թե ան եւ Հայաս տա նի կա ռա վա րու թե ան յա րա բե-րու թի ւն նե րը խի ստ բա րե կա մա կան են, սա կայն փո խյա րա-բե րու թի ւն նե րի հա մար չկան հրա տա րա կած օ րէ նք ներ»: Պա րզ է, որ հա սու նա ցել է նաև այս խնդ րի կար գա վոր ման ան հրա ժեշ տու թյու նը: Ար դեն ոչ մի այն ան հրա ժե շտ, այլև հնա րա վոր էր փո խա դա րձ հա մա ձայ նու թյա մբ կար գա վո րել քա ղա քա կան ու հոգ ևոր իշ խա նու թյո ւն նե րի հա րա բե րու-թյո ւն նե րը: Այդ նպա տա կով կա զմ վո ւմ է ժա մա նա կա վոր մի « դաշ նա գիր», ո րը պի տի լու ծեր հի շյալ խն դիր նե րը և ու ժը պահ պա նե լու էր մի նչև ՀՀ « Հա մազ գային Հիմ նա դիր և Ազ-գային-ե կե ղե ցա կան ժո ղով նե րի վե րջ նա կան ո րո շու մը»: Դա նշա նա կո ւմ էր, որ աշ խար հիկ ու հոգ ևոր իշ խա նու թյո ւն նե րի վճի ռը պե տք է հաս տատ վեր օ րի նա կան ժո ղո վրդ ավա րա-կան ճա նա պար հով: Այդ « դաշ նա գի րը» պատ մա կան մեծ ու բա ցա ռիկ նշա նա կու-թյո ւն ու նե ցող վա վե րա գիր էր, ո րով ե կե ղե ցին օրհ նո ւմ էր հայ րե նի իշ խա նու թյա նը, իսկ կա ռա վա րու թյո ւնն իր հեր թին ե րաշ խա վո րո ւմ էր Մայր Ա թոռ Սո ւրբ Էջ մի ած նի և Ա մե նայն Հայոց Հայ րա պե տի « Նա խա մե ծար եւ գե րիշ խան ի րա ւո ւնք-նե րը ազ գային-ե կե ղե ցա կան եւ կրօ նա-բա րոյա կան խն դիր-նե րո ւմ»: Դրա նով Հայաս տա նյայց Ա ռա քե լա կան ե կե ղե ցին հռ չակ վո ւմ էր ՀՀ գե րիշ խա նու թյու նից ան կախ, իսկ վա նքն իր ու նեց ված քով` «են թա կայ մի այն Մայր Ա թո ռին եւ Ա մե նայն Հայոց Կա թո ղի կո սի ի րա ւա սու թե ան»: Եվ ո րով հե տև իշ խա-նու թյու նը հայ րե նի էր, բնա կա նա բար կող մե րը պատ րաս տա-կամ է ին ի պա հան ջել հար կին «օգ նու թե ան հաս նել ի րար»: Հայաս տա նյայց Ա ռա քե լա կան Սո ւրբ Ե կե ղե ցու բա ցա ռիկ ի րա վո ւնք նե րից էր նաև այն, որ Ս. Էջ մի ած նո ւմ` «որ պէս իր ան սահ ման իշ խա նու թե ան վայ րո ւմ», կա րող էր բա նալ ա մեն կար գի դպ րոց ներ, հա սա րա կա կան, կրո նա կան հիմ նար կու թյո ւն ներ, սե փա կան « վար չա կան-մի լի ցի ա կան» կազ մա կեր պու թյո ւն: Կրո նա կան հրա տա րա կու թյո ւն նե րն ա զատ է ին կա ռա վա րա կան մի ջամ տու թու նից: Սահ ման վո ւմ են մի շա րք օ րե նք ներ, ո րի նա խագ-ծի 9-րդ կե տը հռ չա կո ւմ էր, որ «Ա մե նայն Հայոց Կա թո ղի կո-սի Ան ձը սո ւրբ է», և Հան րա պե տու թյան իշ խա նու թյո ւն նե րը նրա Ան ձի, կոչ ման ու պատ վի դեմ « կա տա րո ւող ո ճիր նե րի հա մար սահ մա նո ւմ են այն բո լոր պա տիժ նե րը, ինչ որ գե րիշ-խան բա րե կամ կամ պե տու թյեան Վե հա պե տի ան ձի, կոչ ման ու պատ ւի պա շտ պա նու թեան հա մար», իսկ Մայր Ա թո ռի

