1

Боловсролын хүрээлэнгийн захирлын 2017 оны А/39 тоот албан бичгийн

5 дугаар хавсралт

ЕРӨНХИЙ БОЛОВСРОЛЫН СУРГУУЛИЙН XI АНГИЙН

БИОЛОГИЙН СУРАЛЦАХУЙН УДИРДАМЖ

(Заавал судлах ба сонгон гүнзгийрүүлэх хөтөлбөр)

Улаанбаатар

2017

2

Багийн ахлагч:

Шагжжавын Оюунгэрэл, Ph.D., дэд профессор, МУИС-ийн ШУС-ийн Биологийн

тэнхимийн багш

Багийн гишүүд:

Товуугийн Алтанзаяа, Ph.D., ХААИС-ийн Биотехнологи үржүүлгийн тэнхимийн ахлах

багш

Батдоржийн Батжаргал, Ph.D., профессор, МУИС-ийн ШУС-ийн Биологийн тэнхимийн

багш

Гантулгын Дарамбазар, Ph.D., АШУҮИС-ийн харъяа ЕБС-ийн захирал

Мөнхбаярын Мөнхбаатар, Ph.D., дэд профессор, МУБИС-ийн МБУС-ийн Биологийн

тэнхимийн эрхлэгч

Эрдэнэчулууны Мөнгөнтулга, магистр, МУБИС, МБУС-ийн Биологийн тэнхимийн ахлах

багш

Очирбатын Мөнхжаргал, магистр, Монгол тэмүүлэл сургуулийн багш

Дүгэрсүрэнгийн Мөнхтуяа, магистр, Шинэ эрин сургуулийн багш

Мижигсэнгээгийн Оюунчимэг, магистр, БМДИ-ийн арга зүйч

Амгалангийн Энхтогтох, магистр, Боловсролын хүрээлэнгийн СХСС-ийн эрхлэгч

Хөндлөнгийн шинжээч:

Шагдарын Дариймаа, Sc.D., профессор, МУБИС-ийн МБУС-ийн Биологийн тэнхимийн

багш

Дарамын Минсэл, Нийслэлийн Баянгол дүүргийн 28-р сургуулийн биологийн багш

3

ОРШИЛ

Энэхүү ХI ангийн Биологийн суралцахуйн удирдамжид агуулгыг суралцахуйн

зорилтоор тодорхойлж, тэдгээрийг хэрэгжүүлэх сургалтын үйл ажиллагаа, багшид өгөх

зөвлөмж ба хэрэглэгдэхүүнийг оруулсан болно. Судлах агуулгыг дарааллын дагуу

эрэмбэлсэн бөгөөд тухайн суралцахуйн зорилтыг хэрэгжүүлэх ээлжит хичээлийн

төлөвлөлтийг тухайн орон нутаг, сургуулийн хэрэгцээ онцлогт нийцүүлэн

боловсруулах боломжтой.

БҮТЭЦ

1. Агуулгын хүрээ

2. Агуулга, арга зүй, үнэлгээний зөвлөмж

3. Бие даалтын ажлын сэдэв, гүйцэтгэх хэлбэр

4. Нэр томьѐоны тайлбар

5. Хэрэглэгдэхүүний жагсаалт

6. Эцсийн үнэлгээний даалгавар

НЭГ. АГУУЛГЫН ХҮРЭЭ

ХI ангийн Биологийн заавал судлах хөтөлбөрийн агуулгыг 11 сэдэв, сонгон

гүнзгийрүүлэх хөтөлбөрийн агуулгыг 12 сэдэв буюу гүнгийрүүлэн судлах суралцахуйн

зорилтуудыг нэмж судлахаар боловсруулсан. Үүнд:

1. Биологийн молекулууд

2. Энзим

3. Эсийн бүтэц

4. Эсийн мембран ба зөөвөрлөлт*

5. Эсийн хуваагдал

6. Уургийн бүтцийн генетик хяналт ба үйл ажиллагаа

7. Ургамлын зөөвөрлөлт

8. Амьтны зөөвөрлөлт

9. Хийн солилцоо

10. Өвчний тухай ойлголт

11. Дархлаа

12. Экосистем

Тайлбар: Сурагч заавал судлах хөтөлбөрийг судалсаны дараа сонгон гүнзгийрүүлэх

хөтөлбөрийг судална.

Сонгон гүнзгийрүүлэх хөтөлбөрөөр нэмж судлах суралцахуйн зорилт, сэдвийг од (*)-

оор тэмдэглэн italic үсгээр бичсэн болно.

4

ХОЁР. АГУУЛГА, АРГА ЗҮЙ, ҮНЭЛГЭЭНИЙ ЗӨВЛӨМЖ

1. Биологийн молекулууд

Код Суралцахуйн

зорилт Суралцахуйн үйл ажиллагаа

Багшид өгөх санамж

ба хэрэглэгдэхүүн

1а Амьд бие дэх усны үүрэг болон ус нь амьдралын орчин болох тухай тайлбарлах

Сурагчдын усны химийн бүтэц, шинж

чанарын тухай ойлголтыг сэргээн сануулж,

усны биологийн үүргийн талаарх ойлголтыг

өгөх.

Усны харьцангуй өндөр температурт

буцалдаг, хөлдөхдөө тэлдэг, дулаан

багтаамж өндөртэй байдаг зэрэг шинжийг

устөрөгчийн холбоонд үндэслэн

тайлбарлах.

Ангид хийх үйл ажиллагаа

1. Биологийн төрөл бүрийн номноос

нэр томьѐо, түлхүүрийг эрж хайх

2. Туйлт ба туйлгүй холбоо,

устөрөгчийн холбоо түүний ач

холбогдлын талаар мэдээлэл

цуглуулж боловсруулах болон схем

зургийг тайлбарлах

Усны химийн бүтэц,

физик шинж чанарын

талаар:

http://www.chem1.com/

acad/sci/aboutwater.ht

ml

https://www.wyzant.co

m/resources/lessons/sc

ience/biology/properties

-of-water

Пүрэв, Д. Цэвэгсүрэн,

Н.(2006). Биохими.

УБ. х.144-148

Цэндээхүү, Ц. (2009).

Ургамлын физиологи.

УБ. x 81-83

Думаа. Ё. (2013).

Биологийн хими.УБ.

х147-148

1б Органик биш ионуудын амьд биед гүйцэтгэх үүргийг ойлгох

Амьд биеийн жингийн ихэнх хувийг

макроэлементүүд эзэлдэг. Ca2+

, K+, Na

+,

Mg2+

, Cl-, CO3

2-, PO4

3-, Fe

2+, NO

-3 гэх мэт

ионуудын тус бүрийн үүргийг тайлбарлах.

- Са2+

ион нь яс болон шүдний 99%-ийг

эзэлдэг чухал бүрэлдэхүүн хэсэг

бөгөөд хүний биеийн 1.3%-ийг эзэлдэг

болохыг мэдэх

- Na+

ба K+

ион нь бүх эдэд агуулагддаг

ба эсийн гаднах шингэнд Na-ийн

агууламж их, эсийн дотор К-ийн

агууламж их байдаг. Na+, K

+ нь

мэдрэлийн систем, цус, зүрх судас,

элэг, бөөрний үйл ажиллагаанд

нөлөөлдөг болохыг мэдэх

- Mg2+

ион нь булчин болон мэдрэлийн

эдүүдэд чухал үүрэг гүйцэтгэдэг. Мөн

ургамалд фотосинтез явуулах чухал

үүрэгтэй хлорофиллын молекулын

бүрэлдэхүүн хэсэг болдог.

- Ca2+

, K+, Mg

2+, PO4

3- (үндэсний өсөлт),

NO3-(иш болон навчны өсөлт) нь

ургамлын өсөлтөнд чухал үүрэг

гүйцэтгэдэг болохыг мэдэх

- PO43-

ион нь хөхтөн амьтанд бусад

органик биш ионтой харьцуулахад

Амьтан ба ургамалд

агуулагдах ионуудын

мэдээлэл авах,

холбогдох тестүүд:

http://www.rsc.org/Educ

ation/Teachers/Resourc

es/cfb/inorganicions.ht

m

Ургамалд агуулагдах

эрдэс элементүүдийн

талаар:

http://wpscms.pearsonc

mg.com/wps/media/obj

ects/1053/1078874/ist/b

lue0201.html

http://www.peoi.org/Co

urses/Coursesen/bot/fr

ame7.html

Пүрэв, Д. Цэвэгсүрэн,

Н.(2006). Биохими.

УБ. х. 21-23

Цэндээхүү, Ц. (2009).

Ургамлын физиологи.

УБ. х. 233-245

5

маш их үүрэг (шүд, яс, ДНХ, РНХ,

коэнзимын бүрэлдэхүүн хэсэг болдог)

гүйцэтгэдэг болохыг мэдэх

1в Мономер, полимер, макромолекул гэсэн нэр томьѐонуудыг моносахарид, дисахарид, полисахаридын жишээгээр тайлбарлаж, биологийн үүргийг ойлгох

Сурагчид мономер, полимер, макромолекул

зэргийн тодорхойлолтыг бичээд нэгтгэн

хэлэлцэнэ.

- Хүснэгтэд тэмдэглэн, жишээ гаргаж

тайлбарлана.

- Липид яагаад мономергүй байгааг

ярилцана (Химийн холбооны нэрийг

дараа нь бөглөж болно).

Органик

макро

молекулын

төрөл

Мономер Полимер Холбооны

нэр

Нүүрсус

Уураг

Нуклейн

хүчил

Липид

- Макромолекулууд нүүрстөрөгчийн

атомын хэлхээн дээр суурилсан, өөр

бусад атомуудтай химийн холбоо

үүсгэдэг болохыг мэдэх

Сурагчид “нүүрс ус” гэдэг нэр томьѐог

мэддэг болох ба молекул бүтцийн талаар

ерөнхий ойлголттой болох.

Нүүрс усыг моносахарид, дисахарид,

полисахарид гэж ангилдаг болохыг мэдэх

- Моносахаридууд: триоз, тетроз болон

пентоз, гексоз гэсэн нэр томьѐог

ашиглана (глюкоз, галактоз болон

фруктоз нь гексозын жишээ юм)

- Дисахаридууд: лактоз, мальтоз,

сахароз болон целлюбоз

- Полисахарид: цардуул, целлюлоз

(эслэг)

Полимер нэгдлээс мономер үүсэх,

мономероос полимер үүсэх урвалыг нүүрс

усны жишээгээр тайлбарлах

Нүүрс усны биологийн үүргийг хэлэлцэх

Нүүрс усны талаарх

материалууд болон

тестүүдийг ашиглах

сайт:

http://www.rsc.org/Educ

ation/Teachers/Resourc

es/cfb/carbohydrates.ht

m

Полимер:

https://www2.chemistry.

msu.edu/faculty/reusch/

virttxtjml/polymers.htm

Полисахар:

:https://www.rpi.edu/de

pt/bcbp/molbiochem/M

BWeb/mb1/part2/sugar.

htm

Нүүрс ус:

http://www.rsc.org/Educ

ation/Teachers/Resourc

es/cfb/carbohydrates.ht

m

Моносахар:

https://en.wikibooks.org

/wiki/Structural_Bioche

mistry/Carbohydrates/M

onosaccharides

Пүрэв, Д. Цэвэгсүрэн,

Н.(2006). Биохими.

УБ. х. 48-56

Намсрай,Ц., Очирхуяг,

Б. (2001), Биохими II.

УБ. х. 24-34

1г Гликозидын холбоог дисахарид буюу сахарозын конденсацийн урвалаар тайлбарлах

α глюкоз болон β глюкозын цагираг бүтцийг дүрслэх. Глюкоз бол өргөн хэрэглэгддэг

моносахаридын жишээ болохыг тайлбарлах

Глюкозын молекул нь карбонил болон олон

тооны гидроксилийн бүлэг агуулсан бөгөөд

Мальтоз нь байгаль

дээр цардуулын

задралаар үүсдэг,

мальтоз нь

конденсацийн

урвалын дүнд

гликозидын холбоо

үүссэнээр үүсдэг

6

карбонилийн бүлгийн байршлаас нь

хамаарч альдоз болон кетоз гэж ангилдаг

болохыг мэдэх α глюкоз болон β глюкозын

бүтцийг ойлгосноор дисахарид болон

полисахаридын бүтэц, шинж чанарыг

тайлбарлах

Конденсацийн урвалын тусламжтай

гликозидын холбоо хэрхэн үүсэхийг

дисахаридын жишээгээр тайлбарлах (хоѐр

молекул моносахарид гликозидын

холбоогоор холбогдон дундаасаа нэг

молекул усыг ялгаруулан дисахаридыг

үүсгэнэ).

Жишээ нь:

- глюкоз + глюкоз = мальтоз,

- глюкоз + галактоз = лактоз,

- глюкоз+ фруктоз=сахароз

болохыг тайлбарлах

http://www.rsc.org/Educ

ation/Teachers/Resourc

es/cfb/carbohydrates.ht

m#2

α глюкоз болон β

глюкозын бүтэц:

http://www.rpi.edu/dept/

bcbp/molbiochem/MBW

eb/mb1/part2/sugar.htm

Нүүрс усны бүтэц,

үүрэг:

http://www.calfnotes.co

m/pdffiles/CN102.pdf

Нүүрс усны бүтэц

химийн томьѐо:

Думаа, Ё. (2013).

Биологийн хими. УБ.

х. 84-102

Намсрай, Ц.Очирхуяг,

Б. (2001), Биохими II.

УБ. х.24-37

1д Триглицеридийн молекул бүтцийг тайлбарлаж, түүний амьд биед гүйцэтгэх үүргийг ойлгох

Тосны хүчлийн ерөнхий бүтцийг дүрслэх

Тосны хүчил нь карбоксилийн хүчил

болохыг тайлбарлаж, –COOH бүлэг нь

карбоксил бүлэг болохыг ялган таних

R (радикал) нь гидрокарбон гинж болохыг

тайлбарлах, ханасан болон ханаагүй тосны

хүчил болохтой холбон ойлгох

Глицеролын молекул бүтцийг дүрслэн

триглицерид нь гурван тосны хүчлийн

үлдэгдлийн конденсацийн урвалын үр дүнд

үүсдэгийг харуулах

Триглицеридын биологийн үүргийг хэлэлцэх

http://www.biotopics.co.

uk/as/lipidcondensation

.html

Конденсацийн

урвалаар нэг молекул

глицерол тосны

хүчлүүдтэй холбогдох

урвалын анимэшн:

http://www.chemguide.c

o.uk/organicprops/ester

s/background.html

Пүрэв, Д. Цэвэгсүрэн,

Н.(2006). Биохими.

УБ. х.60, 61

Думаа, Ё. (2013).

Биологийн хими.УБ. х.

116

1е Амин хүчлийн бүтцийг тодорхойлж пептид холбооны үүсэл болон задралыг тайлбарлах

Сурагчид 20 амин хүчлийг 3 үсгээр товчилж

бичдэг болохыг мэддэг болох

Сурагчид амин хүчлийн ерөнхий бүтцийг

дүрслэх.

Мөн R (радикал) бүлэг, ижил төстэй хэсгүүд,

амин бүлэг, карбоксил бүлэг зэргийг өнгөөр

ялган тэмдэглэх

R (радикал) бүлэг олон төрлийн хэлбэрт

Амин хүчлийн нэрс

болон молекул

томьѐог мэдэх

шаардлагагүй

Пүрэв, Д. Цэвэгсүрэн,

Н.(2006). Биохими.

УБ. х.31-36

Думаа, Ё. (2013).

Биологийн хими.УБ.

7

орох боломжтой, амин хүчлүүд тэдгээр R

(радикал) бүлгүүдээрээ ялгагддаг болохыг

ойлгосноо тэмдэглэх.

х.20-24

Намсрай, Ц.Очирхуяг,

Б. (2001), Биохими II.

УБ. х.25-35

http://www.biotopics.co.

uk/as/aa.html

20 амин хүчил тус

бүрийн орон зайн

бүтэц физик химийн

шинж чанар,

организмд гүйцэтгэх

үүрэг:

http://www.worldofmole

cules.com/life/

1ѐ Уургийн анхдагч, хоѐрдогч, гуравдагч, дөрөвдөгч бүтцийг тайлбарлаж, биологийн үүргийг ойлгох

Уургийн бүтцийн анхдагч, хоѐрдогч,

гуравдагч, дөрөвдөгч бүтэц хэрхэн үүсэж

байгааг тайлбарлах

Устөрөгчийн холбооны тухай мэдлэг дээрээ

тулгуурлаад уургийн хоѐрдогч, гуравдагч

бүтцийг тайлбарлах

R бүлгүүдийн хоорондын харилцан үйлчлэл

болон өөр төрлийн холбоонуудыг

тайлбарлах

Уургийн дөрөвдөгч бүтцийн талаар энгийн

тодорхойлолт гаргах

Сурагчид дөрөвдөгч бүтэц нь нэгээс олон

полипептидийн гинжнээс тогтож байдаг

гэдгийг мэдэх хэрэгтэй, гэхдээ гинжнүүдийн

хоорондох холбооны тухай мэдэх

шаардлагагүй

Уургийн биологийн үүргийн талаар хэлэлцэх

Сурагчдад дөрөвдөгч

бүтэц зөвхөн 4

полипептидээс

тогтоно гэж

ойлгуулахгүй байх

http://www.biology.arizo

na.edu/biochemistry/tut

orials/chemistry/page2.

html

http://www.hsph.harvar

d.edu/nutritionsource/w

hat-should-you-

eat/protein/

http://chemistry.elmhurs

t.edu/vchembook/630pr

oteinmet.html

Пүрэв, Д. Цэвэгсүрэн,

Н. (2006). Биохими.

УБ. х.43-46

Думаа, Ё. (2013).

Биологийн хими. УБ.

х. 28-30

Намсрай, Ц.,

Очирхуяг, Б. (2001),

Биохими II. УБ. х.36-

43

1ж* Усны молекулын туйлт холбоо болон устөрөгчийн холбоонд үндэслэн амьд биед усны үүрэг болон ус нь амьдралын орчин болох тухай тайлбарлах

Усны уусгагч шинж чанарыг химийн

найрлагатай холбон хэлэлцэх

- Усны туйлт ба туйлгүй молекул гэсэн

ойлголтуудтай танилцах.

- Усны молекулын туйлт холбоог зурж

тайлбарлах.

- Усны молекулуудын хооронд устөрөгчийн

холбоо хэрхэн үүсдэгийг зурж дүрслэх

http://faculty.fmcc.edu/

mcdarby/majors

101book/chapter_03-

chemistry/03Water_Pro

perties.htm

http://www.rsc.org/Educ

ation/Teachers

8

Усны дээрх шинж чанаруудыг амьд бие дэх

усны үүрэг болон ус амьдралын орчин

болохтой холбон ярилцана. Жишээ нь: Ус нь

устөрөгчийн холбоо үүсгэн уусмал

байдлаар биологийн системд, тухайлбал,

цус, модны долонгийн шүүс болон

цитозол/цитоплазмд байдаг гэх мэт.

Амьд бие дэх усны шинж чанарыг

харуулсан жишээнүүдийг харуулна.

Туйлширсан/туйлшраагүй, уусах чанар

зэрэг сэдвийн хүрээнд хоорондоо ярилцлага

өрнүүлнэ.

Сурагчдад доорх нэр томьѐонуудыг

ашиглаж тайлбар өгнө.

Гидрофил Гидрофоб

Туйлширсан Туйлшраагүй

Цэнэглэгдсэн

/иончлогдсон

Цэнэглэгдээгүй

/иончлогдоогүй

Усанд ууссан Усанд уусаагүй

Липидэд уусаагүй Липидэд ууссан

/Resources/cfb/water.ht

m

http://www.worldofmole

cules.com/solv

ents/water.htm

http://www.chem1.com/

acad/sci/aboutwater.ht

ml

1з* Макромолекулуудын нийлэгжил болон задралыг сахароз, цардуулын конденсаци, гидролизын урвалаар тайлбарлах

Макромолекулууд эсийг энергиэр хангадаг

гэдгийг тайлбарлах

Дисахарид ба полисахаридын биомолекул

үүсэх ба задрахыг дүрслэн конденсацийн

болон гидролизийн урвалыг тайлбарлах

Эсийн бодисын солилцоонд оролцдог зарим

нүүрс усыг танилцуулах. Үүнд:

- пентоз (рибоз, дезоксирибоз-нуклеотид

болон нуклейн хүчлийн бүтцэд ордог

нүүрс ус)

- гексоз – амьсгал болон фотосинтезийн

талаар үзэхдээ илүү дэлгэрэнгүй судална

Макромолекул:

http://www.vce.bioninja.

com.au/aos-1-

molecules-of-

life/biomolecules/

Полисахар:

https://www.rpi.edu/dep

t/bcbp/molbiochem/MB

Web/mb1/part2/sugar.h

tm

Нүүрс ус:

http://www.rsc.org/Educ

ation/Teachers/Resourc

es/cfb/carbohydrates.ht

m

Моносахар: https://en.wikibooks.org

/wiki/Structural_Bioche

mistry/Carbohydrates/M

onosaccharides

1и* α глюкоз болон β глюкозын цагираг бүтцийн томьѐо, ди ба полисахарид дахь гликозидын холбоог дүрслэх

Сурагчид сахарозын мономер нь α-глюкоз

гэдгийг мэдээд энэ молекулын бүтцийг

мэдсэний дараа фруктозын молекулын

бүтэц дээр ажиллана.

Сурагчид ойлгосон мэдлэгтээ үндэслэн

глюкозын молекулын хэлхээн дээр дутуу

өгөгдсөн -OH болон -H бүлгийг нэмж

http://www.biologie.unih

amburg.de/bonline/e17/

17.htm

http://www.rsc.org/Educ

ation/Teachers

/Resources/cfb/carbohy

drates.htm#2

9

молекул бүтцийг гүйцээж дүрслэнэ.

α-глюкозын загварыг гликозидын холбоо

үүсгэхэд ашиглаж, янз бүрийн дисахаридын

молекулыг загварчилж сурах.

Задгай бүтэцтэй глюкоз нь уусмал

байдалдаа цагираг бүтэцтэй болох бөгөөд

энэ үеийн молекулын бүтцийг дэлгэрэнгүй

дүрслэх

α-1,4 гликозид β-1,4 холбооны үүслийг

зураад, холбоог нэрлэх. Энэ нь целлобиоз

үүсгэсэн гэдгийг мэдэх.

Амилоз, целлюлозын молекул бүтцийг

загварчлах. Сурагчдад логик дараалал

ашиглан α-глюкозын цагираг бүтцийг

зурах болон нүүрстөрөгчийн атомыг

хэрхэн дугаарлахыг харуулна.

Ангид зохион байгуулах үйл ажиллагаа

1. Сурагчид α, β-глюкозын молекул

томьѐог бичиж, зурах дасгал хийх

2. Мөн модель ашиглан α глюкоз болон β

глюкозын молекул загварыг бүтээнэ.

http://www.rsc.org/Educ

ation/Teachers/Resourc

es/cfb/carbohydrates.ht

m#2

http://www.rpi.edu/dept/

bcbp/molbiochem/MBW

eb/mb1/part2/sugar.htm

http://www.calfnotes.co

m/pdffiles/CN102.pdf

1й* Ангижруулагч, ангижруулагч бус сахар болон цардуулыг туршилтаар илрүүлэх

Ангижруулагч сахарыг тодорхойлох,

ангижруулагч сахар дээр Бенедиктийн

урвалыг явуулах

- Сөрөг үр дүн нь нүүрс ус байхгүй гэсэн үг

биш болохыг тайлбарлах

- Сурагчдад эерэг үр дүн өгөх глюкоз,

фруктоз, мальтоз, лактоз болон сөрөг

үр дүн өгөх сахароз, цардуулын уусмал

дээр тест хийж үзүүлэх

- Сурагчид жимсний нимгэн хэрчимийг

тавиур шил дээр тавьж Бенедиктийн

урвалжаас хэдэн дуслыг дусааж спиртэн

дэн дээр халаан өнгөний өөрчлөлтийг

ажиглана.

- Ангижруулагч сахарыг сахарозтой хамт

хийх үеийн сөрөг үр дүнгийн талаар

ярилцах

Ангижруулагч бус сахарыг тодорхойлох

Ангижруулагч ба ангижруулагч бус сахарын

үр дүнг харьцуулан нэгтгэн хэлэлцэх

Сурагчид глюкоз, сахароз болон глюкоз,

сахарозын холимог зэрэг тодорхойгүй

уусмалуудыг таньж тогтоох.

http://www.mrothery.co.

uk/bio_web_prac/practi

cals/2Food%20Tests.d

oc

http://www.mrothery.co.

uk/module1/Mod%201

%20techniques.htm

http://www.biotopics.co.

uk/nutrition/footes.html

http://www.mrothery.co.

uk/bio_web_prac/practi

cals/2Food%20Tests.d

oc

http://www.mrothery.co.

uk/module1/Mod%201

%20techniques.htm

http://www.biotopics.co.

uk/nutrition/footes.html

10

Хоол хүнсэн дэх цардуулыг иодоор илрүүлэх

Сурагчид амилоз болон амилопектины

ялгаатай агууламжаас хамаарч үүсэх

өнгөний ялгааг ажиглах

Ангид зохион байгуулах үйл ажиллагаа

1. Хэт их хийсвэр санааг ойлгуулахгүйн

тулд сурагчдыг гар гараас нь бариулаад

хэт урт β-глюкозын гинжин холбоо бүхий

байдлаар жүжиглүүлж α-глюкозын

(амилоз) мушгиралт байдлаар хооронд

ойртуулах, α-глюкозын (глюкоз болон

амилопектин) салбарласан байдлыг

биеэр дүрслэн үзүүлэх

2. Бүтэц, үүргийн хоорондох хамаарлын

талаар бичиж тэмдэглэн, молекулын

бүтцийг дүрслэн тайлбар хийх

1к* Бенедиктийн урвалаар хагас тоон шинжилгээ хийж концентрацийг тооцоолох

Дадлага ажил: Сурагчид өнгөтэй уусмалыг

ус ашиглан шингэлж концентрацийн

өөрчлөлтийг харж ажиглах

- Сурагчид концентраци нь үл мэдэгдэх

глюкозын уусмал бэлдээд Бенедиктийн

урвал явуулж, өнгө үзүүлсэн цагийг

тэмдэглэн өнгөний эрчмийг

стандарттай харьцуулах

- Тэмдэглэсэн цаг болон өнгөний эрчмийг

харьцуулж мэдэгдэхгүй байгаа уусмалын

концентрацийг ойролцоогоор

тодорхойлох (Хагас тоон шинжилгээний

аргаар)

- Гарсан үр дүнг бусадтайгаа дүгнэн

ярилцаж хагас тоон шинжилгээнний

аргын талаар хэлэлцэх

Ангид зохион байгуулах үйл ажиллагаа

1. Сахароз агуулсан уусмал дээр

Бенедиктийн уусмал, мөн сахарозын

уусмал дээр давсны хүчил хийж

саармагжуулсны дараа Бенедиктийн

уусмал хийж гарсан үр дүнг

танилцуулах

2. Янз бүрийн концентрацитай глюкозын

уусмалын өнгөний өөрчлөлтийг

ажиглахын тулд стандарт уусмалтай

харьцуулж, үл мэдэгдэх уусмалын

концентрацийг тодорхойлно.

3. Үл мэдэгдэх уусмал нь глюкозын ба

сахарозын уусмалын аль нь болохыг

тодорхойлох

4. Глюкоз нь Бенедиктийн уусмалд улбар

шар эсвэл улаан болдог, харин

сахарозын уусмал өнгө хувираагүй

http://www.saps.org.uk/

secondary/teaching-

resources/103-

estimatingglucose-

concentration-in-

solution

11

тэгвэл сахарозын молекул дахь

глюкозыг хэрхэн илрүүлэхийг хэлэлцэх

1л*

Триглицеридын молекулд диэфирийн холбоо хэрхэн үүсдэг болохыг дүрсэлж, фосфолипидийн молекул бүтцийг амьд биед гүйцэтгэх үүрэгтэй нь холбон тайлбарлах

Сурагчид энгийн цаасан хайчилбаруудыг

ашиглан триглицеридийн бүтцийг

загварчлах, триглицерид нь энерги

нөөцлөгч болохыг тайлбарлах

Сурагчид мэдээлэл цуглуулж маш олон

төрлийн тосны хүчлүүд, фосфолипидүүд

байдаг мөн зарим фосфолипидүүд азот

агуулсан байдаг талаар олж мэдэх

Эсийн мембраныг бүрдүүлж байгаа

фосфолипид нь хоѐр давхраа үүсгэдэг

болохыг ярилцах

Фосфолипид устай үйлчлэх үед туйлт

бүлэг хэрхэн оролцож буйг фосфолипидийн

молекул бүтцийг харуулсан хэвлэмэл

зурагт тэмдэглэн ярилцах

Ангид хийх үйл ажиллагаа

1. Мембран бүтцийн схем зураг дээр

бүтцийн хэсгүүдийг заан нэрлэх,

цаашлаад мембран бүтцийг

схемчлэн зурах

2. Загвар мембраныг бий болгохын

тулд фосфолипидийн загвар, мөн

уургийн бүтцийг загварчилсан

хайчилбарыг ашиглах

3. Мембраны янз бүрийн бүтэц,

үүргийг судалж, жагсаалтыг нөхөж

бичих

http://www.biotopics.co.

uk/as/lipidcondensation

.html

http://www.chemguide.c

o.uk/organicprops/ester

s/background.html

Фосфолипидийн

бүтэц, үйл

ажиллагаатай

холбоотой тестүүд:

http://study.com/acade

my/lesson/what-is-a-

phospholipid-structure-

functions-

composition.html

http://hyperphysics.phy

astr.gsu.edu/hbase/biol

ogy/atp.html

http://www.accessexcell

ence.org/RC/V

L/GG/basePair1.php

http://www.biotopics.co.

uk/as/aa.html

http://www.worldofmole

cules.com/life/

Пүрэв, Д. Цэвэгсүрэн,

Н. (2006). Биохими.

УБ. х.61-63

Думаа. Ё. (2013).

Биологийн хими.УБ.

х.117-122

1м* Уургийн нийлэгжил ба задралыг тайлбарлах

Сурагчид пептид холбоо поликонденсациар

үүсч буйг харуулсан мөн дипептидийн

гидролизыг харуулсан энгийн диаграмм

зурах, холбооны нэрийг мэдэх

Конденсацийн урвалын полипептид

үүсгэдэг шат дарааллын талаар ярилцах

Уураг хэлбэр болон шинж чанараа алдахыг

янз бүрийн уургийн жишээгээр тайлбарлах

http://www.biotopics.co.

uk/as/aa.html

http://www.worldofmole

cules.com/life/

12

1н*

Уургийн анхдагч, хоѐрдогч, гуравдагч, дөрөвдөгч бүтцийн тодорхой жишээг үүрэгтэй нь холбон тайлбарлах

Сурагчид уургийн бүтэц болон хэлбэр,

тогтвортой байдлыг тодорхойлоход

нөлөөлөх холбооны үүрэг, хоорондын

хамаарлыг тодорхойлох, тэмдэглэл

хөтлөх

Гуравдагч бүтцийг ярихын өмнө

сурагчдаас уургийн гуравдагч бүтцийг

ямар холбоо тогтоон барьж байдаг

талаар асууж санааг сонсоно.

Сурагчид бөмбөлөг болон утаслаг уургийн

зургийг харж ярилцах, тэдгээрийн бүтэц,

шинж чанарыг үүрэгтэй нь холбон

тайлбарлана.

Олонх утаслаг уургууд нь гуравдагч

бүтэцгүй байгааг хэлэлцэх.

Сурагчид бөмбөлөг уургийн бүтэц үүргийг

судлахад гемоглобины зургийг ажиглуулна.

http://www.pdb.org/pdb/

home/home.do

http://www.biology.arizo

na.edu/biochemistry/tut

orials/chemistry/page2.

html

Гемоглобины бүтэц

шинж чанар:

http://en.wikipedia.org/

wiki/Hemoglobin

Думаа, Ё. (2013).

Биологийн хими.УБ.

х.34-36

Намсрай, Ц.

Очирхуяг, Б. (2001),

Биохими II. УБ. х.34-

36

Сонгон гүнзгийрүүлэх хөтөлбөрийн явцын үнэлгээний жишээ даалгавар 1.

Доорх зурагт A, B, C болон D биомолекулуудын томьѐог үзүүлжээ.

I. Эдгээр молекулуудын “A, В, С, D” дугааруудыг тохирох хэсэгт зөв

харгалзуулна уу.

a) Нуклеотид .................

б) Пептидийн холбоо үүсгэнэ .................

в) Эфирийн холбоо агуулна ................. (3 оноо)

II. Дээрх зурагт үзүүлсэн зарим молекулууд полимержин макромолекулуудыг

үүсгэдэг. “С” молекулын үүсгэх полимер нэгдлийг нэрлэнэ үү.

.......................................................................................................................(1 оноо)

III. “А” молекулын зурагт тэмдэглэгдсэн 1 ба 2 хэсгүүдийн ялгааг тайлбарлан

бичнэ үү.

.......................................................................................................................................

..........................................................................................................................(1 оноо)

IV. “D” молекул өөртэйгээ ижил мономерүүдтэй нэгдэн макромолекулыг

үүсгэдэг. Энэхүү харилцан үйлчлэлийн нэрийг болон үүсэх холбоог нэрлэнэ

үү.

а) Харилцан үйлчлэлийн нэр………………………………

б) Химийн холбооны нэр....................................................(2 оноо)

13

Зөв хариулт

I.

a) Нуклеотид .......B..........

б) Пептидийн холбоо үүсгэнэ .......D.........

в) Эфирийн холбоо агуулна .......A........ (3 оноо)

II. полисахар/ полисахарид/ цардуул/ (1 оноо)

III. 1-ханасан тосны хүчил,

2-ханаагүй тосны хүчил (1 оноо)

IV. а. Ковалентийн холбоо

б. Пептидийн холбоо (2 оноо)

2. Энзим

Код Суралцахүйн

зорилт Суралцахуйн үйл ажиллагаа

Багшид өгөх санамж

ба хэрэглэгдэхүүн

2а Энзим нь бодисын

солилцооны

урвалуудыг

хурдасгадаг уураг

болохыг

тайлбарлах

Сурагчид энзим нь уургийн гаралтай

болохыг эргэн санаж бүтэц үйл

ажиллагааны талаар ярилцах

Эс дотор явагдах нийт химийн урвалыг

бодисын солилцоо гэж нэрлэх бөгөөд

эдгээр урвалууд энзимийн тусламжтай

явагддаг болохыг жишээгээр тайлбарлах

Ихэнх энзимийн нэр -аза төгсгөлтэй байдаг

талаар хэлэлцэх

- Энзим нь уургийн гаралтай

макромолекул бөгөөд урвалыг хурдыг

нэмэгдүүлдэг.

- Химийн урвалаар өөрчлөгддөггүй,

урвалын эцэст хэвээрээ үлддэг,

урвалыг хурдасгах үүрэгтэй

макромолекулыг энзим гэдэг.

- Энзим нь өөрийн идэвхтэй төвөөрөө

субстраттай сул холбоогоор

(устөрөгчийн холбоо, ионы холбоо гэх

мэт) холбогдон энзим-субстратын

комплекс үүсгэдэг болохыг тайлбарлах

Энзимийн үйл

ажиллагааг харуулсан:

http://study.com/academy

/lesson/the-function-of-

enzymes.html

Пүрэв, Д. Баярмаа, Ж.

(2003). Энзимологи. УБ.

х.12-15

Думаа, Ё. (2013).

Биологийн хими.

УБ.х.54

Намсрай, Ц. Очирхуяг,

Б. (2001), Биохими II.

УБ. х.7-11

2б Энзимийн үйл

ажиллагааны

онцлог шинжийг

түлхүүр-цоожийн

зарчмаар

тайлбарлах

Сурагчид цаасан загвар ашиглан энзим нь

субстратыг жижиг молекул болгон

задалдаг, жижиг молекулаас хэрхэн том

молекул үүсгэдэг болохыг дүрслэн үзүүлэх

- Энзим субстрат хоѐр түлхүүр цоож шиг

таардаг болохыг диаграммаар үзүүлэх,

идэвхтэй төвийн бүтцэд орж буй амин

хүчлүүд нь субстраттай холбогдоход

гол үүрэг гүйцэтгэдэг болохыг

тайлбарлах, ихэнх урвалууд хоѐр

чиглэлээр явдаг болохыг томьѐолон

ярилцах

- Энзим бүр тодорхой нэг субстрат эсвэл

бүтцээрээ ойролцоо бүлэг субстратад

Энзимийн үйл

ажиллагаа, үйлчлэх

механизмын талаар:

http://www.biology.arizon

a.edu/biochemistry/probl

em_sets/energy_enzyme

s_catalysis/11t.html

http://chemwiki.ucdavis.e

du/Physical_Chemistry/Ki

netics/Modeling_Reactio

n_Kinetics/Temperature_

Dependence_of_Reactio

n_Rates/The_Arrhenius_

Law/The_Arrhenius_Law

14

үйлчилдэг. Үүнийг нь энзимийн өвөрмөц

шинж чанар гэж нэрлэдэг болохыг

ойлгох

- Энзим (E) нь субстраттай (S) маш

богино хугацаанд холбогдоод энзим-

субстратын (ES) комплексыг үүсгэдэг.

Мөн энзим-субстратын (ES) комплекс нь

урвалын бүтээгдэхүүн ба энзим болж

эргэж задардаг. Доорх тэгшитгэлийг

ашиглан тайлбарлах

E + S ES E+P

%3A_Activation_Energie

s

http://study.com/academy

/lesson/function-of-

enzymes-substrate-

active-site-activation-

energy.html

https://www.khanacadem

y.org/science/biology/ene

rgy-and-

enzymes/introduction-to-

enzymes/a/enzymes-

and-the-active-site

Пүрэв, Д. Баярмаа, Ж.

(2003). Энзимологи. УБ.

х.126-142

Думаа, Ё. (2013).

Биологийн хими.УБ.

х.61, 62

2в Энзимийн

оролцоотойгоор

субстратаас шинэ

бодис үүсэх

процессыг

ажиглан урвалын

хурдыг

тодорхойлох

Энзим хэрэглэснээр урвалд зарцуулагдах

энерги багасч урвалын хурд өөрчлөгдөхийг

ойлгох. Жишээ нь:

Сахараза + сахароз + H2O сахараза –

сахароз - H2O комплекс сахараза +

глюкоз + фруктоз

Энзимт урвалыг урвалд орж буй

субстратын задрал болон урвалаас үүсч

буй бүтээгдэхүүн бодисын хэмжээгээр

илэрхийлж болдогийг тайлбарлах.

Нэгж хугацаанд үүсч буй болон задарч буй

бодисын хэмжээгээр урвалын хурдыг

тодорхойлдог болохыг тайлбарлах

- Энзимийн урвалын хурд нь энзимийн

концентраци тогтмол байгаа үед

субстратын концентрациас хамаардаг.

Энэ хамаарлыг графикаар дүрсэлбэл

эхний үед шулуун хамаарлаар өсөж

байснаа хэсэг хугацааны дараа тогтмол

болж ирдэг.

- Энзим субстратаар ханасан

тохиолдолд урвалын хурд дээд

хэмжээндээ (Vmax) хүрдэг болохыг

графикаар илэрхийлэх

http://www.life.illinois.edu

/biochem/455/Lab%20ex

ercises/B-

gal/KineticsRegulation.pd

f

http://www.worthington-

biochem.com/introbioche

m/enzymeconc.html

Пүрэв, Д. Баярмаа, Ж.

