ada Yerel Ynetimler, Cilt 21 Say 1 Ocak 2012, s. 1-15. Erken Cumhuriyet Dneminde Bir Modernleme Deneyimi: Belediye Mahalleyi kame Edebildi mi? Adalet Bayramolu Alada* zet: almada 1933 1944 yllar arasnda kurumsal varlna son verilen muhtar-lk rgt ekseninde dnemin hkim yerel ynetim algsna dair bir tartma gelitiril-meyeallmaktadr.Mahalledekimuhtarlkrgtnnhemilkoluturulma(1829) hem de kaldrlma (1933) gerekeleri modernist ynetsel yaklamn farkl uygulamalar olarakdeerlendirilmektedir.Batehirlerivebelediyelerihakkndakianalizlerinde esasmeseleninkomnolduutespitindebulunabilenbrokratikelitlerinyaadklar toplumsal gereklikte bu esasa tekabl eden mahalleyi dikkate almamalarndan hare-ketlevezellikle1930tarihliBelediyeYasaskarsndamahallenindurumunuirde-lemektedir.Buinceleme,dareDergisi,stanbulehremanetiMecmuasvegnlksi-yas gazete taramalarna dayandrlmaktadr. Anahtar Kelimeler: Mahalle, muhtar, belediye, yerel ynetim, modernleme. A Modernizaton Experience In The Early Republican Period:Had The MunicipalityBeen Able To Substitute The eighborhood?Abstract:Thisstudyattemptstodevelopadiscussionontheprevailingperceptionof localauthorityfocusingparticularlyontheneighborhoodauthorities(muhtarlk) whoseentityhadbeendissolvedbetween1933-44.Justificationsofboththecreation (1829) and dissolution (1933) of the muhtarlk administration of the neighborhood are being evaluated as different implementations of the modern administrative approach. Whileconsideringtheneighborhood,discussionwillberunontwoaxes:first,thebu-reaucratic elites ignorance of the matter who in fact, identify commune as an essen-tialquestionintheiranalysisofwesterncitiesand societies,and secondlythe Munici-pal Legislation issued in 1930. This study has particularly been based on the survey in dare Mecmuas, Istanbul ehremaneti Mecmuas and daily newspapers then existed. Key Words: eighborhood, muhtar, municipality, local government, modernization. Bualmada1933-1944yllararasndakurumsalvarlnasonverilen Muhtarlkrgteksenindedneminhkimyerelynetimalgsnadairbir tespitvetartmagelitirilmeyeallacaktr.MahalleninOsmanl-Trkeh-rinde sahip olduu mlk, beled ve adl alanlar kesitiren ynetsel konumu ile toplumsal yaamdaki okynl ve dayanmac kollektivitesi; ksaca: resmi ve

*Prof. Dr., stanbul niversitesi, Siyasal Bilgiler Fakltesi, Kamu Ynetimi Blm. 2 ada Yerel Ynetimler, 21 (1) Ocak 2012 sivil veheleriyle stlendii sistemik fonksiyonunun zaman iinde, zellikle 19. yzyln ikinci yarsndan itibaren izlenen yapsal deiimlerin etkisiyle zl-e getii bilinmektedir (Alada, 2008). Tanzimata doru muhtarlarla yeni bir rgtselyapyadntrlenOsmanlMahallesi,ErkenCumhuriyetTrki-yesindeyrrlekonan1580SaylBelediyeYasasnnardndanbu rgtsel varlndayitirmitir.alma,mahalledekimuhtarlkkurumununhemilk oluturulma (1829), hem de kaldrlma (1933) gerekelerini modernist ynetsel yaklamn farkl dnemsel uygulamalar olarak deerlendirmekle birlikte, ayn zamanda, 1829dan 1933e kadar yaklak yzyl arayla iktidar-toplum ilikile-rinin yerelde, mahalle gibi temel bir yaam dzleminde nasl yeniden ina edil-diine dair ksm aklamalara da yer vermektedir.OSMALI EHRDE ETK BR YETM ARACI OLARAK MUHTARLIK Klasik dnem Osmanl ehrinde mahalle, vergilerin toplanmasna, asayiin veyerelkamuhizmetlerinintoplulukeliyleveotokontroledayalbiimdesa-lanabilmesineimknverenbirynetimbirimiolarakdevletinilkrgtlenme basaman tekil eder. Ayn zamanda mahalle, byk lde din ve gelenek-sel kltrle beslenen ortak deerlerle, bir arada yaamann sorumluluk ve inisi-yatifininpaylaldveaidiyetiningelitirildiibirtoplumsalalanatekabl eder.OsmanlDevletidiertmtoplumsal-ynetselilikilerindeolduugibi mahalledede,mahalletopluluununtemsilciliinistlenmiolanynetselara-clar eliyle dolayl bir iktidar ba gelitirmitir. Bu ban mahalledeki en nem-limuhatabimamlardr.Veimamlarndamahallelininsorumluluunustlen-mesinikolaylatrcyntemtopluluktahkimolanzincirlemekefaletusul-dr.19. yzyl, Osmanl iin i bnyesel sisteminde sregelen deiimlerin gl d etkenlerledesteklenmesisonucuortayakanyounyapsal-kurumsald-nm sreci ya da baka ifade ile hkim kapitalist dnya ile kurumsallama yoluylabtnlemeabalarolarakokunabilir.Szkonusukurumsallamann ynmerkezlemedir.Moderniteprojesininuygulama yntemiolanmerkezi-yetilik,devletindolaylynetimusulnterketmesiveyerinedorudan ynetilebilirliisrekliveetkinklacakbiraltyapsaliktidarankurmas anlamna gelir. Modern devlet, iktidarn toplumun zerinden deil, onun dola-ymyla iinden kurmaya balar ( Mann, 1988). ModerndevletanlaynnyereldzeydekiilkmaddnvelerininOsmanl Mahallesindekiyansmasolarakdeerlendireceimizmuhtarlkrgt1ilki 1829 (1245)da stanbul ve Bilad- Selase (Eyp, skdar, Galata) de kurulmu,

