12e Drejta Kushtetuese i Dhe II

8/11/2019 12e Drejta Kushtetuese i Dhe II....................

1/114

E DREJTA KUSHTETUESE

(pjesa I)

Emrtimi E drejta kushtetuese ka domethnie t dyfsht. Ai prdoret pr tshnuar nj deg t veant t s drejts pozitive t nj vendi, sistem t caktuarnormash juridike q kan ver e rndsi kushtetuese si dhe pr t shnuardisipinn shkencore e cia merret me studimin e sendrtimit t normaveprkatsisht t s drejts kushtetuese pozitive n praktik. E drejta kushtetuese sisistem normash me ver e rndsi kushtetuese sht paraqitur shum hert , meparaqitjen e institucioneve themeore shtetrore dhe rreguave pr !unksionimin etyre d.m.th me paraqitjen e shtetit. "ysh n shtetet e para, si n #inn e vjetr,

Egjipt, shtetet e A!riks $eriore, n territorin e %ndis s sotme dhe shtete tjera nAzi e sidomos n &reqin antike dhe 'omn e vjetr jan n(jerr disa akte tshkruara me t ciat jan rreguuar shtje t rndsishme shoqrore e poitike sijan) prona, kasat, mardhniet ekonomike, institucionet e pushtetit, t drejtat dhepriviegjet e shtresave t caktuara t popusis, t *artsve t pushtetit etj. Aktet ektia sidomos +-/%/0/% n 'omn e vjetr paraqesin *azn dhe eementet epara t s drejts kushtetuese. 'ndsi t veant n kt drejtim kan edhe1agna +harta 2i*ertatum 345467 si dhe aktet tjera n !orm t dekaratave, kodeve,edikteve etj. / gjitha kto t n(jerra gjat nga shek.8%%% deri n shek.8$%%%

E drejta kushtetuese si shkenc.

9sht disipin shkencore e cia merret me studimin e s drejts kushtetuese si dege s drejts, prkatsisht merret me sqarimin dhe interpretimin e normave t ciatrreguojn materien kushtetuese, me !ormuimin e instituteve juridike t ciat iz*aton n degt e s drejts si trsi koherente pastaj n mnyr kritike ngaaspektet e fozofs juridike i verson normat kushtetuese, studion !unksionimin esistemit kushtetues dhe e!ektin e tij n praktik etj.

E drejta kushtetuese si shkenc poitiko!juridike.

#arakteri i saj si shkenc poitike qndron n !aktin senumri m i madh i normave juridike, me t ciat *het rreguimi i materieskushtetuese kan t *jn me pushtetin poitik, prkatsisht me !ormimin dhe

:aqe 4 prej44;


2/114

organizimin e organeve shtetrore, autorizimet e tyre etj. /r pushtetin shtetror,institucionet dhe !enomenet poitike i studion nga aspekti poitikoogjik.

KU"TI#ET E T$ DREJT$S KUSHTETUESE

Kupti%i po&iti'o!juridik

9sht kuptimi i prgjithshm i t drejts kushtetuese dhe sipas ktij kuptimi me tdrejt kushtetuese kuptojm sistemin e normave juridike me karakter kushtetues, tciat rreguojn marrdhniet themeore shoqrore e poitike q kan t *jn mepushtetin poitik dhe raportin ndaj pushtetit poitik, e q jan t !ormuuara dhe tkodifkuara n nj dokument t pr*ashkt t quajtur kushtetut.

Kupti%i %ateriaist apo Socioojiko!poitik

9sht kuptimi sipas t ciit me t drejt kushtetuese nnkuptojm t drejtnekzistuese q materiaizohet n jetn e nj vendi, e drejta pozitive me t gjitharaportet reae e !ormae, t reaizuara e normative pavarsisht nga !akti se atonorma a jan t kodifkuara n nj dokument m t art apo jo.

Kupti%i teorik apo Shkencor

sht ai kuptim sipas t ciit me t drejt kushtetuese nnkuptojm disipinnshkencore t cin e msojm n universitete me po kt emrtim apo t ngjashm.

Rndsia e t drejts kushtetuese Rndsia e TDK si de e s drejts # msohet n njnumr !akutetesh dhe shkoa supreme e me o*jekt t kufzuar edhe n shkoat emesme si #ushtetuta apo e drejta qytetare, ku studentt dhe n(nsit njihen m prs a!rmi me sistemin poitik, irit dhe t drejtat e njeriut dhe shtetasit,pjesmarrjen e tyre n ushtrimin dhe konstituimin e pushtetit etj.

*jekti i TDK nuk sht i njjt n seciin vend sikurse nuk sht i dhn njher eprgjithmon as n t njjtin vend pra nuk sht a*sout as nga aspekti historik eas nga ai teorik. *jekti i saj sht i kushtzuar nga prm*ajtja n !akt ajo paraqeto*jektin e konkretizuar e t prpunuar. - *ot ekziston dhe m*izotron mnyra

juridike=dogmatike e prcaktimit t o*jektit t s drejts kushtetuese. 1etodadogmatike sht kur o*jektin e t drejts kushtetuese e krkon n vet tekstinkushtetues./ paknaqur me mnyrn dogmatike na paraqiten tri *otkuptime) ipas t parit ispozitat e prgjithshme2 = 2irit dhe t drejtat e njeriut dhe shtetasit3 = rganin egjisativ4 = hefn e shtetit5 = rganin ekzekutiv6 = rganin gjyqsor7 = -darjen territoriae8 = $etqeverisjen okae

9 = 1*rojtjen dhe ushtrin

- kushtetutat e vendeve !ederative hasim pjes t veanta kushtuar njsive!ederae dhe raportet midis organeve !ederative dhe njsive !ederae

#irati%i i kushtetuts

:aqe 4? prej44;


14/114

- praktikn kushtetuese jan t njohur tre su*jekte, e n *az t ksaj tre !orma tmiratimit t kushtetuts t *azuara n sovranitetin popuor)1 = 1iratimi i drejtprdrejt nga popui 3re!erendumi72 = 1iratimi nga ana e organit 3kuvendit7 kushtetues dhe

3 = 1iratimi nga ana e organit t rndomt 3egjisativ7 pr!aqsues

#n3ra e ndr3shi%it t kushtetuts

avarsisht nga qndrimi i teoris tradicionae i*erae m*i pandryshueshmrin esistemit shoqroro=poitik m*izotron ideja e ndryshueshmris s kushtetuts.#ushtetutat e vetme q kan ndauar ndryshimin e tyre kan qen)4 = #ushtetuta e panjs 4F455 = #ushtetuta monarkiste e &reqis 4H44 dhe 4H65

>isa kushtetuta t tjera kan ndauar ndryshimin vetm t disa dispozitave si jan)1 = #ushtetuta e -orvegjis 34F4;7 ruajtjen e sistemit repu*ikan2 = #ushtetuta e :rancs 34F67 m*ron sistemin monarkist3 = #ushtetuta e %tais 34H;D7 m*ron sistemin monarkist4 = #ushtetuta e /urqis 34HD47 m*ron sistemin monarkist5 =#ushtetuta e &jermanis 34H;H7 ruajtjen dhe m*rojtjen e regjimitpr!aqsues paramentar.

1e ndryshimin e kushtetuts nnkuptojm ndryshimin e saj n trsi prazvendsimi i saj me kushtetut t re ose ndryshimin e saj t pjesshm 3parcia7.Ekzistojn tre mnyra sipas t ciave mund t ndryshohet kushtetuta)

1 = -dryshimi me an t re!erendumit kushtetutdhns2 = -ga ana e kuvendit kushtetutvns3 = -ga ana e organit t rregut egjisativ

ropozues pr ndryshimin e kushtetuts paraqiten)4 = numri i caktuar i deputetve t organit pr!aqsues5 = numri i caktuar i zgjedhsve? = shef i shtetit; = qeveriarocedura pr ndryshimin e kushtetuts pr*het prej dy !azave dhe zgjat m teprse ajo e n(jerrjes s igjeve. #rkohet shumica si 5K?, ?K6 e votave t t gjith

deputetve. Aktet me t ciat *het ndryshimi i kushtetuts jan)1 = 2igji kushtetues2 = Amendamenti kushtetues

0iji kushtetuespraktikohet pr ndryshime t vimshme t kushtetuts.

A%enda%enti kushtetues

:aqe 4; prej44;


15/114

raktikohet kur *hen ndryshime dhe potsime t voga. -e praktik na paraqitetedhe ndryshimi !aktik i kushtetuts pa u *r ndryshimi !orma nprmjet dokevekushtetuese, interpretimit t dispozitave kushtetuese nga ana e gjykatave. Chet

edhe me an t n(jerrjes s igjeve kundr kushtetuese si ishte rasti i #osovs4HFH=4HHI ku n mnyr kundr kushtetuese u suprimua autonomia e #osovs.

"rejardhja dhe shkndijat e kushtetuts

#ushtetuta n kuptimin *ashkkohor si akt poitiko=juridik me !uqi m t artjuridike sht paraqitur nga !undi i shek. 8$%% ndrsa shenjat e para i hasim qyshprej shtetit skavo=pronar. Eementet e para t kushtetuts nga aspekti historik n

kuptimin e saj !orma i hasim n &reqin dhe 'omn e vjetr. Aristotei n veprn etij oitika i pari prdor termin oiteia3kushtetuta7 n kuptim t nj traktatiteoriko=poitik i cii prve normave pozitive pr rreguimin e poisit prm*an edheide fozofke m*i the*in e shtetit dhe s drejts. Aristotei *n daimin meskushtetuts dhe igjit= poiteia dhe nomoi me t ciin rreguohen shtje sekondare.>uke u nisur nga kto parime m von u krijua edhe kushtetuta e Athins Athineonoiteia. -n ndikimin e fozo!ve grek n 'omn e vjetr u paraqit termi+onstitutio nga e ka prejardhjen !jaa kushtetut dhe emrtimi i ksaj dege si Edrejt kushtetuese. #y akt n(irrej nga perandori romak. /ermi +onstitutio nuk ehasim n mesjet por n vend t tij prdoret termi 2e( :undamentais, +arta,tatuto etj. - Angi sht i njohur tatuti i &uiem ushtuesit, 1agna +harta

2i*ertatum e m*retit Ban a /ok 4546. kjo konsiderohet si 1areveshjekushtetuese midis m*retit dhe *anorve angez me t ciin m*reti u garantonte meshkrim !eudave angez disa t drejta t ciat deri ather i sh!rytzonin n *az tdokeve kushtetuese)4 = / drejtn e !eudave n hara t arsyeshm t caktuar nga #uvendi iprgjithshm m*retror e jo nga ana e m*retit5 = / drejtn e zgjedhjes gjyqsore t kontesteve me m*retin? = / drejtn e !eudave n kryengritje kundr m*retit nse nuk u prm*ahetdispozitave t #arts etj.Edhe sot n Angi sht pjes e s drejts pozitive. #y dokument sht *urim i idess supermacionit t s drejts, *azs juridike t pushtetit dhe procedurs juridike t

m*rojtjes s irive dhe t drejtave t njeriut e t shtetasit.

>okumentet m t njohura nga kjo periudh jan)4 E/%+%-% 1C% /9 >'EB/A/ 4D5F5 2%&B% 1C% /9 >'EB/A/ 3Ci o! right7 4DFF? GACEA +'0 A+/ 4DHI

:aqe 46 prej44;


16/114

-ga !undi i shek.8$%% dhe fimi i shek.8$%%% aktet q prm*anin parime kryesore prt drejtat e njeriut dhe shtetasit t ciat nuk mund t mohoheshin nga ana e shtetitemroheshin si >ekarata. -dr dekaratat m t rndsishme ishin >ekarata eavarsis e miratuar m ; korrik 4D n kongresin e dyt n :iadef ku

nprmjet saj 4? kooni vendosn t shkputen nga Angia dhe shpan pavarsin.#jo dekarat m*shtetet n t drejtn natyrore t Bohn 2ocke dhe konceptin esovranitetit popuor t 'ussos. #tu sht e rndsishme edhe >ekarata e tdrejtave njerzore e /omas 8he!ersonit. -n ndikimin e ktyre dekaratave,kuvendi !reng n *az t projektit t hartuar nga A*ati ieyes n vitin 4FH miratoi>ekarata m*i t drejtat e njeriut dhe shtetasit ku erdhn n shprehje parimet e'ussos dhe 8he!ersonit. >ekarata paraqet aktin e par me karakter kushtetues tciin e miratoi #uvendi opuor :rancez. Ajo prm*ante pream*un dhe tekstinnormativ prej 4 nenesh. ream*ua prm*ante dy aine. jesa normative edekarats prm*an dispozita t t drejtave themeore t njeriut dhe shtetasit sidhe parime themeore idhur me organizimin e pushtetit shtetror. Ajo garanton t

drejtn e *arazis, iris, prons, siguris, kryengritjes kundr shtypjes, irin emendimit, !jas, shtypit dhe *esimit.

