“АЛТНЫ БИЧИЛ УУРХАЙГААС ... - mne.mn · буй газар нутгийн байгаль орчны бүрэлдэхүүн хэсгүүд болох ус, амьтан

Байгаль Орчин, Тогтвортой Хөгжлийн Зөвлөх

Эко Трейд ХХК

“АЛТНЫ БИЧИЛ УУРХАЙГААС ҮҮДЭЛТЭЙ

БОХИРДЛЫГ БУУРУУЛАХ ҮНДЭСНИЙ ХӨТӨЛБӨР”-

ИЙН ТӨСЛИЙН БАЙГАЛЬ ОРЧНЫ СТРАТЕГИЙН

ҮНЭЛГЭЭНИЙ ТАЙЛАН

Улаанбаатар хот

2018

i

АГУУЛГА

1 ТАНИЛЦУУЛГА ........................................................................................................... 1

2 БАЙГАЛЬ ОРЧИН, НИЙГМИЙН ТӨЛӨВ БАЙДЛЫН ҮНЭЛГЭЭ .......................................... 3

2.1 Алтны бичил уурхайн байршил ............................................................................ 3

2.2 Төлөв байдлыг тодорхойлсон аргачлал ................................................................ 4

2.3 Алтны бичил уурхай эрхлэлт ба экосистемд онцгой чухал ач холбогдол бүхий

газар нутаг, экологийн төлөв байдал, түүний хамгаалал ................................................ 4

2.3.1 Баруун бүсэд алтны бичил уурхай эрхэлж буй газрууд ба УТХГН ................... 4

2.3.2 Баруун бүсэд алтны бичил уурхай эрхэлж буй газрууд ба ШЧГ .....................13

2.3.3 Хангайн бүсэд алтны бичил уурхай эрхэлж буй газрууд болон УТХГН ...........14

2.3.4 Хангайн бүсэд алтны бичил уурхай эрхэлж буй газрууд ба ШЧГ ...................17

2.3.5 Төвийн бүсэд алтны бичил уурхай эрхэлж буй газрууд болон УТХГН ............19

2.3.6 Төвийн бүсэд алтны бичил уурхай эрхэлж буй газрууд ба ШЧГ .....................22

2.3.7 Зүүн бүсэд алтны бичил уурхай эрхэлж буй газрууд ба УТХГН ......................23

2.3.8 Алтны бичил уурхай эрхэлж буй аймаг, сумын биологийн төрөл зүйлийн тойм

25

2.3.9 Алтны бичил уурхай эрхэлж буй газар нутгууд ба Монгол орны тал хээр, говь

цөлийн тууртан амьтдын тархац байршил .................................................................26

2.4 Гадаргын ус ........................................................................................................29

2.4.1 Судалгааны арга зүй, аргачлал ....................................................................30

2.5 Нийгэм, эдийн засгийн өнөөгийн байдал .............................................................41

3 ҮНДЭСНИЙ ХӨТӨЛБӨРИЙН ХЭРЭГЖИЛТЭЭС ҮҮСЭХ БАЙГАЛЬ ОРЧИН, НИЙГЭМ, ХҮНИЙ

ЭРҮҮЛ МЭНДЭД УЧРУУЛАХ ЭРСДЭЛ .................................................................................44

3.1 Оролцогч талуудтай хийсэн асуумж судалгаа ......................................................44

3.2 Үндэсний хөтөлбөрийн хэрэгжилтээс байгаль орчин, нийгэм, хүний эрүүл мэндэд

учирч болзошгүй эрсдлүүдийг тодорхойлон эрэмбэлэх үнэлгээ .....................................54

3.3 Хамгийн бага эрсдэлтэй хөгжлийн хувилбар болон үүний хэрэгжилтээс үүсэх

байгаль орчин, нийгмийн өөрчлөлт ба тэдгээр сөрөг нөлөөллөөс урьдчилан сэргийлж

зайлсхийх хувилбарууд болон сөрөг нөлөөллийг бууруулах арга хэмжээнүүд ................66

4 ДҮГНЭЛТ, ЗӨВЛӨМЖ ................................................................................................83

ii

Хүснэгтийн жагсаалт

Хүснэгт 2.1 Алтны бичил уурхайн байршил ....................................................................... 3

Хүснэгт 2.2 Ховд аймгийн Булган сумын нутагт хувиараа ашигт малтмал олборлогчдын

үйл ажиллагаагаар эвдрэлд өртсөн газрууд, талбайн хэмжээ ...........................................10

Хүснэгт 2.3 Монгол орны усны сав газруудад орших алтны бичил уурхайн талбай ............30

Хүснэгт 2.4 Хангайн бүсийн алтны бичил уурхайн талбай................................................33

Хүснэгт 2.5 Төвийн бүсийн алтны бичил уурхайн талбай .................................................36

Хүснэгт 3.1 Асуумж судалгааны дүнд түгээмэл гарсан саналууд ........................................46

Хүснэгт 3.2 Ерөнхий асуултуудад хамгийн түгээмэл дурьдсан хариултууд ........................48

Хүснэгт 3.3 Эрсдлийн матриц ...........................................................................................54

Хүснэгт 3.4 Хөтөлбөрийн хэрэгжилтээс үүсэх эрсдлийн үнэлгээ .......................................55

Хүснэгт 3.5 Үндэсний хөтөлбөрийн анхны төсөлд санал болгож буй хувилбар ба

тэдгээрээс үүсч болзошгүй сөрөг нөлөөлөл, бууруулах арга хэмжээ .................................66

Зургийн жагсаалт

Зураг 2.1 Алтны бичил уурхайн байршил ба Монгол улсын хөгжлийн бүсүүд ..................... 4

Зураг 2.2 Баруун бүсэд алтны бичил уурхай эрхэлж буй, эрхлэх газрууд ба УТХГН ............ 5

Зураг 2.3 Баруун бүсэд алтны бичил уурхай эрхэлж буй, эрхлэх газрууд ба ойн сан .......... 9

Зураг 2.4 Баруун бүсэд алтны бичил уурхай эрхэлж буй, эрхлэх газрууд ба ШЧГ ..............13

Зураг 2.5 Хангайн бүсэд алтны бичил уурхай эрхэлж буй, эрхлэх газрууд болон УТХГН ....15

Зураг 2.6 Хангайн бүсэд алтны бичил уурхай эрхэлж буй, эрхлэх газрууд ба ойн сан .......16

Зураг 2.7 Хангайн бүсэд алтны бичил уурхай эрхэлж буй газрууд ба ШЧГ ........................18

Зураг 2.8 Төвийн бүсэд алтны бичил уурхай эрхэлж буй газрууд болон УТХГН .................20

Зураг 2.9 Төвийн бүсэд алтны бичил уурхай эрхэлж буй, эрхлэх байршлууд ба ойн сан ....21

Зураг 2.10 Төвийн бүсэд алтны бичил уурхай эрхэлж буй газрууд ба ШЧГ ........................22

Зураг 2.11 Зүүн бүсэд алтны бичил уурхай эрхэлж буй, эрхлэх газрууд ба УТХГН .............23

Зураг 2.12 Зүүн бүсэд алтны бичил уурхай эрхэлж буй, эрхлэх газрууд ба ойн сан ...........24

Зураг 2.13 Зүүн бүсэд алтны бичил уурхай эрхэлж буй, эрхлэх газрууд ба ШЧГ ................24

Зураг 2.14 Байгаль орчныг хамгаалахад талуудын оролцоог нэмэгдүүлэх нь - II” (ESEC II)

төсөл хэрэгжиж аймаг сумдын байршил ...........................................................................25

Зураг 2.15 Хүзүүвчилсэн хулангуудын шилжилт хөдөлгөөний байдал (2014 оны 5 дугаар

сарын 1-нээс 31 хүртэлх мэдээ) .......................................................................................27

Зураг 2.16 2013 оны хаврын улиралд хийгдсэн судалгааны явцад ажиглагдсан хар

сүүлтийн байршил ба сүрэглэлт .......................................................................................27

Зураг 2.17 Монгол орны тал хээр, говь цөлийн тууртаны тархалт, тоо толгой, нягтшил,

нөөцийн судалгаа хийсэн газар нутаг (ШУА-ийн Биологийн хүрээлэнгийн Хөхтний

экологийн лаборатори, 2009) ...........................................................................................28

Зураг 2.18 Булган голын сав газрын зураг........................................................................32

Зураг 2.19: Бөөн цагаан нуур-Байдраг голын сав газар ....................................................34

Зураг 2.20: Орог нуур-Түйн голын сав газар ....................................................................35

Зураг 2.21 Туул голын сав газар ......................................................................................37

Зураг 2.22 Хараа голын сав газар ....................................................................................39

Зураг 2.23 Ерөө голын сав газар ......................................................................................40

iii

Гэрэл зургийн жагсаалт

Гэрэл зураг 2.1 Мянган Угалзатын Нурууны БЦГ-ын хязгаарлалтын бүс дэх эвдрэлд өртсөн

газар (Цагаан эрэг) ........................................................................................................... 6

Гэрэл зураг 2.2 Ховд аймгийн Цэцэг сумын нутаг, Улаантолгой нэртэй газар нөхөрлөл

бүхий иргэд ашигт малтмал олборлож буй байдал ............................................................ 7

Гэрэл зураг 2.3 Их Улаан уул ............................................................................................ 8

Гэрэл зураг 2.4 Мөнххайрхан уул БЦГ, Загийн амны эвдрэлд өртсөн талбай .....................11

Гэрэл зураг 2.5 Ховд аймгийн Үенч сумын нутаг Дартын богоч .........................................11

Гэрэл зураг 2.6 Ховд аймгийн Үенч сумын нутаг, Нарийн сайрын ам ................................12

Гэрэл зураг 2.7 Ховд аймгийн Үенч сумын нутаг, Дартын шил ..........................................12

Гэрэл зураг 2.8 Өмнөговь аймгийн Баяндалай сум, Хадан нууц нэртэй газар ....................20

Гэрэл зураг 2.9 Монгол орны усны сав газар ....................................................................29

Дүрслэлийн жагсаалт

Дүрслэл 1.1 Байгаль орчны стратегийн үнэлгээний ажлын удирдамжийн бүдүүвч ............. 2

iv

ТОВЧИЛСОН ҮГИЙН ЖАГСААЛТ

АМГТГ – Ашигт Малтмал Газрын Тосны Газар

БОАЖС – Байгаль Орчин Аялал Жуулчлалын Сайд

БОСҮ – Байгаль Орчны Стратегийн Үнэлгээ

БЦГ – Байгалийн Цогцолбор Газар

ГИДЦГ – Говийн Их Дархан Цаазат Газар

ЗДТГ – Засаг Даргын Тамгын Газар

ИТХ – Иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурал

УУХ – Уул уурхайн Хэлтэс

УТХГН – Улсын Тусгай Хамгаалалттай Газар Нутаг

ХАМО – Хувиараа ашигт малтмал олборлогч

ШЧГ – Шувуудад Чухал Газар

ШУА – Шинжлэх Ухааны Академи

1

1 ТАНИЛЦУУЛГА Алтны бичил уурхайгаас үүдэлтэй бохирдлыг бууруулах үндэсний хөтөлбөрийн эхний

төсөлд хийж буй байгаль орчны стратегийн үнэлгээний эхлэлийн тайланд БОСҮ-ний

ажлын удирдамж, үндэсний хөтөлбөрийн оролцогч талууд, бичил уурхайн салбартай

холбоотой байгаль орчин ба нийгмийн асуудлуудын нөхцөл байдлын тойм болон

үндэсний хөтөлбөрийн төслийг үндэсний хууль тогтоомж болон Монгол улсын нэгдэн

орсон олон улсын гэрээ конвенцуудтай харьцуулсан эрхзүй шинжилгээний дүгнэлтийг

танилцуулсан билээ (Эхлэлийн тайлан болон стратегийн үнэлгээний тайлангийн агуулгыг

Дүрслэл 1.1 Байгаль орчны стратегийн үнэлгээний ажлын удирдамжийн бүдүүвчээс үзнэ

үү ).

Стратгегийн үнэлгээний энэхүү тайланд бичил уурхайн үйл ажиллагаа идэвхитэй явагдаж

буй газар нутгийн байгаль орчны бүрэлдэхүүн хэсгүүд болох ус, амьтан ба тусгай

хамгаалалттай газрууд ба хүн амын суурьшил, нутагшлын өнөөгийн төлөв байдлын

танилцуулга ба, хөтөлбөрийн төслийн тухай оролцогч талуудыг хамруулсан асуумж

судалгааны үр дүн, хөтөлбөрийн хэрэгжилтээс байгаль орчин, нийгэм, хүний эрүүл

мэндэд учирч болзошгүй эрсдлүүдийг тодорхойлсон үнэлгээ, үүнд үндэслэн санал болгож

буй үндэсний хөтөлбөрийн шинэчилсэн үйл ажиллагаанууд ба тэдгээрийг хэрэгжүүлэх

явцад үүсч болзошгүй сөрөг нөлөөлөл, тэдгээр сөрөг нөлөөллөөс зайлсхийх, бууруулах

арга хэмжээ болон үндэсний хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх явцад байгаль орчны стратегийн

үнэлгээний дүгнэлт, зөвлөмжийн хэрэгжилтиг хянах шалгуур үзүүлэлтүүдийг тус тус

тусгав.

2

Дүрслэл 1.1 Байгаль орчны стратегийн үнэлгээний ажлын удирдамжийн бүдүүвч

ҮЕ ШАТ ДААЛГАВАР ҮР ДҮН

Дээрх бүдүүвч зурагт стратегийн нөлөөллийн үнэлгээг хийж ажлын шат дараалал,

алхмууд ба хүлээгдэж буй үр дүнг үзүүлэв.

БОСҮ-ний ажлын удирдамжийг

боловсруулах

Үндэсний хөтөлбөрийн оролцогч

талуудыг тодорхойлох

БОСҮ-ний гол зорилт,

шаардлага цар хүрээг

тодорхойлох үе шат

ЭХЛЭЛИЙН ТАЙЛАН

Байгаль орчин, нийгмийн нөхцөл

байдлыг үнэлэх

Байгаль орчны

стратегийн үнэлгээг

гүйцэтгэх үе шат

Үндэсний хөтөлбөртийн төсөлд

байгаль орчны эрхзүй,

стратегийн шинжилгээ хийх

Дүгнэлт, эрх зүйн

зөрчлийг арилгах

зөвлөмж

Үндэсний хөтөлбөрийг

хэрэгжүүлэхэд өртөх байгаль

орчин, нийгмийн төлөв байдлыг

тодорхойлох

СТРАТЕГИЙН ҮНЭЛГЭЭНИЙ

ТАЙЛАН

Үндэсний хөтөлбөрийн

хэрэгжилтээс байгаль орчин,

нийгэм, эрүүл мэндэд учирч

болзошгүй эрсдэл, сөрөг

нөлөөлөл, үр дагавар,

хуримтлагдах нөлөөллийг

тодорхойлох

Хамгийн бага

эрсдэл, сөрөг

болон

хуримтлагдах

нөлөөлөл багатай

хөгжлийн

хувилбар

Байгаль орчин, нийгмийн

өөрчлөлтийг тодорхойлох

Сөрөг нөлөөллөөс зайлсхийх

хувилбаруудыг сонгох, сөрөг

нөлөөллийг бууруулах арга

хэмжээг тодорхойлох

Байгаль орчны

стратегийн үнэлгээний

явц үр дүнг мэдээлэх,

хэлэлцүүлэх үе шат

БОСҮ-ний явц, үр дүн, дүгнэлт,

зөвлөмжийг оролцогч талуудад

танилцуулах (зөвлөлдөх уулзалт

семинар, вэб хуудас)

Асуум

ж

суд

ал

га

а/я

ри

лц

ла

га

3

2 БАЙГАЛЬ ОРЧИН, НИЙГМИЙН ТӨЛӨВ БАЙДЛЫН

ҮНЭЛГЭЭ Бичил уурхайн үйл ажиллагаанаас үүдэлтэй бохирдлыг бууруулах үндэсний хөтөлбөрийг

хэрэгжүүлэх газар нутгийн экосистемд нь онцгой чухал ач холбогдол бүхий газар нутаг,

экологийн төлөв байдал, түүний хамгаалал, эмзэг байдлыг тодруулав.

2.1 Алтны бичил уурхайн байршил

2018 онд хийгдсэн Монгол Улсын Алтны Бичил Уурхайн салбарын үндэсний тойм

судалгаа, АМГТГ-аас ирүүлсэн 2018 оны 12 дугаар сард ирүүлсэн мэдээлэл, Стратегийн

үнэлгээний судалгаагааны үр дүн болон орон нутгийн ЗДТГ-аас авсан мэдээллүүдийг

нэгтгэн үзэхэд 14 аймгийн, 35 сум, Төв аймгийн Борнуур тосгон, Улаанбаатар хотын

Багахангай дүүрэгт алтны бичил уурхайн үйл ажиллагаа явагдаж байна (Хүснэгт 2.1).

Хүснэгт 2.1 Алтны бичил уурхайн байршил

# Аймаг

Алтны бичил уурхай эрхэлж буй сумууд

АМГТГ-ын дүгнэлт гарсан газрууд

Үндэсний тойм судалгаанд хамрагдсан

талбай

Стратеги үнэлгээний судалгаанд хамрагдсан

талбай

Орон нутгийн ЗДТГ-аас

авсан мэдээллээр

1 Хэнтий Норовлин, Баяндун

2 Баянхонгор Шинэжинст, Заг, Бөмбөгөр, Галуут, Баян-Овоо, Богд

Жаргалант

3 Булган Бүрэгхангай Бүрэгхангай

(Заамарын хөндий)

4 Сэлэнгэ Баянгол, Ерөө Ерөө

5 Төв Баянжаргалан,

Заамар, Орхонтуул, Борнуур

Заамар, Борнуур Заамар,

Орхонтуул

6 Ховд Үенч, Алтай,

Цэцэг Булган, Алтай

7 Өмнөговь Манлай Сэврэй,

Баяндалай Цогт-Овоо

Мандал-Овоо, Цогт-Овоо

8 Дархан-Уул Шарын гол, Хонгор Хонгор

9 Улаанбаатар

хот Багахангай дүүрэг

10 Дорноговь Сайхандулаан

11 Говь-алтай Цогт, Алтай хот,

Чандмань, Шарга Тонхил, Бугат

12 Өвөрхангай Нарийнтээл

13 Архангай Булган

14 Увс Тариалан

32 7 7 14

14 аймаг, 45 сум, 1 тосгон, Улаанбаатар хотын Багахангай дүүрэг,

Газарзүйн байршлын хувьд Говь-Алтай, Баянхонгор, Сэлэнгэ, Төв аймгуудад алтны бичил

уурхай бүхий бусад аймгуудтай харьцуулахад алтны бичил уурхайн үйл ажиллагаа илүү

4

эрчимтэй явагдаж байгаа ба хамгийн олон бичил уурхайчид, ХАМО иргэд ажиллаж байна

гэж үзсэн байна1.

2.2 Төлөв байдлыг тодорхойлсон аргачлал

Бичил уурхайн үйл ажиллагаанаас үүдэлтэй бохирдлыг бууруулах үндэсний хөтөлбөрийг

хэрэгжүүлэх газар нутгийн экосистемд онцгой чухал ач холбогдол бүхий газар нутаг,

экологийн төлөв байдал, түүний хамгаалал, өнөөгийн байдлыг тодорхойлохдоо алтны

бичил уурхай эрхэлж буй болон эрхлэх дүгнэлт гарсан байршлуудыг Монгол орны ТХГН-

ууд, Шувуудад чухал газрууд болон Ойн сан зэрэг чухал газар нутгуудтай давхцаж буй

эсэхийг шалгаж; алтны бичил уурхай эрхэлж буй газруудтай давхцаж буй болон

нөлөөлөлд өртөж болзошгүй эдгээр чухал газар нутгуудад тархан амьдарч буй биологийн

төрөл зүйлүүдийн талаар тусгав. Алтны бичил уурхай эрхэлж буй болон эрхлэх дүгнэлт

гарсан байршлуудыг Монгол улсын бүсчилсэн хөгжлийн үзэл баримтлалын дагуу

гаргасан дараах бүсүүдээр үзүүлэв.

Зураг 2.1 Алтны бичил уурхайн байршил ба Монгол улсын хөгжлийн бүсүүд

2.3 Алтны бичил уурхай эрхлэлт ба экосистемд онцгой чухал ач

холбогдол бүхий газар нутаг, экологийн төлөв байдал, түүний

хамгаалал

А. БАРУУН БҮС

2.3.1 Баруун бүсэд алтны бичил уурхай эрхэлж буй газрууд ба УТХГН

1. АЛТНЫ БИЧИЛ УУРХАЙ БА ДАРХАН ЦААЗАТ ГАЗРУУД

1Алтны бичил уурхайгаас үүдэлтэй бохирдлыг бууруулах үндэсний хөтөлбөр боловсруулах” төсөл

Монгол улсын алтны бичил уурхайн салбарын үндэсний тойм судалгаа мөнгөн усны тооллого”-ын судалгааны тайлан, 2018).

5

Алтны бичил уурхай эрхэлж буй газрууд нь дархан цаазат газруудтай давхцал байхгүй

хэдий ч Говийн их дархан цаазат газрын А, Б хэсгийн газар нутгуудаас Говь Алтай

аймгийн Алтай, Цогт, Тонхил, Бугат; Баянхонгор аймгийн Шинэжинст; Ховд аймгийн

Үенч, Алтай сумын нутгуудад алтны бичил уурхай эрхэлж байгааг орон нутгийн ЗДТГ-ын

мэдээлэл болон Стратеги үнэлгээний судалгаагаар тогтоогдсон байна. Эдгээр газрууд нь

ГИДЦГ-тай давхцаагүй хэдий ч ойр байрлаж байна.

Мөн Увс аймгийн Тариалан сумын газар нутгийн зүүн хойд хэсэг нь Увс нуурын ДЦГ-тай,

мөн сумын газар нутгийн баруун өмнөд хэсэг нь Түргэн уулын дархан хэсгийн кластертай

давхцдаг бөгөөд 2015 онд Увс аймгийн Тариалан сумын нутагт Бор хавцал гэх газарт

35.01 га талбайд алтны бичил уурхай эрхлэх зориулалтаар АМГ-ын Уул уурхайн хэлтэсээс

дүгнэлт гаргасан, мөн орон нутгийн ЗДТГ-аас зөвшөөрөлгүй бичил уурхай эрхэлж буй

талаар мэдээлсэн.

Зураг 2.2 Баруун бүсэд алтны бичил уурхай эрхэлж буй, эрхлэх газрууд ба УТХГН

6

2. АЛТНЫ БИЧИЛ УУРХАЙ БА БАЙГАЛИЙН ЦОГЦОЛБОРТ ГАЗРУУД

Баруун бүсэд алтны бичил уурхайн үйл ажиллагаагаа эрхэлж буй аймаг, сумдын газар

нутагтай Мянган Угалзатын нуруу, Булган гол-Их Онгог, Мөнхайрхан уулын гэсэн

байгалийн цогцолборт газрууд давхцаж байна (Зураг 2.2 Баруун бүсэд алтны бичил

уурхай эрхэлж буй байршлууд болон УТХГН). Тухайлбал, Мянган Угалзатын нуруу БЦГ нь

Ховд аймгийн Цэцэг, Мөст, Алтай сумдын газар нутгийг дамнаж оршдог. Харин Цэцэг

сумын нутаг дэвсгэрийн 50 орчим хувийг Мянган угалзтын нурууны БЦГ эзэлдэг байна.

Мөн Ховд аймгийн Цэцэг сумын Баян-Овоо багийн нутаг Мянган Угалзатын Нурууны БЦГ-

ын хязгаарлалтын бүсэд хамраагдах Цагаан эрэг нэртэй газарт ХАМО иргэд 2009 оноос

хойш гянтболд олборлож байсан бөгөөд 2015 онд “Ашид Алтай Майнинг” ХХК, 2016-2018

онуудад “Өгөөжтэй өв” ХХК аймгийн ИТХ Тэргүүлэгчдийн 2015 оны 82, 2017 оны 60

дугаар тогтоолуудын дагуу нөхөн сэргээлт хийх нэрээр олборлолт явуулж эвдэрлд

оруулсан. Анх 13 га талбайд нөхөн сэргээлт хийх гэрээ байгуулан ажиллаж байсан боловч

41 га болж нэмэгдсэн байна. Дээрх аж ахуйн нэгж байгууллагууд нь ашигт малтмал угаах

тоног төхөөрөмж суурилуулан усан сан, томоохон хэмжээний ухагдсан нүх үүсгэсэн,

овоолго шороо ихтэй, тухайн эвдэрсэн талбайд ургамалжилт байхгүй болсон байна2.

Гэрэл зураг 2.1 Мянган Угалзатын Нурууны БЦГ-ын хязгаарлалтын бүс дэх эвдрэлд өртсөн газар (Цагаан эрэг)

2015 онд Ховд аймгийн Мөст сумын Нарийн давын ам гэх газарт 25.79 га талбайд

вольфрам олборлох зориулалтаар АМГ-ын Уул уурхайн хэлтэсээс дүгнэлт гарсан. Харин

Ховд аймгийн Цэцэг сумын нутаг Улаан толгой гэх газар ХАМО иргэд алт олборлодог нь

хээрийн судалгаагаар тогтоогдсон.

2 Ховд аймгийн эвдэрсэн газрын тооллого судалгааны ажлын тайлан, 2018

7

Гэрэл зураг 2.2 Ховд аймгийн Цэцэг сумын нутаг, Улаантолгой нэртэй газар нөхөрлөл бүхий иргэд ашигт малтмал олборлож буй байдал

2.3.1.1 МЯНГАН УГАЛЗАТЫН НУРУУ БЦГ

Мянган угалзатын нуруу БЦГ нь Монгол Алтайн нурууны хойд хэсэгт эргэн тойрон

хотгороор хүрээлэгдэн өндөр уулын хуурай хээрийн бүсэд, Ховд аймгийн Цэцэг, Мөст,

Алтай сумдын нутгаар 303774.59 га талбайг хамран оршдог.

Хамгаалалтанд авсан үндэслэл: Мянган Угалзатын нуруу нь Аргаль хонь (Ovis

ammon)-ны гол цөм нутаг байсан бөгөөд ховор ургамал, амьтан ихтэй байгалийн

үзэсгэлэнт газар учраас түүнийг хамгаалах, Аргаль хонины өсч үржих нөхцлийг хангах,

аялал жуулчлал хөгжүүлэх зорилгоор 2002 онд УИХ-ын 39 дүгээр тогтоолоор байгалийн

цогцолборт газар болгожээ.

2.3.1.2 БУЛГАН ГОЛ-ИХ ОНГОН БЦГ

Ховд аймгийн эвдэрсэн газрын тооллого, судалгааг 2018 онд БОАЖС-ын 2017 оны 03

дугаар сарын 29-ний өдрийн А/71 тоот тушаалаар батлагдсан “Уул уурхайн ашиглалтын

улмаас эвдэрсэн газрын тооллого хийх” ажлын удирдамжийн дагуу 13 сумын 52 газрын

276.64 га талбайг хамруулан хийж гүйцэтгэсэн байна.

Булган суманд Цоохор нуур, Таталын гурван толгой, Нарийн харын нуруу, Геологийн

цагаан толгой, Мянгатын хөтөл, Их улаан уул, Тэмээний хонд гэсэн газрууд эвдрэлд

өртсөн байна. Эдгээр газруудаас Байтаг багийн нутаг, Их Улаан уул нэртэй Ойн сан бүхий

газрын Заган ойд (Зураг 2.3 Баруун бүсэд алтны бичил уурхай эрхэлж буй, эрхлэх дүгнэлт

гарсан байршлууд ба ойн сан) ХАМО иргэд алт олборлож байгаа ба 2.1 га талбай эвдрэлд

орсон3.

3Ховд аймгийн эвдэрсэн газрын тооллого судалгааны ажлын тайлан, 2018

8

Гэрэл зураг 2.3 Их Улаан уул

Тус газарт 2015 оноос эхлэн хувиараа ашигт малтмал олборлогч иргэд үйл ажиллагаа

явуулж байгаа бөгөөд гар аргаар ухагдсан 3 цооногт хувиараа ашигт малтмал олборлогч

иргэд ашигт малтмал олборлох үйл ажиллагааг явуулсаар байна. Талбайн бусад хэсэгт

техник тоног төхөөрөмж ашиглаж олборлолт явуулсан тул ухагдсан нүхнүүд хаягдал

шороогоор дүүргэгдсэн, овоолго шорооны дунд хотгор үүссэн байна. Алтны шороон орд

бөгөөд чулуурхаг хөрстэй, ашигт малтмал олборлогч иргэд зарим хэсэгт хаягдал шороог

тэгшлэн түрсэн байна.

9

Зураг 2.3 Баруун бүсэд алтны бичил уурхай эрхэлж буй, эрхлэх газрууд ба ойн сан

10

Хүснэгт 2.2 Ховд аймгийн Булган сумын нутагт хувиараа ашигт малтмал

олборлогчдын үйл ажиллагаагаар эвдрэлд өртсөн газрууд, талбайн хэмжээ

Сумын нэр

Багийн нэр

Газрын нэр Эвдэрсэн талбай, га

Ашигт

малтмалын төрөл

Булган

Баянсудал Цоохор нуур 2.6 алт

Байтаг Таталын гурван толгой 0.09 алт

Алагтолгой Тэмээний хонд 0.1 алт

Байтаг Цөмөрдөг толгой 3 алт

Байтаг Их улаан уул /Засаг

цагаан/ 2.1 алт

Нийт 7.89

2.3.1.3 БУЛГАН ГОЛ-ИХ ОНГОН БЦГ

Булган гол нь Баян-Өлгий аймгийн Булган, Ховд аймгийн Булган сумдын нутгийн дундуур

урсаж улмаар улсын хил даван Оронго голд цутгадаг Төв Азийн гадагш урсгалгүй ай савд

багтах гол юм. Ховд аймгийн Булган сумын нутаг дэвсгэрт оршино.

Хамгаалалтанд авсан үндэслэл: Булган голын дархан газар нь зөвхөн минжийг

хамгаалах, өсгөн үржүүлэх зорилготой учраас 1995 онд УИХ-ын 26 дугаар тогтоолоор

тусгай хамгаалалттай газар нутгийн хуульд нийцүүлэн ховордсон амьтныг хамгаалах

зорилго бүхий байгалийн нөөц газар болгосон ба УИХ-ын 2011 оны 18 дугаар тогтоолоор

ангилал дээшлүүлэн Их Онгогийн 80 мянган га-гаар өргөтгөн Байгалийн цогцолборт

газар болгосон байна. Талбайн хэмжээ 92744 га.

Экосистемийн онцлог, биологийн төрөл зүйлийн тойм: Их Онгог нь ховор амьтан

ургамал ихтэй, Монгол Алтайн нурууны өвөр хэсэг, Төв Азийн цөлийн экосистемийн зааг

нутаг юм.

2.3.1.4 МӨНХХАЙРХАН УУЛ БЦГ

Мөнххайрхан уул, Үенчийн хавцал, түүний орчмын газар нутаг хамаарагдана. Ховд

аймгийн Үенч, Мөнххайрхан сум, Баян Өлгий аймгийн Булган сумын хил залгаа нутагт

оршино. Нийт талбайн хэмжээ 506094.61 га.