(2003). Энзимологи. УБ.

х.48-85

Думаа, Ё. (2013).

Биологийн хими.УБ.

х.65-67

2г* Энзим

хэрэглэснээр

урвалд

зарцуулагдах

энерги багасч

урвалын хурд

өөрчлөгдөхийг

тайлбарлах

Химийн урвалын идэвхжлийн энергийг

тайлбарлах

Тухайн молекулууд урвалд орж чадах

хамгийн бага хэмжээний энергийг

идэвхжилийн энерги (EA) гэж нэрлэдэг

бөгөөд энзим хэрэглэсэн үед идэвхжилийн

энерги хэрхэн багасдаг болохыг энзимт

урвал болон энзим ашиглаагүй урвалын

http://www.biology.arizon

a.edu/biochemistry/probl

em_sets/energy_enzyme

s_catalysis/11t.html

http://chemwiki.ucdavis.e

du/Physical_Chemistry/Ki

netics/Modeling_Reactio

n_Kinetics/Temperature_

15

график дээр харьцуулан тайлбарлах

Энзимийн идэвхжилийн энергийг бууруулах

жишээ болгож сахарозын гидролизыг авч

үзнэ. Сахароз нь гидролизын процессоор

глюкоз, фруктоз болон задрахдаа (ΔG=-

7ккал/мол) чөлөөт энерги үүсгэдэг.

Сахарозыг усанд уусган удаан хугацааны

туршид өрөөний температурт тавихад

гидролизын процесс явагдахгүй бөгөөд

бага хэмжээний сахараза энзим нэмэхэд

хэдхэн секундын дотор бүх сахароз

гидролизд ордог. Сахароз нь гидролизэд

орохдоо 1 усны молекул оролцож 2 шинэ

холбоо үүсгэдэг болохыг урвалын

тэгшитгэлийг ашиглан тайлбарлах

Dependence_of_Reactio

n_Rates/The_Arrhenius_

Law/The_Arrhenius_Law

%3A_Activation_Energie

s

http://study.com/academy

/lesson/function-of-

enzymes-substrate-

active-site-activation-

energy.html

2д* Урвалын хурдад

нөлөөлөх хүчин

зүйлсийг

туршилтын үр

дүн, графикаар

илэрхийлж

тайлбарлах

Урвалын хурдад үзүүлэх субстратын

концентрацийн нөлөөг харуулсан график

ашиглан танилцуулах

Энзимийн хувьд субстратын концентраци

ба Vmax хоѐрын хоорондох хэмжээс нь

Михаэлисын тогтмол (Км) байдаг. Км нь

өгөгдсөн үед тухайн энзимийн хурд дээд

хэмжээндээ хүрсэн тохиолдолд гарч ирдэг

субстратын концентрацийг хэлнэ. Иймд

урвалын хурдыг Михаэлис-Ментений

тэгшитгэлээр илэрхийлдэг. Михаэлис-

Ментений тэгшитгэлийг тайлбарлах

Км –ийн утга багатай энзимүүд нь ерийн

нөхцөлд субстратаар ханасан байхыг

тайлбарлах

Энзимийн идэвхид нөлөөлөх хүчин

зүйлүүдийг сонгон авч туршилт хийн үр

дүнг танилцуулах. Үүнд:

- Каталаза энзимийн идэвхид

температурын нөлөө

- Сүүний уураг задрахад пепсиний нөлөө

рН-аас хэрхэн хамаарч буйг туршин

өөрсдөөр нь дүгнэлт бичүүлэх

http://www.life.illinois.edu

/biochem/455/Lab%20ex

ercises/B-

gal/KineticsRegulation.pd

f

http://www.worthington-

biochem.com/introbioche

m/enzymeconc.html

http://www.worthington-

biochem.com/introbioche

m/complex.html

https://www.khanacadem

y.org/science/biology/ene

rgy-and-

enzymes/introduction-to-

enzymes/a/enzymes-

and-the-active-site

http://sciencelearn.org.nz

/Contexts/Digestion-

hemistry/Looking-

Closer/Digestive-

enzymes

2е* Энзимийн

үйлчлэлийн

хурдад өрсөлдөгч

болон үл

өрсөлдөгч

саатуулагчийн

нөлөөг

тайлбарлах

Эргэдэг саатуулагчийг дотор нь

өрсөлдөөнт болон өрсөлдөөнгүй

саатуулагч гэж 2 ангилдаг.

Өрсөлдөөнт болон өрсөлдөөнгүй

саатуулагчийн энзимтэй хэрхэн

холбогдож байгааг тайлбарлахдаа:

Өрсөлдөөнт саатуулагч нь субстратыг

энзимийн идэвхитэй төвд холбогдохыг нь

http://www.wiley.com/coll

ege/boyer/0470003790/a

nimations/enzyme_inhibit

ion/enzyme_inhibition.ht

m

http://chemistry.elmhurst.

edu/vchembook/573inhibi

t.html

16

хааж энзимийн идэвхийг саатуулдаг.

Харин өрсөлдөөнгүй саатуулагч нь

энзимийн молекулын өөр бүлэгт

холбогдож энзимийн идэвхийг саатуулдаг

болохыг загвар ашиглан тайлбарлах

Ихэнх саатуулагч нь энзимтэй сул

холбоогоор холбогддог бөгөөд үүнийг

эргэдэг саатуулагч, харин саатуулагч нь

энзимтэй ковалент холбоогоор

холбогдсон бол эргэдэггүй саатуулагч гэж

нэрлэдэг болохыг ойлгуулах

Энзимийн идэвхийг саатуулах үйлдэлтэй

өвөрмөц химийн бодисууд байдаг талаар

сурагчдаар жишээ гаргуулан ярилцах.

Зарим хор, антибиотик болон химийн

бодисууд нь саатуулагч болдог болохыг

тайлбарлан ярилцах

Саатуулагчтай болон саатуулагчгүй

энзимт урвалын график зуран ярилцах

http://www.ucl.ac.uk/~ucb

cdab/enzass/inhibition.ht

m

Энзимийн саатал:

http://www.wiley.com/coll

ege/boyer/0470003790/a

nimations/enzyme_inhibit

ion/enzyme_inhibition.ht

m

http://chemistry.elmhurst.

edu/vchembook/573inhibi

t.html

http://www.ucl.ac.uk/~ucb

cdab/enzass/inhibition.ht

m

Пүрэв, Д. Баярмаа, Ж.

(2003). Энзимологи. УБ.

х.100-106

Сонгон гүнзгийрүүлэх хөтөлбөрийн явцын үнэлгээний жишээ даалгавар 2.

Сахараза энзим сахарозын молекул дахь гликозидын холбоог задалдаг. Сурагчид

сахараза энзимийн идэвхийн эрчимд сахарозын концентрацийн өсөлт хэрхэн нөлөөлж

буйг судалсан байна.

10 хуруу шил авч тус бүрд нь өөр өөр концентрацитай сахарозын 5 см3 уусмалыг хийж

40°С-тэй усан баннанд барив. Мөн сахараза энзим агуулсан хуруу шилийг усан

баннанд нэг зэрэг барьсан бөгөөд 10 минутын дараа хуруу шил тус бүрт 1 см3

сахаразагийн уусмалыг нэмсэн. Дахин 10 минут усан баннанд байлгасны дараа усан

банны усыг буцалгажээ. Урвал явуулсан хуруу шилүүдийг усан баннаас гаргаад

Бенедиктийн урвалж нэмэн өнгө өөрчлөгдөх хугацааг тэмдэглэж энзимийн идэвхийн

эрчмийг тооцон олов.

17

Туршилтын үр дүнг доорх графикаар үзүүлсэн байна.

I. Сахараза энзимийн явуулж буй урвалын нэрийг бичнэ үү.

......................................................................................................... (1 оноо)

II. Усыг яагаад буцалгасан бэ? Учрыг тайлбарлан бичнэ үү.

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

..........................................................................................................................(2 оноо)

III. Графикийг ашиглан туршилтын үр дүнг тайлбарлан бичнэ үү.

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

..........................................................................................................................(5 оноо)

Зөв хариулт

I. Гидролиз /гидролизэд орох (1 оноо)

II. Урвалыг зогсоох /энзимийг денатурацид оруулах/ сахаразыг денатурацид

оруулах/ идэвхтэй төвийн бүтцийг өөрчлөх (2 оноо)

III. Тодорхойлж бичих нь: Энзимийн идэвхийн эрчим максимум утгандаа хүрсний дараа тогтворжиж удааширч байна. 80 – 90г/дм3 үед 11,5 идэвхтэй байна /11.4–11,6/ гэж бичиж болно. Тайлбарлах нь: Субстратын концентраци хязгаарлагч хүчин зүйл болно.

Сахароз бага концентрацитай байх үед үед энзим болон субстратын мөргөлдөх

тоо бага, цөөн тооны энзим-субстратын (E-S) комплекс үүснэ, идэвхтэй төв сул

байна

Сахароз их концентрацитай үед (>80 г/дм3) энзимийн концентраци хязгаарлагч

хүчин зүйл болно, максимум тооны энзим-субстратын (E-S) комплекс үүснэ,

идэвхтэй төв нь үргэлж субстратаар ханасан байна. (5 оноо)

18

3. Эсийн бүтэц

Код Суралцахуйн

зорилт Суралцахуйн үйл ажиллагаа

Багшид өгөх санамж

ба хэрэглэгдэхүүн

3а Гэрлийн ба электрон микроскопын төрөл, нарийвчлал, өсгөлтийг харьцуулан тайлбарлах

Гэрлийн микроскопын бүтэц болон ажиллах

зарчмын талаарх сурагчдын өмнөх

мэдлэгийг сэргээн сануулсан дасгал

ажиллуулж болно. Жишээлбэл:

микроскопын бүтцийн хэсгүүдийг зуруулж

нэрлүүлэх, микроскоптой ажиллах зарчим,

дарааллыг асуух, аюулгүй ажиллагааны

дүрэм төлөвлүүлэх гэх мэт.

Электрон микроскопын бүтэц, төрөл, өсгөх

чадвар, нарийвчлал, ажиллах зарчмыг

тайлбарлаж, гэрлийн микроскопоос

ялгагдах давуу ба сул талыг асуух.

Хэрвээ сурагчдын хариулт хангалтгүй бол

багш тусламж болгон “Электрон микроскоп

нь ваакум орчинд электроны урсгалыг

ашигладаг учир эсийг амьдаар харж

чаддаггүй, заавал мэргэжлийн хүн ажиллах

шаардлагатай, лабораторийн нөхцөлд

суурилуулдаг, овор ихтэй, зөөх боломжгүй,

дээжийг будах боломжгүй, үнэ өртөг

өндөртэй” гэх мэт гэрлийн микроскопоос

ялгаатай талыг хэлж өгч болно.

Микроскопын өсгөлтийн нарийвчлалыг

сурагчдаар хэлүүлсний дараа багш

объектив болон окулярын өсгөлтийн

үржвэрээр тооцдог болохыг хэлээрэй

Сурагчдад гэрлийн болон электрон

микроскопоор авсан эсийн бүтцийг

харуулсан зургуудыг өгч ялгааг нь

тодорхойлуулах. Зураг тус бүрд ямар ямар

эрхтэнцэрүүд харагдаж байгаа болон ямар

эрхтэнцэрүүдийн бүтцийн дотоод

хэсгүүдийг харж чадаж байгааг асуух.

Сурагчдад микроскопын тодруулалт нь

өсгөлтөөс хамаардаг болохыг ойлгуулах

хэрэгтэй. Жишээ нь: гэрлийн микроскоп нь

ойролцоогоор 1500 дахин өсгөх боломжтой

байхад элекрон микроскопын хүчин чадал

нь олон дахин илүү байдаг. Үүнээс хамаарч

микроскопын өсгөлтийг түүний тодруулалтын

хязгаар хүртэл нэмэгдүүлдэг. Ийм учраас

гэрлийн микроскопыг 1000 дахин өсгөхөд

хангалттай гэж үздэг.

Электрон микроскопын тодруулалт нь

Электрон микроскоп нь

трансмишн буюу

нэвтрүүлэгч электрон

микроскоп – /TEM/

болон Скайнинг буюу

ойлгогч электрон

микроскоп - /SEM/ гэсэн

2 төрөлтэй байдгийг

мэдүүлэх хэрэгтэй.

Гэхдээ ажиллах

зарчмын талаар

дэлгэрэнгүй мэдээлэл

өгөх шаардлагагүй.

www.pic2fly.com/cheek+c

ells+vs+onion+cells.html

Амны салст бүрхүүлийн

эс болон сонгины

хальсны эсүүдийн

гэрлийн микроскопын

зургийг электрон

микроскопын зурагтай

харьцуулан өсгөлтийг

тооцоолоход хэрэглэх.

http://www.biology.arizon

a.edu/cell_bio/tcell_bio.ht

ml.

Микро хэмжээсүүдийн

тухай сэргээн санах,

дүрсийг нэвтрүүлэх

болон ойлгох электрон

микроскопуудын талаар

танилцуулахад хэрэглэх

http://www.cellimagelibrar

y.org

Гэрлийн ба электрон

микроскопоор авсан

зургууд

Тэмүүлэн, Д. болон бусад. (2011). Биологи. УБ. х. Балдандорж Г., Дариймаа Ш. (2012). Ургамал судлал. УБ.

19

гэрлийн микроскопоос илүү сайн байдаг

шалтгааныг ярилцах. Тухайлбал, 200 нм-

ээс бага хэмжээтэй биет гэрлийн

микроскопоор яагаад харагддаггүй болохыг

жишээ болгон хэлэлцэх.

Скайнинг болон трансмишн электрон

микроскопын талаар тайлбарлах. Гэхдээ

ажиллах зарчмыг нарийвчлан заах

шаардлагагүй.

Ангид зохион байгуулах үйл ажиллагаа

1. Гэрлийн ба электрон микроскопоор

авсан зургийг харьцуулах.

2. Сурах бичигт байгаа болон бусад эх

үүсвэрээс авсан электрон

микроскопын зургийг ашиглаж

өсгөлт тодорхойлох ажлуудыг хийх.

3. Гэрлийн болон электрон

микроскопоор авсан зургуудыг

ажиглан, ямар микроскопоор авсан

зураг болохыг тодорхойлох.

4. Гэрлийн болон электрон

микроскопын давуу болон сул талыг

хэлэх, судлах.

5. Тодруулалтыг заахдаа яагаад 200

нм-ээс бага хэмжээтэй зүйл гэрлийн

микроскопд харагддаггүй болохыг

тайлбарлах

3б Амьтан,

ургамлын эсийн

бүтцийг

харьцуулан

ялгааг

тодорхойлох

Сурагчдын микроскоп ашиглах чадварыг

сайжруулахын тулд амьтан болон ургамлын

эсийн байнгын бэлдмэл ашиглан дадлага

ажил хийлгэж харсан зүйлийг зуруулах.

Сурагчдын байнгын бэлдмэл ашиглан

зурсан амьтан, ургамлын эсийн зургийг

микроскопоор авсан бэлэн зурагтай

харьцуулан ярилцаарай.

Амьд материалыг судлахын тулд түр

бэлдмэл хэрэглэдэг. Сурагчдаар сонгинын

эсвэл улаан лоолийн эсийг болон амны

салст бүрхүүлийн эсийг сонгон авч түр

бэлдмэл бэлтгүүлэн микроскопоор харуулах

дадлага ажил хийлгэх

Амьтны болон ургамлын эсийн ялгаатай

байдлыг “оюуны шуурга” аргыг ашиглан

тодорхойлуулах, эсвэл нийтлэг ба ялгаатай

талыг харьцуулсан хүснэгт зохиох, эсвэл

зураг дээр зааж нэрлүүлэх зэргээр

тодорхойлуулж болно.

Сурагчдад микроскопыг

хүртээмжтэй байдлаар

хуваарилж өгөх нь

зүйтэй.

Эдийн бүдүүвч зургийг

зурах аргыг заахдаа

микроскопдоо видео

камер холбож эсвэл

электрон зургийг

проектороор харуулах

зэргээр ажиллавал илүү

хялбар байдаг.

Сурагчид эд ба эрхтэн

хоорондын ялгааг

мэдэж байгаа эсэхийг

анхаарах

Бодит материалууд

(жишээ нь усан тахлын

навч), микроскопоор

авсан зураг,

интернэтээс авсан зураг

ашиглаж болно.

20

http://youtube.com/watch

?v=8Tlyj8OrtWA Эдийн бүдүүвч хэрхэн

зурахыг харж болно.

Жамсран, Ц. (2013).

Ургамлын бүтэц. УБ.

Ганболд, Э. Цэрэнханд,

Г. (2008). Ургамлын

зурагт толь. УБ

3в Эукариот эсийн электрон микроскопын зургаас эсийн эрхтэнцэрүүдийг ялган таних, бүтэц, үүргийг тайлбарлах.

Сурагчид эрхтэнцэр болон эдийг андуурч

хооронд нь хольдог учир эрхтэнцэр ба

эрхтэн гэдэг нэр томьѐоны ялгааг ойлгуулах

Диаграмм, фото зураг ашиглан эсийн эрхтэнцэрүүдийн бүтэц, үйл ажиллагааны талаар хэлэлцэх. Үүнд: барзгар ба гөлгөр эндоплазмын тор, Гольджийн аппарат, митохондри, рибосом, лизосом, хлоропласт, эсийн гадаргуугийн мембран, бөөмийн бүрхүүл, эсийн төв, бөөм, бөөмхөнийг дүрслэн зурах, тайлбарлах

Эсийн доторх бүтцийн хэсгүүд хоорондоо

хэрхэн холбоотой болохыг уургийн

нийлэгжилтийн үе шатууд дээр жишээ авч

тайлбарлаж болно. Гэхдээ хэт гүнзгийрүүлэх

шаардлагагүй.

Сурагчдад янз бүрийн өсгөлттэй ургамал,

амьтны эсийн гэрлийн ба электрон

микроскопоор авсан зургууд өгч эсийн

бүтцийн талаарх мэдлэгийг бататгаж

болно.

Ургамал амьтны эсийн талаарх мэдлэг дээр

нь тулгуурлан эукариот гэсэн нэр томьѐог

ойлгуулах.

Ангид зохион байгуулах үйл ажиллагаа

1. Эсийн олон янзын зургуудаас

ургамал, амьтны эсийг ялгах.

2. Эсийн эрхтэнцэрүүдийн нэрлэж,

бүтэц, үүргийг хүснэгтээр

илэрхийлэх.

3. Ургамал, амьтны эсийн ялгааг

харуулдаг эрхтэнцрүүдийг

тодруулах

1. Сурагчид эсийн

эрхтэнцэрүүд

тэдгээрийн бүтэц,

үүргийн талаар сайн

ойлгосон байх

2. Эсийн дотоод хэсгүүд

тус бүрийн давуу

талуудыг хэлэлцэх

3. Митохондри,

хлоропластын

өвөрмөц бүтцийг (70S

рибосом, цагираг

ДНХ) анхаарах

4. Сурагчид энэ шатанд

эсийн химийн

найрлагын талаар

үзээгүйг санаж, хэт

нарийвчлахаас

болгоомжлох

5. Митохондри болон

хлоропласт нь 70S

рибосомтой байдаг ба

эсийн 80S

рибосомоос ялгаатай

бөгөөд жижиг цагираг

ДНХ-тэй болохыг

анхаарах

www.johnkyrk.com/cellindex.html Эсийн загварчлал

http://www.biochem4scho

ols.org/results_topic.htm?

qry=cell_biology

http://publications.nigms.

nih.gov/insidethecell/chap

ter1.html

Эсийн эрхтэнцэрүүдийн

талаарх дэлгэрэнгүй

мэдээлэл

21

http://www.cellsalive.com/

cells/cell_model.htm Амьтан, ургамлын эсийн

хөдөлгөөнт дүрс.

http://www.bscb.org/?url=

softcell/index

Эсийн эрхтэнцэрүүдийн

зурагнууд, нэмэлт

мэдээлэл

http://cellpics.cimr.cam.ac

.uk/

Эсийн зурагнууд

http://www.gc.maricopa.e

du/diology/flash/Animatio

ns_BW.html Дадлага тест

Тэмүүлэн, Д. болон бусад. (2011). Биологи. УБ. х. Балдандорж Г.,

Дариймаа Ш. (2012).

Ургамал судлал. УБ

3г* Эсийг хэмжихдээ окуляр ба объективын хэмжээст хуваарийг ашиглах, эс судлалд ашигладаг нэгжүүд хэрэглэх

“Си “системийн уртын нэгжүүдийг

хувиргаж чаддаг болох. нм, мкм, мм, м-ийг

хооронд хувиргах

Окулярын болон /eyepiece graticule/

объективын хэмжээст хуваарийг /stage

micrometer/ хэрхэн тохируулах, хэрхэн

хөрвүүлэх, ашиглах талаар тайлбарлах

Сурагчид өгөгдсөн хэмжээст хуваарийг

эсвэл өсгөлтийг ашиглан бүдүүвч, гэрлийн

болон электрон микроскопоор авсан

зургийн бодит хэмжээг тооцоолоход

өөрсдийн мэдлэг, ойлголтоо хэрэглэх

чадвартай болох

Сурагчид үргэлж нэг

микроскоп ашигладаг

бол хэмжээст

хуваарийг олон дахин

тохируулах

шаардлагагүй бөгөөд

обеъктив линз дээрээ

тэмдэглэж аваад дахин

ашиглаж болдог.

22

3д* Эс, эдийн

зургийн өсгөлт,

бодит хэмжээг

тооцоолох

Гурван өөр өсгөлттэй алимны зургийг

жишээ болгон авч сурагчдаар зуруулна.

Эхний алим 1 дахин өсгөсөн хэмжээтэй,

дараачийнх нь 2 дахин өсгөсөн хэмжээтэй,

гурав дахь нь 0.5 дахин өсгөсөн хэмжээтэй

байна. Сурагчдыг зурж дууссаны дараа зөв

хариултыг хэлээрэй.

Өсгөлт= зургийн хэмжээ/ бодит хэмжээ

Зургийн хэмжээг олохдоо өгсөн зургийг

биш, харин “scale bar- хэмжээс”-ийн уртыг

хэмждэг болохыг хэлнэ.

Өсгөлт олдог томьѐог ашиглан бодит

хэмжээг хэрхэн олох талаар ярилцах

Сурагчид навч, үндэс, ишний хөндлөн

зүсэлтээс эдүүдийг ялган таньж зурах

хэрэгтэй

Эсийг зурахдаа микроскопын их өсгөлтөөр

харин эдийн бүдүүвч зургийг зурахдаа бага

өсгөлтөөр харж зурдаг.

Ангид зохион байгуулах үйл ажиллагаа

1. Ургамлын навч, иш, үндэсний хөндлөн зүсэлтийг микроскопоор харж, эдийн бүдүүвч зургийг зурах

2. Микроскопоор харсан зүйлийн болон

фото зургийн өсгөлтийг тооцоолох

3. Их өсгөлтөөр эс зурах

3е* Прокариот ба эукариот эсийн бүтцийг харьцуулан ялгааг тодорхойлох

Прокариот ба эукариот эсүүдийн фото

болон бүдүүвч зургийг ашиглан ялгааг

тогтоох

Азотот бактери, холер ба сүрьеэ үүсгэгч

нянгийн зургийг прокариотын жишээ

болгон авахад тохиромжтой байдаг.

Прокариот эсийн бүтцийн онцлогийг

тайлбарлахдаа эукариот эсийн талаарх

мэдлэгээ бататгах хэрэгтэй.

Ангид зохион байгуулах үйл ажиллагаа

1. Прокариот ба эукариот эсийн ижил

болон ялгаатай талуудыг хүснэгтээр

харуулах

2. Үүнийг тодруулахын тулд гэрлийн ба

электрон микроскопоор авсан зурагтай

харьцуулах

3. Прокариот эсийг зуруулах

http://www.biology4all.co

m/resources_library/deta

ils.asp?ResourceID=52-

Прокариот болон

эукариотын тухай

богино хэмжээний

хөдөлгөөнт дүрс бүхий

мэдээлэл

http://www.cellsalive.co

m/cells/bactcell.htm -

зурагтай мэдээлэл

http://www.ucmp.berkele

y.edu/bacteria/bacteria.h

tml- унших нэмэлт

материал

23

Сонгон гүнзгийрүүлэх хөтөлбөрийн явцын үнэлгээний жишээ даалгавар 3.

1. Зурагт гэрлийн микроскопын их өсгөлтөөр харсан навчны баганан эсийн зургийг

үзүүлжээ. Энэ баганан эсийг гэрлийн микроскопын өсгөлттэй ижил өсгөлт бүхий

электрон микроскопоор харвал дотоод бүтцийн хэсгүүд нь илүү тодорхой

харагддаг.

А. Гэрлийн болон электрон микроскопын өсгөлтийн хэмжээ адил байхад электрон

микроскопоор харсан зурагт эсийн дотоод бүтцийн хэсгүүд яагаад илүү

тодорхой харагддаг шалтгааныг тайлбарлана уу.

.......................................................................................................................................

..........................................................................................................................(2 оноо)

Б. Зурагт эсийн зарим эрхтэнцэрүүд байхгүй байна. Хэрвээ электрон микроскопоор

харсан тохиолдолд харагдаж болох гурван эрхтэнцэрийг нэрлэнэ үү.

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

.........................................................................................................................(3 оноо)

В. Зурагт үзүүлсэн эсийн хлоропластын бодит урт нь 5.0 µм. Эсийн өсгөлтийн

хэмжээг тооцоолж олно уу. Доорх зайнд хэрхэн тооцоолж олсноо бичээрэй.

Өсгөлт .......................................(2 оноо)

2. Объективын хэмжээст хуваарийн (stage micrometer) хамгийн бага хэмжээс нь

0.1 мм. Объективын хэмжээст хуваарьтай харьцуулсан окулярын хуваарийн

(eyepiecegradicule) диаграммыг харуулав.

24

Ургамлын эсийн слайдыг объективын хэмжээст хуваарьт тавьжээ.

Хлоропластын өргөний хэмжээг бодож олно уу. Доор өгөгдсөн зайд бодолтоо

хийж үзүүлнэ үү . (3 оноо)

............................................µм

3. Зураг 1-д электрон микроскопоор харсан ургамлын эсийн бүдүүвч зургийг, Зураг

2-т электрон микроскопоор харсан амьтны эсийн бүдүүвч зургийг харуулав. Энэ

хоѐр бүдүүвч зураг хоѐулаа бүрэн зурагдаагүй болно.

А. Аль нь ургамлын эсийг харуулсан зураг болохыг тайлбарлан бичнэ үү.

..................................................................................................................................

..................................................................................................................................

....................................................................................................(2 оноо)

25

Б. Зураг 1 болон Зураг 2-т зарим эрхтэнцэрүүдийг харуулаагүй. Хүснэгт 1-д

эрхтэнцэрүүдийн тухай зөв мэдээллийг гүйцээн зурж, бичнэ үү.

Эрхтэнцэрийн нэр

Электрон микроскопоор

харахад харагдах байдал

Эрхтэнцэрийн

үүрэг

Ямар эсэд

байрладаг

болох

Митохондри

Амьтан

болон

ургамлын эс

Митоз

хуваагдлын үед

микротубилийн

утаслаг үүсгэнэ

Барзгар

эндоплазмын тор

Уургийн

нийлэгжилт

Гольджийн

аппарат

Амьтан

болон

ургамлын эс

Фотосинтез Зөвхөн

ургамлын

эсэд

Зөв хариулт

1. А. электрон микроскоп нь гэрлийн микроскопоос дараах ялгаатай.

1 Тодруулалт буюу нарийвчлал өндөр

2 Зэрэгцээ хоѐр цэгийг хооронд нь ялган харж чадна. Гэтэл гэрлийн

микроскоп нарийвчлал бага учир зэрэгцээ хоѐр цэгийг нэг цэг мэт

хардаг

3 Гэрлийн микроскоп 200нм-с ойрхон байрлаж буй 2 цэгийг ялгаж

чадахгүй. Электрон микроскоп 0,5нм-с ойрхон байрлаж буй цэгийг

ялгаж чадахгүй.

4 Электрон нь гэрлийн долгионтой харьцуулахад илүү богино долгионы

урттай .

Эдгээр санаануудаас аль нэг хоѐрыг бичсэн байхад бүтэн оноог өгнө.

Б. Эдгээр санаануудаас аль нэг гурвыг бичсэн байхад бүтэн оноог өгнө.

1 Митохондрийн дотоод бүтцийн дараах хэсгүүд харагдана

Дотоод мембран буюу крист

Давхар мембран

Митохондрийн рибосом

26

Цагираг ДНХ

2 Хлоропластын дотоод бүтцийн дараах бүтцийн хэсгүүд харагдана

Давхар мембран

Дотоод мембран

Тилакойд, гран, ламелл

Митохондрийн рибосом

3 Рибосом: Жижиг цэг хэлбэртэй харагдана

Цитоплазмд юмуу эсвэл БЭТ дээр харагдана

5 Гөлгөр эндоплазмын тор харагдана, рибосомгүй, хоолой хэлбэрийн

мембрантай харагдана

6 Барзгар эндоплазмын тор харагдана, рибосомтой

7 Хроматин харагдана

8 Бөөмийн бүрхүүл 2 давхар мембрантай харагдана

9 Бөөмийн бүрхүүл дээр нүх сүвүүд харагдана

10 Эсийн ханын дотор талд эсийн мембран харагдана

В. Зөв бодолт хийж, нэгжийг µм-р авсан бол 2 оноог бүрэн авна.

Хэмжилтийг зөв хийсэн ч бодолтоо буруу хийсэн бол 1 оноо, хэмжилтийг

зөв хийж, томьѐог зөв бичсэн бол бодолтоо буруу хийсэн ч 1 оноо өгнө.

Аль нэг хлоропластыг сонгож уртыг шугамаар хэмжиж олно.

Олсон хэмжээгээ µм-т шилжүүлнэ

Томьѐог бичиж бодолтоо бичиж харуулна.

Өсгөлт = зургийн хэмжиж олсон уртын хэмжээ/бодит хэмжээ

2. Окулярын болон объективын хэмжээст хуваарийн яг давхцсан цэгүүдийг олж

харна. Энэ тохиолдолд 10-50 хуваарь нь давхцаж байна. Объективын 10-50

хооронд нийт 40 хэмжээс байна. Окулярын хэмжээсний хамгийн бага утга 0,1мм

гэж өгөгдсөн 0,1мм=10µм

10/40=0,25 окулярын 1 хэмжээст хуваарийн утга гарлаа.

Хамгийн тохиромжтой харагдаж байгаа хлоропластыг сонгож авна. Бидний

тохиолдолд 25-30 хуваарийн орчимд байгаа хлоропласт харагдаж байна.

Хлоропластын урт нь 5 окулярын хэмжээст хуваарьтай таарч байна.

0,25*4=10µм

3. А. Эсийн ханатай

Плазмодесмтай

Тонопласттай

Том, төвийн вакуольтой

Б.

Эрхтэнцэрийн

нэр

Электрон микроскопоор

харахад харагдах байдал

Эрхтэнцэрийн үүрэг Ямар эсэд

байрладаг

болох

Митохондри

Зууван хэлбэртэй

Давхар мембрантай

Дотоод мембран нугаларч

крист үүсгэснийг харуулж

зурсан бол 1 оноо

Аэроб амьсгал /ГФА

үүсгэх/ үйлдвэрлэх

Амьтан болон

ургамлын эс

27

Эсийн төв

Митоз хуваагдлын үед

микротубилийн утаслаг

үүсгэнэ

Амьтны эс

Барзгар

эндоплазмын тор

Хоѐр мембран болон

гадаргууд рибосом

байрласан байдлаар

зурсан бол 1 оноо

Уургийн нийлэгжилт Амьтан болон

ургамлын эс

Гольджийн

аппарат

Уургийн молекулыг

хэлбэржүүлэх/хадгалах/

Лизосом үүсгэх гэж

бичвэл оноо өгнө,

уургийн нийлэгжилт

явуулна гэж бичвэл

оноо өгөхгүй

Амьтан болон

ургамлын эс

Хлоропласт

Фотосинтез Зөвхөн

ургамлын эсэд

4. Эсийн мембран ба зөөвөрлөлт

Код Суралцахуйн

зорилт Суралцахуйн үйл ажиллагаа

Багшид өгөх санамж

ба хэрэглэгдэхүүн

4а* Фосфолипид,

холестерол,

гликолипид,

гликопротейны

үүргийг

мембраны

бүтцийн шингэн

мозаик загвартай

холбон дүрслэх,

мембраны бүтэц

үүргийг

тайлбарлах

Мембраны бүтцийг илүү сайн ойлгохын

тулд сурагчид нүүрс ус, уураг,

фосфолипидийн тухай өмнөх мэдлэгээ

сэргээн санаж богино тест ажиллана.

Энэ нь мембраны бүтцийг ойлгоход

дөхөм болно.

Мембраны фосфолипидийн тухай

мэдлэгийг өгөхдөө тэмдэглэгээ юмуу

молекул загварыг ашиглан гидрофиль

чанар бүхий толгойн хэсэг – гидрофоб

чанар бүхий сүүл хэсгийг илүү тодруулж

ойлгуулах

Мембраны үндсэн уургууд болох зөөгч ба

сувган гэх мэт уургийн бүтцийн

хэсгүүдийг тодруулах

Мембраны дотор хэсэгчлэн байршсан янз

бүрийн уургууд нь тус бүрдээ тодорхой

үүргүүд гүйцэтгэдэг гэдгийг энзим болон

рецептор уургийн жишээгээр тайлбарлаж

ярилцах

Нүүрс усны хэсгийг тайлбарлахдаа

http://www.saps.org.uk/

secondary/teac

hing-resources/754-

using-beetroot-inthe-

lab

www.ultranet.com/~jki

mball/BiologyPa

ges/C/CellMembranes.

html

http://www.wisconline.

com/objects/ViewObjec

t.aspx?

ID=ap1101

http://www.stolaf.edu/p

eople/giannini/fl

ashanimat/lipids/memb

28

сахарын молекулууд төдийгүй нийлмэл

нүүрс ус болох гликолипид ба

гликопротейны оролцоог тодотгож

ойлгуулах. Гликолипид ба гликопротейны

тухай холбоосыг үзүүлж тэдгээрийн

мембраны бүтцэд гүйцэтгэх үүргийг

тодорхойлох

Мембраны бүтцийг үндсэн загвар дээр

ярилцах

Фосфолипидийн онцлог шинжид

тулгуурлан мембраны физик шинжийн

ялгаат байдал тодорхойлогддог гэдгийг

тайлбарлаж өгөх

Фосфолипидийг бүдүүвчлэн зурахдаа ус

болон агаарын хил хязгаарыг дүрслэнэ.

Сурагчдад хэрвээ фосфолипид нэг эгнээнд

тархсан (сүүл хэсэг нь агаарт толгойн

хэсэг нь усанд) бол ямархуу байдалтай

оршиж болохыг төсөөлүүлэн ярилцах

Хэрвээ фосфолипидийн хос давхраа

шингэн төлөвт байдаг гэж төсөөлбөл

хэдэн хэсгүүдийг үүсгэх боломжтой вэ

гэдгийг тодруулан ярилцах, мөн ямар

бодисууд гидрофоб хэсгийг нэвтэлж чадах

вэ гэдгийг хэлэлцэх

Түүнчлэн холестеролын молекулууд

мембранд ямар үүрэгтэй болох тухай

дурьдах хэрэгтэй

Мембраны урсамтгай чанарт нөлөөлөх

хүчин зүйлүүд, ханасан ба ханаагүй тосны

хүчлүүдийн гүйцэтгэх үүрэг, нөлөөллийн

талаар тайлбарлан холестерол

температураас хамааран хэрхэн

өөрчлөгдөхийг тайлбарлан ярилцах

Гликопротейн болон гликолипид нь хэрхэн

эсрэг биеийн үүрэг гүйцэтгэдэг тухай

тайлбарлах нь дархлааны бүлгийг илүү

сайн ойлгуулах суурь нь болно.

Мембраны шингэн мозаик загварыг янз

бүрээр бүдүүвчлэн зохиох, бүрэлдэхүүн

хэсгүүдийг сурагчдаар тэмдэглүүлж,

яагаад шингэн мозаик загвар нь илүү

зохимжтой вэ гэдгийг тайлбарлан

ярилцах.

Сурагчдад эсийн мембран нь аливаа бодис

rane%20fluidit

y.swf

.

Эсийн мембраны

бүтэц

29

тухайн эсийг хэрхэн нэвтэлж байх явцыг

хянах үүрэгтэйгээс гадна өөр бусад олон

үүрэгтэй гэдгийг тайлбарлан таниулах.

Ангид зохион байгуулах үйл ажиллагаа

1. Мембраны бүтцийн схем зураг дээр

бүтцийн хэсгүүдийг заан нэрлэх,

цаашлаад мембраны бүтцийг схемчлэн

зурах.

2. Фосфолипидийн загвар бас өөр өөр

төрлийн уургийн загваруудыг ашиглан

мембраны загвар хийнэ

3. Өөр өөр мембрануудыг харьцуулан

тэдгээрийг бүтээж буй хэсгүүдийн

жагсаалтыг гаргаж ямар үүрэг

гүйцэтгэж байгааг харьцуулан судлах

4б* Диффуз, осмос,

идэвхтэй

зөөвөрлөлт,

эндоцитоз ба

экзоцитоз зэрэг

үйл явцыг дүрслэн

тайлбарлах

Сурагчдад эсийн бодис зөөвөрлөлтийн

хэлбэрүүдийн талаар заахаасаа өмнө

тэднээс ямар бодисууд эс рүү нэвтрэхдээ

тухайн эсийн мембран ханыг нэвтэлдэг

вэ? гэдгийг мэдэж байгаа эсэхийг сайтар

асууж мэдэх хэрэгтэй.

Эхлээд эсийн идэвхгүй зөөвөрлөлт болох

диффуз, хөнгөвчлөх диффуз, осмосын

талаар ярилцаад дараа нь идэвхтэй

зөөвөрлөлтийн талаар заах хэрэгтэй.

Диффуз нь мембраны бодис

зөөвөрлөлтийн идэвхгүй хэлбэрийн нэг

болохыг ойлгуулах диффузийн тухай

энгийнээр дүрслэх

Хөнгөвчлөх диффуз гэдэг нь мөн

мембраны идэвхгүй зөөвөрлөлтийн нэг

хэлбэр бөгөөд ердөө уургийн сувгаар

дамжих үзэгдэл, харин осмос гэдэг нь усны

нэвчилт гэдгийг сайтар ялгаж ойлгосон

байх ѐстой.

Осмосын тухай ойлголтыг заахдаа

сонгон нэвтрүүлэх чанар, усны

потенциал, уусмалын потенциал болон

даралтын потенциал зэрэг нэр

томьѐонуудыг тус тусад нь сайтар

тайлбарлах (гипотоник, гипертоник,

изотоник, осмосын потенциал зэрэг бусад

нэр томьѐонуудыг холих шаардлагагүй)

Осмосыг тайлбарлахын тулд мембраны

сонгон нэвтрүүлэх чанарыг жишээ болгон

http://highered.mcgraw

hill.

com/sites/0072495855/

student_vi

ew0/chapter2/

http://www.emc.marico

pa.edu/faculty/f

arabee/BIOBK/BioBook

transp.html

30

диализийн мембран ашиглах.