"ara1itja e kushtetuta'e t para t shkruara

#uptimi i kushtetuts sht vepr e demokracis s qytet=shteteve greke dhemendimeve t Aristoteit dhe atonit. Angia sht vendi i par ku n vitin 4DFFprdoret !jaa +onstitutio n de*atin e dhoms s komunave. Angia sht vendi i

par ku sht paraqitur dokumenti i quajtur %nstrumenti i "everisjes < i ciikonsiderohej si kushtetuta e par e shkruar. #t e miratoi kshii i ofcerve tushtris n krye me +rome dhe me t drejt njihet si kushtetuta e +romeit. #yinstrument prm*an vetm ;5 nene ku me an t tij suprimohet monarkia n Angidhe vendoset repu*ika puritane. Ajo prm*an parime idhur me pushtetin shtetrorku vjen n shprehje sistemi presidencia. +romei pasi q ishte n pozit jo t mir*ri marrveshje me m*retin dhe !eudat dhe kjo kushtetut nuk arriti t hynte n!uqi por pati ndikim t madh n prhapjen e ides s kushtetuts dhekushtetutshmris. i rezutat i ktij aktiviteti paraqitet edhe kushtetuta e GCA=vee cia u miratua n vitin 4F dhe foi t z*atohet n vitin 4FH me zgjedhjen ekryetarit t par amerikan &.9ashington e cia paraqet kushtetutn e par t

shkruar n historin *ashkohore. #ushtetuta e par n Evrop paraqitet n :ranc4H4 e pastaj edhe e dyta e njohur si #ushtetuta e 1ontanjarit 4H?. ktokushtetuta jan n(jerr pas revoucionit demokratik *orgjez. astaj n vitin 4H4 uparaqit edhe kushtetua e oonis, uedis 4FIH, panjs 4F4H, Cegjiks 4F?5,@vicrs 4F; etj.

Shka1et e &*ati%it t kushtetuta'e t shkruara

:aqe 4D prej44;


17/114

1e kt jan marr teoricien t ndryshm. >isa mendojn se n paraqitjen ekushtetutave t para t shkruara n shtetet e Ameriks $eriore ndikim vendimtarka pasur tradita e ktyre vendeve si ish kooni. -dikim dhe !aktor tjer kan qen

edhe idet e mendimtarve t shek. 8$%%% sipas t cive normat duhet !ormuuar ndokument t shkruar=kushtetut dhe ajo t trajtohet si kontrat shoqrore. :aktortjetr q ka ndikuar n z*atimin e kushtetuts s shkruar sht qartsia e saj, tcin nuk kan mundur ta sigurojn normat kushtetuese zakonore. -ormat zakonorejan interpretuar varsisht nga situata dhe gati gjithmon n t mir t m*retit.

KUSHTETUTA E SH+A!'e 7


18/114

+arts i pushtetit j31sor

9sht &jykata upreme e GCA=ve. Ajo m*ron kushtetutshmrin, versonpa!ajshmrin e igjeve dhe akteve tjera me kushtetutn. #ushtetuta e GCA=veshquhet nga racionaiteti i saj. rpos pream*us shum t shkurts ajo ka edhepjesn normative prej nenesh dhe pr kt shkak kjo paraqet kushtetutn sot mt vog n *ot. #jo kushtetut edhe pse sht m*shtetur n sovranitetin popuordhe t drejtn natyrore ajo nuk ka pasur asnj dispozit pr sa i prket irive dhe tdrejtave t njeriut dhe pse disa vjet m par ka qen miratuar >ekarata m*ipavarsin dhe >ekarata m*i irit njerzore 3/.8he!erson7. #uvendi kushtetues qe ka miratuar kushtetutn sipas +ars Ciard e kan pr*r 66 fnancier, avoketr,!ajde(hinjt, tregtar ro*sh dhe skavopronar. - vitin 4H4 miratohen edhe 4Iamendamentet q kan t *jn me irit dhe t drejtat e njeriut dhe t shtetasit t

m*shtetura n dy dekaratat e mparshme. #jo kushtetut sht e !ort pr arsyet pandryshueshmris s saj. E drejta kushtetuese pozitive amerikane gjendet eshkruar n vendimet e &jykats upreme e jo vetm n tekstin kushtetues.

KUSHTETUTA E 5RA46$S 7ekarats m*i t drejtat e njeriut dhe shtetasit npream*un e vet ka marr n trsi dekaratn n !ja. #jo kushtetut ishte n!uqi deri n vitin 4H5 kur u suspendua nga m*reti

:aqe 4F prej44;


19/114

KUSHTETUTA E 5RA46$S 7ekaratam*i t drejtatL., si dhe pjesn normative t emruar Akti #ushtetues q prm*an45; nene.

KUSHTETUTA E +E0CJIK$S 7;@7

#jo kushtetut rreguon modein monarkik kushtetues paramentar. ipas saj i trpushteti de nga popui q d.m.th ishte monarki e kufzuar e m*shtetur nsistemin paramentar kasik. ushteti shtetror, i m*shtetur n parimin e ndarjess pushtetit ndahej n at)1 = 2egjisativ2 = Ekzekutiv3 = &jyqsor

"ushtetin 0ejisati'< e ushtrojn s *ashku organi pr!aqsues dy dhomash dhem*reti.

"ushtetin Ek&ekuti'< e ushtron m*reti nprmjet ministrave q i emron vet.

"ushtetin Cj31sor< e ushtrojn gjykatat. 1e ndryshimin e kushtetuts s vitit4HI, Cegjika ndaet n ; regjione)4 a7 :rng5 *7 &jerman? c7 Goandez

; d7 Cruksei si regjion 5 gjuhsor

#tu punojn dy grupe t ndara gjuhsore :rnge dhe Goandeze dhe njri prej tyremund t jet i paknaqur me 5K? e votave mund t *okoj n(jerrjen e igjit nga anae paramentit.

:aqe 4H prej44;


20/114

KUSHTETUTA E 2I6RR$S 7;ispozitat eprgjithshme4 *7 rganet :ederative5 c7 -dryshimi i kushtetuts !ederative

5ederata (kon,ederata7 zvicerane pr*het nga 5? kantone dhe ? gjysmkantone. -ga aspekti i !ederaizmit kushtetuta e @vicrs shquhet nga sovraniteti

*urimor mi njsive !ederae e jo i pushtetit !ederativ si sht rasti me !ederatattjera. rganizimin e pushtetit n @vicr kjo kushtetut e m*shtet n parimin eunitetit t pushtetit. >uke e shpaur #uvendin :ederativ si organ m t art tpushtetit n kon!ederat, me kushtetut z*atohet sistemi i kuvendit 3konventit7 si!orm e organizimit t pushtetit, sistem ky i ndryshm nga ai presidencia dheparamentar.-dryshimi i kushtetuts *het nga ana e #onventit dhe me re!erendum tdetyrueshm.

KUSHTETUTA E 5RA46$S 7;


21/114

%shte #uvendi #om*tar i pr*r nga >homa pr!aqsuese 3deputettzgjidheshin n zgjedhje t drejtprdrejta7 dhe enati 3m*izotronin monarkistt7 sidhoma t *ara*arta.

Barts t pushtetit ekzekutiv

%shin kryetari i 'epu*iks dhe qeveria. #ryetari zgjidhej nga #uvendi #om*tar memandat vjear. Ai kishte t drejt t vetos suspenzive n igjet dhe aktet e#uvendit dhe kishte t drejt ta shprndaj >homn e pr!aqsuesve me pqimin esenatit. Ai emron ministrat. / gjitha aktet e tij *ashk shkruheshin nga ministrikompetent. "everia prgjigjej para kuvendit kom*tar.

Pushtetin gjyqsor e ushtronin gjykatat si organe t pavarura

KUSHTETUTA E 2AJ#ARIT 7B7B

9sht ndr kushtetutat m tipike i*erae demokratike e miratuar n kt koh. #josht emruar sipas qytetit n t ciin sht miratuar. 1e t sht suprimuarmonarkia dhe sht z*atuar sistemi repu*ikan, duke e ruajtur strukturn !ederativet &jermanis si !ederat kasike. #jo kushtetut shpa #uvendin 3paramentin7organ m t art t pushtetit t ciit i prgjigjen "everia dhe hef i shtetit. #jo

kushtetut prcakton se t drejtat e shtetasve jan t drejta kushtetuese dhe seaskush nuk mund tua heq apo tua ndryshoj prve me ndryshimin e kushtetuts.#jo sht kushtetuta e par ku prve t drejtave poitike e personae, z*atohenedhe disa t drejta sociae=ekonomike t shtetasit. #jo z*aton konceptin soidar tprons private. #uvendi ka mundur t n(jerr dispozita me t ciat autorizohet shef ishtetit q n raste t jashtzakonshme t n(jerr dekretigje sipas nevojs me tciat mund ta emroj prkohsisht kryetar qeverie dhe personin i cii nuk ftonshumicn e #uvendit, ose mund t n(jerr dekret igje sipas t ciave mund tsuprimohen t drejtat e shtetasve t garantuara me kushtetut. #shtu ka vepruarGeiden*ergu kur e ka vn n pushtet Giterin i cii pas !orcimit t pushtetit kaikuiduar kushtetutn dhe ka shpaur diktaturn !ashiste.

KUSHTETUTA E +RSS 7B@:

as revoucionit t tetorit t vitit 4H4F esht miratuar kushtetuta e par sociaisten historin e kushtetutshmris kushtetuta e ':' < kushtetuta e 2eninit. ipassaj rganet okae jan organet m t arta t pushtetit n territorin e tyre. as

:aqe 54 prej44;


22/114


23/114

araqitet organ qendror ku n *az t nenit 6 ai siguron kontinuitetin e shtetit,garanton sovranitetin kom*tar, integritetin territoria dhe z*atimin emarrveshjeve ndrkom*tare. #ryetari emron kryeministrin, antart e qeveriskryeson m*edhjet e "everis, n(jerr disa akte, ka t drejtn e vetos, shprndanparamentin. Ai prgjigjet vetm n rast tradhtie ndaj vendit.

!everia

0dhheq poitikn e vendit apo disponon me administratn dhe !orcat earmatosura, ajo sht nismtare pr n(jerrjen e igjeve nga ana e paramentit, ajoprgjigjet vetm para #uvendit #om*tar e jo para enatit si dhom e dyt.

Parlamenti pr*het nga dy dhoma)1 = #uvendi #om*tar2 = enati

#uvendi kom*tar zgjidhet drejtprdrejt me mandat 6 vjear sipas parimit -jnjsi zgjedhore, nj deputet me numr prej 5D.III=4FI.III enati zgjidhet nmnyr t trthort. aramenti ka t drejt t autorizoj "everin pr t rreguuardisa shtje nga !ushveprimi egjisativ. rgan pr m*rojtjen e kushtetutshmrissht #shii #ushtetues

E DREJTA KUSHTETUESE

(pjesa II)

SISTE#I I CJEDHJE2E

istemi i zgjedhjeve sht nj ndr pjest m t rndsishme t s drejtskushtetuese. -prmjet zgjedhjeve shtetasit reaizojn nj ndr drejtat poitike tveta me t ciin rast vjen n shprehje qenia e tyre poitike. istemi i zgjedhjevetrajtohet n kuptimin e gjer dhe at t ngusht. - kuptimin e gjer kuptojmtrsin e parimeve, t drejtave, garancive, aktiviteteve dhe punve teknike tsanksionuara me kushtetut, igje dhe akte tjera juridike, n *az t ciaveprcaktohet pjesmarrja e shtetasve n organin pr!aqsues t shtetit. - kuptimine ngusht kuptojm sistemin e ndarjes s mandateve e cia sht shtje shum e

:aqe 5? prej44;


24/114


25/114

/eoria poitike duke u nisur nga teoria e sovranitetit popuor ka ngritur edhe parimine mandatin e pr!aqsuesve si mandate imperativ, pr!aqsues dhe t idhur merevokimin. 'ndsi t veant pr sistemin e zgjedhjeve ka edhe shtja e sigurimitt *azs reae apo adekuate zgjedhore n sistemin e pr!aqsimit. 2idhur me ktjan sajuar dy parime)

4 = arimi i pr!aqsimit mazhoritar 3 i shumics75 = arimi i proporciona

Curimi kryesor juridiko=teknik i sistemit kushtetues idhur me zgjedhjet jan igjet m*zgjedhjet dhe aktet juridike t pushtetit ekzekutiv.

E DREJTA E CJEDHJE2E T$ "$RCJITHSH#E

9sht e idhur me paraqitjen e institucioneve moderne pr!aqsuese dhe sht ndr

t drejtat m t vjetra poitike. E drejta e zgjedhjeve nnkupton disa t drejta si) tdrejts e shtetasve t zgjedhin pr!aqsuesit e vet q njihet si e drejt aktive, tdrejtn e shtetasit q t zgjedhn pr pr!aqsues q njihet si e drejt pasive, tdrejtn e shtetasit q t kandidohet pr pr!aqsues dhe t drejtn e shtetasit prre!erendum pr shtje madhore. ot e drejta e zgjedhjeve t prgjithshme eemruar si e drejt e vots s prgjithshme paraqet nj ndr parimet themeore tsistemit t zgjedhjeve. 1e sistemin e zgjedhjeve t prgjithshme kuptojm t drejtne prgjithshme pr t marr pjes n zgjedhje nse e kan m*ushur moshnmadhore, pa daim race, *esimi, seksi, prkatsie kom*tare, shka arsimimi,kuture, gjendje ekonomike etj. r t zgjedhur dhe pr tu zgjedhur.

E DREJTA E CJEDHJE2E T$ +ARA+ARTA

#jo mund t emrtohet si e drejt e vots s *ara*art por edhe si *arazia eshtetasve n zgjedhje. 1e kt t drejt kuptojm !uqin e vots s shtetasit. Edrejta e zgjedhjes jo t *ara*art daon shtetasit pr nga vera e vots s tyre. #jo edrejt sht *r n dy mnyra) t hapt dhe trthort. 1nyra e hapt e pa*araziss vots sht *r prmes votimit pura=shumzimit t votave.

E DREJTA E CJEDHJE2E T$ DREJT"$RDREJTA DHE T$ T$RTHRTA

1e t drejtn e zgjedhjeve t drejtprdrejta nnkuptojm t drejtn e shtetasit q sizgjedhs, prmes votimit t zgjedh vet pr!aqsuesit e vet pa ndrmjets. /drejtn e zgjedhjeve t trthorta e kemi ather kur zgjedhsit zgjedhin ndrmjetsit

:aqe 56 prej44;


26/114

e tyre, n vend t vet, pr pr!aqsues n organet pr!aqsuese. @gjedhjet e tiamund t jen dy ose m shum shkash.