Хамгаалалтанд авсан үндэслэл: Мөнххайрхан уул, түүний орчмын газар нутаг нь

Баян-Өлгий аймгийн Булган сум, Ховд аймгийн Мөнххайрхан сумдын хил залгаа нутгийг

дамнан 40-80 км-ийн өргөнтэйгээр баруун хойноос зүүн урагш 200 гаруй км үргэлжлэн

оршино. 2011 онд УИХ-ын 18-р тогтоолоор 191,5 мянган га-гаар өргөтгөсөн.

Мөнхайрхан уул БЦГ-т алтны олборлолтоос эвдрэлд өртсөн газрууд

Ховд аймгийн эвдэрсэн газрын тооллогын 2018 оны судалгаагаар Үенч сумын нутагт

орших тус БЦГ-т 1.67 га талбай алт олборлолтын улмаас эвдрэлд өртсөн байна. Эвдрэлд

өртсөн газруудад олборлох үйл ажиллагаа явагдаагүй, мөн нөхөн сэргээлт хийгдээгүй

байна.

11

1. Загийн ам

Загийн ам нь Үенч сумын төвөөс 12 км зайд Мөнххайрханы УТХГН-ын орчны бүсэд 60%

хамаарагдах бөгөөд уулын өвөр бэлд гуу жалга сайр дагуу 40-60 см гүн ухагдсан, овоолго

шорооны өндөр харилцан адилгүй, хамгийн өндөр нь 1 м, чулуурхаг хөрстэй, 2008 онд

хувиараа ашигт малтмал олборлогч иргэдийн алт олборлох үйл ажиллагаар эвдрэлд орж,

2011 оноос хойш дахин олборлолт явагдаагүй бөгөөд 1.5 га талбай эвдэрч байгалийн

жамаар нөхөн сэргээгдэж байна. Тус газар нь усны хамгаалалтын бүстэй давхцалтай

байна.

Гэрэл зураг 2.4 Мөнххайрхан уул БЦГ, Загийн амны эвдрэлд өртсөн талбай

2. Дартын богоч

Тус газар нь дтд 1714 м өндөрт Мөнххайрханы УТХГН-т хамаарагдах бөгөөд уулын гуу

жалга, сайр дагуу чуулуурхаг хөрстэй, зарим газарт 0.8-1.2м хооронд ухагдсан, овоолго

шороо байхгүй, 2008-2010 онуудад хувиараа ашигт малтмал олборлогч иргэдийн алт

олборлох үйл ажиллагаар 0.05 га талбай эврэлд орж, байгалийн жамаар нөхөн

сэргээгдэж байна.

Гэрэл зураг 2.5 Ховд аймгийн Үенч сумын нутаг Дартын богоч

12

3. Нарийн сайрын ам

Мөнххайрханы УТХГН-т хамаарагдах ба уулын гуу жалга дагуу дтд 1773 м өндөрт,

хувиараа ашигт малтмал олборлогч иргэдийн алт олборлох үйл ажиллагаагаар 0.05 га

талбай эвдэрсэн, чулуурхаг хөрстэй, байгалийн жамаар нөхөн сэргээгдэж байна.

Гэрэл зураг 2.6 Ховд аймгийн Үенч сумын нутаг, Нарийн сайрын ам

4. Дартын шил

Мөнххайрханы УТХГН-т хамаарагдах ба уулын салаа дагасан гуу жалга дагуу, чулуурхаг

хөрстэй, хувиараа ашигт малтмал олборлогч иргэдийн алт олборлох үйл ажиллагаанд

өртөж 0.07 га талбай эвдрэлд орсон. Байгалийн жамаар нөхөн сэргээгдэж байна4.

Гэрэл зураг 2.7 Ховд аймгийн Үенч сумын нутаг, Дартын шил

4 Ховд аймгийн эвдэрсэн газрын тооллого, судалгааны тайлан, 2018

13

2.3.2 Баруун бүсэд алтны бичил уурхай эрхэлж буй газрууд ба ШЧГ

Баруун бүсэд алтны бичил уурхай эрхэлж буй газар нутгуудтай Ховд аймгийн Булган

сумын нутагт байрлах Булган голын ШЧГ ойр байрлаж байна. Бусад байршлууд нь ШЧГ-

тай давхцаагүй байна.

Зураг 2.4 Баруун бүсэд алтны бичил уурхай эрхэлж буй, эрхлэх газрууд ба ШЧГ

14

2.3.2.1 БУЛГАН ГОЛЫН ШЧГ

Шувуудын хувьд чухал ач холбогдол

Булган голын БНГ-аар хэсэгчилсэн байдлаар хамгаалагдсан. Булган голын хөндий нь

олон зүйлийн шувууд ялангуяа боршувуу, махчин шувуугаар элбэг төдийгүй, усны болон

эргийн шувууд нүүдлийн үедээ дайрч өнгөрдөг нэн чухал нутаг юм. Олон улсын хэмжээнд

ховордсон шувуудын зүйлээс хошуу галуу Answer cygnoides (EN), хан бүргэд Aquila heliaca

(VU), зээрд шонхор Falco naumanni (VU) газарзүйн популяцийн 1% давсан тоогоор

байдаг.

Бусад онцлог амьтан, ургамал

Булган голын хөндий манай орны хэмжээнд устаж болзошгүй гэж үнэлэгддэг Азийн минж

Castor fiber хамгийн их тохиолддог нутаг тул Булган голоос минж барин минжгүй бусад

голуудад нутагшуулах ажил хийгдэж байжээ. Хятадын нутагт цахилгаан станцын далан

баригдаж байгаа нь минжний нүүдэллэх хөдөлгөөнд саад болохоос гадна амьдрах орчныг

нь тасархайталд хүргэх аюул тулгараад байна.

Б. ХАНГАЙН БҮС

2.3.3 Хангайн бүсэд алтны бичил уурхай эрхэлж буй газрууд болон

УТХГН

Хангайн бүсэд Баянхонгор аймгийн Бөмбөгөр, Баян-Овоо, Богд, Заг, Шинэжинст,

Жаргалант болон Галуут болон Өвөрхангай аймгийн Нарийнтээл сумын нутагт алтны

бичил уурхай эрхэлж байгаа ба эдгээр газар нутгууд нь улсын ТХГН-тай давхцал байхгүй.

Харин Заг-Байдрагийн голын эхэн сав БЦГ-ын Баянхонгор аймгийн Жаргалант сумын

нутагт байрлах хэсгээр хамгийн ойр байрлаж байна.

Мөн Баянхонгор аймгийн Заг сумын нутагт Хүрэн Бэлчирийн Байгалийн дурсгалт газар

болон орон нутгийн 3 тусгай хамгаалалттай газар оршдог. Хангайн нурууны салбар уулс,

Байдрагийн голтой ойр байрлах тул тус сумын нутагт амьтдын амьдрах олон чухал орчин

нөхцөл бүрдсэн байдаг.

Өвөрхангай аймгийн Нарийтээл сумын нутагт алтны бичил уурхай эрхлэх зориулалтаар

2012 онд АМГ-ын УУХ-ээс Дунд түрүүний хавирга, Буйлсан сайр, Хараат ягааны баруун

жалга, Хараат ягааны өврийн жалга, Уужим булан зэрэг газруудад 23.84 га талбайд

дүгнэлт гарсан, мөн АМГ-ын Капастерийн хэлтэсээс 2016 онд 4.64 га талбай бүхий 11

газрыг алтны бичил уурхайн зориулалтаар олгох боломжтой гэсэн дүгнэлт гарсан байна.

Харин тус суманд улсын тусгай хамгаалалттай газар нутаг байдаггүй. Гэсэн хэдий ч,

зарим ховор болон ховордож буй зүйлүүдэд тааламжтай амьдрах орчин бүрдүүлдэг мод,

буттай бэлчээр болон хад, чулуу бүхий боржин чулуун уул олон байдаг.

15

Зураг 2.5 Хангайн бүсэд алтны бичил уурхай эрхэлж буй, эрхлэх газрууд болон

УТХГН

Архангай аймгийн Булган сумын нутагт АМГТГ-аас дүгнэлт гарсан газар нь ойн сантай

давхцаж байна.

16

Зураг 2.6 Хангайн бүсэд алтны бичил уурхай эрхэлж буй, эрхлэх газрууд ба ойн сан

2.3.3.1 ЗАГ-БАЙДРАГИЙН ГОЛЫН САВ БЦГ

Заг-Байдрагийн голын эхэн сав нутаг нь Баянхонгор аймгийн Жаргалант сумын нутагт,

аймгийн төвөөс баруун хойш 250 км-т, сумын төвөөс баруун хойш 70 км-т орших Хангайн

нурууны өндөрлөг төв хэсгийг хамарсан байгалийн өвөрмөц тогтоцтой газар юм. Нийт

17

талбайн хэмжээ 116308.54 га. Байдрагийн гол, Давст нуурыг хамгаалах зорилготой орон

нутгийн хоёр тусгай хамгаалалт бүхий газар нутагтай.

Заг-Байдрагийн голын эхэн сав газарт нэн ховор болон ховор ан амьтдаас буга, зэрлэг

гахай, цөөвөр чоно, тарвага, зурам, шувуудаас ангир, бор галуу, хөх тогоруу, өрөвтас,

цахлай элбэгтэй. Сүүлийн жилүүдэд Биндэрьяа Хөх нуурт Архангай аймгийн Чулуут

сумаас зэвэг, хадран загас тавьж нутагшуулан үржүүлж байна. Энэ нутагт вансэмбэрүү,

мэхээр, царван, зэрлэг цахилдаг, хөх дэгд, шар дэгд, тарваган шийр, алтан гагнуур,

сэржмядаг, манжингарав, нохойн хошуу, цагаан уул, юмдүүжин, сөд, хонгор зул, хад,

тошлой, үхрийн нүд, улаалзгана зэрэг эмийн болон жимс жимсгэний олон төрлийн

ургамал байдаг.

2.3.3.2 ХҮРЭН БЭЛЧИРИЙН БАЙГАЛИЙН ДУРСГАЛТ ГАЗАР

Баянхонгор аймгийн Заг сумын Цагаан индэрт гэх газар алтны бичил уурхайн

зориулалтаар 0.02 га талбайд АМГ-ын УУХэлтэсээс 2015 онд газрын дүгнэлт гарсан байна.

Мөн 2018 оны 12 дугаар сард АМГ-аас авсан мэдээллээр тус сумын нутагт 5 байршилд

дүгнэлт гарсанаас нэг газар нь тус дурсгалт газартай давхцаж байна.

Хүрэн Бэлчирийн дурсгалт газар нь Байдрагийн голын сав газар буюу Баянхонгор

аймгийн Заг сумын нутагт оршино. Талбайн хэмжээ 11842.77 га.

Байдрагийн голыг улсын тусгай хамгаалалттай газрын сүлжээнд хамруулах нь энэ голын

сав нутгийн байгалын эмзэг орчныг болон уг голын эх болох цутгал голуудыг хамгаалах,

усны нөөцийг нь тогтоон барих, улмаар олон улсын ач холбогдолтой ус намгархаг газрыг

хамгаалах олон улсын гэрээгээр хүлээсэн үүргээ ханган биелүүлэхэд ач холбогдолтой юм.

2.3.4 Хангайн бүсэд алтны бичил уурхай эрхэлж буй газрууд ба ШЧГ

Алтны бичил уурхай эрхэлж буй газрууд нь ШЧГ-тай давхцалгүй хэдий ч Баянхонгор

аймгийн Галуут сумын хойд хэсэгт Хангайн нурууны Шувуудад чухал газар (MN030)-ын

тодорхой хэсэг нь байрладаг бөгөөд тус суманд алтны бичил уурхай эрхлэх дүгнэлт 6

байршилд гарсан мөн үндэсний тойм судалгаа хийгдсэн байна.

18

Зураг 2.7 Хангайн бүсэд алтны бичил уурхай эрхэлж буй газрууд ба ШЧГ

2.3.4.1 ХАНГАЙН НУРУУНЫ БЦГ БОЛОН ШЧГ

Хангайн нурууны БЦГ болон ШЧГ нь Архангай аймгийн Чулуут, Булган, Цэнхэр, Хотонт,

Их тамир, Өвөрхангай аймгийн Хархорин, Хужирт, Бат Өлзий, Уянга, Баянхонгор аймгийн

Эрдэнэцогт, Галуут сумдын нутаг дэвсгэрийн хилийн заагт оршино. Талбайн хэмжээ

19

906604.54 га. Эдгээр сумдаас Баянхонгор аймгийн Галуут, Архангай аймгийн Булган

сумдад алтны бичил уурхай эрхлэх дүгнэлт АМГ-аас 2018 оны 12 дугаар сарын байдлаар

гарсан байна. Хангайн нурууны БЦГ-д тулгарч буй олон бэрхшээлтэй асуудлууд байгаа

боловч уул уурхайтай холбоотой бохирдол, хөрсний эвдрэл, мод бэлтгэл, бэлчээрийн

талхагдал үндсэн асуудал болдог. Мөн хулгайн ан газар авсан нь биологийн төрөл зүйлд

ноцтой нөлөөлдөг5.

Дэлхийд ховор шувуудаас идлэг шонхор Falco cherrug (EN), хошуу галуу Anser cygnoides

(EN), зээрд шонхор Falco naumanni (VU), усны нөмрөгбүргэд Haliaeetus leucoryphus (VU),

хан бүргэд Aquila heliaca (VU), гэзэгт нугас Anas falcata (NT) бий. Евразийн тал хээр,

цөлийн биом болон Умардын сэрүүн тайгын биомд хязгаарлагдмал тархацтай хув ууль

Strix uralensis, ягаан бужмар Carpodacus roseus, умардын дуучшувуу Phylloscopus borealis,

эгэл сойр Tetrao urogallus, нургийн сойр T. рarvirostris бий. Ховордож буй хөхтөн амьтдаас

янгир ямаа Capra sibirica, аргаль хонь Ovis ammon (NT), шилүүс мий Felis lynx, халиун

буга Cervus elaphus, цоохор ирвэс Uncia unicia (EN), зэрлэг гахай Sus scrofa, мануул мий

Felis manul (NT) түгээмэл тохиолдоно. Улаан номонд орсон ховор зүйл ургамал, шавжийн

зүйлүүд элбэгтэй6.

2.3.5 Төвийн бүсэд алтны бичил уурхай эрхэлж буй газрууд болон

УТХГН

Төвийн бүсэд алтны бичил уурхай эрхэлж буй газрууд нь Говь Гурвансайханы БЦГ-тай

давхцаж, Дэлгэрхангай уул БНГ, Их газрын чулуу БЦГ болон Хан хэнтийн ДЦГ-тай ойр

байрлаж байна. Говь Гурвансайханы БЦГ нь Баянхонгор аймгийн Баянлиг, Шинэжинст,

Баянговь сум, Өмнөговь аймгийн Баяндалай, Сэврэй, Булган, Хүрмэн, Гурвантэс,

Ханхонгор сумдын нутагт орших ба Өмнөговь аймгийн Сэврэй сумын Майхан цэнхэр,

Баяндалай сумын Хадан нууц гэх газруудад Стратегийн үнэлгээний хээрийн асуулга,

судалгаагаар алтны бичил уурхай эрхэлж байгааг тогтоосон. Төв аймгийн Заамар, Баян

сумд; Дархан-Уул аймгийн Шарын гол; Сэлэнгийн Ерөө болон Өмнөговь аймгийн Манлай

суманд алтны бичил уурхайн зориулалтаар АМГТГ-ын дүгнэлт гарсан байна.

5 http://eic.mn/spa/spa.php?count=10&page=3&spa_type=2&action=more&basic_id=33 6Нямбаяр, Б., Н.Цэвээнмядаг. (2009) Монгол дахь Шувуудад чухал газруудын лавлах: Байгаль

хамгааллын түшиц нутгууд. Улаанбаатар. Зэрлэг амьтан судлах хамгаалах төв, ШУА-ийн Биологийн хүрээлэн, BirdLife International.

http://eic.mn/spa/spa.php?count=10&page=3&spa_type=2&action=more&basic_id=33

20

Зураг 2.8 Төвийн бүсэд алтны бичил уурхай эрхэлж буй газрууд болон УТХГН

Гэрэл зураг 2.8 Өмнөговь аймгийн Баяндалай сум, Хадан нууц нэртэй газар

Сэлэнгэ аймгийн Ерөө суманд алтны бичил уурхай эрхлэх АМГТГ-ын дүгнэлт гарсан

газрууд болон Борнуур тосгон дахь үндэсний тойм судалгаанд хамрагдсан байршлууд ойн

сан бүхий газартай давхцаж байна.

21

Зураг 2.9 Төвийн бүсэд алтны бичил уурхай эрхэлж буй, эрхлэх байршлууд ба ойн

сан

2.3.5.1 ГОВЬ ГУРВАНСАЙХАНЫ БЦГ

Баянхонгор аймгийн Баянлиг, Шинэжинст, Баянговь сум, Өмнөговь аймгийн Баяндалай,

Сэврэй, Булган, Хүрмэн, Гурвантэс, Ханхонгор сумдын нутагт орших ба 2697170.84 га

талбайг хамарна. Хамгаалалтанд авсан үндэслэл: Анх 1965 онд Өмнөговь аймгийн

Сэврэй, Баяндалай, Булган, Ханхонгор, Хүрмэн, Гурвантэс сумдын нутаг дэвсгэрт орших

Хонгорын элс, Нэмэгт, Хэрмэн цав, Зулганайн гол зэрэг нутгийг хамарсан нийт 2694.3

мянган га талбайтай байгалийн үндэсний цогцолборт газраар баталжээ. 2000 онд УИХ-

ын 29 дүгээр тогтоолоор Баянхонгор аймгийн Баянлиг, Шинэжинст, Баянговь сумдын

нутаг дэвсгэрт орших газар нутгийг нэмж нийт 2697171 га талбайг хамруулан өргөтгөв.

Биологийн төрөл зүйлийн тойм: Байгалийн цогцолборт газрын 19 хувьд заган ой

тархана. Ургамлын зүйлийн хувьд 48 овгийн 164 төрөлд хамаарах 290 гаруй зүйл гуурст

ургамал бүртгэгдсэн нь Говь-Алтай уулын цөлөрхөг хээрийн тойргийн ургамлын аймгийн

бараг 50 хувийг эзэлдэг. Гурвансайханд хамгийн олон буюу нийт 153 зүйлийн ургамал,

нэн ховор устаж болзошгүй 18 зүйл, унаган ба завсрын унаган 48 зүйл, реликт 18 зүйл

22

бүртгэгджээ. Нийт ургамлын 21.7% нь буюу 46 зүйл нь унаган ба ховор ургамал юм.

Амьтны аймгийн хувьд дэлхийн болон монголын улаан номд орсон аргаль, янгир, ирвэс,

хар сүүлт, эрээн хүрнэ, хадны суусар, шилүүс, мануул, цоохондой, өөхөн сүүлт

атигдаахай, таван хуруут атигдаахай, ховордсон бозлог, зурам, цагаан зээр зэрэг хөхтөн

амьтадтай.

2.3.6 Төвийн бүсэд алтны бичил уурхай эрхэлж буй газрууд ба ШЧГ

Төвийн бүсэд алтны бичил уурхай эрхэлж буй газруудаас Өмнөговь аймгийн Баяндалай

сумын нутагт, Хадан нууц гэх газар Говь гурвансайханы ШЧГ-тай давхцаж, тус аймгийн

Сэврэй сумын Майхан цэнхэр гэх газар ойр байрлаж байна.

Зураг 2.10 Төвийн бүсэд алтны бичил уурхай эрхэлж буй газрууд ба ШЧГ

2.3.6.1 ГОВЬ ГУРВАНСАЙХАНЫ ШЧГ

Говь гурван сайханы БЦГ-д далайн төвшнөөс дээш 2835 метр хүртэл өндөр уулс, хадан

цохио, өндөр уулын биотоп бүхий бүрдэл хамрагддаг. Хууль бус агнуур, хууль бусаар

газар ухаж сэндийчих, хяналт муутай уурхайн үйл ажиллагаа, эмх замбараагүй жуулчлал

нь энд тулгарч буй гол бэрхшээлүүдийн нэг болоод байна.

23

Дэлхийн хэмжээд ховордож буй шувуудаас идлэг шонхор Falco cherrug (EN), өгөөлэй

шулганаа Saxicola insignis (VU), зээрд шонхор Falco naumanni (VU) бий. Мөн олон улсын

хэмжээнд ховордож болзошгүй ангилалд орсон нөмрөг тас Aegypius monachus (NT) элбэг.

Түүнчлэн Евразийн өндөр уулын биомын шувуудын төлөөлөл болох ооч ёл Gypaetus

barbatus, Алтайн хойлог Tetraogallus altaicus, Шувууны хоёрдогч нутгийг илтгэгч

хязгаарлагдмал тархалттай Козловын хайруулдай Prunella koslowi элбэг тохиолдоно.

Дэлхийн болон Монгол орны хэмжээнд ховорт тооцогдох ан амьтан ихтэй. Жишээ нь

янгир ямаа Capra sibirica, аргаль хонь Ovis ammon (NT), цоохор ирвэс Uncia unicia (EN),

шилүүс мий Felis lynx, мануул мий Felis manul (VU) г.м. Энэ нутагт сайханы бамбай

(Vaverparia saichanensis), сайханы хунчир (Astrogalus saichanensis), юнатовын ортууз

(Oxytrops junatovi), монгол сүүт өвс (Euphorbia mongolica), Говь-Алтайн хунчир (Astragalus

gobi-altaicus), монгол шээрэнгэ (Silene mongolicum) зэрэг унаган ургамал олонтой.

2.3.7 Зүүн бүсэд алтны бичил уурхай эрхэлж буй газрууд ба УТХГН

Зүүн бүсэд алтны бичил уурхай эрхэлж буй газрууд байхгүй, эрхлэх дүгнэлт мөн гараагүй

тул улсын ТХГН-тай давхцал байхгүй.

Зураг 2.11 Зүүн бүсэд алтны бичил уурхай эрхэлж буй, эрхлэх газрууд ба УТХГН

Зүүн бүсэд алтны бичил уурхай эрхэлж буй газрууд байхгүй, эрхлэх дүгнэлт мөн гараагүй

тул ойн сантай давхцал байхгүй.

24

Зураг 2.12 Зүүн бүсэд алтны бичил уурхай эрхэлж буй, эрхлэх газрууд ба ойн сан

2.3.7.1 Зүүн бүсэд алтны бичил уурхай эрхэлж буй газрууд ба ШЧГ

Зүүн бүсэд алтны бичил уурхай эрхэлж буй болон эрхлэх газрууд байхгүй буюу ШЧГ-

уудтай давхцал үгүй.

Зураг 2.13 Зүүн бүсэд алтны бичил уурхай эрхэлж буй, эрхлэх газрууд ба ШЧГ

25

2.3.8 Алтны бичил уурхай эрхэлж буй аймаг, сумын биологийн төрөл

зүйлийн тойм

Байгаль орчныг хамгаалахад талуудын оролцоог нэмэгдүүлэх нь – II (ESEC II) төсөл нь

бичил уурхайн үйл ажиллагаа эрчимтэй явагдаж байгаа 18 аймгийн зорилтот7 50 суманд

хэрэгжсэн байна. Монголын зэрлэг амьтан судлах, хамгаалах төвийн судлаачид тус төсөл

хэрэгжсэн дээрх аймаг сумдын газар нутагт тархах нэн чухал биологийн олон янз

байдлын ерөнхий бүртгэлийг “Бичил уурхайн үйл ажиллагаа идэвхитэй явагдаж байгаа

сумдын хамгааллын зэрэглэл өндөртэй биологийн олон янз байдлын тойм судалгаа”-гаар

хийсэн байна.

Тус төслийн хүрээнд судалгаанд хамрагдсан 18 аймгийн 50 сум нь “Бичил уурхайн үйл

ажиллагаанаас үүдэлтэй бохирдлыг бууруулах үндэсний хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх газар

нутагтай давхцаж байгаа тул төслийн судалгааны үр дүнгээс экосистемд онцгой чухал ач

холбогдол бүхий биологийн төрөл зүйлүүдийн тоон мэдээллийг энд тусгав.

Зураг 2.14 Байгаль орчныг хамгаалахад талуудын оролцоог нэмэгдүүлэх нь - II”

(ESEC II) төсөл хэрэгжиж аймаг сумдын байршил

Шувууд

Алтны бичил уурхайн үйл ажиллагаа явагдаж буй Ховд аймгийн Дөргөн, Булган, Үенч

болон Увс аймгийн Тариалан сумдын нутгаар бүс нутгийн болоод дэлхий хэмжээнд устах

аюулд орсон 61 зүйл шувууд тархдаг байна.

7Зорилтот сумдууд гэдэг нь АНУ-ын Азийн сангийн “Байгаль орчныг хамгаалахад талуудын

оролцоог нэмэгдүүлэх нь -II” (ESEC II) төслийн зүгээс бичил уурхайчид болон бусад оролцогч талуудад нөлөөлөх замаар байгаль орчны хариуцлагын сайн туршлагыг бий болгох газрууд юм.

26

Хүснэгт 2.1 Алтны бичил уурхай эрхэлж буй аймаг, сумдын нутгаар тархсан ховор

болон ховордож буй шувуудын зүйлийн тоо

Аймаг Сум

Устах аюулд

орсон зүйлийн тоо

Зүйлийн ангилал (Үндэсний)

CR EN VU NT

Дорнод Баяндун 18 1 - 7 10

Хэнтий Батноров 12 - - 5 7

Норовлин 17 1 1 8 7

Ховд Булган 11 - 1 6 4

Дөргөн 25 - 2 11 12

Үенч 12 - 1 5 6

Увс Өмнөговь 15 - 3 6 6

Тариалан 13 - 2 7 4

Завхан Дөрвөлжин 11 1 4 4 2

CR=Устаж буй; EN=Устаж болзошгүй; VU=Эмзэг; NT=Ховордож болзошгүй Эх сурвалж: Б. Нямбаяр ба бусад Монголын зэрлэг амьтан судлах, хамгаалах төв. Бичил уурхайн

үйл ажиллагаа идэвхитэй явагдаж байгаа сумдын хамгааллын зэрэглэл өндөртэй биологийн олон

янз байдлын тойм, 2016

Хөхтөн амьтан

Монгол оронд нийт 128 зүйл хөхтөн амьтан бүртгэгдсэн байдгаас 29 нь бүс нутгийн

хэмжээнд устах аюулд орсон болон ховордож болзошгүй гэсэн ангилалд багтдаг (Clark et

al 2006). Бүс нутгийн хэмжээнд ховордсон 29 зүйлийн хөхтөн амьтдын 27 нь ESEC II

төслийн зорилтот сумдад тохиолддог байна. Түүнчлэн Монголын улаан номонд

бүртгэгдсэн 33 ховор хөхтөн амьтдын 24 зүйл нь төслийн сумдуудад байдаг.

2.3.9 Алтны бичил уурхай эрхэлж буй газар нутгууд ба Монгол орны

тал хээр, говь цөлийн тууртан амьтдын тархац байршил

Алтны бичил уурхай эрхэлж буй болон АМГТГ-аас дүгнэлт гарсан газар нутгуудад тууртан

амьтдын тархалт, байршлын төлөв байдлын талаар Биологийн хүрээлэнгийн Хөхтний

экологийн лабораторийн судлаачдын гүйцэтгэсэн Монгол орны тал хээр, говь цөлийн

тууртаны тархалт, тоо толгой, нягтшил, нөөцийн судалгаа (2009), Оюу Толгой ХХК-ийн

Өмнөд говийн тууртан амьтдын популяцийн үнэлгээ, тэдгээрийн байршилд нөлөөлөх

хүчин зүйлсийн судалгаа (2014-2016), Дэ Нэйче Консерванси-ээс Монгол орны хээрийн

(2011) болон Өмнийн говийн (2013) экологийн бүс нутгийн судалгааны үр дүнгээс авч

үзэв.

Тал хээр, говь цөлийн тууртан амьтдын (Цагаан зээр, Хар сүүлт, Хулан) судалгааны

ажлыг ШУА-ийн Биологийн хүрээлэнгийн Хөхтний экологийн лаборатори, Дэлхийн

байгаль хамгаалах сан, Монголын анчдын нийгэмлэг, Агнуур судлалын “Аргаль” төв,

Зэрлэг амьтан судлан хамгаалах төв, Байгаль орчны мэргэжлийн байгууллага Амьтан-

Асралт ХХК хамтран 10 аймгийн газар нутгаар буюу Их нууруудын хотгороос Дорнод

Монголын тал хүртэлх хээр, говийн бүсийн өргөн уудам нутгийг хамруулан 2009 оны 9

дүгээр сарын 16-наас 12 дугаар сарын 2-ныг хүртэлх хугацаанд хийж, гүйцэтгэсэн байна.

Оюу Толгой ХХК-ийн Хулан адуу, Хар сүүлт, Цагаан зээрийн популяцийн нягтшил,

элбэгшилийг үнэлэх тэдгээрийн тархац байршлыг тодорхойлох судалгаа нь Өмнөговь

27

аймгийн Номгон, Баян овоо, Манлай, Ханбогд, Дорноговь аймгийн Мандах, Хатанбулаг,

Хөвсгөл, Улаанбадрах, Эрдэнэ сумдын газар нутгийг бүхэлд нь болон хэсэгчилсэн

байдлаар нийт 98,216 км2 талбайг хамран хийгдсэн байна8.

Эдгээр газар нутгуудаас зөвхөн Өмнөговь аймгийн Манлай суманд алтны бичил уурхай

эрхлэх дүгнэлт гарсан харин хүзүүвчилсэн хулангуудын шилжилт хөдөлгөөний мэдээгээр

ихэвчлэн Дорноговь аймгийн Мандах, Хатанбулаг, Хөвсгөл, Улаанбадрах, Эрдэнэ сумдын

нутгаар ихэвчлэн байршсан, харин Хар сүүлт Өмнөговь аймгийн Номгон, Баян овоо,

Манлай, Ханбогд, Дорноговь аймгийн Мандах, Хатанбулаг, Хөвсгөл, Улаанбадрах, Замын-

Үүд сумдын газар нутгаар тархан байршсан байна.

Зураг 2.15 Хүзүүвчилсэн хулангуудын шилжилт хөдөлгөөний байдал (2014 оны 5

дугаар сарын 1-нээс 31 хүртэлх мэдээ)

Зураг 2.16 2013 оны хаврын улиралд хийгдсэн судалгааны явцад ажиглагдсан хар

сүүлтийн байршил ба сүрэглэлт

8 Оюу Толгой ХХК-ийн Байгаль орчны менежментийн төлөвлөгөөний биелэлтийн тайлан, 2014

28

Зураг 2.17 Монгол орны тал хээр, говь цөлийн тууртаны тархалт, тоо толгой,

нягтшил, нөөцийн судалгаа хийсэн газар нутаг (ШУА-ийн Биологийн хүрээлэнгийн

Хөхтний экологийн лаборатори, 2009)

Монгол орны хэмжээнд Говь-Алтай, Баянхонгор, Өвөрхангай, Төв, Сэлэнгэ аймгуудад

алтны бичил уурхай бүхий бусад аймгуудтай харьцуулахад алтны бичил уурхай эрхлэлт

болон үүний улмаас эвдрэлд өртсөн газрууд хамгийн их байна. Мөн УТХГН-уудтай ойр

байрлахаас гадна, ТХГН-т зөвшөөрөлгүй бичил уурхай эрхэлж буй газрууд байна.