հոգևոր կ յանք

109

2 (22) 2013

հային մեծ պա տե րազ մի օ րե րի ն՝ թր քա կան վայ րագ սրից»: Նույն ա ռա ջար կու թյա մբ նա դի մել է նաև հան րա պե տու-թյան խո րհր դա րա նին, կր թու թյան ու գի տու թյան և ար վես տի նա խա րա րին: Հայ րա պե տա կան դի վա նը հա ջո րդ օրն իսկ հա տո ւկ շր ջա բե րա կա նով Եր ևա նի, Բաք վի, Թիֆ լի սի, վի-ճա կային կոն սիս տո րի ա նե րին և Ղա րա բա ղի կա ռա վա ր չին հա նձ նա րա րո ւմ է հան դի սա վոր Հո գե հան գի ստ կա տա րել «ի յի շա տակ 1915 թ. Ապ րի լի 11-ին Կ. Պօ լիս եւ Հայաս տա նի բո լոր գա ւառ նե րո ւմ նա հա տակ ւած թո ււվ մօտ 760 մտա ւո րա-կան նե րի եւ հո գե ւո րա կան նե րի»: Այս ե զա կի շր ջա բե րա կա-նով ա վան դա կան դար ձավ Ե ղեռ նի տա րե լի ցի հա մազ գային նշու մը: Հայաս տա նի ա ռա ջին հան րա պե տու թյան տա րի նե րին Մայր Ա թոռ Սո ւրբ Էջ մի ա ծի նը, ոչ դյու րին պայ ման նե րո ւմ, պատ-շաճ ու շադ րու թյո ւն էր դա րձ նո ւմ գրահ րա տա րակ չա կան գոր ծին: 1920թ. հո ւն վա րի 28-ին Էջ մի ած նի ու սո ւմ նա կան խոր հո ւր դը ո րո շեց ան կա խու թյան տա րե դար ձը նշա նա վո-րե լ՝ հրա տա րա կե լով « Շո ղա կաթ» ժողովածուի ծա վա լով մի ժո ղո վա ծու: Շա րու նակ վո ւմ էր «Ա րա րատ» ամ սագ րի տպագ-րու թյու նը: Ա վե լի կա նո նա վոր էր լույս տես նո ւմ «Էջ մի ա ծին» շա բա թա թեր թը, որ տեղ քն նու թյան ա ռար կա են դար ձել հայ կյան քը հու զող ա մե նա բազ մա զան խն դիր ներ:1920 թ. օ գոս տո սի 10-ին, երբ վա վե րաց վեց Սև րի դաշ նա գի-րը, Մայր Ա թոռ Սո ւրբ Էջ մի ա ծի նը Հայաս տա նի փո խա ռու-թյան հիմ նադ րա մին է նվի րա բե րո ւմ մեկ մի լի ոն ռո ւբ լի, և Գե ո րգ Ե Կա թո ղի կո սը սեպ տեմ բե րի 3-ին հե ռագ րո ւմ է հան-րա պե տու թյան վար չա պետ Հա մա զա սպ Օ հան ջա նյա նին. «Ի սր տէ փա փա գող իմ սի րե ցե ալ ազ գիս եր ջան կու թե ան և իմ պան ծա լի Հայ րե նի քի եւ պե տու թե ան բար գա ւաճ ման եւ յա րա տե ւու թե ան, ա ղօ թո ւմ է ի նք, որ Աս տո ւած ինձ ար ժա-նաց նէր տես նել իմ հայ րե նի քի ա զա տու թիւ նը, ան կա խու-թիւ նը եւ մե ծու թիւ նը: Այժմ դաշ նագ րի ստո րա գր մա մբ Մեծ Հայաս տա նի լրաց ման ակ տը կա տար ւած հա մա րե լով, ինքս ան ցե ալ օ գոս տո սի 29-ին, ս. Աս տո ւա ծած նի Վե րա փոխ ման օ րը, Հայոց Մայր հնա դա րե ան ս. Էջ մի ած նի տա ճա րո ւմ, ան ձա մբ մա տու ցի ս. Պա տա րագ, օրհ նե ցի ու սր բա գոր ծե ցի Ան կախ, Մի ա ցե ալ եւ Մեծ Հայաս տա նի տօ նը»: Մեկ շա բաթ ան ց, սեպ տեմ բե րի 11-ին, պա տաս խան գրու թյա մբ նա խա րա-րա պետ Հ. Օ հան ջա նյա նը շնոր հա կա լու թյո ւն էր հայտ նո ւմ Վե հա փառ Հայ րա պե տին: 1920 թ. հոկ տեմ բե րի 2-ին թո ւր քա-կան հար ձակ ման կա պակ ցու թյա մբ Գե ո րգ Ե Կա թո ղի կո սը կոն դակ հրա տա րա կեց` հա վատ և հույս նե րշն չե լու հայ քա-ջոր դի նե րին: «Ես հա ւա տո ւմ եմ, սի րե լի ժո ղո վո ւրդ, քո քա-ջու թե ան,-գ րո ւմ էր Վե հա փա ռը,- եւ հա ւա տո ւմ եմ քո ան շեղ հա րո ւա ծին, ես հա ւա տո ւմ եմ Հայաս տա նի հզօր Աստ ծո ւն եւ նո րա սքան չե լիք նե րի: Նա, որ տո ւեց ուժ եւ կա րո ղու թի ւն մեր մի բո ւռն քա ջե րին, եր կու տա րի ա նը նդ հատ հա րո ւա ծե լու հայ րե նի քի եւ ե կե ղե ցու թշ նա մո ւն, նա այս ան գամ ևս կը տայ հայ րե նի քի քա ջե րին փա ռա ւոր յաղ թա նա կը եւ խրոխ տա ցած թշ նա մո ւն խոր տակ ւած ցիր ու ցան կը հա լա ծէ»: Հայաս տա-նո ւմ հաս տատ վեց խո րհր դային իշ խա նու թյո ւն, Հայաս տա-նյայց Ա ռա քե լա կան Սո ւրբ Ե կե ղե ցին թևա կո խեց իր պատ-մու թյան թե րևս ա մե նա բա րդ, օր հա սա կան շր ջա փու լը, երբ կա ռա վա րող կո մու նիս տա կան կու սակ ցու թյան գոր ծու նե ու-թյան ա մե նա գլ խա վոր ուղ ղու թյո ւն նե րից մե կը հա կակ րո նա-կան պայ քա րն էր: Տաս նա մյակ նե րի դժ վա րին ճա նա պա րհ էր սպա սո ւմ Հայ Ա ռա քե լա կան ե կե ղե ցո ւն, որն ու ղե կց վե-լու էր նա հա տա կու թյո ւն նե րով ու հա լա ծա նք նե րով, սա կայն մա գա ղա թյա դա րե րի հոգ ևոր փոր ձա ռու թյու նը դառ նա լու էր կեն սու նա կու թյան հզոր զե նք՝ դի մագ րա վե լու հա մար այդ դժվա րու թյո ւն նե րը, և ար դյու նա զա րդ ված հաղ թա նակ ներ էր ար ձա նագ րե լու 20-րդ դա րի իր տա րեգ րու թյան մեջ:

« լի ա զօր նե րը, սի նօ դի ան դամ նե րը, ա ռաջ նո րդ նե րը, կա թո-ղի կո սա կան ընտ րու թե ան ու Ազ գային-ե կե ղե ցա կան ժո ղով-նե րի» պատ գա մա վոր նե րը «օ գտ ւո ւմ են ան ձի ան ձե ռնմ խե-լիու թե ան և վար չա կան ու քրէ ա կան հե տա պնդ ման վե րա-բեր մա մբ Հայաս տա նի Հան րա պե տու թե ան պառ լա մեն տի ան դամ նե րի վայե լած ար տօ նու թի ւն նե րից»: Բո լոր վան քե րն ու ե կե ղե ցի նե րն ա զատ վո ւմ են հար կե րից, վայե լո ւմ « մի ջազ գային ի րա ւո ւն քով նա խա տե սո ւած ար տօ-նու թի ւն նե րը»: Փաս տո րեն Հայաս տա նի Հան րա պե տու թ-յունն ստեղ ծո ւմ էր այն պի սի պայ ման ներ, որ ե կե ղե ցո ւն տա-լիս էր նո րան կախ պե տու թյան մեջ բա ցա ռիկ դե րա կա տա-րո թյո ւն: Այս և հա ման ման մյո ւս ի րա վա բա նա կան գոր ծա-ռույթ նե րը հա վաս տո ւմ են, որ բար գա վաճ ման ան նա խըն թաց հե ռան կար էր բաց վո ւմ Հայ Ա ռա քե լա կան ե կե ղե ցու առջև: Հայաս տա նի ա ռա ջին հան րա պե տու թյան տա րի նե րին ե կե-ղե ցու և պե տու թյան հա մա գոր ծակ ցու թյո ւնն ակ նա ռու հա-ջո ղու թյո ւն ներ ար ձա նագ րեց: Հայաս տա նի Հան րա պե տու-թյան տն տե սա կան, քա ղա քա կան, մշա կու թային-կր թա կան որ ևէ քիչ թե շատ նշա նա կա լի նվա ճո ւմ ձե ռք էր բեր վո ւմ հայ ե կե ղե ցա կան նե րի ան մի ջա կան մաս նակ ցու թյա մբ: 1920թ. հո ւն վա րի 25-ին Ա լեք սա նդ րա պո լո ւմ բաց վեց հայոց հա մալ-սա րա նը: Նրա հիմ նա դիր դա սա խոս նե րի շար քո ւմ է ին Գա-րե գին և Մես րոպ ե պիս կո պոս նե րը: Ա մե նայն Հայող Կա թո-ղի կոս Գե ո րգ Ե Սու րե նյան ցը հա մալ սա րա նի հան դի սա վոր բաց ման առ թիվ Հայ րա պե տա կան կոն դակ հրա պա րա կեց, ո րով օրհ նո ւմ ու ջեր մո րեն շնոր հա վո րո ւմ էր այդ հաս տա-տու թյան « մե ծար գոյ վե րա տես չին, պա տո ւար ժան ու սո ւց-չա պետ նե րին, դա սա խօս նե րին, բո լոր ու սա նող նե րին եւ ու-սա նո ղու հի նե րին»: Գե ո րգ Ե Հայ րա պե տն ու շա դիր էր ու հո-գա տար կր թու թյան գոր ծի նկատ մա մբ առ հա սա րակ: Նրան հու զո ւմ էր թե հայոց դպ րո ցը ոտ քի հա նե լու խն դի րը, թե հոգ ևոր ճե մա րա նի աշ խա տան քի վե րսկ սու մը: Ա ռա ջին հան-րա պե տու թյան տա րի նե րին պե տա կա նո րեն կար գա վոր վո ւմ է ե կե ղե ցա կան տո նե րի և դրա նց հետ կապ ված հա նգս տյան օ րե րի հար ցը: Նշա նա վոր գրող Վր թա նես Փա փա զյա նը, որ Վա ղար շա պա տի դպ րո ցի տե սո ւչ-տ նօ րե նն էր, 1920թ. մար-տի 25-ի նա մա կով Վե հա փառ Հայ րա պե տին ա ռա ջար կո ւմ է ապ րի լի 11-ը Տո նա ցույց մու ծել իբրև «Յի շա տակ 760 հայ նա հա տակ մտա ւո րա կան նե րի, ո րո նք ըն կան հա մաշ խար-