2TI#I I 5SHEHT DHE I HA"T$ (pu*ik)

$otimi i hapt *het prmes akamacionit 3*rohoritjes7 apo me ngritjen e dors. #jo!orm e votimit sht jodemokratike, ngase mundson kontroin dhe presionin m*izgjedhsit, dhe nuk i ejon ata t shprehin vunetin e vet n zgjedhje. $otimi !sheht *het me hedhjen e kokrrave t goms, fgurave, shenjave etj, n kutin evotimit pr t zgjedhur nj kandidat. ot n *ot ky votim *het prmesJetvotimeve n t ciat shnohet emri dhe m*iemri i kandidatit apo partis poitike.

SISTE#I I 4DARJES S$ #A4DATE2E #E RASTI4 E CJEDHJE2E .

-ga !orma e ndarjes s mandateve, varet dhe vera e vrtet e vots s zgjedhsit.- teorin poitike jan t njohura dy sisteme t ndarjes s mandateve)4 = istemi i shumics 3mazhoritar72 = istemi proporciona i pr!aqsimit

Siste%i %a&horitar

ipas ktij sistemi mandatin e fton kandidati, prkatsisht ista e kandidatve e ciafton shumicn e votime n nj njsi zgjedhore. istemi i shumics *azohet nshumicn a*soute dhe at reative, mund t z*atohet n njsi t mdha ashtu edhet voga. humica a*soute z*atohet ather kur n ist jan nj ose dy kandidat.humica reative z*atohet nse n ista jan m shum se dy kandidat.

Siste%i i pr,a1si%it proporciona

- kt sistem secia parti ose grup poitik q merr pjes n zgjedhje, fton numrin emandateve n prpjestim me numrin e votave q ka ftuar n zgjedhje. "imi iz*atimit t tij ka qen, q edhe pakics ti mundsohet numr i caktuar i mandateve,por n *aza proporcionae. -dr sistemet q kan pretenduar t sigurojn mandatepr pakicn kan qen) sistemi i grum*uimit t votave, sistemi i minimumitzgjedhor dhe sistemi i votimit t kufzuar. istemet e z*atuara n ndarjen emandateve jan)

:aqe 5D prej44;


27/114

4 = istemi i hersit5 = istemi i >Mnt=it 3matematicient *eg7

ipas siste%it t hersitnumri i trsishm i votove s pari pjestohet me numrine pr!aqsuesve q zgjedhn n njsin zgjedhore. -umri i ftuar paraqet hersin

zgjedhor. ecis ist t kandidatve i ndahen aq mandate sa her t pjestohetnumri i votave q ka ftuar ista me hersin zgjedhor. @*atimi i ktij qimi ka prqim ekzistimin e partive t voga.Siste%i DFnitndarja e mandateve *het prmes operacionit matematikor i ciinnkupton sh!rytzimin e ndarsit t pr*ashkt.

00JET E SISTE#IT T$ CJEDHJE2E

#riter kryesor pr daimin e sistemeve zgjedhore sht vet prm*ajtja e tyre. >uke u

nisur nga kjo, n teorin poitike dhe shkencn kushtetuese=juridike jan *r disakasifkime t sistemeve zgjedhore n *az t kritereve prm*ajtjesore.4 = Ato q marrin pr *az parimet q prshkojn sistemin e zgjedhjeve, ktosisteme i ndajn n demokratike dhe jodemokratike ose prparimtare dhereaksionare.5 = Ato q marrin pr *az nivein e prputhshmris si pjes pozitive t njvendi, sistemet dhe zgjedhjeve i ndajn n reae, !ormae dhe fktive.istemet e zgjedhjeve demokratike jan) zgjedhjet puraiste, e drejta e zgjedhjeve tprgjithshme, *ara*arta, drejtprdrejta, votimi i !sheht etj. Ato sisteme q jankundr ktyre parimeve dhe *jn vjedhjen e votave jan jodemokratike. istemet ezgjedhjeve reae jan ato sisteme kur praktika e z*atimit prputhet me normat si ato

kushtetuese, igjore etj prmes t ciave rreguohen zgjedhjet. istemin e zgjedhjeve!ormae e kemi ather kur sistemi i zgjedhjeve prm*an parime q nuk prkojn memarrdhniet poitike reae dhe me raportin e !orcave poitike n at vend. istemet zgjedhjeve fktive kemi ather kur reaiteti n z*atimin praktik t zgjedhjevesht n kundrshtim t pot me normat kushtetuese.

Teoria %*i %andatin i%perati'e

#jo teori sht prpunuar nga ieyes n :ranc nga !und ii shek.8$%%%. ipas ksaj

teorie mandate i dhn pr!aqsuesve t zgjedhur nuk trajtohet si kuptim juridik, porpoitik.

Teoria poitike sociaiste

:aqe 5 prej44;


28/114

E ka muar mandatin imperativ m tepr pr nga sanksioni i tij pr!undimtar=revokimi. ot ky mandate sht *raktisur n trsi, madje n :ranc sht edhe indauar.

Koncepti i %andatit pr,a1sues

#y koncept niset nga qndrimi se pr!aqsuesit e zgjedhur pr!aqsojn popuin ntrsi, e jo zgjedhsit q i kan zgjedhur. &jat kohs sa i zgjat mandatepr!aqsuesi i zgjedhur nuk sht n raport juridik me zgjedhsit, nuk prgjigjet prpunn e vet dhe ato nuk kan t drejt ta revokojn paras ti skadoj mandate.

Teoria %*i %andatin e idhur emokraci e drejtprdrejt sht ajokur popui si *ashksi poitike, tu*ohet n nj vend dhe merr vendime idhur mepunt pu*ike. :orm t par t ksaj demokracie hasim n &reqin Antike. -shtetin *ashkkohor kjo !orm as q mund t paramendohet. #jo demokraci z*atohetvetm n *ashksi territoriae t voga. - demokracin pr!aqsuese shtetasi nukvendos drejtprdrejt, por drejtprdrejt i zgjedhin pr!aqsuesit e tyre q vendosin nemr t tyre. #jo prjashton popuin nga vendim marrja dhe nuk prkon me idet esovranitetit t popuit, mirpo n demokracin pr!aqsuese jan gjetur disa !ormat pjesmarrjes s drejtprdrejt t shtetasve nushtrimin e pushtetit si re!erendumi, pe*ishiti, iniciativa etj.

Re,erendu%i oket kushtetuese mund t jen *urim i t drejts kushtetuese nse z*atohen njkoh t gjat n mnyr identike n cshtjet identike dhe po qe se pranohen

vunetarisht nga shumica e njerzve dhe prapa tyre nuk qendron sanksionishtetror por vetdija shoqrore. rdoren n rast precizimi dhe potsimi tz*raztsirave kushtetuese.

Kon'entat kushtetuese < jan rregua t pashkruara q m*shteten dhe dainnga praktika shum vjecare pr !unksionimin e organeve m t arta shtetrorevecmas t paramentit dhe qeveris.

:aqe ;F prej44;


49/114

4or%at e prjithsh%e t s drejts ndrko%*tare < jan *urime t sdrejts kushtetuese pavarsisht nga !akti se a jan t sanksionuara me normat e*rendshme t nj vendi. #to jan karakteristike sidomos n min e t drejtavedhe irive t njeriut. @*atimi i tyre n praktik paraqet nj ndr kriteret e versimitt demokracis nga ana e *ashksis ndrkom*tare.

"raktika j31sore < merret si *urim i t drejts kushtetuese n rastet kur gjykatat,idhur me qshtjet e caktuara me karakter kushtetues, marrin vendime identike apot ngjashme dhe kjo kaon n praktik e cia rrespektohet n t gjitha rastet e tjerat ngjashme.

5akete juridike < jan !orm konkrete e z*atimit t akteve juridike n praktik esidomos t kushtetuts dhe t igjeve, madje vetm !aktet juridike t ciat krijohennn ndikimin e s drejts kushtetuese si deg e s drejts.

Teoria juridike < n *az t huumtimeve shkencore vjen deri n pr!undime

shkencore idhur me cshtje t ndryshme. #tu sht e rndsishme teoriakushtetuese dhe t arriturat e saj shkencore t ciat mund t sh!rytzohen me rastine ndryshimeve t kushtetuts dhe akteve tjera !ormae t ciat rreguojn materienkushtetuese.

Doktrinat poitike < edhe teorit poitike mund t merren si *urime materiae ts drejts kushtetuese.

"rora%et e parti'e poitike < partit poitike n pushtet pr t reaizuarprogramin e tyre *jn ndryshime n aktet juridike duke pr!shir edhekushtetutn.

+uri%et e s drejts kushtetuese n Ani Curime t s drejts kushtetuese nkt vend jan disa dokumente t vjetra poitike e juridike.

$ t njohura prej tyre jan:

= 1agna +harta 2i*ertatum 4546= eticioni m*i t drejtat= Ga*eas +orpus Act= Cii 3igji7 m*i t drejtat 4DFF= Akti m*i themeimin 3Act o! ettement7 4II

i *urime tjera jan kontratat q i ka idhur *or(hezia me m*retin me qim t!orcimit t paramentit.

Curime tjera konsiderohen edhe disa kontrata apo marveshje ndrkom*tare si)= #onrata e 0estministerit


50/114

+uri%et e s drejts kushtetuese n SH+A #ushtetuta me amendamentetkushtetuese paraqesin *urimin themeor t s drejts kushtetuese. Curim tjetr irndsishm i t drejts kushtetuese n GCA jan edhe vendimet e gjykatave!ederative dhe gjykats supreme idhur me kushtetutshmrin e igjeve. - GCA

*urime t t s drejts kushtetuese jan disa igje t n(jerra nga kongresi me tciat rreguohet materia kushtetuese pastaj si *urim tjetr ogariten edhe vendimete kongresit me t ciat rreguohet materia kushtetuese pastaj si *urim tjetrogariten edhe vendimet e kryetarit si *arts i ekzekutivit. - GCA si *urime tdrejts kushtetuese konsiderohen edhe doket gjyqsore dhe praktika gjyqsore.

+uri%et e s drejts kushtetuese n ish +RSS Curim kryesor !orma n ktvend ishin #ushtetua e C' 34H7 dhe kushtetutat e repu*ikave sovjetike dhe trepu*ikave autonome, si dhe statutet e krahinave autonome. Curim tjetr irndsishm ishin disa dekrete t resediumit t ovjetit uprem t C'. i*urime tjera ishin edhe teoria marksiste dhe veprat e tyre.

Rndsia e kushtetuts Ajo sht akt i !ormimit dhe i !ormimit dhe i organizimitt shtetit prkatsisht pushtetit poitik t tij. Ajo prm*an parimet themeore m*iorganizimin e shtetit dhe t pushtetit poitik. - *za t saj *hen autorizimet eorganeve shtetrore dhe sht *az e !unksionimit t sistemit poitik n nj vend.#ushtetuta sht *az pr reaizimin dhe sigurimin e drejtsis dhe *az prharmonizimin e akteve t ndryshme juridike. #ushtetuta prokamon, garanton dhereaizon t drejtat dhe irit themeore t njeriut dhe shtetasit. #ushtetuta shtm*rojtse ndaj ar*itraritetit eventua t organeve shtetrore dhe cdo *artsi tautorizimeve pu*ike.

Kupti%i ,or%a i kushtetuts 9sht akt juridik i shkruar dhe i kodifkuar me !uqim t art juridike, i miratuar nga organi m i art shtetror sipas procedurs svecant. 9sht igj themeor, igj m*i igjet. 1e kushtetut rndom sanksionoheteprsia e normave kushtetuese n raport me t gjitha normat tjera juridike.#ushtetutn rndom e miraton organi m i art shtetror < organi pr!aqsues oseorgani posaqrisht i zgjedhur pr kt qim < kuvendi kushtetues. Ajo mund tmiratohet edhe nprmjet re!erendumit ku vjen n shprehje sovraniteti popuor.

Kupti%i %ateria i kushtetuts #ushtetuta paraqet trsi normash ose rreguashthemeore me t ciat rreguohen *azat e rendit shoqror, shtetror e juridik tvendit. - teorin kushtetuese, n kuptimin materia kushtetuta kuptohet n

mnyra t ndryshe andaj kemi ; mendime idhur me kt)47 1endimi i par < kushtetuta n kuptimin materia idhet me shtetin si nj ndrqshtjet qensore t materies kushtetuese. r!aqsues kryesor ishte &eorg Beinek57 1endimi i dyt < m*shtetet n idhmrin e ngusht t kushtetuts me t drejtn?7 1endimi i tret < m*shtetet n idhmrin e kushtetuts me pushtetin poitikprkatsisht institucionet poitike;7 1endimi i katrt < kushtetuta n kuptimin materia sht trsi raportesh dherrethanash reae

:aqe 6I prej44;


51/114

Kupti%i poitik i kushtetuts - kuptimin poitik kushtetuta paraqt dekaraciont prokamuar soemnisht q prm*an rregua pr kufzimin dhe kontroin epushtetit poitik vecmas n min e irive dhe t drejtave t njeriut. r!aqsuesishte mendimtari amerikan me prejardhje gjermane #.2oeenstein.

Kupti%i o&ok i kushtetuts #ushtetuta sht shprehje e vunetit m t artme t cin vendoset rendi i punve *renda shtetit dhe kosmosit. #t mendim em*shtetn Aristotei, Gegei ishte mendimi i tyre pr kushtetutn.