Тухайлбал, Ховд аймгийн Цэцэг сумын Баян-Овоо багийн нутаг Мянган Угалзатын

Нурууны БЦГ-ын хязгаарлалтын бүсэд хамраагдах Цагаан эрэг нэртэй газарт ХАМО иргэд

2009 оноос хойш гянтболд олборлож байсан бөгөөд 2015 онд “Ашид Алтай Майнинг” ХХК,

2016-2018 онуудад “Өгөөжтэй өв” ХХК аймгийн ИТХТэргүүлэгчдийн 2015 оны 82, 2017

оны 60 дугаар тогтоолуудын дагуу нөхөн сэргээлт хийх нэрээр олборлолт явуулж эвдэрлд

оруулсан. Анх 13 га талбайд нөхөн сэргээлт хийх гэрээ байгуулан ажиллаж байсан боловч

41 га болж нэмэгдсэн байна. Дээрхи аж ахуйн нэгж байгууллагууд нь ашигт малтмал

угаах тоног төхөөрөмж суурилуулан усан сан, томоохон хэмжээний ухагдсан нүх үүсгэсэн,

овоолго шороо ихтэй, тухайн эвдэрсэн талбайд ургамалжилт байхгүй болсон байна.

Мянган Угалзатын БЦГ-ын хамгааллын шүхэр зүйл нь Аргаль хонь (Ovis ammon) бөгөөд

түүний өсч үржих нөхцлийг хангах зорилгоор тусгай хамгаалалтанд авсан байна.

Алтны бичил уурхай эрхэлж буй газрууд нь дархан цаазат газруудтай давхцал байхгүй

хэдий ч Говийн их дархан цаазат газрын А, Б хэсгийн газар нутгуудаас Говь Алтай

аймгийн Алтай, Цогт, Тонхил, Бугат; Баянхонгор аймгийн Шинэжинст; Ховд аймгийн

Үенч, Алтай сумын нутгуудад алтны бичил уурхай эрхэлж байгааг орон нутгийн ЗДТГ-ын

мэдээлэл болон Стратеги үнэлгээний судалгаагаар тогтоогдсон байна. Эдгээр газрууд нь

ГИДЦГ-тай давхцаагүй хэдий ч ойр байрлаж байна.

29

Монгол орны говь, цөлийн бүс нутаг нь ховордлын эрсдэлтэй болон устаж болзошгүй 33

зүйл амьтны уугуул нутаг юм9. Энэ бүс нутагт ховордлын эрсдэлтэй зүйлийн жагсаалтад

бүртгэгдсэн Монгол хулан (Equus hemionus), хар сүүлт зээр (Gazella subgutturosa), цагаан

зээр (Procapra gutturosa), янгир (Capra sibirica), хавтгай (Camelus ferus) болон өөр жижиг

биетэй бусад амьтны зүйлийн дэлхийн хэмжээнд томоохонд тооцогдох популяци оршдог

(Moehlman et al. 2008, Mallon 2008, Mallon 2008). НҮБ-ын Боловсрол, шинжлэх ухаан,

соёлын байгууллагын Шим мандлын нөөц газар хэмээх ангилалд бүртгэгдсэн Говийн их

дархан цаазат газар (ГИДЦГ)-ын “А” хэсэг нь мазаалайн дэлхийн тархацын цор ганц

түшиц нутаг, нөгөө талаас хавтгайн дэлхийд үлдсэн сүүлчийн гурван тусгаар тархац

нутгийн нэг юм. Эдгээр ховордлын эрсдэлтэй болон устаж болзошгүй зүйлүүдийн

экологийн болон нөхцөл байдлын талаарх мэдээлэл дутмаг, тодорхойгүй байна. Иймээс

энэ бүс нутгийн зэрлэг амьтан, ургамлын суурь судалгааны ажлыг нэн даруй эхлүүлэх нь

зүйтэй юм.

2.4 Гадаргын ус Монгол орон нь дэлхийн ус хагалбарын Хойт мөсөн далай, Номхон далай, Төв Азийн

гадагш урсацгүй ай савуудад хамрагдах ба нийт нутаг дэвсгэрийн 20.2% нь Хойт мөсөн

далайн ай савд, 16% нь Номхон далайн ай савд, 63.8% нь Төв Азийн гадагш урсацгүй ай

савд тус тус багтана.10

2007-2012 онуудад Монгол улсын Засгийн газар болон Нидерландын Вант Улсын Засгийн

газар хоорондын хамтын ажиллагааны хүрээнд хэрэгжүүлсэн “Монгол оронд усны

нөөцийн нэгдсэн менежментийг бэхжүүлэх нь” төслийн хүрээнд Монгол орны газар

нутгийг 29 томоохон гол мөрний сав газруудад хувааж, түүнийгээ 2009 онд БОАЖ-ын

Сайдын 332-р тогтоолоор баталсан.

Гэрэл зураг 2.9 Монгол орны усны сав газар

9 (Clark et al. 2006, Terbish et al. 2006, Gombobataar et al. 2012) 10 БОАЖЯ, Монгол орны байгаль орчин, II боть, Усны нөөц түүний зохистой ашиглалт, УБ, 2017

30

Тайлбар: 1. Сэлэнгэ мөрөн 2. Хөвсгөл нуур-Эг 3. Шишхэд 4. Дэлгэрмөрөн 5. Идэр 6. Чулуут 7. Хануй 8. Орхон 9. Туул 10.

Хараа 11. Ерөө 12. Онон 13. Улз 14. Хэрлэн 15. Буйр нуур-Халх 16. Мэнэнгийн тал 17. Умард говийн гүвээт-Халхын дундад

тал 18. Галба-Өөш-Долоодын говь 19. Онги 20. Алтайн өвөр говь 21. Таац 22. Орог нуур- Түй 23. Бөөнцагаан нуур- Байдраг

24. Хяргас нуур- Завхан 25. Хүйсийн говь-Цэцэг нуур 26. Үенч-Бодонч 27. Булган 28. Хар нуур- Ховд 29. Увс нуур- Тэс

Ашигт малтмал, газрын тосны газрын 2018 оны кадастрын мэдээллээс үзэхэд Монгол

орны хэмжээнд нийт 114 (386.04 га)11 газрыг алтны бичил уурхайн зориулалтаар

ашиглахыг зөвшөөрсөн байна. Уг алтны бичил уурхайнууд нь Монгол орны 29 сав газрын

10 сав газарт нь байрлаж байгаа бөгөөд алтны бичил уурхайн зөвшөөрөл хамгийн их

олгогдсон нь Бөөн цагаан нуур-Байдраг голын сав газар, хамгийн их талбай эзэлж байгаа

нь Хараа голын сав газар байна. Нэг алтны бичил уурхайн байршил байгаагүй тул

тайланд 113 бичил уурхайн мэдээллийг тусгалаа.

Хүснэгт 2.3 Монгол орны усны сав газруудад орших алтны бичил уурхайн талбай

# Сав газрын нэр Алтны бичил уурхай

Тоо, ширхэг Талбай, га

1 Бөөн цагаан нуур-Байдраг 43 107.24

2 Туул голын сав газар 27 98.0

3 Хараа 24 110.46

4

Умард говийн гүвээт-Халхын дундад

тал 2 9.96

5 Ерөө 11 35.48

6 Галба Өөш-Долоодын сав газар 1 2.3

7 Хэрлэн 1 1.92

8 Алтайн өвөр говь 1 4.73

9 Орог нуур-Түй 2 6.2

10 Орхон 1 4.75

Нийт 113 381.04

Эх сурвалж: Ашигт малтмал, газрын тосны газрын уул уурхайн хэлтэс, кадастрын хэлтэсийн мэдээлэл, УБ, 2018

2.4.1 Судалгааны арга зүй, аргачлал

Энэхүү тайланг боловсруулахдаа баримт материалын аргуудыг ашигласан ба Монгол

орны 29 сав газрын хил хязгаарын зураг, ашигт малтмал, газрын тосны газрын уул

уурхайн хэлтэсийн 2018 оны кадастрын мэдээлэл, гол мөрний урсац бүрэлдэх эх, усны

сан бүхий газрын энгийн хамгаалалтын бүсийн талбайн зураг болон гадаргын усны мэдээ

материалууд дээр үндэслэн боловсрууллаа.

Монгол орны хэмжээнд нийт 114 алтны бичил уурхайн зөвшөөрөл олгогдсон байгаа

бөгөөд эдгээрийг сав газруудад ангилан, сав газруудаа бүсчлэл (баруун бүс, хангайн бүс,

төвийн бүс, зүүн бүс)-д хуваан тайланд тусгалаа. Ингэхдээ бүсчлэлд олгогдсон алтны

бичил уурхайн зөвшөөрлүүд хамгийн их олгогдсон сав газрыг сонгон дэлгэрэнгүй

тусгасан. Харин зарим бүсчлэл (баруун бүс)-д зөвшөөрөл байхгүй боловч алтны бичил

уурхайн зориулалтаар үйл ажиллагаа явуулж байгаа (2018 оны Үндэсний стратегийн

11 Ашигт малтмал, газрын тосны газар, Уул уурхайн хэлтсийн Бичил уурхайн ажиллах хүч,

байгаль орчны судалгаа хариуцсан мэргэжилтэн О.Амарсанаа, Кадастрын хэлтсийн Зураг зүйн бүртгэл хариуцсан мэргэжилтэн Н. Хэрлэнчимэг

31

үнэлгээний аман асуулгын үр дүнд үндэслэн) талбайн усны сав газрын мэдээллийг

тайланд тусгасан.

А. БАРУУН БҮСИЙН ГАДАРГЫН УС

Баруун бүсэд Увс нуур-Тэс, Хар нуур- Ховд, Булган, Үенч- Бодонч, Хүйсийн говь- Цэцэг

нуур, Хяргас нуур- Завхан гол, Алтайн өвөр-говь гэсэн сав газрууд багтах ба эдгээр усны

сав газарт алтны бичил уурхайн зөвшөөрөл олгогдоогүй байна. Харин 2018 оны

Үндэсний стратегийн үнэлгээний аман асуулгын судалгааны үр дүнгээр Булган голын сав

газарт алтны бичил уурхайн үйл ажиллагаа явагдаж байгаа гэсэн учир Булган голын сав

газрын мэдээллийг оруулав.

Булган голын сав газар

Булган голын сав газар нь дэлхийн ус хагалбарын Төв Азийн гадагш урсацгүй ай савд

хамаарах ба Сөнхөл, Түргэн, Улаагчин, Улиастай, Ёлт, Булган зэрэг гол, горхиуд бий.

Булган гол нь Мoнгoл Aлтaй нурууны өмнө xaжуугaaс эx aвч, Xoвд aймгийн Булгaн сумыг

дaйрч бaруун тийш эргэн БНХАУ-ын Өрөнгө гoл улмаар Өлөнгөр нуурт цутгaнa. Мoнгoл

улсын нутaгт Булгaн гoлын ус хурах тaлбaй 9853.3 км2, 268 км урт, голдрилын дундаж

өндөр 1811 м, усан сүлжээний нягтшил 0.68 км/км2 бoлнo. Булган голын жилийн дундaж

өнгөрөлт Бaян-Өлгий аймгийн Булгaн сумaнд 5.83 м3/с, Xoвд аймгийн Булгaн сумaнд 9.57

м3/с юм.

Ашигт малтмал, газрын тосны газрын 2018 оны кадастрын мэдээллээс үзэхэд Булган

голын хөндийд алтны бичил уурхайн зөвшөөрөлтэй талбай тэмдэглэгдээгүй байна.

32

Зураг 2.18 Булган голын сав газрын зураг

33

Б. ХАНГАЙН БҮСИЙН ГАДАРГЫН УС

Хангайн бүсэд Алтайн өвөр говь, Хяргас нуур- Завхан гол, Бөөнцагаан нуур-Байдраг, Орог

нуур- Түй, Таац, Онги, Сэлэнгэ мөрөн, Хөвсгөл нуур- Эг, Шишхэд, Дэлгэрмөрөн, Идэр,

Чулуут, Хануй, Орхон гол гэсэн сав газрууд багтана. Эдгээрийн 4 усны сав газарт нь алтны

бичил уурхайн зөвшөөрлийг олгосон байна.

Хүснэгт 2.4 Хангайн бүсийн алтны бичил уурхайн талбай

# Сав газрын нэр Алтны бичил уурхайн

зөвшөөрлийн тоо

Нийт талбай,

га

Засаг

захиргааны нэгж

1 Орхон 1 4.75 Архангай

2 Бөөн цагаан нуур-

Байдраг 43 107.24 Баянхонгор

3 Орог нуур- Түй 2 6.2 Баянхонгор

4 Алтайн өвөр говь 1 4.73 Баянхонгор

Нийт 47 122.92 -

Хангайн бүсийн аймгуудад олгогдсон 47 алтны бичил уурхайнууд (Архангай аймагт 1,

Баянхонгор аймагт 47) нь Байдраг, Түйн голуудын болон хуурай сайрын хөндийд оршиж

байна. Иймд Бөөн цагаан нуур-Байдраг, Орог нуур-Түйн голуудын сав газруудын мэдээллийг

дэлгэрүүлэн авч үзэв.

Бөөн цагаан нуур-Байдраг голын сав газар

Бөөн цагаан нуур- Байдраг голын сав газар дэлхийн ус хагалбарын Төв Азийн гадагш

урсацгүй ай савд хамаарна. Сав газрын хамгийн том гол болох Байдраг гол нь Xaнгaй

нурууны өврийн Бугa, Нaрийнтээл, Мaндaл гoлуудын бэлчир oрчмooс Бaйдрaг нэртэй бoлох

ба Зaг, Цaгaaнтуруут гoл түүнд цутгаж урссаар Бөөнцaгaaн нуурт цутгaнa. Мөн ус иx үeд

Aдгийн цaгaaн нуурт цутгax бөгөөд xaрин ус бaгaтaй үeд гaзрын дooгуур шургана. Байдраг

гoл нь 6 дугаар эрэмбийн гол бөгөөд ус хурах тaлбaй 18226 км2, голын урт 310 км, усан

сүлжээний нягтшил 1.50 км/км2 юм12.

Ашигт малтмал, газрын тосны газрын 2018 оны кадастрын мэдээллээс үзэхэд тухайн сав

газарт алтны бичил уурхайн зөвшөөрөлтэй 43 (107.24 га) талбай байна. Байдраг гол, түүний

цутгал голын хөндийд 18 (27.41 га) ширхэг алтны бичил уурхайн зөвшөөрөлтэй талбай

байгаа бөгөөд Андаагийн дэнж нэртэй талбай 1.92 га талбай Байдраг голыг хөндлөн огтолж

байрлаж байна. Харин бусад 17 талбай Байдраг, түүний цутгал голын эргээс ойролцоогоор

0.5-12.5 км зайд 0.07-4.94 га талбайд олгогджээ.

12 Долгорсүрэн.,Г, Улсын усны нөөцийн нэгдсэн менежментийн төлөвлөгөө, Улаанбаатар, 2012

34

2018 оны Үндэсний тойм судалгаа13ны явцад тус сав газарт алтны бичил уурхайн үйл

ажиллагаа эрхэлж байгаа 3 талбай (Дөмөнтийн нуруу (Баянхонгор аймгийн Галуут сум),

Ширхэнэ (Баянхонгор аймгийн Бөмбөгөр сум), Цагаан цахир (Баянхонгор аймгийн Цагаан-

Овоо сум)) бүртгэгдсэн.

Зураг 2.19: Бөөн цагаан нуур-Байдраг голын сав газар

13 Энхтулга.,Т, Анхбаяр.,О, Алтанхуяг.,А, “Алтны бичил уурхайгаас үүдэлтэй бохирдлыг бууруулах

үндэсний хөтөлбөр боловсруулах” төсөл, Монгол улсын алтны бичил уурхайн салбарын үндэсний тойм судалгаа, мөнгөн усны тооллого, УБ, 2018

35

Орог нуур-Түйн голын сав газар

Орог нуур-Түйн голын сав газар нь дэлхийн ус хагалбарын Төв Азийн гадагш урсацгүй ай

савд хамаарна. Түйн гол нь Xaнгaй нурууны Xөл сaяын дaвaaны өврөөс эx aвч Oрoг нуурт

цутгaнa. Түйн гол нь 5 дугаар эрэмбийн гол бөгөөд гoлын ус хурах тaлбaй 8403.7 км2, 243

км урт, усан сүлжээний нягтшил 0.53 км/км2 юм. Түйн гoл нь Баянхонгор аймгийн Жинст

сумын oрчимд гaзaр дooгуур шургaж, эргэн ил урсдаг. Түйн гoлын oлoн жилийн дундaж

өнгөрөлт Бaянxoнгoр сумын oрчимд 3.15 м3/с, Бoгд сумын oрчимд 1.91 м3/с бoлнo.

Зураг 2.20: Орог нуур-Түйн голын сав газар

36


газарт алтны бичил уурхайн зөвшөөрөлтэй 2 (Цагаан хад, Овоот цагаан) талбай байна. Түйн

голын эргээс ойролцоогоор 1.2- 5.2 км зайд 1.23 (Овоот цагаан)-4.97 (Цагаан хад) га

талбайд зөвшөөрөлтэй байна. Харин Орон нутгийн Засаг даргын Тамгын Газраас авсан

мэдээллээр14 Түйн голын хөндийд Өлзийт нэртэй хүдэр боловсруулах тээрэм ажилладаг.

Бөөнцагаан нуур-Байдраг, Орог нуур-Түй голын сав газрын Байдраг, Түй голуудын хөндийд

орших Андаагийн дэнж, Онын булан-1,2, Улаан толгой, Бор цохио-1,2,4,5,6, Хойд эрэг,

Маанийн дэнж, Хүрэн хавчиг, Цагаан арал, Шорвогт, Шорвогт-1,2, Цонжийн булан (Бөөн

цагаан нуур-Байдраг голын сав газар), Цагаан хад, Өлзийт (Орог нуур-Түй голын сав газар)

алтны бичил уурхайнууд нь голуудын энгийн хамгаалалтын бүсэд оршиж байна. Энэ нь Гол

мөрний урсац бүрэлдэх эх, усны сан бүхий газрын хамгаалалтын бүс, ойн сан бүхий газарт

ашигт малтмал хайх, ашиглахыг хориглох тухай хуулийн 4.1 (Монгол Улсын нутаг дэвсгэр

дэх гол, мөрний урсац бүрэлдэх эх, усны сан бүхий газрын хамгаалалтын бүс, ойн сан бүхий

газарт ашигт малтмал хайх, ашиглахыг хориглоно), 4.5 (Энэ хуулийн 4.1-д заасан газарт

ашигт малтмалын хайгуулын болон ашиглалтын тусгай зөвшөөрөл олгохгүй) заалтуудыг

зөрчсөн байна.

В. ТӨВИЙН БҮСИЙН ГАДАРГЫН УС

Төвийн бүсэд Алтайн өвөр говь, Галба Өөш- долоодын говь, Онги, Умард говийн гүвээт-

Халхын дундад тал, Хэрлэн гол, Туул гол, Хараа гол, Ерөө гол, Орхон голуудын сав газрууд

багтана. Эдгээр сав газруудын 6 усны сав газарт нь алтны бичил уурхайн зөвшөөрлийг

олгосон байна.

Хүснэгт 2.5 Төвийн бүсийн алтны бичил уурхайн талбай

# Сав газрын нэр Алтны бичил

уурхайн

зөвшөөрлийн тоо

Нийт

талбай, га

Засаг захиргааны нэгж

1 Туул 27 98.0 Төв, Булган, Сэлэнгэ

2 Хараа 24 110.46 Дархан-Уул, Сэлэнгэ

3 Ерөө 11 35.48 Сэлэнгэ

4 Галба Өөш- Долоод 1 2.3 Өмнөговь

5

Умард говийн гүвээт-

Халхын дундад тал 2 9.96

Төв

6 Хэрлэн 1 1.92 Төв

Нийт 66 258.12 -

Төвийн бүсийн аймгуудад олгогдсон 66 алтны бичил уурхайнууд (Төв аймагт 8, Булган

аймагт 17, Сэлэнгэ аймагт 39, Дархан уул аймагт 1, Өмнөговь аймагт 1)-ын ихэнх нь Туул,



37

Хараа, Ерөө голуудын сав газарт оршиж байна. Иймд тус голуудын сав газрын мэдээллийг

дэлгэрүүлэн авч үзэв.

Туул голын сав газар

Туул гол нь Xaн Xэнтийн нурууны салбар уулс болох далайн түвшнээс дээш 2000 м өндөрт

өргөгдсөн Чисaaлaйн сaрьдaг, Шoрooтын дaвaaны өврөөс гaрax Нaмъяa, Нэргүй xэмээх xoёр

гoлын уулзвaрaaс эx aван урсана. Туул голын ус хурах талбай 449774.3 км2, хэвгий 0.0015,

усан сүлжээний нягтшил 0.23 км/км2 юм. Xэнтийн нурууны сaлбaр уулсaaс эx aвсaн Гaлттaй,

Сaрьдaгийн Xийд, Xaг, Xoнгoр, Зүүн Бaян, Тэрэлж, Xөлийн гoл, Улиaстaй, Сэлбэ, Xaрбуx

зэрэг гoл гoрxи Туулд цутгана. Туул гoлын жилийн дундaж өнгөрөлт Улaaнбaaтaр oрчим

26.6, Сoнгинoд 25.8, Өндөрширээтэд 24.1 м3/с байнa.


газарт алтны бичил уурхайн зөвшөөрөлтэй 27 ( 98 га) талбай байна. Эдгээрийн ихэнх нь

Туул голын адаг хэсэгт, голын хөндийд байрлаж байна. Засаг захиргааны нэгжийн хувьд

Төв аймгийн Заамар суманд, Улаанбаатар хотоос баруун хойд зүгт 230 км зайд, Туул голын

хөндийг дагаж ойролцоогоор 6015 орчим км үргэлжилнэ.

Зураг 2.21 Туул голын сав газар

15 B. Byambaa, Y.Todo, Water resources management IV, UK, 2011

38

Хараа голын сав газар

Xараа гол нь Xэнтийн нурууны бaруун урд хажуугийн сaлбaр уулсаас эх авах Бaян гoл,

Сөгнөгөр голтой нийлж Хараа гол хэмээн нэрлэгдэнэ. Хараа гол нь 5 дугаар эрэмбийн гол

бөгөөд ус хурах тaлбaй 14400.0 км2, голын урт 352 км, дундаж хэвгий 0.004, усан сүлжээний

нягтшил 0.37 км/км2. Хараа голын хөндийн өргөн Бaянбуурaлaaс Түнxэлийг өнгөртөл

шaxaгдaн нaрийн хөндийгөөр урссaaр Зүүнxaрaaгийн нутгaaс эxлэн өргөсөн 5-10 км, зaрим

гaзaртaa 15 км бoлж зaдгaйрнa.


газарт алтны бичил уурхайн зөвшөөрөлтэй 24 (110.46 га) талбай байна. Харин 2018 оны

Үндэсний тойм судалгааны явцад тус сав газарт алтны бичил уурхайн үйл ажиллагаа эрхэлж

байгаа 4 талбай16 (Сүжигтэй, Бортолгой, Наран, Бор толгой) бүртгэгдсэн.



39

Зураг 2.22 Хараа голын сав газар

Ерөө голын сав газар

Eрөө гол нь Xэнтийн нурууны oй мoд иxтэй, нэлээн өндөрлөг xэсгээс эx aван урсах ба 7

дугаар эрэмбийн гол юм. Ерөө голын ус хурах талба 10905.2 км2, голын урт 388 км, дундаж

40

хэвгий 0.004 ба усан сүлжээний нягтшил 0.53 км/км2. Eрөө гoлын олон жилийн дундаж урсaц

Eрөө сумын oрчим 55.3 м3/с бaйснaa Дулaaнxaaн сумын oрчим 43.4 м3/с xүртэл бaгaснa.


газарт алтны бичил уурхайн зөвшөөрөлтэй 11 (35.48 га) талбай байгаа бөгөөд Ерөө голын

эргээс ойролцоогоор 4.0-24.5 км зайд оршиж байна.

Зураг 2.23 Ерөө голын сав газар

41

Г. ЗҮҮН БҮСИЙН ГАДАРГЫН УС

Зүүн бүсэд Галба Өөш- долоодын говь, Умард говийн гүвээт-Халхын дундад тал, Буйр нуур-

Халх гол, Мэнэнгийн тал, Онон гол, Улз гол, Хэрлэн голуудын сав газрууд тус тус багтана.

Эдгээр сав газруудад 2018 оны Ашигт малтмал, газрын тосны газрын кадастрын мэдээллээс

үзэхэд алтны бичил уурхайн зориулалтаар зөвшөөрөл олгогдоогүй байна.

2.5 Нийгэм, эдийн засгийн өнөөгийн байдал Монгол Улсын Засгийн газар Даян дэлхийн байгаль орчны сан, НҮБ-ын Байгаль орчны

хөтөлбөртэй хамтран 2017 оноос “Алтны бичил уурхайгаас үүдэлтэй бохирдлыг бууруулах

үндэсний хөтөлбөр боловсруулах” төслийг хэрэгжүүлж байна. Тус төслийн хүрээнд “Гар

аргаар болон бичил уурхайн үйл ажиллагаагаар алт олборлогсдын нийгэм, эдийн засгийн

төлөв байдал” судалгааг 2018 онд хийж гүйцэтгэсэн. Энэхүү судалгааг үндэсний

хөтөлбөрийг боловсруулахад шаардлагатай гар аргаар болон бичил уурхайн үйл

ажиллагаагаар алт олборлогсдын талаарх нийгэм, эдийн засгийн өнөөгийн байдлыг

тодорхойлж, үндэсний хөтөлбөрийг боловсруулахад шаардлагатай нийгэм, эдийн засгийн

суурь мэдээллийг бүрдүүлэх зорилготой хийж гүйцэтгэлээ. Үүнд нийт 5 аймгийн 15 сумдын

нэгдсэн зохион байгуулалтад орсон бичил уурхай эрхлэгчид болон хувиараа ашигт малтмал

олбрлогч (ХАМО) иргэд, алтны худалдаанд оролцдог ченжүүд зэрэг оролцогчт талуудыг

хамруулсан байна. Алтны бичил уурхайн салбарын нийгэм, эдийн засгийн судалгаа нь 5

аймаг (Төв, Сэлэнгэ, Булган, Баянхонгор, Говь-Алтай) -ийн 15 сум (Төв аймгийн Борнуур,

Заамар, Сэлэнгэ аймгийн Баянгол, Мандал, Мандал сумын Түнхэл тосгон буюу 5-р баг,

Булган аймгийн Бүрэгхангай, Баянхонгор аймгийн Баян-Овоо, Галуут, Бөмбөгөр, Жаргалант,

Говь-Алтай аймгийн Есөнбулаг, Тайшир, Цогт, Алтай, Чандмань) -ыг хамруулан, нийт 375

нэгжээс хагас бүтэцлэгдсэн ярилцлагын дагуу судалгаа авч, мэдээлэл цуглуулсан. Тус

судалгааны үр дүнд бичил уурхайчид болон ХАМО иргэдийн дийлэнх буюу 80 гаруй хувь нь

нас, мэргэжил, боловсролын шалтгаанаас үүдэн тогтмол ажлын байр байхгүй учраас бичил

уурхайн салбарт ажилладаг, цаашид өөр салбарт ажиллах хүсэл сонирхолтой болохыг,

нэгдсэн зохион байгуулалтад орсон бичил уурхайчдын 28 хувийг, ХАМО иргэдийн 23.9

хувийг 11 жилээс дээш жил бичил уурхай эрхэлсэн иргэд эзэлж буйг, алтны бичил уурхайн

онцлог, олборлолт хийж буй ордны төрлөөс хамааран хөдөлмөрийн хуваарилалт нь хүйсийн

хувьд ялгаатай буюу тухайлбал зөвхөн эрэгтэйчүүд хүдэр тээвэрлэдэг, олборлох үйл

ажиллагаанд оролцогчдын 86.1 хувь эрэгтэйчүүд байгаа бол алтны худалдаанд оролцож

буй ченжүүдийн 61.9 хувь нь эмэгтэйчүүд байгааг, ХАМО иргэдийн хөдөлмөр эрхлэлт, өрх

гэрийн эдийн засгийн байдал бичил уурхайн үйл ажиллагаанаас шууд хамааралтай байгааг,

42

ХАБ-ын дүрэм, журмыг аль аль нь хангалттай түвшинд дагаж мөрдөхгүй байгааг болохыг

тодорхойлов17.

Алтны бичил уурхай эрхэлж буй аймгуудын статистикийн мэдэээг доор тоймлон үзүүлэв.

Сэлэнгэ аймаг: 2017 оны жилийн эцсийн эцэст суурин хүн амын тоо 108 768 хүрсэн бөгөөд

энэ нь өмнөх оноос 1.9 хувиар өссөн үзүүлэлттэй байна. 2017 онд Сэлэнгэ аймагт бусад

аймаг хотоос 1 563 хүн шилжин ирж, 1 383 хүн шилжин явсан байна. Нийт шилжин

ирэгсдийн 85.3 хувь нь Улаанбаатар хот, Дархан-Уул, Орхон аймгаас ирсэн бол шилжин

явагсдын 24.4 хувь нь Улаанбаатар хот, Дархан-Уул ба Орхон аймаг руу явжээ. Сэлэнгэ

аймагт алтны бичил уурхай эрхэлж буй сумд болох Баянгол сумын суурин хүн амын тоо 2017

оны 12-р сарын байдлаар 5 608 байв мөн Ерөө сумын суурин хүн амын тоо 6 752 тус тус

байв. Баянгол суманд 98 хүн шилжин ирсэн бол, 105 хүн шилжин явсан байна. Ерөө сумын

хувьд 110 хүн шилжин ирж 83 хүн шилжин явсан байна18.

Баянхонгор аймаг: 2017 онд аймгийн хүн ам 87243 болж өмнөх оноос 2,2 хувиар буюу 1912

хүнээр нэмэгдсэн байна. Аймгийн хэмжээнд Хүрээмарал сумаас бусад сумын хүн ам өссөн

байна. Нийт хүн амыг хүйсээр нь авч үзвэл 50.6 хувь нь эмэгтэйчүүд эзэлж байна.

Байршилаар авч үзвэл 33.8 хувь нь аймгийн төв, 11.9 хувь нь сумын төв, 52.6 хувь нь хөдөө,

1.6 хувь тосгонд байна. 2017 онд Баянхонгор аймаг 26270 өрхтэй болж өмнөх оны мөн үеэс

3.3 хувиар өсчээ. Нийт өрхийг байршлаар нь авч үзвэл 34.4 хувь нь аймгийн төвд, 12.1 хувь

нь сумын төвд, 52.0 хувь нь хөдөөд, 1.5 хувь нь тосгонд байна19.

