Drejta Kushtetuese

8/17/2019 Drejta Kushtetuese

1/55

Kuptimi dhe objekti i studimit të së Drejtës Kushtetuese

Cka nënkuptohet me studimin e të drejtës/drejtësisë?

- Termi e drejtë përfshinë jo vetëm sistemin juridik/ligjet, por nënkuptonedhe shtetin në kuptim të gjerë.

- Shteti dhe e drejta janë dukuri të pandashme

Shkencat juridike ndahen në dy grupe:

Shkenca juridike historike dhe

Shkenca juridike poitive

- Shkenca juridike historike, ato sisteme juridike !ë kanë !enë të "atueshmenë një kohë dhe vend të caktuar dhe nuk janë më, si p.sh # $rejta %omake,sistemi kushtetues pas luftës së dytë "otërore, etj.

- Shkenca juridike poitive, !uhen ato !ë studiojnë të drjtën dhe shtetin etanishëm dhe këtu hyn ndër tjera edhe e drejta kushtetuese

&orma juridike

&orma sho!ërore: njerëit sillen sipas vetëdijes së tyre të lirë dhe për ti

kontrolluar këto sjellje shër"ejnë rregullat/normat sho!ërore të sjelljes.

'et kupitmi i tillë dmth se ekiston edhe mundësia për mospajtim me këto

norma dhe pason shkelja e saj.

Cka është norma juridike?

(a elementin e !uajtur sanksion: janë mjete me të cilat ndikohet !ë njerëit ti

respektojnë normat

)randaj, norma e sjelljes dhe sanksioni janë të lidhura në një tërësi unike dhe

!uhet normë juridike e plotë.

)ra, për"ëhet nga dy elemente: nga norma thel"esore !ë !uhet dispoitë dhe

rregulla për ndëshkim !ë !uhet sanksion.

*ka është shteti?

Shteti është vetë sho!ëria dhe si shume forma të organiimit !ë ekistojnë në

sho!ëri është një organiatë e cila është e strukturuar dhe ka hierarkinë esaj, ushtron veprimtarinë e saj dhe ka funksionin e saj.

*ka e dallon shtetin nga format tjera të organiimit?


2/55

+parati me te cilin ushtron pushtetin m"i territorin dhe popullatën e caktuar

dhe realion interesat e për"ashkët të asaj sho!ërie.

Cka është e drejta?

Tërësi e normave sho!ërore të sanksionuara me aparatin sho!ëror !ë !uhen

norma juridike dhe shër"ejnë për ruajtjen e formës së caktuar të sundimit.

&darja e sistemit juridik

Sistemi juridik sistematiohet ose ndahet në disa forma varësisht nga kriteret

!ë shfrytëohen për ndarje të tillë.

# drejta e "rendshme

# drejta nderkom"etare

# drejta pu"like

# drejta private, etj

Kuptimi, Objekti dhe Burimet e të Drejtës Kushtetuese

$y kuptime të $.(:

- (uptimi poitivo juridik -i pranueshëm për vendet !ë kanë kushtetuta tëshkruara

-sistemin e normave me karakter kushtetues !ë rregullojnë marrdhëniet

sho!ërorepolitike !ë kanë të "ëjnë me pushtetin politik dhe raportin ndaj tij, !ë janë të kodi0kuara në kushtetutë

- (uptimi materialist -karakteristik për vendet anglosaksone dhe ato !ë nukkanë kushtetutë të shkruar

-e drejta ekistuese !ë materialiohet në jetën e një vendi, pra e drejta poitivepavarësisht nëse ato norma janë të kodi0kuara në kushtetutë

1"jekti i $.(.

- &uk ka degë të së drejtës !ë nuk ka o"jektin e vet.

- &uk është i njejtë dhe a"solut në gjitha vendet.

2etoda dogmatike: o"jekt është vet teksti i kushtetutës3

2etoda politike: o"jekt është pushteti politik dhe institucionet politike3

2etoda e shkencës juridike: raportet themelore politike


3/55

dhe normat juridike !ë rregullojnë ato raporte.

Burimet e së drejtës

%endi juridik i një shteti për"ëhet prej akteve juridike !ë janë: të përgjithshme

dhe të vecanta.

4urimet e së drejtë janë: formale dhe materiale

4urime materiale janë: shka!et !ë n5itin krijimin e së drejtës3 faktet

sho!ërore nën ndikimin e të cilave krijohet e drejta.

4urimet formale: aktet e vecanta dhe më të ulta juridike m"ështeten në akte

të përgjithshme e më të larta dhe njëheri plotësohen përmes tyre.

(ur 6itet për "urime të së drejtës, janë tri kuptimi:

4urimi !ë n5jerr të drejtën -parlamenti, !everia3 4urimi në të cilin para!itet e drejta -akti !ë përman normën juridike3

4urimi përmes të cilit "uron e drejta -procesi i krijimit ë normës

juridike

4urimi i së drejtës shfa! tri elemente të aktit juridik:

(rijuesin

7ormën dhe

)rocedurën

Burimet e te drejtes Kushtetutese

4urimet e $.(. mund të jenë të dy0shta:

◦ #kskluivisht "urime të d.k. -rregullojnë materien !ë "ie në kuadë tëo"jektit të d.kushtetuese

◦ Të përiera -rregullojnë materien !ë "ie në o"jektin e d.k. por edhe tëdegëve tjera të së drejtës

4urime juridike dhe jojuridike

4urimet formale të d.k.:

(ushtetuta fu!inë më të lartë ndaj "urimeve tjera


4/55

8igji kushtetues akti !ë "ën ndryshime rrënjësore në kushtetutën

poitive ose dokument përcjellës për "atimin e saj

+mandamenti kushtetues para!itet te kushtetutat ekistuese, "ën

ndryshimin, plotësimin ose avendimine normave

+neksi kushtetues shtojcë e kushtetutës, n5jerret njëkohësisht mekushtetutën

8igjet dy kategori, ligje organike -nën kushtetutë por m"i ligjet tjera

dhe ligje të akonshme

%regulloret si "urim i d.k. janë vetëm dekretligjet

'endimet e gjykatave kushtetuese janë vendime erga omnes prandaj

veprojnë si ligjvënës negativ, eliminojnë ligjet !ë nuk janë në pajtimme kushtetutën

Shem"ull:

4urimet e d.k. në një shtet me kushtetutë rigjide do dukej si në vijim:

◦ (ushtetuta/t -federative, njësive federale dhe autonome

◦ 8igjet e parlamentit -federatës, njësive federale e autonome

◦ $ekretet me fu!i ligjore -aktet e pushtetit ekekutiv

◦ %regulloret e organit ekekutiv

◦ %regullorja e (uvendit dhe rregulloret e organeve tjera

◦ 'endimet e gjykatave kushtetutese ose organeve tjera !ë ushtojnëkontrollin kushtetues

◦ $oket kushtetuese

Burimet materiale të Drejtes Kushtetutese

◦ Doket kushtetuese rregulla të pashkruara sho!ërore

◦ Konventat kushtetuese rregulla !ë dalin nga praktika e funksionimittë organeve më të larta shtetërore

◦ Normat e përgjithshme të D.Nderko. sidomos në lëmin e drejtave dhelirive të njeriut

◦ Praktika gjyqësore vendimet me karakter kushtetues "ëhen tëaplikueshme edhe për rastet tjera,


5/55

◦ Faktet juridike, Teoria juridike, etj9

(uptimi i (ushtetutës8lojet e (ushtetutatve, 2iratimi dhe &dryshimi i (ushtetutave

Tradita e kushtetutave moderne rrjedh nga tri përpjekje kryesore:

. )ërpjekjet për ligjin më të lartë ose ;kryesor<

Rezultuan në rregulla të shkruara që pushteti i sovranit është ikuzuar

=. )ërpjekjet për të drejtat dhe liritë individuale

Rezultuan në ak!eptimin se d."l. njeriut janë natyrore dhe kuzojnë pushtetin ar#itrar$ e që duhet instrumentalizuar me ligjin më të lartë.

>. )ërpjekjet për dokument të shkruar ose ;kontratë<

Rezultuan në n%jerrjen e kushtetutave moderne

%ëndësia e (ush t etutës

- &ë periudha të ndryshme rëndësia e saj dallon:

- plotësisht injorohet ose

- konsiderohet dokument themelor juridik dhe politik në vend

- Cila është rëndësia e vërtetë e kushtetutës:

- )ara!et "aamentin e ndërtimit të shtetit -organimi, funksionimi dheraportet me pushteteve dhe ku0imet

- )arasheh legjitimitetin e krijimit të pushtetit shtetëror

- shtë "aë e gjithë sistemit juridik

- Siguron ligjshmërinë

- @o vetëm parasheh por edhe garanton të d.Al. e njeriut

- (ushtetuta është vet pas!yra e hvillimit dhe demokracisë në një shtet

(ushtetuta ka disa karakteristika:

. +kt formal dmth i shkruar

=. shtë një dokument i vetëm

>. +kti me fu!i juridike më të lartë


6/55

Si sigurohet kjo epërsi?

. 1rganit i cili e miraton dhe

=. )rocedurës në të cilën miratohet format e miratimit të kushtetutës

(onteksti i n5jerrjes së kushtetutës është i dy0shtë:

• &ëse kemi të "ëjmë me një shtet !ë ekiston3 ose

• &ëse kemi të "ëjmë me një shtet të ri.