1Muhtarlkrgtnnkuruluunailikinrnein,O.N.ErginTanzimatadoruimamlarnzulmndenve istibdadndan halk kurtarmak ve istiare ile i grdrmek, H. nalck ise yerel ynetimlerin laikletirilmesi yolunda atlm ilk adm olarak deerlendirmede bulunmaktadr (bkz: Alada, 2008: 183-193). Erken Cumhuriyet Dneminde Bir Modernleme Deneyimi: Belediye3 Mahalleyi kame Edebildi mi?daha sonra dier Osmanl ehirlerinde uygulamaya geilmitir. Mahallede aha-linin ileri gelenlerinden birinci ve ikinci muhtar olmak zere seilen ve imamlar tarafndankefilolunulanmuhtarlar,kendileridemahallehalknnkefiliolarak ynetimsorumluluunustlenmilerdir(Alada,2008:183).Gayrimslimma-hallerinde de yine biri muhtar, dieri khya olmak zere iki kii ynetimde so-rumluklnmlardr(Tmerkan,1946:367).Dnemindevlet-toplumilikileri balamndabilgi-denetimanglendirmek,hareketliliifarklnedenlerle artantoplumukontrolaltndatutabilmek,ksacaidaribirinzibatusulnnih-das(Tmerkan,1946:368)gereiyleoluturulanmuhtarlkkurumu,yerel dzeyin brokratiklemesinde ilk adm oluturmutur. Yasal-kurumsal gelime bakmndan1864ve1871VilayetNizamnamelerindekimahalleyeilikiny-netsel dzenlemeler (muhtarlk ve ihtiyar heyetleri olarak) kurumun, gnmze kadar uzanan yerel ve merkez idare alanlarndaki ikili konumunun belirleyicisi olmutur. lkOsmanlAnayasasolan1876tarihliKanun-uEsasidebukonudaher-hangibirdzenlemegrlmemeklebirlikte,fiilidurumdamahalleninvarl devam etmitir. 1913 tarihli dare-i Umumiye-i Vilayet Kanunu, mahalle rg-tnnyasaldayanaolan 1864ve1871 VilayetNizamnamelerinikaldrmakta ve mahallelere hi yer vermemekle birlikte, mahalleler fiili durumdaki zorunlu-luklar nedeniyle varlklarn yine de srdrmlerdir. Hatta Dahiliye Nezaretin-den valilere gnderilen 1918 tarihli bir tamimle, varolan zorunlu durum kar-sndamahallelerdekimuhtarveihtiyarheyetlerininseimlerineilikinbird-zenlemedahigetirilmitir(Tmerkan,1946:372).Busrelemahalleninbir toplumsalrgtlenmealanolmagereindente,zelliklemlkiidareasn-dan gerekli olan resmi hizmetlerdeki aksamann giderilmesi nceliinden hare-ketedilmitir.stlendikleriaslgrevveyetkiler;mebusanseimleriiincet-vellerin hazrlanmas, askerlik, tapu, nfus gibi ilemlere esas olacak ilmuhaber ve benzeri belgeleri dzenlemekten ibarettir ve bu durum Cumhuriyetin kurulu-uyla 1933e kadar devam etmitir.2

YE REJM, YE BELEDYE YASASI VE MAHALLEDnya 1930lu yllarda iktisadi bunalmdan k araylarna, farkl coraf-yalarda uluslamamcadelelerineveAvrupannmerkezindefaizminykseli-inetanklketmektedir.ErkenCumhuriyetdnemindekiTrkiyeise,aynyl-larda modernite projesini tereddtsz radikal bir tutum ve btncl bir ereve-de kararllkla uygulama abasndadr. ktisad meselelerine Devletilikle yak-larken,siyasal,kurumsal ynylebykldetamamladulus-devletpro-

2 Bu srete; 1921 Anayasasnn geici varlna, 1924 Anayasasnn (Vilayet, kaza, nahiye, kasaba ve ky dzeyinde)getirdiiyeniynetseltaksimatavehatta 1929 tarihliVilayetdaresiKanununaramenMahal-leye dair hibir hkme yer verilmemitir. Uygulamann temeli tamamen fiilidir.4 ada Yerel Ynetimler, 21 (1) Ocak 2012 jesini toplumsal zihin ve kltr dnyasnda da yeniden ina etmenin azmi iin-dedir.Bat toplumlarnn tarihselliinde ortaya kan modernitenin mekn kent olmutur,dinamiiniiseykselenkentseltoplumsalsnf(burjuvazi)vegeli-tirdii ittifaklarndan almtr. Trkiyede de yeni rejim, nc brokratik elit ve ticar burjuvazinin uzlas zerinden kurduu yeni iktidar ilikileriyle kendisini gerekletirmealanolarakyinekentimeknsemitir.Dolaysyla,kentve kentynetimlerihemmoderniteprojelerinintemeluygulamaalan,hemde ulus-devletin yapsal bir unsuru olarak bu dnemde politik gndemin de merke-zini tekil etmektedir. Bu dnem iinde uluslararas dzlemde toplanan dare, YerelYnetimlerveehirlerBirliiKongreleri,buyndeidaryeniden yaplanmameselelerininyounbiimdetartld,karlklgrlerinpayla-ld nemli platformlardr.3 