Булган аймаг: 2018 оны байдлаар иргэний бүртгэлд шинээр төрсөн 1236 хүүхэд, нас барсан

379 хүний бүртгэлийг бүртгэсэн нь өмнөх оны мөн үеийнхээс шинэ төрсөн хүүхэд 3 буюу 0.3

хувиар буурсан бол, нас баралт 9 буюу 2.3 хувиар буурчээ. 2018 байдлаар 1109 хүн шилжин

ирж, 1165 хүн шилжин явсан нь өмнөх оны мөн үеийнхээс шилжин ирсэн хүн 31 буюу 2.7

хувиар, шилжин явсан хүн 157 буюу 13.7 хувиар тус тус буурсан байна 20.

Төв аймаг: 2018 оны жилийн эцийн хүн амын тоо урьдчилсан гүйцэтгэлээр суурин хүнээр

тооцоход 94922 болж 2017 оноос хүн ам 461 хүнээр өсч, төрөлт 27 хүүхдээр нэмэгдлээ. Төв

17 Алтны бичил уурхайгаас үүдэлтэй бохирдлыг бууруулах үндэсний хөтөлбөр боловсруулах төсөл.

Гар аргаар болон бичил уурхайн үйл ажиллагаагаар алт олборлогсдын нийгэм, эдийн засгийн төлөв байдал. Улаанбаатар 2018 18 Сэлэнгэ аймгийн нийгэм, эдийн засгийн танилцуулга 2018 он.

http://www.selenge.nso.mn/index.php 19 Баянхонгор аймгийн статистикийн бюллетень. http://www.bayankhongor.nso.mn/uploads/users/73/files/taniltsuulga2018_11%20sar.pdf 20 Булган аймгийн нийгэм, эдийн засгийн байдал. 2018 он

http://www.bulgan.nso.mn/uploads/users/63/files/bull201812.pdf

http://www.selenge.nso.mn/index.php

http://www.bayankhongor.nso.mn/uploads/users/73/files/taniltsuulga2018_11%20sar.pdf

http://www.bulgan.nso.mn/uploads/users/63/files/bull201812.pdf

43

аймгийн Баянжаргалан сумын хүн амын тоо 2018 оны эцсийн байдлаар 1694 байна. Заамар

сумын хүн ам 5951 бол Борнуур сумын хүн ам 5139 байна21.

Өмнөговь аймаг: Өмнөговь аймаг 2017 оны эцэст 65645 хүн амтай болж 2016 оны эцсийн

хүн амын мэдээнээс 3.0 хувиар буюу 1984 хүнээр өслөө. Нийт хүн амын 50.2 хувь буюу 32986

эрэгтэйчүүд, 49.8 хувь буюу 32659 эмэгтэйчүүд эзлэж байна. Хөдөлмөр эрхлэх насаар нь

ангилвал 32.1 хувийг 0-15 насны хүүхэд, 62 хувийг 16-59 насны, 5.9 хувийг 60-с дээш насны

хүн ам эзэлж байна. Өрхийн тоо 21278 болж өмнөх оноос 609 өрхөөр буюу 2.86 хувиар өссөн

дүнтэй байна. 2017 эцсийн байдлаар Өмнөговь аймгийн Манлай сумын хүн ам 2577 бөгөөд

үүнээс 846 нь сумын төвд 1731 нь хөдөөд амьдарч байна. Сэврэй сумын хүн ам 2009 бөгөөд

үүнээс сумын төвд 674 буй ба хөдөөд 1335 хүн амьдарч байна. Баяндалай сум нийт 2082

хүнтэй ба үүнээс 705 нь сумын төвд 1377 нь хөдөөд амьдарч байна. Цогт-Овоо сум 1811

хүнтэй ба сумын төвд 674 хүн амьдарч хөдөөд 1137 хүн амьдарч байна. Мандал -Овоо сум

нийт 1602 хүнтэй ба сумын төвд 1044, хөдөөд 558 хүн тус тус амьдарч байна22.

Говь-Алтай аймаг: Оны эцэст 16.5 мянган өрхөд 57.4 мянган хүн амьдарч байгаагийн 49.8

хувь буюу 28.6 мянга нь эрэгтэйчүүд, 50.2 хувь буюу 28.8 мянга нь эмэгтэйчүүд байна. Нийт

хүн амын 30.7 хувь буюу 17.6 мянга нь аймгийн төв Алтай хотод, 23.0 хувь буюу 13.2 мянга

нь сумын төвд, 1.6 хувь буюу 0.9 мянга нь тосгонд, 44.8 хувь буюу 25.7 мянга нь хөдөө

амьдарч байна. Цогт сумын хүн амын тоо 3579 ба сумын төвд 660, хөдөөд 2464 хүн амьдарч

байна. Алтай сум нийт 2063 хүнтэй ба сумын төвд 1011, хөдөөд 1052 хүн амьдарч байна.

Чандмань сум нийт 2218 хүнтэй ба сумын төвд 412, хөдөөд 1806 хүн амьдарч байна. Шарга

сум 1937 хүнтэй ба сумын төвд 449, хөдөөд 1488 хүн амьдарч байна. Тонхил сум нийт 2197

хүнтэй ба үүнээс 821 нь сумын төвд, 1376 нь хөдөөд амьдарч байна. Бугат сум нийт 2168

хүнтэй ба 1088 нь сумын төвд 1080 нь хөдөөд амьдарч байна.

Ховд аймаг: Ховд аймгийн нийт хүн ам 87363 бөгөөд 2018 оны 12 сарын байдлаар аймгийн

хэмжээнд нийт шилжих хөдөлгөөнд хамрагдсан иргэд - 87 ба шилжин ирсэн иргэд - 31,

шилжин явсан иргэн байхгүй, аймаг доторх сумаас суманд, багаас багт шилжсэн – 56 иргэн

шилжих хөдөлгөөнд оролцсон байна. Ховд аймгийн Үенч суманд 1033 өрхөд 4506 хүн

амьдардаг. Ховд аймгийн Цэцэг сум нь тус сум нь 3000 шахам хүн амтай, 632 өрхтэй23.

21 Төв аймгийн нийгэм, эдийн засгийн байдал. 2018 он. http://www.tuv.nso.mn/uploads/users/87/files/2018.pdf 22 Өмнөговь аймгийн 2017 оны 12 сарын нийгэм, эдийн засгийн танилцуулга.

http://www.umnugovi.nso.mn/uploads/users/76/files/%D0%9D%D1%8D%D0%B3%D1%82%D0%B3%D1%8D%D0%BB%202017.pdf 23 Ховд аймгийн нийгэм, эдийн засгийн танилцуулга. 2017 он. http://www.khovd.nso.mn/uploads/users/74/files/2017%20taniltsuulga.pdf

http://www.tuv.nso.mn/uploads/users/87/files/2018.pdf

http://www.umnugovi.nso.mn/uploads/users/76/files/%D0%9D%D1%8D%D0%B3%D1%82%D0%B3%D1%8D%D0%BB%202017.pdf


http://www.khovd.nso.mn/uploads/users/74/files/2017%20taniltsuulga.pdf

44

3 ҮНДЭСНИЙ ХӨТӨЛБӨРИЙН ХЭРЭГЖИЛТЭЭС ҮҮСЭХ

БАЙГАЛЬ ОРЧИН, НИЙГЭМ, ХҮНИЙ ЭРҮҮЛ МЭНДЭД

УЧРУУЛАХ ЭРСДЭЛ

3.1 Оролцогч талуудтай хийсэн асуумж судалгаа “Алтны бичил уурхайн үйл ажиллагаанаас үүдэлтэй бохирдлыг бууруулах үндэсний

хөтөлбөр”-ийн анхны төсөлд хийж буй байгаль орчны стратегийн үнэлгээний хүрээнд уг

хөтөлбөрийн хэрэгжилтээс байгаль орчин, нийгэм, хүний эрүүл мэндэд учирч болзошгүй

эрсдэл, сөрөг нөлөөлөл, түүний үр дагаварыг тодорхойлох зорилгоор оролцогч талуудтай

уулзалт, ярилцлага хийсэн ба үр дүнг дор үзүүлэв.

Стратегийн үнэлгээний явцад дээрхи зорилгоор Өмнөговь, Ховд, Говь-Алтай, Төв,

Өвөрхангай, Баянхонгор, Сэлэнгэ аймгийн оролцогч талуудтай 2018 оны 12 дугаар сар

болон 2019 оны 1 дүгээр саруудад цуврал уулзалтууд зохион байгуулж, асуулга судалгаа

авч, бүлгийн ярилцлага хийв. Асуулга судалгаа нь үндсэн 2 хэсгээс бүрдсэн. Үүнд:

нэгдүгээрт, үндэсний хөтөлбөрийн 4 зорилт, холбогдох үйл ажиллагаануудыг жагсаан

бичиж, тэдгээрийн байгаль орчин, нийгэм, хүний эрүүл мэндэд нөлөөтэй эсэхийг асуусан,

тийм/үгүй гэж хариулан, хариултаа дэлгэрүүлэх боломжтой дөрвөн бүлэг асуулт,

хоёрдугаарт, бичил уул уурхай эрхлэлттэй холбоотойгоор байгаль орчин, нийгэм, хүний

эрүүл мэндэд тулгардаг гол бэрхшээл, тэдгээрийг шийдвэрлэх арга замуудыг тодорхойлох

зорилго бүхий зургаан ерөнхий асуулт болно. Эдгээрийг дор үзүүлвэл:

Үндэсний хөтөлбөрийн зорилтуудтай холбоотой тийм, үгүй гэсэн хариултаа дэлгэрүүлэх

боломжтой асуултууд:

1. Хөтөлбөрийн зорилтын дээрх арга хэмжээнүүдийг хэрэгжүүлснээр байгаль орчинд

нөлөөтэй юу?

2. Хөтөлбөрийн зорилтын дээрх арга хэмжээнүүдийг хэрэгжүүлснээр нийгэмд нөлөөтэй

юу?

3. Хөтөлбөрийн зорилтын дээрх арга хэмжээнүүдийг хэрэгжүүлснээр хүний эрүүл

мэндэд нөлөөтэй юу?

Ерөнхий асуултууд:

1. Алтны бичил уул уурхай эрхлэлтийн улмаас байгаль орчин, хүний эрүүл мэнд,

нийгэмд гарч буй ямар гол сөрөг нөлөөллүүд байдаг вэ?

2. Алтны бичил уул уурхай эрхлэлтийн улмаас бий болж буй сөрөг нөлөөллүүдийг

арилгах, бууруулахад нэн тэргүүнд шаардлагатай ажлууд юу гэж үзэж байна вэ?

3. Алтны бичил уул уурхай эрхлэлттэй холбоотой хууль, журмуудыг хэрэгжүүлэхэд

тулгарч буй гол саад, бэрхшээлүүд юу байдаг вэ?

45

4. Бичил уул уурхай эрхлэхэд хүний эрхийг хамгийн их зөрчдөг үйлдлүүд юу байдаг вэ?

5. “Алтны бичил уурхайн үйл ажиллагаанаас үүдэлтэй бохирдлыг бууруулах үндэсний

хөтөлбөр”-ийг хэрэгжүүлснээр нөлөөлөлд өртөх тал буюу хөтөлбөрт нөлөөлөх талууд

хэн бэ?

6. Үндэсний хөтөлбөрийн хэрэгжилтийг чанарын өндөр түвшинд хангахын тулд ямар

хүчин зүйлсийг нэн тэргүүнд анхаарах ёстой вэ? Ямар арга хэмжээ, эх үүсвэр хэрэгтэй

вэ?

Асуулга, судалгаа, ярилцлагад байгаль орчин, мэргэжлийн хяналт, сав газрын захиргаа,

цагдаа, засаг захиргааны удирдлага, эрүүл мэндийн чиглэлээр ажилладаг төрийн албан

хаагчид, бичил уул уурхай эрхлэгчид, зорилтот холбоод зэрэг бичил уул уурхай эрхлэлттэй

холбоотой оролцогч талуудын төлөөлөл нийт 170 хүн оролцсон.

Нийт асуулга судалгааны дүн, ярилцлагуудаас харахад үндэсний хөтөлбөр баталж,

хэрэгжүүлэхийг бичил уул уурхайн оролцогч талууд ерөнхийд нь дэмжсэн байна. Харин уг

хөтөлбөрийн 4 зорилтын хүрээнд 2 үе шаттайгаар хэрэгжүүлэхээр төлөвлөсөн ажлууд нь

бичил уул уурхай эрхлэгч талуудын өмнө тулгараад буй нэн тэргүүний асуудлуудыг даруй

шийдвэрлэх тал дээр учир дутагдалтай, хэт ерөнхийлсөн хандлагатай байх тул хөтөлбөрийн

үйл ажиллагаануудыг илүү нарийвчлах, чухал гэсэн 2-3 асуудал дээр төвлөрөн ажиллах

шаардлагатай гэдэг саналыг дийлэнхи оролцогчид гаргасан. Үндэсний хөтөлбөрийн төслийг

баталснаар байгаль орчин, нийгэм, хүний эрүүл мэндэд гарах сөрөг нөлөөлөл бараг байхгүй,

харин хөтөлбөрийн үйл ажиллагааг илүү оновчтой, сум, аймгийн түвшинд хэрэгжихүйц

болгон өөрчилсөн тохиолдолд байгаль орчин, хүний эрүүл мэндэд олон талын эерэг

нөлөөлөл гаргах ач холбогдолтой гэж асуулга, судалгаанд оролцогчид хариулсан.

Асуулга, судалгааны явцад оролцогч талуудын онцгойлсон гол асуудлууд:

- Бичил уул уурхай эрхлэгчид үйл ажиллагаа явуулах зориулалт бүхий хуулиар

олгогдсон газар байдаггүй, эсвэл сумын удирдлага энэ зориулалтаар газар олгохгүй

байх нь иргэд хууль бусаар, нууцаар алт олборлох үйл ажиллагаа явуулж, тэдгээр нь

эргээд хүний эрүүл мэнд, байгаль орчин, нийгэмд ноцтой нөлөөлөл үүсгэхэд хүргэдэг.

- Алт баяжуулах технологи, тээрмийн үйл ажиллагаа нь үр бүтээлийн хувьд төдийлөн

сайн байдаггүй, алтыг бүрэн ялгадаггүй нь хувиараа алт олборлогчид хууль бусаар

олж авсан мөнгөн ус ашиглан алтыг гүйцэд ялган авах нөхцөлд хүргэдэг. Үүний

улмаас хувиараа алт олборлогчид гэмт хэрэг шийтгэл хүлээх, мөнгөн ус хэрэглэж буй

орчин дахь хүний эрүүл мэнд хохирох зэрэг байгаль орчин, нийгэм, хүний эрүүл

мэндтэй холбоотой олон сөрөг үр дагавар үүсгэдэг.

- Сум, аймгийн түвшинд бичил уул уурхай эрхлэгчдийг хууль ёсны дагуу үйл

ажиллагаа явуулах ажлыг хянан шалгах үүрэг бүхий төрийн албан хаагч,

46

мэргэжилтнүүд тоног төхөөрөмж, хүн хүч, мэдлэг чадварын хувьд хангалтгүй,

хүрэлцээгүйн улмаас алтны бичил уул уурхай эрхлэлтийн нөлөөгөөр байгаль орчин,

хүний эрүүл мэндэд үүсэх асуудлуудаас урьдчилан сэргийлэх, аливаа асуудал

үүссэний дараах хор хөнөөлийг таслан зогсоох боломж, нөхцлөөр хомс байдаг.

Дээр дурдсан асуудлуудыг тодорхой хэмжээнд шийдвэрлэх зорилго бүхий “Бичил

уурхайгаар ашигт малтмал олборлох журам”-ыг Монгол Улсын Засгийн газар 2017 онд 151

дүгээр тогтоолоороо баталсан. Уг журмын хэрэгжилт хангалтгүй байгаа нь дээрхи суурь

нөхцөл, асуудлууд байсаар байхад нөлөөлж байгаа тул үндэсний хөтөлбөрийн хүрээнд

төлөвлөсөн ажлуудыг энэхүү журмын зохицуулалттай нягт уялдуулан төлөвлөх

шаардлагатай нь асуулга, судалгааны явцад тодорхой харагдсан.

Асуумж, судалгаанд дурдагдсан хариултуудыг дараах байдлаар ерөнхийлөн ангилах

боломжтой байна.

Хүснэгт 3.1 Асуумж судалгааны дүнд түгээмэл гарсан саналууд

Зорилтын

дугаар

Хамгийн түгээмэл гарсан саналууд

Байгаль орчинтой

холбоотой Нийгэмтэй холбоотой

Хүний эрүүл мэндтэй

холбоотой

Зорилт 1 -Мөнгөн усны хэрэглээг

бууруулах

-Эвдэрсэн газруудад химийн

бодисын судалгаа хийх

-Нөхөн сэргээх зардал улсаас

гаргах

-Иргэд бүлэг, нөхөрлөлд

шилжиж эвдэрсэн газрын

нөхөн сэргээлт хийх

-Эвдэрсэн газрын тооллого

явуулах

-Байгаль орчинд халгүй

технологиор бичил уурхай

эрхлэгчдийг хангах

-Баяжуулах үйлдвэрийн

байгаль орчинтой холбоотой

стандарт гаргах

-Нөхөн сэргээлт нэрээр

олборлолт явуулдгыг зогсоох

арга хэмжээ авах

-Мөнгөн усны хор

хөнөөлийн тухай сургалт

хийх, сургагч багш бэлтгэх

-Бичил уурхайн талаар

орон нутгийн

удирдлагуудад сайн

ойлгуулах

-Бичил уул уурхай

эрхлэгчдэд нийгмийн

даатгалын талаар сургалт

явуулах

-Тээрэмтэй холбоотой

стандарт гаргах

-Холбогдох албан

хаагчдыг мөнгөн ус

илрүүлэх арга зүй

болон багаж, техникээр

хангах

-Хүний эрүүл мэндэд

учрах аюулыг

сурталчилсан богино

хэмжээний видео хийж

тараах

47

-Гар аргаар алт олборлосон

газрын судалгаа, тооллогыг

нарийн гаргах

Зорилт 2 -Орон нутгийн байгаль орчны

ажилтнуудын мэдлэг

мэдээллийг нэмэгдүүлэх,

тэднийг орчин үеийн тоног

төхөөрөмжөөр хангах

-Тусгай хамгаалалттай газар

нутагт олборлож буйг зогсоох


-Нөхөн сэргээлтийн

стандартыг боловсронгуй

болгох.

-Бүх бичил уурхайчдын

цахим мэдээллийн сан

үүсгэх

-Эмч нарын тоог

нэмэгдүүлэх, бичил

уурхай эрхлэгчдэд

зориулсан тусгай

кабинеттай болгох

-Бичил уурхай

эрхлэгчдийг урьдчилан

сэргийлэх үзлэгт

тогтмол хамруулах

-Бичил уул уурхайн үйл

ажиллагааны улмаас

бохирдсон газруудад

шинжилгээ хийх

Зорилт 3 -Бичил уул уурхай бүхий

сумдад жишиг хогийн цэг

байгуулж, бусад газруудад

түгээн дэлгэрүүлэх

-Хаягдал хүдэр боловсруулах,

хаях журам бий болгох

-Аймаг бүрт химийн

бодистой тэмцэх, арилгах

мэргэжлийн баг бэлтгэх

-Бичил уурхай

эрхлэгчдийг урьдчилан

сэргийлэх үзлэгт

тогтмол хамруулах

-Оюутан, сурагчид,

жирэмсэн эхчүүд

ажилладагыг болиулах


Зорилт 4 -Ажлын байр бий болгох

48

Хүснэгт 3.2 Ерөнхий асуултуудад хамгийн түгээмэл дурьдсан хариултууд

№ Алтны бичил

уул уурхай

эрхлэлтийн

улмаас байгаль

орчин, хүний

эрүүл мэнд,

нийгэмд гарч

буй гол сөрөг

нөлөөлөл?

Алтны бичил уул

уурхай

эрхлэлтийн

улмаас бий болж

буй сөрөг

нөлөөллүүдийг

арилгах,

бууруулахад нэн

тэргүүнд

шаардлагатай

ажлууд?

Алтны бичил уул

уурхай

эрхлэлттэй

холбоотой хууль,

журмуудыг

хэрэгжүүлэхэд

тулгарч буй гол

саад, бэрхшээл?

Бичил уул

уурхай

эрхлэхэд

хүний эрхийг

хамгийн их

зөрчдөг

үйлдлүүд?

“Алтны бичил

уурхайн үйл

ажиллагаанаас

үүдэлтэй

бохирдлыг

бууруулах

үндэсний

хөтөлбөр”-ийг

хэрэгжүүлснээр

нөлөөлөлд өртөх

тал буюу

хөтөлбөрт

нөлөөлөх талууд?

Үндэсний

хөтөлбөрийн

хэрэгжилтийг

чанарын өндөр

түвшинд

хангахын тулд

ямар хүчин

зүйлсийг нэн

тэргүүнд

анхаарах ёстой

вэ? Ямар арга

хэмжээ, эх

үүсвэр хэрэгтэй

вэ?

1 Хог хаягдал,

хөрс, усны

бохирдол, газрын

эвдрэл, элэгдэл,

тоосжилт

Мөнгөн усны талаар

зөв, тодорхой

ойлголт өгч,

урьдчилан сэргийлэх

шторк, телевизийн

киног хэвлэл

мэдээллийн

хэрэгслээр түгээх.

Газрын хүрэлцээгүй

байдал. Орон

нутгийн удирдлага

газрын асуудлаар

жилд нэг л удаа

хуралддаг.

Гэр бүлийн

хүчирхийлэл

Онцгой байдлын

газар, Цагдаа гэмт

хэргээс урьдчилан

сэргийлэх зөвлөл,

АЗДТГ, БОАЖГ, МХГ,

ЭМГ, ГХБХБГ Хүний

эрхийн комисс,

сумдын БОХУБ,

БХамгаалагчид

холбогдох ТББ-ууд,

бичил уурхайчид,

бусад иргэд.

Хэн хэрхэн яаж,

ямар үр дүн гаргах

гэдэг нь тодорхой

байх, санхүүжилт

хаанаас гарах нь

тодорхой байх

49

2 Мөнгөн усны

хяналтгүй

хэрэглээний

улмаас хүмүүс

эрүүл мэндээрээ

хохирох

Иргэдийг

чадваржуулах,

бичил уурхайгаас

өөр аргаар хувийн

болон өрхийн

санхүүгээ бүрдүүлэх

аргыг таниулах,

мэргэшүүлэх.

Хуулийг

хэрэгжүүлэх,

мөрдөх талаар

мэдлэг, мэдээлэл,

ойлголт дутмаг.

Насанд хүрээгүй

хүүхэд,

хөгжлийн

бэрхшээлтэй

иргэд

ажиллуулах

Сав газрын захиргаа Мөнгөн усыг хил

гаалиар оруулах

хяналтыг

чангатгах,

оруулахгүй байх.

3 Төрөл бүрийн

гэмт хэргийн

гаралт нэмэгдэж

байгаа

(архидалт, биеэ

үнэлэлт, хүн

амины хэрэг г.м).

Урьдчилан сэргийлэх

үзлэг зохион

байгуулах, ард

иргэдэд мөнгөн

устай хэрхэн зөв

харьцах, мөнгөн ус

хагарсан тохиолдолд

ямар арга хэмжээ

авах, хаана хэрхэн

мэдээллэх талаар

мэдлэг олгох, эрүүл

мэндийн сургалт

зохион байгуулж

мэдээллээр хангах.

ХАМО, нинжа нарыг

БО-ны газар, цагдаа

хүчний байгууллага

хүчрэхгүй байна.

Химийн бодисын

хяналтгүй

хэрэглээ

Хүдэр баяжуулах

цехийн байршил,

тавигдах

шаардлага,

стандартыг

яаралтай баталж

хэрэгжүүлэх.

50

4 Байгаль орчны

бохирдлын хүний

эрүүл мэндэд

үзүүлэх нөлөөлөл

ихэсч байгаа

Нөхөн сэргээлтийг

дор бүр нь хийх,

хэрэгжилтэд хяналт

тавих.

Орон нутагт

дарга нар,

цагдаагийн

дарга хөөх,

тушаал өгч, бүх

байгаа эд

зүйлсийг хурааж

авах, торгох

Мөнгөн усны хор

хөнөөлийг

сурталчилах

илрүүлдэг багаж,

тоног

төхөөрөмжтэй

болгох.

5 Иргэдийн дунд

бэлгийн зам,

уушигны өвчлөл

ихсэх

Бичил уурхайчдад

хүлээлгэх

хариуцлагын

тогтолцоо бий

болгох.

Хамгаалалтын

хувцас

хэрэглэлгүй

ажиллуулах

Талуудын

оролцоог хангах

тал дээр нэн

тэргүүнд анхаарах.

6 Хөдөлмөр

хамгаалал болон

ажлын байрны

аюулгүй байдал

хангаагүйн

улмаас хүний амь

нас эрсдэх.

Хууль эрхзүйн

орчныг

боловсронгуй

болгох.

Иргэдэд мэдээлэл,

сурталчилгаа сайн

хийх.

51

7 Эмнэлгийн

ачаалал

нэмэгддэг.

Төсвийн хөрөнгө

хүрэлцэхгүй

болдог. Уул

уурхай дагасан

иргэдийн хувьд

гэнэтийн аваар

осолд өртөх

магадлал их

байдаг ба түргэн

тусламжийн

үеийн бензин, эм

тарианы хангалт

муу байдаг.

Тусгай

хамгаалалттай газар

алт олборлохыг

зогсоох арга хэмжээ

Хөтөлбөрийг

хэрэгжүүлэх

шаардлагатай

төсөв, санхүүг

тусган баталж,

хөтөлбөр

хэрэгжиж байгаа

газруудад өгч

байх. Холбогдох

журмыг сайн

тодорхой

боловсруулах

8 Тусгай

хамгаалалттай

газар алт

олборлодог.

Орон нутгийн

төрийн

байгууллагуудын

ажилтнуудыг бичил

уурхайн талаар

ойлголттой болгох.

9 Бичил уул уурхай

эрхлэхийг бүхэлд нь

хориглох

52

“Алтны бичил уурхайн үйл ажиллагаанаас үүдэлтэй бохирдлыг бууруулах үндэсний

хөтөлбөр”-ийн дөрвөн зорилтын хүрээнд 2 үе шаттай хийгдэхээр нийт 50 орчим ажлууд

төлөвлөгдсөн. Нэгдүгээр зорилтын хүрээнд төлөвлөгдсөн ажлууд нь мөнгөн усны хэрэглээг

илрүүлэх, таслан зогсоох, бичил уурхай эрхлэлтийн улмаас эвдэрсэн газрын нөхөн

сэргээлтийг хийх, байгалийг унаган төрхөд нь ойртуулах, бичил уурхай эрхлэлтэд

ашиглагдах байгальд халгүй технологи нэвтрүүлэхэд чиглэгдсэн ажлууд байгаа бөгөөд

асуулга, судалгаанд оролцогсод эдгээр ажлуудыг дэмжиж, зайлшгүй шаардлагатай гэж

тодорхойлсон. Тэр дундаа үндэсний хөтөлбөрт тусгасан эвдэрсэн газрын тооллого явуулах,

бичил уурхай эрхэлсэн газарт нөхөн сэргээлт хийх, мөнгөн усны хууль бус хэрэглээг

илрүүлж, таслан зогсоох ажлуудыг оролцогч талууд хамгийн их дэмжсэн. Судалгаанд

оролцогсдын хамгийн их дурьдсан, үндэсний хөтөлбөрийн үйл ажиллагаанд төдийлөн

тусгагдаагүй нэг ажил нь нөхөн сэргээлт нэрийн дор нэмж олборлолт явуулдаг үйл

ажиллагааг таслан зогсооход чиглэгдсэн ажлууд юм. Иймээс үүнтэй холбоотой үйл

ажиллагааг үндэсний хөтөлбөрт тусгайлан тусгах шаардлагатай.

Үндэсний хөтөлбөрийн хоёрдугаар зорилт нь бичил уурхайн үйл ажиллагааг зохицуулах эрх

зүйн орчин, институцийн бүтэц, тогтолцоог боловсронгуй болгох, оролцогч талуудын

чадавхийг бэхжүүлэн хамтын ажиллагааны үр нөлөөг дээшлүүлэх юм. Уг зорилтын хүрээнд

төлөвлөсөн ажлуудаас орон нутгийн байгаль орчны ажилтнуудын мэдлэг мэдээллийг

нэмэгдүүлэх, тэднийг орчин үеийн тоног төхөөрөмжөөр хангах, бичил уурхайчдын цахим

мэдээллийн сан үүсгэх ажлуудыг оролцогч талууд хамгийн их дэмжсэн. Уг зорилтын хүрээнд

төлөвлөсөн ажлуудад тухайлан тусгагдаагүй боловч асуулга, судалгаанд оролцогч төрийн

албан хаагчдын хамгийн их онцолж байсан санал нь хууль бусаар бичил уурхай эрхлэгчдийн

сүлжээтэй нэгдсэн байдлаар тэмцэх арга техник, төсөв, бусад нөөц боломжоор байгаль

орчны байцаагч, мэргэжлийн хяналтын байгууллагын ажилтнууд зэрэг төрийн албан

хаагчдыг хангах тухай юм. Хөдөө орон нутагт ажиллаж буй төрийн албан хаагчид хууль бус

бичил уурхай эрхлэлттэй холбоотой мэдээллийн дагуу зохих шаардлага тавих, хуулийг

мөрдүүлэх ажил авч хэрэгжүүлэхэд төсөв санхүү, хүн хүч дутмаг байдаг тухай бэрхшээлтэй

асуудлуудыг дурдсан. Иймд бодит нөхцөл байдал дахь эдгээр асуудлуудыг шийдвэрлэх

ажлуудыг хөтөлбөрийн зорилтын хүрээнд нэмж оруулах шаардлагатай.

Үндэсний хөтөлбөрийн зорилт гуравт тусгагдсан эрүүл мэндийн ажилтнуудад хориглосон,

хязгаарласан химийн хорт болон аюултай бодисоос үүдэлтэй бие, сэтгэцийн өөрчлөлт,

өвчлөлийг таних, оношлох, эмчлэх мэдлэг, чадварыг дээшлүүлэх сургалтыг тогтмол

явуулах, сумдын эрүүл мэндийн ажилтнуудыг мөнгөн усны хорыг таниулан сурталчлах,

зөвлөгөө өгөхөд шаардлагатай мэдээллээр байнга хангах гэсэн ажлуудыг оролцогч талууд

дэмжиж, нөлөөллийг өндөр гэж үзсэн. Үндэсний хөтөлбөрийн төслийн байгаль орчны

стратегийн үнэлгээ хийх явцад зорилт 3-тай холбоотойгоор оролцогч талуудын ярилцлагаар

53

нэмж оруулах санал оруулсан нэг асуудал нь хөдөө орон нутагт эмч, эмнэлэгийн

ажилтнуудын хүрэлцээ бага байдаг тул бичил уурхай эрхлэгчдэд зориулсан эмнэлгийн

тусгай кабинет, эмчтэй болох шаардлагатай гэсэн санал юм.