Kupti%i teorik i kushtetuts 9sht kuptim sintetik q paraqitet t unisojkuptimin !orma, materia dhe poitik n nj unik. 1e kushtetut nnkuptohet aktiose dokumenti pu*ik i cii paraqet igjin themeor dhe m t art t nj vendit i ciiprcakton ose juridikisht rreguon mardhniet themeore shoqrore=poitike t atijvendi sidomos qshtjen se !ormimit, !unksionimit dhe autorizimeve t pushtetitpoitik duke vn njkohsisht edhe kufjt e aksionit dhe t pushtetit n raport me

shoqrin e sidomos s!ern e cia garanton integritetin dhe personaitetitin dhe tdrejtat eementare njerzore t ciat njkohsisht jan edhe mjete pr kufzimin epushtetit. Teoria %*i kushtetutat e shkruara dhe jo t shkruara #jo teori iqaset kuptimit t vet n mnyr t njanshme, duke marr parasysh vetm!ormn e kushtetuts 3e shkruar apo jo e shkruar7. 1endimtari !reng Aeksis >e/okvi duke trajtuar qshtjen e kuptimit t !orms s kushtetuts ai erdhi npr!undim se Angia nuk ka kushtetut q ishte mendim i drejt i tij. 8hejms Crajs nann tjetr pohom se Angia ka kushtetut jo t shkruar e cia Jet se popujve tciviizuar nuk iu duhen kushtetutat.

Teoria %*i kushtetutat e ,orta (nurta) dhe t *uta (>e?i*ie) 1*shtetet n

kuptimin e kushtetuts n eemente procedurae. Autor i saj ishte 8hejms Crajsi.:aktort q ndikojn q nj kushtetut t jet e !ort ose e *ut jane)= grani i cii e miraton kushtetutn apo ndryshimin e saj= rocedura pr ndryshimin ose miratimin e saj= humica e votave pr miratimin e kushtetuts apo ndryshimin e saj#ushtetutat q i miraton dhe i ndryshon organi i posacshm apo i rregut, por imiraton sipas procedurs s posacme me shumic votash konsiderohen kushtetutat !orta. #ushtetutat q i miraton organi i rregut i cii n(jerr igje apo sipasprocedurs s n(jerrjes s igjeve konsiderohen kushtetuta t *uta. /eoria m*ikushtetutat e !orta paraqitet n GCA e :reanc /eoria m*i kushtetutat e *utaparaqitet ne Angi.

Teoria %*i kushtetutat reae- kti'e- reae!prora%atike dhe prora%oro!dekarati'e Kushtetutat reale < konsiderohen ato kushtetuta q shprehingjendjen ekzistuese reae n shoqri.

Kushtetutat fktive < konsiderohen ato kushtetuta q nuk z*atohen n praktik,q !shehin gjendjen ekzistuese dhe u shr*ejn garniturave n pushtet pr tamaskuar pushtetin e tyre autokrat.

:aqe 64 prej44;


52/114

Kushtetutat reale-programatike < quhen ato kushtetuta t ciat shprehinreaitetin ekzistues e njkohsisht prcaktojn kahet e zhviimit t mtejm.

Kushtetutat programore-deklarative jan ato kushtetuta t ciat merren me

perspektivn dhe synimet e zhviimit shoqror n t ardhmen, duke mos e shprehurgjendjen e tanishme. -ga te gjitha kto m t pre!eruarat jan kushtetutat reae

2etit e kushtetuts

7) S pari < #ushtetuta sht igji themeor i nj vendi. 1e kushtetut caktohetorgani dhe rreguohet procedura e n(jerrjen s igjeve. Ajo prm*an rreguajuridike m t prgjithsuara se ato q prm*ajn igjet dhe rreguon materie m tgjr nga ajo q rreguohet me igje. >ispozitat e saj kan !uqi m t art juridiken raport me dispozitat igjore. 9sht igj m*i igjet.

8) S d3ti < kushtetuta ka vetin e aktit m t art juridik. -ga kushtetuta *urondhe m*shtetet i tr rendi juridik i vendit. :uqin e saj juridike m t art eprcakton vet organi kushtetues nprmjet kushtetuts.@) S treti < kushtetuta ka edhe vetin e aktit ideo=poitik. Ajo sht *az jo vetmpr rreguimin por edhe ndryshimin e mardhnieve shoqrore n nj vend.

) S katerti < kushtetuta shquhet edhe si akt programor=dekarativ.

"r%*ajtja e kushtetuts e c!ar prm*ajtje do t ket kushtetuta varet ngavuneti i kushtetutdhnsit. Ai sht i ir t caktoj prm*ajtjen, strukturn,vimin dhe cshtjet tjera q do ti rreguoj me kushtetut. #a raste t rraa kur

hartimi i kushtetuts nuk shpreh vunetin e ir t kushtetutvnsit si p.sh kur kemimarveshje ndrkom*tare si #ushtetuta e "ipros e cia doi nga marveshja e>ejtonit 4HHD. #ushtetuta prm*an t drejtat dhe irit e njeriut dhe t shtetasit,prjashtim nga kjo ka *r #ushtetuta e GCA=ve 4F pr arsye se sht *rskavrimi i njerzve ku pas ; viteve ajo u potsua me 4I amendamente kushtuarksaj qshtje. / gjitha kushtetutat prm*ajn dispozita kushtuar ksaj cshtje. /gjitha kushtetutat prm*ajn dispozita kushtuar pushtetit shtetror. >isa kushtetutaprm*ajn edhe dispozita igjore.

"r*erja (struktura) e kushtetuts #emi kushtetuta shum t shkurta 3e/ajands 4H6H me vetm ?I nene dhe tre !aqe te(t7 dhe shum t vimshme

3kushtetuta e %ndis 4H;H e cia ka ?H6 nene dhe H shtojca me te(t prej 4?4 !aqesh7.

humica e kushtetutave pr*hen nga)= ream*ua dhe= jesa normative

"rea%*ua 3at.pream*uum < hyrje, parahyrje, parathnie7 &jendet n fim tkushtetuts dhe sht e ndar nga pjesa normative e saj. #a rasta kur pream*ua

:aqe 65 prej44;


53/114


54/114

= #ushtetuta e /urqis 34HD47 m*ron sistemin monarkist= #ushtetuta e &jermanis 34H;H7 ruajtjen dhe m*rojtjen e regjimit pr!aqsuesparamentar.

1e ndryshimin e kushtetuts nnkuptojm ndryshimin e saj n trsi pra

zvendsimi i saj me kushtetut t re ose ndryshimin e saj t pjesshm 3parcia7.Ekzistojn tre mnyra sipas t ciave mund t ndryshohet kushtetuta)= -dryshimi me an t re!erendumit kushtetutdhns= -ga ana e kuvendit kushtetutvns= -ga ana e organit t rregut egjisativ

ropozues pr ndryshimin e kushtetuts paraqiten)= numri i caktuar i deputetve t organit pr!aqsues= numri i caktuar i zgjedhsve= shef i shtetit= qeveria

rocedura pr ndryshimin e kushtetuts pr*het prej dy !azave dhe zgjat m teprse ajo e n(jerrjes sigjeve. #rkohet shumica si 5K?, ?K6 e votave t t gjith deputetve. Aktet me tciat *het ndryshimi i kushtetuts jan)= 2igji kushtetues= Amendamenti kushtetues2igji kushtetues praktikohet pr ndryshime t vimshme t kushtetutsAmendamenti kushtetues praktikohet kur *hen ndryshime dhe potsime t voga.- praktik na paraqitet edhe ndryshimi !aktik i kushtetuts pa u *r ndryshimi!orma nprmjet dokeve kushtetuese, interpretimit t dispozitave kushtetuese nga

ana e gjykatave. Chet edhe me an t n(jerrjes s igjeve kundrkushtetuese siqishte rasti i #osovs 4HFH=4HHI ku n mnyr kundrkushtetuese u suprimuaautonomia e #osovs.

"rejardhja dhe shkndijat e kushtetuts #ushtetuta n kuptimin *ashkkohorsi akt poiyiko=juridik me !uqi m t art juridike sht paraqitur nga !undi i shek.8$%% ndrsa shenjat e para i hasim qysh prej shtetit skavo=pronar. Eementet e parat kushtetuts nga aspekti historik n kuptimin e saj !orma i hasim n &recin dhe'omn e vjetr. Aristotei n veprn e tij oitika i pari prdor terminoiteia3kushtetuta7 n kuptim t nj traktati teoriko=poitik i cii prveq normavepozitive pr rreguimin e poisit prm*an edhe ide fozofke m*i the*in e shtetit

dhe s drejts. Aristotei *n daimin mes kushtetuts dhe igjit= poiteia dhe nomoime t ciin rreguohen cshtje sekondare. >uke u nisur nga kto parime m von ukrijua edhe kushtetuta e Athins Athineon oiteia. -n ndikimin e fozo!ve grekn 'omn e vjetr u paraqit termi +onstitutio nga e ka prejardhjen !jaakushtetut dhe emrtimi i ksaj dege si E drejt kushtetuese. #y akt n(irrej ngaperandori romak. /ermi +onstitutio nuk e hasim n mesjet por n vend t tijprdoret termi 2e( :undamentais, +arta, tatuto etj. - angi sht i njohurtatuti i &uiem ushtuesit,

:aqe 6; prej44;


55/114

1agna +harta 2i*ertatum e m*retit Ban a /ok 4546. kjo konsiderohet si1arveshje kushtetuese midis m*retit dhe *anorve angez me t ciin m*reti ugarantonte me shkrim !eudave angez disa t drejta t ciat deri ather ish!rytzonin n *az t dokeve kushtetuese)

= / drejtn e !eudave n harac t arsyeshm t caktuar nga #uvendi iprgjithshm m*retror e jo nga ana e m*retit= / drejtn e zgjedhjes gjyqsore t kontesteve me m*retin= / drejtn e !uedave n kryengritje kundr m*retit nse nuk u prm*ahetdispozitave t #arts etj.

Edhe sot n Angi sht pjes e s drejts pozitive. #y dokument sht *urim i idess supermacionit t s drejts, *azs juridike t pushtetit dhe procedurs juridike tm*rojtjes s irive dhe t drejtave t njeriut e t shtetasit. >okumentet m tnjohura nga kjo periudh jan)

"ETI6I4I #+I T$ DREJTAT 7:8;0ICJI #+I T$ DREJTAT (+i o, riht) 7:;;HA+EAS 6R"US A6T 7:B=

-ga !undi i shek.8$%% dhe fimi i shek.8$%%% aketet q prm*anin parime kryesorepr t drejtat e njeriut dhe shtetasit t ciat nuk mund t mohoheshin nga ana eshtetit emroheshin si >ekarata. -dr dekaratat m t rndsishme ishin>ekarata e avarsis e miratuar m ; korrik 4D n kongresin e dyt n :iadefku nprmjet saj 4? kooni vendosn t shkputen nga Angia dhe shpanpavarsin. #jo dekarat m*shtetet n t drejtn natyrore t Bohn 2ocke dhekonceptin e sovranitetit popuor t 'ussos. #tu esht e rndsishme edhe>ekarata e t drejtave njerzore e /omas 8he!ersonit. -n ndikimin e ktyredekaratave, kuvendi !reng n *az t projektit t hartuar nga A*ati ieyes n vitin4FH miratoi >ekarata m*i t drejtat e njeriut dhe shtetasit ku erdhn nshprehje parimet e 'ussos dhe 8he!ersonit. >ekarata paraqet aktin e par mekarakter kushtetues t ciin e miratoi #uvendi opuor :rancez. Ajo prm*antepream*un dhe tekstin normativ prej 4 nenesh. ream*ua prm*ante dy aine.jesa normative e dekarats prm*an dispozita t t drejtave themeore t njeriutdhe shtetasit si dhe parime themeore idhur me organizimin e pushtetit shtetror.Ajo garanton t drejtn e *arazis, iris, prons, siguris, kryengritjes kundrshtypjes, irin e mendimit, !jas, shtypit dhe *esimit.

"ara1itja e kushtetuta'e t para t shkruara #uptimi i kushtetuts shtvepr e demokracis s qytet=shteteve greke dhe mendimeve t Aristoteit dheatonit. Angia sht vendi i par ku n vitin 4DFF prdoret !jaa +onstitutio nde*atin e dhoms s komunave. Angia shte vendi i par ku sht paraqiturdokumenti i quajtur %nstrumenti i "everisjes < i cii konsiderohej si kushtetuta epar e shkruar. #t e miratoi kshii i ofcerve t ushtris n krye me +rome

:aqe 66 prej44;


56/114

dhe me t drejt njihet si kushtetuta e +romeit. #y instrument prm*an vetm ;5nene ku me an t tij suprimohet monarkia n Angi dhe vendoset repu*ikapuritane. Ajo prm*an parime idhur me pushtetin shtetror ku vjen n shprehjesistemi presidencia. +romei pasi q ishte n pozit jo t mir *ri marrveshje mem*retin dhe !eudat dhe kjo kushtetut nuk arriti t hynte n !uqi por pati ndikim

t madh n prhapjen e ides s kushtetuts dhe kushtetutshmris. i rezutat iktij aktiviteti paraqitet edhe kushtetuta e GCA=ve e cia u miratua n vitin 4Fdhe foi t z*atohet n vitin 4FH me zgjedhjen e kryetarit t par amerikan&.9ashington e cia paraqet kushtetutn e par t shkruar n historin *ashkohore.#ushtetuta e par n Evrop paraqitet n :ranc 4H4 e pastaj edhe e dyta e njohursi #ushtetuta e 1ontanjarit 4H?. kto kushtetuta jan n(jerr pas revoucionitdemokratik *or(hez. astaj n vitin 4H4 u paraqitedhe kushtetua e oonis,uedis 4FIH, panjs 4F4H, Cegjiks 4F?5, @vicrrs 4F; etj.