BualmannanamateryalinioluturanstanbulehremanetiMecmuas iledareDergisinin(1928-1935)dnemindekiyazlarincelendiinde,kente vekentynetimlerineokzelbiryerayrldgrlmektedir.ehremaneti Dergisinin hemen her saysnda ehir Havadisi bal altnda Avrupa, Ame-rika,SovyetBelediyelerindekiuygulamalaraktarlmakta,batehirlerininika-met,ticaret,resmidairegibifonksiyonelplanagretanzimediliinden(Say 77), Sovyetlerdeki kooperatifilikten (Say 79), Avrupadaki yardm sandklar, meslek yardm tekilatlarndan (Say 6364) zenle bahsedilmektedir. stanbul BelediyesininkatldUluslararasehirlerBirliiKongresinde(1929)bele-diyelerinmalizerklikderecelerineolmaldr?sorusunabelediyeleriniktisadi faaliyetlerinde toplumsal unsur ile kanuni esaslar arasndaki ilikinin sorgu-lanmasyla yant aranyor (Say 62); iktisad kriz dnemi olmas itibariyle bele-diye ve iktisad faaliyetlerin zerinde younlald grlrken, Avrupa bele-diyelerindeiktisadifaaliyetleringelimiolduu,havagaz,tramvay,su,elekt-rik,gazgibibalcahizmetlerinretimininbelediyelercegerekletirildiian-cak,stanbuldahepsininimtiyazlyabancirketlerelindeolduubelirtiliyor (Say60).Grselvehijyenynyleehirizlenimlerinezellikledikkatekili-

3 Ayn dnemin Public Administration ve The Journal of Public Administration, Municipal Journal ve Muni-cipalReviewyazlarnabakldnda,szedilenuluslararaskongrelerinokdetaylaktarmveyorumlar dikkatekicidir.UluslararasYerelYnetimlerBirliinin1913dekuruluuylagerekleenilkkongresini, 1924te Amsterdam, 1925de Paris, 1929da Seville Barcelona, 1930 ve 1932de Londrada yaplan kongre-lerizlemitir(bkz:PublicAdministration(1932),Vol.10,No:3,July).zlenenkongrelerde.genellikleyerel ynetimlerinhizmetalanlar,rgtlenmeleri,ynetselvemalzerklikleri,devletleolanilikileriyleilgili gr ve tartmalar inceleme konularn oluturmaktadr. Katlmc lkelerin yerel temsilcilerince dile getiri-len sorunlarn ncelik farkllndan yola klarak gen demokrasilerle geleneksel demokrasiler bakmndan yerel ynetimlerin de farkl dzeylerde konumlanmalar ve farkl sorunlar ortaya konulmutur. Bu bakmdan rnein Almanyada rejim deiikliine gidilirken arlaan Devlet Vesayeti ayr bir vurgulamay hak etmi-tir. Bu tespitler akademik metinlere karlatrmal yerelynetimler incelemeleriolarak yanstlmtr (Har-ris, 1930: 437-453). Ayrca yerel ynetimlerin hem kendi aralarnda hem devletle ilikilerinde hem de ulusla-raras yerel ynetimler dzleminde ortaklaa bir uyumun salanmasnda yapsal zorluklara dikkat ekilmekte-dir. Erken Cumhuriyet Dneminde Bir Modernleme Deneyimi: Belediye5 Mahalleyi kame Edebildi mi?yor, bu konuda ilk artn Avrupa zihniyeti ile ehrin temizliine dikkat edilme-siolduugsteriliyor(Say61).Fakirliin,dilenciliintasfiyesiasndanda Darlacezelerzorunlulukolarakalglanyor.Medenibirehirdedilenciliin garipliine iaret ediliyor (Say 71-72). Belediyenin ehir genel sal, dzeni, temizlii, zenginlii hatta ahlak ile olan ok sk ilgisinin ve sorumluluunun hibir idarede olamayaca ileri srlyor (Say 60).ileriBakanlnnyaynolandareDergisininayntarihlerarasndaki saylarna bakldnda da benzer yaklamlar tespit edilmektedir. Avrupa lke-lerinin yerel ynetim sistemleri detayl olarak anlatlmakta; zellikle belediyele-reilikinmevzuatKomnYasalarbaliletameviriolarakverilmektedir (Say46,47,48,53).BelediyeHayatanabalaltndaBelediyeileri halknenmhimihtiyalardrdenilerek,arknhrafatnaarkasndnen TrknimdigznnnndeyalnzhakikatlerleyaayanAvrupavemedeni-yet cihan vardr. Bu itibarla, imar ve slahatmzda hemen aynen Avrupa usulle-rini almak zarureti ve faidesini gryoruz: ... Halkn dorudan doruya refah-na, her gnlk hayatna ait meselelerle dolu olan belediyecilik Avrupa mede-niyetlerindebirincimevkiiigalediyor.yeganeklfetimizbuzenginmiras ve hazineyi grmek, anlamak ve ondan istifade etmektir (1929: 1381, Say 20, vurgu: A.B.A.).Yine uluslararas toplumun yerel sorunlarn yanstan kongre metinlerine yer verilmektedir.rnein;1928deParistetoplananUluslararasdariBilimler Kongresine katlmc olan heyette yer alan M. Adilin aktardklarna gre gn-dem,adem-imerkeziyetiliinnemizerinekuruludur.Belediye-devletili-kilerinemuhtariyetodandanyaklalmvemuhtariyetdzeyibakmndan lkeler kategorize edilmitir. Dier yandan toplumsal hayat aile, komn ve dev-letolaraktarifedilerekkomnn,yerelliingelimesivedemokratiklemesi