Хөтөлбөрийн зорилт 4-тэй холбоотой тухайлсан санал оролцогч талуудын уулзалтын явцад

гараагүй боловч өнгөрсөн хугацаанд бичил уурхай эрхлэлтэй холбоотой төслүүдийн хүрээнд

сургалт, сурталчилгааны ажлууд үлэмж хэмжээнд хийгдсэн тул энэ талын ажлуудыг

зайлшгүйгээс бусад тохиолдолд хасах шаардлагатай гэсэн саналыг оролцогч талууд

гаргасан.

Эдгээрээс дүгнэхэд оролцогч талууд уг үндэсний хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх нь байгаль

орчин, нийгэм, хүний эрүүл мэндэд эерэг нөлөөтэй, газар дээр үүсдэг хүндрэл,

бэрхшээлүүдийг шийдвэрлэхэд тодорхой хэмжээнд нөлөөтэй гэдгийг ерөнхийд нь дэмжиж

байгаа боловч үндэсний хөтөлбөрийн хүрээнд төлөвлөсөн, оролцогч талуудын санал гаргаж

дэвшүүлсэн ажлуудыг хэрэгжүүлэхэд шаардлагатай төсөв, санхүүжилтийг шийдвэрлэхэд

хүндрэлтэй гэж үзсэн. Мөн цөөн тооны зарим оролцогч талуудын хувьд энэхүү үндэсний

хөтөлбөр нь шууд бус утгаар бичил уурхай эрхлэлтийг дэмжсэн агуулгатай тул энэхүү

хөтөлбөрийг батлахын эсрэг байгаа тухайгаа асуулга, судалгааны явцад илэрхийлсэн. Иймд

энэхүү үндэсний хөтөлбөрийн хүрээнд төлөвлөсөн ажлуудыг оролцогч талуудын гаргасан

саналтай уялдуулан, байгаль орчин, нийгэм, хүний эрүүл мэндэд сөрөг нөлөө, эрсдэл

багатай нөхцлөөр амжилттай хэрэгжүүлэхийн тулд хөтөлбөрийн үйл ажиллагааг Монгол

Улсын Засгын газраас баталсан “Бичил уурхайгаар ашигт малтмал олборлох журам”-ын

агуулгатай нийцүүлэх шаардлагатай гэж дүгнэж болно.

54

3.2 Үндэсний хөтөлбөрийн хэрэгжилтээс байгаль орчин, нийгэм,

хүний эрүүл мэндэд учирч болзошгүй эрсдлүүдийг тодорхойлон

эрэмбэлэх үнэлгээ

Тайлангийн энэхүү хэсэгт үндэсний хөтөлбөрийн төсөлд санал болгож буй зорилтот үйл

ажиллагаануудын хэрэгжилтээс үүсч болзошгүй эрсдлүүдийг тодорхойлж эрсдлийн

үнэлгээний матрицын аргыг ашиглан эрэмбэлэв. Ийнхүү эрсдлийн зэргийг магадлал, үр

дагаврын харилцан хамаарлаар тооцоолсон бөгөөд үүндээ эрсдлийн цар хүрээ, давтамж

болон тухайн эрсдэлд өртөх байгаль орчин болон нийгэм зэрэг хүчин зүйлүүдийг анхаарч

үзэв. Үр дагавар гэдэг бол тухайн үйл явдын үр дүн бөгөөд магадлал бол тухайн үйл явдал

тохиолдох давтамжийн утга юм. Харин эрсдэл бол тухайн үйл явдал өрнөж тодорхой үр

дагаварт хүргэх магадлал юм. Судалгааны баг ийнхүү болзошгүй эрсдлийг тодорхойлж

эрэмбэлснээр нэн тэргүүнд анхаарал хандуулж өөрчлөх шаардлагатай үйл ажиллагааг

тогтоохыг хичээв.

Эрсдлийг тухайн үйл ажиллагаа болон үйл явдалтай холбоотойгоор үүсэх хор хөнөөл, сөрөг

нөлөөллийн хэмжээг бөгөөд эрсдлийн түвшинг үүсэх магадлал ба үр дүнгийн үржвэрээр

буюу харилцан хамаарлаар тодорхойлдог.

Хүснэгт 3.3 Эрсдлийн матриц

Магадлал/Үр

дагавар Ялимгүй Бага Дунд Их Аюултай

Гарцаагүй Бага Дунд Дунд Их Их

Боломжтой Бага Бага Дунд Дунд Их

Болзошгүй Бага Бага Дунд Дунд Дунд

Магадлал

багатай

Бага Бага Бага Дунд Дунд

Бараг

тохиолдохгүй

Бага Бага Бага Дунд Дунд

Эрсдлийн үнэлгээний матриц ашиглан эрсдлийн зэргийг үнэлэхэд хэрэв тухайн үйл

ажиллагаа өндөр эрсдэлтэй болох нь тогтоогдвол тухайн үйл ажиллагааг заавал өөрчлөх

шаардлагатай гэж үзэх бөгөөд хэрэв дунд эрсдэлтэй хэмээн тогтоогдвол тодорхой

хэмжээгээр өөрчлөх хувилбарыг санал болгох болно.

55

Хүснэгт 3.4 Хөтөлбөрийн хэрэгжилтээс үүсэх эрсдлийн үнэлгээ

# Зорилт/ үйл ажиллагаа Хөтөлбөр хэрэгжсэнээс

үүсэх эрсдэл Эрсдлийн

төрөл Тохиолдох магадлал

Үр дагавар Эрсдлийн

зэрэг

1 Зорилт 1. Алтны бичил уурхайн байгаль орчинд үзүүлэх сөрөг нөлөөллийг бууруулж, олборлох, боловсруулах үйл ажиллагаанд ашиглагдаж байгаа хүний эрүүл мэнд, байгаль орчинд халтай хоцрогдсон технологийг халж, мөнгөн усны хууль бус, далд хэрэглээг 2023 он гэхэд бүрэн илрүүлж зогсооно.

1.1

Бичил уурхай эрхлэгчдэд байгаль орчны нөхөн сэргээлтийн хөрөнгийг нөхөн сэргээлтийн дундын санд төвлөрүүлэх үйл ажиллагааг хэвшүүлэх

Байхгүй.

1.2

Бичил уурхайн олборлолтын улмаас эвдрэлд орсон газарт нөхөн сэргээлт хийх аргачлалыгаймаг сумдад сурталчилж, нөхөн сэргээлтийн сургалтыг зохион байгуулах, аймаг бүр алтны бичил уурхайн улмаас

эвдрэлд орсон талбайг нөхөн сэргээх ажлыг мэргэжлийн байгууллага, нутгийн иргэдийн оролцоотойгоор хэрэгжүүлэх

Нөхөн сэргээлт хийх талбайд газрын төлөөх маргаан үүсэх. Тухайн ажлыг аль тал удирдан хийх тал дээр зөрчил үүсэх.

Нийгмийн эрсдэл

Болзошгүй Дунд Дунд

Хөдөлмөрийн аюулгүй ажиллагааг хангаагүйгээс болж хүн гэмтэж бэртэх, амь насаа алдах

Хүний эрүүл мэнд

Боломжтой Их Дунд

Нөхөн сэргээлтийг зохих аргачлал, стандартыг баримтлалгүй, туршлагагүй хүмүүс мэргэжлийн хүний удирдлага, хяналтан дор ажиллаагүйгээс болж нөхөн сэргээлт чанаргүй болох

Байгаль орчин


1.3 Алтны бичил уурхайн үйл ажиллагааны улмаас эвдэрсэн газрын тооллогыг явуулж,

үр дүнг мэдээллийн нэгдсэн санд оруулах

Мэдээллийн сангийн тогтвортой үйл ажиллагааг хадгалах хүн хүчний дутагдал үүсэх,

хариуцсан ажлын ачаалал нэмэгдэх, ажлын бүтээмж буурах


Болзошгүй Бага Бага

56

1.4

Бичил уурхайгаас байгаль орчинд учруулсан хохирол, нөхөн төлбөр, нөхөн сэргээх газрын хэмжээ, түүний зардлын талаархи мэдээллээр байгаль орчны мэдээллийн сан (eic.mn)-г баяжуулах

Мэдээллийн сангийн тогтвортой үйл ажиллагааг хадгалах хүн хүчний дутагдал үүсэх, хариуцсан ажлын ачаалал нэмэгдэх, ажлын бүтээмж буурах



1.5

Байгаль орчинд хал багатай, цэвэр техник, технологи ашиглан алт олборлох, баяжуулах боломжийн талаар судалгаа хийж, сонгон авсан технологийг нэвтрүүлэх техник-эдийн

засгийн үндэслэл, хөрөнгө оруулалтын төслийг боловсруулж, алтны үндсэн орд олноор төвлөрсөн сумдуудад хэрэгжүүлж, тоног төхөөрөмжийн ашиглалтын сургалтыг явуулах

Байхгүй.

1.6

Алтны бичил уурхай эрхлэгчдэд мөнгөн усгүй технологи бүхий үйлдвэрийн үйл ажиллагааг сурталчилж, алтны бичил уурхайн цэвэр технологийг дэмжих сан байгуулах, банк санхүүгийн хөнгөлөлттэй зээлээр худалдан

авах боломжийг судлан хэрэгжүүлэх

Сан байгуулах нь төсөвт нэмэлт дарамт учруулах


Гарцаагүй Их Их

Тогтвортой санхүүжилтийн хөтөлбөрт нэгдэн орсон банкуудын зээлийн бодлоготой

зөрчилдөх, банкны нэр хүндэд эрсдэл үүсгэх


Боломжтой Дунд Дунд

1.7 Алтны бичил уурхайн баяжуулах үйлдвэрт тавигдах шаардлага, журам, стандартыг боловсруулах

Байхгүй.

1.8

Алтны хүдрийг мөнгөн усаар бариулах, амальгамыг ил задгай болон хүн амын суурьшлын бүс дэх барилга, байгууламжид шатаах зэрэг арга, технологийг далд

хэлбэрээр ашиглаж байгаа хууль бус бичил уурхайн үйл ажиллагааг илрүүлэх, таслан зогсоох арга хэмжээг үе шаттайгаар хэрэгжүүлэх

Байхгүй

57

1.9 Алтны бичил уурхай дахь мөнгөн усны тооллогыг 3 жил тутамд үндэсний хэмжээнд явуулах

Байхгүй.

1.10

Монгол Улсын нэгдэн орсон химийн болон хорт бодисын талаархи олон улсын гэрээ, конвенц /Базел, Стокгольм, Роттердам, Минамата)-ийн хүрээнд хүлээсэн үүргийн

дагуу цуглуулж, нэгтгэн тайлагнах шаардлагатай химийн болон хорт бодисын бохирдол, ялгарал, шилжилтийн мэдээллийг нэгтгэсэн мэдээллийн нэгдсэн сан байгуулах

Байхгүй.

1.11

Хориглосон, хязгаарласан химийн бодисын хууль бус хэрэглээ, байгаль орчны хууль тогтоомж зөрчсөн тухай үнэн бодит мэдээллийг эрх бүхий байгууллага, албан тушаалтанд өгсөн, түүнчлэн зөрчлийг илрүүлсэн, илрүүлэхэд бодитой туслалцаа үзүүлсэн иргэнд Байгаль орчныг хамгаалах тухай хуулийн дагуу урамшуулал олгох ажлыг

зохион байгуулах

Мэдээлэгчийг хамгаалж чадахгүй байх



1.12

Мөнгөн ус хилээр нэвтэрч болзошгүй боомт, дотоодод худалдаалах сүлжээг судлан тогтоож, хил, гааль, цагдаагийн ажилтнуудын мөнгөн усны далд худалдааг мөрдөх, илрүүлэх, хянах мэдлэг, чадварыг дээшлүүлэх

Байхгүй

1.13

Алтны бичил уурхайн талбай орчмын Байгаль орчны хяналт, шинжилгээ (хөрс, ус, агаарын бохирдлын шинжилгээ)-г тогтмол хийж, үр дүнгийн хэрэгжилтэд тавих хяналтыг сайжруулах

Төсөвт дарамт учруулах Нийгмийн

эрсдэл Гарцаагүй Дунд Дунд

1. 14

Мөнгөн усны хууль бус, далд хэрэглээ байж болзошгүй бичил уурхайн талбай орчимд байгаль орчны бохирдлын тандалт судалгааг тогтмол зохион байгуулах



58

1.15

Хориглосон, хязгаарласан химийн бодисоор бохирдсон цэгийг цэвэрлэх, саармагжуулах сайн туршлагыг судалж, туршилтын төсөл хэрэгжүүлэх, уг ажлыг үе шаттай хэрэгжүүлэх



2 Зорилт 2. Бичил уурхайн үйл ажиллагааг зохицуулах эрх зүйн орчин, институцийн бүтэц, тогтолцоог боловсронгуй болгож, оролцогч талуудын чадавхийг бэхжүүлэн хамтын ажиллагааны үр нөлөөг дээшлүүлнэ.

2.1

Үндэсний хөтөлбөрийн хэрэгжилтийг хангах асуудлаар төрийн байгууллагуудын үйл

ажиллагааг уялдуулан зохицуулах үүрэг бүхий салбар дундын орон тооны бус зөвлөлийг байгуулж, үйл ажиллагаанд нь дэмжлэг үзүүлэх

Салбар зөвлөлийн үйл ажиллагааг тогтмол хэрэгжүүлэх нөөц бололцоо дутагдах


Боломжтой Бага Бага

2.2

Алтны бичил уурхайн зорилгоор газар ашиглах, тусгай зөвшөөрөл эзэмших, алтны худалдаа, нийлүүлэлт, олон улсын болон дотоодын зах зээл, бичил уурхай дахь хөдөлмөр эрхлэлт зэрэг асуудлыг тусгасан бодлого, эрх зүйн баримт бичигт үнэлгээ хийж, зөрчил, давхцалыг арилган, шаардлагатай нэмэлт, өөрчлөлтийг оруулах, шинэчлэн найруулах арга хэмжээг хэрэгжүүлэх

Эрхзүйн орчны тогтвортой байдал алдагдах




эрсдэл Болзошгүй Бага Бага

2.3

Аймаг, сумдын хөгжлийн бодлогын баримт бичигт алтны бичил уурхайн үйл ажиллагаа, алт нийлүүлэлт, байгаль орчны мониторинг, зохион байгуулалттайгаар бичил уурхай эрхэлж буй нөхөрлөл, хоршоо, бичил уурхайчдын байгууллагыг дэмжих асуудлыг тусгаж хэрэгжүүлэх

Бичил уурхайгүй аймгийн хөгжлийн бодлоготой зөрчилдөх



2.4 Байгаль орчны нөхөн сэргээлтэд хамаарах MNS стандарт, аргачлалуудыг шинэчлэн сайжруулах

Байхгүй

2.5

БОАЖЯ-ны харьяа судалгаа, шинжилгээний байгууллагын материаллаг баазыг бэхжүүлэн, байгаль орчны хяналт, мониторинг болон лабораторийн мэргэжилтэн зэрэг мэргэжлийн боловсон хүчнийг чадавхийг бэхжүүлэх, жишиг төсөл хэрэгжүүлэх


эрсдэл Болзошгүй Дунд Дунд

59

2.6

АМГТГ дээр веб, газарзүйн мэдээллийн системд суурилсан Бичил уурхайн мэдээллийн санг үүсгэж, мэдээллийн санд орон нутгийн удирдлагууд нэвтрэх, мэдээлэл авах, мэдээлэл оруулах техникийн нөхцлийг бүрдүүлэх

Байхгүй.

2.7

Байгаль орчны улсын байцаагч, хил, хорио цээрийн улсын байцаагчдын хориглосон, хязгаарласан химийн бодисын илрүүлэхэд шаардлагатай багаж, тоног төхөөрөмжийн хангамжийг сайжруулж, мэргэжлийн

боловсон хүчнийг чадавхжуулах



2.8

Нутгийн захиргааны болон өөрөө удирдах байгууллагын ажилтан, ТББ, мэргэжлийн холбоодын бичил уурхайтай холбоотой хууль тогтоомж, хөдөлмөр хамгаалал, аюулгүй байдал, хориглосон, хязгаарласан химийн бодисын эрсдэл, эрүүл мэнд, байгаль орчин, нөхөн сэргээлтийн чиглэлээр мэргэжил, арга зүйн зөвлөгөө өгөх сургалт, ухуулан таниулах арга хэмжээг зохион байгуулах чадавхийг дээшлүүлж, гарын авлага, сургалтын материалаар хангаж, мэдлэг хуваалцах арга хэмжээг зохион байгуулах


эрсдэл Болзошгүй Бага Бага

2.9

Хууль бусаар ашигт малтмал олборлох үйл ажиллагааг таслан зогсооход нутгийн захиргааны болон өөрөө удирдах байгууллага, нутгийн иргэд, бичил уурхайчдын хамтын ажиллагаа, оролцоог нэмэгдүүлж, хууль тогтоомжийн хэрэгжилтийг хангах

Хэрэгжүүлж байгаа мэргэжилтэн, удирдлагуудад гадаад дарамт шахалт ирэх



2.10

Хяналт, шалгалтанд хамрагдсан бичил уурхайн байгууллагад хяналт шалгалтаар илэрсэн зөрчлийг арилгах, хөрс, ус, агаарын

шинжилгээгээр гарсан сөрөг нөлөөлөл, хаягдал бохирдлыг бууруулах зэрэг арга хэмжээг хэрэгжүүлэхэд нь мэргэжил, арга зүйн зөвлөгөө үзүүлэх, хяналт шалгалтын үр дүнг сайжруулах


эрсдэл Боломжтой Бага Бага

60

2.11

Алтны бичил уурхайн сайн туршлагыг орон нутагт сурталчлах замаар хариуцлагатай бичил уурхайн талаарх олон нийтийн мэдлэг, ойлголтыг нэмэгдүүлж, нутгийн иргэдийн эерэг хандлагыг төлөвшүүлэх

Байхгүй.

2. 12

Алтны бичил уурхайчдыг бүртгэлжүүлэх, үнэмлэхжүүлэх ажлыг хэрэгжүүлж, мэдээллийг цахимжуулах

Байхгүй

2.13

Бичил уурхайгаар алт олборлогч иргэд, нөхөрлөлийг чадавхижуулах замаар цаашид хуулийн этгээдийн статустай болж, зохион байгуулалтад ороход дэмжлэг үзүүлж, хүн амын орлогын болон бусад татвар, хураамж ноогдуулах оновчтой тогтолцоог бий болгох

Байхгүй

2.14

Бичил уурхайн байгууллагуудын жил бүрийн үйл ажиллагааны тайланг сумын ЗДТГ хүлээн авч хэлэлцэх, үр дүнд тулгуурлан цаашид авах арга хэмжээг тодорхойлох, сумын үйл ажиллагааны жилийн төлөвлөгөөнд тусган хэрэгжүүлдэг тогтолцоог бий болгох

Байхгүй.

2.15

Бичил уурхайчдын байгууллага, тэдний

удирдлагын орон нутгийн хөгжлийн бодлого, төлөвлөлт, төсөвлөлт, шийдвэр гаргалтад оролцох, нөлөөлөхтэй холбоотой чадавхийг бэхжүүлэх

Бичил уурхай эрхлэгчид орон

нутгийн бодлого, шийдвэр гаргалтад давамгай оролцсоноор байгаль орчинд сөрөг нөлөөтэй шийдвэр гарах эрсдэлтэй

Байгаль орчин, нийгэм


2.16

Алтны нийлүүлэлтийн сүлжээг албажуулах, алтны худалдаан дахь ил тод байдлыг хангах, алтны худалдааны бодлого, зохицуулалтыг боловсронгуй болгоход талуудын хүчин чармайлтыг нэгтгэх, оролцоо, хамтын ажиллагааг хангах үүрэг бүхий ажлын хэсгийг байгуулах

Байхгүй.

2.17

Алт худалдан авах сүлжээ, борлуулалтын талаар сургалтын хөтөлбөр, материал боловсруулж, мэргэжилтнийг бэлтгэх сургалтыг зохион байгуулах

Байхгүй.

61

2.18

Орон нутагт Стандарт хэмжил зүйн газрын харъяа алтны сорьц тогтоох нэгжийг байгуулж, шаардлагатай тоног төхөөрөмжөөр хангаж, боловсон хүчнийг чадавхжуулах


эрсдэл Гарцаагүй Их Их

2.19

Алтны бичил уурхай олноор төвлөрсөн аймгийн төв, сумдад алт худалдан авах болон борлуулах цэг байгуулах, уг үйл ажиллагааг Монголбанкны салбар буюу арилжааны

банкаар гүйцэтгүүлэх, нэгж байгуулах боломжийг судлан хэрэгжүүлэх

Сумын төв дээр байгуулах нь төсөвт дарамт учруулах эрсдэлтэй.



2.20

ХУУХ-ын Шударга алт олборлолтын стандарт, ЭЗХАБ-ын “Магадлан дүгнэлтийн удирдамж” зэрэг хариуцлагатай бичил уурхайн нийлүүлэлтийн сүлжээний олон улсын стандарт, сайн туршлагуудыг нэвтрүүлж, уг стандартыг бүрэн хангасан бичил уурхайчдын баяжуулсан экологийн цэвэр алтыг экспортод гаргах үйл ажиллагааг хэрэгжүүлэх

Байхгүй

3 Зорилт 3. Алтны бичил уурхайчдын эрүүл мэндийг хамгаалах, хөдөлмөрийн аюулгүй байдлыг хангах бодлогыг хэрэгжүүлж, хүн амын эмзэг хэсэг, ялангуяа хүүхэд, төрөх насны болон жирэмсэн эмэгтэйчүүдэд учирч болох эрсдэлээс урьдчилан сэргийлж, гэмтэл, осол, хордлого, өвчлөлийг бууруулна.

3.1

Алтны бичил уурхайчид, орон нутгийн иргэдийг хориглож, хязгаарласан химийн бодис, нэн ялангуяа мөнгөн усанд өртөхөөс хамгаалах, тэдний эрүүл мэндийг дэмжих, хянах, өвчин, эмгэгээс урьдчилан сэргийлэх, эрүүл мэндийн боловсрол олгох нийгмийн эрүүл мэндийн стратеги боловсруулж, хэрэгжүүлэх


эрсдэл Боломжтой Бага Бага

3.2

Бичил уурхайчин нэг бүрийн эрүүл мэндийн түүхийг нээж, тасралтгүй хөтлөх, эрүүл мэндийн мэдээлэлд боловсруулалт, дүн шинжилгээ хийх эрүүл мэндийн мэдээллийн сан үүсгэх

Сумын эмнэлгийн үйлчилгээний хүртээмж, чанарыг бууруулах


Гарцаагүй Дунд Дунд

62

3.3

Алтны бичил уурхай эрхлэгчдийн эрүүл мэндийн тандалт, биомониторингийн судалгааг хийж, нутгийн иргэд болон бичил уурхайчдын өвчлөлийн байдалд дүн шинжилгээ хийж, эрүүл мэндийн үйлчилгээ, эмчилгээний хэрэгцээг тодорхойлох

Сумын эмнэлгийн үйлчилгээний хүртээмж, чанарыг бууруулах


Гарцаагүй Дунд Дунд

3.4

Халдварт болон халдварт бус өвчний урьдчилан сэргийлэлт, эрт илрүүлгийн үзлэг,

явуулын үзлэг, оношилгоог зохион байгуулж, эмчилгээ, хяналтын тасралтгүй байдлыг хангах тогтолцоог бэхжүүлэх



Явуулын үзлэгээр явж буй эмнэлгийн ажилчдын эрүүл мэнд, амь насанд эрсдэл учрах


Болзошгүй Дунд Дунд

3.5

Эрүүл мэндийн ажилтнуудад хориглосон, хязгаарласан химийн хорт болон аюултай бодисоос үүдэлтэй бие, сэтгэцийн өөрчлөлт, өвчлөлийг таних, оношлох, эмчлэх мэдлэг, чадварыг дээшлүүлэх сургалтыг тогтмол явуулах

Байхгүй

3.6

Сумдын эрүүл мэндийн ажилтнуудыг мөнгөн усны хорыг таниулан сурталчлах, зөвлөгөө өгөхөд шаардлагатай мэдээллээр байнга хангах

Байхгүй

3.7

Мөнгөн устай харьцах, хадгалах, тээвэрлэх, ашиглахаас татгалзах, мөнгөн усанд өртөхөөс урьдчилан сэргийлэх, өртсөн тохиолдолд авах арга хэмжээ зэрэг сэдвүүдийг тусгасан тусгай сургалтын хөтөлбөр, сурталчилгааны материалыг боловсруулж, эмнэлэг, сургууль зэрэг нийгмийн үйлчилгээний байгууллагатай хамтран зорилтот бүлгүүдийг бүрэн хамруулсан арга хэмжээг тогтмол зохион

байгуулах

Байхгүй

3.8

Алтны бичил уурхайд ажиллаж байгаа эмэгтэйчүүд, хүүхдийн эрүүл мэндийн үзлэг, урьдчилан сэргийлэх үзлэг, зөвлөгөөг тогтмол хийх тогтолцоог бий болгох

Байхгүй

63

3.9

Бичил уурхайд ажиллаж байгаа эмэгтэйчүүд, залуучуудад нөхөн үржихүйн эрүүл мэнд болон бэлгийн боловсрол, гэр бүл төлөвлөлтийн талаар боловсрол олгох

Байхгүй

3.10

Орон нутгийн хүүхэд, гэр бүлийн асуудал хариуцсан байгууллага, нутгийн өөрөө удирдах байгууллагатай хамтран "Гар аргаар алт болон бусад үнэт металл олборлох үйл ажиллагаа"-нд насанд хүрээгүй хүнийг ажиллуулахыг хориглосон Хөдөлмөрийн

сайдын А/36 тоот тушаал, хүүхдийн эрх, хүүхэд хамгааллын чиглэлээр сургалт, мэдлэг, мэдээлэл түгээх, ухуулан таниулах арга хэмжээг зохион байгуулж, бичил уурхай дахь хүүхдийн хөдөлмөр эрхлэлт, оролцоог бүрэн зогсооно

Байхгүй

3.11

“Бичил уурхайн аюулгүй байдлын дүрэм”-ийн хэрэгжилтэд тавих хяналтыг сайжруулж, бичил уурхайчдыг 100 хувь хөдөлмөр хамгааллын хувцас хэрэглэдэг болгох

Байхгүй

3.12

Бичил уурхай эрхэлж байгаа талбай орчмын

ариун цэвэр, эрүүл ахуйн журмыг нэвтрүүлэх, орон нутгийн засаг захиргаатай хамтран нийтийн жорлон, ахуйн хог хаягдал, хаягдал хүдэр, олборлолт, баяжуулалтаас гарч байгаа бусад төрлийн хог хаягдлыг устгах, тээвэрлэх, зайлуулах асуудлыг шийдвэрлэх

Орон нутгийн төсөвт дарамт учруулах



3.13

Бичил уурхай эрхлэгчид болон ХАМО иргэдийг эрүүл мэнд, нийгмийн даатгалын үйлчилгээнд хамрагдалтыг тасралтгүй нэмэгдүүлэх арга хэмжээг хэрэгжүүлж, зорилтот бүлгийн халамжийн үйлчилгээг хүртээмжтэй болгох

Байхгүй

64

3.14

Бичил уурхайчдад нийгмийн болон эрүүл мэндийн даатгалд хэрхэн хамрагдах, эрүүл мэндийн даатгалд хамаарах тусламж, үйлчилгээ, нийгмийн даатгалын ач холбогдол, даатгалын хүрээнд олгох тэтгэвэр, тэтгэмжийн талаар бичил уурхайчин бүрд мэдээлэл хүргэх, мэдээллийг түгээхэд олон нийтийн хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл, нийгмийн сүлжээ, харилцаа, холбооны технологийг ашиглах, аппликэйшн хөгжүүлж нэвтрүүлэх

Байхгүй

4 Зорилт 4. Бичил уурхайгаас үүдэлтэй сөрөг нөлөөлөлд өртөгч нийгмийн бүлгүүдэд байгаль орчин, эрүүл мэнд, хөдөлмөрийн аюулгүй байдлын мэдлэг олгож, мэдээллийн хүртээмжийг нэмэгдүүлнэ.

4.1

"Бичил уурхайн мэдлэгийн төв" цахим платформ дахь мэдээллийг ойлгомжтой, энгийн, дүрсжүүлсэн байдлаар боловсруулж, хайлт хийхэд амархан, хялбар замаар түгээх

Байхгүй

4.2

Байгаль орчинд хал багатай алт боловсруулах технологи, тоног төхөөрөмжийн талаарх мэдээллийг Бичил уурхайн мэдлэгийн төв цахим платформоор болон хэвлэмэл хэлбэрээр түгээж, банк, санхүүгийн бүтээгдэхүүн, үйлчилгээнд зуучлах

Банк, санхүүгийн байгууллагын тогтвортой санхүүжилтийн хөтөлбөртэй зарчмын хувьд

зөрчилдөх



4.3

Төрийн бус байгууллага, мэргэжлийн холбоодын зохион байгуулах, эрх зүй, хүний эрх, жендер, хөдөлмөр эрхлэлт, байгаль орчин, эрүүл мэнд, нийгмийн хамгаалал, хөдөлмөрийн аюулгүй байдлын чиглэлээр явуулж байгаа сургалт, сурталчилгаа, бичил уурхайчдын зан төлөвт эерэг нөлөө үзүүлэх, амьдралын зөв дадал хэвшлийг төлөвшүүлэхэд чиглэсэн санаачлагад дэмжлэг үзүүлэх

Байхгүй

4.4

Гэмт хэрэг, хорт зуршил, гэр бүлийн хүчирхийлэл, бэлгийн дарангуйлал зэрэг нийгмийн сөрөг үзэгдлүүдийг бууруулахад чиглэсэн арга хэмжээг зохион байгуулж, бичил уурхайчдын хооронд болон бичил уурхайчид, нутгийн иргэдийн хооронд үүсч болзошгүй зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх

Байхгүй

65

4.5

Төрийн болон төрийн бус байгууллага, хувийн хэвшлийн дэмжлэгтэйгээр бичил уурхайчид, ялангуяа эмэгтэйчүүд, өрх толгойлсон эмэгтэйчүүдийг албан болон албан бус боловсролд хамруулан, эдийн засгийн бусад салбарт ажиллахад шаардлагатай мэдлэг, ур чадварыг эзэмшүүлэх

Байхгүй

4.6

Бичил уурхайчдыг эдийн засгийн бусад салбарт цалинтай дадлага хийх, дагалдан ажиллаж туршлага олох, ажлын байранд

зуучлах зорилтот арга хэмжээг зохион байгуулж, компанийн нийгмийн хариуцлагын хүрээнд шийдвэрлэх боломжтой асуудлуудыг хувийн хэвшилтэй хамтран тодорхойлж, шийдвэрлэх

Байхгүй.