Shka1et e &*ati%it t kushtetuta'e t shkruara 1e kt jan marr teoricient ndryshm. >isa mendojn se n paraqitjen e kushtetutave t para t shkruara n

shtetet e Ameriks $eriore ndikim vendimtar ka pasur tradita e ktyre vendeve siish kooni. -dikim dhe !aktor tjer kan qen edhe idet e mendimtarve tshek.8$%%% sipas t cive normat duhet !ormuuar n dokument t shkruar=kushtetut dhe ajo t trajtohet si kontrat shoqrore. :aktor tjetr q ka ndikuar nz*atimin e kushtetuts s shkruar sht qartsia e saj, t cin nuk kan mundur tasigurojn normat kushtetuese zakonore. -ormat zakonore jan interpretuarvarsisht nga situata dhe gati gjithmon n t mir t m*retit.

KUSHTETUTA E SH+A!'e 7


57/114

= Senati< si dhom e njsive !ederae ku senatort zgjidhen sipas parimit -j njsi!ederae nj vot

+arts i pushtetit ek&ekuti' 3administrativ7 sht kryetari i shtetit si organindividua me shum autorizime duke pr!shir edhe t drejtn e vetos suspenzive

n igjet e #ongresit. rgjegjsia e tij sht e orientuar nga eektorati e jo nga ana eorganit egjisativ.

+arts i pushtetit j31sor sht &jykata upreme e GCA=ve. Ajo m*ornkushtetutshmerin, verson pa!ajshmrin e igjeve dhe akteve tjera mekushtetutn. #ushtetuta e GCA=ve shquhet nga racionaiteti i saj. rpospream*us shum t shkurts ajo ka edhe pjesn normative prej nenesh dhe prkt shkak kjo paraqet kushtetutn sot m t vog n *ot. #jo kushtetut edhepse sht m*shtetur n sovranitetin popuor dhe t drejtn natyrore ajo nuk kapasur asnj dispozit pr sa i prket irive dhe t drejtave t njeriut dhe pse disavjet m par ka qen miratuar >ekarata m*i pavarsin dhe >ekarata m*i irit

njerzore 3/.8he!erson7. #uvendi kushtetues q e ka miratuar kushtetutn sipas +arsCiard e kan pr*r 66 fnancier, avoketr, !ajde(hinj, tregtar ro*sh dheskavopronar. - vitin 4H4 miratohen edhe 4I amendamentet q kan t *jnme irit dhe t drejtat e njeriut dhe t shtetasit t m*shtetura n dy dekaratat emparshme. #jo kushtetut sht e !ort pr arsye t pandryshueshmris s saj. Edrejta kushtetuese pozitive amerikane gjendet e shkruar n vendimet e &jykatsupreme e jo vetm n tekstin kushtetues.

KUSHTETUTA E 5RA46$S 7


58/114

asi ishte miratuar pas >ekarates m*i t drejtat e njeriut dhe shtetasit npream*un e vet ka marr n trsi dekaratn n !ja. #jo kushtetut ishte n!uqi deri n vitin 4H5 kur u suspendua nga m*reti

KUSHTETUTA E 5RA46$S 7ekaratam*i t drejtatL., si dhe pjesn normative t emruar Akti #ushtetues q prm*an45; nene.

KUSHTETUTA E +E0CJIK$S 7;@7

#jo kushtetut rreguon modein monarkik kushteutes paramentar. ipas saj i trpushteti de nga popui q dmth ishte moarki e kufzuar e m*shtetur n sisteminparamentar kasik.

ushteti shtetror, i m*shtetur n parimin e ndarjes s pushtetit ndahej n ate)= 2egjisativ= Ekzekutiv= &jyqsor

ushtetin 2egjisativ < e ushtrojn s *ashku organi pr!aqsues dy dhomsh dhem*reti. ushtetin Ekzekutiv < e ushtron m*rei nprmjet ministrave q i emron vetushtetin &jyqsor < e ushtrojn gjykatat

1e ndryshimin e kushtetuts s vitit 4HI, Cegjika ndaet n ; regjione)

a7 :reng*7 &jermanc7 Goandezd7 Cru(ei si regjion 5 gjuhsor

:aqe 6F prej44;


59/114

#tu punojn dy grupe t ndara gjuhsore :renge dhe Goandeze dhe njri prej tyremund t jet i paknaqur me 5K? e votave mund t *okoj n(jerrjen e igjit nga ana eparamentit.

KUSHTETUTA E 2I6RR$S 7;ispozitat e prgjithshme*7 rganet :ederativec7 -dryshimi i kushtetuts !ederative

:ederata 3kon!ederata7 zvicerrane pr*het nga 5? kantone dhe ? gjysmkantone.-ga aspekti i !ederaizimit kushtetuta e @vicrrs shquhet nga sovraniteti *urimor minjsive !ederae e jo i pushtetit !ederativ siq sht rasti me !ederatat tjera.rganizimin e pushtetit n @vicrr kjo kushtetut e m*shtet n parimin e unitetitt pushtetit. >uke e shpaur #uvendin :ederativ si organ m t art t pushtetit nkon!ederat, me kushtetut z*atohet sistemi i kuvendit 3konventit7 si !orm eorganizimit t pushtetit, sistem ky i ndryshm nga ai presidencia dhe paramentar.

-dryshimi i kushtetuts *het nga ana e #onventit dhe me re!erendum tdetyrueshm.

KUSHTETUTA E 5RA46$S 7;


60/114

Organi legjislativ ishte #uvendi #om*tar i pr*r nga >homa pr!aqsuese3deputett zgjedheshin n zgjedhje t drejtprdrejta7 dhe enati 3m*izotroninmonarkistt7 si dhoma t *ara*arta.

Barts t pushtetit ekzekutiv ishn kryetari i 'epu*iks dhe qeveria. #ryetarizgjidhej nga #uvendi #om*tar me mandat vjeqar. Ai kishte t drejt t vetossuspenzive n igjet dhe aktet e #uvendit dhe kishte t drejt ta shprndaj >homne pr!aqsuesve me pqimin e senatit. Ai emron ministrat. / gjitha aktet e tij*ashkshkruheshin nga ministri kompetent. "everia prgjigjej para kuvenditkom*tar.

Pushtetin gjyqsor e ushtronin gjykatat si organe t pavarura

KUSHTETUTA E 2AJ#ARIT 7B7B

9sht ndr kushtetutat m tipike i*erae demokratike e miratuar n kt koh. #josht emruar sipas qytetit n t ciin sht miratuar. 1e t sht suprimuarmonarkia dhe sht z*atuar sistemi repu*ikan, duke e ruajturstrukturn !ederativet &jermanis si !ederat kasike. #jo kushtetut shpa #uvendin 3paramentin7organ m t art t pushtetit t ciit i prgjigjen "everia dhe hef i shtetit. #jokushtetut prcakton se t drejtat e shtetasve jan t drejta kushtetuese dhe seaskush nuk mund tua heq apo tua ndryshoj prveq me ndryshimin e kushtetuts.#jo sht kushtetuta e parku prveq t drejtave poitike e personae, z*atohen

edhe disa t drejta sociae=ekonomike t shtetasit. #jo z*aton konceptin soidar tprons private. #uvendi ka mundur t n(jerr dispozita me t ciat autorizohet shef ishtetit q n raste t jashtzakonshme t n(jerr dekretigje sipas nevojs me tciat mund ta emroj prkohsisht kryetar qeverie dhe personin i cii nuk ftonshumicn e #uvendit, ose mund t n(jerr dekret igje sipas t ciave mund tsuprimohen t drejtat e shtetasve t garantuara me kushtetut. #shtu ka vepruarGeiden*ergu kur e ka vn n pushtet Giterin i cii pas !orcimit t pushtetit kaikuiduar kushtetutn dhe ka shpaur diktaturn !ashiste.

KUSHTETUTA E +RSS 7B@:

as revoucionit t tetorit t vitit 4H4F sht miratuar kushtetuta e par sociaisten historin e kushtetutshmris kushtetuta e ':' < kushtetuta e 2eninit. ipassa rganet okae jan organet m t arta t pushtetit n territorin e tyre. as!ormimit t C' n vitin 4H5; miratohet kushtetuta e par !ederative m t cinvrtetohet !ormimi i shtetit sovjetik !ederativ. - vitin 4H?D emrohet kushtetuta e

:aqe DI prej44;


61/114

dyt sovjetike e njohur si #ushtetuta e tainit ngase ai ishte n krye t komisionitpr hartimin e saj. #ushtetuta e C' e vitit 4H?D ishte n !uqi deri n vitin 4Hkur u zvendsua me t ashtuquajturn #ushtetuta e Crezhnjevit #ushtetuta e4H?D sht e njohur pr nga sistemi centraist i pushtetit dhe roi udhheqs ipartis n qeverisjen e shoqris. #shtu zhdukn edhe disa zgjedhje nga

kushtetuta e C'=s idhur me vetqeverisjen okae si *az m*i t cin shtndrtuar sovraniteti popuor dhe piramida e organeve shtetrore. -dikimi i ksajkushtetute si dhe i C' dhe tainit n kushtetutat dhe vendet e mvonnshme kaqen mjerisht shum i madh duke e z*atuar centraizmin si sistem t qeverisjesdhe totaitarizmit shtetror si ideoogji e praktik.

KUSHTETUTA E ITA0IS$ 7B;

9sht miratuar pas ngadhnjimit t !orcave demokratike m*i !ashizmin n %tai. Ajo u

miratua nga #uvendi #ushtetues m 4H;F. 'ndsia e saj qndron n !akin eikuidimit t !ashizmit dhe #ushtetutshmris se 1usoinit suprimohet monarkiadhe vendoset repu*ika paramentare. #jo kushtetut garanton irit personae , tdrejtat kuturore, sociao=ekonomike dhe poitike t shtetasit dhe njeriut. aramentisht organi egjisativ i pr*r nga dy dhoma me mandat 6 vjeqar i cii zgjidhtekryetarin e 'epu*iks kurse qeverin e zgjedh kryetari i repu*iks. &jykatnkushtetuese e zgjedh paramenti, ndrsa kryetari e kryeson m*edhjen e kshiitsuprem t magjistraturs. #ryetari ka t drejt ta shprndaj paramentin t kthejigjet n rishqyrtim dhe ka t drejt t vetos suspenzive. - *az t ksajkushtetute %taia shquhet nga decentraizimi administrativ dhe regjionaizmi. Ajondahet n 6 krahina q kan autonomi poitiko=territoriae.

KUSHTETUTA E 5RA46$S 7B9;

-jihet si kushtetuta e >e &oit ngase u miratua nga ai si krytar i 'epu*ikes prmesre!erendumit. rojektin e saj e kishte paraqitur "everia e jo paramenti. - ktkushtetut sht z*atuar nj sistem i ri gjysmpresidencia. #y sistem pr!orcohetnga nj amendament i miratuar me re!erendum n vitin 4HD5 ku kryetari i'epu*iks zgjidhej drejtprdrejt e jo nga paramenti. - pream*un e shkurtr prejdy aineve dhe nj neni vrtetohet *esnikria ndaj dekarats m*i t drejtatL.4FH.

Kryetari i epubliks paraqitet organ qndror ku n *az t nenit 6 ai siguronkontinuitetin e shtetit, garanton sovranitetin kom*tar, integriteitin territoria dhez*atimin e marrveshjeve ndrkom*tare. #ryetari emron kryeministrin, antart eqeveris, kryeson m*edhjet e "everis, n(jerr disa akte ka t drejtmn e vetos,shprndan paramentin. Ai prgjigjet vetm n rast tradhtie ndaj vendit.

:aqe D4 prej44;


62/114

!everia udhheq poitikn e vendit apo disponon me administratn dhe !orcat earmatosura, ajo sht nismtare pr n(jerrjen e igjeve nga ana e paramentit, ajoprgjigjet vetm para #uvendit #om*tar e jo para enatit si dhom e dyt.

Parlamenti pr*het nga dy dhoma)

= #uvendi #om*tar= enati#uvendi kom*tar zgjidhet drejtprdrejt me mandat 6 vjecar sipas parimit -jnjsi zgjedhore, nj deputet me numr prej 5D.III=4FI.III enati zgjidhet nmnyr t trthort. aramenti ka t drejt t autorizoj "everin pr t rreguuardisa cshtje nga !ushveprimi egjisativ. rgan pr m*rojtjen e kushtetutshmrissht #shii #ushtetues

SISTE#I I CJEDHJE2E

istemi i zgjedhjeve sht nj ndr pjest m t rndsishme t s drejtskushtetuese. -prmjet zgjedhjeve shtetasit reaizojn nj ndr drejtat poitike tveta me t ciin rast vjen n shprehje qenia e tyre poitike. istemi i zgjedhjevetrajtohet n kuptimin e gjer dhe at t ngusht. - kuptimin e gjer kuptojmtrsin e parimeve, t drejtave, garancive, aktiviteteve dhe punve teknike tsanksionuara me kushtetut, igje dhe akte tjera juridike, n *az t ciaveprcaktohet pjesmarrja e shtetasve n organin pr!aqsues t shtetit. - kuptimin engusht kuptojme sistemin e ndarjes s mandateve e cia sht qshtje shum erndsishme, sepse ajo shpa ftuesit ose hum*sit e zgjedhjeve t nj su*jektipoitik. #omponent shum e rndsishme e zgjedhjeve sht e drejta e zgjedhjeve

e cia ka dy kuptime)= #uptimi *jketiv= #uptimi u*jektiv- kuptimin o*jketiv nnkuptojm at pjes t s drejts positive t shtetit aposistemin e normave juridike me t ciin rreguohet zgjedhja e organeve t arta tshtetit. #tu prcaktohet *aza e eektoratit dhe rrethi i pjesmarrsve n zgjedhje, tdrejtat dhe detyrimet e partive poitike, detyrat e organeve shtetrore prrregushmrin e zgjedhjeve etj. - kuptimin su*jektiv kuptojm nj nga t drejtatthemeore t shtetasve n veprimtarin e tyre poitike, t drejtn pr t zgjedh dhet drejtn pr tu zgjedhur.