Էջմիածնի Մայր Տաճարը

հոգևոր կ յանք

Հա

յաստ

անի

ազգ

այի

ն ա

րխիվ

110

êàüÆ ¸ºìàÚ²ÜÆä²ðÆ ¸äðàò

лé.ª 010 55 08 33, 096 55 08 33

2 (22) 2013

Այս լուսանկարներում ներկայացված է գեղանկարիչ Լուսիկ Ագուլեցու թանգարանային հավաքածուն. Արևմտյան և Արևելյան Հայաստանի 19-րդ դարի կանացի զարդեր և հմայիլներ: Բարձր ճաշակի, կատարյալ տեխնիկայի և պերճանքի համադրություն են հայ արծաթագործների աշխատանքները:

Այս ժամանակաշրջանն աչքի ընկավ աշխարհիկ զարդերի արտադրությամբ, թեպետ շարունակվում էր նաև պաշտամունքի առարկաների արտադրությունը: Մեզ հասած զարդերը վկայում են, որ հայկական արծաթագործական դպրոցներն ունեին իրենց ուրույն տեխնիկաները և խորապես տարբերվում էին միմյանցից: Արծաթե զարդերը տարազների անբաժանելի մասնիկներն էին: Յուրաքանչյուր մասնիկ

ուներ իր ուրույն նշանակությունն ու խորհուրդը: Անցյալի արժեքների ստեղծագործական կիրառումը, դրանց ուսումնասիրումն ու գնահատումը հնի և նորի, անցյալի և ներկայի «բախումն» է…

ԱՐԺԵՔՆԵՐԱՆՑՅԱԼԻՑ

ýոտոպատմություն

Լուսանկարիչ` Արմեն ԱղայանՈճաբան` Քնարինե ՍարգսյանԴիմահարդար` Մերի ԽաչատրյանՄոդելներ` Նատալի Սարգսյան, Էլեն Մխիթարյան, Աննա Սաղյան

112

2 (22) 2013

ýոտոպատմություն

113

ýոտոպատմություն

114

2 (22) 2013

ýոտոպատմություն

115

2 (22) 2013

ýոտոպատմություն

116

2 (22) 2013

ýոտոպատմություն

117

2 (22) 2013

ýոտոպատմություն

118

2 (22) 2013

ýոտոպատմություն

119

2 (22) 2013

ýոտոպատմություն

120

2 (22) 2013

ýոտոպատմություն

121

2 (22) 2013

2 (22) 2013

1920թ. թուրք-հայկական պատերազմը և Ðայաստանի

խորհրդայնացումընյութը` Համո Սուքիասյանի

Դրոյի և Սիլինի զինվորական հրամանատարությանը՝ Հայաստանի իշխանությունը ժամանակավորապես հանձնելու հրամանագիրը