Бодис их концентрацитайгаас бага руу

шилждэг. Энэ шилжилтийг сааруулахын

тулд энерги шаардлагатай болохыг

тайлбарлах.

Идэвхтэй зөөвөрлөлтийн талаар жишээ

аван тайлбарлах. Гэхдээ эсийн

мембранаар бодис зөөвөрлөгдөхдөө

яагаад концентрацийн зөрүүний эсрэг

зөөвөрлөдөг болохыг ярилцах. Сурагчид

зөөвөрлөгч уургуудын үүргийг оролцуулан

идэвхтэй зөөвөрлөлтийн талаар

тэмдэглэл хийх. Мөн хөнгөвчлөх диффуз

ба идэвхтэй зөөвөрлөлтийн хоорондох

төсөөтэй ба ялгаатай шинжүүдийг ялган

тодорхойлох

Эндоцитоз ба экзоцитозын тухай

тодорхойлон тайлбарлах. Пиноцитоз,

фагоцитоз нь эндоцитозын хэлбэр

гэдгийг ойлгох.

Ангид зохион байгуулах үйл ажиллагаа

1. Сурагчидтай тоглоом тоглох аргаар

нэвчих ойлголтыг тайлбарлавал

зохино. Тухайлбал сурагчдыг ангид

зохих чиглэлийн дагуу нэвчиж байгаа

эд болгон явуулна. Энэ нь хүүхдүүдэд

нэвчих үзэгдлийг илүү сайн ойлгоход

дөхөм болох бөгөөд сонгон нэвтрүүлэх

диффуз болон осмос зэрэг

ухагдахуунуудыг тайлбарлахдаа

сандал ширээ зэрэг ангид байгаа эд

хогшлуудыг ашиглан шаардлагтай

загварыг бүтээж, зөвхөн сонгож авсан

зарим сурагчдыг нэвтрүүлэх гэх

мэтээр зохиож болно (Компьютер

дээрх хөдөлгөөнт зураг, диаграмм

ашиглаж ч болно)

2. Бодисын зөөвөрлөлтийн (шилжилт

хөдөлгөөний) хэлбэрүүдийн ижил болон

ялгаатай талыг хүснэгт ашиглан

илэрхийлэх.

3. Диализийн мембранд цардуул, сахар зэрэг янз бүрийн уусмал хийж (хоѐр үзүүрийг зангидсан байна) уртын дагуу усанд байрлуулан ашиглаж туршилт хийх. Дараа нь ус уусмал хоѐрын байрыг солин дахин туршилт хийх. Мембраны гадна болон дотор талд

31

сахар болон цардуул байгаа эсэхийг 30 минутын дараа шалгах.

4в* Усны

потенциалаар

ялгаатай

уусмалуудад

ургамал, амьтны

эсүүд живэх

шалтгааныг

тайлбарлах

Усны потенциалыг хэмжихдээ ургамлын

үндэс, иш зэрэг эрхтнээс зүсмэг аваад

(жишээ нь, төмсний булцууны эс)

түүнийгээ өөр өөр концентрацитай

сахарозын уусмалд хийнэ. Эд, эсийн усны

потенциал нь тухайн уусмалын усны

потенциалтай тэнцүү бөгөөд тухайн

эсийн хэмжээ болон массад ямар ч

өөрчлөлт гарахгүй гэдгийг ойлгуулах.

Усны потенциал ба ууссан бодисын

потенциалыг сурагчид хооронд нь

ялгахгүй байх тохиолдол байдаг гэдгийг

анхаарах

Ууссан бодисын потенциалыг хэмжихийн

тулд янз бүрийн концентрацитай давсны

уусмалд ургамлын бүрхүүл эдээс

тухайлбал сонгины хальс хэр тунаж

байгаагаар, цаашлаад плазмолиз илэрсэн

эсүүдийн тоогоор хэмжих боломжтой

Ууссан бодисын потенциалыг жишээ

болгон сонгины хальсыг өөр өөр

концентрацитай уусмалд хийж пламолиз

илэрсэн эсүүдийг тоолж хэмжиж болно.

Ингэхэд тухайн эд, эсийн уусмалын

потенциал нь тухайн ашигласан

уусмалын усны потенциалтай тэнцүү

бөгөөд уусмалд байгаа эсүүдийн 50% -д нь

плазмолиз илэрсэн байна

Ангид зохион байгуулах үйл ажиллагаа

1. Төмсний булцуу (эсвэл түүнтэй ижил

төстэй цардуултай эд, эсийг)

ашиглаж эд, эсийн усны потенциалыг

олох

2. Сонгины булцууны шүүслэг хайрс

ашиглаж (эсвэл үүнтэй адил нэг

эгнээт зузаан эд, эс) ашиглаж эсийн

уусмалын потенциалыг олох

3. Сонгины эсэд илэрч буй плазмолизын

үе шатуудыг зургаар илэрхийлэх.

Энэ хичээлийн үр дүнд сурагчид эсийн

мембран нь эсэд орж байгаа болон эсээс

гарч байгаа бодисуудын зөөвөрлөгдөх

замыг хэрхэн зохицуулдагийг ойлгохоос

гадна мембран нь өөр маш олон үүрэг

гүйцэтгэддэг болохыг мэдэж авна.

http://www.kscience.co.

uk/animations/

plasmolysis.htm

http://www.biotopics.co.

uk/life/osmdia. html

http://www.neosci.com/

demos/10-

1041_cell%20processe

s/Presentation

http://www.biologymad.

com/resources/

ch%202%20-

%20getting%20in%20a

nd%20out%2

0of%20cells.pdf

32

Сонгон гүнзгийрүүлэх хөтөлбөрийн явцын үнэлгээний жишээ даалгавар 4.

1. Дараах схем зурган дээрх мембран нь ус болон глюкозын молекулыг нэвчүүлдэг,

уургийн молекулыг нэвчүүлдэггүй. Бүдүүвч зургийг сайтар ажиглаад дараах

асуултад хариулна уу . (4 оноо)

А. “А” талд уусмалын концентраци хэвээрээ байх уу эсвэл багасах уу, ихсэх үү?

......................................................................................................................

Б. Уургийн концентраци “А” талд хэвээрээ байх уу эсвэл ихсэх үү, багасах уу?

..........................................................................................................................

В. Глюкозын молекул мембраныг нэвтрэхдээ ямар чиглэлээр шилжих вэ?

..............................................................................................................................

Г. Хэрвээ уураг болон глюкозын концентраци өөрчлөгдөхгүй бол уусмалын

түвшинд ямар өөрчлөлт гарах вэ?

..........................................................................................................................(5 оноо)

2. Эсийн мембраны бүрэлдэхүүн хэсгүүдийг нэрлэж бичнэ үү.

3. Дараах молекулууд бодис зөөвөрлөлтийн ямар хэлбэрээр эсийн мембраныг

нэвтэрч орох вэ? (4 оноо)

А. Хүчилтөрөгч:

Б. Глюкоз:

В. K+:

Г. Ус:

4. Хүснэгтэд усны потенциалаар ялгаатай уусмалуудад ургамал, амьтны эсүүдэд

явагдах үзэгдлийг илэрхийлжээ. Тодорхойлолтыг уншаад зөв ба бурууг хэлнэ үү.

(4 оноо)

33

А Хэрвээ ургамлын эсийг давсны уусмалд байрлуулбал вакуоль нь агшина

Б Хэрвээ цусны улаан эсийг нэрмэл усанд байрлуулбал эс агшина

В Хэрвээ ургамлын эс нэрмэл усанд байрлавал эсийн мембран нь эсийн

хананаас хөндийрнө

Г Хэрвээ цусны улаан эсийг давсны уусмалд байрлуулбал давс эсийн

бүрхүүлийг нэвтэрч эсийн хэлбэр өөрчлөгдөнө

5. Эсийн хуваагдал

Код Суралцахуйн

зорилт Суралцахуйн үйл ажиллагаа

Багшид өгөх санамж

ба хэрэглэгдэхүүн

5а Хромосомын

бүтцийг

тайлбарлах

Хромосом, ДНХ-ийн бүтэц үүргийг дүрслэн

бичиж тайлбарлах

Эс хуваагдаагүй байх үед буюу

интерфазын үеийн хромосомын ДНХ гистон

уурагтай холбогдсон байдгийг дүрслэн

тайлбарлах

Эсийн мөчлөгийн явцад хроматид

өөрчлөгддөг учир шалтгааныг тайлбарлах

- Хромосом дээр байрлах ДНХ-ийн

тодорхой хэсэг нь удамшлын материал

болох ген гэдгийг тайлбарлах,

- Профаз болон метафазын үеийн хос

хроматид (теломер, центромерийг

харуулан) бүхий хромосомын бүтцийг

зурах, дүрслэх

- Хуваагдлын өмнө хос хроматидууд

хэлбэрждэг болохыг тайлбарлах

Генийн тасралтгүй хуулбарлагдах үйл

явцад теломерийн үүрэг, ач холбогдлыг

тайлбарлах

Эухроматин ба гетерохроматины тухай

гүнзгийрүүлэн судлах

http://www.dnalc.org/re

sources/3d/07-how-

dna-is-packaged-

basic.html

http://ghr.nlm.nih.gov/h

andbook/basics/chrom

osome

Хан академийн видео

хичээл

5б Генетикийн

хувьд ижил

төстэй эсүүд

үүсэх, өсөх,

нөхөн төлжих,

бэлгийн бус

үржлийн үе дэх

митозын ач

холбогдлыг

тайлбарлах.

Эс хуваагдаж бие махбод хэрхэн өсөх,

эсийн хуваагдлаар эдийн нөхөн төлжилт

хэрхэн явагдах, болон бэлгийн бус үржил

хэрхэн явагдаг болохыг хэлэлцэх. Үүний

тулд:

- Эдүүд хэрхэн төрөлжин үүсдэг болохыг

сэргээн сануулж ярилцах

- Бие махбодийн гэмтсэн болон үхсэн

эсүүд хэрхэн нөхөн төлждөг болохыг

хэлэлцэх

- Бөөм дотор хромосом байрладаг,

хромосом нь ДНХ-ийн гинжийг агуулах

ба үүний үйл ажиллагааны үндсэн нэгж

нь ген гэдгийг сэргээн сануулах.

Сурагчид ДНХ нь эсийн бүх мэдээллийг

агуулдаг болохыг мэдэх.

- Бөөмийн хуваагдлын үр дүнд эс

хуваагдахыг митоз хуваагдал гэдгийг

тайлбарлах.

http://sciencecases.lib.

buffalo.edu.cs/collectio

n/detail.asp?case_id=

296&id=296

Митозын (мейоз)

талаар судлах

сонирхолтой аргууд

Хан академийн видео

хичээл

34

- Митоз хуваагдлаар үүссэн төл эсүүд нь

эх эстэйгээ удамшлын хувьд ижил

төсөөтэй. Учир нь тэдгээрийн ДНХ-ийн

бүтэц, хромосомын тоо нь ижил

байдгийг онцлох

- Гидра болон зарим ургамлын бэлгийн

бус үржлийг митоз хуваагдалтай холбон

тайлбарлах

Ангид зохион байгуулах үйл ажиллагаа

Митозыг ашиглан бэлгийн бус үржлээр

үрждэг амьд биесийн жишээнүүдийг

гаргах.

5в

ДНХ-ийн

репликаци,

митоз,

кариокинез,

цитокинез

зэргийг

оролцуулан

эсийн

амьдралын

мөчлөгийг

тоймлон

тайлбарлах

Эсийн амьдралын мөчлөг кариокинез ба

цитокинезийг тайлбарлах (биеийн ихэнх эс

интерфаз төлөвт байдаг, зарим эсүүд

хуваагдаж байдаг)

Сурагчид эсийн мөчлөгийг диаграмм буюу

тойм зураг зурж тайлбарлах

Интерфазын болон хуваагдлын үе

шатуудад хромосомын өөрчлөлтийг зургаар

харуулах

Интерфазын эсийн үйл ажиллагааг товч

дүрслэн тайлбарлаж, /уураг нийлэгжих,

ДНХ хуулбарлагдах, эс өсөх/, хуваагдлын

үе шатууд /профаз, метафаз, анафаз,

телофаз/ дах эсийн үйл ажиллагааг зураг

дээр тоймлон тайлбарлах

Кариокинез ба цитокинезийн ялгааг

тоймлон тайлбарлаж зургаар илэрхийлэх

Цаас, утас ашиглан 4 хромосомтой

диплоид эсийн загвар хийх.

Загвар дээрээ хромосомыг төлөөлүүлэн

эрчилсэн утасны эрчлээг задлах замаар

хромосом бүр хоѐр ижил хроматидаас

бүтдэг гэдгийг тайлбарлах.

Эсийн хуваагдлын өмнө бөөмийн бүрхүүл

уусаж хромосомууд хөдлөн хроматидаараа

хэрхэн салдаг болохыг ойлгуулахын тулд

ангиараа хэлэлцэх, асуулт асуух, хариулт

өгөхийг чиглүүлэх.

Ангид зохион байгуулах үйл ажиллагаа

1. Митозын үе шатуудын хромосомыг

тэмдэглэн зөв дараалалд оруулах,

зургийг зурах

2. Митозын үндсэн өөрчлөлтүүдийг

харуулсан нэргүй бүдүүвч зураг дээр

тайлбар хийх.

http://www.rothamsted.

bbsrc.ac.uk/notebook/c

ourses/guide/movie/mit

osis.htm-

Энгийн хөдөлгөөнт

дүрс

http://faculty.nl.ed

u/jste/mitosis.htm

Тайлбартай

бүдүүвч,

хөдөлгөөнт дүрс,

текстүүд

http://www.biology.arizo

na.edu/cell_bio/tutorials

/cell_cycle/main.html

Аризонагийн их

сургуулийн цахим

хуудсанд митозын

тухай хөдөлгөөнт

дүрснүүд болон

тестүүд бий.

http://www.nuffi

eldfoundation.or

g/practical-

biology/investig

ating-mitosis-

allium-root-tip-

squash

Үндэсний

үзүүрийн

бэлдмэл хийх

арга

http://highered.mcgraw-

hill.com/sites/00724958

55/student_view0/chapt

35

er2/animation_mitosis_

and_cytokinesis.html

-Хөдөлгөөнт дүрс

болон асуулт

хариулттай

Хромосомын хэмжээг

μm-ээр хэмжих

хэмжээг

тодорхойлсон окуляр

микрометрийг

ашиглаж болно.

5г*

Эсийн митоз

хуваагдлын үед

хромосом

өөрчлөгдөх,

хөдлөх байдлыг

эсэд гарах

өөрчлөлт, эсийн

хуваагдлын үе

шатуудтай

холбон

тайлбарлах

Сурагчид амьтны эсийн митоз

хуваагдлын зургаас хуваагдлын үе

шатуудыг тайлбарлах

Цитокинез ба кариокинез G1, S, G2 үе

шатуудын диаграмм хийх, тэмдэглэх,

ялган тайлбарлах

Ургамлын үндэсний үзүүрийн эсийн

хуваагдлын байнгын бэлдмэл, хуваагдлын

зургуудаас митоз хуваагдлын үе

шатуудыг ялган таних

Эс болон хромосомын урт, өргөнийг

окулярын хэмжээст хуваарь ашиглан

хэмжих дадлага ажил хийх

Ангид зохион байгуулах үйл ажиллагаа

1. Сармис эсвэл сонгины үндэсний

үзүүрийн түр бэлдмэл хийж, орсейны

хүчил, толуидины хөх гэх мэт будагч

бодисууд ашиглан митоз хуваагдлын

үе шатуудыг харах.

2. Митоз хуваагдлын янз бүрийн үе

шатууд дахь хромосомын хэлбэрийг

харуулсан эсүүдийг зурах (их

өсгөлтөөр харах)

3. Үүдэл эсүүд нь хуваагдаж илүү олон

үүдэл эсүүдийг үүсгэдэг тухай

ерөнхий тойм өгөх

4. Ясны чөмөг болон хучуур эд дэх үүдэл

эсийн байршлыг хэлэлцэх

http://www.rothamsted.

bbsrc.ac.uk/notebook/c

ourses/guide/movie/mit

osis.htm

энгийн хөдөлгөөнт

дүрс

http://faculty.nl.ed

u/jste/mitosis.htm

тайлбартай

бүдүүвч,

хөдөлгөөнт

дүрс, текстүүд

http://www.biology.arizo

na.edu/cell_bio/tutorials

/cell_cycle/main.html

Аризонагийн их

сургуулийн цахим

хуудсанд митоз

хуваагдлын тухай

хөдөлгөөнт

дүрсүүд болон

тестүүд бий.

Хан академийн

видео хичээл

5д* Эсийн

хяналтгүй

хуваагдлаар эс

хэт олширч

хавдар үүсгэх

шалтгаан,

хавдрын

эрсдлийг

нэмэгдүүлдэг

хүчин зүйлүүдийг

нэрлэж

тайлбарлах

Бүтэц үүргийн хувьд ижил эсүүд генийн

хувьд ижил байх шаардлагатайг ярилцах

Эсүүд хяналтгүй хуваагдаж, хэт олшрох

шалтгаан нь генетикийн өөрчлөлт

гэдгийг ойлгох.

Сурагчид хавдар үүсэх өөрчлөлтийг

харуулсан бүдүүвчийг дэс дараалалд

оруулах

Эсийн хяналтгүй хуваагдал нь

физиологийн болон орчны янз бүрийн

http://science.educatio

n.nih.gov/supplements

/nih1/cancer/guide/gui

de_toc.htm Багш, сурагчдад

дэмжлэг үзүүлэх,

хөдөлгөөнт дүрсүүд.

http://www.who.int/he

althinfo/statistics/mort

ality/en/index.html Дэлхийн эрүүл

мэндийн

36

хүчин зүйлийн нөлөөгөөр явагддаг болохыг

хэлэлцэх.

Мутаци үүсгэгч ба хавдар үүсгэгч хүчин

зүйлийн нэр томьѐонуудыг ялган

тайлбарлах.

Эсийн хуваагдлыг олон тооны генүүд

хянадаг ба эдгээрээс зарим нь өөрчлөгдөн

мутацид орсноор эсүүд хяналтгүй

хуваагдаж эхэлдэг болохыг тайлбарлах.

Хавдар үүсгэгч хүчин зүйл гэсэн

ойлголтыг тамхины утаан дахь хавдар

үүсгэгч дээр жишээлэн тайлбарлах.

Прото-онкоген, онкоген, хавдар,

дарангуйлагч генүүдийн талаар

тайлбарлах

Хоргүй болон хортой хавдрын ялгааг

тайлбарлах.

Сурагчид статистик мэдээлэлд үндэслэн

янз бүрийн хавдрын давтамжийг судалж

дүгнэлт хийн хэлэлцэх

Ангид зохион байгуулах үйл ажиллагаа

1. Ном болон цахим хуудас ашиглан

хорт хавдрын өсөлтийг

нэмэгдүүлэх эрсдлийг бий болгодог

хүчин зүйлүүдийн жагсаалтыг

гаргах.

2. Хавдрын эс хэрхэн үүсэж, өсөлт

хэрхэн явагддагийг судлан сурагч

бүр бие даах ажил хийнэ.

3. Үүдэл эсэд тухайн амьд биеийн

бүтэц үйл ажиллагаа

программчилагдан хадгалагдаж

байдаг болохыг хэлэлцэх

4. Үүдэл эсийг биотехнологид

хэрхэн ашиглаж байгааг бие даан

сонирхон судалж болно

байгууллагын цахим

хуудсанд дэлхийн

янз бүрийн орны хүн

амын эндэгдлийн

шалтгааныг

хүснэгтэд

харуулсан байгаа

бөгөөд хавдрын

улмаас нас барсан

тохиолдлыг

судлахад ашиглаж

болно.

http://www.sanger.ac.u

k/genetics/CGP/Censu

s/-хорт хавдрын

геном төсөл

http://www.sanger,ac.u

k/genetics/CGP/Censu

s/

Хорт хавдрын

генийн бүрдлийн

төсөл

Хан академийн видео

хичээл

5е* Гаплоид (n) болон

диплоид (2n) гэсэн

нэр томьѐоны

утгыг

тайлбарлах,

бэлгийн эсийн

хуваагдлын үед

хромосомын тоо

цөөрөх (мейоз (2n-

n)) шалтгааныг

ойлгох

Гарын доорх материал ашиглан хийсэн

дээрх загварыг ашиглан, гаплоид эс нь

хромосомын n, диплоид эс нь 2n бүрдэлтэй

байдгийг тайлбарлах.

Сурагчдад үр тогтохоос өмнө

хромосомын тоо дахин цөөрдөг гэдгийг

схемчлэн дүрсэлж тайлбарлах

Мейоз хуваагдлын тухай илүү нарийвчлан

судлах хэрэггүй.

http://www.accessexc

ellence.org/RC/VL/GG

/ecb/haploid-

diploid_sexual_reprod

uction.php

Бэлгийн үржилд

гаплоид, диплоид

эсүүд хэрхэн

оролцдог тухай

зурагтай жишээ

бий.

37

Сонгон гүнзгийрүүлэх хөтөлбөрийн явцын үнэлгээний жишээ даалгавар 5.

Зурагт митоз хуваагдлын янз бүрийн шатанд байгаа амьтны эсийг харууллаа. Дараах

асуултуудад хариулаарай.

1. Зурагт үзүүлсэн митоз хуваагдлын үе шатуудыг зөв дараалалд оруулан ямар

шат болохыг нэрлээрэй.

................................................... ....................................................

.................................................... ................................................... (2 оноо)

2. “Эс 2” зурагт А үсгээр тэмдэглэсэн хэсгийг нэрлэж, ямар өөрчлөлт явагдаж

байгааг тайлбарлаарай

........................................................................................................................................

........................................................................................................................ (2оноо)

3. “Эс 1” зурагт В-үсгээр тэмдэглэсэн хромосомын төгсгөлд байх ген агуулаагүй

нуклеотидын дараалал бүхий хэсгийг нэрлэж, үүргийг тайлбарлана уу

........................................................................................................................................

..........................................................................................................................(2 оноо)

4. Митоз хуваагдалд эдгээр бичил гуурсанцарууд ямар үүрэгтэй болохыг

тайлбарлаарай

........................................................................................................................................

..........................................................................................................................(2 оноо)

5. Ургамал ба амьтны эсийн цитокинезийн ялгааг тайлбарлана уу.

Ургамлын эсийн.........................................................................................................

........................................................................................................................................

........................................................................................................................................

Амьтны эсийн..............................................................................................................

........................................................................................................................................

...................................................................................................................... ..(4 оноо)

6. Уургийн бүтцийн генетик хяналт ба үйл ажиллагаа

Код Суралцахуйн

зорилт Суралцахуйн үйл ажиллагаа

Багшид өгөх санамж ба

хэрэглэгдэхүүн

6а ДНХ, РНХ болон ГФА-ийн бүтцийг тодорхойлж, азотлиг суурийн хамжаа зарчим болон сууриудын хоорондох устөрөгчийн холбоог тайлбарлах

ДНХ-ийн бүтцийн тухай ярихаасаа өмнө

ДНХ гэж чухам юу болох талаар

сурагчидтай харилцан ярилцах. Уургийн

бүтцийн талаарх өмнөх мэдлэгийг сэргээн

сануулж асуух.

ДНХ нь биологийн полимер нэгдэл бөгөөд

энгийн бүтэцтэй нуклеотидээс тогтдог.

Нуклеотид бүр нь азотлиг суурь, сахар,

Хичээл заах үед нэр

томьѐог хооронд нь хольж

будилах асуудал

тохиолддог. Жишээ нь:

тимин болон тиамин,

эсвэл аденин ба аденозин

гэх мэтийг хооронд

андуурч алддаг.

Шалгалтад гардаг

38

фосфорын хүчлийн үлдэгдлээс тогтдог

гэдгийг таниулах

Дараа нь ДНХ молекулын нуклеотидын

дараалал, уургийн молекулын амин

хүчлийн дараалал хоорондын тохироо

буюу кодыг товч тайлбарлах

Пурины суурьт аденин, гуанин,

пиримидины суурьт цитозин, тимин,

урацил хамаарагддаг гэдгийг тодруулах,

сууриудын хоорондын устөрөгчийн

холбоог тайлбарлах

Сууриудын химийн томьѐо шаардлагагүй

боловч пуринуудад давхар цагирагт бүтэц,

пиримидинүүдэд дан цагирагт бүтэц

байгааг сануулах хэрэгтэй

ДНХ молекул бүтцийн тухай ярихдаа

дараах харилцан хамаарал бүхий онцлог

шинжүүд дээр нь тулгуурлах:

- мэдээллийг хэрхэн дамжуулах

(нуклеотидын дараалал)

- транскрипци ба трансляцийн илрэл

- сахар, фосфатын холбооны тогтвортой

шинж

- мэдээлэл дамжих бодит нөхцөл буюу

хамжаа зарчим

- мэдээлэлд гарч болох өөрчлөлт

(нуклеотидын дараалалд өөрчлөлт

гарах генийн мутаци үүсэх) түүний

үр дагавар

ДНХ-ийг нээсэн түүх болон түүний талаар

унших сонирхолтой олон материал байдаг.

Сурагчдад энэ талаар судалгаа хийх

даалгавар өгөх юм уу эсвэл “Nature”

сэтгүүлд анх хэвлэгдсэн ДНХ–ийн бүтцийн

загварын талаар бичсэн эх материалын

хуулбарыг үзүүлж, ярилцаж болно.

ДНХ-ийн хос гинжин хэлхээ нь

антипараллель буюу эсрэг чиглэлтэй

(жишээ нь : 3'-аас 5' хүртэл, 5'-аас 3'

хүртэл) гэдгийг сурагчдад ойлгуулах,

сануулах

Сурагчид ДНХ-ийн бүтцийн тухай баттай

бүрэн дүүрэн ойлголт авсны дараа РНХ-

ийн бүтцийг зааж түүний 3 хэлбэрийн

талаар ойлголт өгөх хэрэгтэй.

Мэдээллийн, зөөврийн, рибосомын РНХ

түгээмэл алдаа бол ДНХ

бол амин хүчлээс бүтдэг

гэсэн хариулт юм.

Багш эдгээрийг байнга

андуурч будилдаг гэж

шууд хэлэхгүйгээр

сурагчдаар өөрсдөөр нь

олуулбал илүү үр дүнтэй

http://www.ДНХftb.org

-ДНХ болон генийн

талаар

http://www.hhmi.org/bioint

eractive/dna/index.html

ДНХ-ийн бүтцийн талаарх

хөдөлгөөнт зургууд болон

давталт

http://accessexcellence.org/

AB/GG/

РНХ болон ДНХ-ийн

бүтцийн зургууд

http://www.ncbe.reading.ac

.uk/ncbe/PROTOCOLS/DN

A/extracting.html

ДНХ-ийг ялгах арга зүй

http://learn.genetics.utah.e

du/content/labs/extraction/

ДНХ-ийг ялгах арга зүй

http://www.nature.com/nat

ure/dna50/archive.html

ДНХ-ийн бүтцийн

нээлтийн тухай ажлууд,

ба нэмэлт материалууд

39

хэмээх 3 төрлийн РНХ-ийн харилцан

үйлчлэлийн дүнд уургийн нийлэгжилт

явагддагийг тайлбарлах

Хамжаа зарчим болон болон устөрөгчийн

холбооны тухай ойлголтыг танилцуулах

(РНХ/ДНХ-ийн азотлиг суурийн хамжаа

зарчмыг дурьдах)

ДНХ-ийн гинжид А болон Т, Г болон Ц

хамжаа зарчмаар холбогддог, А болон Т

нь хоѐр устөрөгчийн холбоогоор, Г болон

Ц нь гурван устөрөгчийн холбоогоор

холбогддог гэдгийг мэдэх

ГФА-ийн бүтцийн зургийг товчхон

хэлэлцээд, сурагчид энгийн диаграмм

зурахын өмнө фосфоржсон нуклеотид

байгааг ойлгох, фосфатын хэсэг нь

салахад энерги үүснэ гэдгийг мэдэх.

Ангид зохион байгуулах үйл ажиллагаа

1. ДНХ-ийн схем зураг дээр нуклеотид,

фосфоэфирийн холбоо, диоксирибоза

сахар, фосфатын холбоо, аденин,

тимин, цитозин, гуанин болон

тэдгээрийн хоорондын устөрөгчийн

холбоог тэмдэглэх.

2. ДНХ-ийн дан гинжний диаграмм дээр

тохирох нуклеотидыг нь бичиж хос

гинжийг нь зохиох

3. Сурагчид пентоз сахарууд болон

дөрвөн өөр суурийг тэмдэглэсэн дүрс

ашиглан РНХ, ДНХ нуклеотидыг

бүтээж, мономерүүдийг нь нэрлэнэ.

Тухайлбал дараах зурган дээрх шиг А,

Т, Г, Ц –ны хайчилбар бэлтгэх

Хос гинжний параллель хэлбэрийг

харуулах зорилгоор А, Г уртавтар

харин Т, Ц богиновтор хэмжээтэй, өөр

өөр хэлбэр дүрстэй байхаар хайчилна.

Хайчилбар ашиглан ДНХ-ийн хос

гинжийг үүсгэж, үүсгэсэн хос гинжний

хэсгүүдээ ген хэмээн төсөөлөн үзвэл,

баг бүрийн хийсэн хэсгүүд нь өөр

хоорондоо ялгаатай байгааг харж

болох бөгөөд энэ нь ген бүр өөр өөр

40

уургийг кодолж байгааг харах

боломжтой гэсэн санааг илэрхийлэх

юм.

4. ДНХ-ийн хос гинжний нуклеотид дахь

сууриудын хоорондох устөрөгчийн

холбоо болон сахар, фосфатын

холбоог харьцуулан харилцан ярилцаж,

анги нийтээр хэлэлцүүлэг хийх.

5. ДНХ болон РНХ хоорондын ижил

төстэй болон ялгаатай талуудыг

хүснэгтэд бичих.

6. Макромолекулуудын төрөл,

бүрэлдэхүүн хэсгүүд (мономерүүд),

үүрэг, холбооны нэр болон бусад

мэдээллийн талаар дүгнэн тэмдэглэл

хийж, биологийн молекулын тухай

мэдлэгээ нэгтгэн дүгнэх.

6б ДНХ нь интерфазын шатанд хэрхэн репликацид ордог болохыг тайлбарлах

Сурагчид митоз хуваагдал, хромосом ба

ДНХ–ийн тухай ойлголтыг хооронд нь

хэрхэн уялдуулан холбож байгааг сайтар

нягтлах шаардлагатай.

ДНХ молекулууд нь уургийн молекултай

(гистонтой) нэгдэн хромосомыг бүрдүүлдэг

гэдгийг ойлгуулах

Репликаци гэдэг нь ДНХ-ийн өөрөө

нийлэгжих процесс бөгөөд энэ нь эсийн

мөчлөгийн интерфазын шатанд явагддаг

гэдгийг таниулах

Интерфазын шатанд ДНХ-ийн

репликацийн дүнд хоѐр хос хроматидыг

үүсгэх ба энэ нь төл эс эх эстэйгээ адил

байх нөхцлийг бүрдүүлдэг.

ДНХ-ийн репликацийн тухай ойлгуулахад

хөдөлгөөнт дүрс (animation) ашиглах нь үр

дүнтэй байдаг.

Сурагчид хагас-консерватив гэсэн нэр

томьѐоны утгыг ойлгох.

ДНХ молекулын хос гинж нь 2 дан гинж

болон салж, салсан гинж тус бүр дээр нь

түүнтэй хамжаа шинэ хэлхээ нийлэгждэг,

ингэхдээ салсан гинж бүрийн эсрэг

чиглэлд явагддаг гэдгийг сурагчдад

ойлгуулах. Үүний учир шалтгааны талаар

сурагчид бие даан судалгаа хийсэн юмуу

эсвэл ДНХ-ийн репликацийг харуулсан

хөдөлгөөнт дүрс үзсэн бол өргөжүүлэн

ярилцаж болно.

http://www.wiley.com/colleg

e/pratt/0471393878/student

/animations/dna_replication/

index.html.

http://highered.mcgraw-

hill.com/sites/dl/free/00724

37316/120076/bio23 .swf

-ДНХ репликацийн тухай

хөдөлгөөнт дүрс

http://www.accessexcelle

nce.org/AB/GG/dna_replic

ating.html

-Хагас-консерватив

зарчмын тухай

диаграмм болон

тэмдэглэлүүд

Оюунсүрэн, Ц. (2003).

Молекул генетик

Хулан, Ж. (2010).

Ерөнхий генетик

41

Репликацийн тухай бусад таамаглалууд

болон, Мезелсон болон Сталь нарын

хийсэн туршилтуудын талаар нарийвчлан

орох шаардлагагүй.

Ангид зохион байгуулахүйлажиллагаа

1. ДНХ-ийн репликацийн тухай

компьютер дээр загварчлал үзүүлэн,

анги нийтээр хэлэлцүүлэг хийх

2. ДНХ-ийн диаграмм болон нуклеотидын

хайчилбарууд бэлдэж хооронд нь

тохируулах зэргээр ДНХ-ийн

репликацийг загварчлан хийх

6в* Полипептидүүд нь генээр кодлогддог, ген нь ДНХ-ийн молекулуудын хэсэг болох нуклеотидуудын дараалал болохыг тодорхойлж, генийн мутаци нь нуклеотидуудын дарааллын өөрчлөлтөөр илэрдэг болохыг тайлбарлах

Сурагчдад уургийн амин хүчлийн

дарааллыг ДНХ хэрхэн кодолдог арга зам,

үйл явцыг нарийвчлан тайлбарлахаас

өмнө эхлээд генийн тухай ойлголтыг

өгөх нь зүйтэй.

Уургийн бүтэц ба үүргийн талаар

сурагчдын өмнөх мэдлэгийг сануулан

уургийн үүрэг нь түүний амин хүчлийн

дарааллаас хэрхэн шалтгаалдаг гэдгийг

энзим дээр жишээлэн тайлбарлах.

ДНХ молекулын нуклеотидын дараалал

нь уургийн амин хүчлийн дарааллыг

кодлодог гэдгийг ойлгуулах нь энэ

хэсгийн гол мөн чанар юм.

Генийн мутаци нь нуклеотидуудын

дарааллын өөрчлөлтөөр илэрдэг

болохыг тайлбарлах, ДНХ-ийн молекулд

ямар нэгэн нуклеотид нэмэгдэх эсвэл

хасагдах (делеци) үед триплетийн

бүтэц дараалал хэрхэн өөрчлөгдөх

түүнээс болж амин хүчлийн дараалалд

хэрхэн өөрчлөлт гарч байгааг тодорхой

уургийн жишээн дээр тайлбарлан

ярилцах

Нуклеотид болон амин хүчлийг хооронд

нь андуурч будилдаг. Нуклеотид буюу

ДНХ/РНХ, уураг буюу амин хүчлийн

хоорондын зөв харилцан хамаарлын тухай

сурагчдын ойлголтыг бататгах нь маш

чухал.

Ангид зохион байгуулах үйл ажиллагаа

1. Триплет кодын талаар ойлголттой

болохын тулд анги нийтээр хэлэлцэх

http://www.sanger.ac.uk/

Хүний геномын тухай

төсөл

http://www.yourgenome.org/

сурагч, багшид зориулсан

маш сайн мэдээлэл

бүхий цахим хуудас

http://www.kumc.edu/gec/

Хүний геномын тухай

төсөл, генетикийн код

болон бусад холбогдох

олон сэдвүүдийн талаар

мэдээлэл агуулсан цахим

хуудаснуудын холбоос

42

2. Хадуур эст гемоглобины уургийн

жишээн дээр ДНХ-ийн нуклеотидын

дарааллаас амин хүчлийн дараалал

хүртэл кодлох дадлага ажлыг

генетикийн код ашиглан хийх.

3. ДНХ-ийн нуклеотидын дараалал-амин

хүчлийн дараалалд шилжиж энэ нь

уургийн анхдагч бүтцийг үүсгэх, энэ

нь мушгирч нугарч хоѐрдогч бүтцийг

үүсгэх улмаар гуравдагч, дөрөвдөгч

бүтцийг үүсгэдэг гэдгийг харуулсан

схем, диаграмм зохиох. Үүндээ хэлбэр

нь үүргийг тодорхойлох үүрэгтэй

болохыг тайлбарлана.

6г* Уургийн нийлэгжилтэнд ДНХ-ийн оролцоотойгоор транскрипци, трансляци хэрхэн явагдах, түүнд РНХ оролцдог болохыг тайлбарлах

Сурагчид трансляци ба транскрипцийн

талаар дэлгэрэнгүй үзэхээс өмнө тэд

эдгээр явцын бүх дарааллын талаар

ойлголттой болсон эсэхийг нягтлах нь

чухал юм.

Сурагчид ДНХ-ээс мэдээллийг хуулбарлан

авч рибосомд хүргэхэд гүйцэтгэж буй

үүрэг мРНХ-ийн үүрэг болон трансляцийн

үед энэхүү мэдээллийг амин хүчлийн

дараалалд шилжүүлэхэд зРНХ-ийн

гүйцэтгэх үүргийн талаар ярилцаж

баттай ойлголт авсан эсэхийг нягтлах

хэрэгтэй.

Цагаан толгойн К үсэг нь Л үсгийн өмнө

байдаг шиг уургийн нийлэгжилтийн үед

трансКрипцийн шат нь ямагт

трансЛяцийн өмнө явагддаг гэдгийг

сануулах

Транскрипци болон трансляци хэрхэн

явагддагийг ойлгуулахад хөдөлгөөнт

дүрс бичлэг/animation ашиглах маш чухал

байдаг.

Ангид зохион байгуулах үйл

ажиллагаа

1. Генетикийн код, м-РНХ-ийн үүрэг

болон транскрипцийн үүргийн

талаарх ойлголтоо сайжруулахын

тулд анги нийтээр хэлэлцэх,

асуултад хариулах, хөдөлгөөнт дүрс

ашиглах, бичгээр асуултад хариулах

зэргээр бататгах.

2. ДНХ-ийн нуклеотидын дарааллаас

мРНХ үүсгэх, түүнийг амин хүчлийн

дараалалд оруулах дасгал ажил хийх

http://www-

class.unl.edu/biochem/gp

2/m_biology/animation/ge

ne/gene_a1.html

http://www.brookscole.com/

chemistry_d/templates/stud

ent_resources/shared_reso

urces/animations/protein_sy

nthesis/protein_synthesis.

http://www.pbs.org/wgbh/as

o/tryit/dna/

Уургийн нийлэгжлийн

тухай болон холбогдох

зарим мэдээллийн

цахим хуудсуудын

холбоос.

Оюунсүрэн, Ц. (2003).

Молекул генетик

Хулан, Ж. (2010).

Ерөнхий генетик

43

3. Трансляци болон зРНХ, рибосомын

үүргийн талаарх ойлголтоо

сайжруулахын тулд анги нийтээр

хэлэлцэх, хөдөлгөөнт дүрс ашиглах,

бичгээр асуултад хариулах зэргээр

бататгах.

4. ДНХ-ийн дарааллыг ашиглан амин

хүчлийн транскрипци, трансляцийн

шатуудыг бүхэлд нь харуулсан

диаграмм зурах. Диаграмм зураг дээр

эс, бөөм, рибосомыг багш дүрслэн

илэрхийлж өгч болно.

Заавал судлах хөтөлбөрийн явцын үнэлгээний жишээ даалгавар 1.