asndannemisreklivurgulanmtr.Demokratikbirdevlettebelediyelerin; ailelere,halkaulalabilmesiveonlarynetimekatarakdevletidaresinehazr-lanmalariinbirnclpotansiyeltadklarnadeinilmitir(1928:97-121, Say 8). Brokratiksekinlerveaydnlarndnselvedeneyimselaktarmlar,hem meknsal-simgeseldzlemde4hemgndelikyaampratii,hemdeynetim- halk ilikileri balamnda yeni rejimin ehirler yoluyla yeni bir medeniyeti ina etme fikrini ortaya koymaktadr. K. Naci Kcmann Trk nklabnn en M-himKanunuolaraktanmlad1930BelediyeYasasbuyaklamnsomut ifadesiolmaktadr(dareDergisi,1930,Say25,26,27).BirbakasAlaettin CemilBeyiseyeniBelediyeKanunumuzdabelediyeninvazifelerialtm

41932dekrKayannyaptbirdeerlendirmede,1924denberitmkaynaklarnaktarldAnkara, aynzamandayenirejiminsembololanBakentiinAvrupaehirlerininbiroklarnnfevkindediroysa stanbulehrinebiztemelinden,esasndan balamakemelindeyizdiyebilmektedir(Ergven, 1937:118119). 6 ada Yerel Ynetimler, 21 (1) Ocak 2012 madde ile izah olunuyor. nsan bunlar okuyunca belediyenin her ey olduunu vehereydebelediyeninbirvazifesiolduunuanlyordiyor(dareDergisi, 1930: 739, Say 25 vurgu: A.B.A.).Dolaysylaartksanayincesitoplumunkentlerinincemaatgruplarndan oluanbtnlememiyapsnnbirkurumuolanmahallevemuhtarlkrgt-ne(Tekeli,1978:87)yeryoktur.BelediyeYasashazrlanrken,belediye tekilatnn ilk basamann mahalle olmas ve bu mahallenin banda ahali tara-fndanseilmikiilerdeil,belediyecetayinolunanbirikimemurbulunmas istenilmiti. Bunlarn muayyen yerleri olacak, mahalle iindeki halkn ve binala-rn muntazamkaytlarn tutacaklard ve bu suretle verecekleri kaytlar ve vesi-kalariinsalambirtemelkurulmuolacakt(Ergin,1939:92).NitekimH-kmete bu teknik - ynetsel neri dahi kabul grmemitir. Sonu olarak, hazr-lananyasadamahalle,tarihsel,kltrel,toplumsalveynetselvarlnnd-nda sadece fiziki maddi bir dzleme indirgenmitir (madde 8).5 Nihayet yl sonradaBelediyeTekilatOlanYerlerdeMuhtarlklarlahtiyarHeyetlerinin KaldrlmasHakkndakidzenlememeclistehibirtartmayamahalbrakl-madan yasalatrlmtr. Gerekede6, daha nce de belirtildii gibi mahallenin kanundayanaktanyoksunfiilidurumuilerisrlerek,muhtarlklarnveihti-yarheyetleriningrdkleriilerinmahiyetitibariylebelediyevazifelerinden olmas ayrca idari ve mahalli teekklleri ilmi esaslara tevfik edilmi birok memleketlerde dahi, mahalle muhtarlklarna benzer hibir tekilatn olmad, komntekilatnyapmbtnmemleketlerdebuteekkllerinkaldrld ileri srlmtr.Mahallelerdemuhtarlkeliylegerekleenhizmetlerinbelediyeleredevre-dilmesidorultusundayaplanilkdzenlemenin2.maddesidahasonraileri Komisyonutarafndandeitirilmi,szkonusumaddedekivazifeveyetkiler bir nizamname ile belediyelere, zabtaya ve aidiyetine gre dier devaire dev-redilmitireklinialmtr.Dnemingnlksiyasigazetelerindemahalleve muhtarlk rgtlerinin kaldrlmasna dair herhangi bir toplumsal tepki, onay ya da benzeri yorum yazsna rastlanlmam; genelde birinci sahife haberi olmakla birlikte, sadece yasal dzenlemenin aamalarndan haberler verilmitir.7 Yasann yrrle girmesine 6 gn kala Milliyet Gazetesinde (25 Kanunuevvel 1933: 1-

5 Madde8:Bir belediyesnr iindemahallelerihdas,ilgas,birletirilmesi,isimleriylehudutlarn deiti-rilmesi, belediye meclisinin ve mahalli idare heyetlerinin karar ve valinin tasdiki ile icra edilir. 6 TBMM Zabt Ceridesi (10.06.1933), . 68, C. 1, s. 160-161 (Sra No:156 ve 156ya ilave). 7Dahiliyeencmeni,Belediyetekilatolanyerlerdemuhtarlnkaldrlmashakkndakilahiyahkabul etmitir(Cumhuriyet,4Mays1933),Muhtarlklarzerindekivazifelerindalmnailikinnizamname hazrlanmakta,hazrlayckomisyonvilayetlerindegrlerinialacak,birkamntkadatecrbeleryapl-dktan sonra hazrlanacak nizamname Vekiller Heyetine verilecektir (Cumhuriyet, 26 Haziran 1933), ehir-lerde(stanbulda)muhtarveihtiyarheyetlerininlavhakkndakanunvilayetetebliedilmitir.imdiye kadar 1000e yakn muhtarn yapt iin ifas iin zabta i belediye kadrosunun tevsi lzumu hissedilecektir (Cumhuriyet,29Haziran1933)Yenivaziyettemuhtarlkileriyletaksimedilecektir.Belediyeubeleri, polis, tapu, evlendirme memurluu, shhiye, maliye ubeleri (Milliyet, 27 Terinisan 1933). Erken Cumhuriyet Dneminde Bir Modernleme Deneyimi: Belediye7 Mahalleyi kame Edebildi mi?3)birmuhtarlkbrosundakiihtiyarheyetininalmalarnyanstanfotorafla birlikteHalkleriNasl