Ðայաստանի խորհրդայնացում

Հա

յաստ

անի

ազգ

այի

ն ա

րխիվ

122

2 (22) 2013

Հ րա ժար վե լով Ա ռա ջին հա մաշ խար-հային պա տե րազ մի ըն թաց քո ւմ ցա րա-կան բա նա կի նվա ճո ւմ նե րից` 1917թ. հոկ տեմ բե րին իշ խա նու թյան ե կած բոլշևիկ նե րը ձգ տո ւմ է ին հետ նվա ճել նախ կին Ռու սա կան կայս րու թյան կազ-մի մեջ մտ նող տա րա ծք նե րը: Հյու սի-սային Կով կա սո ւմ հա կա խո րհր դային ու ժե րի դեմ պա տե րազ մո ւմ հաղ թա-նա կի հաս նե լո ւց հե տո Խո րհր դային Ռու սաս տա նի Կար միր բա նա կը շար-ժ վեց դե պի Անդր կով կաս և ապ րի լի 28-ին խո րհր դային կար գեր հաս տա-տեց Ադր բե ջա նո ւմ: Սրա նով նոր ի րա-վի ճակ ստե ղծ վեց տա րա ծա շր ջա նո ւմ. Անդր կով կաս էր վե րա դար ձել Ռու սաս-տա նը` երկ րա մա սը վե րագ րա վե լու և այս տեղ խո րհր դային կար գեր հաս տա-տե լու վճ ռա կան նպա տա կադ րու մով: Այդ նույն շր ջա նո ւմ` 1920թ. գար նա նը, Թո ւր քի այո ւմ վե րջ նա կա նա պես հաղ-թա նա կեց Մո ւս տա ֆա Քե մա լի ղե կա-վա րած ազ գայ նա կան միլ լի (ժո ղո վըր-դա կան) շար ժու մը, որն իր ա ռաջ նոր դի ա նու նով կոչ վո ւմ է նաև « քե մա լա կան»: Քե մա լա կան նե րի պա հան ջով թո ւր քա-կան մեջ լի սի 1920թ. հո ւն վա րի 28-ի նիս տո ւմ ըն դո ւն ված «Ազ գային ուխ-տի» հա մա ձայն` թո ւր քա կան հո ղեր է ին հա մար վո ւմ ոչ մի այն Արևմ տյան Հայաս տա նը, այլ նաև Կար սի, Ար դա-հա նի ու Բա թու մի տա րա ծք նե րը: Քե-մա լա կան նե րը Հայաս տա նի հետ ի րե նց հա րա բե րու թյո ւն նե րը պատ րա ստ է ին կա ռու ցել 1918թ. ստո րա գր ված Բրեստ- -Լի տո վս կի և Բա թու մի պայ մա նա գրե-րի հա մա ձայն: Ինչ պես և սպա սե լի էր, նրա նք պայ քար ծա վա լե ցին Սև րի պայ-մա նագ րի դեմ` կան խե լու հա մար կայ-սրու թյան հնա րա վոր մաս նա տու մը: Հայաս տա նի վրա թո ւր քե րը պատ րա-ստ վո ւմ է ին ար շա վել դե ռևս 1920թ. ամ ռա նը, սա կայն նա խա տես ված ար-շա վան քը տե ղի չու նե ցավ Խո րհր դային Ռու սաս տա նի դիր քո րոշ ման պատ-ճա ռով: Նոր-նոր ձևա վոր վող քե մա լա-բոլշ ևի կյան դաշ նակ ցու թյու նը հա վա-նա բար զգու շա նո ւմ էր Ան տան տի տե-րու թյո ւն նե րի ռազ մա կան մի ջամտու-թյու նից: Սա կայն Հայաս տա նի վրա թո ւր քա կան ար շա վան քը մի այն հե տա-ձգ վեց` այն հար մար պա հի վե րսկ սե լու նպա տա կով: Ա ռա նց պա տե րա զմ հայ տա րա րե-լո ւ՝ 1920թ. սեպ տեմ բե րի 28-ին քե մա-լա կան նե րն ագ րե սի ա ձեռ նար կե ցին Հայաս տա նի դեմ: Պա տե րազ մա կան գոր ծո ղու թյո ւն նե րն ըն թա նո ւմ է ին եր-կու ճա կատ նե րո ւմ` Կա րս-Ա լեք սան-դ րա պո լի (հ րա մա նա տար` գե նե րալ Մով սես Սի լի կյան) և Սո ւր մա լո ւի (հ րա մա նա տար` Դրո): Ռազ մա կան