R$4D$SIA E CJEDHJE2E DHE E SISTE#IT T$ CJEDHJE2E

'ndsia e zgjedhjeve qndron aty se n kushtet e demokracis paramentaremundsohet pjesmarrja !ormae e shtetasit n ushtrimin e pushtetit. 'ndsia esistemit t zgjedhjeve pr her t par ka ardhur parasysh n veprat e ideoogve*or(hez t shek.8$%% dhe 8$%%. hkndijat e para t sistemit t zgjedhjeve i hasim n

:aqe D5 prej44;


63/114

poiset greke, ndrsa ai sht i idhur me shtetet *ashkkohore dhe demokracinpr!aqsuese. as ngadhnjimit t revoucioneve demokratike, ky system dhe e drejtae zgjedhjeve rreguohen me dokumente dhe akte juridike si) prmes dekaratave,kushtetutave dhe igjeve t vecanta m*i zgjedhjet. 'ndsia e sistemit tzgjedhjeve qndron n pozitn dhe roin poitik t njeriut si shtetas n ushtrimin e

pushtetit n prgjithsi. istemi i zgjedhjeve ka rndsi edhe nga aspekti iorganizimit t pushtetit dhe !unksionimit t organeve dhe institucioneve poitike.istemi i zgjedhjeve ka edhe rndsi t posacshme teorike pr shkencn poitike ekushtetuese. hkenca poitike dhe kushtetuese, pozitn e njeriut e trajton sikuaitetin dhe nivein e demokracis t regjimit poitik t atij vendi.

TERIA "0ITIKE E KUSHTETUESE JURIDIKE DHE SISTE#I I CJEDHJE2E

/eoria poitike demokratike tradicionae ka qen e prqndruar n dy qshtje) kush

ka t drejt t marr pjes n zgjedhjen e pr!aqsuesve n organin pr!aqsues dhesi mund t reaizohet kjo e drejt.

#tu teoria poitike ka ngritur dy parime)= arimin e zgjedhjeve t drejtprdrejta dhe t trthorta= arimin e votimit pu*ic dhe t !sheht

/eoria poitike duke u nisur nga teoria e sovranitetit popuor ka ngritur edhe parimine mandatin e pr!aqsuesve si mandate imperative, pr!aqsues dhe t idhur merevokimin. 'ndsi t vecant pr sistemin e zgjedhjeve ka edhe cshtja e sigurimitt *azs reae apo adekuate zgjedhore n sistemin e pr!aqsimit.

2idhur me kt jan sajuar dy parime)= arimi i pr!aqsimit mazhoritar 3 i shumics7= arimi i proporcionaCurimi kryesor juridiko=teknik i sistemit kushtetues idhur me zgjedhjet jan igjetm*i zgjedhjet dhe aktet juridike t pushtetit ekzekutiv.E DREJTA E CJEDHJE2E T$ "$RCJITHSH#E

9sht e idhur me paraqitjen e institucioneve moderne pr!aqsuese dhe sht ndrt drejtat m t vjetra poitike. E drejta e zgjedhjeve nnkupton disa t drejta si) t

drejts e shtetasve t zgjedhin pr!aqsuesit e vet q njihet si e drejt active, tdrejtn e shtetasit q t zgjedhen pr pr!aqsues q njihet si e drejt passive, tdrejtn e shtetasit q t kandidohet pr pr!aqsues dhe t drejtn e shtetasit prre!erendum pr qshtje madhore. ot e drejta e zgjedhjeve t prgjithshme eemruar si e drejt e vots s prgjithshme paraqet nj ndr parimet themeore tsistemit t zgjedhjeve. 1e sistemin e zgjedhjeve t prgjithshme kuptojm tdrejtn e prgjithshme pr t marr pjes n zgjedhje nse e kan m*ushur

:aqe D? prej44;


64/114

moshn madhore, pa daim race, *esimi, seksi, prkatsie kom*tare, shkaarsimimi, cuture, gjendje ekonomike etj. r t zgjedhur dhe pr tu zgjedhur.

E DREJTA E CJEDHJE2E T$ +ARA+ARTA

#jo mund t emrtohet si e drejt e vots s *ara*art por edhe si *arazia eshtetasve n zgjedhje. 1e kt t drejt kuptojm !uqin e vots s shtetasit. Edrejta e zgjedhjes jot *ara*art daon shtetasit pr nga vera e vots s tyre. #jo edrejt sht *r n dy mnyra) t hapt dhe trthort. 1nyra e hapt epa*arazis s vots sht *r prmes votumit pura=shumzimit t votive.

E DREJTA E CJEDHJE2E T$ DREJT"$RDREJTA DHE T$ T$RTHRTA

1e t drejtn e zgjedhjeve t drejtprdrejta nnkuptojm t drejtn e shtetasit q sizgjedhs, prmes votimit t zgjedh vet pr!aqsuesit e vet pa ndrmjets. /drejtn e zgjedhjeve t trthorta e kemi ather kur zgjedhsit zgjedhin ndrmjetsit etyre, n vend t vet, pr pr!aqsues n organet pr!aqsuese. @gjedhjet e tia mundt jen dy ose m shum shkashe.

2TI#I I 5SHEHT DHE I HA"T$ (pu*ic)

$otimi i hapt *het prmes akamacionit 3*rohoritjes7 apo me ngritjen e dors. #jo!orm e votimit sht jodemokratike, ngase mundson kontroin dhe presionin m*izgjedhsit, dhe nuk i ejon ata t shprehin vunetin e vet n zgjedhje. $otimi i!sheht *het me hudhjen e kokrrave t goms, fgurave, shenjave etj, n kutin evotimit pr t zgjedhur nj kandidat. ot n *ot ky votim *het prmesJetvotimeve n t ciat shnohet emir dhe m*iemri i kandidatit apo partis poitike.

SISTE#I I 4DARJES S$ #A4DATE2E #E RASTI4 E CJEDHJE2E .

-ga !orma e ndarjes s mandateve, mvaret dhe vera e vrtet e vots szgjedhsit. - teorin poitike jan t njohura dy sisteme t ndarjes s mandateve)= istemi i shumics 3mazhoritar7

:aqe D; prej44;


65/114

= istemi proporciona i pr!aqsimit

Siste%i %a&horitar sipas ktij sistemi mandatin e fton kandidati, prkatsishtista e kandidatve e cia fton shumicn e votive n nj njsi zgjedhore. istemi ishumics *azohet n shumicn a*soute dhe at reative, mund t z*atohet n njsi

t mdha ashtu edhe t voga. humica a*soute z*atohet ather kur n ist jannj ose dy kandidat. humica reative z*atohet nse n ista jan m shum se dykandidat.

Siste%i i pr,a1si%it proporciona n kt system secia parti ose grup poitikq merr pjes n zgjedhje, fton numrin e mandateve n prpjestim me numrin evotive q ka ftuar n zgjedhje. "imi i z*atimit t tij ka qen, q edhe pakics timundsohet numr i caktuar i mandateve, por n *aza proporcionae. -drsistemet q kan pretenduar t sigurojn mandate pr pakicn kan qen) sistemi igrum*uumit t votive, sistemi i minimumit zgjedhor dhe sistemi i votimit t

kufzuar. istemet e z*atuara n ndarjen e mandateve jan) istemi i hersit dheistemi i >Mnt=it 3matematicient *eg7ipas sistemit t hersit numri i trsishm i votive s pari pjestohet me numrin epr!aqsuesve q zgjedhen n njsin zgjedhore. -umri i ftuar paraqet hersinzgjedhor. ecis ist t kandidatve i ndahen aq mandate sa her t pjestohetnumri i votive q ka ftuar ista me hersin zgjedhor. @*atimi i ktij qimi ka prqim ekzistimin e partive t voga. istemi >Mnit ndarja e mandateve *hetprmes operacionit matematikor i cii nnkupton sh!rytzimin e ndarsit tpr*ashkt.

00JET E SISTE#IT T$ CJEDHJE2E

#riter kryesor pr daimin e sistemeve zgjedhore sht vet prm*ajtja e tyre. >ukeu nisur nga kjo, n teorin poitike dhe shkencn kushtetuese=juridike jan *r disakasifkime t sistemeve zgjedhore n *az t kritereve prm*ajtsore.= Ato q marrin pr *az parimet q prshkojn sistemin e zgjedhjeve, kto sistemei ndajn n demokratike dhe jodemokratike ose prparimtare dhe reaksionare.= Ato q marrin pr *az nivein e prputhshmris si pjes positive t nj vendi,sistemet dhe zgjedhjeve i ndajn n reae, !ormae dhe fctive. istemet ezgjedhjeve demokratike jan) zgjedhjet puraiste, e drejta e zgjedhjeve t

prgjithshme, *ara*arta, drejtprdrejta, votimi i !sheht etj. Ato sisteme q jankundr ktyre parimeve dhe *jn vjedhjen e votive jan jodemokratike. istemet ezgjedhjeve reae jan ato sisteme kur praktika e z*atimit prputhet me normat siato kushtetuese, igjore etj prmes t ciave rreguohen zgjedhjet. istemin ezgjedhjeve !ormae e kemi ather kur sistemi i zgjedhjeve prm*an parime q nukprkojn me mardhniet poitike reae dhe me raportin e !orcave poitike n atvend. isteme t zgjedhjeve fctive kemi ather kur reaiteti n z*atimin praktik tzgjedhjeve sht n kundrshtim t pot me normat kushtetuese.

:aqe D6 prej44;


66/114

Teoria %*i %andatin i%perati'e #jo teori sht prpunuar nga ieyes n:ranc nga !und ii shek.8$%%%. ipas ksaj teorie mandate i dhn pr!aqsuesve tzgjedhur nuk trajtohet si kuptim juridik, por poitik.

Teoria poitike sociaiste e ka cmuar mandatin imperative m tepr pr nga

sanksioni i tij pr!undimtar=revokimi. ot ky mandate sht *raktisur n trsi,madje n :ranc sht edhe i ndauar.

Koncepti i %andatit pr,a1sues ky concept niset nga qndrimi se pr!aqsuesite zgjedhur pr!aqsojn popuin n trsi, e jo zgjedhsit q i kan zgjedhur. &jatkohs sa i zgjat mandate pr!aqsuesi i zgjedhur nuk sht n raport juridik mezgjedhsit, nuk prgjigjet pr punn e vet dhe ato nuk kan t drejt ta revokojnparase ti skadoj mandate.

Teoria %*i %andatin e idhur < kjo teori sht m tepr poitike e m pak!ormao=juridike. ipas saj pr!aqsuesit nuk mvaren nga zgjedhsit. Ato jan t

mvarur nga kuptimi poitik pr programin dhe pikpamjet poitike q i kanprezentuar gjat !ushats parazgjedhore dhe n *az t ciit kan arritur *esimin epopuit.

RE2KI#I

1e revokim kuptojm marrjen e mandatit para skadimit t tij nga ana e zgjedhsve.'evokimi sht e drejt poitike dhe instrument juridik n duart e zgjedhsve. #tinstitucion e hasim q nga shek.8$%% q sht z*atuar n disa njsi !ederae n

GCA pr deputett e paramentit shtetror.

R0I I "ARTI2E "0ITIKE 4$ SISTE#I4 E CJEDHJE2E

artit poitike jan paraqitur shum hert, me paraqitjen e vet shtetit dhe u!tspr pushtet. - teorin poitike paraqitja dhe !unksionimi i partive poitike idhet medemokracin dhe t ciat jan shum ngusht t idhura mes veti. >emokraciamoderne si eement t saj ka paraqitur iden e sovranitetit popuor. @*atimi i

zgjedhjeve paraqet detyr t rnd, e kt detyr e z*utin sado pak vet partitpoitike dhe ato i *jn nj shr*im t madh demokracis. randaj, si demokraciapr!aqsuese ashtu edhe sistemi i zgjedhjeve nuk mund t paramendohen paekzistimin dhe !unksionimin e partive poitike.

KUSHTETUTA DHE SISTE#I "0ITIK

:aqe DD prej44;


67/114

1e termin istem poitik kuptojm ushtrimin e pushtetit poitik. istemin poitik ekan sanksionuar vetm institucionet shtetrore qendrore. humica e vendevesociaiste sistemin poitik e kan emruar si istem shoqror=poitik.

SHTETI

hteti sht !orma themeore e organizimit t shoqris. /ermi shtet *uron nga !jaastatus. Ekzistojn edhe teori se shtetitn e ka krijuar vet zoti. /eorit ideaiste=o*jektive prmes shtetit shohin rndsin e ides a*soute t shpirtit popuor dhet vers m t art morae. /eorit *ioogjike organistike shtetin e kuptojn siorganizm t nj rendi m t art, organet e t ciit !unksionojn si ato t njeriut./eorit e dhuns, indje dhe natyrn e shtetin e m*shtesin n aktet e dhuns sorganizuar q ngadhnjen kundr m t do*tit. /eorit !unksionaiste shtetin e

trajtojn si organizat pr ushtrimin e !unksioneve t caktuara Crenda sistemitsocia. ipas teoris marksiste shteti zhviohet si product i kundrthnieve kasoreantagoniste t ciat nuk mund t kaprcehen pa shtet. - kuptimin e ngusht shtetinnkupton aparatin shtetror, dhe su su*ject i mardhnieve ndrkom*tare. -kuptimin e gjer me shtet kuptojm gjith shoqrin t pr!shir me nj organizmshtetror.

TI"ET DHE 5R#AT E SHTETIT

/ippet e shtetit daohen mes veti si pr nga organizimi instituciona, ashtu edhe prnga natyra dhe vimi i !unksioneve q ushtrojn. ipas mardhnieve n prodhimdhe prm*ajtja kasore kemi kto shtete) shtetin skavopronar, shtetin !euda,shtetin capitaist, shtetin proetar=sociaist.