Grlecek? sorusuna,muhtarlkilevlerindekiib-lmnn konu edildii nizamnameye dair bilgilerle cevap verilmitir.8 Dzen-lenen nizamname ile daha nce grlmekte olan 28 trl iten 13 belediyeye, 8imahalledenseilenkimselere,3polise,3jandarmayavekalanlardadi-er resmi makamlara, bekilere hatta btn halka verilmitir. Mahalle halkndan seilecekmmessiller9iinmahalleyiiyitanmakveitimadaayanolma artlargzetilmi,bunlarnbirksmnnbelediyemeclisince,birksmnnma-halle halknca seilecei, bir ksmnn ise iin niteliine gre memurlar tarafn-dan belirlenecei gsterilmitir (Ergin, 1939: 9495). Yasann yrrle girdi-itariholan1Kanunusani1934dekiCumhuriyetGazetesi,birincisayfasnda bugnden itibaren muhtarlk tekilat tarihe karmtr ifadesini kullanmtr. lerleyengnlerdedeMuhtarlkilerinintabiimecrayagirmesinekadarkay-makamlarnherhafta toplanarakbumeselelerhakkndagrmelerikararlat-rlm (Cumhuriyet, 12 Kanunusani 1934), yeni uygulamalar iin talimatname hazrlamakzerestanbuldaBelediyeReisiMuaviniHamitBeyinnezdinde ehrin btn kaymakamlar toplanmtr (Cumhuriyet, 16 Kanunusani 1934).Burayakadaryazlanlar,tarihsel,kltrelvetoplumsalbirgereklikolarak mahalle olgusunun teknik dzeyde bir ynetsel iblmne konu edilerek yok saylma srecini gstermektedir.Osmanl-TrkBelediyeTarihininenyetkinismiolanOsmanNuriErgin, birokalmasndaolduugibizellikle1936dayaymlananTrkiyedee-hirciliinTarihinkiafadleserindemahalleninbirkamusalrgtlenme olarak beled cephesine dikkat ekmi ve Osmanl ehrinde vakf (imaret) mes-sesesiylebirliktemahallergtleriylesalanansonderecegelimibirbeled sisteminvarlnilerisrmt.Eserinde,slamikaynaklarnzileresmi uygulamalarnatandurumlarnailikinyeryeraydnlatceletirilerdede bulunan Ergin, yaknen tanklk ettii Erken Cumhuriyet Dnemi hakknda ayn mesafeliduruusergilememekte;aksinebelediyeciliimizinsosyolou(Fn-

8 14 Kanunuevvel 1933 tarihli ve 15436 Sayl Kararname ile kabul edilen nizamname iin bkz: (Tmerkan, 1946: 373 v.d.; (Ergin, 1939: 94). Bkz. EK 1. 9 Sz edilen mahalle mmessillii kurumunun uygulamada sreklilik hali gstermesi zerine ortaya kan idari rahatszlk Dahiliye Vekilinin yaymlad bir tamimle giderilmeye allmtr. Belediye Tekilat olan yerlerdemuhtarveihtiyarheyetlerininlavhakkndaki2295SaylKanunun2.maddesincehazrlananni-zamname evvelce muhtarlar tarafndan grlmekte olan vazifeleri, belediyeye, zabtaya ve belediye meclisin-cemahallelerdenseilecekmmessillerevermitir.Bucmledenolmakzereintihabmebusan,askerlik mkellefiyeti, Bina vergisi, tadilat komisyonlar, arazi vergisi, ose ve kprler kanunlarnn eskiden muhtar-lara tahmil ettii vazifeler nizamnamede seim ekli gsterilen mahalle mmessillerince yaplmas tabii ise de ancak, bu iler muvakkat olduundan mmessillerin vazifesi de ilerin devamna mnhasr ve onunla mukay-yet olmas gerektir. Halbuki mahalle mmessillerinin daimi olarak vazifedar klndklar ve muhtarlk tekila-tndandahagenibirkurumhalindealtrldklaryaplantetkikattananlalmvebuekildedaimibir tekilathalindemmessilbulundurulmaskanunruhunauygundmemitir.Ancakkanunlarnvazifeye ard anda mmessil istihdam lzmu tamimen tebli olunur. Dahiliye Vekili, 29 Nisan 1935 (stanbul Belediye Mecmuas,Y: 11, S: 127-128, 1935: 331-332). 8 ada Yerel Ynetimler, 21 (1) Ocak 2012 dkolu, 1937) olarak tanmlanan ok nemli kimliine karn, mahalle toplum-sallnyoksayan1933tekiradikalynetseltutumuonaylamaktadr.Ayn 1829damahallelerdeimamlarnyannda,biryenilikolarakmuhtarlarngrev-lendirilmesini yorumlaynda olduu gibi 1939da kaleme ald Beledi Bilgiler adleserindedemuhtarveihtiyarheyetleri...hakikattehalkaeziyet etmekten, onlar kemirmekten baka bir ey yapmazlard hamiyet kisvesi ve hakka hiz-met perdesi altnda ahsi menfaatlerini teminden ve bu sayede her biri bir mevki elde etmeye almaktan baka bir ey dnemez olmulard. deerlendirmesi ilektmuamelevesuiistimalinkurumlarngeiciynetseldurumveuygula-malarolduunu,zellikledeiimdnemlerininbuuygulamalaradahaok frsatverdiigereinigzardederekmahalleninynetsel,kurumsalynle-riyle toplumsal boyutunun btnyle devre d braklmasn adeta onaylamak-tadr. Biraradayaamaolgusutarihsel-kltreltemelleriylebirlikteinsanlkdu-rumununyaratttoplumsalihtiyalarnmaddikarlanmabiiminindeyans-tcsdr ayn zamanda. Modernleme sorunlaryla daha nce karlaan endstri