1. ДНХ-ийн бүтцийг харуулсан схем зургийг өнгөөр

ялган будаж асуултын дагуу даалгаврыг гүйцэтгэнэ

үү.

А. ДНХ-ийн хос гинжийг хамжаа зарчмын дагуу

үүсгэж бичнэ үү. (1 оноо)

.................................................................................

Б. Нуклеотидын бүрэлдэхүүнд орох хэсгийг дугуйлж

зурна уу. (1 оноо)

................................................................................

В. Сууриудын хооронд устөрөгчийн хэдэн холбоо

үүсэж байгааг тэмдэглэнэ үү. (1 оноо)

.................................................................................

Г. Сахар ба фосфорын хүчлийн үлдэгдлийг

тэмдэглэнэ үү. (1 оноо)

...................................................................................

Сонгон гүнзгийрүүлэх хөтөлбөрийн явцын үнэлгээний жишээ даалгавар 6.

1. Хүснэгтэд өгөгдсөн ДНХ-ийн дарааллыг ашиглан мРНХ, зРНХ, амин хүчлийн

дарааллыг үүсгэн бичнэ үү (5оноо)

ДНХ TAЦ ЦГЦ TЦЦ ГЦЦ ГТЦ ГAЦ AAT AЦЦ AЦT

мРНХ

зРНХ

Амин хүчил

2. Дараах диаграммыг ашиглан ДНХ-ийн салсан гинж тус бүр дээр хамжаа

зарчмын дагуу репликаци явагдахыг дүрсэлнэ үү. (5 оноо)

44

3. Дараах үгнүүдийг ашиглан өгүүлбэрийг нөхөж гүйцээнэ үү. (5 оноо)

Э.Чаргаффийн дүрэм ѐсоор ДНХ-ийн молекул дахь...........................тоо тиминтэй,

гуанины тоо....................тоотой тэнцүү байдаг.

Пурины сууриуд нь.................цагиргаас тогтдог бол пиримидины суурийн

атомууд.................... цагиргаас тогтоно. ДНХ-ийн өөрөө нийлэгжих

процессыг....................гэнэ. ДНХ-ийн нуклеотидын дараалал дахь мэдээлэл мРНХ-д

хуулбарлагдахыг .........................гэнэ. Транскрипци нь эсийн .....................явагдана.

7. Ургамлын зөөвөрлөлт

Код Суралцахуйн

зорилт Суралцахуйн үйл ажиллагаа

Багшид өгөх санамж ба

хэрэглэгдэхүүн

7а Олон эст ургамал, амьтдын биеийн хэмжээ болон гадаргуугийн талбай, эзэлхүүний харьцаанд тулгуурлан бодис зөөвөрлөгдөх онцлогийг тайлбарлах

Гадаргуугийн талбай болон эзэлхүүний

хоорондох харилцан хамаарлын тухай

ойлголтыг шоон дээр жишээлэн

тайлбарлах.

Амьд биеийн хэмжээ томроход түүний

биеийн гадаргуугийн талбайг эзэлхүүнд

нь харьцуулсан харьцаа (SA:V) багасдаг

болохыг сурагчид олж мэдэх

Ингэхдээ биеийн гаднаас дотор хүртэлх

зай буюу зузаан хэрхэн өөрчлөгдөж

болохыг тооцох хэрэгтэй.

Амьд биеийн хэмжээ томроход түүний

биеийн гадаргуугийн талбайг эзэлхүүнд

харьцуулсан харьцаа (SA:V) багасах нь

түүний амьсгал, бодисын солилцоо,

бодисын шилжилт, зөөвөрлөлтийн

системийн үйл ажиллагаатай хэрхэн

хамааралтай болохыг хэлэлцэх

Кресол улаан эсвэл

фенолфталейн гэх мэт

pH-ийн индикаторыг

ашиглан агар агарын

блокуудыг будна.

Агаран блокийн

дээрээс давсны хүчил

дусаавал өнгө нь

хувирна.

Том биетэй

организмуудыг

төлөөлүүлэх үүднээс

блокуудыг зүсэх

бөгөөд гадаргуугийн

талбай, эзэлхүүний

харьцаа нь диффузид

хэр зэрэг нөлөөлдөгийг

мэдэж болно.

http://teachers.net/lesso

ns/posts/2518.html

Репликаци, бөөм, цитозин, аденин, дан, транскрипци, хоѐр

45

Ижил хэмжээтэй боловч дөрвөлжин, урт-

нарийн, хавтгай, бөөрөнхий зэрэг янз

бүрийн хэлбэртэй дүрсийг харьцуулах

байдлаар энэ ойлголтын талаар

хэлэлцэх

Ургамлын иш маш их салбарлан

агаартай шүргэлцэх гадарга нь ихэссэн

байдаг тул хийг зөөвөрлөх тусгай хэсэг

шаардлагагүй талаар ярилцах. Гэхдээ ус

үндэснээс иш, навч руу, шим тэжээлийн

бодисууд үүссэн хэсгээсээ хэрэгцээт

бусад хэсэг рүү шилжин зөөвөрлөгддөг

болохыг сануулах

Олон эст ургамал, амьтны биед ус, шим

тэжээлийн бодис хол зайд, маш удаан

нэвчин тархах тул зөөвөрлөх систем

зайлшгүй хэрэгцээтэй байдаг талаар

сурагчдад мэдээлэл өгөх хэрэгтэй.

Ангид зохион байгуулах үйл

ажиллагаа

1. Жижиг шоонуудыг эвлүүлэх замаар

янз бүрийн хэмжээтэй биетүүдийг

бүтээж тэдгээрийн гадаргуугийн

талбай, эзэлхүүний харьцаа хэрхэн

өөрчлөгдөж байгааг тооцоолох.

2. Хавтгай хэлбэртэй амьд биеийн

гадарга нь шоо дөрвөлжин хэлбэртэй

амьд биеийнхээс том байдгийг

харьцуулан үзүүлэхийн тулд ижил

тоотой, өөр өөр хэлбэртэй хэсгүүдийг

ашиглан амьд биеийг загварчлан

бүтээх.

3. Бодит үзүүлэн, фиксаци, микроскопын

бэлдмэл, микроскопоор харуулсан

зураг, загвар зэргийг ашиглан микро

ба макроорганизмуудын амьсгал,

бодисын солилцоо болон

зөөвөрлөлтийн системийн онцлог

шинжүүдийг ажиглан судлах.

Гадаргуугийн тухай

тэмдэглэл: техникийн

агараар хийсэн

блокийг ашиглан

эзэлхүүнийг судалж

шинжлэх.

http://www.neiljohan.co

m/projects/biology/sa-

vol.htm Сурагчдын төсөл

хэлбэрээр дүгнэлт

хийх

7б Ургамлын үндэс, иш, навчинд флоэм ба ксилем хэрхэн байрлахыг тайлбарлах

Навч, навчны бариул, иш, үндэс,

үндэсний үсэнцэр зэрэг ургамлын бүх

хэсгийн анатомийн бүтцийг харуулсан

зураг дээр ажиллахаас эхэлнэ.

Сурагчид ургамлын эрхтнүүдийн (үндэс,

иш, навч) хөндлөн ба тууш зүсэлтийн

бэлдмэл болон микроскопын зургуудыг

ашиглан флоэм ба ксилем эдүүдийн

байрлалыг мэдэх.

http://leavingbio.net/FLO

WERING%20PLANTS.h

tm

Ургамлын анатоми

бүтцийн тухай.

http://images.botany.org

/

Навч, иш, үндэсний

анатомийн зураг.

46

Сурагчид янз бүрийн эд хэрхэн

байрладгийг үзэж танилцахаас өмнө

зүсэлтийг хэрхэн хийх талаар ярилцах

хэрэгтэй.

“Хэрэв үндэс нь иш болчихвол юу болох

бол?” гэсэн асуудал дэвшүүлэн

хэлэлцвэл сурагчид идэвхтэй оролцож

болох талтай.

Эдийн тодорхойлолтыг сэргээн сануулах.

Нэг ба хос үрийн талт ургамлуудын

хоорондын ялгааны талаар ярилцах

Үндэс, ишний байнгын бэлдмэл ашиглан

сурагчдын ажиглах, тэмдэглэх, мөн

өсгөлтийг тооцоолох чадварыг хөгжүүлэх

боломжтой.

Ангид зохион байгуулах үйл

ажиллагаа

1. Ургамлыг үндэстэй нь хамт хөрснөөс

салган авч, хөрсийг нь сайтар угаасны

дараа эозины будагтай уусмалд 10-30

минут байлгасны дараа нь будаг

ургамлын биеэр хэрхэн тархаж

байгааг ажиглан судална. Ингэснээр

ургамлын биеийн бүхий л хэсгүүд дэх

ксилемийн тасралтгүй байрлалыг

харах боломжтой. Мөн флороглюцин

болон концентрацитай HCI-д

зүсмэгийг байлган судалж,

харьцуулах.

2. Ranunculus болон Ligustrum зэрэг хос

талт үрт ургамлын үндэс, иш, навчинд

ксилемийн тархалтыг судлахын тулд

бэлдмэл болон зураг ашиглах.

3. Бэлдмэл болон зураг ашиглан ксилем

ба флоэмын бүтцийн хэмжээ,

өсгөлтийг тооцоолох, судлах

http://micro.magnet.fsu.

edu/index.html Сурагчдад

сонирхолтой байх

фотомикрографын

цуглуулга бүхий их

сургуулийн тэнхим,

микроскоп

үйлдвэрлэгчдийн олон

тооны цахим хуудас

бий.

Жамсран, Ц. (2000).

Ургамлын бүтэц. УБ. х.

68-78

7в Ксилем ба флоэм түүний дагуул эсүүдийг бэлдмэл болон зургаас ялган таних, бүтэц, үүргийг тайлбарлах

Ксилемийг бүрдүүлэгч хэсгүүдийн

бүтцийг зурах, тайлбарлахын тулд

бэлдмэл болон зураг ашиглах.

Сурагчид ксилемийг усны зөөвөрлөлттэй

холбон ойлгохын зэрэгцээ эрдэс

элементүүдийг ион хэлбэрээр ксилемээр

зөөвөрлөгддөгийг мэдэх хэрэгтэй.

Флоэмийн шигшүүрт хоолой, түүний

дагуул эсүүдийн бүтцийг бэлдмэл болон

зураг дээр тайлбарлан харуулах.

http://users.rcn.com/jkim

ball.ma.ultranet/Biology

Pages/P/PlantTissues.ht

ml

Флоэм, флоэмийн

шигшүүрт хоолой,

түүний дагуул эсийн

зураг:

http://users.rcn.com/jkim

ball.ma.ultranet/Biology

47

Асуулт, хариулт, анги нийтээр

хэлэлцүүлэг хийх, бичгээр товч асуултад

хариулах замаар флоэмийн шигшүүрт

хоолой, түүний дагуул эсүүдийн бүтэц

болон тэдгээрийн гүйцэтгэх үүрэг

хоорондын харилцан хамаарлын талаар

ойлголттой болох.

Ангид зохион байгуулах үйл

ажиллагаа

1. Ксилемийг бүрдүүлэгч хэсгүүдийн

талаар ойлголт авахын тулд бэлдмэл

болон ном, цахим хуудасны зураг

ашиглах.

2. Бэлдмэл болон өгөгдсөн зургийн

тайлбарыг хийлгэх.

Ксилемийг бүрдүүлэгч хэсгүүдийн

бүтцийг гүйцэтгэх үүрэгтэй нь холбон

тайлбарлаж, дүгнэлт хийлгэх.

Pages/P/PlantTissues.ht

ml Флоэм дэх

зөөвөрлөлтийн тухай.

Жамсран, Ц. (2000).

Ургамлын бүтэц. УБ. х.

68-78

7г Ургамлын транспирацийг тайлбарлах

Сурагчдаас асуулт асуух нь өмнөх ангид

үзсэн транспирацийн тухай ойлголтыг

сэргээн санахад нь тусална.

Сурагчид өмнө нь усны эргэлтийн зарим

үе шатыг судалсан байгаа. Иймд навчны

бүтцийн талаарх мэдлэгийг сэргээн

сануулах хэрэгтэй.

Навчинд ус нь шингэн төлөвөөс уур

байдалд шилжиж, усны потенциалын

зөрүүгээр амсар нээгдэх үед ус агаарт

хэрхэн диффузлэгддэг талаар хэлэлцэх.

Сурагчдаас транспирацийн эрчим хоног

(24 цаг)-ийн туршид яагаад өөрчлөгддөг

талаар асууж, өдрийн цагт фотосинтезэд

шаардлагатай нүүрсхүчлийн хийг

агаараас шингээн авахын тулд амсар

нээлттэй байх нь транспирацитай шууд

холбоотой болох талаар хэлэлцэх.

Ксерофит навчны зарим онцлог

шинжүүдийг үзэхэд ойлголттой болсон

байх үүднээс кутикулийн транспирацийн

талаар хэлэлцүүлэг хийх.

http://users.rcn.com/jkim

ball.ma.ultranet/Biology

Pages/T/Транспираци.h

tml

Холбогдох мэдээллүүд

бий.

http://cas.bellarmine.edu

/tietjen/Laboratories/tran

spiration/transpiration_te

xt.htm

Янз бүрийн хүчин

зүйлийг өөрчлөх нь

транспирацид хэрхэн

нөлөөлөхийг судлан

шинжлэх симуляци

программ бий.

http://www-

saps.plantsci.cam.ac.uk/

worksheets/scotland/pot

o.htm Транспирацийн эрчимд

нөлөөлөх хүчин

зүйлүүдийг судлахад

зориулсан сурагчдын

гарын авлага.

Цэндээхүү,Ц. (2009).

Ургамлын физиологи.

УБ. Мөнхийн үсэг.

х.101-104

48

7д*

Ургамлын эсүүдийн хооронд болон ургамлын эс ба гадаад орчин хоорондын усны шилжилт хөдөлгөөнийг усны потенциалтай холбон тайлбарлах

Осмосын тухай өмнө үзсэн зүйлсийг

асуултаар сэргээн сануулж, усыг

шингээхийн тулд үндэсний үсэнцрүүд

түүний гадаргуугийн талбайг

ихэсгэдгийг ойлгуулах.

Чийгтэй фильтрийн цаас болон хөвөн

даавуун дээр дөнгөж соѐолж буй шошийн

үрнээс үндэсний үсэнцэрийг тод харж

болно.

Усны потенциалын талаар сэргээн

сануулах асуулт асуух замаар

хариултыг анги нийтээр хэлэлцүүлж,

нягтлах.

Усны шилжилт хөдөлгөөний тухай илүү

дэлгэрэнгүй авч үзэхээс өмнө хөрснөөс

агаарт усны потенциалын градиентээр

ус дээшлэх хөдөлгөөний тухай ерөнхий

мэдээлэл өгөх.

Сурагчид ургамлын янз бүрийн байрлал

дах усны потенциалын хэмжээг

харьцуулж үзэх хэрэгтэй.

http://www.microscopy-

uk.org.uk/mag/artmar00/

watermvt.html

Ургамал дахь усны

хөдөлгөөний тухай

ойлгомжтой тайлбар

тодорхойлолт бүхий

чанар сайтай

микроскопын зургууд

бий.

http://users.rcn.com/jkim

ball.ma.ultranet/Biology

Pages/X/Xylem.html

Үндэс болон ксилемээр

усны зөөвөрлөлтийн

тухай дэлгэрэнгүй

мэдээлэл

Ц.Цэндээхүү 2009.

Ургамлын физиологи.

Х. 63-73

7е* Ус хөрснөөс үндэсний ксилем рүү, үндэснээс иш, навч руу хэрхэн дамжиж байгааг тайлбарлах

Сурагчид апопласт зам болон симпласт

замуудын хоорондын ялгааг мэдэх.

Ус эсээс эс рүү эсийн ханаар дамжин

шилжих апопласт зам, плазмодесмаар

дамжин протоплазм дундуур шилжих

симпласт замуудыг үндэсний хөндлөн

огтлолын зураг дээр зурж тайлбарлах,

үндэсний эдүүдийг нэрлэж бичих.

http://www.mhhe.com/bi

osci/pae/botany/histolog

y/html/memtrans.htm

Симпласт болон

апопластын тухай

тайлбар

тодорхойлолт.

Ц.Цэндээхүү 2009.

Ургамлын физиологи.

х.92-94

7ё* Ургамалд нитрат ба магнийн ионы үүрэг болон зөөвөрлөгдөх үйл явцыг тайлбарлах

Сурагчид 10-р ангид ургамлын

хооллолт сэдвийн хүрээнд ургамалд

магнийн ба нитратын ионы үүргийг

судалсан байгаа.

Энэ бүлгээр магнийн ба нитратын ион

хэрхэн зөөвөрлөгдөхтэй холбон

дэлгэрүүлэн судална.

Сурагчдад эхлээд ургамал нь хөрсний

уусмалаас эрдэс элементүүдийг ионы

хэлбэрээр шингээж авдаг бөгөөд

мембраны бүтэц, түүний хагас

нэвтрүүлэгч чанар болон мембран

дундуур бодис зөөвөрлөлтөд гүйцэтгэх

үүргийн талаарх мэдээллийг өгнө.

Нитратын ионыг шингээх нь яагаад

Ц.Цэндээхүү 2009.

Ургамлын физиологи.

х. 240, 257-263

49

чухал болохыг асуусны дараа магнийн

ионы үүргийг тайлбарлана.

Ургамлын биеэр ус хэрхэн шилжин

зөөвөрлөгдөхийг тайлбарлах үед усны

потенциал, усны потенциалын

градиент гэсэн нэр томьѐонуудыг

ашиглана.

Навчнаас ус алдагдахад ксилемийн дээд

хэсэгт гидростатик даралт буурдаг

учраас масс урсгалын онолоор

даралтын зөрүүгөөр ус нь ксилемээр

дээш чиглэн шилжин зөөвөрлөгддөг.

Сорох хүчийг дараагийн транспирацийн

хичээлтэй холбон судлах хэрэгтэй.

Транспираци нь ургамлын дээд хэсэгт

усны потенциалыг бууруулж, сорох

хүчийг бий болгодог.

Ангид зохион байгуулах үйл

ажиллагаа

1. Гадаад орчноос аль эсвэл эсээс эс

рүү ус шилжин орохыг усны

потенциалтай холбон ойлгох (энд

усны потенциалыг тооцоолох

хэрэггүй).

2. Асуулт хариулт, ангийн

хэлэлцүүлэг, бичгээр хариулт авах

зэргээр ургамал дахь усны шилжилт

хөдөлгөөний механизм болон замын

талаар ойлголтыг бий болох.

3. Усны потенциалын үр дүнд ургамал

усыг хөрснөөс шингээж авдаг, усны

потенциалын үр дүнд хөрснөөс

шингэсэн ус ургамлын биеэр дамжин

агаарт ууршдаг, усны потенциал ба

усны шилжилт хөдөлгөөний

тодорхой механизмуудын (үндэсний

даралт) талаар бичгээр товч

тайлбар өгөх.

4. Ном болон цахим хуудасны

судалгааны материалуудаас үндсээр

дамжин шилжих усны янз бүрийн

замуудын тухай (апопласт,

симпласт болон вакуоль), эндодерм

болон Каспарын бүрхүүлийн талаарх

мэдээллийг ашиглан товч тайлбар,

зураг, диаграмм ашиглан дүгнэлт

хийх. Өөрөөр хэлбэл олсон

мэдээллүүдээ нэгтгэн боловсруулж,

дүгнэлт хийх.

50

7ж* Транспирацийн эрчимд нөлөөлөх хүчин зүйлүүдийг туршилтаар илрүүлэх

Сурагчдад стандарт потометр (жишээ

нь: Thoday-ийн потометр)-ийг үзүүлж,

түүнийг яаж ашиглах талаар үзүүлэх

туршилт хийх.

Потометр нь ишний огтолсон хэсгээр

шингээгдсэн усыг хэмждэг бөгөөд энэ нь

үндэсний үсэнцэрээр ус шингэн орохтой

адилгүй гэдгийг сурагчдад сануулах.

Хэрэв потометрт жингийн өчүүхэн бага

өөрчлөлтийг хэмжих мэдрэгчтэй жинг

байрлуулбал шингээгдэж байгаа ус

болон транспирациар алдагдах усыг

хэмжих боломжтой болно.

Системийн гуурсны нэг талыг

пипеткатай холбож энгийн

потометрийг хийж болно.

Эдгээрийг том савтай усанд хийж,

усаар дүүргэнэ.

Мод, сөөг юмуу сөөглөг ургамлын

найлзуурыг огтолж том савтай

усандаа хийж, огтолсон хэсгээр нь

дахин усан дотор огтолсны дараа

системийн гуурсны нөгөө талд нь хий

оруулалгүйгээр нягт холбоно.

Хооронд нь бэхэлж угсарсан хэсгүүдээ

усан дотроос гаргаж, штативт бэхлээд

навчийг арчиж, хуурай болгоно.

Хэмжилт хийхэд тохиромжтой цагийн

интервалыг сонгож, пипеткэн дэх усны

түвшинг тэмдэглэнэ.

Хэрэв чийг хэмжигч багажтай бол

ургамлын найлзуурын хэсгийг гялгар

хүүдийгээр бүрхээд доторх

чийгшилтийг хэмжвэл чийгшилт ихэсэх

байдлаар транспирацийг илрүүлж

болно.

Ангид зохион байгуулах үйл

ажиллагаа

1. Транспирацийг тодорхойлох, яагаад

ургамалд зайлшгүй транспираци

явагддаг талаар тайлбарлах,

транспирацийн ач холбогдолтой

талуудыг жагсаан бичих.

2. Навчны босоо байрлуулсан том

зураг зураад, түүн дээрээ усны

шилжин хөдлөх замыг дугаарлан

тэмдэглэх.

3. Транспирацийн эрчимд салхи хэрхэн

нөлөөлөхийг потометр ашиглан

судлах.

Цэндээхүү,Ц. (2009).

Ургамлын физиологи.

УБ. Мөнхийн үсэг. х.

101-103

51

4. Үр дүнгээ график хэлбэрээр үзүүлж,

диффуз, усны потенциал зэрэг нэр

томьѐонуудыг ашиглан графикаа

тайлбарлах.

5. Транспирацийн эрчимд температур

хэрхэн нөлөөлөхийг потометр

ашиглан судлах ажлыг төлөвлөх,

гүйцэтгэх.

6. Үйл ажиллагаандаа дүгнэлт анализ

хийх.

7. Транпирацийн эрчимд нөлөөлөх

чийгшил болон гэрлийн нөлөөг

судлах судалгааны ажлыг төлөвлөх,

гүйцэтгэх.

7з* Транспирациар алдагдах усны хэмжээгээ бууруулахын тулд ксерофит ургамлуудын навч нь хэрхэн дасан зохицсон байдгийг тайлбарлах

Навчны бүтцийг сурагчдад сэргээн

сануулах

Ксерофит ургамлуудын амьд жишээг

үзүүлж, эдгээр ургамлуудын усны

алдагдлыг багасгадаг арга замуудын

талаар сурагчидтай ярилцах

Мезофит ургамлын навчийг бодвол

навчны нэгж талбайд ноогдох амсарын

сүвийн тоо цөөн, илүү зузаан лав бүхий

кутикул бүрхүүлтэй зэргээр харьцуулж

усны алдагдлыг бууруулахад хэрхэн

зохицсон байдгийг сурагчдаар гаргуулах

Ангид зохион байгуулах үйл

ажиллагаа

1. Ксерофит ургамлуудын амьд жишээг

харуулах бэлдмэл болон фото зураг,

хатаадас гэх мэт зүйлсийг

ажиглуулах. Ксерофит ургамлын

онцлог шинж чанарууд, тэдгээрийн

тайлбар нь усны алдагдлыг

багасгахад хэрхэн зохилдсон

болохыг ойлгоход тусална.

2. Янз бүрийн навчны фото зургуудаас

ксерофит навчнуудыг олж ялгах,

тэдгээрийн бусдаас ялгагдах

шинжийг тодорхойлох.

3. Ксерофит ургамлуудын нэмэлт

онцлог шинжүүдийг судлан

тодорхойлох ажил хийж болно.

www.worldofteaching.co

m/powerpoints/biology/X

erophytes.ppt

-Холбогдох мэдээлэл

бүхий PowerPoint-р

бэлтгэсэн илтгэлүүд

бий

Цэндээхүү, Ц. (2009).

Ургамлын физиологи.

УБ. Мөнхийн үсэг.

х.103-104, 106-116

7и* Транслокаци нь навчинд үүссэн сахароз болон бусад шим бодисууд ургамлын бусад хэсгүүд рүү энерги ашиглан зөөвөрлөгдөх үйл

Сахароз нь флоэмээр идэвхтэй

зөөвөрлөлтөөр зөөвөрлөгддөг бөгөөд

дараа нь өөр бодис болон хувирч,

хуримтлагдах үйл явц буюу

транслокацийн тухай сурагчдад

тайлбарлах

Ургамал дахь соурс (source), синк (sink)-

http://leavingbio.net/FLO

WERING%20PLANTS.h

tm

Энгийн

тодорхойлолт,

богино хугацааны

тайлбар бүхий

52

явц болохыг тайлбарлах

ийн талаар сурагчдаас асуух. Соурст

осмосоор флоэмд илүүдэл усыг

оруулснаар гидростатик даралтыг

нэмэгдүүлдэг.

Тиймээс шингэн зүйлс флоэмоор

гидростатик даралтын зөрүүгээр

дамжин масс урсгалын онолын дагуу

соурсаас, синк рүү шилжин

зөөвөрлөгддөг (бусад онолуудын талаар

сурагчдад тайлбарлах шаардлагагүй).

хөдөлгөөнт дүрс.

7й* Масс урсгалын таамаглалыг ашиглан сахарозын транслокацийг тайлбарлах.

Сурагчид ерөнхий мэдээллийг ойлгосон

бол мембран болон зөөвөрлөлтийн

механизмын тухай мэдлэгийг сэргээн

сануулах замаар соурс дахь идэвхтэй

зөөвөрлөлтийн талаарх ойлголтыг

өгөх

Энэ нь сахароз идэвхтэй үйл явцаар

шигшүүрт хоолойд ордог гэсэн бодлоос

сурагчдыг ангижруулахад тусална:

- Устөрөгчийн ионууд дагуул эсүүдээс

ГФА-ийн энерги ашиглан

идэвхтэйгээр гадагшилдаг.

- Устөрөгчийн ионы концентраци

мембраны гадна талд нэмэгддэг.

- Устөрөгчийн ионууд мембраны зөөгч

уурагтай холбогддог. Мөн сахароз

тэдгээртэй холбогддог хам

зөөвөрлөлтийн тухай санааг гаргах.

- Сахароз нь пласмодесмээр дамжин

флоэмийн шигшүүрт хоолойд

диффузээр ордог.

Ангид зохион байгуулах үйл

ажиллагаа

1. Флоэмийн шигшүүрт хоолой болон

түүний дагуул эсүүдийн бүтцийн

талаар ойлголттой болохын тулд

ном, цахим хуудаснаас фото болон

микроскопын бэлдмэлээс авсан зураг,

диаграммыг ашиглах

2. Диаграммд эрхтнүүдийн нэр бичсэн

тэмдэглэгээ нэмэх

3. Дагуул эс болон шигшүүрт хоолойн

эсүүдийн хоорондын ялгааг

хүснэгтээр харуулах

Флоэмийн шигшүүрт хоолойн болон

дагуул эсүүдийн бүтцийг гүйцэтгэх

үүрэгтэй нь холбож тайлбарласан

дүгнэлтийг хүснэгтээр хийх

http://www.uic.edu/class

es/bios/bios100/lectf03a

m/sucrosepump.jpgcl

-Зөөвөрлөлтийнн

талаар дэлгэрэнгүй

мэдээллийг харуулах

маш ойлгомжтой

дүрслэл бүхий

өнгөтэй диаграмм.

Mary,J. Geoff,J. (2010).

IGCSE Biology. (Course

book, second edition).

53

Заавал судлах хөтөлбөрийн үнэлгээний жишээ даалгавар 2.

1. Зуны цэлмэг өдөр улиангарын навчны доод гадаргуу дээр дараах бодисууд жижиг

нүх сүвээр маш түргэн нэвчдэг дарааллаар нь ксилол, бензол, этилийн спиртийг тус

тусад нь дусаажээ. Энэ үед 5 цагт навчин дээр ямар нэгэн ул мөр ажиглагдаагүй. 7

цагт ксилол, бензол дусаасан хэсэгт цагаан толбо гарч, 9 цагт 3 уусмал тус бүрийг

дусаасан хэсэгт мөн адил толбо гарч, 13 цагт аль ч уусмалд толбо гараагүй. Эдгээрийг

хэрхэн тайлбарлах вэ? (4 оноо)

Цагууд Амсар нээлттэй ба хаалттай эсэх

Өглөөний 5 цаг

Өглөөний 7 цаг

Өглөөний 9 цаг

Өдрийн 13 цаг

2. Ургамлаас ус уурших процессыг судлахын тулд сурагчид туршилт хийсэн.

Туршилтыг дараах зурагт үзүүлснээр хийж, ургамлаас алдагдах усны хэмжээг

цилиндрт тэмдэглэсэн. Туршилтыг үсний сэнсээр үлээхгүй (хэвийн), үсний сэнсний

халуунаар үлээж (халуун агаар), үсний сэнсний хүйтнээр үлээж (хүйтэн агаар)

туршилтын үр дүнг графикаар илэрхийлсэн.

Дараах тохиолдлуудын аль нь дээрх туршилтын үр дүнд тохирох вэ? (5 оноо)

А. А=халуун агаар, В=хэвийн, С=хүйтэн агаар

Б. А=хэвийн, В=халуун агаар, С=хүйтэн агаар

В. А=хэвийн, В=хүйтэн агаар, С=халуун агаар

Г. А=хүйтэн агаар, В=халуун агаар, С=хэвийн

3. Дараах зурагт Helleborus niger гэдэг ургамлын навчны хөндлөн огтлолыг харуулсан

байна.

54

M ба N-д харгалзах хэсгийг нэрлэн бичнэ үү.

M .........................................................................................................................

N ....................................................................................................................(2 оноо)

Навчны амсарын сүвээр хий орж, гардаг. Амсар яаж нээгдэж, хаагддагийн

тайлбарлана уу.

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

.........................................................................................................................(6 оноо)

4. Дараах зураг дээр үндсээр ус ба түүнд ууссан эрдэс давсны ионууд шингэх

А-апопласт, Б-симпласт замуудыг тэмдэглэнэ үү. (4 оноо)

А-апопласт Б-симпласт

Апопласт нь...................................................................................................................

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

Симпласт нь.................................................................................................................

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

55

Зөв хариулт:

1.

Цагууд Амсар нээлттэй ба хаалттай эсэх

Өглөөний 5 цаг Амсар хаалттай

Өглөөний 7 цаг Амсар бага зэрэг нээлттэй

Өглөөний 9 цаг Амсар бүрэн нээлттэй

Өдрийн 13 цаг Амсар хаалттай

2. В. А=хэвийн, В=хүйтэн агаар, С=халуун агаар

.

А-апопласт Б-симпласт

Туршилтын ажлын даалгавар. Навчны амсар, түүний хөдөлгөөнийг ажиглах

Хэрэглэгдэх зүйлс: Микроскоп, тавиур ба бүрхүүл шил, залуур зүү, нэрмэл ус,

1моль/л-ийн сахарозын уусмал, дусаагуур, шүүлтүүр цаас, харандаа, баллуур.

Ажлын явц:

1. Сүлжгэний навчны доод эпидермисийг хуулан авч тавиур шилэн дээрх дусал

усанд хийж, бүрхүүл шилээр бүрхэж микроскопоор ажиглана. Хаагч, нээгч эсүүд,

түүний дагуул эсүүд, эпидермисийн эсүүдийг зурж, тус бүрийн тайлбарт

харгалзах үгсийг сумаар зааж бичнэ үү. (5 оноо)

а. эпидермисийн эсүүд

(1 оноо) б. хаагч, нээгч эсүүд (1 оноо)

в. амсарын дагуул эсүүд (1 оноо)

г.амсарын дагуул эсүүдийн тоо (1 оноо)

Зураг 1. Амсрын эс бүхий эпидермисийг усанд хийхэд

2. Бүрхүүл шилний нэг талаас 2-3 дусал 1 моль/л-ийн сахарозын уусмал хийж,

нөгөө талаас нь усыг нь шүүлтүүр цаасаар соруулан авна. Микроскопоор

амсрын сүвийн өргөний өөрчлөлтийг ажиглаж, нэг ширхэг амсар бүхий хаагч,

нээгч эсийг зурна уу.

56

Зураг 2. Амсрын эсүүдийг 1 моль/л-ийн сахарозын уусмалд хийхэд (5 оноо)

3. Амсрын эсүүдийн нээгдэх хаагдах хөдөлгөөн хийхэд зохицсон анатоми

бүтцийн онцлогийг тайлбарлан бичнэ үү. (5 оноо)

…………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………

4. Дараах хүснэгтийг нөхөж бичнэ үү. (5 оноо)

Хүчин зүйл

Амсар нээлттэй ба

хаалттай эсэх

Шалтгаан

Ус

1 моль/л сахарозын уусмал

8. Амьтны зөөвөрлөлт

Код Суралцахуйн

зорилт Суралцахуйн үйл ажиллагаа

Багшид өгөх санамж ба

хэрэглэгдэхүүн

8а Хөхтөн амьтдын цусны эргэлтийн онцлогийг сээр нуруутан бусад амьтдын цусны эргэлттэй харьцуулан тайлбарлах

Сурагчдын өмнөх ангид үзсэн хичээлийг

сэргээн сануулж цусны эргэлт, зүрх

судасны тогтолцооны талаар ярилцаж

хөхтөн амьтдын зөөвөрлөлт гэсэн

сэдвийг танилцуулах

Зүрх судасны тогтолцооны битүү болон

задгай, дан болон давхар эргэлт гэсэн

ойлголтуудыг ойлгоход чиглүүлэн

ялгаатай амьтдыг харьцуулах замаар

тайлбарлах: задгай эргэлт- шавж, дан

эргэлт-загас, давхар эргэлт, гурван

зүрхтэй- наймаалж

Бага (уушгины) болон их (системийн)

эргэлт гэдэг нь ямар утгатай болохыг

ойлгож, тодорхойлж чаддаг байх

Артерийн судас нь зүрхнээс цусыг

тараадаг, харин венийн судас нь зүрх рүү

цусыг цуглуулж хүргэдэг болохыг

сурагчид санахад нь туслах

Нэмэлтээр зүрхийг тэжээдэг судасыг

титэм судас гэж нэрлэдэг болохыг

тайлбарлах

Ангид зохион байгуулах үйл

ажиллагаа

1. Битүү болон болон давхар эргэлт

гэсэн хоѐр нэр томьѐоны товч

тэмдэглэл хийж, тайлбарлах.

57

2. Зүрхний хөндий буюу тасалгаанууд

(chambers), их болон бага эргэлт, том

судаснуудыг харуулсан давхар

эргэлтийн бүдүүвч зурагт тайлбар

хийж, нэрлэх.

8б Зураг болон байнгын бэлдмэлийг ашиглан артери, вен, хялгасан судсыг ялган таних, бүтэц, үүрэг хоорондын харилцан хамаарлыг тайлбарлах

Сурагчид артери, вен, хялгасан судасны

ерөнхий бүтцийг мэдэж байгаа тул

микроскопын байнгын бэлдмэлийг

микроскопоор харж эсвэл микроскопын

зургаас судасны ханыг ажиглаж зурах,

давхаргуудыг нэрлэх, үүргийг тайлбарлах

Микроскопоор бэлдмэл харахдаа

окулярын хэмжээст хуваарийг ашиглан

хэмжилт хийх дадлага ажил хийлгэх

Ангид зохион байгуулах үйл

ажиллагаа

1. Судасны бүтэц, үүргийн талаар анги

нийтээр хэлэлцүүлэг хийх, асуулт

хариулт өрнүүлэх, бүдүүвч зурагт

тайлбар, тэмдэглэгээ хийх зэргээр

ойлголтоо бататгах

2. Бэлдмэл юмуу микроскопын зургийг

ажиглан зурж, бүтэц болон үүрэг

хоорондийн хамаарлыг гарган

уялдуулах, тайлбарлах

3. Судасны уян хатан чанарыг малаас

авсан артери ба венийн судаснаас

жин өлгөж суналт хэр байгаагаар нь

харьцуулах

8в

Цусны улаан эс, фагоцит болон лимфоцит эсүүдийн бүтцийг үүрэгтэй нь холбон тайлбарлах

Энэ сэдвийн талаар сурагчид суурь

мэдлэгтэй болсон байгаа.

Цагаан эсийн төрлүүдийн талаар

Дархлаа хэсэгт үзэх тул үүргийг

дэлгэрэнгүй тайлбарлах шаардлагагүй.

Эритроцит ба лейкоцит гэсэн нэр томьѐо

хэрэглэхгүй байж болох боловч сурагчид

бие даан судлах явцад дээрх нэршлүүд

таарч болох тул дурьдаад өнгөрөх нь

зүйтэй.

Фагоцит (макрофагууд, нейтрофилүүд) болон лимфоцит эсүүдийн бүтцийг үүрэгтэй нь холбон тайлбарлах дасгал ажил хийх, хүснэгт зохиох

8г Цус, эдийн шингэн, тунгалагийн шингэний ялгааг тайлбарлах

Сурагчид цусны бүрэлдэхүүн хэсгүүдийг

мэддэг эсэхийг нягтлан, цусан дахь

хүчилтөрөгч, нүүрстөрөгчийн давхар

исэл, глюкозын хэмжээ яагаад, хэрхэн

өөрчлөгддөг болохыг хэлэлцэх.

Энэ нь хялгасан судасны буюу

58

капиллярын сүлжээ, түүний үйл

ажиллагаатай яаж уялдахыг тайлбарлах,

жишээ нь хялгасан судас ба эсийн хийн

солилцоо

Мөн цусны даралт артерийн болон

венийн судсанд өөр өөр байдгийг

хялгасан судастай холбон тайлбарлаж,

ярилцах

Жич: Сурагчид цус болон цусны сийвэн

хоорондын ялгааг сайтар ойлгосон байвал

зохино.

Ангид зохион байгуулах үйл

ажиллагаа

1. Микроскопод цусны улаан эсийг харах

болон микроскопоор авсан зургийг

ашиглан улаан эсийг цусны бусад

эсүүдтэй харьцуулах.

2. Цусны эсүүдийг зурж, тэмдэглэх.

3. Цусны улаан эсийн бүтцийг

хүчилтөрөгч зөөвөрлөх үүрэгтэй нь

холбон тайлбарлах

4. Хялгасан судасны сүлжээг харуулсан

зураг, диаграммд тэмдэглэл хийж

тайлбарлах. Ингэхдээ цус урсах

чиглэл, эдийн шингэн ба тунгалаг

(лимф) бүрэлдэх үйл явц, бодисын

шилжилт хөдөлгөөнийг сумаар зааж

дүрслэх болон өнгөөр ялган

тодруулах.

5. Цуснаас эдийн шингэн, тунгалаг

хэрхэн бүрэлдэн бий болдогийг

тайлбарлаж бичих, тэдгээрийг үүргийг

тэмдэглэх.

6. Цус, эдийн шингэн, тунгалагийн

хоорондын ялгааг харуулсан

харьцуулсан хүснэгт хийх.