"USHTETI SHTETRR

Eementet e nocionit t shtetit jan) popui, territory dhe pushteti ovran. opui

dhe territory konsiderohen si eemente personae e materiae t shtetit, ndrsapushteti shtetror konsiderohet eement idea apo juridik i shtetit. /e shteti, eementspecifc sht pushteti i tij, si raport urdhrues ku njri urdhron e t tjert innshtrohen atyre urdhrave. - kufjt e shtetit, pushteti shtetror sht m i artdhe sovran.

ATRI+UTET E "USHTETIT SHTETRR

:aqe D prej44;


68/114

Atri*utet e pushtetit shtetror jan) pavarsia, kontinuiteti dhe pandashmria.avarsia e pushtetit shtetror nnkupton se ai nuk i nnshtrohet asnj pushtetitjetr. #jo shprehet si n aspektin e *rendshm ashtu edhe n at t jashtm.

avarsia sht rezutat i origjinaitetit t vet shtetit dhe vetm pushteti i tij sht*urimor. rigjinaiteti i shtetit nnkupton se shteti sht entitet i a!t prvetarsyetim. #ontinuiteti i pushtetit shtetror dmth se ai ushtrohet pandrprer,pavarsisht se a ndryshohen *artsit e tij. andashmria e pushtetit shtetrornnkupton se ai sht nj pushtet, pavarsisht nga !akti se mund t ushtrohetprmes m shum organeve.

0ECJITI#ITETI I "USHTETIT SHTETRR

9sht nocion poitik e socioogjik. 1e kt nnkuptojm njohjen nga ana e

pjestarve t nj *ashksie poitike < shtetit, institucioneve ekzistuese t pushtetitpasi q ato jan n pajtim me disa parime m t arta. 2egjitim sht ai shtet q nveprimtarin e tij sht z*atuar sovraniteti popuor n !orm sa m tdrejtprdrejt. #jo daon nga igjshmria juridike gjegjsisht nga egaiteti. 2egjimsht ai pushtet q sht vendosur me vendim t shumics s popuit.

5U4KSI4ET E "USHTETIT SHTETRR

#riter m i prshtatshm pr daimin e !unksionit t shtetit jan teorit duaiste dhetrijaiste. /eorit duaiste nisen nga esenca e pushtetit shtetror, respektivisht nga!unksioni i tij i urdhrdhnies dhe z*atimit. ipas disa mendimtarve pushteti i ciiprcakton rreguat e prgjithshme t sjejes sht ai egjisativ, ndrsa pushteti icii z*aton ato rregua sht ekzekutiv i cii pr!shin at administrative dhe atgjyqsor. r!aqsues t ksaj teorie ishin) 2oku, 'usso, Gans, #ezen etj. -darjamateriae e pushtetit *het n *az t veprimtarive t shtetit ku prmes t ciave aireaizon qimet e veta. ipas ktij parimi pushteti ndahet n egjisativ, ekzekutivdhe gjyqsor. :unksionin egjisativ e ushtron shteti prmes sajimit t normave me tciat krijohet rendi juridik i shtetit, dhe prmes igjeve. 2igji pr*het nga rreguajuridike t reja, t prgjithsme dhe a*strakte -orma apo rregua igjore sht

a*strakte sepse z*atohet n raste t shumta, ajo sht posa e krijuar, sepse me tz*atohet nj !unksion konstitutiv n rendin juridik t shtetit.

Crenda !unksionit egjisativ daojm)= :unksionin kushtetutvns= :unksionin e rregut egjisativ= :unksionin normative

:aqe DF prej44;


69/114

:unksioni ekzekutiv duhet t ndridhet me at egjisativ. ushteti igjvns krijonigjet ndrsa ai ekzekutiv i z*aton ato. :unksioni gjyqsor paraqet veprimtarin eshtetit prmes t cis ruhet dhe reaizohet rendi juridik.

Eementet kryesore t ktij !unksioni jan)

= -ormat juridike= jejet njerzore= #ontesti

-ormat juridike jan konkrete dhe shr*en si kriter pr ushtrimin e !unksionitgjyqsor. jeja e njerzve sht jo q versohet nga aspekti i norms juridike.:unksioni gjyqsor sht i idhur me igjin. #ontesti sht eement qensor i !unksionitgjyqsor. rmes tij daohet gjyqsia nga administrate.

S2RA4ITETI

/ermi sovranitet ka prejardhjen nga atinishtjae re supremus=i pavarur dhesupremitas=eprsi, si dhe nga !jaa e vjetr !ringe sovrain q dmth i pavarur. #yterm prdoret pr t shnuar pozitn m t art t ndonj su*jekti n !ushveprimine tij. /ermi sovranitet prdoret pr t shnuar t drejtn e popujve pr vetvendosje3sovraniteti kom*tar7. /eoria *ashkkohore *n daimin mes nocioneve sovraniteti ishtetit dhe sovraniteti n shtet. ovraniteti i shtetit paraqet atri*ut qensor nshtetin nprmjet t ciit shprehet pavarsia e tij n raport me !aktort e jashtm, sidhe eprsia e tij n raport me !aktort e *rendshm.

So'raniteti n shtet ka t *j me *artsit e pushtetit shtetror si pushtet sovran.1e sovranitetin e shtetit kuptojm)a7 pavarsin e pushtetit shtetror*7 eprsin 3supermacionin7 e pushtetit shtetrorc7 pakufzueshmrin juridike t pushtetit shtetror

ovraniteti i shtetit pr!shin tre eemente) t jashtme, t *rendshme dhe tsintetizuara. 1e eementin e jashtm nnkuptojm pavarsin e pushtetit shtetrorn raport me shtetet e jashtme pr t marr vendime pa mos iu nnshtruarurdhrave t jashtme. 1e eementin e *rendshm nnkuptohet eprsia e pushtetitshtetror, ku Crenda territorit t vet sht pushtet m i art n krahasim me ttjert. Eementi i sintetizuar konsiston n pakufzueshmrin juridike t pushtetitshtetror. E drejta *ashkkohore ndrkom*tare njeh sovranitetin e shtetit dhe sipas#arts s #om*eve t Cashkuara, mardhniet midis antarve t Cashksis-drkom*tare duhet t *azohen n parimin e *arazis sovrane.

So'raniteti i popuit sht i idhur me *artsit e sovranitetit Crenda shtetit.2idhur me at se kush sht *arts i sovranitetit t shtetit ekzistojn disa teori)

:aqe DH prej44;


70/114

teoria teokratike, egjitimiste, e sovranitetit t kom*it, sovranitetit t popuit aposhtetasve, marksiste.

5R#AT E DREJT"$RDREJTA T$ REA0II#IT T$ S2RA4ITETIT ovraniteti

reaizohet n dy mnyra)

= -prmjet !ormave t t vendosurit t drejtprdrejt t shtetasve dhe= -prmjet pr!aqsimit poitik t trupit zgjedhor n organet e caktuara shtetrore- !ormn e par vjen n shprehje demokracia e drejtprdrejt, ndrsa n !ormn edyt vjen n shprehje demokracia pr!aqsuese. >emokraci e drejtprdrejt sht ajokur popui si *ashksi poitike, tu*ohet n nj vend dhe merr vendime idhur mepunt pu*ike. :orm t par t ksaj demokracie hasim n &reqin Antike. -shtetin *ashkkohor kjo !orm as q mund t paramendohet. #jo demokraciz*atohet vetm n *ashksi territoriae t voga. - demokracin pr!aqsuese

shtetasi nuk vendos drejtprdrejt, por drejtprdrejt i zgjedhin pr!aqsuesit e tyre qvendosin n emr t tyre. #jo prjashton popuin nga vendim marrja dhe nukprkon me idet e sovranitetit t popuit, mirpo n demokracin pr!aqsuese jangjetur disa !orma t pjesmarrjes s drejtprdrejt t shtetasve n ushtrimin epushtetit si re!erendumi, pe*ishiti, iniciativa etj.

Re,erendu%i < sht institucion m i prhapur dhe m i rndsishm idemokracis si rezutat i sovranitetit t popuit. :jaa re!erendum vjen ngaatinishtja q dmth at pr t ciin duhet in!ormuar. - re!erendum zgjedhsitprcaktohet pr njrn nga aternativat 9' ose #0->9'.

#asifkimi i !ormave t re!erendumit *het n *az t !aktorve t ndryshm siqjan)= Caza juridike pr m*ajtjen e re!erendumit= *igueshmria e vendimit nga re!erendumi= E!ekti i vendimit nga re!erendumi= +shtja per t cin vendoset me re!erendum= #oha e z*atimit t re!erendumitr nga *aza juridike daojm dy oje t re!erendumit)= % detyrueshm dhe= :akutativ

Re,erendu% i det3ruesh% sht ai re!erendum i cii z*atohet medoemos, meqsht parashikuar me kushtetut dhe igj.

Re,erendu%i ,akutati' quhet ajo !orm e t vendosurit t drejtprdrejt,mundsia pr m*ajtjen e t ciit sht parashikuar dhe idhur me shpajen e tij tmerr vendim organi competent.

:aqe I prej44;


71/114

r nga o*igueshmria e vendimit t re!erendumit daojm)= 'e!erendum detyrues= 'e!erendum konsutativ

#e re,erendu% det3rues nnkuptojm qndrimin e organeve shtetrore ndaj

rezutateve t re!erendumit.

Re,erendu%i kshidhns ose konsutati' sht ajo !orm e t vendosurit tdrejtprdrejt t zgjedhsve, n t ciin akti q sht o*ject i re!erendumit nukmiratohet por prmes re!erendumit vetm shpreh mendimin rreth tij.

r nga e!ekti i vendimit q de nga rezutatet e re!erendumit daojm)= 'e!erendumin konstitutiv dhe= 'e!erendumin a*rogativ

"r%es re,erendu%it konstituti' vrtetohet e!ekti i nj akti t miratuar nga

organi shtetror prkats.

"r%es re,erendu%it a*roati' a*rogohet akti n !uqi duke mos e zvendsuarme tjetr. r nga koha e m*ajtjes daojm)= 'e!erendumin paraprak ante egume m*ahet para miratimit pr!undimtar taktit, apo para marrjes s vendimit nga paramenti.= 'e!erendumi pauses paraqet at potsues, ngase zgjedhsit vendosin pr aktinpas miratimit t tij nga ana e paramentit.ipas o*jektit pr t ciin vendoset daojm)= 'e!erendumin kushtetutvns sht !orm e miratimit pr!undimtar t kushtetutsose t ndryshimit t saj

= 'e!erendumi igjvns sht !orm e miratimit t drejtprdrejt t igjit nga ana eshtetasve dhe sht !orma e re!erendumit m e prhapur n *ot.

"0E+ISHITI isa mendimtar thon se pe*ishiti nuk daon nga re!erendumi dhe seai paraqet !orm t re!erendumit igjvns.

I4I6IATI2A (nis%a e popuit) eri sa n fim paraqiten si kshia t shtetasve t !ormuarA> G+ sot ato paraqesin institucione prkatse t pushtetit poitik, dhe organe tpazvendsueshme t shtetit.- fim gjykatat kan qen t mvarura nga pushtetiekzekutiv, dhe kan qen t varura drejtprdrejt nga ai. - periudhn e ndarjes spushteteve, gjykatat u shpan si organe t posacshme, t ciat ushtrojnpushtetetin gjyqsor n mnyr t pavarur. &jykatat kan ndikuar shum nm*rojtjen e t drejtave dhe irive t njeirut, e sidomos gjat 'evoucionit Cor(hez.&jykatat varen nga nivei i demokracis n nj shtet. GCA=t gjykatat ikonsiderojn si institucion m t rndsishm t ruajtjes s irive dhe t drejtave, tkushtetutshmris dhe demokracis. &jykatat paraqesin institucione duaiste, dhektu ven t prmendet mendimi se gjykata sht institucion shoqror=poitik, organ

i prkrahjes s pushtetit poitik, organ i pr*ashkt i shtetasve dhe i dhuns sjashtme, sht organ q m*ron t drejtat dhe irit e njeriut dhe s !undi shtorgan i tjetrsimit t tij.

5U4KSI4I CJG$SR

:aqe H prej44;


80/114

-j mori juristsh dhe mendimtarsh, duke fuar nga +iceroni, 2oku, 1onteskjekan pohuar se !unksioni gjyqsor sht potsisht i pavarur dhe shr*en si mjetm*rojts pr keqprdorjen e !unksioneve tjera. ocioogt dhe poitikoogt reaistpohojn se gjyqsia sht institucion thjesht poitik. :unksioni gjyqsor paraqeteementin qensor t sistemit poitik n nj vend. Ai pr*n *azn e drejtsis.

:unksioni gjyqsor sht e garantuar me kushtetut pr m*rojtjen e paanshme tirive dhe t drejtave t njeriut, t prons dhe interesave shtetrore e shoqrore dhe!orm e shqiptimit t sanksioneve penae n *az t prgjegjsis. Ajo sht !ormthemeore e ruajtjes s rendit juridik, dhe !orm e m*rojtjes s kushtetutshmris.