&ë rastin e n5jerrjes së kushtetutave të reja, njihen dy situata:

• (ur kushtetuta e vjetër shfu!iohet me dhunë &kemi diskontinuitetkushtetues'

• (ur kushtetuta e re n5jerrët përmes rrugës pa!ësore &kemi

kontinuitet kushtetues'

&ë praktikën kushtetuese njihen tri su"jekte apo tri forma të miratimit të

kushtetutës:

• 2iratimi i drejtpërdrejt referendum

• 2iratimi nga organi kushtetutvënës

• 2iratimi nga organi i rëndomtë legjislativ parlamenti

2iratimi i drejtpëdrejt m"ështetet tek ideja për popullin si sovran

shtë dukuri e rrallë dhe ndodh:

◦ )as ndryshimeve të mëdha politike

◦ )asi ashtu parashihet me kushtetutën ekistuese

◦ Si formë reervë -në rast të mosmiratimit në kuvend

◦ Si kon0rmim i popullit pas vendimit në kuvend

2iratimi përmes organit kushtetuvënës

)ara!itet rrallë dhe akonisht kur janë miratu kushtetutat e para.

◦ Bgjedhet drejtpërdrejt nga populli vetëm për këtë !ëllim

◦ (ualiteti i organit siguron epërsinë e kushtetutës ndaj ligjeve


7/55

2iratimi përmes organit të rregullt legjislativ

◦ 7orma më e rëndomtë e miratimit të kushtetutave sot.

◦ $allon me procedurën e veantë dhe numrin e kërkuar të votave përmiratim

Ndryshimi i kushtetutave

2e ndryshim të kushtetutave kuptojmë:

◦ 8argimin e disa ose normave në tërësi

◦ Bëvendësimin me norma të reja

◦ )lotësimin e tekstit ekistues

#kistojnë shumë klasi0kime të modeleve të ndryshimit të kushtetutave.

'arësisht nga kriteri për pjesëmarrje të !ytetarëve:

. 'endet !ë "atojnë referendumin kushtetues:

D. 1"ligativ për gjitha ndryshimet

DD. 1"ligativ për ndryshime të vetëm disa neneve konkrete

DDD. &ëse organi ligjvënës nuk miraton ndryshimet me shumicën e kërkuar

Sipas llojit të organit !ë është i autoriuar për ndryshim:

◦ 1rgani i posaëm kushtetuvënës

◦ 1rgani i rregullt legjislativ

# drejta e iniciativës për ndryshim

(uorumin e nevojshëm

Shumica e nevojshme

#dhe tjera elemente, si votimi në dy dhoma, ose seanca e për"ashkët e dhomave,etj

&dryshimi i kushtetutave në shtetet federative:


8/55

◦ shtë ështje politike m"i të gjitha

◦ $allon varësisht nga formal dhe shkalla e pjesëmarrjes së njësivefederale

◦ )roces !ë m"ron njësitë federale nga gjerimi i pushtetit !endror

(ush ka të drejtën e iniciativës për ndryshime?

. kuvendi federativ

=. njësitë federale dhe

>. !ytetarët

Klasifkimi i kushtetutave

'arësisht nga kriteri, kemi kalsi0kime të ndryshme:

Sipas mënyrës së n5jerrjes ose miratimit:

◦ (ushtetuta të oktruara ose dhuruara

◦ )akte kushtetuese

◦ (ushtetuta demokratike

Tjerat klasi0kime të kushtetutave janë:

◦ (ushtetuta të shkruara dh jo të shkruara

◦ (ushtetuta të kodi0kuara dhe jo të kodi0kuara

◦ (ushtetuta të forta -ngurta dhe të "uta -6eksi"ile

)ërm"ajtja, Struktura dhe (lasi0kimi i (ushtetutave

Ndryshimi i kushtetutave

2e ndryshim të kushtetutave kuptojmë:

◦ 8argimin e disa ose normave në tërësi

◦ Bëvendësimin me norma të reja

◦ )lotësimin e tekstit ekistues

&eni E F7orma e Geverisjes dhe &darja e )ushtetitH


9/55

. (osova është %epu"likë demokratike e "auar në parimin e ndarjes së

pushteteve dhe kontrollit e "alancimit në mes tyre, sikurse është përcaktuarme këtë (ushtetutë.

=. (uvendi i %epu"likës së (osovës ushtron pushtetin legjislativ.

>. )residenti i %epu"likës së (osovës përfa!ëson unitetin e popullit. )residenti

i %epu"likës së (osovës është përfa!ësues legjitim i vendit "renda dhe jashtëdhe garantues i funksionimit demokratik të institucioneve të %epu"likës së(osovës, në pajtim me këtë (ushtetutë.

E. Geveria e %epu"likës së (osovës është përgjegjëse për "atimin e ligjeve e

politikave shtetërore dhe i nënshtrohet kontrollit parlamentar -dhe i përgjigjet(uvendit.

I. )ushteti gjy!ësor është unik, i pavarur dhe ushtrohet nga gjykatat.

J. Kjykata (ushtetuese është organ i pavarur i m"rojtjes sëkushtetutshmërisë dhe "ën interpretimin përfundimtar të (ushtetutës. -J.Kjykata Supreme e %epu"likës së (osovës "ënë interpretimin përfundimtar të(ushtetutës.

Përmbajtja e Kushtetutës

)ërm"ajtja ka rëndësi të veantë, përcakton:

◦ (arakterin dhe llojin e kushtetutës

◦

'endin e saj në rendin juridik

◦ (arakterin e përgjithshëm të sho!ërisë dhe shtetit

)ërm"ajtja varet nga vullneti i kushtetutvënësit.

2"iotëron mendimi se janë dy ështje !ë do kushtetutë duhet të rregulloj:

drejtat dhe liritë e njeriut dhe

pushtetin shtetëror -pushtetin legjislativ, ekekutiv, gjy!ësor, organiminterritorial, 0nancat, marrdhëniet ndërkom"ëtare, ushtrinë dhe forcat e armatosura,

ështjen e luftës dhe pa!es, etj

Përbërja e kushtetutës

'arësisht nga përm"ajtja e kushtetutës, forma e rregullimit shtetëror,

mendimi i kushtetutvënësit, teknika juridike, varet:

◦ për"ërja dhe vëllimi


10/55

Shumica e kushtetutave për"ëhen nga:

- )ream"ula -lat. hyrje ose parathënie pjesa idore3

- )jesa normative pjesa !ëndrore , vet kushtetuta3 dhe

- $ispoitat përfundimtare

- )ream"ula -lat. Pream#ulum$ hyrje ose parathënie

- shtë pjesa idore e kushtetutës

- # shkurtë dhe koncie3

- )ërm"an atë cka duhet të ndërtoj kushtetuta

- (ohën dhe rrethanat !ë n5jerret, etj.

-

&uk është e ndarë në nene- &uk ka efekt juridik

- (arateristikë për shtetet e krijuara pas revulucioneve, luftërave dhekthesave të rëndësishme sho!ërore.

Preambula e Kushtetutës së Republikës së Kosovës

&e, )opulli i (osovës,

. Të vendosur për të ndërtuar një ardhmëri të (osovës si një vend i lirë, demokratik

dhe pa!edashës, i cili do të jetë atdhe i të gjithë !ytetarëve të vet3=. Të përkushtuar për krijimin e një shteti të !ytetarëve të "ara"artë, i cili do tëgarantojë të drejtat e secilit !ytetar, liritë !ytetare dhe "arainë e të gjithë!ytetarëve para ligjit3

>. Të otuar !ë (osova të jetë shtet i mirë!enies ekonomike dhe i prosperitetitsocial3

E. Të sigurt !ë shteti i (osovës do të kontri"uojë në sta"ilitetin e rajonit dhe tëm"arë #vropës, duke krijuar marrëdhënie të f!injësisë dhe të "ashkëpunimit të mirëme të gjitha shtetet f!inje3

I. Të "indur !ë shteti i (osovës do të jetë anëtar i denjë i familjes së shtetevepa!edashëse në 4otë3

J. 2e synimin !ë shteti i (osovës të përfshihet në proceset integruese #uro+tlantike3

&ë mënyrë solemne, miratojmë (ushtetutën e %epu"likës së (osovës.


11/55

)ream"ula e (ushtetutës së Sh4+ve

&e populli i Shteteve tL 4ashkuara, me !ëllim !ë tL krijojmë një "ashkim mL

tL përkryer, tL vendosim drejtLsinL, tL sigurojmë !etLsinL nL vend, tLsigurojmë m"rojtjen e vendit, tL n5isim mirë!enien e përgjithshme dhe tL

sigurojmë tL mirat e lirisë për vetën tonë dhe "reat e ardhshëm, caktojmëdhe vendosim kLtL (ushtetutë tL Shteteve tL 4ashkuara tL +merikës.<

Pjesa normative e K.Kosovës

(+)DTM88D D: $DS)1BDT+T TN#2#81%#

(+)DTM88D DD:T $%#@T+T $N# 8D%DT TN#2#81%#

(+)DTM88D DDD:T $%#@T+T # (12M&DT#T#'# $N# )@#ST+%'# TO%#

(+)DTM88D D': (M'#&$D D %#)M48D(S S (1S1'S

(+)DTM88D ': )%#SD$#&TD D %#)M48D(S S (1S1'S.

(+)DTM88D 'D: G#'#%D+ # %#)M48D(S S (1S1'S .

(+)DTM88D 'DD: SDST#2D D $%#@TSDS..

(+)DTM88D 'DDD: K@O(+T+ (MSNT#TM#S#

(+)DTM88D DP: 2+%%$N&D#T #(1&12D(#.