toplumlarbyyen,younlaanvegiderekmetropolleenehiryaamlarnn brokratikleen dnyas karsnda bir zamanlar kilisenin yapt gibi mahalle-ninmanevivekltrelhayatiinbirmerkezolaraktoplulukevleriniolu-turdular. Bu merkezler kamuyu ilgilendiren her konuda tartma, mzakere ve ibirliiyapmayeriydi1920liyllardatoplulukmerkezifikrigszleince bunuizleyenyllardaABDde,okullarnyetikinleriinbirtoplulukmerkezi olarak hizmet verecek biimde dzenlenmesi, standart bir uygulama haline geti-rildi (Mumford, 2007: 609). Mumford, batda sanayi kentinin geliimi srecin-de ortaya kan Banliy10 olgusunu da kentin hzl geliimi iinde kaybolmu olanbireye,mahalleduygusuylailgiliyenibirbilincinyaratlmasnayardm eden,hatta..kapitalizminoligarikeilimleriyzndenneredeyseyok olmu olan Jeffersoncu demokrasi ryasnn gerekletiricisi olarak deerlen-dirmitir(Mumford,2007:607-608).Zamaniindetoplumsaldeiimlerleor-taya kan deerlerin, ihtiyalarn biimlenmesidir sz konusu olan ve bu sre-cin kendisi kabul ve direnileri ieren uzlatrc bir sretir. Toplumsal deerler sistemininiknaveuzlasrelerinde,kendiliindenbelirlenmesineolanak vermeyen aksine ani, hzl, zorlayc yntemlerle mdahale ederek ynlendiren, mevcut alt kamusallklar yok ya da engel olarak gren egemen politik yak-lamla aslnda, hedeflenen daha st kamusall gerekletirme zemin ve ara-lardaoukezyitirilmektedir.dareDergisindekiKomnbalklmakale-

10 Banliy kavram meknsal olduu kadar, politik ve iktisad anlamlar da haizdir. 19. yzyl sanayi toplum-larnda kitlesel snf hareketlerine kart bir sistemik zmleme arac olarak nfusun datlmasn salarken, rnein, kinci Dnya Sava sonras ABDde yaygnlatrlan banliyleme olgusu daha ok ar birikimin potansiyelsonularnaabilmekiinbiriktisadaraolarakkullanlabilmiti.YukardazikredilenMum-fordun ifadesi ise banliynn daha ok toplumsal ahlak etkisine iaret etmektedir. Bkz: (Harvey, 1981). Erken Cumhuriyet Dneminde Bir Modernleme Deneyimi: Belediye9 Mahalleyi kame Edebildi mi?sindeA.Cemil,belediyelerinesaskomndenilenbircemiyetibeeriyedir. Komn,birmahalsakinlerininkendileriniidareetmekzeretekilettiklerice-miyettirKomntabiibircemiyetvetoplanmadr(1929:1523)diyebilmek-tedir.Oysabunakarn,1933mdahalesiningerekesindekomnrgtlen-mesinin kurulduu, dier deile belediyenin kurulu olduu ehirlerde mahal-le, muhtarlk gibi iptidai rgtlerin olamayacandan yola kan bir aklama yeralmaktaolup,budurumdakomnnesastekabliyetinihaizmahalle toplumsall alarak, belediyenin kurumsal -ynetsel yapsna gndermede bulunulmaktadr. Katedilen bunca yola karn bugn dahi, Trkiyede belediye-lerin gerek anlamda toplumsallaamamasnn ardnda bu yukardanc, gemi algsnadnkyaltcvemdahalecipolitiktavrnksmibirpayolabilecei dnlebilir.Mahallekamusallndadorunun,iyinin,gzelin,yararlnn11neol-duunun nceleri din temelinde ya da ona referansla kltrel - ynetsel yorum-lamalarlaoluturulanzorlaycldaierenbirahlakerevesindebelirlendii bilinmektedirHayrearr,iyiiiemrvektitennehyeder(Kuran, 3/104).Bumahalleyerakip(Mardin,2008:102)olarakCumhuriyetmahalle-sindeise,TrkOcaklargeleneininbirldedevamsaylabilecekHal-kevleri ile yeni bir ideolojik, kltrel ina sreci balatlr. Bir anlamda sosyal mhendisliinaralarolarakgrlebilecekHalkevlerininennemliilevi devrimlerin telkin ve terbiye yoluyla halka benimsetilmesidir telkin ve terbi-yedeTrklkilenir12(Yeilkaya,2001:114-115).OysahenzBirinci TBMMdeKomnYasaTasarsnngrmelerisrasndaMuhtarlkve htiyar Heyetleri Trkln ananesi olarak zikredilmiti (Akn, 1996: 37-38). yi, doru, gzel anlaylaryla farkllk gsteren toplumsal deerler sistemi-ninvebudeerlersisteminintaycsolankurumsalyaplarn(cami,imam, tekke/okul, retmen) birbirlerine kart ve rakip konumlandrlmasndan-sa,toplumsalgerekliinkendimecrasndaynelinecek,varlacakbirdoal iselletirmevepaylamsrecinebraklmas,belkidesadecemahallerne-inde dnldnde bile ok nemli bir toplumsal inisiyatif alannn gelitiri-lerek gnmze dek korunabilmesini salayabilirdi.13 nk mahalle heyeti ihtiyariyesinin intihap zaman gelmiti bu kkvakamahallenin hayatnda okmhimdi.Tepelerindepadiahnzulmveistibdadnaramenmahallede