K#"TETE46AT E CJKATA2E

&jykatave iu sht *esuar gjykimi i veprave penae, pastaj zgjidhja e konJiktevedhe e kontesteve mes personave fzik dhe juridik, me karakter pasuror, juridik,

!amijar etj. - disa vende ato ushtrojn kontroin e igjshmris s akteve torganeve t administrats, kur vendoset m*i t drejtat e shtetasve. #onJiktinadministrative mund ta foj prokurori, kur konstaton se me igj sht cenuarindividi apo personi juridik. 2idhur me konJiktin e administrats ekzisotjn dysisteme)= istemi i kauzus s prgjithshme= istemi i numrimit

"R6EDURA CJGSRE Ekzistojn disa oj t procedurs gjyqsore)= enae

= #ontestimore= Bashtkontestimore= rm*arimit

rocedurat rreguohen prmes igjeve t vecanta. r t siguruar o*jektivitetin egjykats jan z*atuar rregua t caktuara t procedurs gjyqsore. arimet kryesoret ktyre rreguave jan)= o*igimi i gjykats t marr n pyetje seciin para se ti shqiptohet denimi= sigurimi i mundsis, secis pa, q para gjykats drejtprdrejt ti kundrvihetpas tjetr, dhe ti kundrshtoj pohimet e saj= e drejta e pave q para gjykats ti shqyrtojn cshtjet me goj= puna pu*ike e gjykats= e drejta e pas t kundrshtoj vendimin e gjykats s shkas s pargjykatat marrin vendime sipas igjit, mirpo n disa vende ato duhet t z*atojnaktet e organeve ekzekutive=poitike dhe ato t administrats.

:aqe FI prej44;


81/114

&jykatat ango=saksone, vendimet i m*shtetin, n vendimet e pot!uqishme tgjykatave t marrura m hert 'E+E>E-/%. istemi i gjykatave n vendet unitaresht i thjesht, ndrsa n ato !ederative m i ndrikuar.

&jykatat ndahen n)

= &jykata t shkas s par 3themeore7= &jykata t shkas s dyt 3apeit7

"RKURRIA rokuroria ekziston n t gjitha vendet. #y institucion emrohet si)= rokurori pu*ike= rokurori shtetrore

:unksioni i prokuroris qndron n ndjekjen e kryesve t veprs penae, dhepr!shin fimin e procedurs penae dhe paraqitjen e mjeteve t rregutajuridike. - shtetet sociaiste, prokuroria ka pasur pr mission t kontroojz*atimin e prpikt t igjit. - GCA n krye t rokuroris :ederative gjendet

prokurori 3atorny7 i prgjithshm, t ciin e emron presidenti me pqimin e enatit,dhe i cii njkohsisht sht edhe ministr i drejtsis.

7.Gdokush 1e aku&ohet per 'eper penae e&on te drejta %ini%ae si ne'iji% /

4.a7"do person % ngarkuar me veper penae duhet te njo!tohet menjeher ne gjuhennet e cien e kupton. *7i akuzuari ka te drejt ta zgjedh per!aqesusin e tij igjor,ose te kerkoj ndihmigjore pa pages.

c7-e veqanti ati duhet ti o!rohet ndihma e nje perkthyesi pa pages per kontaktetme administraten. d7 % dyshuari nuk duhet te detyrohet ta !ajsoj veten ose ta pranoj !ajin ne asnjekoh dhe asnje rrethan, e7qdo personi te pandehur duhet ti o!rohet ndihm praktike nepermjet njem*rotesi igjor.

8.G,ar eshte roi kushtetues I keshiit j31esor te Koso'es sipas

kushtetutes se koso'es

5.#shii gjyqesor % kosoves eshte organ potesisht % pavarur ne kryerjen e!unksioneve te tij me qeim te sigurimit te nje sistemi te pavarur,te drejt, teqasshum,pro!essiona dhe te pa anshum te drejtsis ne repu*iken e kosoves.

@.6iat ishin de,ektet (%ansit) e re&outes 78

:aqe F4 prej44;


82/114

?.a7 me shum eshte marr me pasojat e krizes se sa me *urimet e saj, *7ka sanksionuar gjendjen e status quos, c7nuk e ka njohur gjendjen e me parshme te shpaur me re!erendum.

.G,ar eshte udhe&i%i ad%inistrati'e

;.0dhezimi eshte akt juridik normative dhe n(jerret me qeim te drejtimit,keshiimitose dhenies se instrukcioneve te ndryshme idhur me z*atimin e igjit apodispozitave tjera.0dhezimi administrative ka karakter detyrues porn e mas me tedo*et se urdheresa apo rreguorja, egziston udhezimi !akutativ apo % padetyrueshum,udhezimi n(irret nga organet me te arta qe iu drejtohen organeve mete uta.

9.G,ar eshte dekreti presidencia sipas ejisacionit ne ,u1i ne Koso'e

6.>ekreti eshte nje shkres apo document te cien kryetari % shtetit e eshon per

qeime te ndryshme qe duhet z*atuar nga organet shtetrore psh. >ekreti peremrimin e am*asadorve ne shtet tjera etj.

:.Sipas cies ,or%u dhe nen ciat kushte %und te shkarkohen na det3raprokuroret e rep.se koso'es

D.rokuroret mund te shkarkohen vetem ne rast se )a7shkaktojn veper penae,*7nese *ejn shkeje te rendit te detyres zyrtare.


83/114

F.&jendja e jashtzakonshme ne rep. se kosoves zgjat po aq sa zgjat edhe rreziku %caktuar qe ka rezutuar me ket gjendje por jo me shum se DI dit,a!ati prej DI ditveeshte a!at fks % percaktuar me kushtetut per te ciin nuk ka nevoj me u votu nekuvend.-e rast nevoje kushtetuta e hapsir qe gjendja e jashtzakonshme mund tezgjas ne nje periudh prej ?I=HI dite ne rast se presideti konsideron qe rreziku per

vend eshte % jashtzakonshum. &jendja e jashtzakonshme mund te zgjas edhe 46Idit,por kohzgjatja prej 46I ditve duhet te votohet ne kuvend me 5K? e votave.

B.#ana karta i*ertatu%

H.E ka kufzu pushtetin e monarkut dhe % ka dhen te drejta kasave tjera.

7=.De,ektet e kushtetutes se 'aj%arit

4I. #a eju qe presidenti te zgjidhet edhe pa shumicen e votave dhe ket rast e kash!rytezu hiteri dhe ka ardhur ne pushtet.

77. Kur j3kata kushtetuese ka te drejt te *ej kontroin e projekta%anda%ente'e ne KS

44.&jykata kushtetuese kontroin e projekt=amandamenteve e *en ateher kurkryetari % kuvendit % dorzon project=amandamentet ne gjykaten kushtetuese perversimin e igjshmeris dhe kushtetutshmeris para miratimit te tyre ne kuvend.

78.6ii shtet ka kushtetut te *ut

45.#ushtetut e *ut ajo kushtetut e cia miratohet nga organi % cii n(jerr igje te

rendomta sipas procedures per n(jerrjen e igjeve te rendomta. i kushtetut e *ut3Jeksi*ie7 konsiderohet kushtetuta e Angis.

[email protected] presidenti ka te drejt ten is iniciati'en ejisati'e ne KS

4?.-ismen per te propozuar igje mund tam err presidenti % rep. se kosoves ne!ushveprimin e tij,qeveria,deputetet e kuvendit ose me se paku 4I.III qytetar,sipas menyres se percaktuar me igj. 2igji % miratuar ne kuvend nenshkruhet ngakryetari % kuvendit dhe shpa presidenti % kosoves pasi te ket nenshkruar Crenda Fditeve, pasi te ket marr igjin. -ese presidenti % kosoves Crenda F diteve pas marrjesse igjit nuk ka mar asnje vendim per shpajen apo kthimin e tij,ateher igji

konsiderohet % shpaur pa nenshkrimin e tij dhe pu*ikohet ne gazeten zyrtare.2igji hyn ne !uqi 46 dit pas pu*ikimit ne gazeten zyrtare,perveq nese me igj nukpercaktohet ndryshe.

7.#en3ra e %irati%it dhe ndr3shi%it te kushtetutes

4;.kushtetuta mund te miratohet perms re!erendumit dhe organit egjisativ ndersa#ushtetuta mund te ndryshohet perms dy akteve kushtetuese )

:aqe F? prej44;


84/114

a7 me igje kushtetuese ,*7 amandamente kushtetuese.

79.6ii shtet ka hartu kushtetuten %e %arr'eshje nderko%*tare

46."ipro.

7:.Cj3kata kushtetuese kur u hartu per her te par

4D.-e vitin 4H5.

7


85/114

paramentare , e7 parimi % ndarjes dhe kontroeve te pushteteve ,!7 parimi %diskriminimit pozitiv etj. arimi % ndarjes dhe kontroit reciprok te pushteteve=ndarja dhe kontroi %pushteteve per*en nje nder parimet krysore te demokracis.-e rep. e kosoves ndarjae pushteteve *ehet ne ket menyr )pushteti egjisativ *artes % te ciit eshte

paramenti, pushteti egzekutiv *artes % te ciit eshte qeveria e rep. se kosoves,pushteti gjyqesor *artes te te ciit jan gjykatat e rep. se [email protected] I kushtetutes %e pakon e Ahtisarit

5?.er!undimisht ne reacionin ne mes te pakos dhe kushtetutes eshte me rendsi!akti se kushtetuta e rep. se kosoves eshte e shkruar e tera ne !rymen e pakos seAhtisarit duke iu nenshtruar ne mast e madhe asaj.

8."o&ita e koso'es ne *a& te kushtetutes se 'itit 7B


86/114

c746 ditve ===========================================

8;.6iat na shtetet ne 'iji% nji,et %iratoj kushtetuten per%sre,erendu%it /

a7Angia *7&jermania c)5ranca (sakt) d7Austria

8B.6iat na shtetet ne 'iji% nji,et per kushtetut te ,ort / a7 Angia *)Sh+A (sakt) c7%zraei

@=.E%ri%i estar I j31tar'e sipas kushtetutes se koso'es *ehet per nje%andate/ a75 vjeqar *)@ 'je1ar (sakt) c7 6 vjeqar

@7.Ko%petent per trans,eri%in e j31tar'e sipas kushtetutes se koso'eseshte / a7residenti *)kshii j31esor (sakt) c7kshii prokuroria

@8. 6ii oran kushtetus ne koso' eshte co%petent per ratiki%in e%arr'eshje'e nderko%*tare per transport nderko%*tar rruor dhe te%ara'e / a7#uvendi *)presidenti (sakt) c7kryeministri d7 asnjeri

@@.4je %arr'eshje e ratikuar nderko%*tare sipas kushtetutes se koso'es/

a7ka epersi ndaj kushtetutes *) ka epersi ndaj ijit po jo ndaj kushtetutes (sakt) c7ka epersi ndaj akteve nenigjore

@.4u%ro tri siste%et e kontroit te kushtetutsh%eris se ije'e dheakte'e tjera juridike

:aqe FD prej44;


87/114

?;.#ontroi % pajtushmeris te igjit me kushtetut,kontroi % kushtetutshmeris tedekreteve,dhenia e mendimit idhur me modifkimin e igjit gjat procedures sekontroit te kushtetutshmeris.

@9.Cj3kata kushtetuse si %*rojtse e kushtetutes per her te par u para1it /

?6.a7panje , *7Crss , c)Austri (sakt), d7&jermani@:. .Sipas teoris juridike Cjer%ane kushtetuta/a)para1et aktin %e te art te nje 'endi (sakt)*7akt juridik me rendsi me te voge se igjic7ne igj te rendomt sikurse igjet tjerad7 akt me te ciin perkufzohen te drejtat e njeriute7akt me te ciin percaktohet se sovraniteti i takon popuit

@


88/114

&jyqtare mund te shkarkihen nga !unkisioni.per shkak te denimit per nje veper terend penae ose per mosrespektimin e.rend te detyrave.

8! 6ii eshte roi kushtetues i Keshiit Cj31esor te Koso'es#shii &jyqsor % #osoves esht insitucion potesisht % pa varur ne ushtrimin e

!unksionev te tij .#shii &jyqsor % #osoves siguron qe gjykata ne #osov te jen te pavarura ,pro!esionae e te oa anshme

@! "er%end se paku 9 raste ku Kushtetuta e RKS parasheh 'oti%in %e 8L@e 'ota'e=.miraton igje, rezouta dhe akte t tjera t prgjithshme,=miraton Cu(hetin e 'epu*iks s #osovsQ=.zgjedh dhe shkarkon #ryetarin dhe nnkryetart e #uvenditQ=.zgjedh dhe mund t shkarkoj residentin e 'epu*iks s #osovs n pajtim mekt #ushtetutQ

=.zgjedh "everin dhe shpreh mos*esimin ndaj saj etj.

! 4e ciat raste %und te shkarkohet "residenti i RKS residenti % '# mund te shkarkohet nga #uvendi nese aiKajo esht denuarper.kryrjen e krimit te rend ose nese ajo Kai nuk esht % a!t per te ushtruar pergjegjsite keti posti per.shkak te semundjes se rend nese &jykata #ushtetuse ka percaktuarse ajo Kai ka *er shkeje te rend #ushtetuse .

9! Ko%petencat e "residentit#ompetenca e presidentit per caktimin e mandatarit per !ormimine qeveris . komp

e presidentit qe te emeroj dhe shkarkoj kryetarine gjyk supreme me propozim tekshiit gjygjsor te kosoves . kom e pres qe te emroj dhe shkarkoj gjygjtaret e rep tekosoves ;. kom te pres qe te emeroj shkarkoj kryeprokurorin e shtetit me mepropozimin e kshiit prokurioria te kos kom presi qe te emerroj dhe shkarkojgjygjtaret e gjykates kushtetuse me propozimin e kuvendit #ompetencat eresidentit ..per!aqso 'epu*iken e #osoves *renda dhe jasht..garanton !unksionimin kushtetueste insitucionev te percaktuara me kete kushtetut.. hpa zgjedhjet #uvendin e#osoves dhe therret m*edhjen e par te tij.n(jerr dekrete ne pajtim me kete kushtetut shpa igjet e miratuata nga #uvendi %'epu*ikes se #osoves

:! 6iat jane *uri%et aktuae te se drejtes kushtetuese ne Koso'eCurimet aktuae te se drejt

Documents

12e Drejta Kushtetuese i Dhe II