(+)DTM88D P: G#'#%DS@+ 81(+8# $N# 1%K+&DBD2D T#%%DT1%D+8 .

(+)DTM88D PD: S#(T1%D D SDKM%DS

(+)DTM88D PDD: D&STDTMCD1T # )+'+%M%+.

(+)DTM88D PDDD: $DS)1BDT+T )%7M&$D2T+%#

(+)DTM88D PD': $DS)1BDT+T (+8D2T+%#

)%24+@T@+ # (MSNT#TMTS S %#)M48D(S S SNGD)%DS

)@#S+ : )+%D2# TN#2#81%# )@#S+ =: 8D%DT# $N# T# $%#@T+T '#T@+(# )@#S+ >: 8D%DT# $N# T# $%#@T+T )18DTD(# )@#S+ E: 8D%DT# $N# T# $%#@T+T #(1&12D(#, S1CD+8# $N# (M8TM%1%# )@#S+ I: 14@#(TD'+T S1CD+8# )@#S+ J: +'1(+TD )1)M88DT )@#S+ Q: (M'#&$D BK@#$N@+ $N# +7+TD )@#S+ R: $#)MT#T#T


12/55

)@#S+ : 1%K+&D&DBD2D $N# 7M&(SD1&D2D (M'#&$DT )@#S+ : )%1C#SD 8DK@'#S )@#S+ : )%#SD$#&TD D %#)M48D(#S )@#S+ =: (#SND88D 2D&DST%+'# )@#S+ >: G#'#%DS@+ '#&$1%#

)@#S+ E: +(T#T &1%2+TD'# )@#S+ I: 2+%%#'#SN@#T &$#%(124#T+%# )@#S+ J: K@O(+T+ (MSNT#TM#S# )@#S+ Q: K@O(+T+T )@#S+ R: )%1(M%1%D+ )@#S+ : %#7#%#&$M2D )@#S+ =: (12DSD1&D G#&$%1% D BK@#$N@#'# )@#S+ =: 7D&+&C+T )M48D(# )@#S+ ==: (1&T%188D D 8+%T# D SNT#TDT )@#S+ =>: 71%C+T # +%2+T1SM%+ )@#S+ =E: 2+S+T # @+SNT#B+(1&SN2# )@#S+ =I: %DSND(D2D D (MSNT#TMT#S )@#S+ =J: $DS)1BDT+ (+8D2T# $N# T# 7M&$DT

Klasifkimi i kushtetutave

'arësisht nga forma:

◦ (ushtetuta të shkruara/kodi0kuara

◦ (ushtetuta të pashkruara/pakodi0kuara

◦

S0da: nuk ka ndarje strikte në praktikeU

'arësisht nga vështirësia e ndryshimit:

◦ (ushtetua 6eksi"ile -"uta

◦ (ushtetuta rigjide -forta

Tjera ndarje:

◦ %eale dhe

◦

7iktive

'arësisht nga forma e organimit shtetëror:

◦ (ushtetuta federative

◦ (ushtetuta unitare

◦ (ushtetuta repu"likane


13/55

◦ (ushtetuta presidenciale

◦ (ushtetuta parlamentare

◦ (ushtetuta monarkike

◦ (ushtetuta demokratike

◦ (ushtetuta autokratike-diktatoriale

'arësisht nga sistemi politik:

(ushtetuta socialiste

(ushtetuta li"erale , etj

Shteti i së drejtës, 8igjshmëria dhe (ushtetutshmëria

Shteti ligjor ose sundimi i së drejtës?U

Të dy konceptet janë shprehje të lidhjes së ngushtë mes shtetit dhe së

drejtës.

*do shtet është shtet ligjorU Si?

)or varësisht prej m"rojtjes dhe promovimit të vlerave të caktuara

kemi shtete: "urokratike, totalitare, autoritare, li"erale, demokratike,etj.

Shteti i së drejtës në të drejtën kushtetuese përcaktohet përmes dy

shprehjeve: kushtetutshmëri dhe ligjshmëri

Ddeja për shtetin ligjor dhe sundimin e së drejtë janë të vjetra sa edhe vet

shteti

+ristoteli ka thënë ;më mirë është të sundohesh nga farëdo ligji se sa nga

një individ9<

&ë kuptimin "ashkëkohor, shteti i së drejtës dhe sundimi i së drejtës para!itet

krahas përpjekjeve për shtete moderne edhe demokraci përfa!ësuese

Sundimi i së drejtës në kuptim të ngushtë dhe të gjerë.

&ë kuptim të ngushtë nënshtrimi i gjitha akteve të legjislativit dhe

ekzekutivit kontrollit nga gjykatat nga ana e pajtueshmërisë me

Kushtetutën ose ligjin

(y është kuptimi më i pranuar në sistemin anglosakson, ku janë

!enësore tri elemente:


14/55

Supremacioni i ligjit ndaj pushtetit

4araia para ligjit dhe

8igji kushtetues të mos kuptohet si "urim i të drejtave por si

pasoje e këtyre të drejtave

Sot dominon kuptimi i gjerë i sundimit të së drejtës: vënia e gjitha organeve

të pushtetit shtetëror dhe #artësve të (do autorizimi dhe )unksioni pu#lik$

për)shirë edhe individëve nën kushtetutë e ligj.

&ë sistemin anglosakson, sot me %ule of 8aV ose sundim të së drejtës

kuptojmë:

Sundimin i cili përcaktohet me ligj

Sundimin në pajtim me ligjin dhe

Sundimin sipas ligjit më të lartë

4auar në praktikën e deritanishme të funksionimit të shteteve, janë sajuar

disa elemente !ë kushtëojnë sundimin e së drejtës:

. &darja e pushtetit kushti i parë

Tri funksione kryesore të shteteve: hartimi, "atimi dhe gjedhjes së

kon6ikteve gjatë "atimit, të cilat ushtrohen nga tri pushtetet.

(jo teori frymëoi hartuesit e (ushtetutë amerikane, !ë përcaktuan një

sistem me ndarje strikte te pushteteve dhe sigurimin e ;checks and"alances


15/55

&ënkupton "arainë në trajtim me ligj, "arainë gjatë "atimit të ligjit dhe

m"rojtjen para ligjit.

)ër ta siguruar këtë parim ka mjaft mjete juridike:

Kjykatat e ndryshme

$yshkallshmëria

2jetet e jashtëakonshme

E. Sigurimi dhe garantimi i të drejtave dhe lirive të njeriut

2"rojtja institucionale përmes organeve të ndryshme dhe niveleve të

ndryshme:

Kjykatat

1m"udspersoni

Kjykata (ushtetuese

@anë edhe elemente tjera:

&5jerrja e ligjeve në procedurë demokratike dhe transparente

8igjet të jenë të !arta për të gjithë, !ë të respektohen nga të gjithë

8igjet nuk "atohen retroaktivisht

+skush të mos ndi!et penalisht ose me padi private për veprat !ë nuk

dënohen me ligj

)luralimi politik, etj.

Bakonisht ky parim ndodhet në pream"ulën e (ushtetutave ose në pjesën

normative.

Kushtetuta e Kosovës

&eni =.. Sovraniteti i %epu"likës së (osovës "uron nga populli, i takon

popullit dhe ushtrohet, në pajtim me (ushtetutën, nëpërmjet përfa!ësuesve tëgjedhur, me referendum, si dhe në forma të tjera, në pajtim me dispoitat e kësaj(ushtetute.

&eni >

. %epu"lika e (osovës është sho!ëri shumetnike, e për"ërë nga sh!iptarët

dhe komunitetet tjera e cila !everiset në mënyrë demokratike, me respektim


16/55

të plotë të sundimit të ligjit, përmes institucioneve të veta legjislative,ekekutive dhe gjy!ësore.

=. Mshtrimi i autoritetit pu"lik në %epu"likën e (osovës "aohet në parimet e

"araisë para ligjit të të gjithë individëve dhe në respektimin e plotë të të

drejtave dhe lirive themelore të njeriut, të pranuara ndërkom"tarisht, si dhenë m"rojtjen e të drejtave dhe në pjesëmarrjen e të gjitha komuniteteve dhepjesëtarëve të tyre.

Parimi i li!jshmërisë

(uptohet në disa mënyra:

◦ Geverisjen në "aë të ligjit

◦ )ajtueshmërinë e gjitha akteve juridike me ligjin

◦ Geverisjen e drejtësisë si negacion i ar"itraritetit

◦ Karantimin e të drejtave dhe lirive themelore

◦ 2"ështetjen e do vendimi administrativ e gjy!ësor në ligj

Parimi i kushtetutshmërisë

Trajtohet nga aspekti juridik dhe politik.

Sipas kuptimit juridik pajtimi i gjitha akteve më të ulta me kushtetutë. (a

kushtetutshmëri nëse ka kushtetutëU

Sipas kuptimit politik "atimi i ku0imeve dhe masave m"rojtëse në ushtrim

të pushtetit. (a kushtetushmëri pavarësisht nëse ka kushtetutë të shkruar

(uptimi i plotë është ai juridikopolitik.

2"rojtja dhe kontrolli i (ushtetutshmërisë

(ushtetutshmëria në kuptim material u para!it shumë më herë se në kuptim

formal.

&ë kuptim material lidhet me procesin e luftës për kushtetuta të

shkruara

&ë kuptim formal me para!itjen e kushtetutës së parë "ashkëkohore,

atë të Sh4+ve.

'et kushtetuta përm"an dhe nënkupton parimin e kushtetutshmërise dhe

ligjshmërisë, prandaj edhe parasheh mekanima për m"rotjen dhe kontrolline këtyre dy parimeve.