8д Хөхтөн амьтны зүрхний бүтцийг дүрслэн, зүрхний тасалгаануудын ханын зузаан ялгаатай байдгийг үүрэгтэй нь холбон тайлбарлах

Энэхүү сэдвийг заахад зураг, диаграмм

ашиглавал үр дүнтэй.

Боломжтой бол малын зүрхийг зүсэж

үзүүлэн, зүрхний бүтцийг харуулах,

ярилцах

Зүрхний хана нь зүрхний булчингийн

ширхэгүүдээс тогтдог болох, илүү зузаан

хана гэдэг нь илүү булчинлаг хана

гэдгийг ойлгох

Зүрхний тосгуур болон ховдлын ханын

зузааны ялгааг тэдгээрийн цус шахах

59

зайтай нь уялдуулан тайлбарлах.

Ховдолууд нь уушги болон их эргэлтээр

хол зам туулах цусыг өндөр даралтаар

шахдаг, зузаан ханатай байхад

тосгуурууд зэргэлдээх ховдолууд руу

богино зайд цусыг шахдаг тул бага

даралттай, нимгэн ханатай байдгийг

ойлгох

Зүүн ховдлын ханын зузааныг баруун

ховдлынхтой харьцуулан, ялгааг их

болон бага эргэлтээр цусны туулах зам,

эсэргүүцэлтэй холбон тайлбарлах.

Ангид зохион байгуулах үйл

ажиллагаа

1. Зүрхний бүтцийг харуулсан зураг,

диаграмм зурах. Жишээ нь доорх

зурагт үзүүлсэнтэй ижил энгийн

диаграммыг зурж болно. Дугаарууд нь

зураасуудыг зурах дарааллыг

харуулсан болно.

2. Зургаа улам баяжуулж, өөрчлөн

цусны судсууд, ханын өргөн,

шөрмөслөг утас, хөхлөг булчин,

тосгуур ховдлын (атриовентрикулар)

болон синусын (синоатриал)

зангилаа, Пуркиньегийн ширхэгийг

харуулан зурж болно.

3. Авч бэлтгэсэн малын зүрх байвал

зүрхийг зүсэж хуваах эсвэл зүсэж

бэлтгэсэн зүрхийг бодитоор

харуулбал сурагчид зүрхний бүтцийн

талаар илүү бодитой, сайн ойлголт

авна.

8е* Зүрхний мөчлөгүүдийг тайлбарлах

Зураг, хөдөлгөөнт дүрс, видео

ашиглавал үр дүнтэй.

Зүрхний хөндий хоорондын болон гол

судас, уушгины артерийн хавхлагууд нь

өөрсдөө идэвхтэйгээр хөдөлж нээгдэж

хаагддаггүй, харин хавхлагуудын 2

талын цусны даралтын зөрүүгээр

түлхэгдэн нээгдэж хаагддаг болохыг

ойлгох

Зүрхний мөчлөгийн үед тосгуур, ховдол,

60

артерийн судасны даралт хэрхэн

өөрчлөгддөг болохыг зураг, видео

хичээл болон Power Point үзүүлэн

ашиглан проектр, дэлгэцээр үзүүлэх

Үзэж судалсан материал, ойлголтодоо

тулгуурлан анги нийтээр зүрхний

хөндийнүүдийн дотоод даралт болон

эзэлхүүний өөрчлөлтүүд нь зүрхний

булчингийн агшилт, сулралт,

хавхлагуудын нээгдэх, хаагдах үйл

явцтай хэрхэн уялддаг болохыг

хэлэлцэх, асуулт хариулт өрнүүлэх

Самбар болон том цаасан дээр зүрхний

мөчлөгийн үе шатыг зурж, харгалзах

даралтын өөрчлөлтийг харуулсан

графикийг дүрслэн үзүүлбэл ойлголтоо

бататгахад тустай (агшилт,

сулралын үе дэх цусны даралтын

өөрчлөлтийг тусгана)

Ангид зохион байгуулах үйл

ажиллагаа

1. Зүрхний мөчлөгийн үйл явцын

дарааллыг харуулсан хүснэгт хийх

Ингэхдээ эхний баганыг “зүрхний

баруун тал”, хоѐр дахь баганыг

“зүрхний зүүн тал” гэж толгойлж

бичээд доошоо харгалзах мөрүүдийг

нөхөж бичвэл зүрхний баруун зүүн

талууд хэрхэн уялдан ажилладаг

болохыг ойлгоход хялбар

2. Зүрхний бүтцийг харуулсан зураг,

диаграмм зурсантай адил загвараар

зүрхний мөчлөгийг зурж дүрслэх.

Ингэхдээ зүрхний булчингийн

агшилт сулралт, диастолын болон

тосгуурын систол, ховдолын

систолын үеүүд дэх хавхлагуудын

байдлыг дүрслэн үзүүлэх

3. Зүрхний баруун болон зүүн талын

даралт эзэлхүүний өөрчлөлтийг

харуулсан график зурж, аль үед нь

аль хавхлаг нээгдэх буюу хаагддаг

болохыг график дээрээ нэмж зурж,

тэмдэглэх

8ё* Зүрхний агшилтын зохицуулга, хяналтыг тайлбарлах

Зүрхний булчин автомат үйл

ажиллагаатай, гадны ямар нэг

цочруулын нөлөөгүйгээр агшдаг гэдгийг

сурагчид юуны түрүүнд ойлгосон байх

хэрэгтэй (зүрх цохилохын тулд гаднаас

61

буюу тархинаас мэдрэлийн импульс

хүлээн авах шаардлагагүй байдаг).

Синусын зангилаа нь зүрхний агшилт,

хэмнэлийг удирддаг болохыг ойлгох.

Синусын зангилаа нь зүрхний

булчингийн эсийг деполяризацид

(туйлгүйшил) оруулж, булчингийн

агшилтыг эхлүүлэх ба энэ нь цааш

тархан тосгуур болон ховдлын булчинг

агшилтанд оруулна. Тосгуур ховдлын

дунд тусгаарлагч холбогч эд байх тул

тэдгээр нь зэрэг агшдаггүй. Синусын

зангилааны импульс тосгуур ховдлын

зангилаа, Пуркиньегийн ширхэгээр

дамжин зүрхний орой хэсэгт хүрч

ховдлыг агшааж цусыг артерийн судас

руу шахдаг болохыг ойлгох

Деполяризаци гэсэн нэршлийн оронд

импульс тархах, сэрэл дамжих гэж хэлж

тайлбарлаж болно. Харин “дохио”,

“долгион” гэсэн бусад нэр томьѐонууд

тохиромжгүй.

Сурагчид синусын зангилаанаас импульс

тархахыг “мэдрэлийн импульс”-тэй

хольж андуурч болзошгүй юм.

Сурагчдад зүрхний цахилгаан бичлэгийн

зураг харуулж, зүрхний агшилтын

талаарх мэдлэгтэй нь холбон ярилцаж

болно.

Ангид зохион байгуулах үйл

ажиллагаа

1. Зүрхний цохилт эхлэх, тосгуур

ховдлын агшилтын зохицуулгын

талаарх мэдлэг, ойлголттой

болохын тулд диаграмм зурах,

асуулт тавьж хэлэлцүүлэг хийх

2. Синусын зангилааны үүргээс

эхлүүлэн зүрхний агшилт явагдах

үйл явцын дарааллыг тоочиж бичсэн

цаас юмуу картнуудыг зөв

дараалалд оруулж байрлуулах

3. Өмнөх хичээл дээр зурсан зүрхний

мөчлөгийг харуулсан диаграммтай

төстэй зүрхний агшилт эхлэх,

тосгуурын систол, тосгуур ховдлын

зангилаанд сэрэл саатах, ховдолын

систол явагдах үе шат бүхий

62

диаграмм зурж ойлголтоо бататгах

4. Зүрхний бүтцийг харуулсан зураг,

диаграмм дээр зүрхний агшилт

явагдах дарааллыг заах дугаарыг

зөв байрлалд байрлуулж,

дугааруудад харгалзах үйл явдлыг

зураг диаграммын хажууд эсвэл доод

хэсэгт тэмдэглэж бичих

Заавал судлах хөтөлбөрийн явцын үнэлгээний жишээ даалгавар 3.

1. Зурагт зүрхний тууш зүслэгийг харуулжээ

а. Зургийг ажиглаад хүчилтөрөгчөөр

баялаг цусыг зөөвөрлөдөг 2 судасыг

нэрлэнэ үү.

...........................................................

...........................................................

б. Аль үсгээр гурван хавтаст хавхлагыг

заасан байна вэ ? …………….......

в. Аль үсгээр хагас саран хавхлагыг

заасан байна вэ ? …………….........

г. Зүрхнээс аорт руу цус хэрхэн шахагддаг

болохыг зүрхний агшилт, хавхлагуудын

нээгдэлт, хаагдалт, дотоод даралтын

өөрчлөлт зэрэгтэй холбон тайлбарлана

уу.

…………………………………………………

…………………………………………………..

.

Зөв хариулт.

а. аорт, уушгины вен

б. Б

в. А, В

г. Зүүн ховдол агших, зүүн ховдлын дотоод даралт нэмэгдэх, хоѐр хавтаст

хавхлага Г хаагдах, аортын хагас саран хавхлага нээгдэн цус аорт руу шахагдах

Сонгон гүнзгийрүүлэх хөтөлбөрийн явцын үнэлгээний жишээ даалгавар 7.

1. Зүрхний мөчлөгийн эхлэл, хяналт зохицуулгатай холбоотой үйл явцыг хүснэгтэд

жагсаасан. Үйл явцыг зөв дараалалд оруулахын тулд хүснэгтийн багана хэсэгт

тохирох тоог нөхнө үү.

Үйл явц Дараалал Хариу

Пуркинье ширхэгээр импульс дамжих 4

Тосгуур ховдлын зангилаанаас импульс тархах 3

Тосгуур агших 2

Ховдол агших 5

Синусын зангилаанаас импульс тархах 1

63

2. Зурагт зүрхний мөчлөгийн үед гол судас, зүүн ховдол болон тосгуурын цусны

даралтын өөрчлөлтийг харуулжээ.

Зургийг ажиглаад хүснэгтэд бичигдсэн үйл явцтай харгалзах мөчүүдийг төлөөлөх

үсгүүдийг хүснэгтийн багана хэсэгт нөхөж бичнэ үү. Баганын нэг нүдэнд зөвхөн нэг

үсгийг бичнэ, нэг үсэг өөр нүдэнд дахин бичигдэж болохыг анхаарна уу.

Үйл явц Үсэг Хариу

Зүүн тосгуур ховдлын (хоѐр хавтаст) хавхлага нээгдэж эхлэх В

Зүүн тосгуур ховдлын (хоѐр хавтаст) хавхлага хаагдаж эхлэх Ё

Зүүн ховдол агшиж эхлэх Ё

Зүүн ховдол хоосорч хамгийн бага хэмжээний цус үлдэх Б эсвэл В

9. Хийн солилцоо

Код Суралцахуйн

зорилт Сургалтын үйл ажиллагаа

Багшид өгөх зөвлөмж ба

хэрэглэгдэхүүн

9a

Хүний амьсгалын эрхтний тогтолцооны эрхтнүүдийн ерөнхий бүтцийг хийн солилцоотой холбон тайлбарлах

Бодисын солилцоонд оролцдог

хүчилтөрөгч болон нүүрсхүчлийн хийг

сүүгээр бойжигчдын цусны эргэлтийн

тогтолцоо зөөвөрлөдөг бөгөөд үүнийг

ургамлын дамжуулах эдүүдийн

зөөвөрлөдөг бодистой (ургамлын

дамжуулах эд хийн зөөвөрлөлт хийдэггүй)

харьцуулан судалж хийн солилцооны ач

холбогдол, амьтанд амьсгалын эрхтний

тогтолцоо үүсэх зайлшгүй нөхцлийг

хэлэлцүүлэг хийн гаргаж ирэх

- Ургамлын ксилем ба флоэмээр

зөөвөрлөгддөг бодисыг сүүгээр

бойжигчдын цусны эргэлтийн

http://www.meddean.luc.e

du/lumen/MedEd/Histo/fra

mes/Histo15.html Маш сайн фото зургууд

бий.

http://micro.magnet.fsu.ed

u/index.html

http://library.med.utah.edu

/WebPath/HISTHTML/EM

/EM040.html

Олон их сургуулиудын

тэнхим, микроскоп

үйлдвэрлэгчдийн цахим

64

тогтолцоогоор зөөвөрлөгддөг бодистой

харьцуулсан диаграмм хийлгэж

ярилцах

- Амьсгалын эрхтний тогтолцоо нь

гадаад орчинтой хийн солилцоо хийх

үйл явцыг хөнгөвчилдөг болохыг

тайлбарлах

- Сурагчид хүний амьсгалын эрхтний

тогтолцооны бүтцийг харуулсан том

зурагт үзүүлэн дээр өмнөх мэдлэгээ

хэрэглэн тэмдэглэгээ хийх ба нэмэлт

мэдээлэл ашиглан бусад нарийн

бүтцүүдэд тайлбар, тэмдэглэгээ хийнэ.

- Уушгины цулцан бол хийн солилцоо

хийхэд хамгийн тохиромжтой гадаргуу

болох талаар сайтар ойлгуулна.

- Бусад бүтцийн хэсгүүд нь хийн

солилцоо хийхтэй холбогдон зохилдож

өөр өөрийн онцлог шинж чанар бүхий

болсныг дараагийн хичээлүүдээр

нарийвчлан судлах тухай хэлж өгнө.

- Бүтэц, шинж чанарын онцлог

зохилдолгоонуудыг нэрлүүлж бусад эд

эрхтэнд байдаг эсэхийг харьцуулах

дасгал хийж болно.

хуудсуудад сурагчдад

сонирхолтой байж болох

өргөн хэмжээний

цуглуулга бий.

Роберт Винстон, Стив

Паркер. “Хүний бие”.,

УБ., “Мон судар”

хэвлэлийн газар., 2008

он.

Г.Батмөнх, М.Ганболд,

Б.Даваасүрэн,

Х.Төмөрбаатар,

Ч.Эрдэнэбаатар.,

“Биологи” УБ., 2013 он.

Б.Гомбосүрэн.

“Амьсгалын эрхтний

эмгэг судлал” УБ.,2015

он.

9б

Цагаан мөгөөрсөн хоолойн хана, бронхи, бронхиол, цулцангийн бүтцийн хэсгүүдийг ялган тэмдэглэх

Цагаан мөгөөрсөн хоолойн хана, бронхи,

бронхиол, цулцангийн бүтцийг ажиглан,

тойм зураг зурж тэдгээрийн бүтцэд

мөгөөрс, сормууслаг эс, хундаган эс,

гөлгөр булчингийн эс, хавтгай хучуур эс,

цусны судас хэрхэн тархсаныг тэмдэглэн

үзүүлэх

Микроскопоор авсан зурагт дээрх бүтцийн

хэсгүүдийг олж тэмдэглээд, амьсгалын

тогтолцооны эрхтнүүдэд тэдгээр нь хэрхэн

тархан байрласныг судлах.

- Сурагчид бэлэн бэлдмэл ажиглан

тайлбар хийж, тойм зураг зурна.

- Сурагчид дараагийн суралцахуйн

зорилтыг судлахын тулд сормууслаг эс,

хундаган эс, уян ширхэглэгийг ялгаж

тодорхойлно.

- Доор үзүүлсний адил хүснэгтийг

сурагчид бөглөж чаддаг болох.

Бүтцийн

хэсэг

Мө

гөөрс

Сорм

уусл

аг

эс

Хунд

ага

н э

с

Гөл

гөр

бул

чинги

йн э

с

Хавтг

ай х

учуур

эс

Цус н

ы с

уд

ас

Мөгөөрсөн

хоолой

Бронхи

Бронхи ба бронхиуд,

бронхиол ба бронхиолууд,

цулцан ба цулцангууд

гэсэн ганц ба олон

тоогоор илэрхийлэгдсэн

нэр томьѐонуудын ялгааг

сурагчид мэдэж байх

http://www.meddean.luc.ed

u/lumen/MedEd/Histo/frame

s/Histo15.html

http://micro.magnet.fsu.edu/

index.html

http://library.med.utah.edu/

WebPath/HISTHTML/EM/E

M040.html

65

Бронхиол

Цулцан

- Бронхиолд маш цөөн тооны хундаган эс байдаг бөгөөд (зарим сурах бичгүүдэд үүнийг байдаггүй гэж тэмдэглэсэн байдаг) үүний шалтгаан нь хундаган эсээс ялгарах салс нь цулцанд хийн солилцоо хэвийн явагдахад саад учруулж болох талаар хэлэлцүүлэг хийх.

- Сурагчид мөгөөрсөн хоолой, бронхи,

бронхиолын бүтцийг үзүүлсэн

диаграмм дээр тэмдэглэгээ, тайлбар

хийж дээр үзүүлсний адил хүснэгт

зохиож бөглөх

9в

Тамхины найрлага дахь бохь, хавдар үүсгэгч бодисуудын амьсгалын эрхтэнд үзүүлэх нөлөөллийг уушгины хавдар, уушгины архаг өвчлөлийн жишээгээр тайлбарлах

Карциноген буюу хавдар үүсгэгч гэсэн

нэр томьѐоны талаарх мэдлэгээ

бататгах.

Тамхинд агуулагдах хавдар үүсгэгч

бодисын жагсаалт гаргаж, хэлэлцүүлэг

хийх

Уушгины хавдар хэрхэн үүсдэг талаар

тайлбарлах. Үүнд тамхины бохь нь хавдар

үүсгэгч гол хүчин зүйл бөгөөд уушгины

цулцан дахь бохины агууламж нь хавдарт

өртөх магадлалыг ихэсгэдэг болохыг

тайлбарлах

Энэ бүлгийн агуулгыг заахдаа хортой ба

хоргүй хавдрын үүсэх, хөгжих явцын

талаарх мэдлэгийг сэргээн сануулах

“Тамхи нь уушгины хорт хавдрыг үүсгэдэг”,

“Тамхидалт болон уушгины хорт хавдрын

хамаарал”, “Тамхины бохь нь уушгины

хорт хавдрыг үүсгэдэг болох нь” зэрэг

сэдвүүдээр хэлэлцүүлэг зохион байгуулах

Уушгины архаг өвчлөлийн жишээ нь

бронхит болон эмфизем (emphysema) юм.

Энэ хоѐр өвчний илрэх шинж тэмдгийн

талаар сурагч бүр товч тэмдэглэл хийх.

ДЭМБ-ийн цахим хуудсын мэдээллийг

ашиглаж болно.

Тамхидалт болон амьсгалын эрхтэн

тогтолцооны өвчлөлийн хамаарлын

талаарх мэдээллээ ашиглан ангидаа товч

илтгэл тавих

Мутаген болон хавдар

үүсгэгч /карциноген/ -ийн

хоорондын ялгааг

тайлбарлахад анхаарах

(Мутаген нь ДНХ-ийн

мутацын хурдыг

нэмэгдүүлэгч бол

карциноген нь хавдар

үүсгэгч юм)

Амьсгалын эрхтэн

тогтолцооны өвчин тус бүр

нь нийтлэг болон өвөрмөц

шинж тэмдэг, илрэлтэй

байдгийг ойлгоход

сурагчдад туслах

9г

Тамхины найрлага дахь никотин, угаарын хий уушгины цулцангийн ханаар цусны

Цусны эргэлтийн талаарх мэдлэгээ

сэргээн санаарай

Тамхины найрлага дахь никотин болон

угаарын хий нь уушгины цулцангийн

Никотины донтуулах

нөлөөг тайлбарлах

шаардлагагүй.

Богино хугацааны

нөлөөлөл нь урт

66

урсгал руу нэвтэрч, зүрх судасны системд нөлөөлөхийг тайлбарлах

ханаар цусны урсгал руу хялбархан

нэвтэрдэг нэгдлүүд болохыг тодорхойлох

Эдгээр нэгдлүүд нь богино хугацааны

нөлөөлөл үзүүлдэг ч тэр нь бусад

нөлөөллүүдийг өдөөдөг болох талаар

хэлэлцэх

Угаарын хийн гемоглобинтой холбогдох

чанар болон энэ холбоо нь тогтвортой

шинжтэй болохыг тайлбарлах

Хүчилтөрөгчийн шингээлт, эс эд рүү

хүргэлт, зүрхний цохилтын хурдад

нөлөөлөх угаарын хийн сөрөг нөлөөллийг

хэлэлцэх

Угаарын хий нь судасны дотоод ханыг

гэмтээхэд нөлөөлдөг болохыг тодорхойлж

тэр нь (атеросклеросис) зэрэг өвчинг

үүсгэдэг болохыг тайлбарлах

Угаарын хийн урт болон богино хугацааны

нөлөөллийг тайлбарлахдаа үе шатуудыг

тоочиж болно. Жишээ нь

Цусны эргэлтийг хурдасгаснаар

судасны дотор ханыг гэмтээн, цус

бүлэгнэлтийг нэмэгдүүлдэг

Адреналины ялгаралт нэмэгдсэнээр

цусны даралт ихсэж, судасны дотоод

ханын гэмтсэн хэсэгт ялтаснууд

цугларна

Ялтаснууд наалдамхай шинжтэй болж

цус бүлэгнэх эрсдэл нэмэгдэнэ

Зүрхний цохилт хурдасна

Захын судас руу очих цусны урсгал

багасна

Бага нягттай липопротейн нэмэгдэнэ.

хугацааны нөлөөллийг

үүсгэдэг болохыг

сурагчдаар өөрсдөөр нь

судлуулах

Роберт Винстон, Стив

Паркер. “Хүний бие”., УБ.,

“Мон судар” хэвлэлийн

газар., 2008 он.

Г.Батмөнх, М.Ганболд,

Б.Даваасүрэн,

Х.Төмөрбаатар,

Ч.Эрдэнэбаатар.,

“Биологи” УБ., 2013 он.

Б.Гомбосүрэн. “Амьсгалын

эрхтний эмгэг судлал”

УБ.,2015 он.

9д*

Амьсгалын эрхтний тогтолцооны мөгөөрс, сормууслаг эс, хундаган эс, салсны булчирхайнууд, гөлгөр булчин, уян ширхэглэгийн үүргийг тодорхойлж, бэлдмэл, болон электрон микроскопын зургаас ялган таних

Амьсгалын эрхтний тогтолцооны

эрхтнүүдэд дараах бүтцийн хэсгүүд

харилцан адилгүй тархан байрладгийн

учир шалтгааныг тэдгээрийн үүрэгтэй

холбон тайлбарласан хэлэлцүүлэг хийх.

Амьсгалын эрхтний тогтолцооны

эрхтнүүдийн бүтцэд ялгаатай тархан

байрласан эд, эсүүдийн үүрэг ба

байрлалын хоорондын холбоо хамаарлыг

тайлбарлан бичих

- Сурагчид шинж чанарыг нь үндэслэн

үүрэгтэй нь тохируулах даалгавар

хийж гүйцэтгэх

- Гэрлийн болон электрон микроскопоор

авсан зураг ашиглан шинж чанарыг нь

тодорхойлох замаар сурагчид мэдлэгээ

бататгана.

http://www.meddean.luc.ed

u/lumen/MedEd/Histo/frame

s/Histo15.html

http://micro.magnet.fsu.edu/

index.html

http://library.med.utah.edu/

WebPath/HISTHTML/EM/E

M040.html

67

9е*

Агаар ба цулцангийн хооронд болон цулцан ба цусны судасны хооронд явагдах хийн солилцоог дүрслэх

Цусны эргэлтийн болон амьсгалын

эрхтний тогтолцоо нь уушгины цулцан

болон цусны судасны хооронд

хүчилтөрөгч ба нүүрсхүчлийн хийн

диффузийн градиент үүсэхэд ямар үүрэг

гүйцэтгэдгийг хэлэлцэх.

- Сурагчид гемоглобины тухай мэдлэгээ

энэ сэдэвтэй холбоотой асуултад

хариулах үедээ бататгах.

- Сурагчид хүчилтөрөгч болон

нүүрсхүчлийн хийн нэвчих чиглэлийг

харуулсан диаграмм зурж, тайлбар

хийж, хийн солилцооны процессыг

тайлбарлах.

- Сурагчид хийн солилцоо үр дүнтэй

явагдах хэмжээнд хүртэл

концентрацийн градиент хэрхэн өсөх

талаар товч тайлбар бичих

- Сурагчид хийн солилцоог уушгины

цулцан ба хялгасан судасны бүтэцтэй

холбон тайлбарлаж бичих, мөн эсийн

мембран бүрхүүлээр диффуз хэрхэн

явагддагийг сэргээн санаж, тайлбар

хийх.

- Уушгины цулцангийн хана ба хялгасан

судасны хананы хоорондох диффуз нь

эсийн мембран бүрхүүлээр явагдах

диффузээс ялгаатай болохыг

тодорхой илэрхийлсэн тайлбар хийх.

- Цусны хялгасан судсаар нягт хэрэгдсэн

уушгины цулцангийн диаграмм

ашиглан, хийн солилцоонд цулцангийн

гадаргуу ба үүрэг хэрхэн зохицсон

тухай товч тайлбар хийх.

Диффуз нь “хучуур эсийн

ханаар”, “хялгасан

судасны эсийн ханаар”

явагддаг гэсэн буруу

тодорхойлолтыг

сурагчид гаргадаг.

Цусны улаан эс

хүчилтөрөгчийг

шингээдэг гэж буруу

бичдэг. Үүний оронд

цусны улаан эсэд байгаа

гемоглобин

хүчилтөрөгчийг

шингээдэг гэвэл илүү зөв

юм

http://www.johnwiley.net.au/

highered/interactions/media/

Respiration/content/

Respiration/resp1a/frameset

.htm

http://www.johnwiley.net.au/

highered/interactions/media/

Respiration/content/

Respiration/resp2a/bot.htm

http://www.meddean.luc.e

du/lumen/MedEd/Histo/fra

mes/Histo15.html

Цулцан - хялгасан

судасны хоорондын

хийн солилцооны тухай

цуврал микроскопоор

авсан зураг ба

хөдөлгөөнт дүрс

Заавал судлах хөтөлбөрийн явцын үнэлгээний жишээ даалгавар 4.

1. Мөгөөрсөн хоолойн сормууст хучуур эдийн эсүүдийн электрон микроскопоор

авсан зургийг үзүүлжээ. Зургийн өсгөлтийг тооцоолно уу. Бодолтыг доорх зайд

тэмдэглээрэй. Хариуг бүхэл тоогоор гаргана.

Өсгөлт .................................................. (2 оноо)

68

2. А-гаар тэмдэглэсэн эсүүд болон В-гээр тэмдэглэсэн бүтцийн хэсгүүд нь

мөгөөрсөн хоолойн ханыг хэрхэн хамгаалдаг талаар тайлбарлана уу.

.....................................................................................................................................

.....................................................................................................................................

.....................................................................................................................................

.....................................................................................................................................

........................................................................................................................(4 оноо)

3. Эсүүд, түүний дотор мөгөөрсөн хоолойн хучуур эдийн үндсэн хэсэг болох С эс

нь митоз хуваагдлаар хуваагддаг. Митоз хуваагдлын профазын эхлэл ба

метафазын төгсгөл шатанд байгаа эсүүдийн хоорондын ялгааг дүрсэлж бичнэ

үү.

.....................................................................................................................................

.....................................................................................................................................

................................................................................................................(5 оноо)

10. Өвчний тухай ойлголт

Код Суралцахуйн

зорилт

Сургалтын үйл ажиллагаа

Багшид өгөх зөвлөмж

ба хэрэглэгдэхүүн

10а Өвчний тухай ойлголт, халдварт болон халдварт бус өвчний ялгааг тайлбарлах

Суралцагчдаас өвчний тодорхойлолтыг

асууна.

Халдварт ба халдварт бус өвчний ялгааг

хэлэх, тайлбарлах

Халдварт бус өвчин үүсэх шалтгаан болон

нөлөөлөх хүчин зүйлийг ангилах, нэрлэх,

тайлбарлах (удамшил, амьдралын хэв

маяг, хооллолт, хөдөлгөөн, хорт зуршил

гэх мэт) өвчнийг нэрлэх, тоочих

Халдварт бус өвчнийг дамжих зам болон

үүсгэгчээр нь хэрхэн ангилдаг болохыг

хэлэх, жишээ гарган тайлбарлах

Суралцагчид нийтлэг тохиолддог халдварт

өвчнүүдийг нэрлэн, тэдгээрийг үүсгэгч

бичил биетэн буюу өвчин үүсгэгчдийг

нэрлэх

Нян, вирус болон мөөгөнцрийн жишээг

хэлэх. Энгийн жишээ (эукариот, нэг эст ба

олон эстэн гэх мэт) ашиглан протист

(хумхаа өвчнийг үүсгэгч) мэтийн өвчин

үүсгэгчийг танилцуулах

http://edis.ifas.ufl.edu/in722

Дагвадорж Я. нар. (2000)

Халдварт өвчний сурах

бичиг. УБ.

Отгонбаатар Д., Цоодол

С. (2007) Халдвар

эсэргүүцэх арга хэмжээ.

УБ

Дондог Н. нар. (2013) Халдварт өвчин. УБ.

Соѐмбо принтинг ХХК.

10б Холер, сүрьеэ, салхин цэцэг, улаан бурхан, ДОХ-ыг үүсгэгчийн нэр, төрөл,

Сурагчдыг багт хуваан эдгээр өвчний

үүсгэгчид болон халдвар дамжих замын

талаар судлуулна.

2-4 сурагч нэг баг болон тодорхой нэг

http://textbookofbacteriolog

y.net/tuberculosis.html

http://textbookofbacteriolog

69

халдвар дамжих замыг тайлбарлах

өвчний талаар хийсэн судалгаа болон

гэрийн даалгавруудаа ашиглан илтгэл

тавих байдлаар ажиллана.

Энд дурьдагдсан 5 өвчин тус бүр дээр

тэмдэглэл хөтөлнө.

Шаардлагатай мэдээллүүдийг цуглуулан

хүснэгтэд тэмдэглэж болно.

Өвчний нэр, өвчин үүсгэгчийн төрөл, өвчин

үүсгэгчийн нэр бүхий карт бэлтгэж,

түүнийгээ сугалуулан сурагчдыг багт

хуваана.

Багийн ажлыг дараах байдлаар

хуваарилна. Үүнд:

- Өвчин үүсгэгчид хэрхэн дамжин

халдварладаг талаар ярилцах.

- Зарим өвчин бусдаасаа илүү хурдтай

тархаж байгаа шалтгааны талаар

таамаглал дэвшүүлнэ.

- Өвчин тус бүрийн халдвар дамжих

хэлбэрийг тодорхойлно

- Халдвар дамжих хэлбэрийг өвчин тус

бүрээр нь бичнэ

y.net/cholera.htmlhttp://libra

ry.med.utah.edu/WebPath/

HISTHTML/EM/EM018.htm

l

http://www.who.int/en/http://

www.who.int/research/en/ht

tp://www.biology4all.com/re

sources_library/details.asp

?ResourceID=36

Дондог Н., Наранбат П.нар (2004). “Монгол улсын хүн амын сүрьеэгийн өвчний эпидемиологийн зарим асуудал” Сүрьеэ судлалын тулгамдсан асуудлууд. УБ Дондог Н. нар. (2013) Халдварт өвчин. УБ. Соѐмбо принтинг ХХК.

10в Нянгаар үүсгэгддэг халдварт өвчнүүдийг эмчлэхэд антибиотикийн үүрэг, нянгийн антибиотик тэсвэрлэх чанар, үр дагаврыг ойлгох.

6 дугаар ангийн “Бичил биетний үйл

ажиллагаа” суралцахуйн зорилтын

хүрээнд судалсан нянгийн бүтэц, үйл

ажиллагааны талаарх өмнөх мэдлэгийг

сэргээн сануулж ярилцана. Мөн бичил

биетнээр халдварладаг өвчин, түүнээс

урьдчилан сэргийлэх арга замын талаар

ярилцсаныг сануулна.

Бактериостатик болон бактериоцит

антибиотикуудын ялгааг олох,

тодорхойлох даалгавар өгч ажиллуулна.

Хэрэглэгдэхүүний жагсаалтад буй линкээр

орж судалж болох ба ном сурах бичиг

зэрэг бусад эх сурвалжийг ашиглахыг

зөвлөнө.

Пенициллиний бүлгийн антибиотикуудыг

бета лактамууд гэж нэрлэдэг болохыг

тайлбарлах

Нянгийн эсийн ханын бүтцийн талаар

асууж ярилцах

- Эсийн ханын бат бэх байдлыг хангадаг

пептидогликан гинжний пептидийн

хөндлөн холбооны катализыг явуулдаг

транспептидаза энзим (гликопротейн

пептидаза)-ийг тайлбарлах

- Сурагчдад өмнө үзсэн энзимийн

http://www.cellsalive.com/p

en.htmhttp://www.biology.e

d.ac.uk/research/groups/jde

acon/microbes/penicill.htmh

ttp://pathmicro.med.sc.edu/f

ox/antibio tics1.htm

http://textbookofbacteriolog

y.net/antimi crobial.html

http://www.hpa.org.uk/Topi

cs/InfectiousDiseases/Infec

tionsAZ/Antimicrobial

Resistance/

http://www.tufts.edu/med/a

pua/index.shtml

http://www.antibioticresista

nce.org.uk/

http://www.s-cool.co.uk/a-

level/biology/evolution/revis

e-it/evolution-in-

actionhttp://textbookofbacte

riology.net/resant

imicrobial.html

70

талаарх ойлголтыг нь сэргээн сануулах

хэрэгтэй.

- Яагаад пенициллин зөвхөн хуваагдаж

өсөж буй нянгийн эсрэг идэвхтэй

байдаг талаар санал дэвшүүлэх.

Хэлэлцүүлгийн дүгнэлт бичүүлэхийн тулд

үндсэн ухагдахуун болон ойлголтуудыг

бичиж харуулсан байна.

Пенициллин болон бусад төрлийн

антибиотикууд яагаад хүний эд эсийг

гэмтээдэггүйг тайлбарлах

10г* Халдварт бус өвчинд хадуур эсийн цус багадах өвчин болон уушгины хавдрын талаар дэлгэрэнгүй тайлбарлах

Сурагчид халдварт бус өвчний жишээ

гаргах:

- Хадуур эсийн цус багадалт өвчний

талаар жишээ оруулсан байх

- Уушгины хорт хавдар болон хадуур

эсийн цус багадалт өвчин нь яагаад

халдварт өвчин биш болох талаар

тайлбарлах

- Харьцуулалтын хүснэгт болон

харьцуулсан өгүүлбэр ашиглан дүгнэх

10д* Халуун хумхаа, сүрьеэ, ДОХ өвчний тархалтад нөлөөлөх хүчин зүйлүүдийн талаар ярилцах, дэлхий нийтэд үзүүлж байгаа хор нөлөөллийг үнэлэх

Багийн ажил:

Хумхаа, сүрьеэ, ДОХ зэрэг өвчний

тархалтад нөлөөлж буй нийгмийн хүчин

зүйлүүд гэж юу болох талаар санал

дэвшүүлэх, ярилцах

- Урьдчилан сэргийлэх болон хянах гэсэн

хоѐр ойлголтын ялгааг ярилцах,

хэлэлцэх

Тухайн өвчлөлийн талаарх танилцуулга,

тоо баримт, сүүлийн үеийн

мэдээллүүдийн талаар судлах

- Вакцин болон эмчилгээний боломж хэр

байгаа талаар ярилцах

Антибиотик гэж юу болох ямар үед үр

ашигтай байдаг талаар тодорхойлох.

Олж авсан мэдлэгээ ашиглан өвчний

тархалтыг хэрхэн зогсоох түүнд

тулгарч болзошгүй хүндрэлүүдийн

талаар санал дэвшүүлэх

- Өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх болон

хянаж зохицуулахад биологи, нийгэм,

эдийн засгийн хүчин зүйлүүдийг

харгалзан үзэх

- Эдгээр өвчнүүд дэлхийн аль хэсэгт илүү

тохиолдож байгаа болон хүмүүст

хэрхэн нөлөөлж буй талаар ярилцах,

хэлэлцүүлэг хийх боломжтой

71

ХДХВ-ийн халдвартай хүмүүсийн дунд

сүрьеэгийн халдвар их байна гэх мэтийн

талаар судлах даалгавар өгч болох юм.

Зарим улс орнууд өвчнөөс урьдчилан

сэргийлэх, хянахдаа илүү чадварлаг,

туршлагатай байдгийн шалтгааныг

судлах, тайлбарлах

Аль нэг өвчнийг сонгон авч түүнийхээ

талаар судалгаа явуулж богино

хэмжээний тайлан тавиулж болно.

- Өвчний хоорондын хамаарлыг

харуулсан зураглал хийлгэж болно

- Өвчин тус бүрээр тэмдэглэл

хөтөлсөн байж болно

- Тухайн өвчин хамгийн их тархсан

улс орнуудыг газрын зураг дээр

заан харуулж болно гэх мэт үйл

ажиллагаануудаас сонгон явуулна

10е* Пенициллинийг задалдаг энзимийг зарим бичил биетэнүүд нийлэгжүүлэх чадвартай болохыг ойлгох

Сурагчид пенициллинийг

“идэвхгүйжүүлэх” зорилгоор нянгийн

өөрчлөлтийг санал болгох

- Хэлэлцүүлэг нь дараах хүрээг хамарсан

байх шаардлагатай: Генийн мутацийн

үр дүнд шинэ уураг үүсдэг, шинэ уураг

нь энзим байж болох ба энзим нь

пенициллиний үйлчилгээг дарангуйлах

чадвартай, түүнчлэн антибиотикийг

эсэргүүцэх боломжтой.

- Бета лактамаза энзимийг танилцуулах

- Плазмид нь антибиотикийг эсэргүүцэх

чадвартай генийг агуулж байдаг

гэдгийг сануулах

Шинэ уураг нь хэрхэн эсэргүүцлийг давж

гарч болох бусад арга замуудын талаар

хэлэлцэх

Хэлэлцүүлэгийн талаар дүгнэлт бичих

Сүрьеэг эмчлэхийн тулд яагаад заавал

антибиотикийн талаар бүрэн судлах

ѐстой талаар сануулах

Эмийг эсэргүүцэх чадвартай ямар нэг

нянг сонгон авч судлан үр дүнг нь

танилцуулах. Эмнэлгийн байгууллагууд

болон энэ төрлийн үйлчилгээ явуулдаг

газруудад чиглэсэн судалгаа байх.

Эмчилгээний хугацааг багасгах,

хэрэглэгдэх эм тунгийн хэмжээг багасгах

гэх мэт асуудлууд руу чиглэсэн байх

72

Заавал судлах хөтөлбөрийн явцын үнэлгээний жишээ даалгавар 5

Тохиолдолд дүн шинжилгээ хийнэ үү?

Т гэнэт өндөр халуурч, маш ихээр ханиалгав. Унтахынхаа өмнө өөрийн уудаг эмнээсээ

давхарлан уугаад өглөө бостол ханиалга нь намдсан байв. Орой ажлаасаа ирээд хоол

цайгаа идэж уун хэсэг амрав. Гэтэл дахин халуурсан мэт бие нь арзайж эхлэв.