4.7

Бичил уурхайчдын зохистой хөдөлмөр эрхлэлт, хөдөлмөрийн гэрээ, ажилтан, ажил олгогчийн эрх, үүрэг зэрэг хөдөлмөрийн эрх зүйн харилцааны талаарх мэдлэгийг дээшлүүлэх

Байхгүй

66

3.3 Хамгийн бага эрсдэлтэй хөгжлийн хувилбар болон үүний хэрэгжилтээс үүсэх байгаль

орчин, нийгмийн өөрчлөлт ба тэдгээр сөрөг нөлөөллөөс урьдчилан сэргийлж зайлсхийх

хувилбарууд болон сөрөг нөлөөллийг бууруулах арга хэмжээнүүд

Дээрх болзошгүй эрсдэл, сөрөг болон хуримтлагдах нөлөөллүүдийг тогтоосны үндсэн дээр хамгийн бага эрсдэл, сөрөг болон

хуримтлагдах нөлөөлөл багатай хөгжлийн хувилбарыг тодорхойлж улмаар эдгээр санал болгосон хувилбарыг хэрэгжүүлснээр

байгаль орчин, нийгэм, хүний эрүүл мэндэд үзүүлж болзошгүй нөлөөллүүдийг тодорхойлов. Түүнчлэн зорилтот үйл

ажиллагаануудын хэрэгжилтээс байгаль орчин, нийгэм, хүний эрүүл мэндэд үзүүлж болзошгүй сөрөг нөлөөллийг бууруулах

арга хэмжээнүүдийг доорх хүснэгтэд авч үзэв.

Хүснэгт 3.5 Үндэсний хөтөлбөрийн анхны төсөлд санал болгож буй хувилбар ба тэдгээрээс үүсч болзошгүй сөрөг нөлөөлөл,

бууруулах арга хэмжээ

# Анхны хувилбар Санал болгож буй хувилбар Болзошгүй сөрөг нөлөөлөл Бууруулах арга хэмжээ

1 Зорилт 1. Алтны бичил уурхайн байгаль орчинд үзүүлэх сөрөг нөлөөллийг бууруулж, олборлох, боловсруулах үйл ажиллагаанд ашиглагдаж байгаа хүний эрүүл мэнд, байгаль орчинд халтай хоцрогдсон технологийг халж, мөнгөн усны хууль бус, далд хэрэглээг 2023 он гэхэд бүрэн илрүүлж зогсооно.

1.1



Нөхөн сэргээлтийн хөрөнгийн

дундын санд төвлөрүүлж хэвшүүлэх явцад үл ойлголцол үүсэж бичил уурхайн үйл ажиллагаа хэвийн явагдахгүй байх сөрөг нөлөөг нийгэмд үүсгэж болзошгүй.

Байгаль орчны нөхөн сэргээлтийн хөрөнгийг нөхөн сэргээлтийн дундын санд төвлөрүүлдэг байх заалтыг засаг дарга, бичил уурхайн нөхөрлөлийн хооронд байгуулах гэрээнд тусгах зэргээр хөшүүрэг бий болгож хэрэгжилтийг хангуулах мөн тус үйл ажиллагааны ач холбогдлыг таниулан сурталчлах

1.2

Бичил уурхайн олборлолтын улмаас эвдрэлд орсон газарт

нөхөн сэргээлт хийх аргачлалыг аймаг сумдад сурталчилж, нөхөн сэргээлтийн сургалтыг зохион байгуулах, аймаг бүр алтны бичил уурхайн улмаас эвдрэлд орсон талбайг нөхөн сэргээх ажлыг мэргэжлийн

Бичил уурхайн олборлолтын улмаас эвдрэлд орсон газарт

нөхөн сэргээлт хийх аргачлалыг аймаг сумдад сурталчилж, нөхөн сэргээлтийн сургалтыг зохион байгуулах, аймаг бүрт алтны хууль бус олборлолтын улмаас эвдрэлд орсон талбайг нөхөн сэргээх ажлыг тусгай зөвшөөрөл бүхий

Эвдрэл, доройтолд оруулсан

талуудыг тогтоох ажилд

мэргэжлийн байгууллагын хүн

хүч хүрэлцэхгүй байх, чадамж

дутах, ажлын ачаалал

нэмэгдэх,

Эвдрэлд орсон талбайн нөхөн

сэргээлтийг ажлыг гүйцэтгэх

Тухайн газарт бий болгосон

эвдрэл, доройтолд хариуцлага

хүлээх ёстой этгээдийг олж

тогтооход иргэдийн

мэдээллийг ашиглах, мөн орон

нутгийн байгаль хамгааллын

төрийн бус байгууллагуудыг

татан оролцуулах,

67

байгууллага, нутгийн иргэдийн оролцоотойгоор хэрэгжүүлэх

мэргэжлийн байгууллага ба газрыг эвдрэлд доройтолд оруулсан талуудын оролцоотойгоор хэрэгжүүлэх

хөрөнгө мөнгө хүрэлцэхгүй

байх

Нөхөн сэргээлт хийсэн талбайд

хууль бусаар дахин олборлолт

явуулах

Нөхөн сэргээлт хийх

аргачлалыг аймаг сумдад

сурталчлах ажилд хөрөнгө

санхүүгийн асуудал үүсэх

Эвдрэл доройтол, бохирдолд

өртсөн талбайн нөхөн

сэргээлтэнд шаардлагатай

хөрөнгийг буруутай этгээдээс

нөхөн гаргуулах, үүнд хууль

сахиулах байгууллагыг татан

оролцуулах,

Орон нутаг хүлээн авсан нөхөн

сэргээсэн болон шинэ талбайг

дахин хөндөхгүй байх явдлыг

хангахын тулд хуваарьт бус

гэнэтийн үзлэг шалгалтыг

мэргэжлийн хяналтын

байгууллага, байгаль орчны

газрын мэргэжилтнүүд ба

байгаль хамгаалагчдыг

оролцуулан хийж байх,

нутгийн иргэдийн оролцоог

хангах,Нөхөн сэргээлтийн

аргачлалын сургалтыг зохион

байгуулахад шаардагдах

зардлыг аль болох орон

нутгийн нөөц бололцоог

ашиглах замаар хямд төсөр

хийх, мөн зайлшгүй

шаардлагатай зардлыг

бүрдүүлэхэд хөрөнгө босгох

хандивын данс ажиллуулах

1.3

Алтны бичил уурхайн үйл

ажиллагааны улмаас эвдэрсэн газрын тооллогыг явуулж, үр дүнг мэдээллийн нэгдсэн санд оруулах

Алтны бичил уурхайн үйл ажиллагааны улмаас эвдэрсэн газрын тооллогыг явуулж, үр дүнг мэдээллийн нэгдсэн санд оруулах

Эвдэрсэн газрын тооллогыг улсын хэмжээнд нэгдсэн зохион байгуулалтаар хийхэд хөрөнгө санхүү дутмаг байх

Тооллогыг нэгдсэн арга зүйгээр

явуулаагүйгээс мэдээллийн санг нэгэн жигд агуулгатай бүрдүүлэх боломжгүй болох улмаар олон нийтэд хүрэх ашиг тус нь буурах

Эвдэрсэн газрын тооллогыг улсын хэмжээнд явуулах энэхүү арга хэмжээг уул уурхайн асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны төв байгууллага, байгаль орчны асуудал эрхэлсэн төв байгууллагын тухайн жилийн ажлын төлөвлөгөөнд тусгагдсан эсэхэд шүүлт хийж, ажлын давхардал, үргүй зардал гаргахгүйн тулд

68

төрийн болон орон нутгийн байгууллагуудын уялдаа холбоог хангаж аль болох бага зардлаар, чанартай гүйцэтгэх

Салбарын эрдэмтэд судлаачдын оролцоотойгоор тооллогын арга зүйг боловсруулах

1.4

Бичил уурхайгаас байгаль орчинд учруулсан хохирол, нөхөн төлбөр, нөхөн сэргээх

газрын хэмжээ, түүний зардлын талаархи мэдээллээр байгаль орчны мэдээллийн сан (eic.mn)-г баяжуулах

Бичил уурхайгаас байгаль орчинд учруулсан хохирол, нөхөн төлбөр, нөхөн сэргээх газрын хэмжээ,

түүний зардлын талаархи мэдээллээр байгаль орчны мэдээллийн сан (eic.mn)-г баяжуулах

Сөрөг нөлөөлөл байхгүй.

1.5

Байгаль орчинд хал багатай, цэвэр техник, технологи ашиглан алт олборлох, баяжуулах боломжийн талаар судалгаа хийж, сонгон авсан технологийг нэвтрүүлэх техник-эдийн засгийн үндэслэл, хөрөнгө оруулалтын төслийг

боловсруулж, алтны үндсэн орд олноор төвлөрсөн сумдуудад хэрэгжүүлж, тоног төхөөрөмжийн ашиглалтын сургалтыг явуулах

Байгаль орчинд хал багатай, цэвэр техник, технологи ашиглан алт олборлох, баяжуулах боломжийн талаар судалгаа хийж, сонгон авсан технологийг нэвтрүүлэх техник-эдийн засгийн үндэслэл, хөрөнгө оруулалтын төслийг боловсруулж, алтны үндсэн орд

олноор төвлөрсөн сумдуудад хэрэгжүүлж, тоног төхөөрөмжийн ашиглалтын сургалтыг явуулах

Сумдуудыг сонгоход бэрхшээл тулгарах

Олон сумдад хэрэгжүүлэх тохиолдолд төсөв санхүүгийн хүндрэл үүсэх

Үндэсний хөтөлбөрийн хэрэгжилтийг хариуцагч яамд болох БОАЖЯ болон УУЯ нар судалгаа шинжилгээнд үндэслэн зөвшилцсөний үндсэн дээр тухайн сумдыг сонгох

Байгальд ээлтэй технологийг

нэвтрүүлэх боломжтой олон улсын төслүүдийг тодорхойлох, хамтарч ажиллах

1.6

Алтны бичил уурхай эрхлэгчдэд мөнгөн усгүй технологи бүхий үйлдвэрийн үйл ажиллагааг сурталчилж, алтны бичил

уурхайн цэвэр технологийг дэмжих сан байгуулах, банк санхүүгийн хөнгөлөлттэй зээлээр худалдан авах боломжийг судлан хэрэгжүүлэх

Алтны бичил уурхай эрхлэгчдэд мөнгөн усгүй технологи бүхий үйлдвэрийн үйл ажиллагааг олон улсын байгууллагын дэмжлэгтэйгээр судлан, нэвтрүүлж, сурталчилж таниулах

Алтны бичил уурхай эрхлэгчдэд

мөнгөн усгүй технологи бүхий

үйлдвэрийн үйл ажиллагааг

судлан сурталчилж таниулах

ажилд хөрөнгө санхүүжилттэй

холбоотой хүндрэл учрах,

Мөнгөн усгүй технологийг

судлах ажлыг аль байгууллагад

хариуцуулахаас үр дүн

шалтгаалах

Хөрөнгө санхүүжилт босгох

хандив цуглуулах, мөн

төрийн бус байгууллагууд ба

төсөл хөтөлбөрүүдийн

удирдлагуудтай уулзаж

тэдгээрийн зорилт, үйл

ажиллагаатай нийцэж байвал

хөрөнгө босгоход туслалцаа

хүсэх эсхүл техникийн

туслалцаа буюу хүний

нөөцийн туслалцааг авах

боломж бололцоо бүрийг эрж

хайх

69

Мөнгөн усгүй технологийг судлах ажлыг даалгах байгууллагыг сонгох тендерийг ил тод зарлаж сонгон шалгаруулалтыг няхуур хийх, хөндлөнгийн хяналт тавих, шаардлагатай тохиолдолд дахин тендер зарлах зэрэг арга хэмжээг авах

1.7

Алтны бичил уурхайн

баяжуулах үйлдвэрт тавигдах шаардлага, журам, стандартыг боловсруулах

Алтны бичил уурхайн баяжуулах

үйлдвэрт тавигдах шаардлага, журам, стандартыг боловсруулах


1.8

Алтны хүдрийг мөнгөн усаар бариулах, амальгамыг ил задгай болон хүн амын суурьшлын бүс дэх барилга, байгууламжид шатаах зэрэг арга, технологийг далд хэлбэрээр ашиглаж байгаа хууль бус бичил уурхайн үйл ажиллагааг илрүүлэх, таслан зогсоох арга хэмжээг үе шаттайгаар хэрэгжүүлэх

Алтны хүдрийг мөнгөн усаар бариулах, амальгамыг ил задгай болон хүн амын суурьшлын бүс дэх барилга, байгууламжид шатаах зэрэг арга, технологийг далд хэлбэрээр ашиглаж байгаа хууль бус бичил уурхайн үйл ажиллагааг илрүүлэх, таслан зогсоох арга хэмжээг үе шаттайгаар хэрэгжүүлэх

Хууль сахиулах байгууллагын ажилтнуудад хууль бус үйл ажиллагааг таслан зогсоох үйл явцад эрүүл мэнд, аюулгүй байдалд эрсдэл учрах

Хууль сахиулах байгууллагын ажилтнуудыг шаардлагатай хамгаалалтын хэрэгслээр хангах, аюулгүй ажиллагааны зааварчилгаа өгөх,

1.9

Алтны бичил уурхай дахь мөнгөн усны тооллогыг 3 жил тутамд үндэсний хэмжээнд явуулах

Алтны бичил уурхай дахь мөнгөн усны тооллогыг 3 жил тутамд үндэсний хэмжээнд явуулах


1.10

Монгол Улсын нэгдэн орсон химийн болон хорт бодисын талаархи олон улсын гэрээ, конвенц /Базел, Стокгольм, Роттердам, Минамата)-ийн хүрээнд хүлээсэн үүргийн дагуу

цуглуулж, нэгтгэн тайлагнах шаардлагатай химийн болон хорт бодисын бохирдол, ялгарал, шилжилтийн мэдээллийг нэгтгэсэн мэдээллийн нэгдсэн сан байгуулах

Монгол Улсын нэгдэн орсон химийн болон хорт бодисын талаархи олон улсын гэрээ, конвенц /Базел, Стокгольм, Роттердам, Минамата)-ийн хүрээнд хүлээсэн үүргийн дагуу

цуглуулж, нэгтгэн тайлагнах шаардлагатай химийн болон хорт бодисын бохирдол, ялгарал, шилжилтийн мэдээллийг нэгтгэсэн мэдээллийн нэгдсэн сан байгуулах


70

1.11

Хориглосон, хязгаарласан химийн бодисын хууль бус хэрэглээ, байгаль орчны хууль тогтоомж зөрчсөн тухай үнэн бодит мэдээллийг эрх бүхий байгууллага, албан тушаалтанд өгсөн, түүнчлэн зөрчлийг илрүүлсэн, илрүүлэхэд бодитой туслалцаа үзүүлсэн иргэнд

Байгаль орчныг хамгаалах тухай хуулийн дагуу урамшуулал олгох ажлыг зохион байгуулах

Хориглосон, хязгаарласан химийн бодисын хууль бус хэрэглээ, байгаль орчны хууль тогтоомж зөрчсөн тухай үнэн бодит мэдээллийг эрх бүхий байгууллага, албан тушаалтанд хувийн мэдээллээ нууцлан өгөх систем бий болгох, түүнчлэн зөрчлийг илрүүлсэн, илрүүлэхэд бодитой туслалцаа үзүүлсэн иргэнд Байгаль орчныг хамгаалах тухай

хуулийн дагуу урамшуулал олгох ажлыг зохион байгуулах

Хууль тогтоомж зөрчсөн тухай

мэдээлэл өгсөн иргэний

аюулгүй байдлыг хангаж

чадаагүйн улмаас тухайн

иргэнд эрүүл мэнд болон бусад

төрлийн хохирол учрах

Урамшуулал олгох ажил

удааширч сунжирснаар эерэг

хөшүүрэг үйлчлэх нөхцөл

бүрдэхгүй болох

Тухайн иргэний хувийн

мэдээллийн нууцлалыг

чандлан хадгалах

Урамшууллыг цаг хугацаа

алдалгүй түргэн шуурхай

олгох асуудлыг хангуулж

ажиллах

Хувийн мэдээллээ нууцлан

мэдээлэл өгөх боломжийг

хямд төсөр аргаар

шийдвэрлэх боломжийг

судлах (санал хүсэлтийн

хайрцгийг тохиромжтой газар

байршуулах, мэдээлэл авах

цахим хаяг ажиллуулах г.м)

1.12

Мөнгөн ус хилээр нэвтэрч болзошгүй боомт, дотоодод худалдаалах сүлжээг судлан тогтоож, хил, гааль, цагдаагийн ажилтнуудын мөнгөн усны далд худалдааг

мөрдөх, илрүүлэх, хянах мэдлэг, чадварыг дээшлүүлэх

Мөнгөн ус хилээр нэвтэрч болзошгүй боомт, дотоодод худалдаалах сүлжээг судлан тогтоож, хил, гааль, цагдаагийн ажилтнуудын мөнгөн усны далд худалдааг мөрдөх,

илрүүлэх, хянах мэдлэг, чадварыг дээшлүүлэх


1.13

Алтны бичил уурхайн талбай орчмын Байгаль орчны хяналт, шинжилгээ (хөрс, ус, агаарын бохирдлын шинжилгээ)-г тогтмол хийж, үр дүнгийн хэрэгжилтэд тавих хяналтыг сайжруулах

Алтны бичил уурхайн талбай орчмын Байгаль орчны хяналт, шинжилгээ (хөрс, ус, агаарын бохирдлын шинжилгээ)-г тогтмол хийж, үр дүнгийн хэрэгжилтэд тавих хяналтыг сайжруулах төсөл боловсруулж, олон улсын хандивлагч байгууллагаас санхүүжилт авч уг ажлыг аймаг, нийслэлийн байгаль орчны асуудал эрхэлсэн байгууллагад

хариуцуулах

Тогтмол мониторинг судалгаа хийх хөрөнгө санхүүжилтийг олох эх үүсвэр олдохгүйн улмаас тус төлөвлөгөөт ажлыг хэрэгжүүлэх боломж бүрдэхгүй байх

Хөрөнгө санхүүжилт босгох хандив цуглуулах, мөн төрийн бус байгууллагууд ба төсөл хөтөлбөрүүдийн удирдлагуудтай уулзаж тэдгээрийн зорилт, үйл ажиллагаатай нийцэж байвал хөрөнгө босгоход туслалцаа хүсэх эсхүл техникийн туслалцаа буюу хүний нөөцийн туслалцааг авах боломж бололцоо бүрийг эрэлхийлж ажиллах

1. 14

Мөнгөн усны хууль бус, далд хэрэглээ байж болзошгүй бичил уурхайн талбай орчимд байгаль орчны бохирдлын тандалт судалгааг тогтмол зохион байгуулах

Мөнгөн усны хууль бус, далд хэрэглээ байж болзошгүй бичил уурхайн талбай орчимд байгаль орчны бохирдлын тандалт судалгааг тогтмол зохион байгуулах төсөл боловсруулж олон

Тогтмол мониторинг судалгаа хийх хөрөнгө санхүүжилтийг олох эх үүсвэр олдохгүйн улмаас тус төлөвлөгөөт ажлыг хэрэгжүүлэх боломж бүрдэхгүй байх

Хөрөнгө санхүүжилт босгох хандив цуглуулах, мөн төрийн бус байгууллагууд ба төсөл хөтөлбөрүүдийн удирдлагуудтай уулзаж тэдгээрийн зорилт, үйл ажиллагаатай нийцэж байвал

71

улсын хандивлагч байгууллагаас санхүүжилт авч уг ажлыг аймаг, нийслэлийн байгаль орчны асуудал эрхэлсэн байгууллагад хариуцуулах

хөрөнгө босгоход туслалцаа хүсэх эсхүл техникийн туслалцаа буюу хүний нөөцийн туслалцааг авах боломж бололцоо бүрийг эрэлхийлж ажиллах

1.15

Хориглосон, хязгаарласан химийн бодисоор бохирдсон цэгийг цэвэрлэх, саармагжуулах сайн туршлагыг судалж, туршилтын төсөл хэрэгжүүлэх, уг ажлыг үе шаттай хэрэгжүүлэх

Хориглосон, хязгаарласан химийн бодисоор бохирдсон цэгийг цэвэрлэх, саармагжуулах олон улсын сайн туршлагыг судалж, туршилтын төсөл хэрэгжүүлэх,

нутагшуулах, уг ажлыг үе шаттай хэрэгжүүлэхэд мэргэжлийн байгууллагууд, төсөл хөтөлбөрүүдийг татан оролцуулах, сургалт сурталчилгаа хийх

Хориглосон хязгаарласан

химийн бодисоор бохирдсон

цэгийг цэвэрлэх,

саармагжуулах туршилтын

төслийг амжилтгүй

хэрэгжүүлснээр ажил үр дүнгүй

болж бохирдол хэвээр үлдэх,

Бохирдсон газрыг цэвэрлэх,

саармагжуулах ажлыг

санхүүжүүлэх хөрөнгө мөнгийг

олж чадахгүйн улмаас зорилтот

үйл ажиллагаа хэрэгжихгүй

байх,

Бохирдсон цэгийг цэвэрлэх ажлын явцад сайтар сургаж бэлтгэгдээгүй хүмүүсс аюулгүй ажиллагааг хангаж ажиллаагүйн улмаас бэртэж гэмтэх, хордох зэргээр эрүүл мэндээ эрсдэлд учруулах,

Мэргэжлийн аудитор, химийн

мэдлэгтэй мэргэжлийн хүний

оролцоотойгоор тухайн

бохирдсон цэгийн үзлэгийг

хийлгэж, хүний эрүүл мэнд

болон байгаль орчинд

учруулах эрсдлийг бодитой

тодорхойлж, цэвэрлэж,

саармагжуулах зайлуулах

арга замыг тодорхойлох

Ажил гүйцэтгэж байх явцдаа ажилчид химийн бодисын бохирдолд өртөхгүй байх явдлыг хангаж, чанарын шаардлага хангасан хөдөлмөр хамгааллын хувцас, багаж хэрэгслээр хангаж, урьдчилан сургалтанд хамруулсны дараа ажлаа эхлүүлэх

2 Зорилт 2. Бичил уурхайн үйл ажиллагааг зохицуулах эрх зүйн орчин, институцийн бүтэц, тогтолцоог боловсронгуй болгож, оролцогч талуудын чадавхийг бэхжүүлэн хамтын ажиллагааны үр нөлөөг дээшлүүлнэ.

2.1

Үндэсний хөтөлбөрийн хэрэгжилтийг хангах асуудлаар төрийн байгууллагуудын үйл ажиллагааг уялдуулан зохицуулах үүрэг бүхий салбар дундын орон тооны бус

зөвлөлийг байгуулж, үйл ажиллагаанд нь дэмжлэг үзүүлэх

Үндэсний хөтөлбөрийн хэрэгжилтийг хангах асуудлаар төрийн байгууллагуудын үйл ажиллагааг уялдуулан зохицуулах үүрэг бүхий салбар дундын орон тооны бус зөвлөлийг байгуулж,

үйл ажиллагаанд нь дэмжлэг үзүүлэх

Төлөөллийн оролцоог хангахад тэгш боломж олгоогүйн улмаас тус зөвлөлийн үйл ажиллагаа үр дүнгүй байх

Төрийн байгууллага, мэргэжлийн байгууллага, төрийн бус байгууллага, олон нийт зэрэг олон талын оролцоог хангах

72

2.2

Алтны бичил уурхайн зорилгоор газар ашиглах, тусгай зөвшөөрөл эзэмших, алтны худалдаа, нийлүүлэлт, олон улсын болон дотоодын зах зээл, бичил уурхай дахь хөдөлмөр эрхлэлт зэрэг асуудлыг тусгасан бодлого, эрх зүйн баримт бичигт үнэлгээ хийж, зөрчил, давхцалыг арилган, шаардлагатай нэмэлт,

өөрчлөлтийг оруулах, шинэчлэн найруулах арга хэмжээг хэрэгжүүлэх

Алтны бичил уурхайн зорилгоор газар ашиглах, тусгай зөвшөөрөл эзэмших, алтны худалдаа, нийлүүлэлт, олон улсын болон дотоодын зах зээл, бичил уурхай дахь хөдөлмөр эрхлэлт зэрэг асуудлыг тусгасан бодлого, эрх зүйн баримт бичигт үнэлгээ хийж, зөрчил, давхцалыг арилган, шаардлагатай нэмэлт, өөрчлөлтийг оруулах, шинэчлэн

найруулах арга хэмжээг хэрэгжүүлэх


2.3

Аймаг, сумдын хөгжлийн бодлогын баримт бичигт алтны бичил уурхайн үйл ажиллагаа, алт нийлүүлэлт, байгаль орчны мониторинг, зохион байгуулалттайгаар бичил уурхай эрхэлж буй нөхөрлөл, хоршоо, бичил уурхайчдын байгууллагыг дэмжих асуудлыг тусгаж хэрэгжүүлэх

Энэхүү үйл ажиллагааг устгах саналтай байна.

2.4

Байгаль орчны нөхөн сэргээлтэд хамаарах MNS стандарт, аргачлалуудыг шинэчлэн сайжруулах

Байгаль орчны нөхөн сэргээлтэд хамаарах MNS стандарт, аргачлалуудыг шинэчлэн сайжруулах


2.5

БОАЖЯ-ны харьяа судалгаа, шинжилгээний байгууллагын материаллаг баазыг бэхжүүлэн, байгаль орчны хяналт, мониторинг болон лабораторийн мэргэжилтэн зэрэг мэргэжлийн боловсон хүчнийг чадавхийг бэхжүүлэх, жишиг төсөл хэрэгжүүлэх

Олон улсын төсөл хөтөлбөртэй хамтрах замаар бичил уул уурхай идэвхитэй явагдаж буй газар дахь БОАЖЯ-ны харьяа судалгаа, шинжилгээний байгууллагын материаллаг баазыг бэхжүүлэн, байгаль орчны хяналт, мониторинг болон лабораторийн мэргэжилтэн зэрэг мэргэжлийн боловсон хүчний чадавхийг бэхжүүлэх, жишиг төсөл хэрэгжүүлэх, төсвийн хөрөнгийг үр ашигтай зарцуулах

Санхүүжилт олдохгүй байх мөн жишиг төсөл хэрэгжүүлэх явцад санхүүгийн дутагдалд орсноор төлөвлөсөн үйл ажиллагаа хэрэгжих боломжгүй болох,

Хөрөнгө санхүүжилт босгох хандив цуглуулах, мөн төрийн бус байгууллагууд ба төсөл хөтөлбөрүүдийн удирдлагуудтай уулзаж тэдгээрийн зорилт, үйл ажиллагаатай нийцэж байвал хөрөнгө босгоход туслалцаа хүсэх эсхүл техникийн туслалцаа буюу хүний нөөцийн туслалцааг авах боломж бололцоо бүрийг эрэлхийлэх,

73

2.6




2.7

Байгаль орчны улсын байцаагч, хил, хорио цээрийн улсын байцаагчдын хориглосон, хязгаарласан химийн бодисын илрүүлэхэд шаардлагатай багаж, тоног төхөөрөмжийн хангамжийг сайжруулж, мэргэжлийн боловсон хүчнийг чадавхжуулах

Олон улсын төсөл хөтөлбөртэй хамтрах замаар байгаль орчны улсын байцаагч, хил, хорио цээрийн улсын байцаагчдын хориглосон, хязгаарласан химийн бодисын илрүүлэхэд шаардлагатай багаж, тоног төхөөрөмжийн хангамжийг сайжруулж, мэргэжлийн боловсон хүчнийг чадавхжуулах

Санхүүжилт олдохгүй байх мөн

жишиг төсөл хэрэгжүүлэх явцад

санхүүгийн дутагдалд орсноор

төлөвлөсөн үйл ажиллагаа

хэрэгжих боломжгүй болох,

Хөрөнгө санхүүжилт босгох хандив цуглуулах, мөн төрийн бус байгууллагууд ба төсөл хөтөлбөрүүдийн удирдлагуудтай уулзаж тэдгээрийн зорилт, үйл ажиллагаатай нийцэж байвал хөрөнгө босгоход туслалцаа хүсэх эсхүл техникийн туслалцаа буюу хүний нөөцийн туслалцааг авах боломж бололцоо бүрийг эрж хайх,

2.8

Нутгийн захиргааны болон өөрөө удирдах байгууллагын ажилтан, ТББ, мэргэжлийн холбоодын бичил уурхайтай

холбоотой хууль тогтоомж, хөдөлмөр хамгаалал, аюулгүй байдал, хориглосон, хязгаарласан химийн бодисын эрсдэл, эрүүл мэнд, байгаль орчин, нөхөн сэргээлтийн чиглэлээр мэргэжил, арга зүйн зөвлөгөө өгөх сургалт, ухуулан таниулах арга хэмжээг зохион байгуулах чадавхийг дээшлүүлж, гарын авлага, сургалтын материалаар

хангаж, мэдлэг хуваалцах арга хэмжээг зохион байгуулах

Нутгийн захиргааны болон өөрөө удирдах байгууллагын ажилтан, ТББ, мэргэжлийн холбоодын бичил уурхайтай холбоотой хууль

тогтоомж, хөдөлмөр хамгаалал, аюулгүй байдал, хориглосон, хязгаарласан химийн бодисын эрсдэл, эрүүл мэнд, байгаль орчин, нөхөн сэргээлтийн чиглэлээр мэргэжил, арга зүйн зөвлөгөө өгөх сургалт, ухуулан таниулах арга хэмжээг зохион байгуулах чадавхийг дээшлүүлж, гарын авлага, сургалтын материалаар хангаж, мэдлэг хуваалцах арга хэмжээг

зохион байгуулах

Сургалтын оролцоо, идэвх, үр дүн хангалтгүй байх

Логистик, зохион байгуулалтад сайтар анхаарал өгч, ажилдаа авч хэрэгжүүлж, цаашид үр дүн гаргахуйц

оролцогчдыг оновчтой сонгож, тэдгээрийн идэвхитэй оролцоог хангах,

Сургалт сурталчилгааг зөвхөн танхимд лекц, семинар байдлаар бус газар дээрх дадлага ажлын хамт хийж, тухайн дадлагын явцад ашигласан багаж хэрэгслийг тухайн орон нутагт үлдээн биет материаллаг бааз буй болгох

74

2.9

Хууль бусаар ашигт малтмал олборлох үйл ажиллагааг таслан зогсооход нутгийн захиргааны болон өөрөө удирдах байгууллага, нутгийн иргэд, бичил уурхайчдын хамтын ажиллагаа, оролцоог нэмэгдүүлж, хууль

тогтоомжийн хэрэгжилтийг хангах

Бичил уурхай эрхлэхэд оролцогч талуудын эрх үүргийг таниулан сурталчлах цуврал сургалтуудыг зохион байгуулах замаар хууль бусаар ашигт малтмал олборлох үйл ажиллагааг бууруулах, таслан зогсооход нутгийн захиргааны болон өөрөө удирдах байгууллага, нутгийн иргэд, бичил уурхайчдын хамтын ажиллагааг нэмэгдүүлэх, хууль тогтоомжийг хэрэгжилтийг

хангуулах замаар нутгийн захиргааны болон өөрөө удирдах байгууллагын ажилтнуудын аюулгүй байдлыг хангах

Сургалтын оролцоо, идэвх, үр дүн хангалтгүй байснаар төсөв хөрөнгө үргүй зарцуулагдах

Логистик, зохион байгуулалтад сайтар анхаарал өгч, ажилдаа авч хэрэгжүүлж цаашид үр дүн гаргахуйц оролцогчдыг оновчтой сонгож, тэдгээрийн идэвхитэй оролцоог хангах

2.10

Хяналт, шалгалтанд хамрагдсан бичил уурхайн байгууллагад хяналт шалгалтаар илэрсэн зөрчлийг арилгах, хөрс, ус, агаарын шинжилгээгээр гарсан сөрөг нөлөөлөл, хаягдал бохирдлыг бууруулах зэрэг арга хэмжээг хэрэгжүүлэхэд нь мэргэжил, арга зүйн зөвлөгөө үзүүлэх, хяналт шалгалтын үр дүнг сайжруулах

Хяналт, шалгалтанд хамрагдсан бичил уурхайн байгууллагад хяналт шалгалтаар илэрсэн зөрчлийг арилгах, хөрс, ус, агаарын шинжилгээгээр гарсан сөрөг нөлөөлөл, хаягдал бохирдлыг бууруулах зэрэг арга хэмжээг хэрэгжүүлэхэд нь мэргэжил, арга зүйн зөвлөгөө үзүүлэх, хяналт шалгалтын үр дүнг сайжруулах


2.11




2. 12



Бичил уурхай эрхлэгчид үнэн бодит мэдээлэл өгөхгүй байснаар мэдээллийн санг бүрдүүлж буй ажилтанд хүндрэл учруулах улмаар тус үйл ажиллагааны үр дүнд нөлөө үзүүлэх

Иргэний бүртгэл мэдээлэл хариуцсан төрийн байгууллага, болон орон нутгийн засаг захиргааны албан хаагчидтай холбоотой ажиллаж, хоёрдогч эх сурвалжаас давхар лавлаж бүртгэл мэдээлэл үнэн зөв байх явдлыг хангах

75

2.13



Эдгээр ажлыг нарийвчлан зохицуулсан тусгай журам байхгүй тохиолдолд уг ажлын үр дүн хангалтгүй байх

Энэхүү зорилтот үйл ажиллагааг хэрхэн хэрэгжүүлэх талаар тодорхой хариуцах эзэн, цаг хугацаа ба даалгаварт ажил бүхий үйл ажиллагааны төлөвлөгөөг нарийвчлан боловсруулах.