17/55

Të gjithë pajtohen se duhet ekistu mekanima !ë m"rojnë vlerat dhe

parimet !ë promovon kushtetuta, por ekistojnë mospajtime lidhur me llojin egarancive dhe organin !ë do vlerësoj pajtueshmërinë e ligjeve mekushtetutën.

$y sisteme të kontrollit të kushtetushmërise: (ontrolli gjy!ësor dhe

(ontrolli politik

&ë kuadër të kontrollit gjy!ësor janë dy sisteme:

a. )ërmes gjykatave të rregullta dhe

". )ërmes gjykatave të posacme Kjykatave (ushtetuese

(ontrolli i kushtetutshmërisë përmes gjykatave të rregullta 7orma e parë dhe është karakteristike për Sh4+

&uk është përcaktu me kushtetutë, por përmes praktikës gjy!ësore

Të gjitha gjykatat kanë të drejtë të "ëjnë kontrollin e kushtetushmërisë

&uk "ëhet kontrolli ndaj ligjeve per se ose kontrolli a"strakt, por vetëm i

ligjeve !ë janë në "atim dhe atë ndaj rastit konkret

&uk inicohet e% o*!io por vetëm me kërkesë të palës

'endimet e gjykatave për kushtetushmërinë e ligjeve nuk kanë pasojë

shfu!iimin, por mosaplikimin në rastin konkret

'endimet për kontrollin e kushtetshmërisë nuk janë formalisht o"ligative për

gjykatat tjera, ose edhe vet gjykatën

Kjykatat më të ulta i pëmr"ahen praktikës së gjykatave më të larta, Kjyata

Supreme, autoriteti më i lartë

'endimet e Kjykatës Supreme mund të shfu!iohen vetëm përmes miratimit

të +mandamenteve kushtetuese, si në rastin e +mandamentit -për tipamundësuar !ytetarët të paditin njësitë federale pranë gjykatave federalepa pël!imin paraprak, +mandamentet >, E dhe I -ndryshojnë !ëndrimete Kj.Supreme për përkrahjen e pa"araisë racore

Kjykata Supreme m"ështetet në dy doktrina gjatë aplikimit të mandatit të saj:$oktrina për vetku0im dhe $oktrina për shmangien e cështjeve politike


18/55

(ontrolli i kushtetushmërisë nga gjykatat e vecanta

'endet !ë nuk janë nën ndikimin anglosakson

(ëto gjykata funksionojnë në "aë të rregullave dhe procedurave të vecanta

%rjedh nga aplikimi i ndarjes së pushtetit shtetëror dhe pranimi i faktit se(ushtetuta ka dimension politik

&jihet si sistem i kontrollit a"strakt ose paraprak

'lerësimi i kushtetushmërisë është i pavarur ndaj rasteve konkrete

'endimet e këtyre gjykatave kanë karakter erga omnes ose shfu!iimin e

ligjit

Cila është natyra e gjy!ësisë kushtetuese? @anë tri teori kryesore:

. (ontrolli i kushtetushmërisë është funksion klasik gjy!ësor

=. (ontrolli i kushtetutshmërisë është funksion legjislativ në kuptimin negativ

>. (ontrolli i kushtetutshmërise është fuksion sui generis$ edhe politik edhe juridik

Kontrolli politik i kushtetutshmërisë

@anë dy sisteme përmes të cilit ushtrohet ky kontroll:

◦ . (ontrolli përmes organit legjislativ karakteristik për shtetet moniste

dhe është tejkalu historikisht◦ =. (ontrolli përmes organit të posacëm politik kushtetues

karakterstik për 7rancën.

(ëshilli (ushtetues i pë"ërë nga anëtar me mandat nëntë

vjecar

$allimi me Kj.(ushtetuese sepse "ëjnë vetëm kontroll preventiv,

në formë deklarative

+% o*!o vetëm për kushtetushmërinë e ligjeve organike dhe

rregulloret e dhomave të parlamentit

)ër ligjet e rregullta, vetëm me kërkesë të palëve të autoriuara

Kontrolli i kushtetutshmërisë n!a "jykatat Kushtetuese

(ushtetuta është kujtesa e një shteti W Kjykata (ushtetuese m"an të gjallë

atë kujtesë.


19/55

+ mund të ekistojnë njëra pa tjetrën?

%oli kryesor i Kj.(. është ruajtja e frymës së kushtetutës dhe m"ajtja gjallë e

këtij dokumenti a! sa është e mundur.

Kj( e parë është krijuar në +ustri = dhe ideator është Nans (elen

&evoja për gjy!ësi kushtetuese rrjedh nga karakteri i vet kushtetutës

)ër ekistimin e gjy!ësisë kushtetuese duhet plotësy dy kushte:

#kistimi i hierarkisës së ligjeve dhe

)arashikimi i drejtave dhe lirive të shtetasve dhe !ytetarëve

Kjy!ësia kushtetuese ka edhe kritikuesit e saj:

2ohojnë nevojën për Kj.( sepse ligjet mund ti kontrolloj vetëm organi

!ë i n5jerr

&darja e pushtetit duhet të jetë strikte dhe Kj( nuk mundet të

kontrolloj kushtetutshmërinë e ligjeve sepse ligjet n5jerren nga organi ipavarur ligjvënës

(ritika për kompetenca të gjy!tarëve, sepse mund të vendosin ;veto<

ndaj ligjeve

Kompenten#at e "jykatës Kushtetuese

)ërcaktohen taksativisht me metodën e enumeracionit në (ushtetutë

7unksioni kryesor, kontrolli i kushtetutshmërisë së ligjeve

)ërfshinë gjitha aktet përve! (ushtetutës

&ë disa shtete edhe akteve tjera nënligjore, pra "ënë kontrollin e ligjshmërisë

&ë shtetet federale edhe kushtetutat e njësive federale -në Bvicër nuk

mundet Kjykata 7derale të kontrollooj kushtettuat e kantoneve

(ontestet lidhur me kompetencat e organeve të ndryshme shtetërore

-sidomos në shtetet federale

&ë disa shtete vendosin për "artësit e funksioneve të larta dhe sanksionet

janë politike, psh shkarkimi nga detyra.

(ontestet !ë lidhen me gjedhjet presidenciale dhe parlamentare


20/55

(ontestet kushtetuese për shkeljen e të drejtave dhe lirive o!ftë nga ligjet

ose organet pu"like, pra kërkesat individuale

)alë të autoriuara: parashtrues mund të jenë, individët, personat

juridik ,komunat

)asi të shterren mjetet juridike

Kontrolli preventiv dhe postpartum

'arësisht nga koha kur ushtrohet kërkesa për kontroll të kushtetushmërisë

dallojmë:

◦ kontrollin paraprak ose preventiv dhe

◦ postpartum ose represiv

(ontrolli preventiv para hyrjes së ligjit në fu!i dhe ka !ëllim të parandalojnjë ligj jokushtetues të hyn në fu!i.

(ontrolli postpartum ose represiv ligjet !ë tanimë janë shpallë dhe kanë hy

në fu!i dhe ka !ëllim eliminimim e ligjeve !ë nuk janë në përputhshmëri ngasistemi juridik.

$ë drejtat dhe liritë e njeriut, histroiku dhe klasifkimi i tyre

Të drejtat dhe liritë e njeriut janë pjesë e rëndësishme e materies

kushtetuese

+to përcaktojnë poitën juridike të individëve në sho!ëri

&ga kjo poitë dëshmohet sa është një shtet demokratik

4ashkësia ndërkom"ëtare e merr si kriter për vlerësimin e nivelit të

demokracisë në shtete

- Cka janë të drejtat e njeriut?

- @anë të drejta dhe vlera !ë i ka cdo person sepse është !enie

njerëoreU @anë të drejta themelore !ë i parashohin ato gjëra minimale!ë i nevojiten cdo personi për të jetuar.

- + është cdo e drejtë edhe e dejtë e njeriut?

- e drejta o"jektive -ligjet dhe

- e drejta su"jektive -të drejtat


21/55

- # drejta o"jektive, tërësia e normalve ligjore !ë n5jerr një shtet dhesanksionohen nga monopoli shtetëror. ).sh: 8igji për trashëgiminë, ligjim"i pronat, etj.

- # drejta su"jektive rrjedh nga ajo o"jektive dhe është e drejta konkrete !ë i

takon një personi, pra është mundësia juridike e titullarit të saj për të kryervetë veprime të caktuara si dhe mundësia për të kërkuar nga personi idetyruar kryerjen ose mos kryerjen e detyrimeve të caktuara. ).sh e drejtapër trashëgim, etj.

- &ë mesin e të drejtave su"jektive duhet dalluar ato të drejta !ë nuk mvarennga shteti dhe vullneti i tij, por ato i posedon njeriu vetvetiu. (ëto të drejtanjihen si të drejtat e njeriut.

- )ërderisa të drejtat su"jektikve rrjedhin nga shteti, i cili cakton kritere !ëparashihen me ligj për ti gëuar, të drejtat dhe lirtë e njeriut para!esin ku0rin

të cilin pushteti nuk gu5on ta kaloj.- Shteti mund të vendos të ku0oj disa d.l.nj në rrethana të jashtëakonshme,

por jo të n5jerr ligje për ndalimin e ushtrimit të të drejtave në të ardhmenU

(arakteristikat e të drejtave të njeriut

◦ Të drejtat e njeriut nuk "lihen, nuk 0tohen, apo nuk trashëgohen. Tëdrejtat e njeriut lindin "ashkë me njeriun.