գոր ծո ղու թյո ւն նե րն ըն թա նո ւմ է ին քա նա կով և զին վա ծու թյա մբ հայ կա-կան զոր քե րին գե րա զան ցող թո ւր քե րի ա ռա վե լու թյա մբ: Հոկ տեմ բե րի 30-ին, գրե թե ա ռա նց կռ վի, թո ւր քե րը գրա վե-ցին ա նա ռիկ Կար սը, նոյեմ բե րի 7-ին մտան Ա լեք սա նդ րա պոլ: Խո րհր դային Ռու սաս տա նին թո ւր քա-կան ար շա վան քը ձե ռն տու էր նրա նով, որ, օգ տա գոր ծե լով թո ւր քա կան վտան-գը, խո րհր դային կար գեր կհաս տա-տեր Հայաս տա նո ւմ: Հայաս տա նի վրա թուր քե րի հար ձակ վե լու կա պակ ցու-թյա մբ արտ գո րծ ժող կոմ Գե որ գի Չի չե-րի նը հոկ տեմ բե րի 2-ին ժող կոմ խոր հի նա խա գահ Վլա դի միր Լե նի նին գրո ւմ էր, թե թո ւր քա կան հար ձա կու մը նպա-տակ ու նի ի րե նց հետ շփ ման մեջ մըտ-նել` հույս հայտ նե լով, թե հար ձա կու մը « դաշ նակ ցա կան նե րին ա վե լի զի ջող կդա րձ նի»: Թո ւրք-հայ կա կան պա տե րազ մում հայ կա կան բա նա կի պար տու թյան պայ ման նե րո ւմ, Խո րհր դային Ռու-սաս տա նի 11-րդ Կար միր բա նա կի զո րա մա սե րի ու ղեկ ցու թյա մբ, 1920 թ. նոյեմ բե րի 29-ին Հայաս տա նի հյու սի-սար ևե լյան սահ ման նե րից Քար վան-սա րա մտած հայտ նի բո լշ ևիկ Սար գիս Կա սյա նի գլ խա վո րու թյա մբ Ադր բե-ջա նո ւմ ստեղ ծ ված Հայաս տա նի հե-ղա փո խա կան կո մի տեն « Հայաս տա նի ապստամբ աշ խա տա վոր ժո ղո վր դի կամ քով ու ցան կու թյա մբ» այն հայ տա-րա րեց « սո ցի ա լիս տա կան խո րհր դային հան րա պե տու թյո ւն»: Ի րա կա նո ւմ ոչ մի ապստամ բու թյո ւն էլ տե ղի չէր ու նե ցել: Ռու սա կան զոր քե րը Հայաս տա նի տա-րա ծք է ին ան ցել ո՛չ հայ ապս տա մբ գյու-ղա ցի նե րի հրա վե րով, ո՛չ էլ նույ նի սկ Մո սկ վայի ո րոշ մա մբ (վեր ջի նս Հայաս-տա նի խո րհր դայ նաց ման հար ցո ւմ չէր շտա պո ւմ), այլ ըն դա մե նը Բաք վո ւմ գտն վող բո լշ ևիկ գոր ծիչ նե րի ու, հա վա-նա բար, ան ձա մբ Գե որ գի Օր ջո նի կի-ձե ի նա խա ձեռ նու թյա մբ: Հայտն վե լով ռու սա կան զո րա մա սե-րի ա ռաջ խա ղաց ման փաս տի առջև` Հայաս տա նի Հան րա պե տու թյան կա-ռա վա րու թյու նը ո րո շեց զե րծ մնալ ռազ մա կան բա խու մից և, ըն դա ռա ջե-լով Հայաս տա նո ւմ Խո րհր դային Ռու-սաս տա նի լի ա զոր ներ կայա ցու ցիչ Բո րիս Լեգ րա նի ա ռա ջար կին, եր կի րը խո րհր դային հայ տա րա րե լու պայ ման-նե րի շո ւրջ բա նակ ցու թյո ւն ներ սկ սեց: Դեկ տեմ բե րի 1-ին կա ռա վա րու թյու նը և իշ խող Հ. Յ. Դաշ նակ ցու թյո ւն կու սակ-ցու թյան Բյու րոն ըն դու նե ցին ա ռա ջա-րկ ված վե րջ նա գի րը: Դեկ տեմ բե րի 2-ին Եր ևա նո ւմ մի կող մից` իշ խա նու թյու նից հրա ժար վող կա ռա վա րու թյան ներ-