11 Bu deer tanmlamalar iin bkz., (Mardin, 2008: 101 v.d.) ; (Tunay, 2001: 96). 12 Cumhuriyetle oluan resmi tarih anlayn ... bir tarafa braklmak istenilen mazi hasta adam eliyle anlan devirdir.BilakisdahaeskigemilerdekiTrktarihininereflisahifeleriherzamankindendahaziyadeanl-maktadr eklinde ifade ederek onaylayan; yaanan siyasal, iktisadi ve sosyal gelimeleri hakiki bir merkan-tilizm olarak tanmlayan Neumark, liberal anayasal dzen iinde olmakla birlikte, muhtemel siyasal belirsiz-liklereyol almamas gerekesine dayandrarak izlenen ynetsel politikann terbiyevi diktatrlk olduunu teslim etmektedir (Neumark, 1935: 216217). 13 Halkevlerinin yayn organlar olan yerel dergilerin byk bir blm, bu mecrasnda geliim meselesinin somut ifadeleri olarak sosyal mhendislikteki resmi bak aan bir yerelliin ortaya konuluunun kantdr-lar.10 ada Yerel Ynetimler, 21 (1) Ocak 2012 pek de mhim bir ii olmayan birka kiilik bir heyet intihap etmek hakk onlara kendi kendilerini idare edenlerin vakarn veriyordu (Advar, 1949: 245). Do-laysyla almaya konu olan dnemin sekinleri tarafndan ileri srld gibi batdakiehirorganizasyonlarngrp,anlamakveivedilikleuygulamaya geirmegayretleriylebirlikte,kendinedebakma,grmeveanlamagereksini-miduyulup,zamaniinde,kendimecrasndahayatageirilebilseydi,birlikte yaama adna bugne de ulaabilen daha zgn ve kalc zmler yaratlabilir-di.MAHALLE YEDE RGTLEMES 1933deyaymlanan2295SaylYasaylavarlnasonverilenmahalle-muhtarlkrgt,dahanceyerinegetirmekteolduukamuhizmetlerininger-eklemesindegrlenaksamalarzerine5Nisan1944tarihve4541sayl ehirveKasabalardaMahalleMuhtarvehtiyarHeyetleriTekilineDair Kanunlayenidenkurulmutur(Tmerkan,1946:376,bkz.EK2).O.N.Er-ginindeerlendirmesinegreiseehirlerinkadastrolaryaplrsavenfus saym sonunda verilecek resimli hviyet varakalar her yerde ve her ite mute-ber tutulursa gerek alm ve satm ve veraset ilerinde gerek mebus ve belediye azas seiminde, gerekse aylk yoklamalarnda vesairede mahallelere belediyele-revezabtayapekazikalacakvehalkdahaziyade rahat edecekisedebtn bunlarnhibirisiyaplmad,mahallelerdebirtekilatolmadvebelediye-lerdekibrolarda buieyetiemediiiinhalkztrapiindedir.Buhaliyakn-dan gren mebuslar . Mahallelerde yeni bir tekilat yaplmasn hkmetten istemilerdir(Ergin,1939:95).Ksaca,meseleteknik-idarialtyapnniyi zmlenemeyiidir. Yasann hazrlan gerekesinde de benzer ekilde 9 yldr yaanandeneyiminzorunluluuolarakortayakanidareboluunungide-rilmesigsterilmitir(TBMMZabtCeridesi,1943,Cilt1-2,48/1).Yasalama srecine ait meclis zabtlarnda mahallenin toplumsallnn da gndeme getiril-dii,dneminHalklkprensibiyleilikilendirilerekseimusulnnsavunul-duu, belediyelere bal bir yapdan kendi bana bir idare olarak rgtlenmeye kadarmahallezerindeeitligrlereyerverilentartmalarizlenmektedir. Ancak,sonutayeniyasannortayakoyduudurum14zitibariyle[i]darenin ve mahallenin mmessillii (Taylan, 1999: 15) eklinde tanmlanabilmektedir.Mahalleninyenidentekilatlandrlmasnda;zerindeuzlalanidaribolu-unyansra,dndakalnmolsa dadevametmekteolan savakoullarnn belirleyicietkisidebyktr.dariboluunvahametisavanetkisiylear-lamtr. Sava bir yandan yoksulluk ve ktlk yaratrken, dier yandan ehirle-reghzlandrmtr.Ayrcasalgnhastalktehlikesibagstermektedir. 1943ve1944gazetelerindeehirciliksorunlartartlrdurumdadr.rnein,

14 Bahis olunan grmelere ilikin bir derleme ve ortaya kan yapnn belirsizlikle tanmlanmas hakknda bkz., (Arkboa, 1998: 120). Erken Cumhuriyet Dneminde Bir Modernleme Deneyimi: Belediye11 Mahalleyi kame Edebildi mi?CumhuriyetGazetesindeNadirNadi,Prof.RpkeileH.Z.lkeninehirlere baklarnn karlatrmas zerine bir dizi yaz hazrlamtr. Rpkenin ehir nfusunun 50-60 bini amas demokrasi ve hrriyet iin tehlike yaratr dn-cesikarsndaH.Z.lkeninmilyonluksvireile20milyonlukTrki-yeninkalknma,bymeihtiyalarnnkarlatrlamayacanilerisren, ehirlemeyiolumlayanvebykehirlerinyaratcpotansiyelizerindeduran dnceleridikkatekicidir(Cumhuriyet,18.04.1944).Dieryandaise,tifs salgndagrlenstanbulda,nfusunazaltlmastedbirleridnlmekteve buna ilikin kanun tasars da meclise verilmek zeredir (Vakit, 18 kincikanun 1944).Mahalledeki idari boluk kendisini en ok savan bir getirisi olan karne yol-suzluklarndagstermektedir.KarneyolsuzluudavalarndaKasmpaahalk datma birlii reislerinden brahimin muhakemesine stanbul I. Milli Koruma Mahkemesinde baland (Cumhuriyet, 03.03.1944). 