◦ Të drejtat e njeriut janë të njëjta për të gjitha !enietnjerëore,pavarësisht nga raca, gjinia, përkatësia fetare, "indjet

politike, prejardhja kom"ëtare ose sho!ërore.

$ë drejtat e njeriut janë universale.

◦ Të drejtat e njeriut nuk mund tXi merren atij askush nuk ka të drejtë taprivojë dikë nga këto të drejta për farëdolloj arsye. Të drejtat e njeriut

janë të patjetërsueshme.

◦ +snjë e drejtë nuk është më e rëndësishme se tjetra, për të jetuar medinjitet, të gjitha !eniet njerëore gëojnë njëkohësisht gjitha të drejtatdhe liritë themelore. Të drejtat e njeriut janë të pandashme, ndërvarura

dhe ndërlidhura.

◦ )jesa më e madhe e d.l.nj. i drejtohen shtetit:

◦ )ërmes tyre ku0ohet pushteti ose kërkohet mosndërhyrje -p.sh. 8iria elëvijes, liria e shprehjes, tu"imit, etj3


22/55

◦ )ërmes tyre kërkohet veprim ose m"rojtje -p.sh. # drejta të shkollim0llor pa pagesë, e drejta në punë, etj.

◦ )oita kushtetuese e d.l.nj. në një shtet demokratik duhet të plotësoj disakushte:

◦ . $.l.nj në kushtetutë duhet të kanë pritoritet kryesor

◦ =. $uhet sigurohet interpretim i gjerë i tyre

◦ >. &dryshimet eventuale -ku0imi, futja e të drejtave tjera duhetpërcjellë me de"ate racionale.

%hivillmi historik i të drejtave dhe lirive të njeriut

◦ Dnstitucion relativisht i ri pasi cështja e raporteve shtetindivid ka !enëekskluivisht vullnet i pushtetm"ajtësve

2agna Carta 8i"ertatum =I

)eticioni m"i të drejtat J=R

Na"eus Corpus +ct JQ

4ill of %ights JR

#poka e të d.l.nj në kuptim "ashkëkohor 0llon me

revolucionin amerikan dhe france.

$eklarata e )avarësisë e Sh4+ve QQJ

&të drejtën në jete$ liri dhe kërkim të lumturisë'

$eklarata e të drejtave dhe lirive të njeriut dhe shtetasit QR

&tri postulate, liria$ #arazia dhe vëllazëria'

$ë drejtat e njeriut në s&erën ndërkombëtare

2arrdhëniet mes shteteve gjithmonë janë "auar në respektimin e

sovranitetit të ndërsjellë dhe sjellja ndaj shtetasve është konsideruar cështjee "rendshme.

(y !ëndrim ka ndryshuar me konceptin e intervenimit humanitar -është i

ligjshëm përdorimi i forcës të një ose më shumë shteteve me !ëllim tëndalimit të shtetit tjetër në ke!trajtimin e shtetasve të vet, kur ky ke!trajtimështë a! "rutal dhe i hapur sa lëndon edhe ndërgjegjen e kom"eve tjera


23/55

(arta e (om"eve të 4ashkuara EJ

$eklarata Mniversale për të $.8.&@ ER

(onventa #vropiane për të $.8.&@ I>

Klasifkimi i të drejtave dhe lirive të njeriut

(lasi0kime të ndryshme varësisht nga kriteri !ë përdoret.

&ë "aë të "artësve ose su"jektit të të drejtave:

◦ Të drejta individuale -individi

◦ Të drejta kolektive -grup sho!ëror, si e drejta në vetvendosje, tëdrejtat e minoriteteve, e drejta në tu"im, etj.

Sipas raportit veprues mes individit dhe shtetit:

◦ Të drejta negative -të drejtat !ë shteti nuk gu5on ti prekë, m"ron!ytetarët nga ndërhyrja në jetë private

◦ Të drejta pozitive -u japin të drejtë !ytetarëve të kërkojnë veprim osemosveprim të shtetit

◦ Të drejta aktive -të drejta !ë u mundësojnë !ytetarëve pjesëmarrjeaktive

Sipas sferës së jetës të cilat i m"rojnë:

◦ Të drejta personale -theksojne autonominë e individit në raport meshtetin3

◦ Të drejta politike -e drejta për pjesëmarrje në udhëhe!je: e drejtaaktive dhe pasive e gjedhjes

◦ Të drejta ekonomike$ so!iale dhe kulturore -të drejta për të siguruarindividit një status të mirë0llt sho!ëror.

◦ Sipas kohës së para!itjes:

◦ Të drejtat e gjeneratës së parë: të drejtat personale dhe politike

◦ Të drejtat e gjenratës së dytë: të drejtat ekonomike, sociale dhekulturore

◦ Të drejtat e gjenratës së tretë -!uhen të drejta të kom"eve: të drejtënnë hvillim, në pa!e, am"ient të shëndosh ekologjik, etj.


24/55

(ushti për gëimin e shumicës së të drejtave është SNT#T#SD+ -lidhja juridike

mes individit dhe shtetit

Shtetasi i gëon të drejtat pa marrë parasysh nëse ndodhet në shtet ose

jashtë tij

Shtetasi ka edhe o"ligime ndaj shtetit:

◦ Sher"imi ushtarak

◦ )agimi i taksave

◦ &ënshtrimi ndaj kushtetutës dhe ligjeve etj.

$ë drejtat dhe liritë personale të njeriut

Të drejtat dhe liritë e njeriut janë pjesë e rëndësishme e materies

kushtetuese +to përcaktojnë poitën juridike të individëve në sho!ëri








◦ Të drejta kolektive -grup sho!ëror, si e drejta në vetëvendosje, tëdrejtat e minoriteteve, e drejta në tu"im, etj.






25/55

◦ Të drejtat dhe liritë e njeriut janë arritje e madhe e njerëimit. +to sotgarantohen përmes deklaratave, kushtetutave, ligjeve apo edhenormave të së drejtës ndërkom"ëtare.

◦ (ëto dokumente shpesh janë formale pasi ka mospërputhje me

realitetin.

◦ 2egjithatë, arritje kryesore e njerëimit është "atimi i tyre.

◦ )ër këtë duhet siguruar kushte të caktuara sho!ërore dhe politike dhendërtim e0kas të sistemit për m"rojtje të të drejtave.

◦ 2ë e rëndësishmja m"rojtja përmes gjykatave.

◦ (onsiderohet demokratike kur do shtetas mundet me kërku m"rojtjetë d.l.nj nga gjykatat kushtetuese.

◦ 2"rojtja e0kase edhe përmes "atimit të drejtpërdrejtë të normavekushtetuese për të d.l.nj. $mth evitimi i dispoitave !ë thonë ;9.ashtusi janë të parapara me ligj<

8iritë personale

- 2e këto të drejta kuptojmë gjithë sferën e m"rojtjes së integritetit 0ik epersonal të njeriut si !enie njerëore.

- Sot të gjitha kushtetutat njohin dhe garantojnë disa nga këto liri dhe të drejta,por niveli i "atimit të tyre në praktikë dallon.

- &ë këtë grup hyjnë:

- # drejta në jetesë

- 8iria e personalitetit të njeriut

- # drejta e jetës personale -privatësisë

- 8iria e !arkullimit dhe gjedhjes së vend"animit,

- )acenueshmëria e "anesës

- )acenueshmëria e fshehtësisë së letrave, etj


- (jo ë vendin më të lartë në hierarkinë e të drejtave të njeriut

- &uk konsiderohet e drejtë a"solute


26/55

- Shumica e dokumenteve nga kjo fushë përcakton se kjo e drejtë;m"rohet me ligj<

- )akti &dërkom"ëtar për të $rejtat Civile dhe )olitike thotë ne nenin : ;*do!enie njerëore ka të drejtën natyrore në jetesë. +jo e drejtë duhet të

m"rohet me ligj. +skush nuk mund të privohet nga jeta në mënyrë tëpaligjshme.<

- (jo dmth se lejohet për shtetet !ë "atojnë dënimin me vdekje ta m"ajnëkëtë denim.

- Sido!oftë, me nenet tjera janë caktuar ku0ime, si:

- 'etëm për krime të rënda. (jo është pyetje faktike dhe standard !ëpërcaktohet nga sho!ëritë e ndryshmeU

- Të sh!iptohet në pajtim me ligjin në fu!i kur është kryer vepra për të

cilin ka !enë i paraparë -por vlen efekti retroaktiv nëse ligji i ri ështëmë i favorshëm

- # ndaluar sh!iptimi i dënimit me vdekje personit më të ri se R vjec-kur ka kryer veprën penale, pa marrë parasysh kur gjykohet

- &uk mund ti sh!iptohet shtatënaveU

- # drejta e të dënuarve me vdekje të kërkojnë falje dhe ndërrim tëdënimit, ose amnisti -falje kolektive.

- (onventa #vropiane gjithashtu garanton të drejtën në jetesë. &ë vitin R>

me miratimin e )rotokollit J të kësaj (onvente është he!ur dënimi me vdekjedhe për herë të parë një akt ndërkom"ëtar ka krijuar o"ligim ligjore përshtetet anëtare ta he!in këtë dënim.