Халуунаа үзтэл 39 хэм хүрсэн байв. Мөн л эмээ уугаад хөнжилдөө ороод хэвттэл нэвт

хөлрөөд, маш ихээр ханиалгав. Ерөнхийдөө хэд хоногийн өмнөөс бага сага ханиалгаад

байсныгаа тоолгүй явсаар сүүлийн 2 хоног огцом хүндэрч байгаа нь энэ ажээ.(5 оноо)

Т-д юу тохиолдсон бэ?

Ямар өвчин туссан бол?

Т одоо ямар арга хэмжээ авах ѐстой вэ? Зөвлөгөө бичнэ үү?

Сонгон гүнзгийрүүлэх хөтөлбөрийн явцын үнэлгээний жишээ даалгавар 8.

1. Бие махбодын хамгаалах механизмын талаарх бүдүүвчийг судлаад доорх

хүснэгтийг бөглөж бичнэ үү?

Хамгаалах хэлбэр

Арьс (хөлс, тос ялгарах) Бие махбод руу өвчин үүсгэгчийг нэвтрүүлэхээс сэргийлнэ.

Тос нь нян, мөөгөнцрийн өсөлтийг удаашруулдаг.

Фагоцит эс

........................................................................

........................................................................

Салс ялгаруулах

........................................................................

........................................................................

Биеийн шүүрэл (нулимс,

шээс, шүлс, ходоодны шүүс)

........................................................................

........................................................................

........................................................................

73

Микробын эсрэг байгалийн

гаралтай уураг (интерферон)

........................................................................

........................................................................

........................................................................

Эсрэг бие үүсэх

........................................................................

........................................................................

Халуурах

........................................................................

........................................................................

Эсийн дархлаа

........................................................................

........................................................................

Үрэвсэл

........................................................................

........................................................................

11. Дархлаа

Код Суралцахуйн

зорилт Суралцахуйн үйл ажиллагаа

Багшид өгөх зөвлөмж

ба хэрэглэгдэхүүн

11а Дархлааны хариу үйлдлийг өөрийн ба харийн эсрэг төрөгч гэсэн ойлголтуудтай холбон тайлбарлах

Сурагчид бие махбодод халдвар орохоос

хамгаалах хориг, хязгаарлагч механизм

болох арьс болон ходоодны шүүсний

талаар хэлэлцэх

Бие махбодод нэвтрэн орсон тохиолдолд

дараагийн шатны хамгаалах үйл

ажиллагаа явагддаг болохыг ойлгох

Эсрэгтөрөгч (антиген)-ийн талаарх

мэдлэгээ сэргээн санаж, бие махбод

өөрийн болон харийн молекулыг хэрхэн

ялган таньдаг болохыг тайлбарлах

Сурагчид эсрэгтөрөгчийн тодорхойлолтыг

бичиж, өөрийн болон харийн

эсрэгтөрөгчдийн ялгаа, нян, вирус,

шимэгч, хавдрын эсийн эсрэгтөрөгчийн

эсрэг өвөрмөц эсрэгбие үүсгэж холбогддог

болохыг тайлбарлах

Сурагчид өвөрмөц бус буюу төрөлхийн

дархлаанд фагоцит эсүүд, харин өвөрмөц

буюу олдмол дархлаанд лимфоцит эсүүд

оролцдог болохыг мэдэх

Дархлалын хариу урвалын дүнд гадны

эсрэгтөрөгч болон халдвар үүсгэгч устаж,

бие махбод дахин халдварлахад илүү

хурдан хариу үйлдэл үзүүлэх бэлтгэлтэй

болдогийг тайлбарлах

Батбаатар,Г нар. (2014).

Дархлаа судлал.

Улаанбаатар. Мөнхийн

үсэг

74

Ангид зохион байгуулах үйл

ажиллагаа

1. Дархлалын хариу урвал гэж юу

болохыг хэлэлцэх

2. Дархлааны хариу үйлдэл, эсрэгтөрөгч

зэрэг нэр томьѐог товчоор

илэрхийлсэн тодорхойлолтыг бий

болгох

11б Фагоцит эсүүд ясны чөмөгт үүсдгийг ойлгон түүний үүрэг, үйл ажиллагааг тайлбарлах

Сурагчид цусны эсүүдийн талаарх

мэдлэгээ сэргээн санаж энд дэлгэрүүлэн

ойлгох болно.

Цусны бүх эсүүд ясны чөмөгт үүсдэг

болохыг мэдэх, мөн моноцит эсүүд нь

макрофаг эс гэж нэрлэгдэх фагоцит эс

болон хөгждөг болохыг ойлгох

Моноцит болон нейтрофил зэрэг фагоцит

эсийн үүргийг ойлгоход эндоцитозын

талаарх өмнө үзсэн мэдлэгээ ашиглах

Ангид зохион байгуулах үйл

ажиллагаа

1. Ном болон цахим хуудаснаас авсан

фагоцит болон лимфоцит эсийн

зургуудыг харьцуулан таних

2. Моноцит болон нейтрофил эсүүдийг

гарал үүсэл, боловсрон хөгжих үе

шат, үүргийг тайлбарласан товч

хүснэгт эсвэл диаграмм зурах

3. Фагоцитоз явагдах үе шатыг

харуулсан диаграмм зурж, үйл явцыг

зураг дээр тэмдэглэн тайлбарлах

Батбаатар,Г нар. (2014).

Дархлаа судлал.

Улаанбаатар. Мөнхийн

үсэг

11в Идэвхтэй ба идэвхгүй дархлааны тухай ойлгож, вакцинжуулалтын тусламжтайгаар өвчнөөс урьдчилан сэргийлэхийн ач холбогдлыг тайлбарлах

Идэвхгүй дархлааны зарчмыг ойлгох,

идэвхгүй дархлаа нь түргэн үүсдэг боловч

богино хугацаанд үргэлжилдэг байхад

идэвхтэй дархлаа харьцангуй удаан үүсэж,

урт хугацаанд тогтдог болохыг тайлбарлах

Идэвхтэй дархлааны үед санамжийн эсүүд

үүсдэг байхад, идэвхгүй дархлааны үед

санамжийн эсүүд үүсдэггүйг тайлбарлах

Вакцин хэрхэн дархлаа тогтоодог болохыг

харуулахын тулд вакцины үед явагдах

дархлааны хариу үйлдлийг харуулсан

график зурж тайлбарлах

Доорх товч схемд буй ангиллыг

дэлгэрүүлэн тайлбарлаж ялгааг гаргах

Батбаатар,Г нар. (2014).

Дархлаа судлал.

Улаанбаатар. Мөнхийн

үсэг

75

Вакцины тусламжтайгаар хэрхэн халдварт

өвчний тархалтыг зогсоож болохыг

тайлбарлах

Ангид зохион байгуулах үйл

ажиллагаа

1. Идэвхтэй ба идэвхгүй дархлаа гэсэн

нэр томьѐог товчоор илэрхийлсэн

тодорхойлолтыг бий болгох

2. Яагаад идэвхтэй дархлаа санамжийн

эсийг бий болгодог байхад идэвхгүй

дархлааны үүсдэггүй болохыг бичгээр

тайлбарлах

3. Төрөлхийн болон олдмол, идэвхтэй

ба идэвхгүй дархлааны жишээ гарган,

тэдгээрийн хоорондох ялгааг

тодруулах

11г* B болон T-лимфоцитын үүрэг, үйл ажиллагааг тайлбарлах

Өвөрмөц бус дархлаанд оролцдог

фагоцит эсүүдээс өвөрмөц дархлааг

бүрдүүлэгч В болон Т лимфоцит

эсүүдийн хариу үйлдэл ямар ялгаатайг

ойлгох

В болон Т лимфоцит эсүүд өвөрмөц

эсрэгтөрөгчидтэй хэрхэн харилцан

үйлчилж идэвхждэг болохыг харуулсан

схем, диаграмм зурж тайлбарлах

Энэ хэсэгт хэтэрхий ярвигтай, нарийн

зүйлийг орхиж энгийнээр тайлбарлах

хэрэгтэй

Ангид зохион байгуулах үйл

ажиллагаа

1. В болон Т лимфоцитын гарал

үүслийг ном сурах бичиг болон цахим

хуудаснаас авсан мэдээллийг

ашиглан тус бүрт 3 өгүүлбэрт

багтаан нэгтгэх

2. В лимфоцитын өвөрмөц клон

тодорхой нэгэн эсрэгтөрөгчийн

эсрэг үүсдэг болох, ингэснээрээ (1)

Батбаатар,Г нар. (2014).

Дархлаа судлал.

Улаанбаатар. Мөнхийн

үсэг

Дархлаа

Төрөлхийн

Идэвхтэй

Идэвхгүй

Олдмол

Идэвхтэй

Идэвхгүй

76

эсрэгбие үйлдвэрлэдэг плазмын В

эсийг үүсгэдэг (дархлааны анхдагч

хариу үйлдэл), мөн (2) түргэн хүчтэй

хариу үйлдэл үзүүлэх чадвартай

санамжийн эсүүдийг үүсгэдэг

(дархлааны хоѐрдогч хариу үйлдэл)

болохыг урсгал диаграммаар зурж

харуулах

3. Дархлааны хариу үйлдлийг харуулсэн

график зурах, ингэхдээ хэвтээ

тэнхлэгт эсрэгбиеийн хэмжээ, босоо

тэнхлэгт хугацааг харуулан

дархлалын анхдагч болон хоѐрдогч

хариу урвалын хурдыг харьцуулах

4. Т лимфоцит эсүүд хэрхэн

эсрэгтөрөгчийн эсрэг хариу үзүүлж

(1) устгагч Т эс, (2) туслагч Т эс, (3)

санамжийн эс үүсгэдэг болохыг

харуулсан диаграмм зурж

тайлбарлах

11д* Урт хугацааны дархлаанд санамж эсийн гүйцэтгэх үүргийг тайлбарлах

Яагаад дархлааны хоѐрдогч хариу

үйлдлийн үед санамж эсүүдийн

тусламжтайгаар түргэн, хүчтэй хариу

урвал явагддаг болохыг тайлбарлах

Дархлаа гэсэн нэр томьѐог

тайлбарлаж, урт хугацааны дархлаа

гэж юу болох талаар хэлэлцэх

Сурагчид дархлааны хариу үйлдлийн үед

эсрэгбиеийн концентраци болон

хугацааны хамаарлыг харуулсан график

зурж тайлбарлах

11е* Өөрийн болон харийн эсрэгтөрөгчийг ялгаж чадаагүйн улмаас үүсэх дархлааны эмгэгийг миастени өвчнөөр жишээлэн тайлбарлах

Миастени өвчнийг жишээ болгон

аутоиммуны өвчин гэж юу болохыг

хэлэлцэх

Сурагчдад уг өвчний талаарх мэдээлэл

агуулсан хуудас, материалыг өгч гол

мэдээллийг агуулсан товч тэмдэглэл

хийлгэх

11ё* Эсрэгбиеийн молекулын бүтцийг гүйцэтгэх үүрэгтэй нь холбон тайлбарлах;

Уургийн бүтцийн талаарх мэдлэгээ

сэргээн санах хэрэгтэй.

Эсрэгбиеийн ерөнхий бүтэц, болон

эсрэгтөрөгчтэй хэрхэн холбогддог

болохыг мэдэх

Эсрэгбиеийн бүх төрлүүдийг мэдэх

шаардлагагүй.

Эсрэгбиеийн хувьсамтгай хэсэг нь

эсрэгбие бүрт өөр өөр амин хүчлүүдээс

Батбаатар,Г нар. (2014).

Дархлаа судлал.

Улаанбаатар. Мөнхийн

үсэг

77

тогтдог болох, түүгээрээ өвөрмөц

эсрэгтөрөгчтэй холбогддог болохыг

ойлгох

Ангид зохион байгуулах үйл

ажиллагаа

1. Уургийн анхдагч, хоѐрдогч,

гуравдагч, дөрөвдөгч бүтэц нь

иммуноглобулин G (IgG)-ийн бүтцэд

ямар байхыг интернет болон

номноос судлан тайлбарлах

2. Эсрэгбиеийн бүтцийг түүний

үүрэгтэй нь уялдуулсан хүснэгт

зохиох, эсвэл диаграммаар

илэрхийлж тайлбарлах

3. Эсрэгбие буюу иммуноглобулин нь

хэрхэн өвөрмөц эсрэгтөрөгчтэй

холбогддог, яагаад бусад уураг,

эсрэгтөрөгч, өөрийн биеийн

уургуудтай холбогддоггүй болохыг

тайлбарлах

11ж* Цусны цагаан эсийн хавдар болон халдварт өвчний үед цагаан эс ихсэх шалтгааныг тайлбарлах

Сурагчдад цусны цагаан эсийн хавдар

буюу лейкеми өвчний талаар мэдээл өгөх

нь зүйтэй. Ингэснээр халдварт өвчний

үед цагаан эс олшрох нь цагаан эсийн

хавдрын үед олшрохоос юугаараа

ялгаатай болохыг ярилцах боломжтой

болно.

Яагаад цусны цагаан эсийн хавдрын үед

халдварт өртөмхий болдогийг

тайлбарлах

11з* Вакцинаар цагаан цэцэг өвчнийг устгасан боловч улаан бурхан, сүрьеэ, халуун хумхаа буюу малари, холер зэрэг өвчнийг устгаж чадаагүй шалтгааныг хэлэлцэх

Энэ нь нэлээд өргөн хүрээтэй сэдэв тул

сурагчид интернетээс судалгаа хийж,

ангидаа ярилцах хэрэгтэй юм.

Ямар хүчин зүйлс цагаан цэцэг өвчний

вакцинжуулалтыг амжилтанд хүргэж уг

өвчнийг устгахад хүргэсэн болох,

хамгийн гол хүчин зүйл нь юу байсан

талаар хэлэлцэн ярилцах

Бусад халдварт өвчний эсрэг

вакцинжуулалтын хөтөлбөрийн талаар

мэдээлэл солилцох, ярилцах

Ангид зохион байгуулах үйл

ажиллагаа

1. Цагаан цэцэг өвчин устгахад

хүргэсэн учир шалтгаануудыг

тоочиж, жагсаалт гаргана.

2. Сурагчид 4 гишүүн бүхий баг болон

хуваагдаж багийн гишүүн бүр улаан

78

бурхан, сүрьеэ, холер, гэсэн 4 өвчний

талаар судалж, тэдгээрийг цагаан

цэцэг өвчний дархлаажуулалттай

харьцуулах

3. Халдварт саа өвчнийг устгах

вакцинжуулалтын хөтөлбөр хэрхэн

хэрэгжиж байгаа талаар болон

ДОХ/БЗХӨ -ний эсрэг вакцин бүтээж

туршиж байгаа сүүлийн үеийн

мэдээллүүдийг судлах, харилцан

ярилцах

Заавал судлах хөтөлбөрийн үнэлгээний жишээ даалгавар 6.

Фагоцит болон лимфоцит эсийн үүсэл, хөгжлийг зурагт харуулжээ.

а. Фагоцит болон лимфоцит эсүүд хаана үүсдгийг нэрлэнэ үү.

........................................................................................................................................

б. А, Б, В үсгээр тэмдэглэгдсэн эсүүд болон Г үсгээр тэмдэглэгдсэн эрхтнийг

нэрлэнэ үү.

А ..............................................................................(макрофаг/моноцит)

Б................................................................................(В лимфоцит)

В ...............................................................................(Т лимфоцит)

Г.................................................................................(сэрээ булчирхай)

в. А, Б, В- үсгээр тэмдэглэгдсэн эсүүдийн үүргийг дархлааны үүргийг бичнэ үү

А ............................................(фагоцитоз, нян, эмгэг төрүүлэгч, антиген илчлэх)

Б...............................(идэвхжин сийвэнт эс болон хөгжих, эсрэгбие ялгаруулах)

В ..............................................(макрофаг болон В лимфоцитыг идэвхжүүлэх,

халдварлагдсан эсийг устгах)

79

Зөв хариулт

а. (Ясны чөмөг)

б. А. макрофаг/моноцит

Б. В лимфоцит

В. Т лимфоцит

Г. сэрээ булчирхай

в. А. фагоцитоз, нян, эмгэг төрүүлэгч, антиген илчлэх

Б. идэвхжин сийвэнт эс болон хөгжих, эсрэгбие ялгаруулах

В. макрофаг болон В лимфоцитыг идэвхжүүлэх, халдварлагдсан эсийг

устгах

Сонгон гүнзгийрүүлэх хөтөлбөрийн үнэлгээний жишээ даалгавар 9.

1. Зурагт эсрэгбиеийн бүтцийг харуулжээ. Үсгээр тэмдэглэгдсэн хэсгүүдийг нэрлэж,

үүргийг дурьдана уу.

А. .........................................................

Б. ........................................................

В. .........................................................

Зөв хариулт

А. Хувьсамтгай бүс, антиген холбогдох хэсэг, өвөрмөц антигенийг таньж холбогдоно

Б. Дисульфидын холбоо, хөнгөн ба хүнд гинж, полипептидүүдийг хооронд нь холбож

эсрэг биеийн дөрөвдөгч бүтцийг үүсгэнэ

В. Тогтмол хэсэг, макрофаг, фагоцит эсүүдийн гадаргуу дээр байрлах рецепторуудтай

холбогдоно

12. Энерги ба экосистем

Код Суралцахуйн

зорилт

Суралцахуйн үйл ажиллагаа Багшид өгөх зөвлөмж ба

хэрэглэгдэхүүн

12а

Экосистем, ниш

гэсэн нэр

томьѐог

тайлбарлах

Орчин үеийн байгаль хамгааллын биологи

нь экосистемийн өөрчлөлт, оршин

тогтноход нөлөөлөх хүчин зүйлийг судалж

байна.

Сурагчид экосистем, ниш гэсэн

тодорхойлолтыг бичихэд дараах зүйлийн

талаар хэлэлцэх Үүнд:

- -Абиотик болон биотик хүчин зүйлийн хоорондын холбооноос тогтсон бие даасан нэгж

- -Бүх популяци дахь бодгалиудын

http://www.purchon.com/eco

logy/definitions.htm

-Дээрхи мэдээлэл нь

экологийн нэр томьѐо,

дүрмүүдийг агуулсан

байна.

http://www.ecologydictionar

y.org/

-Сурагчид экологийн нэр

томьѐо, ялгаатай янз

бүрийн зохион

байгуулалтын

80

биологийн бүтээмж - -Бодисын эргэлт - -Энергийн хувирал -

Сурагчид экосистем дэх зүйл хоорондын

харилцан холбоо, зүйлүүдийн үүрэг, үйл

ажиллагааны талаар хэлэлцэж, тэмдэглэл

хөтлөх Үүнд: амьдрах орчны

тодорхойлолт, байгаль орчинд хэрхэн

зохицсон, организм хоорондын харилцан

үйлчлэл, амьдралын мөчлөгийн онцлог гэх

мэт.

Сурагчид доорх нэр томьѐо, ойлголтуудыг

мэдэхийн тулд янз бүрийн экосистемд

зочлох дадлага ажил хийх. Үүнд:

-Энергийн урсгал / идэш тэжээлийн түвшин; -Амьд бие махбодын хоорондын харилцан үйлчлэл; -Амьд бие махбод болон физик орчны хоорондын харилцан үйлчлэл; -Зүйлүүд болон орон зайн жишээгээр тайлбарлаж болно. Экосистем нь тогтвортой, тэнцвэртэй

байдлыг хадгалахын зэрэгцээ хувьсан

солигддог, түр зуурын болон байнгын байж

болно гэдгийг тайлбарлах

тодорхойлолтыг харж

болно. Эдгээр нь зөвхөн

ойлголтыг нэмэгдүүлэх

зорилгоор хэрэглэж байх

ѐстой бөгөөд заавал

мэдэх албагүй.

Хээрийн аялал хийх

боломжгүй тохиолдолд

сургуулийн ойр орчмын

газар нутгийн ургамал,

амьтдыг ажиглах нь

сурагчдад өгөөжтэй ажил

болно.

12б Доройтолд орсон

амьдрах орчинг

хэрхэн нөхөн

сэргээж болохыг

орон нутгийн

болон бүс

нутгийн

жишээгээр

тайлбарлах

Нөхөн сэргээлтийн экологийн талаарх үзэл

баримтлал болон доройтсон амьдрах

орчин, экосистемийг нөхөн сэргээх тухай

ойлголт, шинжлэх ухааны үндэстэй

төлөвлөлт хийх хэрэгцээний талаар

хэлэлцэх

Сурагчид нэг жишээн дээр судалгаа хийж,

үр дүнгээр нь ангидаа илтгэл тавина.

Дараах шалгуураар үнэлнэ. Үүнд:

- Доройтлоос өмнөх үеийн амьдрах орчны тодорхойлолт, доройтлын шалтгаан ба хэрэв энэ нь үргэлжилбэл юу болох тухай

- - Шинэ зүйл нутагшуулах, орчны хүчин

зүйлийг өөрчлөх зэргээр шинэ амьдрах орчин бүрдүүлснээр нөхөн сэргээх, сайжруулах зорилгоо биелүүлэхэд юу хийж байгаа, юу хийж болох талаар хэлэлцэх

- - Тухайн бүлгэмдэл дэх нөхөн сэргээлтийн

ашиг тусын талаар хэлэлцэх -

http://en.wikipedia.org/wiki/

Restoration

_ecology

http://www.ser.org/

http://www.nature.com/scita

ble/knowle

dge/library/restoration-

ecology-

13339059

81

- Ангид зохион байгуулах үйл ажиллагаа Дараах чиглэлээр байгаль хамгааллын асуудлуудыг хөндөж хэлэлцэнэ. Үүнд:

-Бүс нутгийн экосистем дэх амьдрах орчин -Экосистем бүр дэх зүйл, зүйлийн тоо, толгой гэх мэт

12в* Экосистемийн

байгаль орчны

төлөв байдлыг

үнэлэх

Өөрийн орон нутгийн тодорхой

экосистемийг сонгож, дадлага ажил хийх

зорилгоо тодорхойлох, байгаль орчны

төлөв байдлын талаар урьдчилсан

мэдээлэл цуглуулах, төлөв байдлын

үнэлгээ хийх төлөвлөлт хийх үйл

ажиллагаанд сурагчдыг чиглүүлж

ажиллана.

Экосистем хувирч өөрчлөгдөхөд нөлөөлөх

хүчин зүйлсийг ажиглах, хяналт явуулах

обьектоо сонгоход сурагчдад тусалж

дэмжлэг үзүүлнэ.

Экосистемийн байгаль орчны төлөв

байдлыг илэрхийлэх үндсэн үзүүлэлтүүд

нь (цаг уур, амьдралын янз бүрийн орчны

бүтэц бүрэлдэхүүн, биологийн төрөл зүйл,

бодисын эргэлт, био бүтээмж...) байгаль,

хүний үйл ажиллагааны нөлөөгөөр хувьсан

өөрчлөгдөж буй мэдээллийг цуглуулна.

Сурагчид экосистемд экскурс хийж тухайн

экосистемийн ургамал, амьтны аймаг, уур

амьсгал, хөрс гадарга, ус, агаарын төлөв

байдал зэргийг тодорхой удирдамжийн

дагуу ажиглалт хийж бодит мэдээлэл

цуглуулан, үр дүнд боловсруулалт хийж,

танилцуулга бэлтгэнэ.

Эксурсийн үр дүнд үндэслэн сонгосон

экосистемд үнэлгээ хийж дүгнэлт гарган

хэлэлцэнэ.

Байгалийн ашиглалт, хамгаалалт

тэдгээрийн төрлийг тайлбарлах

Тухайлбал: Шинэ зүйл нутагшуулах, орчны

хүчин зүйлийг өөрчлөх зэргээр шинэ

амьдрах орчин бүрдүүлснээр нөхөн

сэргээх, сайжруулах зорилгоо

биелүүлэхэд юу хийж байгаа, юу хийж

болох талаар хэлэлцэх

- Тухайн экосистем дэх нөхөн сэргээлтийн

ашиг тусын талаар хэлэлцэх

Хээрийн аялал хийх

боломжгүй тохиолдолд

сургуулийн ойр орчмын

газар нутгийн ургамал,

амьтдыг ажиглах нь

сурагчдад өгөөжтэй ажил

болно.

82

83

ГУРАВ. БИЕ ДААЛТЫН АЖИЛ

Бие даалтын ажил нь сурагчдын шинжлэх ухааны мэдлэгээ гүнзүүрүүлэх, мэдээлэл

боловсруулах, асуудал шийдвэрлэх, туршилт, судалгаа хийх чадваруудыг хөгжүүлэх,

хандлага оролцоог нэмэгдүүлэхэд чиглэгдсэн байх бөгөөд эсээ, илтгэл, туршилт,

судалгаа гэсэн 4 үндсэн төрөл хэлбэртэй байна.

д/д Эзэмших чадвар Бие даалтын тохиромжтой хэлбэр

1 Мэдээлэл боловсруулах Эсээ, илтгэл, судалгаа

2 Асуудал шийдвэрлэх Илтгэл, эсээ

3 Туршилт, судалгаа хийх Туршилт, судалгаа, хээрийн дадлага

Бие даалтын ажлыг гүйцэтгэх төрөл, хэлбэр

Эсээ - Шинжлэх ухааны мэдлэг, ойлголт, үйл явцын талаар мэдээлэл цуглуулж, мөн

чанар учир шалтгааныг тайлбарласан, өөрийн байр сууринаас үнэлж дүгнэсэн,

шүүмжит санаа, эргэцүүлэл дүгнэлт бүхий нотолгоо баримттай бичсэн бичвэр байна.

Илтгэл - Эсээтэй ижил боловч хэлбэрийн хувьд үр дүнг үзүүлэн, дүрс зураг, бичлэг

бүхий powepoint болон бусад хэлбэрээр бэлтгэж амаар илтгэн танилцуулах зорилгоор

бэлтгэсэн байна.

Туршилт - Шинжлэх ухааны мэдлэг, ойлголт, үйл явцыг илрүүлэх, батлах зорилгоор

тодорхой хэрэглэгдхүүнүүдийг ашиглан баримт, нотолгоо, үр дүн гарган авах

зорилготой туршин шинжлэх гардан хийх үйлдэл байна. Туршилтыг биелэн гүйцэтгэж

үзүүлэхийн зэрэгцээ туршилтын ажлын тайлан бичиж хамгаална.

Судалгаа - Бэлэн баримт, нотолгоо, үр дүнг ажиглан мэдээллийг боловсруулж, мөн

чанар учир шалтгааныг тайлбарласан, оюун дүгнэлт өгсөн үйлдэл байна. Гардан

гүйцэтгэх боломжгүй сорил, туршилтын ажлыг судалгаа хэлбэрээр гүйцэтгэх ба

судалгааны тайлан бичиж хамгаална.

Хээрийн дадлага - Орон нутаг, сургуулийн орчмын биологийн төрөл зүйлийг ажиглах,

тэмдэглэх, хээрийн дадлага ажлын цагийг төлөвлөж зохион байгуулна. Энэ нь анги

танхимаас гадуур хичээллэх сургалт хэдий ч 50-60 нь хувь нь ангид хийгдэнэ

А. Эсээ бичихэд анхаарах зүйлс

1. Бичих зүйлийнхээ утга санааг тодорхой гаргаж эх дээр нарийвчлан ажиллана.

2. Эхний хэсэгт эсээ буюу зохион бичлэгийнхээ товч утга, ерөнхий төлөвлөгөөг

гаргасаны дараа тухайн сэдвийн талаар өөрийн бодлоо ойлгомжтой, тодорхой

бичих хэрэгтэй.

3. Үндсэн хэсэг бvр нь өөрийн санааг илэрхийлсэн өгvvлбэрээр эхэлхээс гадна шинэ

санаа агуулсан байх ѐстой. Дараа нь өгvvлбэрийн утга санааг тодруулсан янз

бvрийн жишээ, тайлбар, тоо баримтыг нэмж оруулна.

4. Төгсгөлийн хэсэгт эссэний агуулгын утга санааг эмхцэгц, эрэмбэ дараалал холбоо

хамаарал, учир шалтгаан, зүй тогтолын логик холбоонд дүгнэлт хийнэ.

Б. Илтгэл бэлтгэж танилцуулахад анхаарах зүйлс

1. Шаардлагатай мэдээлэл, материалыг цуглуулж, боловсруулан чухал хэрэгцээт

мэдээллийг сонгон илтгэлдээ тусгах

84

2. Илтгэлийг ямар програм, үзүүлэн материал ашиглан хүргэхээ төлөвлөж, түүндээ

тааруулан хэрэглэгдэхүүн материалаа бэлтгэх, илтгэлийн загвар, өнгө үзэмж,

үсгийн хэлбэр хэмжээгээ тохируулан сонгох

3. Илтгэлийнхээ агуулгыг сайтар уншиж тогтоох, товчлол бэлтгэх

4. Илтгэлээ сонирхолтой, ойлгомжтой танилцуулах, илтгэх цагаа баримтлах, биеийн

хэл, дууны өнгө, чанга сулыг тохируулах, асуулт асуувал хариулах тайван итгэлтэй

хариулах зэрэг итгэх чадварыг сурах эзэмших

В. Туршилт, сорил гүйцэтгэхэд тавигдах шаардлага

1. Туршилтын аюулгүй байдлын талаарбармтлах заавар, аргачлал боловсруулах

(багаж төхөөрөмж, химийн бодистой болгоомжтой харьцах гэх мэт)

2. Туршилтанд хэрэглэгдэх материалыг зөв сонгох

3. Туршилтыг санал болгосон арга зүйн дагуу хийж гүйцэтгэх

4. Туршилтын үр дүнг нэгтгэн тайлан бичих

Г. Туршилт, судалгааны тайлан бичих

Оршил:Судалгааны ажлын зорилго, зорилт шинэлэг талыг тусгасан байна.

Судалгааны хэрэглэгдэхүүн: Сонгосон туршилт, судалгааны материал, хэрэглэсэн

аргын нэр, товч тайлбар, судалгаанд ашигласан багаж, эм урвалжийн нэр зэрэг

мэдээллийг оруулна.

Судалгааны арга зүй:Судалгааны материал цуглуулж, түүнд боловсруулалт хийх

арга, аргачлалыг боловсруулна.

Судалгааны үр дүн: Судалгаанаас гарсан үр дүнг хүснэгт, бүдүүвч болон зургаар

илэрхийлэн тайлбарлаж бичнэ.

Шүүн хэлэлцэхүй: Өөрийн судалгааны үр дүнг бусад судлаачдынхтай харьцуулж,

өөрийн санал, дүгнэлтийг үндэслэлтэйгээр гаргасан байна.

Дүгнэлт:Үр дүнд тулгуурлан товч тодорхой бичнэ.

Ашигласан хэвлэл:Зохиогчийн нэр, овгийн эхний үсгүүд, он, ашигласан материал,

ном, сэтгүүлийн нэр, дугаар, хуудас, web site-ийн хаягийг бүрэн бичнэ.

Заавал судлах агуулгын хүрээнд санал болгож буй бие даалтын ажлын сэдэв.

Сэдэв Санал болгож буй бие даалтын ажлын сэдэв Бие даалтын ажлын төрөл хэлбэр

Биологийн

молекулууд

Моносахарид, дисахарид, полисахаридын молекул

бүтцийг энгийн цаасан хайчилбар, модель ашиглан

загварчлах

Дадлага ажил

Триглицеридийн молекул бүтцийг энгийн цаасан

хайчилбар, модель ашиглан загварчлах

Амин хүчлүүдийн бүтцийг энгийн цаасан хайчилбар,

модель ашиглан загварчлах

Уургийн анхдагч, хоѐрдогч, гуравдагч, дөрөвдөгч

бүтцийг энгийн цаасан хайчилбар, модель ашиглан

загварчлах

Энзим

Энзимийн саатал Дадлага ажил

Идэвхжлийн энергийг тооцоолох

Эсийн эрхтэнцэр тус бүрийн онцлогийг судлах Дадлага ажил

Эсийн бүтэц План диаграмм зурах

85

Сонгинын эсийн бүтцийг микроскопоор харж зурах,

өсгөлт тооцох Туршилт, судалгаа

Сонгинын үндэсний үзүүрийн эсээс дээж бэлтгэн

митоз хуваагдлыг харах

Эсийн

хуваагдал

Эсийн амьдралын мөчлөг, митоз хуваагдлыг

загварчилах дадлага

Дадлага ажил

Хорт хавдрын үүслийн эрсдлийг бий болгодог хүчин

зүйлүүдийг судлах

Илтгэл

Хавдрын эс хэрхэн үүсэж, өсөлт хэрхэн

явагддагийг судлан сурагч бүр бие даах ажил

хийнэ.

Зонхилон тохиолдох хавдрийн статистикт анализ

хийн мэдээлэл бэлтгэх

Эсээ

Уургийн

бүтцийн

генетик

хяналт ба

үйл

ажиллагаа

ДНХ- ийн молекул бүтцийг хайчилбар ашиглан

загварчлан хийх

Туршилт, судалгаа РНХ-ийн молекул бүтцийг хайчилбар ашиглан

загварчлан хийх

ДНХ-ийн репликацийг хайчилбар ашиглаж

загварчлан хийх

Ургамлын

зөөвөрлөлт

Амьтан ба ургамлын биед бодис зөөвөрлөгдөх

онцлог, ялгаа Эсээ

Ургамлын үндэс, иш, навчин дахь дамжуулах эдийн

байрлал Эсээ, туршилт,

судалгаа Ксилемийн бүтэц, үүрэг

Флоэмийн бүтэц, үүрэг

Транспираци

Амьтны

зөөвөрлөлт

Сээр нуруутан амьтдын цусны эргэлт Эсээ, судалгаа,

туршилт

Тунгалагийн систем, түүний үүрэг Эсээ, судалгаа

Зүрхний бүтэц Эсээ, судалгаа

туршилт Цусны эсүүд

Судасны уян чанар Судалгаа, туршилт

Хийн

солилцоо

“Тамхи уушгины хорт хавдрыг үүсгэдэг”, “Тамхидалт

болон уушгины хорт хавдрын хамаарал”, “Тамхины

бохь уушгины хорт хавдрыг үүсгэдэг болох нь” зэрэг

сэдвүүдээс сонгох

Бичил судалгаа,

илтгэл

“Уушгины бүтэц” Зургийн цуглуулга

цомог бүтээх

Өвчний тухай

ойлголт

Халдварт бус өвчин, үүсэх шалтгаан Илтгэл

Халдварт өвчин, түүний ангилал

Вирусээр үүсгэгддэг халдварт өвчин, түүний дамжих

зам, урьдчилан сэргийлэлт

Эсээ, судалгаа Нянгаар үүсгэгддэг халдварт өвчин, түүний дамжих

зам, урьдчилан сэргийлэлт

Мөөгөнцөрөөр үүсгэгддэг халдварт өвчин, түүний

дамжих зам, урьдчилан сэргийлэлт

Дархлаа

Эсрэгтөрөгч буюу антиген

Эсээ Төрөлхийн дархлаа

Олдмол дархлаа

Дархлааны үүрэгтэй эсүүд Эсээ, судалгаа

86

Вакцинжуулалт

Энерги ба

экосистем

Хоѐр тэжээлийн түвшингийн хоорондын эрчим

хүчний алдагдлыг тооцох Дадлага ажил

Байгаль дахь азотын эргэлт Эсээ, илтгэл

Сонгон судлах агуулгын хүрээнд санал болгож буй бие даалтын ажлын сэдэв.

Сэдэв Санал болгож буй бие даалтын ажлын сэдэв Бие даалтын ажлын төрөл хэлбэр

Биологийн

молекулууд

α глюкоз болон β глюкозын цагираг бүтцийг дүрслэх

Дадлага ажил

Дисахарид ба полисахарид дахь гликозидын

холбоог дүрслэх

Триглицеридийн диэфирийн холбоог дүрслэх

Уургийн нийлэгжил ба задралыг дүрслэх

Нүүрс ус, өөх тос, уураг таних чанарын урвал

Туршилтын ажил

Энзим

Урвалын хурдад температур хэрхэн нөлөөлөхийг

судлах

Урвалын хурдад орчны рН хэрхэн нөлөөлөхийг

судлах

Урвалын хурдад энзимийн концентраци хэрхэн

нөлөөлөхийг судлах

Урвалын хурдад субстратын концентраци хэрхэн

нөлөөлөхийг судлах

Эсийн бүтэц Эсийн дотоод бүтэц Дадлага ажил

Гэрлийн ба электрон микроскопны хөгжил Эсээ

Эсийн

мембран

зөөвөрлөлт

Эсийн мембраныг загварчлан хийх Туршилтын ажил

Бодисын идэвхтэй ба идэвхгүй шилжилтийн

хэлбэрүүдийг харьцуулах

Эсээ, илтгэл

Эсийн

хуваагдал

Үүдэл эсэд тухайн амьд биеийн бүтэц үйл

ажиллагаа программчилагдан хадгалагдаж байдаг

болохыг хэлэлцэх

Үүдэл эсийг биотехнологид хэрхэн ашиглаж байгааг

бие даан сонирхон судлаж болно.

Илтгэл

Эсээ

Уургийн

бүтцийн

генетик

хяналт ба үйл

ажиллагаа

Орлогдох ба үл орлогдох амин хүчлүүдийн үүрэг,

ач холбогдол

Эсээ, судалгаа

Транскрипци ба трансляцийн процесс Эсээ

Генетик кодын зүй тогтол Эсээ, судалгаа

Ургамлын

зөөвөрлөлт

Ургамалд ус шингэн ороход усны потенциалын

үүрэг Эсээ, судалгаа

Ургамалд ус шингэн орох апопласт зам

Ургамалд ус шингэн орох симпласт зам

Ургамалд гүйцэтгэх нитратын ионы үүрэг

Туршилт, судалгаа Ургамалд гүйцэтгэх магнийн ионы үүрэг

Транспирацийн эрчимд нөлөөлөх хүчин зүйлүүд

Ксерофит ургамлын усны дутагдалд дасан зохицох

онцлог Эсээ, судалгаа

Транслокаци

Масс-урсгалын онол

87

ДӨРӨВ. НЭР ТОМЬЁОНЫ ТАЙЛБАР

- Альдоз- Альдегидын бүлэг агуулсан энгийн нүүрс ус

- Азотын эргэлт – Ус, хөрс, агаар болон амьд организмуудын хооронд азот

агуулсан нэгдлийн солилцооны тэнцвэр, өөрчлөлт, мөн чанарын тухай ойлголт

юм. Азотын эргэлтийн хамгийн чухал хэсэг нь агаар мандлын азотыг ургамлын

бодисын солилцоонд ашигладахуйц бодис болгон хувиргадаг хөрсний зарим

бактериудын азотын фиксацийн үйл явц орно.

- Амьсгал–1.Организм ба хүрээлэн буй орчны хийн солилцооны үйл явц. 2.Органик

молекулын эсийн доторх исэлдэлт. Энэ үйл явцын дүнд энерги ялгарч, гол төлөв

нүүрсхүчлийн хий, ус үүснэ. 3.Экологийн энергийн судалгаанд бодгаль, популяци,

идэш тэжээлийн нэгжид хуримтлагдсан энергийн бодисын солилцооны үйл явцад

нэгж хугацаанд алдагдах хэсэг. Үүнийг “Амьсгал=Ассимиляци - Бүтээгдэхүүн” гэсэн

томьѐогоор тооцдог.