2.14



Бичил уурхай эрхлэгчид тайлан гаргаж өгөхгүй байх

Үйл ажиллагааны тайланг ЗДТГ-т хүргүүлдэг байх заалтыг Засаг дарга, бичил уурхайн нөхөрлөлийн хооронд байгуулах гэрээнд тусгах зэргээр хөшүүрэг бий болгож хэрэгжилтийг хангуулах,

2.15

Бичил уурхайчдын байгууллага,

тэдний удирдлагын орон нутгийн хөгжлийн бодлого, төлөвлөлт, төсөвлөлт, шийдвэр гаргалтад оролцох, нөлөөлөхтэй холбоотой чадавхийг бэхжүүлэх

Бичил уурхайчдын байгууллага, тэдний удирдлагын бичил

уурхайгаас үүдэлтэй байгаль орчин, нийгэм ба хүний эрүүл мэндтэй холбоотой асуудлаарх ойлголт, мэдлэгийг сайжруулах замаар орон нутгийн хөгжлийн бодлого, төлөвлөлт, шийдвэр гаргалтад оролцох боломжийг хангах


2.16

Алтны нийлүүлэлтийн сүлжээг албажуулах, алтны худалдаан дахь ил тод байдлыг хангах, алтны худалдааны бодлого,

зохицуулалтыг боловсронгуй болгоход талуудын хүчин чармайлтыг нэгтгэх, оролцоо, хамтын ажиллагааг хангах үүрэг бүхий ажлын хэсгийг байгуулах

Алтны нийлүүлэлтийн сүлжээг албажуулах, алтны худалдаан дахь ил тод байдлыг хангах, алтны худалдааны бодлого, зохицуулалтыг боловсронгуй болгоход талуудын хүчин чармайлтыг нэгтгэх, оролцоо, хамтын ажиллагааг хангах үүрэг бүхий ажлын хэсгийг байгуулах

Ажлын хэсгийн гишүүд, тэдний үүрэг хариуцлагыг нарийвчлан тодорхойлоогүйгээс уг ажлын хэрэгжилт хангалтгүй байх

Алтны худалдаа, нийлүүлэлтийн өнөөгийн нөхцөл байдал, алтны худалдаанд оролцогчдод тулгардаг бэрхшээл, Монгол банканд тушаах алтны хэмжээг нэмэгдүүлэх боломж зэргийг тодруулах судалгааг хийж бодит шийдлийг зөвлөмж хэлбэрээр танилцуулах

76

Ажлын хэсгийн гишүүд ба тэдгээрийн үүрэг хариуцлагыг нарийвчлан тодорхойлж, үйл ажиллагааг тогтвортой үргэлжлүүлэх боломж нөхцлийг хангах

2.17




2.18

Орон нутагт Стандарт хэмжил зүйн газрын харъяа алтны сорьц тогтоох нэгжийг байгуулж, шаардлагатай тоног төхөөрөмжөөр хангаж, боловсон хүчнийг чадавхжуулах

- Энэхүү үйл ажиллагааг үндэсний хөтөлбөрөөс устах саналтай байна.

2.19

Алтны бичил уурхай олноор төвлөрсөн аймгийн төв, сумдад алт худалдан авах болон борлуулах цэг байгуулах, уг үйл ажиллагааг Монголбанкны салбар буюу арилжааны банкаар гүйцэтгүүлэх, нэгж байгуулах боломжийг судлан хэрэгжүүлэх

Энэхүү үйл ажиллагааг үндэсний хөтөлбөрөөс устах саналтай байна.

2.20

ХУУХ-ын Шударга алт олборлолтын стандарт, ЭЗХАБ-ын “Магадлан дүгнэлтийн удирдамж” зэрэг хариуцлагатай бичил уурхайн нийлүүлэлтийн

сүлжээний олон улсын стандарт, сайн туршлагуудыг нэвтрүүлж, уг стандартыг бүрэн хангасан бичил уурхайчдын баяжуулсан экологийн цэвэр алтыг экспортод гаргах үйл ажиллагааг хэрэгжүүлэх

ХУУХ-ын Шударга алт олборлолтын стандарт, ЭЗХАБ-ын “Магадлан дүгнэлтийн удирдамж” зэрэг хариуцлагатай бичил уурхайн нийлүүлэлтийн сүлжээний

олон улсын стандарт, сайн туршлагуудыг нэвтрүүлж, уг стандартыг бүрэн хангасан бичил уурхайчдын баяжуулсан экологийн цэвэр алтыг экспортод гаргах үйл ажиллагааг хэрэгжүүлэх

Экспортод гаргахтай холбоотой цаг хугацаа, хөрөнгө мөнгөний хүндрэл үүсэх

Экологийн цэвэр алтыг экспортод гаргах үйл ажиллагааны төлөвлөгөөг мэргэжлийн хүмүүсээр боловсруулуулах

77

3 Зорилт 3. Алтны бичил уурхайчдын эрүүл мэндийг хамгаалах, хөдөлмөрийн аюулгүй байдлыг хангах бодлогыг хэрэгжүүлж, хүн амын эмзэг хэсэг, ялангуяа хүүхэд, төрөх насны болон жирэмсэн эмэгтэйчүүдэд учирч болох эрсдэлээс урьдчилан сэргийлж, гэмтэл, осол, хордлого, өвчлөлийг бууруулна.

3.1

Алтны бичил уурхайчид, орон нутгийн иргэдийг хориглож, хязгаарласан химийн бодис, нэн ялангуяа мөнгөн усанд өртөхөөс хамгаалах, тэдний эрүүл мэндийг дэмжих, хянах, өвчин, эмгэгээс урьдчилан сэргийлэх, эрүүл мэндийн

боловсрол олгох нийгмийн эрүүл мэндийн стратеги боловсруулж, хэрэгжүүлэх

Алтны бичил уурхайчид, орон нутгийн иргэдийг хориглож, хязгаарласан химийн бодис, нэн ялангуяа мөнгөн усанд өртөхөөс хамгаалах, тэдний эрүүл мэндийг дэмжих, хянах, өвчин, эмгэгээс урьдчилан сэргийлэх, эрүүл мэндийн боловсрол олгох

нийгмийн эрүүл мэндийн стратеги боловсруулж, хэрэгжүүлэх


3.2

Бичил уурхайчин нэг бүрийн эрүүл мэндийн түүхийг нээж, тасралтгүй хөтлөх, эрүүл мэндийн мэдээлэлд боловсруулалт, дүн шинжилгээ хийх эрүүл мэндийн мэдээллийн сан үүсгэх

Бичил уурхайчин нэг бүрийн эрүүл мэндийн түүхийг нээж, хөтлөх, эрүүл мэндийн мэдээлэлд боловсруулалт, дүн шинжилгээ хийх эрүүл мэндийн мэдээллийн сан үүсгэх, үүний тулд эмч, эмнэлгийн ажилтны орон тоог нэмэх, алтны бичил уурхай бүхий аймгуудад бичил уурхай эрхлэгчдэд зориулсан тусгай кабинет бий болгох

Тухайн өвчтөнд үзлэг оношилгоо хийх явцад эмнэлгийн байгууллагын ажилтан эрсдэлд орж болзошгүй.

Эмч, эмнэлгийн ажилтны орон тоог нэмэх төсөв хөрөнгийн эх үүсвэрийг шийдэж чадаагүйн улмаас төлөвлөгөөт ажил

бүтэмжгүй болох,

Энэ ажилд зориулан эрүүл мэндийн байгууллагын төсвийг нэмэх

3.3

Алтны бичил уурхай эрхлэгчдийн эрүүл мэндийн тандалт, биомониторингийн судалгааг хийж, нутгийн иргэд болон бичил уурхайчдын өвчлөлийн байдалд дүн шинжилгээ хийж, эрүүл мэндийн үйлчилгээ, эмчилгээний хэрэгцээг тодорхойлох

Алтны бичил уурхай эрхлэгчдийн эрүүл мэндийн тандалт, биомониторингийн судалгааг хийж, нутгийн иргэд болон бичил уурхайчдын өвчлөлийн байдалд дүн шинжилгээ хийж, эрүүл мэндийн үйлчилгээ, эмчилгээний хэрэгцээг тодорхойлох, үүний тулд эмч, эмнэлгийн ажилтны орон тоог нэмэх, алтны бичил уурхай бүхий аймгуудад бичил уурхай эрхлэгчдэд зориулсан тусгай кабинет бий болгох


Эмч, эмнэлгийн ажилтны орон тоог нэмэх төсөв хөрөнгийн эх үүсвэрийг шийдэж чадаагүйн улмаас төлөвлөгөөт ажил бүтэмжгүй болох

Эмнэлгийн ажилтнууд үзлэг оношилгоо хийх явцдаа хувийн аюулгүй байдлыг хангаж, урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээг авсан байх


78

3.4

Халдварт болон халдварт бус өвчний урьдчилан сэргийлэлт, эрт илрүүлгийн үзлэг, явуулын үзлэг, оношилгоог зохион байгуулж, эмчилгээ, хяналтын тасралтгүй байдлыг хангах тогтолцоог бэхжүүлэх

Халдварт болон халдварт бус өвчний урьдчилан сэргийлэлт, эрт илрүүлгийн үзлэг, оношилгоог зохион байгуулж, эмчилгээ, хяналтын тасралтгүй байдлыг хангах тогтолцоог бэхжүүлэх, үүний тулд эмч, эмнэлгийн ажилтны орон тоог нэмэх, алтны бичил уурхай бүхий аймгуудад бичил уурхай эрхлэгчдэд зориулсан тусгай кабинет бий

болгох


Эмч, эмнэлгийн ажилтны орон тоог нэмэх төсөв хөрөнгийн эх үүсвэрийг олж чадахгүйн улмаас төлөвлөгөөт ажил бүтэмжгүй болох

Эмнэлгийн ажилтнууд үзлэг оношилгоо хийх явцдаа хувийн аюулгүй байдлыг хангаж, урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээг авсан байх


3.5




Зорилтот үйл ажиллагааг үр дүнтэй байлгахын тулд эмнэлгийн байгууллагын ажилтнуудын ирц идэвхийг бүрэн хангуулж, сургалтын үр дүнг хянах тест шалгалт авч тайлан хөтлөх

3.6

Сумдын эрүүл мэндийн ажилтнуудыг мөнгөн усны

хорыг таниулан сурталчлах, зөвлөгөө өгөхөд шаардлагатай мэдээллээр байнга хангах

Сумдын эрүүл мэндийн ажилтнуудыг мөнгөн усны хорыг

таниулан сурталчлах, зөвлөгөө өгөхөд шаардлагатай мэдээллээр байнга хангах


Зорилтот үйл ажиллагааг үр дүнтэй байлгахын тулд эмнэлгийн

байгууллагын ажилтнуудын ирц идэвхийг бүрэн хангуулж, сургалтын үр дүнг хянах тест шалгалт авч тайлан хөтлөх

3.7

Мөнгөн устай харьцах, хадгалах, тээвэрлэх, ашиглахаас татгалзах, мөнгөн усанд өртөхөөс урьдчилан сэргийлэх, өртсөн тохиолдолд авах арга хэмжээ зэрэг сэдвүүдийг тусгасан тусгай сургалтын хөтөлбөр, сурталчилгааны материалыг боловсруулж, эмнэлэг, сургууль зэрэг нийгмийн үйлчилгээний байгууллагатай хамтран зорилтот бүлгүүдийг бүрэн хамруулсан арга хэмжээг тогтмол зохион байгуулах

Мөнгөн устай харьцах, хадгалах, тээвэрлэх, ашиглахаас татгалзах, мөнгөн усанд өртөхөөс урьдчилан сэргийлэх, өртсөн тохиолдолд авах арга хэмжээ зэрэг сэдвүүдийг тусгасан тусгай сургалтын хөтөлбөр, сурталчилгааны материалыг боловсруулж, эмнэлэг, сургууль зэрэг нийгмийн үйлчилгээний байгууллагатай хамтран зорилтот бүлгүүдийг бүрэн хамруулсан арга хэмжээг тогтмол зохион байгуулах


Зорилтот үйл ажиллагааг үр дүнтэй байлгахын тулд эмнэлгийн байгууллагын ажилтнуудын ирц идэвхийг бүрэн хангуулж, сургалтын үр дүнг хянах тест шалгалт авч тайлан хөтлөх

79

3.8




3.9




3.10

Орон нутгийн хүүхэд, гэр бүлийн асуудал хариуцсан байгууллага, нутгийн өөрөө удирдах байгууллагатай хамтран "Гар аргаар алт болон бусад үнэт металл олборлох үйл ажиллагаа"-нд насанд хүрээгүй хүнийг ажиллуулахыг хориглосон Хөдөлмөрийн сайдын А/36 тоот тушаал, хүүхдийн эрх, хүүхэд

хамгааллын чиглэлээр сургалт, мэдлэг, мэдээлэл түгээх, ухуулан таниулах арга хэмжээг зохион байгуулж, бичил уурхай дахь хүүхдийн хөдөлмөр эрхлэлт, оролцоог бүрэн зогсооно

Орон нутгийн хүүхэд, гэр бүлийн асуудал хариуцсан байгууллага, нутгийн өөрөө удирдах байгууллагатай хамтран "Гар аргаар алт болон бусад үнэт металл олборлох үйл ажиллагаа"-нд насанд хүрээгүй хүнийг ажиллуулахыг хориглосон Хөдөлмөрийн сайдын А/36 тоот тушаал, хүүхдийн эрх, хүүхэд хамгааллын чиглэлээр сургалт,

мэдлэг, мэдээлэл түгээх, ухуулан таниулах арга хэмжээг зохион байгуулж, бичил уурхай дахь хүүхдийн хөдөлмөр эрхлэлт, оролцоог бүрэн зогсооно


3.11



Хэрэгжилтийг хангуулахад бүрэн хяналт тавьж чадахгүйгээс ажлын үр дүн гарахгүй.

Бичил уурхайн чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг ТББ, орон нутгийн хяналтын байгууллагын үйл ажиллагааг уялдуулж, хамтран хяналт тавьдаг болгох

3.12

Бичил уурхай эрхэлж байгаа талбай орчмын ариун цэвэр, эрүүл ахуйн журмыг нэвтрүүлэх, орон нутгийн засаг захиргаатай хамтран нийтийн жорлон, ахуйн хог хаягдал,

Бичил уурхай эрхэлж байгаа талбай орчмын ариун цэвэр, эрүүл ахуйн дэглэмийг сахиулах, орон нутгаас зааж өгсөн хог хаягдал хаях, устгах цэгүүд рүү тээвэрлэх, устгахад шаардагдах зардлыг

Нийтийн жорлон, ахуйн хог хаягдал хаях, устгах цэг байгуулах, ашиглах болон минерал хаягдлыг тээвэрлэх, устгах үйл ажиллагааг хийх явцад тухайн ажилтны эрүүл

Ахуйн бохир болон аюултай хортой хог хаягдлыг тээвэрлэх, зайлуулах, устгах явцад мөрдөж ажиллах шаардлагатай холбогдох журмын дагуу аюулгүй

80

хаягдал хүдэр, олборлолт, баяжуулалтаас гарч байгаа бусад төрлийн хог хаягдлыг устгах, тээвэрлэх, зайлуулах асуудлыг шийдвэрлэх

бичил уул уурхай эрхлэгчдээс нэгдсэн хурааж, хэрэгжилт, зарцуулалтад хяналт тавих

мэнд эрсдэлд өртөж болзошгүй.

Бичил уурхай эрхлэгчдээс холбогдох зардлыг гаргуулах явцад үл ойлголцол, зөрчилдөөн үүсч болзошгүй.

ажиллагааны шаардлагыг хангаж эрсдлээс урьдчилан сэргийлэх

Хог хаягдлын менежментийн арга хэмжээний зардлыг гаргуулах үндэслэлийг ухуулан таниулах, сурталчилж, харилцан ойлголцолд хүрэх

3.13

Бичил уурхай эрхлэгчид болон ХАМО иргэдийг эрүүл мэнд,

нийгмийн даатгалын үйлчилгээнд хамрагдалтыг тасралтгүй нэмэгдүүлэх арга хэмжээг хэрэгжүүлж, зорилтот бүлгийн халамжийн үйлчилгээг хүртээмжтэй болгох

Бичил уурхай эрхлэгчид болон ХАМО иргэдийг эрүүл мэнд,

нийгмийн даатгалын үйлчилгээнд хамрагдалтыг тасралтгүй нэмэгдүүлэх арга хэмжээг хэрэгжүүлж, зорилтот бүлгийн халамжийн үйлчилгээг хүртээмжтэй болгох


3.14

Бичил уурхайчдад нийгмийн болон эрүүл мэндийн даатгалд хэрхэн хамрагдах, эрүүл мэндийн даатгалд хамаарах тусламж, үйлчилгээ, нийгмийн даатгалын ач холбогдол,

даатгалын хүрээнд олгох тэтгэвэр, тэтгэмжийн талаар бичил уурхайчин бүрд мэдээлэл хүргэх, мэдээллийг түгээхэд олон нийтийн хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл, нийгмийн сүлжээ, харилцаа, холбооны технологийг ашиглах, аппликэйшн хөгжүүлж нэвтрүүлэх

Бичил уурхайчдад нийгмийн болон эрүүл мэндийн даатгалд хэрхэн хамрагдах, эрүүл мэндийн даатгалд хамаарах тусламж, үйлчилгээ, нийгмийн даатгалын ач холбогдол, даатгалын хүрээнд

олгох тэтгэвэр, тэтгэмжийн талаар бичил уурхайчин бүрд мэдээлэл хүргэх, мэдээллийг түгээхэд олон нийтийн хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл, нийгмийн сүлжээ, харилцаа, холбооны технологийг ашиглах, аппликэйшн хөгжүүлж нэвтрүүлэх


4 Зорилт 4. Бичил уурхайгаас үүдэлтэй сөрөг нөлөөлөлд өртөгч нийгмийн бүлгүүдэд байгаль орчин, эрүүл мэнд, хөдөлмөрийн аюулгүй байдлын мэдлэг олгож, мэдээллийн хүртээмжийг нэмэгдүүлнэ.

4.1




81

4.2




4.3




4.4




4.5

Төрийн болон төрийн бус байгууллага, хувийн хэвшлийн дэмжлэгтэйгээр бичил уурхайчид, ялангуяа эмэгтэйчүүд, өрх толгойлсон эмэгтэйчүүдийг албан болон албан бус боловсролд хамруулан, эдийн засгийн бусад

Төрийн болон төрийн бус байгууллага, хувийн хэвшлийн дэмжлэгтэйгээр бичил уурхайчид, ялангуяа эмэгтэйчүүд, өрх толгойлсон эмэгтэйчүүдийг албан болон албан бус боловсролд хамруулан, эдийн засгийн бусад


82

салбарт ажиллахад шаардлагатай мэдлэг, ур чадварыг эзэмшүүлэх

салбарт ажиллахад шаардлагатай мэдлэг, ур чадварыг эзэмшүүлэх

4.6

Бичил уурхайчдыг эдийн засгийн бусад салбарт цалинтай дадлага хийх, дагалдан ажиллаж туршлага олох, ажлын байранд зуучлах зорилтот арга хэмжээг зохион

байгуулж, компанийн нийгмийн хариуцлагын хүрээнд шийдвэрлэх боломжтой асуудлуудыг хувийн хэвшилтэй хамтран тодорхойлж, шийдвэрлэх

Бичил уурхайчдыг эдийн засгийн бусад салбарт цалинтай дадлага хийх, дагалдан ажиллаж туршлага олох, ажлын байранд зуучлах зорилтот арга хэмжээг зохион байгуулж, компанийн нийгмийн

хариуцлагын хүрээнд шийдвэрлэх боломжтой асуудлуудыг хувийн хэвшилтэй хамтран тодорхойлж, шийдвэрлэх


4.7




83

4 ДҮГНЭЛТ, ЗӨВЛӨМЖ Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээний тухай хуулийн (2012) § 5.1-д Бодлого,

хөтөлбөр, төлөвлөгөөг санаачлан боловсруулагч салбарын яам нь уг баримт бичгийг

боловсруулах явцад стратегийн үнэлгээ хийлгэж, Засгийн газарт хэлэлцүүлэхээс өмнө уг

үнэлгээний тайланг бодлогын баримт бичгийн төслийн хамт байгаль орчны асуудал

эрхэлсэн төрийн захиргааны төв байгууллагад ирүүлнэ хэмээн заасан байдаг. Иймд

Байгаль орчин аялал жуулчлалын яам “Алтны бичил уурхайн үйл ажиллагаанаас

үүдэлтэй бохирдлыг бууруулах үндэсний хөтөлбөр”-ийн төслийг боловсруулж үүнд нь

байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээний тухай хуулийн дагуу байгаль орчны

стратегийн үнэлгээг хийж дүгнэлт, зөвлөмж боловсруулсныг энэхүү хэсэгт тусгав.

A. Энэхүү үндэсний хөтөлбөрийн гол зорилго, стратегийн зорилтууд,

хэрэгжүүлэх арга хэмжээ нь одоо мөрдөж байгаа байгаль орчны хууль

тогтоомжид хэрхэн нийцсэн талаарх дүгнэлт

Алтны бичил уурхайгаас үүдэлтэй бохирдлыг бууруулах үндэсний хөтөлбөрийн төсөлд

байгаль орчны стратеги, эрх зүйн харьцуулалт шинжилгээ хийж, үндэсний хөтөлбөрийн

зорилт, арга хэмжээ нь байгаль орчны хууль, эрх зүйн орчин болон нэгдэн орсон олон

улсын конвенци, гэрээ хэлэлцээрүүдэд хүлээсэн үүрэгтэй хэрхэн нийцэж байгааг

тодорхойлсон бөгөөд үүний дүнд тус хөтөлбөрийн төсөл нь үндэсний хууль тогтоомж ба

олон улсын өмнө хүлээсэн үүрэгтэй нийцсэн ба зөрчигдөхөөр үйл ажиллагааг

төлөвлөөгүй тул эрх зүйн зөрчил арилгуулах засвар хийх шаардлагагүйгээр стратегийн

үнэлгээг үргэлжлүүлэн гүйцэтгэв.

Үндэсний хөтөлбөрийн үндсэн зорилт, стратеги түүнийг хэрэгжүүлэх арга хэмжээ нь

хүчин төгөлдөр үйлчилж буй байгаль орчны хууль, эрх зүйн орчинтой хэрхэн нийцэж

байгааг товч танилцуулбал:

Монгол Улсын нэгдэн орсон Мөнгөн усны тухай Минаматагийн конвенцтэй

нийцүүлэн боловсруулсан Алтны Бичил Уурхайгаас Үүдэлтэй Бохирдлыг

Бууруулах Үндэсний Хөтөлбөрийн төсөл нь Монгол Улсын байгаль орчны хууль,

эрхзүйн баримт бичгүүдэд заасан хэм хэмжээ, шаардлагуудтай нийцэж байна.

Үндэсний хөтөлбөрт тусгагдсан байгаль орчинд халгүй, мөнгөн усгүй цэвэр

техник, технологи ашиглан алт олборлох, баяжуулахад чиглэсэн судалгаа хийх,

төсөл боловсруулах, сургалт явуулах, сурталчилгаа хийх, алтны бичил уурхайн

цэвэр технологийг дэмжих санг байгуулах зэрэг цогц арга хэмжээ нь Ногоон

хөгжлийн бодлогын цэвэр дэвшилтэт технологийг дэмжих зарчимтай нийцэж

байна.

Харин, үндэсний хөтөлбөрийн зорилт 1-ийн 6-д алтны бичил уурхай эрхлэгчдэд

мөнгөн усгүй технологи бүхий үйлдвэрийн үйл ажиллагааг сурталчилж, алтны

84

бичил уурхайн цэвэр технологийг банк санхүүгийн хөнгөлөлттэй зээлээр

худалдан авах боломжийг судлан хэрэгжүүлэх үйл ажиллагаа тусгасан байна.

Энэхүү үйл ажиллагаа нь Байгаль Орчинд Нөлөөлөх Байдлын Үнэлгээний тухай

хуулийн 17 дугаар зүйлийн 1 дэх заалтад банк, санхүүгийн болон хөрөнгө

оруулалтын байгууллага нь байгаль орчин болон нийгэм, хүний эрүүл мэндэд хор

хөнөөлтэй аливаа үйлдвэрлэл, үйлчилгээ эрхлэх зориулалтаар санхүүжүүлэх, зээл

тусламж олгохгүй байх үүрэг хүлээх тухай заалттай зөрчилдөж байна. Уул

уурхайн үйлдвэрлэл цэвэр технологи гэдэг ойлголт байх боломжгүй бөгөөд

байгаль орчинд нөлөөлөх нөлөөллийн хувьд өндөр байдаг. Тиймээс үндэсний

хөтөлбөрт тусгасан тус үйл ажиллагаа нь энэхүү хуулийн заалттай зөрчилдөж

байна гэж үзсэн бөгөөд энэ хэсгээс банк санхүүгийн байгууллагаас санхүүгийн

байгууллагын хөнгөлөлттэй зээлээр худалдан авах гэснийг олон улсын

байгууллагын хандив, тусламж гэж өөрчлөх зүйтэй гэж үзлээ.

“Төрөөс эрдэс баялгийн салбарт баримтлах бодлого”-2014

Үндэсний хууль тогтоомжтой нийцсэн байдал:

Монгол Улсын Их Хурлын 2016 оны 9 дүгээр сарын 9-ний өдрийн 45 дугаар тогтоолоор

батлагдсан “Монгол Улсын Засгийн газрын 2016-2020 оны үйл ажиллагааны хөтөлбөр”-

ийн 2.64-д “Төрөөс эрдэс баялгийн салбарт баримтлах бодлого”-ын 3.1.2-т заасан иргэд

бичил уурхайн салбарт хууль ёсны бүтцээр хоршиж ажиллах чиглэлийг хэрэгжүүлэн

холбогдох эрх зүйн зохицуулалтыг боловсронгуй болгоно, 2.69-д .Алтны олборлолтыг

нэмэгдүүлж, бичил уурхай эрхлэгчдийн олборлосон алтыг худалдан авах эрх зүйн орчинг

бүрдүүлнэ гэж заасан.

Үндэсний хөтөлбөрийн төсөлд тусгагдсан зорилт, арга хэмжээнүүд нь байгаль орчныг

хамгаалах болон бүс нутаг, хил дамнасан нөлөөллийн асуудлаар Монгол Улс нэгдэн

орсон олон улсын конвенци, гэрээ хэлэлцээрүүдэд хүлээсэн үүрэгтэй зөрчилтэй

асуудлууд байхгүй болохыг тодорхойлсон бөгөөд хэрхэн нийцэж буйг товч

танилцуулбал:

Үндэсний хөтөлбөрт тусгагдсан мэдээллийн Сан байгуулах тухай үйл ажиллагаа

нь Аюултай зарим химийн бодис болон пестицидийг олон улсын

хэмжээнд худалдаалахад хэрэглэх урьдчилан мэдээлж зөвшилцөх

журмын тухай Роттердамын конвенцийн мэдээлэл солилцох тухай заалт

мөн Мөн тус конвенцийн 15-р зүйлийн 1.а хэсэгт “(а)Химийн бодисыг аюулгүй

ашиглах мэдээлэл зэргийг агуулсан үндэсний бүртгэлийн болон мэдээллийн сан

байгуулах” хэмээх үүрэгтэй нийцэж байна. Түүнчлэн тус конвенцийн 15-р

зүйлийн 2-д “Талууд химийн бодистой харьцах, аюул ослын үеийн арга

ажиллагаа, дүрэм заавар болон III хавсралтад орсон химийн бодисуудтай

харьцуулахад хүний эрүүл мэнд буюу хүрээлэн буй орчинд хор нөлөө багатай

85

адил төстэй химийн бодисуудын талаарх мэдээллийг олон нийтэд зохих ёсоор

хүргэх ажлыг бататгана” хэмээн мэдээлэл түгээх үүргийг хүлээсэн бөгөөд

үндэсний хөтөлбөрийн хүрээнд мэдээллийг төрөл бүрийн хэлбэрээр хүргэнэ

гэдэг утгаараа нийцэж байна.

Үндэсний хөтөлбөрт тусгагдсан мэдээллийн Сан байгуулах тухай үйл ажиллагаа

нь Аюултай хог хаягдлыг хил дамжуулан тээвэрлэх, зайлуулахад

хяналт тавих тухай Базелийн конвенциийн мэдээлэл дамжуулах тухай 13-

р зүйлийн 1 дэх хэсэгт заасан үүрэг, Мөнгөн усны тухай Минаматагийн

конвенцийн мэдээлэл солилцох тухай 17-р зүйлийн 1.б хэсэгт заасан үүрэгтэй

нийцэж байна. Мөн тус конвенциийн 4-р зүйлийн 2-р хэсэгт “а/нийгэм, эдийн

засаг, техникийн боломжийг харгалзан аюултай болон бусад хог хаягдлыг аль

болохоор багасгах; мөн b/аюултай болон бусад хог хаягдлыг зайлуулах газраас

үл хамааран байгаль орчинд халгүйгээр ашиглах обьектуудыг боломжийнхоо

хэрээр өөрийн нутагт байлгах” хэмээн тусгасан тул аюултай хог хаягдлыг хэрхэн

зайлуулах талаар Базелийн конвенцийн хүрээнд хүлээсэн үүрэгтэй үндэсний

хөтөлбөрийн арга хэмжээ нийцэж байна.