- $ilemë dhe pro"lem në vete konsiderohet privimi nga jeta në aksionet epolicisëU &eni = D (onventës #vropiane thotë: -Privimi nga jeta nuk është ëkundërshtim me këtë nen$ nëse #ëhet nga përdorimi i dhunës në nevojë të

domosdoshme, a' në m#rojtje të (do individi nga dhuna e paligjshme$ #'

gjatë privimit nga liria ose gjatë tentimit të arratisjes në rast të privimit nga

liria$ !' në aksion të ndërmarr në pajtim me ligjin$ për ndaljen e kryengritjes

ose trazirave.

- (jo duhet interpretuar shumë ngushtë dhe assesi nuk lejon vrasjen e!ëllimshme të personave.

- )yetje të veanta !ë para!iten në lidhje me këtë të drejtë janë edhe ajo përa"ortin dhe eutanainë.


27/55

- Gëndrimet janë ekstreme, ata !ë thonë të lejohet dhe ata !ë të ndalohetplotësishtU

- +"orti është ndërprerje e dhunshme e shtatënisë duke e sakri0kuar fetusin.

- (jo ështje ndërlidhet ngushtë me pyetje morale, religjioe, politike,

shëndetësore, juridike, etj. (jo shkakton kon6ikt sidomos në ato sho!ëri !ëm"rojnë jetën nga momenti i ngjijes dhe konsiderojnë a"ortin vrasje tëfetusit pa marrë parasysh kohën e a"ortit.

- 'endet e ndryshme parashohin modalitete të ndryshme për këtë ështje.Bakonisht përcaktohet ;ku0ri kohor


28/55

Sot përve në shtetet diktatoriale ku pa kurfarë ku0imi shteti kontrollon

!ytetarët e vet, e drejta e privatësisë është ekspouar tejmase.

Bhvillimi i teknologjisë kompjuterike, in5hinierisë gjenetike, mundësia për

ndërrim të gjinisë, etj ka ekspouar !ytetarët ndaj mundësive për ndërhyrje

në këtë sferë. &eni = i $eklaratës Mniversale përcakton se ;+skush nuk duhet ti

nënshtrohet ndërhyrjes ar"itrare në jetën e tij private, në familje, "anesë osenë letërkëm"im vetjak, as sulmit kundër nderit dhe dinjitetit të tij.<

#dhe (onventa #vropiane në nenin R përcakton se ;*do njeri ka të drejtën për

respektimin e jetës së tij private dhe familjare, shtëpisë dhe tëkorrespondencës.

◦ Shprehja ;respektim< o"ligon shtetet !ë në mënyrë aktive të sigurojkëtë të drejtë, por edhe të ku0ohet nga ndërhyrja në privatësi.

◦ # drejta në respektimin e ;jetës private< është e drejta në hapësirëprivate, e drejtë për të jetuar njeriu ashtu si dëshiron, i m"rojtur ngapu"liku dhe gjithashtu përfshinë edhe të drejtën në kultivimin emarrëdhënieve me njerëit tjerë, sidomos në sferën emocionale, me!ëllim të hvillimit dhe plotësimit të personalitetit të tij.

# drejta në respektimin e privatësisë, ku0ohet në atë

masë !ë vet individi e sjell ose e ekspoon jetën e tij pranë pu"likut

-jetën pu"like.

# drejta për jetën familjare me të kuptohet liria nga ndërhyrja e autoriteteve

pu"like në atë jetë, nëse me ligj nuk përcaktohet ndryshe.

)ërjashtim ndërhyrja "ëhet për interesa të rendit pu"lik, ose për të parandaluar

trairat ose krimin, si dhe me !ëllim të m"rojtjes së shëndetit, moralit ose për

m"rojtje të drejtave dhe lirive të të tjerëve.

# drejta në respektim të "anesës nënkupton se pa të drejtën e pronarit oseshfrytëuesit të "anesës, askush nuk mund të hyj në "anesë, shtëpi ose farëdohapësire !ë mund të konsiderohet vend"anim nga ana e individëve !ë jetojnë aty.)ërjashtim nga kontrolli !ë "ëhet nga autoriteti policor me arsye dhe me leje.

# drejta në respektimin e letrave ka të "ëjë me formën e komunikimit me shkrim!ë ka dominuar më herët dhe sot me shprehjen ;letra< mund të kuptojmë edhe


29/55

thirrjet telefonike, edhe "artjen e informatave dhe komunikimin përmes internetit,telegra0t, etj.

)ërjashtim, lejohet përgjimi i mjeteve të telekomunikimit për rastet në hvillim tëhetimeve ose procedura penale ndaj personave në para"urgim.

8iria e !arkullimit dhe gjedhjës së vend"animit

(jo liri ka të "ëjë me lirinë e lëvijes "renda shtetit, lirinë e lëvijes

ndërkom"ëtare.

Gysh në kohëra të hershme është njohur kjo liri -2agna (arta secili

ka të drejtë të dalë dhe të kthehet në m"retëri,por ka vlejte vetëm

për feudalët.

#dhe sot është e ku0uar në kuptimin !ë në territorin shtetëror kjo e drejtë u njihetplotësisht vetëm shtetaseve, ose atyre të shteteve të caktuara, ose të tjerëve !ëkanë leje.

Shumë shtete kanë pasur sistemin e leje të !arkullimit të "rendshëm

edhe për vet shtetasit -+frika e @ugut, ose sot (ina.

8iria e lëvijes ndërkom"ëtare ku0ohet përmes viave.

Të drejtat dhe liritë personale të njeriut

Të drejtat dhe liritë e njeriut janë pjesë e rëndësishme e materieskushtetuese

+to përcaktojnë poitën juridike të individëve në sho!ëri








◦ Të drejta kolektive -grup sho!ëror, si e drejta në vetëvendosje, tëdrejtat e minoriteteve, e drejta në tu"im, etj.


30/55





◦ Të drejtat dhe liritë e njeriut janë arritje e madhe e njerëimit. +to sotgarantohen përmes deklaratave, kushtetutave, ligjeve apo edhenormave të së drejtës ndërkom"ëtare.

◦ (ëto dokumente shpesh janë formale pasi ka mospërputhje merealitetin.

◦ 2egjithatë, arritje kryesore e njerëimit është "atimi i tyre.

◦ )ër këtë duhet siguruar kushte të caktuara sho!ërore dhe politike dhendërtim e0kas të sistemit për m"rojtje të të drejtave.

◦ 2ë e rëndësishmja m"rojtja përmes gjykatave.

◦ (onsiderohet demokratike kur do shtetas mundet me kërku m"rojtjetë d.l.nj nga gjykatat kushtetuese.

◦

2"rojtja e0kase edhe përmes "atimit të drejtpërdrejtë të normavekushtetuese për të d.l.nj. $mth evitimi i dispoitave !ë thonë ;9.ashtusi janë të parapara me ligj<

(iritë personale

- 2e këto të drejta kuptojmë gjithë sferën e m"rojtjes së integritetit 0ik epersonal të njeriut si !enie njerëore.

- Sot të gjitha kushtetutat njohin dhe garantojnë disa nga këto liri dhe të drejta,por niveli i "atimit të tyre në praktikë dallon.

- &ë këtë grup hyjnë:


- 8iria e personalitetit të njeriut

- # drejta e jetës personale -privatësisë

- 8iria e !arkullimit dhe gjedhjes së vend"animit,


31/55

- )acenueshmëria e "anesës

- )acenueshmëria e fshehtësisë së letrave, etj

' drejta në jetesë

- (jo ë vendin më të lartë në hierarkinë e të drejtave të njeriut

- &uk konsiderohet e drejtë a"solute

- Shumica e dokumenteve nga kjo fushë përcakton se kjo e drejtë;m"rohet me ligj<

- )akti &dërkom"ëtar për të $rejtat Civile dhe )olitike thotë ne nenin : ;*do!enie njerëore ka të drejtën natyrore në jetesë. +jo e drejtë duhet tëm"rohet me ligj. +skush nuk mund të privohet nga jeta në mënyrë tëpaligjshme.<

- (jo dmth se lejohet për shtetet !ë "atojnë dënimin me vdekje ta m"ajnëkëtë denim.

- Sido!oftë, me nenet tjera janë caktuar ku0ime, si:

- 'etëm për krime të rënda. (jo është pyetje faktike dhe standard !ëpërcaktohet nga sho!ëritë e ndryshmeU

- Të sh!iptohet në pajtim me ligjin në fu!i kur është kryer vepra për tëcilin ka !enë i paraparë -por vlen efekti retroaktiv nëse ligji i ri ështëmë i favorshëm

- # ndaluar sh!iptimi i dënimit me vdekje personit më të ri se R vjec-kur ka kryer veprën penale, pa marrë parasysh kur gjykohet

- &uk mund ti sh!iptohet shtatënaveU

- # drejta e të dënuarve me vdekje të kërkojnë falje dhe ndërrim tëdënimit, ose amnisti -falje kolektive.

- (onventa #vropiane gjithashtu garanton të drejtën në jetesë. &ë vitin R>me miratimin e )rotokollit J të kësaj (onvente është he!ur dënimi me vdekjedhe për herë të parë një akt ndërkom"ëtar ka krijuar o"ligim ligjore për

shtetet anëtare ta he!in këtë dënim.

- $ilemë dhe pro"lem në vete konsiderohet privimi nga jeta në aksionet epolicisëU &eni = D (onventës #vropiane thotë: -Privimi nga jeta nuk është ëkundërshtim me këtë nen$ nëse #ëhet nga përdorimi i dhunës në nevojë të

domosdoshme, a' në m#rojtje të (do individi nga dhuna e paligjshme$ #'

gjatë privimit nga liria ose gjatë tentimit të arratisjes në rast të privimit nga


32/55

liria$ !' në aksion të ndërmarr në pajtim me ligjin$ për ndaljen e kryengritjes

ose trazirave.