- Апопласт зам – үндэсний эсүүдийн ханаар ургамалд ус шингэн орох зам

- Бронхи – мөгөөрсөн хоолой хоѐр салаалж үүсгэсэн гуурсан хоолой бөгөөд уушги

тус бүрт агаарыг дамжуулна

- Бронхиол – бронхийн хоолой олон салаалж үүсгэсэн нарийн гуурсан хоолойнууд

- Бронхит – Уушгины агаар солилцох хэсгүүд үрэвсэн, цэр салсаар дүүрэх өвчин

- Гидрокарбонт гинж- Зөвхөн нүүрстөрөгч болон устөрөгчөөс тогтсон органик

молекул

- Гидролиз- Ус ялгаруулан задрах урвал

- Гексоз- Зургаан нүүрстөрөгчийн атом бүхий энгийн нүүрс ус

- Гемоглобин-Цусанд хүчилтөрөгч болон нүүрсхүчлийн хийг зөөвөрлөх

зориулалттай, гем агуулсан бөмбөлөг уураг

- Ген- Удамшлын үндсэн нэгж, хромосом дээр байрлаж уураг эсвэл РНХ

молекулыг кодолдог ДНХ-ийн дараалал

- Гликозидын холбоо- Нүүрс усны молекул нь өөр хоорондоо эсвэл өөр

молекултай холбогдох ковалент холбоо

Амьтны

зөөвөрлөлт

Зүрхний хавхлагууд, тэдгээрийн гажиг Эсээ, судалгаа,

туршилт Зүрхний мөчлөг ба цусны даралт

Зүрхний агшилтын зохицуулга

Эсээ, судалгаа Зүрхний цахилгаан бичлэгийн үндэс

Зүрхний хэм алдалт

Өвчний тухай

ойлголт

Халуун хумхаа өвчний тархалт, түүнд нөлөөлөх

хүчин зүйлс Эсээ, судалгаа

Сүрьеэ өвчний тархалт, түүнд нөлөөлөх хүчин зүйлс

ДОХ өвчний тархалт, түүнд нөлөөлөх хүчин зүйлс

Пенициллиний үүрэг, ач холбогдол Илтгэл

Дархлаа

В болон Т лимфоцит эсийн хөгжил Эсээ, судалгаа

Санамжийн эс Эсээ

Аутоиммуны өвчнүүд, шалтгаан

Эсрэгбиеийн бүтэц, үүрэг Эсээ, судалгаа

Цагаан эсийн тооны өөрчлөлтүүд, шалтгаан

Вакцинжуулалт, арга хэлбэрүүд, ололт амжилт Судалгаа

Энерги ба

экосистем

Ургамал, бичил биетний оролцоотойгоор органик

бодис нийлэгждэг болохыг батлах

Туршилтын ажил

88

- Глицерол- Гурван нүүрстөрөгчийн молекул болон гурван гидроксилын бүлэг

агуулсан, тосны хүчлүүдтэй нийлж өөх тос үүсгэнэ

- ДНХ- Дезоксирибонуклейн хүчил

- Дисахарид- Хоѐр моносахарид өөр хоорондоо холбогдон үүсгэсэн нүүрс ус

- Идэвхжлийн энерги (EA)- Урвалд орж буй бодисыг энергийн саадыг давуулахад

шаардлагатай энергийг хэлнэ.

- Идэвхтэй төв- Энзимийн уургийн гадаргуу дахь субстрат орж холбогдох

боломжтой хонхорхой юм уу хармаа хэлбэртэй хэсэг

- Каталаза- Устөрөгчийн хэт ислийг задлагч энзим

- Карциноген – Хавдар үүсэхэд нөлөөлдөг бодис

- Кетоз- Кетон бүлэг агуулсан энгийн нүүрс ус

- Ковалент холбоо- Нэг болон хос электрон өгч холбогдсон химийн холбоо

- Конденсаци- Хоѐр молекул эсвэл функциональ бүлэг хоорондоо холбогдохдоо

жижиг хэмжээний молекул ялгаруулах урвал, тухайн жижиг молекул нь ус,

давсны хүчил зэрэг байж болно

- Коллаген- Холбогч эдийн үндсэн уураг

- Кофактор- Энзимийн урвалын идэвхид нөлөөлдөг уургийн биш хэсэг

- Коэнзим- Энзимийн катализын процесст чухал үүрэг гүйцэтгэдэг уургийн бус

органик молекул

- Ксилем- модлог

- Ксерофит- хуурайсаг ургамал

- Кутикул- ургамлын усны алдагдлыг багасгах, ургамлын эдийг хими, физик,

биологийн гэмтлээс хамгаалах үүрэгтэй, сонгины хальсийн эсийн гадна талаар

байрладаг.

- Лимфоцит – Дархлааны үүрэгтэй цусны цагаан эсийн төрөл, дотроо Т болон В

лимфоцит 2 үндсэн төрөлтэй

- Макромолекул- Уураг, нүүрс ус, өөх тос, нуклейн хүчил зэрэг өндөр молекулт

нэгдлүүд

- Макрофаг – Эдэд байрлах дархлааны үүрэгтэй залгиур эс

- Малари (халуун хумхаа) – нэг эст шимэгчээр үүсгэгддэг, шумуулаар дамждаг

халдварт өвчин

- Мезофит- Чийгсэг

- Миастени (миастени гравис) – булчин сулрах шинжээр илэрдэг аутоиммуны

өвчин

- Мономер- Моно буюу нэг, мер буюу хэсэг гэсэн үгнээс гаралтай, өөр хоорондоо

холбогдон полимер нэгдэл үүсгэх чадвартай молекул

- Моносахарид- Энгийн нүүрс ус

- Мөгөөрсөн хоолой – Агаарыг ам, хамрын хөндийгөөс уушги руу дамжуулах

хоолой

- Мутаген –Мутаци үүсэхэд нөлөөлдөг бодис

- Нейтрофил – Мөхлөгт цагаан эсийн төрөл, залгиур эс

- Никотин – Тамхины найрлаганд байдаг, химийн хортой бодис

- Нуклеотид- Азотлог суурь, 5 нүүрстөрөгчийн атом бүхий нүүрс ус, фосфорын

хүчлээс тогтсон нуклейн хүчлийн үндсэн нэгж

- Окулярын хэмжээст хуваарь /Eyepiece graticule/ - микроскопны окуляр линзэнд

суурилуулдаг хэмжээст хуваарьтай шилэн диск. Сүүлийн үеийн микроскопын

окуляр линз нь ийм хэмжээст хуваарьтай байдаг болсон.

89

- Объективын хэмжүүрт хуваарь (stage micrometer) -окуляр линзний хэмжээст

хуваарийг хөрвүүлэхэд ашигладаг 0-100 хүртэл хэмжээстэй хэрчим. Үүнийг

микроскопын тавиур шил шиг байрлуулж хардаг.

- Пентоз- Таван нүүрстөрөгчийн атом бүхий энгийн нүүрс ус

- Пепсин- Ходоодонд байх уураг задлагч энзим

- Пептид холбоо- Нэг амин хүчлийн амин бүлэг нөгөө амин хүчлийн карбоксил

бүлэгтэй холбогдож уургийн анхдагч бүтцийг үүсгэхэд оролцдог ковалент

холбооны нэг төрөл

- Пиримидин- Дан цагираг бүтэцтэй азотлог суурь: Цитозин, тимин, урацил

- Полимер- Олон тооны ижил болон төсөөтэй молекулуудаас тогтсон өндөр

молекулт нэгдэл

- Полипептид- Пептидын холбоогоор холбогдсон амин хүчлүүдийн урт гинж

- Полисахарид- Олон тооны моносахаридууд өөр хоорондоо холбогдон үүсгэсэн

нийлмэл нүүрс ус

- Потометр-Ургамлаас ууршсан усны хэмжээгээр үндэс усыг сорж авахад

үндэслэсэн ургамлын усны ууршилтыг хэмжих багаж

- Прокариот эс – жинхэнэ бөөмгүй, ДНХ нь цитоплазмдаа сул оршдог эс

- Пурин- Давхар цагираг бүтэцтэй азотлог суурь: аденин, гуанин

- Пуркинье ширхэг - импульс дамжилтанд оролцдог тусгай зүрхний булчингийн

ширхэг

- РНХ- Рибонуклейн хүчил

- Симпласт зам– Үндэсний эсүүдийн протопласт дундуур плазмодесмийн

тусламжтайгаар ургамалд ус шингэн орох зам

- Синусын (синоатриал) зангилаа – Баруун тосгуурын дээд хананд байрлах

зүрхний булчингийн ширхэг. Зүрхний хэмнэлийг тохируулагч

- Сормууст хучуур эс – Гадаргуу дээрээ олон тооны нарийн сормуусархаг

бүтэцтэй, тэр нь намилзан, салсыг гадагш хөдөлгөхөд тусалдаг хучуур эдийн эс

- Субстрат - Энзим үйлчлэгч молекул

- Тетроз- Дөрвөн нүүрстөрөгчийн атом бүхий энгийн нүүрс ус

- Транслокаци- Нийлэгжсэн бодис нөөцлөгдөж, хуримтлагдах

- Транспираци- Ургамлаас ус уурших үзэгдэл

- Триоз- Гурван нүүрстөрөгчийн атом бүхий энгийн нүүрс ус

- Триглицерид- Глицерол болон гурван тосны хүчлийн молекулаас тогтсон эфир

- Тунгалаг (лимф) - Сээр нуруутан амьтдын тунгалагийн системийг бүрэлдүүлэгч

өнгөгүй шингэн

- Флоэм- Долон

- Фосфолипид- Плазмын мембраныг бүрэлдүүлэгч үндсэн нэгдэл, глицеролтой

хоѐр ширхэг тосны хүчил холбогдон, гуравдагч байрлал дээрээ туйлтай органик

спирт агуулсан липид

- Фотосинтез- Гэрлийн энергийг ашиглан нүүрсхүчлийн хий болон уснаас органик

нэгдэл үүсгэх үйл явц

- Халдварт өвчин – Ямар нэгэн өвөрмөц үүсгэгчээр үүсгэгдэн бие махбод эмгэг

байдалд шилжихийг хэлнэ.

- Халдварт бус өвчин – Ямар нэг тодорхой хүчинзүйлийн нөлөөллийн улмаас

үүсч, тухайн хүний биеийг хямрааж өвчлүүлдэг өвчнүүдийг хэлнэ

- Хлорофилл- Ногоон өнгө бүхий мөхлөг

90

- Ховдол тосгуурын (атриовентрикулар) зангилаа – Баруун болон зүүн

тосгуурын хооронд орших тосгуураас ховдолд цахилгаан импульс дамжуулалтанд

оролцдог өвөрмөц зүрхний булчингийн ширхэг

- Хундаган эс – Амьсгалын замд тохиолддог, салс ялгаруулдаг эс

- Цулцан (alveoli) – Хийн бөмбөлөг хэлбэртэй, уушгины бүтцийн үндсэн хэсэг

бөгөөд энд хийн солилцоо явагддаг

- Экосистем – 1935 онд Английн эрдэмтэн А.Г.Тенсли тогтвортой систем үүсгэх

байдлаар харилцан үйлчлэлцдэг амьд ба амьгүй хэсгүүдээс бүрдэх тусгай

тогтолцоог тодорхойлоход анх хэрэглэсэн нэр томьѐо. Экосистемийн гол үзэл

баримтлал нь идэш тэжээлийн хэлхээ болон идэш тэжээлийн сүлжээн дэх

энергийн шилжилт, шим тэжээлийн бодисын биогеохимийн эргэлт зэрэг болно.

- Эмфизем (emphysema) – Уушгины цулцан гэмтэх өвчин бөгөөд ингэснээр

уушгинд их хэмжээний хийн зай үүсэж хийн солилцоо явагдах гадаргуугийн хэмжээ

багасдаг

- Энерги – Ажил хийх чадвар. Энэ нь дулааны, цацрагийн, кинетик, химийн энерги

гэх мэт олон хэлбэртэй байдаг. Экологид цаг хугацаа, энерги хоѐрыг организмын

хувьд хамгийн чухал үзүүлэлт хэмээн үздэг.

- Энзим- Тухайн химийн урвалын идэвхжилийн энергийг бууруулснаар урвалын

хурдыг түргэсгэдэг уураг

- Эсрэгтөрөгч (антиген) – Дархлааны эсийн хүлээн авуурт холбогдож дархлааны

хариу үйлдлийг өдөөх чадвартай бодис

- Эсрэгбие (antibody) - В лимфоцитоос ялгарч, өвөрмөц эсрэгтөрөгчтэй холбогдох

чадвар бүхий иммуноглобулин уураг

- Эукариот эс- бөөм нь бүрхүүлээр хүрээлэгдсэн,олон эрхтэнцэр агуулсан эс

ТАВ. ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮНИЙ ЖАГСААЛТ

Заавал судлах хөтөлбөр

№ Сэдэв Хэрэглэгдэхүүн

1 Биологийн

молекулууд

1. Биологийн молекулын модель болон энгийн цаасан

хайчилбар

2. Спиртэн дэн

3. Хуруу шилний тавиур

4. Хуруу шилний хавчаар

5. Хуруу шил

6. Шилэн аяга

7. Дусаагуур

8. Иодит калийн уусмал

9. Бенедиктийн урвалж

10. Глюкозын уусмал

11. Уураг, нүүрс ус, өөх тос агуулсан хүнсний бүтээгдэхүүн

12. Дасгал даалгавар бүхий ажлын хуудас

13. Молекул бүтцийн зурагт үзүүлэн

2 Энзим

1. Электрон жин

2. Хуруу шил, хуруу шилний тавиур

3. Усан банн

4. Төрөл бүрийн стакан, хэмжээст колбо

5. Шприц 10 см3, 5 см

3, 3см

3

6. Цаасан алчуур, бодисын халбага, шилэн саваа, хуруу

91

шилэнд таарсан үйсэн эсвэл резин бөглөө

7. Цаасны хутга, залуур зүү, резин бээлий

8. Спиртэн дэн

9. Ургамлын дээжүүд (төмс, сонгино, шош зэргээс ихэвчлэн

бэлдэж болдог)

10. Хоол боловсруулахад оролцдог энзимүүд (амилаза –

шүлснээс гаргаж болно, протеаза –өндөгний шар хатаасан

уураг эсвэл эм ашиглаж болно, каталаза- малын элэг

эсвэл төмс ашиглаж болно)

3 Эсийн бүтэц

1. Микроскоп, тавиур шил, бүрхүүл шил, залуур зүү, окулярын

болон объективын хэмжээт хуваарь

2. Шугам, цаасны хутга, цаасан алчуур

3. Будагч бодис, пипетка

4. Ургамлын дээж (микроскопны түр бэлдмэл хийхэд

тохиромжтой ургамлууд, жишээ нь сонгино, улаан лооль

гэх мэт)

5. Ургамлын иш, навч, үндэсний хөндлөн огтлолыг харуулсан

байнгын бэлдмэлүүд

6. Амьтны уушгины альвеол, гуурсан хоолой, нойр булчирхай,

өндгөвч, төмсөг, цусны судасны хөндлөн огтлолыг

харуулсан байнгын бэлдмэлүүд

7. Хичээлд ашиглаж болох хөдөлгөөнт дүрс, ном сурах бичиг,

макет

4 Эсийн хуваагдал

1. Эсийн амьдралын эргэлт, Эсийн хуваагдал, хавдарын эсийг

харуулсан хөдөлгөөнт болон зурагт үзүүлэн, видео,

холбогдох сайт

2. Эсийн хуваагдлыг загварчлах гарын доорх материалууд

3. Сонгины үндэсний үзүүрийн түр бэлдмэл хийх

4. Микроскоп, тавиур шил, бүрхүүл шил, залуур зүү, будагч

бодис.

5. Харьцуулан судлах амьтны митоз хуваагдлыг харуулсан

бэлэн бэлдмэл

6. Түгээмэл тохиолдох хавдрын талаарх статистик тоо баримт

7. Хөтөлбөр сурах бичиг, зөвлөмж, даалгаврын сан

5 Уургийн бүтцийн

генетик хяналт ба

үйл ажиллагаа

1. ДНХ-ийн муляж

2. РНХ-ийн муляж

3. Өнгийн цаас, хайч, цавуу

6 Ургамлын

зөөвөрлөлт

1. Жижиг шоонууд (янз бүрийн хэлбэр хэмжээтэй амьтдын

биеийг загварчлан бүтээхэд ашиглах)

2. Микроскоп ба бэлдмэл хийхэд шаардлагатай тавиур,

бүрхүүл шил, залуур зүү

3. Янз бүрийн ургамал, амьтдын бодит үзүүлэн, фиксаци,

микроскопын бэлдмэл, микроскопоор харуулсан зураг,

загвар

4. Ranunculus болонLigustrumзэрэг хос талт үрт ургамлын

үндэс, иш, навчны фиксаци

5. Ксилемийн бүтцийг харуулсан зураг

6. Флоэмийн шигшүүрт хоолой, түүний дагуул эсүүдийн

бүтцийг харуулсан зураг

7. Флороглюцин

92

8. Концентрацитай HCI

7 Амьтны зөөвөрлөлт 1. Цусны дан болон давхар, битүү болон задгай эргэлтийг

харуулсан зураг, үзүүлэн

2. Микроскоп

3. Малын артери болон венийн судас

4. Судасны бичил бэлдмэл

5. Судасны микроскопын зураг

6. Цусны бичил бэлдмэл

7. Цусны улаан эсийн зураг,үзүүлэн

8. Цусны цагаан эсүүдийн зураг, үзүүлэн

9. Хялгасан судасны сүлжээг харуулсан зураг бүдүүвч, үзүүлэн

10. Малын зүрх

11. Зүрхний бүтцийг нарийвчлан харуулсан зураг, үзүүлэн

8 Хийн солилцоо 1. Уушгины дотоод бүтцийн электрон микроскопоор авсан,

нягтрал сайтай, том гэрэл зураг

2. Уушги, мөгөөрсөн хоолой, гуурсан хоолойн бэлэн слайд

3. Тамхины хор хөнөөлийг үзүүлсэн зурагт хуудас, үзүүлэн

9 Өвчний тухай

ойлголт

1. Амьсгалын болон хоол боловсруулах замын өвчнүүдийн

халдвар дамжих замыг харуулсан бүдүүвч зураг

2. Төрөл бүрийн антибиотик, түүний заавар

10 Дархлаа 1. 1. Фагоцит болон лимфоцит эсүүдийн зураг, үзүүлэн

2. Цусны эсүүдийн үүслийг харуулсан зураг, үзүүлэн

11 Энерги ба экосистем 1. Идэш тэжээлийн хэлхээний үзүүлэн

2. Азотын эргэлтийг харуулсан диаграмм, бүдүүвч

3. Буурцагт ургамлын булцуу

4. Метилийн хөх

Сонгон гүнзгийрүүлж судлах хөтөлбөр

№ Сэдэв Хэрэглэгдэхүүн

1 Биологийн

молекулууд

1. Биологийн молекулын модель болон энгийн цаасан

хайчилбар

2. Спиртэн дэн

3. Хуруу шилний тавиур

4. Хуруу шилний хавчаар

5. Хуруу шил

6. Шилэн аяга

7. Дусаагуур

8. Иодит калийн уусмал

9. Бенедиктийн урвалж

10. Глюкозын уусмал

11. Уураг, нүүрс ус, өөх тос агуулсан хүнсний бүтээгдэхүүн

12. Дасгал даалгавар бүхий ажлын хуудас

13. Молекул бүтцийн зурагт үзүүлэн

2 Энзим

1. Электрон жин

2. Хуруу шил, хуруу шилний тавиур,

3. Усан банн

4. Төрөл бүрийн стакан, хэмжээст колбо,

5. Шприц 10, 5, 3см3,

6. Цаасан алчуур, бодисын халбага, шилэн саваа, хуруу

шилэнд болон таарсан үйсэн эсвэл резин бөглөө

7. Цаасны хутга, залуур зүү, резин бээлий

93

8. Спиртэн дэн

9. Ургамлын дээжүүд (төмс, сонгино, шош зэргээс ихэвчлэн

бэлдэж болдог)

10. Хоол боловсруулахад оролцдог энзимүүд (амилаза –

шүлснээс гаргаж болно, протеаза –өндөгний шар хатаасан

уураг эсвэл эм ашиглаж болно, каталаза- малын элэг

эсвэл төмс ашиглаж болно)

3 Эсийн бүтэц

1. Микроскоп, тавиур шил, бүрхүүл шил, залуур зүү, окулярын

болон объективын хэмжээт хуваарь

2. Шугам, цаасны хутга, цаасан алчуур

3. Будагч бодис, пипетка

4. Ургамлын дээж (микроскопны түр бэлдмэл хийхэд

тохиромжтой тасалгааны ургамлууд, сонгино)

5. Ургамлын иш, навч, үндэсний хөндлөн огтлолыг харуулсан

байнгын бэлдмэлүүд

6. Амьтны уушгины альвеол, гуурсан хоолой, нойр булчирхай,

өндгөвч, төмсөг, цусны судасны хөндлөн огтлолыг

харуулсан байнгын бэлдмэлүүд

4 Эсийн мембран ба

зөөвөрлөлт

1. Төмс, сонгины булцуу

2. Янз бүрийн концентрацитай сахарын уусмал

3. Диализийн гуурс

4. Микроскоп, тавиур шил, бүрхүүл шил, нэрмэл ус, залуур зүү,

пинцет

5 Эсийн хуваагдал

1. Эсийн амьдралын эргэлт, Эсийн хуваагдал, хавдарыг

харуулсан хөдөлгөөнт болон зурагт үзүүлэн, видео,

симулешин, холбогдох сайт

2. Эсийн хуваагдлыг загварчлах гарын доорх материалууд

3. Сонгины үндэсний үзүүрийн түр бэлдмэл хийх микпоскоп

тавиур бүрхүүл шил, залуур зүү, будагч бодис

4. Харьцуулан судлах амьтны митозын бэлэн препарат,

хромосомыг харж хэмжих окуляр обьектив микрометр.

5. Түгээмэл тохиолдох хавдрын талаарх статистик тоо баримт

6. Хөтөлбөр сурах бичиг, зөвлөмж, даалгаврын сан

6 Уургийн бүтцийн

генетик хяналт ба

үйл ажиллагаа

1. ДНХ, РНХ-ийн муляж

2. Өнгийн цаас, хайч, цавуу

7 Ургамлын

зөөвөрлөлт

1. Янз бүрийн ургамлын үр (үрийг соѐолуулахад ашиглана)

2. Үндэс, иш навчны хөндлөн огтлолын зураг

3. Үндсээр ус дамжин шилжих апопласт, симпласт замуудыг

харуулсан зураг

4. Энгийн потометр угсрахад шаардлагатай системийн гуурс

5. Штатив

6. Мезофит, ксерофит ургамлын төлөөлөгчид

7. Ксерофит ургамлуудын амьд жишээг харуулах бэлдмэл

болон фото зураг, хатаадас гэх мэт

8 Амьтны зөөвөрлөлт 1. Цусны дан болон давхар, битүү болон задгай эргэлтийг

харуулсан зураг, үзүүлэн

2. Микроскоп

3. Малын артери болон венийн судас

4. Судасны бичил бэлдмэл

94

5. Судасны микроскопын зураг

6. Цусны бичил бэлдмэл

7. Цусны улаан эсийн зураг,үзүүлэн

8. Цусны цагаан эсүүдийн зураг, үзүүлэн

9. Хялгасан судасны сүлжээг харуулсан зураг бүдүүвч, үзүүлэн

10. Малын зүрх

11. Зүрхний бүтцийг нарийвчлан харуулсан зураг, үзүүлэн

9 Хийн солилцоо

1. Уушгины дотоод бүтцийн электрон микроскопоор авсан,

нягтрал сайтай, том гэрэл зураг

2. Уушги, мөгөөрсөн хоолой, гуурсан хоолойн бэлэн слайд

3. Тамхины хор хөнөөлийг үзүүлсэн зурагт хуудас, үзүүлэн

10 Өвчний тухай

ойлголт

1. Дэлхийн газрын зураг, эсвэл глобус

2. Халдварт өвчний тархалтыг харуулсан хүснэгт, бүдүүвч,

график, үзүүлэн

3. Халдварт өвчнийг үүсгэгч нян, вирус, эгэл биетэн,

мөөгөнцрийн зурагт үзүүлэн

11 Дархлаа

1. В болон Т лимфоцитын гарал үүслийг харуусан мэдээлэл

бүхий зураг, үзүүлэн

2. Дархлааны хариу үйлдлийн механизмыг харуулсан зураг

үзүүлэн

3. Миастени өвчний талаарх мэдээлэл бүхий тараах материал

4. Иммуноглобулин G (IgG) уургийн бүтцийг харуулсан зураг,

үзүүлэн

5. Цусны шинжилгээний цагаан эсийн тоон үзүүлэлтийн

мэдээлэл, жишээ

6. Лейкеми өвчний үед илрэх цусны шинжилгээний өөрчлөлтийн

мэдээлэл

7. Цагаан цэцэг өвчний вакцинжуулалтын талаарх дэлгэрэнгүй

мэдээлэл

8. Дэлхий даяар түгээмэл хэрэглэгддэг вакцинжуулалтын

талаарх мэдээлэл

9. Зарим өвчнийг вакцинжуулахад гарч буй бэрхшээлийн

талаарх мэдээлэл

12 Энерги ба экосистем

1. Идэш тэжээлийн хэлхээний үзүүлэн

2. Азотын эргэлтийг харуулсан диаграмм, бүдүүвч

3. Буурцагт ургамлын булцуу

4. Метилийн хөх

95

ЗУРГАА. ЭЦСИЙН ҮНЭЛГЭЭНИЙ ДААЛГАВАР

Шалгалтын дэвтэр 1

1. Нүүрс усны гурван молекулыг зурагт үзүүлжээ.

Эдгээрээс аль хоѐр молекул нийлж сахарозын молекулыг үүсгэх вэ?

А. 1 ба 2

Б. 1 ба 3

В. 2 ба 3

Д. Хоѐр ширхэг 1-р молекул

2. Уургийн найрлагад ордог 20 амин хүчлийн цөмд бусад дөрвөн химийн бүлэгтэй

ковалентийн холбоогоор холбогддог α-карбон гэж нэрлэгдэх нүүрстөрөгчийн

атом оршино. Эдгээр дөрвөн химийн бүлгээс байнга тохиолддоггүй бүлэг аль нь

вэ?

А. Амин бүлэг

Б. Карбоксил бүлэг

В. Хажуугийн гинж (R бүлэг)

Г. Метилийн бүлэг

3. Цистейний үлдэгдэл нь дараах замаар уургийн бүтцэд чухал нөлөө үзүүлдэг

А. Ялгаатай хоѐр уургийн гинжний хооронд болон нэг уургийн

зайтай орших хэсгүүдийн хооронд ковалентийн холбоо үүсгэнэ

Б. Өөр амин хүчилтэй дисульфитийн холбоо үүсгэнэ

В. Уургийн хоѐр гинжийг гидрофоб харилцан үйлчлэлээр холбоно

Г. Хоѐр цистейний үлдэгдлийг ангижруулна

4. 10 ширхэг глюкозын молекулаас тогтсон полимерийн томьѐог бичнэ үү.

А. С60Н120О60

Б. С6Н12О6

В. С60Н102О51

Г. С60Н100О50

5. Хүнсний зарим бүтээгдэхүүнүүд “ургамлын устөрөгчжүүлсэн тос” буюу транс

тосыг агуулдаг.Ийм тос нь ханаагүй өөх тосыг хувиргаж ханасан хэлбэрт

оруулсан тоснууд юм.Эдгээр тосонд ямар өөрчлөлт гарсан байх вэ?

А. Эдгээрийн нүүрстөрөгчийн гинж ойртон байрласан байна.

Б. Эдгээрийн усанд уусах чадвар нэмэгдсэн байна

В. Эдгээр нь молекулдаа илүү олон хоѐрчийн холбоог агуулна

Г. Эдгээр нь тасалгааны температурт шингэн байна

6. Химийн урвалын үед энзимийн үзүүлэх нөлөөг доорх графикаар үзүүлжээ.

96

X, Y болон Z утгуудаар юуг үзүүлж байгааг хүснэгтээс сонгоно уу.

X Y Z

А Энзимт урвал Энзимгүй урвал Бүтээгдэхүүнээс ялгарч буй энерги

Б Энзимт урвал Энзимгүй урвал Урвалын явцад ялгарсан нийт энерги

В Энзимгүй урвал Энзимт урвал Бүтээгдэхүүнд шингэсэн энерги

Г Энзимгүй урвал Энзимт урвал Урвалын явцад гарсан нийт энергийн

өөрчлөлт

7. Уургийн ямар бүтэц ферментийн өвөрмөц шинжийг тодорхойлох вэ?

1. анхдагч

2. хоѐрдогч

3. гуравдагч

4. дөрөвдөгч

Зөв хариултыг доороос сонгоно уу.

А 1, 2, 3 болон 4

Б. Зөвхөн 1, 2 ба 3

В. Зөвхөн 1, 2 ба 4

Г. Зөвхөн 3 ба 4

8. Энзимт урвалын зарим саатуулагч нэгдлүүд энзим-субстратын комплекс дээр

холбогддог. Энэхүү саатлын талаарх доорх хэллэгүүдээс аль хэллэг нь үнэн бэ?

1. Идэвхтэй төв нь хэлбэрээ өөрчилнө.

2. Саатуулагч нь өрсөлдөөнгүй саатуулагч байна.

3. Эхний эрчим багасна.

4. Урвалын максимум хурд (Vmax) нэмэгддэг.

А. 1 ба 2

Б. Зөвхөн 1 ба 3

В. Зөвхөн 2 ба 3

Г. Зөвхөн 2, 3 ба 4

9. Навчны гадаргууд тавьсан шохойтой цаасны өнгө ямар тохиолдолд ягаан

өнгөтэй болох вэ?

А. Ургамлаас ус ууршсан тохиолдолд

Б. Ургамлаас хүчилтөрөгч ялгарсан тохиолдолд

В. Ургамалд цардуул үүссэн тохиолдолд

97

Г. Ургамлаас нүүрсхүчлийн хий ялгарсан тохиолдолд

10. Транспирацийн эрчмийг тодорхойлох фотометрийн арга гэдэг нь:

А. Ургамлаас ууршсан усны хэмжээгээр ургамлын жин багасахад

үндэслэсэн.

Б. Ургамлаас ууршсан усны хэмжээгээр ургамлын жин нэмэгдэхэд

үндэслэсэн.

В. Ургамлаас ууршсан усны хэмжээгээр ургамлын үндэс усыг

алдахад үндэслэсэн.

Г. Ургамлаас ууршсан усны хэмжээгээр үндэс усыг сорж авахад

үндэслэсэн.

11. Навчны судалжилт шигүү болох нь ямар ургамлын шинж вэ?

А. Гигирофит

Б. Мезофит

В. Ксерофит

Г. Бүх ургамал

12. Навчны гадаргуугаас ус уурших процессыг

А. Фотосинтез

Б. Фототропизм

В. Транспираци

Г. Амьсгал

13. Ургамал нь ус ба эрдэс давсыг .............. шингээн авдаг.

А. флоэмээр

Б. ксилемээр

В. үндсээр

Г. амсараар

14. Ногоон ургамлын транспирацид нөлөө үзүүлэхгүй хүчин зүйлийг нэрлэнэ үү.

А. Ургамалд тусах гэрлийн хэмжээ

Б. Долоо хоногийн өдөр

В. Температур

Г. Чийг

15. Ургамлын дамжуулах хоѐр эдийг нэрлэнэ үү.

А. Ксилем ба флоэм

Б. Навч ба флоэм

В. Навч ба үндэс

Г. Ксилем ба үндэс

16. Навчны аль хэсэгт амсар байх вэ?

А. Навчны судлын хэсэгт

Б. Навчны дээд гадаргууд

В. Навчны зах хэсэгт

Г. Навчны доод гадаргууд

17. Дараах тохиолдлуудын аль нь зөв бэ?

А. Флоэм нь ургамлын навч руу шим тэжээлийн бодисыг

зөөвөрлөнө.

Б. Ксилем нь шим тэжээлийн бодисыг навчнаас ургамлын бүх

хэсэгт зөөвөрлөнө.

В. Ксилем нь үндэснээс ус ба шим тэжээлийн бодисыг

зөөвөрлөнө.

Г. Флоэм нь эрдэс бодисуудыг үндэс рүү зөөвөрлөнө.

98

18. Микроскопны өндөр өсгөлтөөр харуулсан бактерийн зургийг үзүүлжээ. Бүтцийн

хэсгүүдээс аль гурав нь бактерийн болон амьтны эсэд хоѐуланд нь байдаг вэ?

А. Капсул, эсийн мембран болон эсийн хана

Б. Капсул, ДНХ болон рибосом

В. Эсийн мембран, эсийн хана болон ДНХ

Г. Эсийн мембран, ДНХ болон рибосом

19. Аль эрхтэнцэр нь эукариот эсүүдэд байдаг вэ?

1 70S рибосом

2 80S рибосом

3 Шугаман ДНХ (хромосом)

4 Цагираг ДНХ

А. 1, 2, 3 ба 4

Б. 1, 2 болон зөвхөн 3

В. 1 ба зөвхөн 4

Г. 2 ба зөвхөн 3

20. Бөөмхний үүргийг сонгоно уу.

А. Бөөмийн бүрхүүлийг задлах

Б. Барзгар эндоплазмын торыг үүсгэх

В. Рибосомын уургийг нийлэгжүүлэх

Г. р - РНХ-г нийлэгжүүлэх

21. Ургамлын эсийн аль эрхтэнцэр нь давхар мембран бүрхүүлтэй вэ?

А. Хлоропласт ба вакуоль

Б. Лизосом ба бөөм

В. Митахондри ба вакуоль

Г. Бөөм ба митахондри

22. ДНХ-ийн репликацийн процесс эсийн хуваагдлын интерфазын шатны аль үед

явагдах вэ ?

А. G1

Б. G2

В. S

Г.Хуваагдлын үед

23. ДНХ-ийн молекулын Тимин азотлог суурь ямар азотлог суурьтай хамжаа

зарчмын дагуу холбогдох вэ?

А. аденин

Б. гуанин

В.цитозин

Г.урацил

24. Эдгээр бүтцийн аль нь нэг эстэнд байдаг вэ?

ДНХ

Рибосом

Эсийн мембран

Эсийн хана

Капсул

99

25. РНХ-ийн нуклеотидын бүрэлдэхүүнд багтах пентоз сахарыг тэмдэглэнэ үү

А.дезоксирибоз

Б. рибоз

В. глюкоз

Г. сахароз

26. ДНХ-ийн бүтцийг хэн анх нээсэн бэ?

А. Мендель, Морган

Б. Уотсон, Крик

В. Шванн, Шлейден

Г. Мезелсон, Сталь

27. ДНХ-ийн молекулын 30% -ийг Аденин эзэлж байвал Тимин хэдэн хувийг эзлэх

вэ?

А. 20%

Б. 30%

В.70%

Г.100%

28. Уургийн нийлэгжилтийн эхлэлийн кодоныг тэмдэглэнэ үү.

А. УАА

Б. УАГ

В.АУГ

Г.УГА

29. Аль нь ДНХ –ийн шинж бэ?

1. нүүрс ус нь рибоз

2. нүүрс ус нь дезоксирибоз

3. А, Г, Ц, Т гэсэн азотлог суурьтай

4. А, Г, Ц, У гэсэн азотлог суурьтай

5. Дан гинж

6. Давхар гинж

а.2, 3, 6 б.1, 4, 5 В. 1, 3,6 г. 2, 4, 6

30. ДНХ-ийн молекулын 20% -ийг Гуанин эзэлж байвал Цитозин хэдэн хувийг эзлэх

вэ?

А. 20%

Б. 30%

В.70%

Г.100%

31. ДНХ-ийн нуклеотид дахь сахар азотлиг суурьтай ямар холбоогоор холбогдох

вэ?

А. устөрөгчийн холбоо

100

Б. глюкозидын холбоо

В. эфирын холбоо

Г. фосфатын холбоо

32. ДНХ-ийн полимераза ферментийн гүйцэтгэх үүргийг тэмдэглэнэ үү.

А. ДНХ нийлэгжилтийг явуулна

Б. ДНХ-ийн 2 гинжийг цуулах маягаар салгаж өгнө

В. ДНХ-ийн мушгианы эрчийг тайлна

Г. Оказакийн хэрчмүүдээс тогтох ДНХ-ийн ханзархайнуудыг оѐж

залгана

33. Зургаас сүрьеэ өвчний үүсгэгчийг олж зөв нэрийг дугуйлна уу?

А. Б. В. Г.

А. Brucella melitensis

Б. Mycobacterium tuberculosis

В. Lyssa virus

Г. Retrovirus

34. БЗДХ-аас сэргийлэх арга зам аль нь вэ?

А. Гараа угаах

Б. Бэлгэвчийг ном журмын дагуу хэрэглэх

В. Депо-провера эм хэрэглэх

Г. Ерөндөг тавиулах

35. ХДХВ хүний биеийн ямар шингэнээр дамжих вэ?

А. Шээс

Б. Нус

В. Шүлс

Г. Үрийн шингэн

36. Халдвартай хүн гэж хэнийг хэлэх вэ?

А. Байнга ханиалгадаг хүнийг

Б. Биеийн дархлаа султай хүнийг

В. Халдварт өвчний үүсгэгч тээж байгаа хэдий ч өөрөө өвчлөөгүй

хүнийг

Г. Туранхай хүнийг

37. Холер ямар өвчин бэ?

А. Антропоноз

Б. Зооноз

В. Сапроноз

Г. Зооантропоноз

38. Дараах зурагт хучуур эдийн тууш зүсэлтийг үзүүлэв. Ийм хучуур эд амьсгалын

эрхтниий тогтолцооны аль хэсгүүдэд тохиолдох вэ?

101

Цагаан

мөгөөрсөн

хоолой

Бронхи Бронхиол Цулцан

А

Б

В

Г

+

+

-

-

+

+

-

-

+

-

+

-

-

-

+

+

Түлхүүр: + байгаа, - байхгүй

39. Аль мөр нь амьсгалын эрхтний тогтолцооны хэсгүүдэд мөгөөрс, сормууст хучуур

эс, хундаган эс, гөлгөр булчингийн эсийн байрлалыг зөв үзүүлсэн байна вэ?

Мөгөөрс Сормууст хучуур эс Хундаган эс Гөлгөрбулчингийн

эс

А Бронхиол, бронхи Цагаан мөгөөрсөн

хоолой, бронхиол

Бронхи, цагаан

мөгөөрсөн

хоолой

Бронхиол, цагаан

мөгөөрсөн хоолой

Б Бронхи, цагаан

мөгөөрсөн хоолой

Бронхиол, бронхи Бронхи, цагаан

мөгөөрсөн

хоолой

Бронхиол, цагаан

мөгөөрсөн хоолой

В Бронхиол, цагаан

мөгөөрсөн хоолой

Бронхи, цагаан

мөгөөрсөн хоолой

Бронхиол,

бронхи

Бронхиол, бронхи,

цагаан мөгөөрсөн

хоолой

Г Бронхи, цагаан

мөгөөрсөн хоолой

Бронхиол, бронхи,

цагаан мөгөөрсөн

хоолой

Бронхи, цагаан

мөгөөрсөн

хоолой

Бронхиол, бронхи,

цагаан мөгөөрсөн

хоолой

40. Үүрэгтэйгээ тохироогүй мөрийг сонгоно уу.