Үндэсний хөтөлбөрийн зорилт 1-ийн 1.8-д “Алтны хүдрийг мөнгөн усаар

бариулах, амальгамыг ил задгай болон хүн амын суурьшлын бүс дэх барилга,

байгууламжид шатаах зэрэг арга, технологийг далд хэлбэрээр ашиглаж байгаа

хууль бус бичил уурхайн үйл ажиллагааг илрүүлэх, таслан зогсоох арга хэмжээг

үе шаттайгаар хэрэгжүүлэх” гэж тусгасан нь Удаан задардаг органик

бохирдуулагчийн тухай Стокгольмын конвенцийн гуравдугаар

зүйлийн 2.а хэсэгт “гарц хаягдлаас сэргийлэх буюу түүнийг хамгийн бага

хэмжээнд нь хүртэл бууруулахад чиглэсэн шаардлагатай арга хэмжээг авч,

хүний эрүүл мэнд, хүрээлэн буй орчныг хамгаалах” гэж заасантай нийцэж байна.

Түүнчлэн Олон нийтийн сурталчилгааны болон сургалтын хөтөлбөрийн

боловсруулж хэрэгжүүлэх үүргийг үндэсний хөтөлбөртөө тусгаж өгсөн нь

конвенцийн олон нийтийн мэдээлэл, сурталчилгаа, боловсролын тухай 10-р

зүйлийн (в) хэсэгт “удаан задардаг органик бохирдуулагчид, тэдгээрээс хүний

эрүүл мэнд, хүрээлэн буй орчинд үзүүлдэг уршиг нөлөө болон тэдгээрийг

орлуулах зүйлийн талаар танилцуулсан олон нийтийн сурталчилгааны болон

сургалтын хөтөлбөрийг, ялангуяа эмэгтэйчүүд, хүүхэд, боловсрол дутмаг

хүмүүст зориулан боловсруулж хэрэгжүүлэх” гэж заасантай нийцэж байна.

Үндэсний хөтөлбөрийн эмэгтэйчүүдийн боловсролыг дэмжиж техникийн,

мэргэшлийн болон техникийн дээд боловсрол, түүнчлэн мэргэжлийн сургалтын

бүх төрөлд хангах чиглэлээр зорьсон арга хэмжээнүүд нь Эмэгтэйчүүдийг

алагчилах бүх хэлбэрийг устгах тухай конвенцийн 10 дугаар зүйлд “(а)

мэргэжил, мэргэжлийн чиг баримжаа олгох, сурч боловсрох, хот хөдөөгийн бүх

шатны боловсролын байгууллагад суралцаж, диплом авах адил нөхцөл, энэхүү

тэгш байдлыг сургуулийн өмнөх, ерөнхий, техникийн, мэргэшлийн болон

86

техникийн дээд боловсрол, түүнчлэн мэргэжлийн сургалтын бүх төрөлд хангана”

хэмээн тусгасантай нийцэж байна.

Үндэсний хөтөлбөр бичил уурхай дахь хүүхдийн хөдөлмөр эрхлэлт, оролцоог

бүрэн зогсоох үйл ажиллагааг санал болгосон нь Хүүхдийн эрхийн тухай

конвенцийн 6 дугаар зүйл 2-д “Оролцогч улсууд хүүхдийн амьдрах, эсэн мэнд

хөгжих бололцоог дээд зэргээр бүрдүүлэн хангана”, мөн 32 дугаар зүйлийн 1-д

“Оролцогч улсууд эдийн засгийн мөлжлөгөөс хамгаалуулах, хүүхдийн эрүүл

мэнд, бие бялдар, оюун ухаан, сэтгэл санаа, ёс суртахуун, нийгмийн хөгжилд

аюултай боловсрол эзэмшихэд нь саад болох ажил эрхлэхээс хамгаалуулах

эрхийг хүлээн зөвшөөрнө” гэж тунхагласантай нийцэж байна. Хүүхдийн хөдөлмөрийн тэвчишгүй хэлбэрийн тухай олон улсын

хөдөлмөрийн байгууллагын 182 дугаар конвенцийн 6 дугаар зүйл 1-д

“Гишүүн улс бүр хүүхдийн хөдөлмөрийн тэвчишгүй хэлбэрийг нэн тэргүүнд

устгахад чиглэсэн үйл ажиллагааны хөтөлбөр боловсруулан хэрэгжүүлнэ” мөн

тус конвенцийн 6 дугаар зүйл 2-д “Гишүүн улс бүр хүүхдийн хөдөлмөрийг

устгахад боловсролын ач холбогдлыг анхаарч, тогтоосон хугацаанд үр нөлөөтэй

хэрэгжүүлэх дараахь зорилгоор арга хэмжээ авч хэрэгжүүлнэ хэмээн тохирсон

нь үндэсний хөтөлбөрт хүүхдийн хөдөлмөрийн талаар орсон үйл ажиллагаатай

нийцэж байна.

Үндэсний хөтөлбөрийн эрүүл мэндийг дэмжих, хянах, өвчин, эмгэгээс урьдчилан

сэргийлэх, эрүүл мэндийн боловсрол олгох үйл ажиллагаа нь Хөдөлмөрийн

аюулгүй байдал, эрүүл ахуйн тухай олон улсын хөдөлмөрийн

байгууллагын 155 дугаар конвенцийн хүрээнд хүлээсэн үүрэгтэй тохирч

байна.

B. Болзошгүй сөрөг нөлөөлөл, эрсдэлээр хамгийн бага бөгөөд байгаль

хамгаалал, тогтвортой, ногоон хөгжлийг хангахаар сонгогдсон

стратеги, гол арга хэмжээний хувилбарууд, мөн авч үзэж татгалзсан

хувилбаруудын талаарх товч дүгнэлт

Үндэсний хөтөлбөрийн төсөлд санал болгож буй зорилтот үйл ажиллагаануудын

хэрэгжилтээс үүсч болзошгүй эрсдлүүдийг тодорхойлж эрэмбэлэх аргыг ашиглан

хамгийн өндөр болон дунд эрсдэл бүхий үйл ажиллагаануудад өөрчлөлт оруулсан

хувилбарыг санал болгосон. Түүнчлэн үндэсний хөтөлбөрийн оролцогч талуудтай

уулзалт ярилцлага хийж тус үндэсний хөтөлбөрийг хэрэгжүүлсэн тохиолдолд эдгээр

байгаль орчин, нийгмийн нөлөөлөлд ямар өөрчлөлт гарах тухай оролцогч талуудын

бодлыг тэмдэглэж хөтөлбөрийн төсөлд өөрчлөлт оруулах шаардлагатай эсэхэд тэдний

бодол саналыг тусгав.

Үндэсний хөтөлбөрийн 1 дүгээр зорилтын хүрээнд бичил уурхайн олборлолтоос

үүдэлтэй эвдэрсэн газрыг нөхөн сэргээх, эвдэрсэн газрын тооллого явуулах, холбогдох

87

мэдээллийн санг баяжуулах, алт олборлож баяжуулах цэвэр технологийн судалгаа хийж

хэрэгжүүлж турших, сурталчлан таниулах, алтны бичил уурхайн үйлдвэрт тавигдах

стандарт журмыг боловсруулах, мөнгөн ус ашиглах үйл ажиллагааг таслан зогсоох,

мөнгөн усны тооллого явуулах, химийн хорт бодисын талаар мэдээллийн сан байгуулах,

хууль зөрчсөн тухай мэдээллийг иргэдээс авч тэднийг урамшуулах, хууль сахиулах

байгууллагуудын ажилтнуудын мөнгөн усны далд хэрэглээг илрүүлэх чадавхийг

дээшлүүлэх, байгаль орчны шинжилгээг алтны бичил уурхай орчимд хийж мөнгөн усны

бохирдлын судалгааг хийх болон бохирдсон газрын цэвэрлэж саармагжуулах ажлууд тус

тус багтсан бөгөөд эдгээрээс үүсч болзошгүй эрсдэлд байгаль орчинд учирч болзошгүй

дунд зэрэг эрсдэл нэг, нийгмийн өндөр зэрэг эрсэл нэг, нийгмийн дунд зэрэг эрсдэл

зургаа ба нийгмийн бага зэрэгтэй эрсдэл хоёр, хүний эрүүл мэндийн дунд зэрэг эрсдэл

нэг тус тус байна гэж үзэв.

Үүнээс өндөр эрсдэлтэй хэмээн тодорхойлсон “Алтны бичил уурхай эрхлэгчдэд мөнгөн

усгүй технологи бүхий үйлдвэрийн үйл ажиллагааг сурталчилж, алтны бичил уурхайн

цэвэр технологийг дэмжих сан байгуулах, банк санхүүгийн хөнгөлөлттэй зээлээр

худалдан авах боломжийг судлан хэрэгжүүлэх”-ийг сан байгуулах нь төсөвт нэмэлт

дарамт учруулж тогтвортой санхүүжилтийн хөтөлбөрт нэгдэн орсон банкуудын зээлийн

бодлоготой зөрчилдөх, банкны нэр хүндэд эрсдэл үүсгэж болзошгүй хэмээн үзсэн тул

“Алтны бичил уурхай эрхлэгчдэд мөнгөн усгүй технологи бүхий үйлдвэрийн үйл

ажиллагааг олон улсын байгууллагын дэмжлэгтэйгээр судлан, нэвтрүүлж, сурталчилж

таниулах” хэмээн шинэчлэн найруулж тусгав. Түүнчлэн дунд зэрэг эрсдэлтэй үйл

ажиллагаануудад газрын эвдрэлд оруулсан талуудыг хариуцлагад татаж нөхөн

сэргээлтийн ажилд оролцуулах, мөн хууль зөрчсөн тухай мэдээллийг олон нийт хувийн

мэдээллээ нууцлан өгөх боломж олгох, мөн байгаль орчны шинжилгээ хийж мөнгөн усны

бохирдлын судалгаа ба цэвэрлэгээ саармагжуулах ажлын төсөв сөнхүүгийн зардлыг олон

улсын хандивлагч байгууллагаас эрэлхийлэх тухай өөрчлөлтийг санал болгосон. Бага

зэрэгтэй эрсдэлүүдэд тухайн үйл явдал өрнөж уршигт үр дагаварт хүргэх магадлал бага

тул өөрчлөлтийн хувилбар санал болголгүй орхисон болно.

Үндэсний хөтөлбөрийн 2 дугаар зорилтын хүрээнд тусгасан үйл ажиллагаанууд нь

үндэсний хөтөлбөрийн хэрэгжилтийг хангах зөвлөл байгуулах, алтны бичил уурхайн

бодлого, эрх зүйн баримт бичигт үнэлгээ хийж шинэчлэн найруулах, аймаг сумдын

хөгжлийн бодлогын баримт бичигт алтны бичил уурхайн үйл ажиллагааг тусгаж

хэрэгжүүлэх, байгаль орчны нөхөн сэргээлтийн стандарт аргачлалуудыг сайжруулах,

байгууллагуудын материаллаг баазыг бэхжүүлж ажилтнуудыг чадавхижуулах,

мэдээллийн сан үүсгэх, химийн бодис илрүүлэх багаж төхөөрөмжөөр хангах, сургалт

сурталчилгаа явуулах, алтны бичил уурхайчдыг бүртгэлжүүлэх, татвар хураамж

ноогдуулах тогтолцоо бий болгох, бичил уурхайчдыг орон нутгийн бодлого

төлөвлөлтөнд нөлөөлөх чадавхитай болгох, алтны нийлүүлэлтийн сүлжээг албажуулж

ил тод болгох, орон нутагт алтны сорьц тогтоох нэгж байгуулах, орон нутагт алт

88

худалдан авах цэг байгуулах мөн бичил уурхайчдын баяжуулсан экологийн цэвэр алтыг

экспортлох үйл ажиллагаанууд багтсан. Эдгээр үйл ажиллагаанаас байгаль орчинд

учруулах эрсдэл нэг, нийгэмд үзүүлэх өндөр эрсдэл гурав, дунд зэрэг нийгмийн эрсдэл

дөрөв, бага зэрэг нийгмийн эрсдэл тав байгаа бол хүний эрүүл мэндэд учруулах эрсдэл

эдгээр үйл ажиллагаанаас байхгүй гэж үзэж байна.

Нийгмийн өндөр эрсдэлтэй хэмээн тодорхойлсон “Аймаг, сумдын хөгжлийн бодлогын

баримт бичигт алтны бичил уурхайн үйл ажиллагаа, алт нийлүүлэлт, байгаль орчны

мониторинг, зохион байгуулалттайгаар бичил уурхай эрхэлж буй нөхөрлөл, хоршоо,

бичил уурхайчдын байгууллагыг дэмжих асуудлыг тусгаж хэрэгжүүл эх” үйл ажиллагаа

нь бичил уурхайгүй аймгийн хөгжлийн бодлоготой зөрчилдөх гэж үзсэн тул үүнийг

устгахыг санал болгосон бол “Орон нутагт Стандарт хэмжил зүйн газрын харъяа алтны

сорьц тогтоох нэгжийг байгуулж, шаардлагатай тоног төхөөрөмжөөр хангаж, боловсон

хүчнийг чадавхжуулах” болон “Алтны бичил уурхай олноор төвлөрсөн аймгийн төв,

сумдад алт худалдан авах болон борлуулах цэг байгуулах, уг үйл ажиллагааг

Монголбанкны салбар буюу арилжааны банкаар гүйцэтгүүлэх, нэгж байгуулах

боломжийг судлан хэрэгжүүлэх” нь төсөвт дарамт учруулах өндөр эрсдэлтэй гэж үзсэн

тул энэ хоёр үйл ажиллагааг үндэсний хөтөлбөрөөс устгах саналтай байна. Төсөвт

дарамт учруулах дунд зэрэг эрсдэлтэй үйл ажиллагаануудад төсвийн хөрөнгийг үр

ашигтай зарцуулах, олон улсын төсөл хөтөлбөртэй хамтрах замаар эрсдлийг бууруулах

хувилбар санал болгосон. Түүнчлэн хэрэгжүүлж байгаа мэргэжилтэн, удирдлагуудад

гадаад дарамт шахалт ирэх дунд зэрэг эрсдлийг “бичил уурхай эрхлэхэд оролцогч

талуудын эрх үүргийг таниулан сурталчлах цуврал сургалтуудыг зохион байгуулах

замаар хууль тогтоомжийг хэрэгжилтийг хангуулах замаар нутгийн захиргааны болон

өөрөө удирдах байгууллагын ажилтнуудын аюулгүй байдлыг хангах” хэмээн шинэчлэн

нариулсан. Бичил уурхай эрхлэгчид орон нутгийн бодлого, шийдвэр гаргалтад давамгай

оролцсоноор байгаль орчинд сөрөг нөлөөтэй шийдвэр гарах эрсдлийг “Бичил

уурхайчдын байгууллага, тэдний удирдлагын бичил уурхайгаас үүдэлтэй байгаль орчин,

нийгэм ба хүний эрүүл мэндтэй холбоотой асуудлаарх ойлголт, мэдлэгийг сайжруулах

замаар орон нутгийн хөгжлийн бодлого, төлөвлөлт, шийдвэр гаргалтад оролцох

боломжийг хангах” хэмээн өөрчилсөн.

Үндэсний хөтөлбөрийн 3 дугаар зорилтын хүрээнд тусгасан үйл ажиллагаанууд нь

бичил уурхайчдын эрүүл мэндийг хамгаалах чиг арга хэмжээнүүд байгаа ба тухайлбал

бичил уурхайчид, орон нутгийн иргэдийг мөнгөн усанд өртөхөөс хамгаалах, өвчин

эмгэгээс урьдчилан сэргийлэх, эрүүл мэндийн тандалт судалгаа хийх, өвчлөлийн

мэдээлэлд боловсруулалт хийх, үзлэг оношилгоо зохион байгуулах, эрүүл мэндийн

ажилтнуудын тусгай мэдлэг чадварыг сайжруулах, мөнгөн усны хорыг таниулан

сурталчлах, эмэгтэйчүүд залуучуудад нөхөн үржихүйн талаар боловсрол олгох, хүүхдийн

хөдөлмөрийг таслан зогсоох, хөдөлмөрийн хамгааллын хувцас хэрэгсэл хэрэглэж

хэвшүүлэх, ариун цэвэр, эрүүл ахуйн журмыг нэвтрүүлэх, хог хаягдлыг устгах, тээвэрлэх,

89

зайлуулах, ХАМО иргэд ба бичил уурхайчдыг нийгмийн даатгал ба эрүүл мэндийн

хамруулах үйл ажиллагаануудыг тусгасан байна. Үүнээс хүний байгаль орчинд учруулах

эрсдэл байхгүй гэж үзсэн бол хүний эрүүл мэндэд учруулах дунд зэрэг эрсдэл гурав,

харин дунд зэрэг эрсдэлтэй нийгмийн эрсдэл хоёр байна хэмээн тодорхойлсон.

“Бичил уурхайчин нэг бүрийн эрүүл мэндийн түүхийг нээж, тасралтгүй хөтлөх, эрүүл

мэндийн мэдээлэлд боловсруулалт, дүн шинжилгээ хийх эрүүл мэндийн мэдээллийн сан

үүсгэх” болон “Алтны бичил уурхай эрхлэгчдийн эрүүл мэндийн тандалт,

биомониторингийн судалгааг хийж, нутгийн иргэд болон бичил уурхайчдын өвчлөлийн

байдалд дүн шинжилгээ хийж, эрүүл мэндийн үйлчилгээ, эмчилгээний хэрэгцээг

тодорхойлох” арга хэмжээ нь Сумын эмнэлгийн үйлчилгээний хүртээмж, чанарыг

бууруулах эрсдэлтэй тул эмч, эмнэлгийн ажилтны орон тоог нэмэх, алтны бичил уурхай

бүхий аймгуудад бичил уурхай эрхлэгчдэд зориулсан тусгай кабинет бий болгох

хувилбарыг санал болгож байна. Түүнчлэн төсөвт дарамт учруулах болон явуулын

үзлэгээр явж буй эмнэлгийн ажилтнуудад эрсдэл үүснэ хэмээн үзсэн тул явуулын үзлэг

хийхгүй байх алтны бичил уурхай бүхий аймгуудад бичил уурхай эрхлэгчдэд зориулсан

тусгай кабинет бий болгох байдлаар эрдслийг буурулахыг санал болгож байна. Бичил

уурхайн хог хаягдал, жорлон ба олборлолт баяжуулалтаас гарч байгаа хог хаягдлыг

тээвэрлэх, устгах, зайлуулах ажлыг орон нутгийн захиргаатай хамтран шийдвэрлэх

хэмээх арга хэмжээ нь орон нутгийн төсөвт дарамт учруулах эрсдэлтэй хэмээн үзсэн тул

“орон нутгаас зааж өгсөн хог хаягдал хаях, устгах цэгүүд рүү тээвэрлэх, устгахад

шаардагдах зардлыг бичил уул уурхай эрхлэгчдээс нэгдсэн хурааж, хэрэгжилт,

зарцуулалтад хяналт тавих” болгож өөрчлөх санал оруулж байна.

Үйл ажиллагааны 4 дүгээр зорилтын хүрээнд ихэвчлэн байгаль орчин, эрүүл мэнд,

хөдөлмөрийн аюулгүй байдлын мэдлэг олгох үйл ажиллагаанууд багтсан тул өндөр

болон дунд зэрэг эрсдэл байхгүй гэж үзсэн.

Үндэсний хөтөлбөрт санал болгож буй үйл ажиллагаанаас байгаль орчин, нийгэм ба

хүний эрүүл мэндэд үзүүлж болзошгүй нөлөөлөл харьцангуй бага үүсэх бөгөөд үйл

ажиллагаануудын ихэнх нь ихэвчлэн бүтээн байгуулалтын бус, удирдлага зохион

байгуулалтын болоод сургалт сурталчилгааны арга хэмжээнүүд байгаа тул байгаль

орчинд шууд сөрөг нөлөөлөл нь харьцангуй бага бөгөөд ихэвчлэн нийгэмд буюу төсөв

санхүүд дарамт учруулах сөрөг нөлөөтэй байна.

C. Бүс нутагт бий болж болзошгүй сөрөг нөлөөллүүд, түүнээс урьдчилан

сэргийлэх, бууруулах зөвлөмж

Үндэсний хөтөлбөрийн төсөл дээр эрсдлийн үнэлгээ хийж илүү оновчтой хувилбарыг

санал болгосон билээ. Шинээр санал болгосон үйл ажиллагаануудын хувилбарыг

хэрэгжүүлэх явцад байгаль орчин, нийгэм, хүний эрүүл мэндэд үзүүлж болзошгүй

нөлөөллүүд ба тэдгээрийг бууруулах арга хэмжээнүүдийг тодорхойлсон.

90

Үндэсний хөтөлбөрийн зорилтуудын хүрээнд санал болгосон үйл ажиллагаануудаас

үүсч болзошгүй сөрөг нөлөөллүүдэд:

Үндэсний хөтөлбөрийн хүрээнд санал болгож буй үйл ажиллагаануудыг хүлээн

авч хамтран ажиллахад хүндрэл учирч зөрчил, маргаан үүсэх,

Бичил уурхайн олборлолтын улмаас газрыг эвдрэлд доройтолд оруулсан талуудыг

тогтоох ажилд хүн хүч дутсанаас ажлын ачаалал нэмэгдэх,

Тодорхой ажлуудыг хийж гүйцэтгэхэд хөрөнгө мөнгө хүрэлцэхгүй байх,

Нэгэнт нөхөн сэргээсэн талбайд дахин олборлолт явуулахгүй байх явдлыг хангаж

чадахгүй байх,

Хууль тогтоомж зөрчсөн тухай мэдээлсэн иргэний нууцлал аюулгүй байдлыг

хангаж чадахгүй байх,

Химийн бодисоор бохирдсон газрын цэвэрлэгээ үр дүнгүй болох цэвэрлэгээ,

саармагжуулалтын явцад ажилтнуудын эрүүл мэнд эрсдэлд орох,

Сургалт сурталчилгааны ажлуудын үр дүнд хүмүүсийн эргэлзээ төрж идэвх

оролцоо муу байснаар төсөв хөрөнгө үргүй зарцуулагдах,

Бичил уурхайчдын эрүүл мэндийн үзлэг оношилгоо хийж буй эмч өвчний эрсдэлд

өртөх,

Бичил уурхайчдад хандсан үзлэг оношилгоо, судалгаа хийгдэх ажлууд нь тухайн

байгуулагын төсөвт дарамт учруулах,

хэмээн тодорхойлсон.

Эдгээрээс урьдчилан сэргийлэх болон буруулах зорилгоор дараах төрлийн арга

хэмжээнүүдийг санал болгосон:

Талуудын хооронд байгуулах аливаа харилцааг зохицуулсан гэрээ бичиг

баримтад тодорхой зохицуулалтын заалт оруулж үндэсний хөтөлбөрийн үйл

ажиллагааны хэрэгжилтийг хангуулах мөн тус шийдвэрийн ач холбогдлыг

талуудад таниулан сурталчлах,

Төрийн албан хаагчдын хүн хүч хүрэлцэхгүй газарт олон нийтийн оролцоо

туслалцааг ашиглах, бохирдуулагч нь төлөх зарчмыг хэрэгжүүлж эвдрэлд

доройтолд оруулсан этгээдээр нөхөн сэргээлтийн хөрөнгийг гаргуулах,

Тухайн ажлыг гүйцэтгэхэд шаардлагатай хөрөнгө санхүүжилт босгох хандив

цуглуулах, мөн төрийн бус байгууллагууд ба төсөл хөтөлбөрүүдийн

удирдлагуудтай уулзаж тэдгээрийн зорилт, үйл ажиллагаатай нийцэж байвал

хөрөнгө босгоход туслалцаа хүсэх эсхүл техникийн туслалцаа буюу хүний

нөөцийн туслалцааг авах боломж бололцоо бүрийг эрж хайх,

Хууль сахиулах байгууллагын ажилтнуудын аюулгүй байдлыг хангаж ажиллах,

Хууль зөрчсөн тухай мэдээллийг иргэн хувийн мэдээллээ нууцлан өгөх боломж

буй болгох,

91

Мэргэжлийн хүмүүс хяналт, заавар зөвөлгөөний дагуу химийн бодисоор

бохирдсон газрын цэвэрлээг гүйцэтгэх, үүнд оролцогч хүмүүсийн аюулгүй

ажиллагааг хангаж ажиллах,

Логистик, зохион байгуулалтад сайтар анхаарал өгч, ажилдаа авч хэрэгжүүлж

цаашид үр дүн гаргахуйц оролцогчдыг оновчтой сонгож, тэдгээрийн идэвхитэй

оролцоог хангах,

Эмнэлгийн ажилтнууд үзлэг оношилгоо хийх явцдаа хувийн аюулгүй байдлыг

хангаж, урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээг авсан байх

Энэ ажилд зориулан эрүүл мэндийн байгууллагын төсвийг нэмэх арга хэмжээ

болно.

D. Үндэсний хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх явцад байгаль орчны стратегийн

үнэлгээний дүгнэлтийн хэрэгжилтэд тавих хяналтын арга, тайлагнах

хэлбэр, хугацааны урьдчилсан тов

Байгаль орчны стратегийн үнэлгээний зөвлөмжийн хэрэгжилтийг хянах үзүүлэлтүүд:

Үндэсний хөтөлбөрийн үйл ажиллагааны хэрэгжилтийн хувь хэмжээ (I шат буюу

2019-2020 оны хооронд 30% хэрэгжилттэй байх II шат буюу 2021-2023 онд

70%-ийн хэрэгжилттэй байх),

Үндэсний хөтөлбөрийг хэрэгжилтийг хангах чиглэлээр авч хэрэгжүүлсэн

төслүүдийн тоо, түүнд тавигдсан байгаль орчин, нийгмийн нөлөөллийг бууруулах

арга хэмжээ,

Тус стратегийн үнэлгээний дүгнэлт, зөвлөмж байгаль орчны нөлөөллийн ерөнхий

болон нарийвчилсан үнэлгээнд тусгалаа олсон байдал,

Үндэсний хөтөлбөрийн хэрэгжилттэй холбоотой талуудын өгч буй санал,

дүгнэлтийг хөтөлбөрт тусгаж өөрчилсөн байдал

E. Зөвлөмж

Бүх талуудын оролцоог хангах

Үндэсний хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэхэд шаардагдах зардлын эх үүсвэрийг

шийдсэн байх

Хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх үүрэг хариуцлага, эрх мэдлийг орон нутгийн

байгууллагуудад түлхүү олгох

Бичил уурхайн үйл ажиллагааг дэмжсэн ажлуудыг аймаг, сумын бодлогын

баримт бичигт тусгах асуудлыг үндэсний хөтөлбөрөөс хасах

Ногоон төслийн санхүүжилтийг дэмжих бодлого баримталж буй банк санхүүгийн

байгууллагуудад бичил уурхайн тоног төхөөрөмжийн зээл санхүүжүүлэхийг

дэмжсэн ажлыг үндэсний хөтөлбөрийн арга хэмжээнээс хасах

92

Сургалт, сурталчилгааны ажлаас илүүтэйгээр биет бодит материаллаг хөрөнгө

оруулалтыг орон нутагт үлдээх арга хэмжээг үндэсний хөтөлбөрт түлхүү оруулах

Шинээр үндэсний хөтөлбөрүүд боловсруулахдаа тэдгээр нь уг үндэсний

хөтөлбөртэй уялдаж, зөрчилдөхгүй байх талаар анхаарах

93

АШИГЛАСАН МАТЕРИАЛ 1. Алтны бичил уурхайгаас үүдэлтэй бохирдлыг бууруулах үндэсний хөтөлбөр

боловсруулах” төсөл Монгол улсын алтны бичил уурхайн салбарын үндэсний тойм

судалгаа мөнгөн усны тооллого”-ын судалгааны тайлан, 2018).

2. Ховд аймгийн эвдэрсэн газрын тооллого судалгааны ажлын тайлан, 2018

3. http://eic.mn/spa/spa.php?count=10&page=3&spa_type=2&action=more&basic_id=33

4. Нямбаяр, Б., Н.Цэвээнмядаг. (2009) Монгол дахь Шувуудад чухал газруудын лавлах:

Байгаль хамгааллын түшиц нутгууд. Улаанбаатар. Зэрлэг амьтан судлах хамгаалах

төв, ШУА-ийн Биологийн хүрээлэн, BirdLife International.

5. Оюу Толгой ХХК-ийн Байгаль орчны менежментийн төлөвлөгөөний биелэлтийн

тайлан, 2014

6. Clark et al. 2006, Terbish et al. 2006, Gombobataar et al. 2012

7. БОАЖЯ, Монгол орны байгаль орчин, II боть, Усны нөөц түүний зохистой ашиглалт,

УБ, 2017

8. Ашигт малтмал, газрын тосны газар, Уул уурхайн хэлтсийн Бичил уурхайн ажиллах

хүч, байгаль орчны судалгаа хариуцсан мэргэжилтэн О.Амарсанаа, Кадастрын

хэлтсийн Зураг зүйн бүртгэл хариуцсан мэргэжилтэн Н. Хэрлэнчимэг

9. Долгорсүрэн.,Г, Улсын усны нөөцийн нэгдсэн менежментийн төлөвлөгөө,

Улаанбаатар, 2012

10. Энхтулга.,Т, Анхбаяр.,О, Алтанхуяг.,А, “Алтны бичил уурхайгаас үүдэлтэй бохирдлыг

бууруулах үндэсний хөтөлбөр боловсруулах” төсөл, Монгол улсын алтны бичил

уурхайн салбарын үндэсний тойм судалгаа, мөнгөн усны тооллого, УБ, 2018

11. B. Byambaa, Y.Todo, Water resources management IV, UK, 2011

12. Алтны бичил уурхайгаас үүдэлтэй бохирдлыг бууруулах үндэсний хөтөлбөр

боловсруулах төсөл. Гар аргаар болон бичил уурхайн үйл ажиллагаагаар алт

олборлогсдын нийгэм, эдийн засгийн төлөв байдал. Улаанбаатар 2018

13. Сэлэнгэ аймгийн нийгэм, эдийн засгийн танилцуулга 2018 он.

http://www.selenge.nso.mn/index.php Баянхонгор аймгийн статистикийн бюллетень.

http://www.bayankhongor.nso.mn/uploads/users/73/files/taniltsuulga2018_11%20sar.p

df

14. Булган аймгийн нийгэм, эдийн засгийн байдал. 2018 он

15. Төв аймгийн нийгэм, эдийн засгийн байдал. 2018 он.


16. Өмнөговь аймгийн 2017 оны 12 сарын нийгэм, эдийн засгийн танилцуулга.

http://www.umnugovi.nso.mn/uploads/users/76/files/%D0%9D%D1%8D%D0%B3%D

1%82%D0%B3%D1%8D%D0%BB%202017.pdf

17. Ховд аймгийн нийгэм, эдийн засгийн танилцуулга. 2017 он.


http://eic.mn/spa/spa.php?count=10&page=3&spa_type=2&action=more&basic_id=33

http://www.selenge.nso.mn/index.php







Documents

“АЛТНЫ БИЧИЛ УУРХАЙГААС ... - mne.mn · буй газар нутгийн байгаль орчны бүрэлдэхүүн хэсгүүд болох ус, амьтан