18 Mahalle birlii aza-sMilliKorumaMahkemesineverildi(Vakit,12kincikanun1944).Ka-smpaaveSamatyabirlikreisleriekmekkarnesisuiistimaliiletevkifedildi (Vakit, 8 kincikanun 1944).Yenimahalletekilatyasasnnyrrlegiriindensonrabirayzarfnda muhtarveihtiyarheyetiseimlerininyaplmasdorultusundavilayetleregn-derilenDahiliyeVekaletiTamimiuygulamayakonmutur(Cumhuriyet, 16.04.1944). Yine bu tamime gre seimi takiben mahalle mmessil ve birlikle-ri tarafndan grlmekte olan ilerin muhtar ve ihtiyar heyetine devri gerekmek-tedir.14Mays1944degerekletirilenseimlerleyenimahalletekilatlar belirlenmi(Cumhuriyet-Vakit,14.05.1944),stanbulda306mahalleninsei-lenmuhtarlarnn tamlistesiyaymlanmtr(Vakit,16.05.1944).Yeniseilen bazmuhtarlarnokuma-yazmabilmedikleriveyaumumibilgilerininnoksan olduunadairikyetlerzerinealakadarlar tetkikebalamtr. Maarifmdr-ltarafndanimtihanedilecek,muvaffakolamayanlaryerineyenimuhtarlar seilecektir. Bazlar kendileri imtihana girmeyerek bu suretle istifa etmilerdir (Vakit,25.05.1944).15Bundansonrakisrete,hkimklnansiyasalkltrn gerei olarak muhtarlk rgtleri de byk lde srmekte olan tek parti hki-miyetininbirunsurunadnecektir.Bununilkemareleriniyinebasndanizli-yoruz; skdar kazas parti idare heyeti Pazar gn mntkasndaki muhtarlara ayverecektir(Vakit,18.05.1944).skdarHalkevindepartibakanLtfi Aksoy36muhtarylatoplantyapmtr.Toplantnngayesisizleridinlemek, ihtiyalarnztamamlayarakPartiningsterdiiyoldanyrmektir.lkii-miz sizlere ayr ayr brolar bulmaktr. Bunun iin parti binasndan ve mahalle ocaklarndan istifade edeceiz (Vakit, 04.06.1944: 3).

15Buarada2Haziran1944tarihliVakitGazetesinde,YazarZhtubucuoluolanMuhtarvehtiyar Heyetleri Klavuzu adl bir kitabn takdimi yaplmtr.12 ada Yerel Ynetimler, 21 (1) Ocak 2012 okpartilirejimdnemindedemuhtarlklar,merkeziiktidarpolitikalarna vekeyfiyetinebalolaraktabansiyasetininbireraralarolmayadevamede-ceklerdir.stisnaikardurularzaman,zamanumutvermeklebirliktehenz yerleik anlay deitirebilecek gce ulam deildir. KAYAKA Advar, Halide Edip (1949), Sinekli Bakkal, stanbul.Akn, Rdvan (1996), 1920ler Anadolusunda Yerel Demokrasi Giriimi, Toplumsal Tarih, Austos.Alada, Adalet Bayramolu (2008), Osmanl ehrinde Mahalle, Smer, stanbul. Arkboa, Erbay (1998), Yerel Ynetimler, Katlm ve Mahalle Muhtarl, M.., SBE, Yaymlanmam Y. L. Tezi, stanbul.Belediye Yasas (1930). Cemil, A. (1929), Komn, dare Dergisi, Yl 2, Say 21.Cumhuriyet Gazetesi, (1933, 1934, 1943, 1944). Ergin, Osman Nuri (1939), Beledi Bilgiler, stanbul. Ergven, E. (1937), kr Kayann Konumalar, stanbul. Fndkolu, Z. F. (1937), Siyasi limler Mecmuasndan aktaran Yldrm, Selahattin (1982),Osman Nuri Ergin, Trkiye I. ehircilik Kongresi, 1. Kitap, ODT Yayn-lar, Ankara. Harris, G. M. (1930), The Sphere of the State in Local Administration, Public Admi-nistration, Vol. 8, No. 4, October. Harvey, David (1981), The Urban Process under Capitalism: A Framework for Analy-sis, M. Dear - A. J. Scott (Eds.), Urbanization and Urban Planning in Capitalist Society, Methuen, London. dare Dergisi, (1928-1935). stanbul ehremaneti Dergisi, (1928-1933). stanbul Belediye Mecmuas, (1935). Mann, Michell (1988), The Autonomous Power of the State: Its Origins, Mechanisms and Results, States, War and Capitalism: Studies in Political Sociology, Blackwell, Oxford - New York. Mardin, erif (2008), Mahalle Basks, Ruen akr (Ed.), Doan Yaynlar., stanbul. Milliyet Gazetesi, (1933, 1934, 1943, 1944).Municipal Journal, (1929 - 1932). Municipal Review, (1929 - 1932). Neumark, Fritz (1935), Yeni Trkiyenin Siyasal, Kltrel ve Ekonomiksel Tekam-l, (ev. A. A. zeken), . . Hukuk Fakltesi Mecmuas, Yl:1. Public Administration (1925, 1929 1933, 1932). Taylan, Erturul (1995), Mahalle Muhtarl ve Aklamal Kanunu, Ankara. Erken Cumhuriyet Dneminde Bir Modernleme Deneyimi: Belediye13 Mahalleyi kame Edebildi mi?TBMM, Zabt Cerideleri (1933, 1943-1944). Tekeli, lhan - Ortayl, lber (1978), Trkiyede Belediyeciliin Evrimi, TD, Ankara. Tunay, Mete (2001), kna (inandrma) yerine Tecebbr (zorlama), Kemalizm, leti-im, stanbul. Tmerkan, Sddk (1946), Trkiyede Belediyeler, stanbul. Vakit Gazetesi, (1933, 1934, 1943, 1944). Yeilkaya, Nee G. (2001), Halkevleri, Kemalizm, letiim, stanbul. 14 ada Yerel Ynetimler, 21 (1) Ocak 2012 Erken Cumhuriyet Dneminde Bir Modernleme Deneyimi: Belediye15 Mahalleyi kame Edebildi mi?