Эс \ эд Үүрэг

А

Б

В

Г

Мөгөөрс

Сормууст хучуур эс

Хундаган эс

Гөлгөр булчингийн эс

Цагаан мөгөөрсөн хоолойг бат бэх болгох

Цагаан мөгөөрсөн хоолойн гадаргуу дээгүүр салсыг

хөдөлгөх

Бактери устгах энзим ялгаруулах

Бронхиолыг шахаж хэлбэржүүлэх

41. Тамхины утааны найрлаганд байдаг, цусны даралтанд нөлөөлдөг бодис аль нь

вэ?

А. Нүүрсхүчлийн хий

102

Б. Угаарын хий

В. Никотин

Г. Тамхины бохь

42. Тамхины утааны найрлаган дахь ямар бодис нь цусны ялтсыг илүү наалдамтгай

болгож цус бүлэгнэх эрсдлийг нэмэгдүүлдэг вэ?

А. Угаарын хий

Б. Карциноген

В. Никотин

Г. Тамхины бохь

43. Нэгэн хүн маш их тоостой орчинд нэг минутын турш гүнзгий амьсгалжээ. Энэ нь

хундаган эс болон В-лимфоцитэд ямар нөлөө үзүүлэх вэ?

Хундаган эс В-лимфоцит

А

Б

В

Г

Идэвх нь буурна

Идэвх нь буурна

Идэвх нь нэмэгдэнэ

Идэвх нь нэмэгдэнэ

Идэвх нь буурна

Идэвх нь нэмэгдэнэ

Идэвх нь буурна

Идэвх нь нэмэгдэнэ

Шалгалтын дэвтэр 1-ийн зөв хариулт

Даалгавар Зөв хариулт Даалгавар Зөв хариулт

1 Б 23 А

2 Г 24 А

3 А 25 Б

4 В 26 Б

5 В 27 Б

6 Г 28 В

7 А 29 А

8 В 30 А

9 А 31 Г

10 Г 32 А

11 В 33 Б

12 В 34 Б

13 Б 35 Г

14 Б 36 В

15 А 37 А

16 Г 38 Б

17 В 39 Г

18 Г 40 В

19 А 41 В

20 Г 42 В

21 Г 43 Г

22 В

103

ШАЛГАЛТЫН ДЭВТЭР 2

1. Зураг 1-т амьтны эсийн электрон микроскопоор авсан зургийг үзүүлэв.

Зураг 1.

I. Зураг 1-д үзүүлсэн “A, В, C” бүтцийн хэсгүүдийг нэрлэнэ үү.

A.....................................................................................................................................

B.....................................................................................................................................

C.................................................................................................................................[3]

II. A. “C” - ийн гүйцэтгэх үүргийг тэмдэглэнэ үү.

………………………………………………………………………………………...……..[1]

Б. “C” нь яагаад гэрлийн микроскопоор харагддаггүй болохыг тайлбарлана уу.

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

...................................................................................................................................[2]

III. Эсийн судалгаанд электрон микроскопыг ашиглах үед гардаг дутагдлуудаас аль

нэгийг бичнэ үү.

.......................................................................................................................................

...................................................................................................................................[1]

IV. Зураг 1-ийн өсгөлтийн хэмжээг тооцоолж олно уу.

хариулт: ....................................................[2]

[Нийт: 9 оноо]

A

B

C

6 мкм

104

2. Зураг 2-т хүний зүрхний үндсэн бүтцийг бүдүүвчлэн үзүүлэв.

Зураг 2

I. Зураг 2-т Х-ээр тэмдэглэсэн тойрогт харуулсан бүтцийн хэсгийн нэр болон

гүйцэтгэх үүргийг бичнэ үү.

Нэр................................................................................................................................

Үүрэг.............................................................................................................................

......................................................................................................................................

..................................................................................................................................[3]

II. Зүрхний Y-ээр тэмдэглэсэн хэсэг нь Z-ээр тэмдэглэсэн хэсгээс зузаан байгаагийн

учрыг тайлбарлана уу.

......................................................................................................................................

......................................................................................................................................

..................................................................................................................................[3]

III. Зүрхний булчин нь аяндаа агшиж, сулардаг миоген шинжтэй. Зүрхний эдүүд болон

бүтцийн хэсгийг үндэслэн цусны эргэлт хаанаас эхэлдэг, хэрхэн явагддаг

болохыг тайлбарлана уу.

......................................................................................................................................

......................................................................................................................................

...................................................................................................................................5]

[Нийт: 11 оноо]

Х

Y

Z

105

3. Зураг 3-т инсулин дааврын уургийн амин хүчлийн дарааллыг үзүүлэв.

Полипептидийн Полипептидийн

В гинж А гинж

Зураг 3

106

I. Зураг 3-ыг ажиглан дараах асуултад хариулна уу.

А. Уургийн ямар 2 бүтцийг үзүүлсэн байна вэ?

1........................................................................................................................

2......................................................................................................................[2]

Б. Полипептидийн хоѐр гинжийг хооронд нь холбож буй бүтцийг нэрлэнэ үү.

..........................................................................................................................[1]

II. Чихрийн шижин өвчтэй хүмүүсийн ихэнх нь инсулин тариаг тогтмол тарих

шаардлагатай болдог. Инсулиныг амаар уувал ходоод гэдэсний протеаза

энзимийн нөлөөгөөр гидролизэд орж задардаг учраас амаар уудаггүй.

Полипептидийн А гинжний 15 дахь байрлал дээр байгаа глютамин, 16 дахь

байрлал дахь лейциний хоорондох пептидын холбоог гидролизид оруулж,

үүсэх бүтээгдэхүүнүүдийг диаграммаар зурж үзүүлнэ үү.

[3]

[Нийт: 6 оноо]

4. Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллагын анхаарал татсан чиглэлүүдийн нэг нь халуун

хумхаа өвчний хянах явдал юм. Одоогийн байдлаар өвчнийг эмчлэх вакцин байхгүй

байгаа бөгөөд халуун хумхаа өвчний тархалтыг хянахын тулд тухайн өвчнөөс

урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээг авч байна.

I. Халуун хумхаа өвчний халдвар үүсгэгчийн тархалтыг хянадаг нэг аргыг

нэрлэнэ үү.

...................................................................................................................................

...................................................................................................................................

..............................................................................................................................[2]

II. Халуун хумхаа өвчний вакциныг бүтээхэд хүндрэлтэй байгаагийн учрыг

тайлбарлана уу.

...................................................................................................................................

...................................................................................................................................

...................................................................................................................................

...................................................................................................................................

...................................................................................................................................

...................................................................................................................................

...............................................................................................................................[3]

107

III. Халуун хумхаа өвчнөөс урьдчилан сэргийлэхдээ хлорохин зэрэг эмүүдийг

уудаг. Гэхдээ халуун хумхаа өвчин үүсгэгч паразитууд нь эдгээр эмүүдэд

тэсвэртэй шинэ зүйлүүд үүссээр байгаа учраас эрдэмтэд шинэ шинэ

эмүүдийг нээж илрүүлэх ажлыг эрчимтэй хийж байна.

Халуун хумхаа өвчний паразит Plasmodium falciparum-ын 2 омог дээр шинэ

эмийн үйлдлийг тодорхойлсон туршилтын үр дүнг зураг 4.1-т үзүүлэв.

Зураг 4.1

Зураг 4.1-ийг ашиглан хлорохинд тэсвэртэй P.falciparum, хлорохинд мэдрэг

P.falciparum омгуудад эмийн концентрацийн өсөлт хэрхэн нөлөөлж байгааг

харьцуулна уу.

...................................................................................................................................

...................................................................................................................................

...................................................................................................................................

...................................................................................................................................

...................................................................................................................................

...................................................................................................................................

...............................................................................................................................[3]

IV. Хүмүүс хүний дархлалын олдмол хомсдолын вирус (ХДХВ)-ийн халдвар

авсан үедээ халуун хумхаагийн паразитад илүү мэдрэмтгий болдог.

Дэлхийн Эрүүл Мэндийн Байгууллагаас гаргасан Африк тивийн газрын

зургийг зураг 4.2-т үзүүлэв.

Зураг 4.2a-д хүн амд эзлэх ХДХВ-ийн халдвар авсан хүмүүсийн эзлэх

хувийг улс тус бүрээр нь үзүүлсэн.

Зураг 4.2b-д ХДХВ-ийн халдвараас болж халуун хумхаа өвчин

нэмэгдсэн хувийг улс тус бүрээр үзүүлсэн.

∆ P. falciparum

хлорохинд

мэдрэг

▲P. falciparum

хлорохинд

тэсвэртэй

24 цагийн дараа

устсан

паразит/хувиар

108

А. Зураг 4.2- ийн мэдээллээс ХДХВ-ийн халдвар болон халуун хумхаа өвчний

тархалт хэрхэн холбогдож байгааг тайлбарлана уу.

...................................................................................................................................

...................................................................................................................................

...................................................................................................................................

...............................................................................................................................[2]

Б. Эдгээр улсуудад ХДХВ-ийн халдвар нь халуун хумхаа өвчний тархалтыг

яагаад нэмэгдүүлж байгааг тайлбарлана уу.

...................................................................................................................................

...................................................................................................................................

...................................................................................................................................

...............................................................................................................................[2]

[Нийт: 12 оноо]

5. Азот шингээлтэд оролцдог Rhizobium зэрэг зарим бактерууд нь азотын эргэлтэд

чухал ач холбогдолтой.

I. Азотыг шингээх гэдэг хэллэгийг тайлбарлан бичнэ үү.

........................................................................................................................................

........................................................................................................................................

....................................................................................................................................[3]

109

II. Азотын эргэлтэд чухал үүрэгтэй энзим бол шээсний хүчлийг гидролизэд оруулж

аммони үүсгэдэг уреаза юм. Урвалын тэгшитгэлийг доор үзүүлэв.

уреаза

(NH2)2CO + H2O2 NH3 + CO2

A. Азотын эргэлт дэх энэ процессын нэрийг нэрлэнэ үү.

...............................................................................................................................[1]

Б. Амьтнаас үүссэн азот нь ургамалд шингээгдэх энэхүү процессын ач

холбогдлыг тайлбарлана уу.

...................................................................................................................................

...............................................................................................................................[2]

III. Уреаза энзимийн хурдад өрсөлдөөнт саатуулагч (ингибитор) нөлөөлдөг.

Сурагч тодорхой хугацааны интервалтайгаар шээгийг уреаза энзимээр

гидролизэд оруулан шээгийн үлдэгдлийг хувиар тодорхойлох туршилт

явуулжээ.

Саатуулагчгүй

Өрсөлдөөнт саатуулагчтай

Туршилтыг дараах нөхцөлтэйгээр явуулжээ.

A хуруу шил- уреазагийн 1cм3 уусмал, pH 7.5 буферын 10cм3 уусмал,

шээгийн 1cм3 уусмал

B хуруу шил- уреазагийн 1cм3 уусмал, pH 7.5 буферын 9cм3 уусмал,

саатуулагч бодисын 1cм3, шээгийн 1cм3 уусмал

C хуруу шил- ус 1cм3, pH 7.5 буферын 10cм3 уусмал, шээгийн 1см3 уусмал

Үр дүнг доорх хүснэгтэд үзүүлэв.

Хугацаа/минут Шээгийн үлдэгдэл, хувиар

A хуруу шил B хуруу шил C хуруу шил

0 100 100 100

5 55 99 100

10 29 98 100

15 14 96 100

20 8 95 100

25 5 92 100

30 3 90 100

A. Энэ туршилтанд С хуруу шилийг хэрхэн хяналт болгож байгааг

тайлбарлана уу.

.................................................................................................................................

.............................................................................................................................[1]

Б. A хуруу шил болон B хуруу шилний хоорондох үр дүнгийн ялгааг

тайлбарлана уу.

..................................................................................................................................

..................................................................................................................................

..................................................................................................................................

..................................................................................................................................

..................................................................................................................................

110

..................................................................................................................................

..............................................................................................................................[4]

[Нийт: 11 оноо]

6. Хүний амьсгалын тогтолцооны эрхтнүүдийн бүтэц нь үйл ажиллагаандаа зохицсон

байдаг.

I. Доорх хүснэгтийг √ болон х тэмдэглэгээг ашиглан бөглөнө үү. 2 нүдийг нь

бөглөж харуулав.

Сормуусаар

бүрхэгдсэн

Хатуу

мөгөөрс

Хийн

солилцоо

явагдана

Гөлгөр

булчинтай

Мөгөөрсөн хоолой √

Бронхи

Бронхиол х

Уушгины цулцан

[4]

II. Хийн солилцоог эрчимтэй явуулах 2 замыг тодорхойлон бичнэ үү.

A.....................................................................................................................................

........................................................................................................................................

Б.....................................................................................................................................

....................................................................................................................................[2]

III. Уушгины цулцан нь ханандаа уян ширхэгүүдтэй байдаг.

A. Уян ширхэгүүдийн нэг үүргийг тэмдэглэнэ үү.

........................................................................................................................................

....................................................................................................................................[1]

Б. Уян ширхэгүүдийн гэмтлээс үүдэлтэй эрүүл мэндийн хүндрэлийг нэрлэнэ үү.

....................................................................................................................................[1]

IV. Тамхины утаанд амьсгалын тогтолцооны эрхтнүүдэд хортой нөлөө үзүүлдэг

давирхайлаг бодис болох бохийг агуулдаг.

Тамхины бохины 3 нөлөөг бичнэ үү.

1......................................................................................................................................

........................................................................................................................................

2......................................................................................................................................

........................................................................................................................................

3......................................................................................................................................

....................................................................................................................................[3]

[Нийт: 11оноо]

111

Шалгалтын дэвтэр 2-ийн зөв хариулт

1. I. A - бөөм/хроматин

B- митохондри

C- барзгар эндоплазмын тор/ ЭТ [3]

II А. уураг/полипептидийн нийлэгжил; Эсвэл уураг, зөөвөрлөлт/модификаци

Хэрэв 1-р асуултад С-г гольджийн аппарат, гөлгөр эндоплазмын тор

эсвэл рибосом гэж хариулсан бол А хариулт нь алдаатай болно

Б. Ялгах чадвар/нарийвчлал бага;

200 нм-ыг 0.5 нм-тэй харьцуулсан;

гэрлийн долгионы урт нь хэмжээнээсээ урт учир;

рибосом/мембран, 200 нм-ийн диаметрээс бага бол харагдахгүй;

рибосом нь 20-30 нм-ын диаметртэй/15-20 нм;

мембран 7-10 нм зузаантай учир;

В. Зөвхөн амьгүй дээжийг хардаг ;

Нарийн бүтцийг алдагдуулахгүйн тулд урьдчилан боловсруулалт хийх,

вакумдах шаардлагатай;

Хэрэглэгдэх бодис нь үнэтэй, хязгаартай;

Илүү их цахилгааны хүчийг шаарддаг;

Тогтмол, өндөр хүчдлийн хэсэг/ гүйдэл шаарддаг;

Гадны соронзон оронд илүү мэдрэг ;

Ажиллуулахад хүндрэлтэй/техникийн туршлага шаарддаг ;

Дээж бэлдэхэд хүндрэлтэй; жишээ нь: нимгэн хэрчим гэх мэт

Бэлдэх хугацаа урт

Нэг өнгийн/зөвхөн хар, цагаанаар харагдана.

Зөөвөрлөх боломжгүй/зөвхөн тусгай байрлалд ашиглах боломжтой

(өөрөөр хэлбэл хүчдлийн хэсэг)

III. +/-1мм-ийн зөрүүг зөвшөөрнө.

Хэрэв хариулт зөв бол 2 оноо өгнө.

20000/6мкм = (3333.3) эсвэл 19000/6 = (3166.7) эсвэл 21000/6 = (3500.0)

3333 (x) ; эсвэл 3167 (x) эсвэл 3500n (x)

Хэрэв нэг эсвэл түүнээс илүү аравтын бутархайгаар хариулсан бол нэг

оноо, 6мкм-ээ зөв хэмжсэн бол нэг оноо өгнө.

Нийт: [9]

2. I. тал саран хавхлаг ; эсвэл уушгины хавхлаг

Буцаж урсахаас хамгаалдаг (цусыг)

Цусыг нэг чиглэлд урсгадаг;

баруун ховдлоос/уушгины артер руу цусыг урсгана. [3]

II. (Y нь зүүн ховдлын хана) илүү их зүрхний булчин агуулдаг;

Зүүн ховдол/ховдлын ойролцоо Y, цусыг бүх бие рүү шахна/ баруун

ховдлоос илүү хүчтэй өндөр даралтаар шахна;

Цусны их эргэлтийн урсгал илүү өндөр даралттай. [3]

III. Синусын зангилаа, тосгуур, ховдлын зангилаа, Пуркиньегийн ширхэг,

Гиссийн багц гэсэн түлхүүр үгнүүдээс дор хаяж 2-ыг ашиглсан байх;

Синоатриал зангилаанаас импульс дамжих;

Цахилгаан импульс;

Импульс тосгуурт дамжих;

Тосгуур агших, тосгуурын систем;

Тосгуур ховдлын зангилаанаас импульсыг ховдол руу дамжуулах хэсэг;

112

Пуркиньегийн ширхэг, Гиссийн багц нь импульсыг ховдол, зүрхний орой

руу дамжуулах;

Зүрхний оройноос дээрээ дамжих;

[5]

Нийт: [11]

3. I. А. 1. Анхдагч/нэгдүгээр

2. Дөрөвдөгч /дөрөвдүгээр [2]

Б. дисульфид (холбоо/гүүр); [1]

II. пептид холбоо салах/ зардах ;

Усны оролцоотой задрах ;

Чөлөөт –COOH/-COO-болон чөлөөт –NH2/-NH3+ ; [3]

Нийт: [6]

4. I. зөв тайлбарт 1 оноо, зөв дүрслэлд 1 оноо.

Ямар нэг биологийн хяналтын арга, жишээ нь:B.thuringiensis ;

Шумуулны авгалдайг устгах ;

Шавж устгах бодисыг хэрэглэх ;

Бие гүйцсэн шумуулыг устгах ;

Тогтоол усыг арилгах;

Шумуул үржих газрууд/өндөг боловсрох газрыг устгах;

Усан дээрх тосыг ашиглах ;

Шумуулны авгалдай боловсрохыг саатуулах, зогсоох/устгах,; [2]

II. халуун хумхаагийн паразит/өвчин үүсгэгч/Plasmodium/ олон антигентэй;

эукариот/олон ген ;

амьдралын циклийн олон өөр өөр үе шатууд;

нэг Plasmodium-ээс олон зүйл/зүйл бүрийн омог;

мутаци нь антигенүүдийг өөрчилдөг/антигены солигдол/шилжилт;

паразит нь амьдралын циклийн тодорхой шатанд эмзэг; [3]

III. устсан паразитуудын хувь/өсөлтийг дарангуйлах, эмийн концентраци

ихсэхэд паразитуудын өсөлт дарангуйлагдах ;

Үр нөлөө нь хлорохиныг эсэргүүцэх чадвартай паразитуудад илүү ;

Цаашид тайлбарлахдаа зураг 4.1-ийг ашиглах; дүрслэх, тайлбарлах; [3]

IV. А. Африкийн өмнөд хэсэг ба зүүн хэсгийн улсуудад халуун хумхаагийн

өсөлт илүү өндөр/өндөр хувьтай.

Эсвэл улсуудыг нэрлэх

ХДХВ-ийн халдвартай улсуудад илүү өсөлттэй ;

Мэдээллийг ашиглан иш татах ;

Б. ХДХВ халдвар/Т туслагч лимфоцит/Т-эс ;

ХДХВ болон хумхаа нь магадгүй цус сэлбэхтэй холбоотой ; [2]

Нийт: [12]

5. I. Азот (хий)/N2 –ийн хувирал; агаарын азот, аммони (ионууд/нэгдлүүд)

/NH4+ /амин хүчлүүд болох;

Нитрогеназа энзимийн оролцоотой явагдах урвалыг дэлгэрүүлэн

тайлбарласан байж болно. [3]

II. A. аммонификаци/ялзрал/задрал/илжрэл ;

Б. Нитратжуулах бактери/нитратжих процессийг аммони/аммонийн ионоор

113

хангах;

аммони/аммонийн ион исэлдэн нитрит/нитратад хувирах ;

Nitrobacter/Nitrosomonas;

Ургамалд ашиглах боломжтой хэлбэр нь нитрат; [2]

III. A. Энзимгүй үед шээг нь гидролизод орж задардаггүй болохыг шалгах;

Энзимгүйгээр урвал явагдахгүй

Б. Гидролизийг бууруулах, субстрат/шээг, концентраци;

Гидролизэд орсон

А хуруу шилийг B-тэй харьцуулахад шээг нь илүү хурдан задарсан

/урвалын хурд нь ялгаатай.

А хуруу шил Энзим нь субстраттайгаа хэвийн холбогдсон / Энзим-

субстратын комплекс хурдан үүссэн;

B хуруу шил өрсөлдөөнт саатуулагч нь идэвхитэй төвтэй холбогдож

саатуулсан Субстрат нь идэвхитэй төвтэй холбогдоогүй; [4]

Нийт: [11]

6. I. Хүснэгтийн зөв мөр бүрт 1 оноо.

Сормуусаар

бүрхэгдсэн

Хатуу

мөгөөрс

Хийн

солилцоо

Гөлгөр

булчинтай

Мөгөөрсөн хоолой ✓ ✓ ✓

Бронхи ✓ ✓ ✗ ✓

Бронхиол ✓ ✗ ✗

Уушгины цулцан ✗ ✗ ✓ ✗

[4]

II. цусны эргэлт сайн явагдах, цусны хангамж;

Цусны агааржуулалт сайн, амьсгалын хөдөлгөөн эрчимтэй байх; [2]

III. A. сунах/тэлэх/уртсах, амьсгал авахад, буцах/богиносох, амьсгал гаргахад;

Дараах хариултуудыг тооцож болно

амьсгал авах болон гаргахад ээлжлэх

(суналт)-ыг ихэсгэх, гадаргуугийн талбай/агаарын эзэлхүүн, хийн

солилцоо ;

(буцалт) туслах, агаарыг гаргах;

Цулцангийн хагарал/эвдрэл; [1]

2. эмфизема [1]

Б. (шалтгаан) мутаци;

Хяналтгүй хуваагдах/митоз/эсийн хуваагдал/эсийн өсөлт;

Дарангуйлж чадахгүй/хавдар үүсгэгч;

Хундган эсийн шүүрэл/илүүдэл/ салст;

устгагч/бууруулагч/саа өвчин/ сормуус;

Сорви болсон эд эсийг тодруулах/сэргээх;

Үрэвсэл;

Халдвар авах эрсдлийг нэмэгдүүлэх; [3]

Нийт: [11]

114

Шалгалтын дэвтэр 3

1. Сонгины эсүүдийг уусмалд хийхэд эсийн доторх усны потенциал болон гаднах

уусмалын усны потенциалаас хамааран ус шилждэг.

Туршилтын явцад дараах зүйлсийг ажиглах шаардлагатай. Үүнд:

Натрийн хлоридын уусмал сонгины эсүүдэд хэрхэн нөлөөлж байгааг

Сонгины эсүүд дээр иодын уусмал хийхэд хэрхэн өөрчлөгдөж байгааг

Сонгины эсүүд дээр хийсэн натрийн хлоридын уусмалыг усаар солиход юу

ажиглагдахыг

Сонгины эсүүдэд явагдсан плазмолизын хувийг тооцож олох

Багш сурагчдад туршилт эхлэхэд дараах зүйлсийг өгнө.

Мөн:

“S1” тэмдэглэгээтэй саванд натрийн хлоридын уусмалд байгаа сонгины эд.

Микроскопоор эсүүдийг ажиглаж эсийн зургийг хурц үзүүртэй харандаагаар

зурах ѐстой. Үүнд:

S1 стакан дахь сонгины эд

S1 стакан дахь сонгины эдийг И уусмалаар будсаны дараа

Дараах зааврын дагуу туршилтын ажлаа явуулна.

1. Цэвэр, хуурай микроскопны тавиур шилийг S1 гэж тэмдэглээд цаасан алчуур

дээр байрлуулна.

2. S1 стаканд байгаа натрийн хлоридын уусмалыг пипеткээр соруулан авч

тавиур шилэн дээр дусаана.

3. Сонгины булцууны шүүслэг хайрснаас хямсаа ашиглан Зураг 1.1.д заасны

дагуу хальсыг хуулж авна.

Тэмдэглэгээ Найрлага Хортой эсэх Хэмжээ/см3

У Нэрсэн ус Хоргүй 50

И Иодын уусмал Цочроогч 10

Туршилтыг эхлэхээсээ өмнө Асуулт 1, Асуулт 2-ыг сайтар уншаарай.

Туршилтын ажлыг хоѐр цагийн дотор хийж дууссан байхаар тооцоолон төлөвлөнө үү.

Хэрэв танд цаг хангалттай байгаа бол өөрийн үр дүнг сайжруулах боломжтой, жишээ

нь нэг болон хэд хэдэн нэмэлт хэмжилт хийх гэх мэт.

115

4. Сонгины хальснаас бүрхүүл шилний хэмжээтэй хуулан авч үлдсэн эдийг

буцаан S1 стаканд хийнэ.

5. Хуулсан сонгины хальсыг Зураг 1.2.т зааснаар тавиур шилэн дээр

байрлуулна. Хэрэв сонгины хальс нь нугаларвал натрийн хлоридын уусмал

нэмж хийнэ. Ингэснээр сонгины хальс хөвж тэнийнэ.

6. Сонгины хальсыг хатахаас сэргийлж натрийн хлоридын уусмал нэмж хийж

болно.

Зураг 1.2

7. Сонгины хальс дээр бүрхүүл шилийг сонгины хальс болон бүрхүүл шилний

зах давхцаж байхаар байрлуулна. Бүрхүүл шилний гаднах илүүдэл уусмалыг

фильтрийн цаасаар арчиж авна.

8. Бэлдмэлээ микроскоп ашиглан харна.

I. А. Натрийн хлоридын уусмалын ургамлын эсэд үзүүлсэн нөлөөг харуулж чадах

хоѐр эсийг сонгоно.

Сонгосон хоѐр эсийг томоор, доор өгөгдсөн зайд зурна.

Зурган дээрээ нэг эсийн ханыг шулуунаар зааж тэмдэглэнэ. [3]

Б. 1. S1 тавиур шилтэй бэлдмэл рүү бүрхүүл шилийг нь авахгүйгээр И уусмал

нэмнэ.

2. Бэлдмэлээ микроскопноос авч фильтрийн цаасан дээр байрлуулна.

3. Зураг 1.3-д харуулсны дагуу бүрхүүл шилний ирмэг рүү И уусмалаас

хэдэн дуслыг дусаана. И уусмал бүрхүүл шилний доогуур жигд тарах

хүртэл хэдэн секунд хүлээнэ. Фильтрийн цаасаар бүрхүүл шилний гаднах

илүүдэл уусмалыг арчиж авна.

Зураг 1.3.

4. Бэлдмэлийг микроскоп ашиглан харна. И уусмал нөлөөлсөн нэг эсийг

сонгоно.

116

5. Сонгосон эсийн зургийг томоор зурна. Сонгосон энэ эс болон I.А-д зурсан

эсийг харьцуулан нэг онцлог ялгааг тайлбарлана уу.

[3]

Дараах дарааллаар туршилтын ажлыг явуулна.

S1 бэлдмэлийн натрийн хлоридын уусмалыг усаар солиход гарах

нөлөөг тайлбарлах

Сонгины эдийн эсүүдэд явагдсан плазмолизын хувийг тооцоолж олох

6. Цэвэр, хуурай микроскопны тавиур шилийг У гэж тэмдэглээд фильтрийн

цаасан дээр тавина.

7. 3 ба 4-р үе шатуудыг давтан хийнэ.

8. Хуулан авсан сонгины хальсыг У тэмдэглэгээтэй (нэрсэн устай) саванд

хийж хоѐр минут байлгана.

9. Хоѐр минутын дараа У тэмдэглэгээтэй савнаас хэдэн дусал усыг У

тавиур шилэн дээр дусааж сонгины хальсыг Зураг 1.2-д заасны дагуу

байрлуулна.

10. Сонгины хальсыг бүрхүүл шилээр бүрхэн гаднах илүүдэл уусмалыг

фильтрийн цаасаар арчиж авна.

11. Бэлдмэлийг микроскоп ашиглан харна.

II. Эсүүдийг ×10 болон ×40 өсгөлттэй объектив линз ашиглан харна.

Үзэгдэх талбайд байгаа эсийн тоог тоолж плазмолизын хувийг тооцоолоход

тохиромжтой объектив линзийг сонгоно.

А. Сонгосон объектив линзний өсгөлтийг бичнэ үү.

Өсгөлт ×.....................................

[1]

Өөрийн дээжний эсийн нийт тоог тодорхойлох шаардлагатай.

Б. Тоолж гаргасан эсийн нийт тоог бичнэ үү.

Эсийн нийт тоо ..................................

[1]

Сонгины эсүүд нь зураг 1.4-д харуулснаар “плазмолизэд ороогүй эсээс бүрэн

плазмолизэд орсон эс хүртэл плазмолизын үе шатууд”-ыг үзүүлж болно.

117

12. Плазмолизэд ороогүй болон плазмолизэд орсон зэргээр нь эсүүдийг

багтаасан үзэгдэх талбайг сонгоно.

13. Өөрийн бэлдмэл дэх эсүүдийг ажиглан зааврын дагуу дараах хуудсыг

бөглөнө үү.

Ямар нэгэн зэргээр плазмолизэд орсон эс бүрийг “√” тэмдэглэнэ.

Плазмолизэд ороогүй эсүүдийг “х” тэмдэглэнэ.

Үр дүнг гаргахдаа дараах зүйлсийг анхаарна уу.

В. Үр дүнг ашиглан плазмолизэд орсон эсүүдийн хувийг тооцоолно уу.

[1]

Г. Доорх зайнд плазмолизэд орсон (аль ч зэргээр орсон байж болно) эсийн

тоо, плазмолизэд ороогүй эсийн тоо, мөн сонгины эдийн эсүүдэд явагдсан

плазмолизын хувийг тоцоолсон үр дүнг хүснэгт зохиож тэмдэглэнэ үү.

[5]

Д. Хамааралтай хувьсагчийг хэмжих үед гарч болох нэг алдааг бичнэ үү.

.....................................................................................................................................

.................................................................................................................................[1]

Е. Усны шилжилт, усны потециал гэсэн нэр томьѐо болон сонгины хальсны

эсэд байгаа натрийн хлоридын уусмалыг усаар солиход гарсан нөлөөг

тайлбарлана уу.

.....................................................................................................................................

.....................................................................................................................................

.....................................................................................................................................

.................................................................................................................................[3]

Ё. Энэхүү туршилтаар олсон мэдлэгээ ашиглан үл мэдэгдэх уусмалын натрийн

хлоридын концентрацийг олж болох өөр туршилтын ажлыг төлөвлөнө үү.

.....................................................................................................................................

.....................................................................................................................................

.....................................................................................................................................

.....................................................................................................................................

.................................................................................................................................[3]

118

2. Ургамал нь транспирацийн явцад усаа алддаг. Энэ процесст үндэснээс навч хүртэлх

усны урсгал болон навчны эсүүдийн ус ууршуулах үзэгдэл багтдаг.

Зарим ургамал усны алдагдлаа багасгах зохилдлогоотой байдаг. Жишээлбэл,

навчаа хумих эсвэл навчны доод гадаргууд байрлах амсрын эсээ хаах гэх мэт.

Транспирацийг багасгах зохилдлогоо бүхий ургамлуудыг ксерофитууд гэж нэрлэдэг.

Зураг 2.1-д чийглэг болон хуурай орчинд ургасан ургамлын навчны хөндлөн огтлол

болон доод эпидермисийн гадаргуугийн талбайг харьцуулан харуулсан байна.

Зураг 2.1

Сурагч навчны траниспирацид гадаргуугийн талбай хэрхэн нөлөөлж байгааг судлахын

тулд навчны дотогшоо эргэж хумигдсан доод гадаргуу болон хумигдаагүй тэгш

гадаргуугийн хэмжээг тооцоолох шаардлагатай.

Дотогшоо эргэж хумигдсан навчны доод гадаргууг диаграмм байдлаар нэмэлт хуудас

дээр зурж өгсөн болно.

Дараах зааврын дагуу энэ ажлыг хийж гүйцэтгээрэй.

Нэмэлт хуудсанд өгөгдсөн диаграммаас хумигдсан навчны доод гадаргуугийн

зургийг хайчилж авна.

Хайчилсан цаасаа доор өгөгдсөн хэмжээст цаасан дээр тавьж хэлбэрийн дагуу

тойруулан зурна.

I. Хумигдсан навчны доод гадаргуугийн нийт талбайг олохдоо дараах зааврыг

дагаарай.

1 см×1 см хэмжээтэй квадратууд хэд байгааг тоолно уу.

Хагас болон хагасаас том квадратуудыг нэг квадрат гэж тооцно.

Хагас болон түүнээс бага хэмжээтэйг нэг квадрат гэж тооцохгүй.

Доор зурагдсан навчны гадаргуугийн 1 см×1 см хэмжээтэй

квадратуудыг тоолно.

119

Хумигдсан навчны доод гадаргуугийн талбай....................................[4]

II. Сурагч доор үзүүлсний адилаар хумигдаагүй навчны урт ба өргөний

харьцааг олно.

Харьцааг олохдоо хамгийн бага тоо хүртэл нь хурааж болно. Жишээлбэл, 15:6

нь 3-т хуваагдаж байгаа тул 5:2 болно.

Үүнтэй адилаар II.A хариултыг ашиглан хумигдаагүй навчны гадаргуугийн

талбай болон хумигдсан навчны гадаргуугийн талбайг олно уу.

Харьцаа .................................................................[1]

III. Эрдэмтэд улаан лоолийн навчны тоо нь транспирацийн эрчимд хэрхэн

нөлөөлөж байгааг судлажээ.

Судалгааны эхэнд 14 навчтай улаан лооль авч транспирацийн эрчмийг

тэмдэглэжээ. Тодорхой давтамжтайгаар улаан лоолийн навчнуудыг тасдан

транспирацийн эрчмүүдийг тэмдэглэсэн бөгөөд бусад бүх хувьсагчуудыг

тогтмол байлгав. Үр дүнг хүснэгт 2.1-д үзүүлжээ.

Хүснэгт 2.1.

Навчны тоо Транспирацийн

эрчим/ мкл мин-1

14 9.5

10 4.3

8 3.9

5 3.5

2 1.8

Хумигдаагүй навчны урт =15 см Хумигдаагүй навчны өргөн = 6 см Харьцааг хумигдаагүй навчны уртыг өргөнд харьцуулж бичнэ. Харьцаа 15:6

120

А. Хүснэгт 2-т өгөгдсөн үзүүлэлтүүдийг ашиглан график байгуулна уу.

Б. 12 навчтай улаан лоолийн трансцпирацийн эрчмийг олно уу. Хэрхэн олсноо

график дээр тэмдэглэж харуулна уу.

Транспирацийн эрчим ......................................................[2]

IV. Зураг 2.2-т будсан навчны хөндлөн огтлолын зургийг харуулжээ.

Өсгөлт ×200

Зураг 2.2

Гол хэсэг

121

А. Зураг 2.2-д үзүүлсний дагуу гол хэсгийн бүдүүвч зургийг зурж ксилемийг зааж

тэмдэглэ.

[5]

Б. Зураг 2.3-т өөр нэг навчны будсан, хөндлөн огтлолын зургийг харуулжээ.

Өсгөлт × 100

Доор өгөдсөн зайнд Зураг 2.2 болон 2.3-ын гол хэсгийн хоорондын ялгааг

харьцуулан тайлбарлана уу.

[3]

[Нийт: 19]

Нэмэлт хуудас

Даалгавар 2. I. -ийн диаграм

Хумигдсан навчны гадаргуу

Шалгалтын дэвтэр 3-ын зөв хариулт

1. I. A. Хамгийн багадаа 2 эс зурна, зургийн хэмжээ багадаа 70мм байна,

тод үргэлжилсэн шугамаар зурна,

зураг сүүдэрлээгүй зурагдсан байх;

эсийн ханыг шугамаар зааж тэмдэглэсэн байх; [3]

122

Б. нэг эс зурсан, эсийн ханыг давхар шугамаар зурсан байх;

мембраныг зурсан, бөөмийг зурсан байх;

эсийн хана, бөөм, цитоплазм зэргийг шугамаар зааж тэмдэглэсэн

байх будсан, будагдсан хэсгийг харуулсан байх; [3]

II. A. ×10 эсвэл ×40 [1]

Б. ×10 бол 10 ба түүнээс дээш эс/ ×40бол 10 ба түүнээс бага эс [1]

В. плазмолизэд орсон эсийн тоог нийт харагдаж буй эсийн тоонд

хувааж 100-аар үржүүлсэн байна. [1]

Г. хүснэгт зурж + эсүүдийг тэмдэглэсэн бол

плазмолиз гэж хүснэгтийн дотор гарчигласан бол ;

“√”, “х”тэмдэглэгээ хийсэн бол (эс бүрт);

давтаж хийсэн бол ;

хүснэгтэд үр дүнгийн явцыг тэмдэглэсэн бол тус бүр 1оноо өгнө [5]

Д. эс бүрийн плазмолизын зэргийг дүгнэхэд хүндрэлтэй ; [1]

Е. эс рүү орж буй усны хөдөлгөөн ;

осмос ;

эсийн гадна талд усны потенциал өндөр; [3]

Ё. хамгийн багадаа 5 өөр концентрацитай натрийн хлоридын уусмал

ашиглана ;

концентрациудийг шингэлэх замаар гаргана ;

мэдэгдэхгүй концентрацитай уусмал дах плазмолизын процессыг

мэдэгдэж буй уусмалууд дах плазмолизтой харьцуулна. [3]

[нийт21]

2. I. гадаргуугийн хэсгийг заасан газарт зурсан ;

хагас дөрвөлжинг тооцолгүй тоолсон ;

дөрвөлжингийн нийт тоог зөв гаргасан ;

хариуг см-ээр илэрхийлсэн [4]

II. харьцааг хамгийн бага бүхэл тооруу шилжүүлэн зөв олсон ; [1]

III. A. Х тэнхлэгт навчны тоог, У тэнхлэгт транспирацийн эрчим мкл/мин

авна;

Х тэнхлэгт 2 см тутамд 14 хүртэл 2-оор тоогоо нэмж бичих,

У тэнхлэгт 2 см тутамд 10 хүртэл 2-оор тоогоо нэмж бичих ;

5 цэгээ зөв олж жижиг хэрээс эсвэл цэгээр тэмдэглэх ;

5 цэгийг хооронд нь нэг цэгээс нөгөө цэг рүү шулуунаар холбож

муруй байгуулсан бол тус бүр 1 оноо өгнө [4]

Б. график дээрээ 12 навчыг олох; Зөв тайлж унших + мл/мин [2]

IV. А. Багадаа 90мм хэмжээтэй, сүүдэргүй зурах;

эс зурахгүй, багадаа 4 шугамтай зурсан байх, нэг хаалттай хэсгийг

зурах,

зөв хэсгийг зурах ;

дамжуулах багцуудын хэсгүүдийг харуулсан ;

товойсон хэсэгт дамжуулах багцыг зөв байрлуулсан ;

ксилемийг зааж тэмдэглэсэн бол тус бүр 1 оноо өгнө [5]

Б. Зураг 2.2, зураг 2.3, ялгаа гэж тэмдэглэсэн

3 мөр эсвэл баганатай хүснэгт байгуулсан,

ялгааг зөв гаргаж ирсэн бол оноогоо авна [3]

[нийт 19]