- (jo duhet interpretuar shumë ngushtë dhe assesi nuk lejon vrasjen e!ëllimshme të personave.

- )yetje të veanta !ë para!iten në lidhje me këtë të drejtë janë edhe ajo përa"ortin dhe eutanainë.

- Gëndrimet janë ekstreme, ata !ë thonë të lejohet dhe ata !ë të ndalohetplotësishtU

- +"orti është ndërprerje e dhunshme e shtatënisë duke e sakri0kuar fetusin.

- (jo ështje ndërlidhet ngushtë me pyetje morale, religjioe, politike,shëndetësore, juridike, etj. (jo shkakton kon6ikt sidomos në ato sho!ëri !ëm"rojnë jetën nga momenti i ngjijes dhe konsiderojnë a"ortin vrasje të

fetusit pa marrë parasysh kohën e a"ortit.

- 'endet e ndryshme parashohin modalitete të ndryshme për këtë ështje.Bakonisht përcaktohet ;ku0ri kohor


33/55

◦ # drejta në jetë private

◦ # drejta në jetë familjare

◦ # drejta në respektim të "anesës

◦ # drejta në respektim të fshehtësisë së letrave

Sot përve në shtetet diktatoriale ku pa kurfarë ku0imi shteti kontrollon

!ytetarët e vet, e drejta e privatësisë është ekspouar tejmase.

Bhvillimi i teknologjisë kompjuterike, in5hinierisë gjenetike, mundësia për

ndërrim të gjinisë, etj ka ekspouar !ytetarët ndaj mundësive për ndërhyrjenë këtë sferë.

&eni = i $eklaratës Mniversale përcakton se ;+skush nuk duhet ti

nënshtrohet ndërhyrjes ar"itrare në jetën e tij private, në familje, "anesë ose

në letërkëm"im vetjak, as sulmit kundër nderit dhe dinjitetit të tij.<

#dhe (onventa #vropiane në nenin R përcakton se ;*do njeri ka të drejtën për

respektimin e jetës së tij private dhe familjare, shtëpisë dhe tëkorrespondencës.

◦ Shprehja ;respektim< o"ligon shtetet !ë në mënyrë aktive të sigurojkëtë të drejtë, por edhe të ku0ohet nga ndërhyrja në privatësi.

◦ # drejta në respektimin e ;jetës private< është e drejta në hapësirëprivate, e drejtë për të jetuar njeriu ashtu si dëshiron, i m"rojtur nga

pu"liku dhe gjithashtu përfshinë edhe të drejtën në kultivimin emarrëdhënieve me njerëit tjerë, sidomos në sferën emocionale, me!ëllim të hvillimit dhe plotësimit të personalitetit të tij.

# drejta në respektimin e privatësisë, ku0ohet në atë masë !ë vet individi e sjellose e ekspoon jetën e tij pranë pu"likut -jetën pu"like.

# drejta për jetën familjare me të kuptohet liria nga ndërhyrja e autoritetevepu"like në atë jetë, nëse me ligj nuk përcaktohet ndryshe.

)ërjashtim ndërhyrja "ëhet për interesa të rendit pu"lik, ose për të parandaluartrairat ose krimin, si dhe me !ëllim të m"rojtjes së shëndetit, moralit ose përm"rojtje të drejtave dhe lirive të të tjerëve.

# drejta në respektim të "anesës nënkupton se pa të drejtën e pronarit oseshfrytëuesit të "anesës, askush nuk mund të hyj në "anesë, shtëpi ose farëdohapësire !ë mund të konsiderohet vend"anim nga ana e individëve !ë jetojnë aty.)ërjashtim nga kontrolli !ë "ëhet nga autoriteti policor me arsye dhe me leje.


34/55

# drejta në respektimin e letrave ka të "ëjë me formën e komunikimit me shkrim!ë ka dominuar më herët dhe sot me shprehjen ;letra< mund të kuptojmë edhethirrjet telefonike, edhe "artjen e informatave dhe komunikimin përmes internetit,telegra0t, etj.

)ërjashtim, lejohet përgjimi i mjeteve të telekomunikimit për rastet në hvillim tëhetimeve ose procedura penale ndaj personave në para"urgim.

(iria e )arkullimit dhe *!jedhjës së vendbanimit

(jo liri ka të "ëjë me lirinë e lëvijes "renda shtetit, lirinë e lëvijes ndërkom"ëtare.

Gysh në kohëra të hershme është njohur kjo liri -2agna (arta secili ka të drejtë tëdalë dhe të kthehet në m"retëri,por ka vlejte vetëm për feudalët.

#dhe sot është e ku0uar në kuptimin !ë në territorin shtetëror kjo e drejtë u njihetplotësisht vetëm shtetaseve, ose atyre të shteteve të caktuara, ose të tjerëve !ë

kanë leje.

Shumë shtete kanë pasur sistemin e leje të !arkullimit të "rendshëm edhe për vetshtetasit -+frika e @ugut, ose sot (ina.

8iria e lëvijes ndërkom"ëtare ku0ohet përmes viave.

' drejta në a*il, shtetësi dhe liria e shprehjes

#kistojnë një kategori e caktuar e të drejtave dhe lirive të njeriut të

cilat në vete gërshetojnë elemente edhe të drejtave personale, politikedhe made atyre ekonomike, sociale apo kulturore.

$isa nga ato janë:

# drejta në ail

# drejta në shtetësi dhe

# dtrejta në status juridik

# drejta në ail

- 2e të drejtën në ail nënkuptohet e drejta e shtetit !ë në territorin e vet ose

në ndonjë vend tjetër !ë është nën kontrollin e tij tYi siguroj ndonjë të huajit icili është i rreikuar strehim në vend.

Cka mundet me !enë ;vend tjetër në kontroll të tij


35/55

- aeroplan ushtarak, etj

)ra e drejta në ail është e drejtë e individëve të kërkojnë dhe të

0tojnë ail -nga shteti tjetër në pajtim me kushtetutën ose

ligjet e atij vendi.

Cështja e ofrimit të ailit është e drejtë sovrane e shtetit dhe shteti përcakton

kushtet nën të cilat një i huaj mund të realioj këtë formë të m"rojtjes.

$eklarata Mniversale për të $rejtat e &jeriut -$M$&@, në nenin E përm"an

një dispoitë e cila parasheh se donjëri ka të drejtë të kërkoj dhe të gëojail në shtete tjera për tu m"rojtur nga ndjekja, përve të ndjekjeve në rastetë veprave penale të natyrës jopolitike, pra për vepra !ë janë kundër!ëllimeve dhe parimeve të (om"eve të 4ashkuara.

&ë shumë marrëveshje dhe konventa ndërkom"ëtare e drejta në ail nukpërmendet fare.

' drejta në shtetësi

)ër tu realiuar të drejtat e njeriut, njeriu duhet të njihet si su"jekt i së

drejtës, të ketë otësi juridike, pra otësi për të realiuar të drejta dhe krijuaro"ligime

&eni J i $M$&@ parasheh !ë dokush dhe do kund ka të drejtë të pranohet/

njihet si su"jekt i së drejtës

(jo e drejtë cila njëherësh është edhe "aë për gëimin e të drejtave tjeranuk mund ti merret askujt pa marrë parasysh statusit të shtetësisë ose tjetër.

&ë doktrinën e së drejtës është e pakontestueshme !ë rregullimi i ështjes së

shtetësisë është materie e cila "ie ekskluivisht në juridiksion të shtetit.

# drejta në shtetësi nuk është "ërë o"jekt i marrëveshjeve dhe konventave

ndërkom"ëtare nga arsyeja se shtetet insistojnë !ë shtetësia është raport juridik i karakterit të përhershëm !ë vendoset mes personit 0ik dhe shtetit .

)ra është e drejtë e shtetit !ë në mënyrë sovrane të vendos për kushtet sipas

të cilave dikush mund ta 0toj, hum" ose ndryshoj shtetësinë.

Bakonisht aktet ndërkom"ëtare !ë trajtojnë shtetësinë kanë për !ëllim të

pamundësojnë para!itjen e personave pa shtetësi -personat apatrid.

Shtetësia akonisht parashihet me kushtetuta të shteteve si e drejtë !ë i

takon kategorisë së caktuar të individëve !ë jetojnë në shtet.


36/55

*ështjet e detajuara lidhur me shtetësinë rregullohen me ligjin m"i shtetësinë

të cilin e ka në një ose formë tjetër do shtet.

2e ligjin për shtetësinë përcaktohet edhe parimi në "aë të cilit 0tohet

shtetësia:

◦ jus snagunis -e drejta e 0tuar në "aë të gjakut ose

◦ jus soli -e drejta e 0tuar në "aë të vendit të lindjes.

(iria e shprehjes

(ur thuhet liria e shprehjes, me këtë nënkuptohet liria e shprehjes së

mendimit dhe liria e të menduarit

8iria e shprehjes ka një vend shumë të rëndësishëm në katalogun e tëdrejtave dhe lirive të njeriut dhe është urëlidhëse mes të drejtave politike dhepersonale

#senca e kësaj lirie është shprehja në pu"lik

8irinë e shprehjes duhet ta respektojnë të gjithë, jo vetëm organet shtetërore.

)ër realiim të lirisë së shprehjes është shumë e rëndësishëm liria e medieve

në kuptimin më të gjerë

7orma më e ashpër e ku0imit të lirisë së medieve është censura.