կայա ցու ցիչ ներ Դրոյի և Համ բար ձում Տեր տե րյա նի, մյո ւս կող մից` Բո րիս Լեգ րա նի մի ջև ստո րա գր ված հա մա-ձայ նագ րի ա ռա ջին կե տի հա մա ձայն՝ Հայաս տա նը հռ չակ վո ւմ էր «ան կախ սո ցի ա լիս տա կան հան րա պե տու թյուն», իսկ վե ցե րո րդ կե տով սահ ման վո ւմ էր, որ Հայաս տա նի հեղ կո մի կազ մո ւմ ընդ գրկ վե լու են եր կու ձախ դաշ նակ-ցա կան ներ: Մի նչև հեղ կո մի Եր ևան ժա մա նու մը տե ղո ւմ իշ խա նու թյո ւնն ան ցնո ւմ էր ռազ մա կան հրա մա նա տա-րու թյա նը` Դրոյի գլ խա վո րու թյա մբ: Ռազ մա կան հրա մա նա տա րու թյա նը կից Խո րհր դային Ռու սաս տա նի կո մի-սար էր նշա նակ վո ւմ Օտ տո Սի լի նը: Այս հա մա ձայ նագ րի ստո րագ րու մով Հայաս տա նի ա ռա ջին հան րա պե տու-թյու նը դա դա րեց րեց իր գոյու թյու նը` տե ղը զի ջե լով Հայաս տա նի երկ րո րդ` Խո րհր դային Հան րա պե տու թյա նը: Եր ևա նի հա մա ձայ նագ րի ստո րագ րու-մից ժա մեր ան ց` դեկ տեմ բե րի 2-ի, լույս 3-ի գի շե րն Ա լեք սա նդ րա պո լո ւմ ի րա-վա կան տե սա կե տից լի ա զո րու թյո ւն-ներ չու նե ցող ՀՀ հաշ տա րար պատ վի-րա կու թյու նը (նա խա գահ` Ա լեք սա նդր Խա տի սյան) ա նի րա վա հա վա սար պայ-մա նա գիր ստո րագ րեց քե մա լա կան Թո ւր քի այի հետ: Ըստ այդմ` Հայաս-տա նը ոչ մի այն է ա կան տա րած քային կո րո ւստ ներ էր կրո ւմ (Թո ւր քի ային էր ան ցնո ւմ Կար սի մար զը և Սո ւր մա-լուի գա վա ռը, Նա խիջ ևա նի, Շա րու րի և Շահ թախ թի շր ջան նե րը գտն վե լու է ին թո ւր քա կան հո վա նա վո րու թյան տակ` մի նչև այս տա րա ծք նե րո ւմ հան րա-քվե ան ցկաց նե լը), հրա ժար վո ւմ Սև րի պայ մա նագ րից, այլև պե տու թյան ինք-նու րույ նու թյո ւնն զգա լի ո րեն սահ մա-նա փակ վո ւմ էր, և այն կախ ման մեջ էր ընկ նո ւմ Թո ւր քի այից: Սա կայն Ա լեք-սա նդ րա պո լի պայ մա նա գի րը չի րա գո-րծ վեց: Տաս նա մյակ ներ շա րու նակ խո րհըր-դային քա րոզ չու թյու նը փոր ձո ւմ էր մո ռա ցու թյան տալ դեկ տեմ բե րի 2-ի հա մա ձայ նագ րի հան գա ման քը` Հայաս տա նի խո րհր դայ նաց ման օր հա մա րե լով նոյեմ բե րի 29-ը: Այս քայ լը նպա տակ ու ներ մո ռա ցու թյան մատ նել Հայաս տա նի խո րհր դայ նաց ման ի րա-կան հան գա մա նք նե րը: Ի րա կա նո ւմ հա րկ չկա այս եր կու ամ սաթ վե րն ի րար հա կադ րել, քա նի որ եր կո ւսն էլ Հայաս-տա նի խո րհր դայ նաց ման ըն թաց քը խո-րհր դան շող ամ սաթ վեր են: Այ սի նքն` նոյեմ բե րի 29-ը Հայաս տա նի խո րհըր-դայ նաց ման սկի զբ, իսկ դեկ տեմ բե րի 2-ն էլ գոր ծըն թա ցի ա վա րտ կա րե լի է հա մա րել:

Ðայաստանի խորհրդայնացում

123

гÝñ³å»ïáõÃÛ³Ý 62, Ñ»é.ª 54 08 70

«ՄԵՆՔՄԵՐՄԱՍԻՆ»ԱՄՍԱԳԻՐՄԵՆՔԻՈԳԻՆwww.menq.org

ՏԱՐԱԾՎՈՒՄԷԱՆՎՃԱՐ

«ՄԵՆՔՄԵՐՄԱՍԻՆ»Ա

ՄՍԱԳԻՐՄ

ԵՆՔԻՈԳԻՆ 2/22 2013

“ME

NQ

ME

R M

AS

IN” M

AG

AZ

INE

TH

E S

PIR

IT O

F M

EN

Q 2/22 2013

вڲêî²ÜÆ ²è²æÆÜ Ð²Üð²äºîàôÂÚ²Ü95-²ØÚ²Î

124ԷՋwww.yeraguyn.am

95th ANNIVERSARY OFFIRST REPUBLIC OF ARMENIA

95-ËÅÒÈÅÏÅÐÂÎÉ ÐÅÑÏÓÁËÈÊÈ ÀÐÌÅÍÈяяß

2/22 2013