Censura është imponimi i ku0imit të shfa!jes së informatave, mendimeve

dhe ideve.

Si arsye për ku0im më së shpeshti përmendet interesat shtetërore, !ë janë

kryesisht siguria, rendi pu"lik dhe moral.

8iria e shprehjes, mendimit dhe informimit shpesh nënkuptohet edhe si liri e

shtypit.

(e!përdorimi i shtypit është i mundshëm si nga gaetarët ashtu edhe nga

pushteti.

$ë drejtat dhe liritë ekonomike, so#iale dhe kulturore

Të drejtat dhe liritë e njeriut sot garantohen përmes deklaratave,

kushtetutave, ligjeve apo edhe normave të së drejtës ndërkom"ëtare.

(ëto dokumente shpesh janë formale pasi në praktikë ka mospërputhje

me realitetin.


37/55

2egjithatë, "atimi i tyre sa më i saktë dhe rigoro ndihmon hvillimin

e sho!ërisë "otërore dhe e kundërta.

Sipas sferës !ë m"rojnë është ndarja kryesore:

Te drejtat dhe liritë personale pas!yrojnë raportin mes individit

dhe shtetit

Të drejtat dhe liritë politike janë ato !ë sigurojnë pjesëmarrjen

në jetën pu"like

Të drejtat ekonomike, sociale e kulturore e plotësojnë !arkun e

të drejtave dhe lirive .

$ë drejtat ekonomike, so#iale dhe kulturore

Ddeja për ekistimin dhe njohjen e këtyre të drejtave është më e re në raport

me dy grupet tjera.

Gëllimi i tyre:

shtë tYi vendosin njerëit në gjendje/status të "ara"artë ose të

ngjashëm për të !enë në gjendje !ë ata në të vërtetë të gëojnë tëdrejtat dhe liritë personale politike.

(ëto të drejta "aohen në parimin e "araisë dhe solidaritetit.

Të drejtat ekonomike, sociale dhe kulturore në (ushtetutën e %epu"likës së

(osovë

&eni EJ 2"rojtja e )ronës

&eni EQ # drejta për +rsim

&eni ER 8iria e +rtit dhe Shkencës

&eni E # drejta e )unës dhe Mshtrimit të )rofesionit

&eni I Të drejtat e 7ëmijës

&eni I 2"rojtja Shëndetësore dhe Sociale

&eni I= )ërgjegjësia për 2jedisin @etësor

# drejta e pronësisë

(jo e drejtë hyn në korpusin e të drejtave të njohura dhe m"rojtura

ndërkom"ëtarisht.


38/55

+ktet ndërkom"ëtare m"rojnë vetëm të drejtat pronësore ekistuese, por jo

edhe të drejtat e 0timit të pronësisë !oftë inter vivos ose inter mortis !ausa.

&ë të vërtetë e drejta e pronësisë më së shpeshti de0nohet si ;e drejta në

shfrytëim të !etë të pasurisë<

Kushtetuta e Kosovës

&eni EJ F2"rojtja e )ronësH

. # drejta e pronës është e garantuar.

=. Shfrytëimi i pronës rregullohet me ligj, në pajtim me interesin pu"lik.

>. +skush nuk do të privohet në mënyrë ar"itrare nga prona. %epu"lika e

(osovës ose autoriteti pu"lik i %epu"likës së (osovës mund të "ëjekspropriimin e pronës nëse ky ekspropriim është i autoriuar me ligj, është i

nevojshëm ose i përshtatshëm për arritjen e !ëllimit pu"lik ose përkrahjen einteresit pu"lik, dhe pasohet me sigurimin e kompensimit të menjëhershëm

dhe adekuat për personin ose personat prona e të cilave ekspropriohet.

E. (ontestet !ë lindin nga akti D %epu"likës së (osovës ose autoritetit pu"lik

të %epu"likës së (osovës për të cilat pretendohet se për"ëjnë ekspropriimin,do të gjidhen nga gjykata kompetente.

I. )rona intelektuale m"rohet me ligj.

)ra o"jekt i m"rojtjes së të drejtës së pronësisë janë të drejtat reale/sendore,

sidomos pronësia në pasuri të paluajtshme dhe të luajtshme, por edhe tëdrejtat e pronësisë industriale dhe autoriale.

Nistorikisht, kjo e drejtë nënkupton pacenueshmëri të pronësisë, përfshinë:

detyrimin e shtetit të m"rojë të drejtat pronësore të individëve nga

personat e tretë dhe

detyrimin e shtetit !ë vet të mos ndërhyj në ushtrimin e kësaj të

drejte nga personat 0ik ose juridik, pra të mos e ku0oj ose të marrëkëtë të drejtë.

&dërkom"ëtariimi i kësaj të drejte është "ërë pikërisht si garanci !ë shteti nuktejkalon këto dy funksione.

&ë praktikë njihen katër mënyra ose mjete përmes të cilave shteti në gjendje

normale, ku0on ose merr të drejtat pronësore:


39/55

◦ &acionaliimi është masë politike ekonomike përmes së cilësshëndrohet prona private në shtetërore, pra marrja e pasurisë ose njëpjese të caktuar të pasurisë private. (ryesisht është aplikuar ngashtetet socialiste për të shpronësuar klasën e pasur dhe vogëluarndikimin e tyre politik.

◦ #ksproprimi kalimi i disa pronave private në shtetërore për interesatë pu"likut, me të drejtë kompensimi. )sh. kur ekiston interesi ipërgjithshëm për ndërtim të autostradës, aeroportit, urës, hekurudhës,etj.

◦ (on0skimi është instrument shtetëror i dhunshëm me të cilin personittë dënuar i merret pasuria, ose një pjesë e pasurisë pa kompensim. )raështë sanksion pasuror kundër të dënuarit.

◦ Sekuestrimi vendosja e pasurisë së caktuar nën mena5him të shtetit

për !ëllime të ndryshme deri në vendim.

' drejta në punë dhe të drejtat n!a marrëdhënia e punës

(jo e drejtë hyn në grupin e të drejtave sociale.

%ëndësia e saj është në sigurimin e pavarësisë ekonomike të individit !ë

është ndër kushtet kryesore për lirinë në përgjithësi.

&uk nënkupton se do njeriut shteti duhet tXi siguroj punë.

#dhe pse shteti ka o"ligim të marrë masa !ë të ulë papunësinë.

(jo e drejtë nënkupton !ë secili të ketë mundësinë për të siguruar mjete për

jetesë përmes punës të cilën e gjedh vet.

(usht është mohimi i skllavërisë dhe punës së detyrueshme -&eni =R i

(ushtetutës së (osovës

&ë kuptim përm"ajtjesor dmth:

# drejta për të gjedhë profesionin dhe

# drejta për të gjedhë vendin e punës

(u0imet !ë "ëhen për gratë dhe fëmijët për disa punë të rënda ose mosha

nuk dmth se ka shkelje të drejtës në punë.

)unëtorët kanë drejtë në kompensim fer ose të drejtë, e !ë është vlera e

njëjtë !ë ofrohet për punë të ngjashme

&dalohet dallimi i grave dhe "urrave në pagesë për punë të njëjtë.


40/55

)agesa duhet me !enë minimale për një jetë dinjitoe

Të drejtat !ë dalin nga marrëdhënia e punës:

e drejta në ku0im të orarit të punës

e drejta në pushim gjatë kohës së punës

e drejta në mungesë ose pushim me pagesë

# drejta në sigurim social dhe ndihmë sociale

&ënkuptohet se punëtorët ndajnë një pjesë nga pagesa e tyre !ë ata dhe

familjet e

tyre të kenë të drejtë në kompensim në rast sëmundjes, lëndimit në punë,

invaliditetit apo pensionimit.

# drejta në standard jetësor

Kjithkush ka të drejtë në një standard jetësor për vete dhe familjen përfshi,

ush!imin, veshm"athjen, "animin. *ka konsiderohet standardi? shtë

gjithka

m"i niveli e varfërisë së atij vendi, pra kostoja e domosdoshme për ush!imit

minimal.

2"rojtja e nënës dhe fëmijës e drejtë !ë u hvillu duke parë rëndësinë !ë

sho!ëria D jep familjes. # drejta e nënës të kaloj kohë të caktuar para lindjesdhe pas lindjes në pushim, duke pasur pushim me pagesë.

+istemet e )everisjes

&ë praktikën kushtetuese kanë ekistuar forma të ndryshme të organimit tëpushtetit shtetëror, të cilat janë re6ektuar në mënyrën e sistemit të !everisjesnëpër vende të ndryshme.

1rganimi dhe ushtrimi i pushtetit shtetëror m"ështetet në përcaktimin e

raporteve mes tri pushteteve themelore: pushtetit legjislativ, ekekutiv dhegjy!ësor.

Sistemet e ndryshme të !everisjes "aohen në dy parime: a. )arimi i

ndarjes së pushtetit shtetëror dhe

". )arimi i unitetit të pushtetit shtetëror.


41/55

Si reultat kemi këto sisteme të !everisjes "auar në ndarjen e pushtetit shtetëror :

◦ Sistemin presidencial

◦ Sistemin parlamentar

◦ Sistemin e përier3

Sisteme të !everisjes "auar në unitetin e pushtetit shtetëror:

◦ Sistemin e kuvendit, dhe

◦ Sistemin autoritar.

+istemi Presiden#ial

)ara!et formën e pushtetit shtetëror !ë m"ështetet në ndarjen rigoroe të

pushteteve ose funksioneve shtetërore.

(y sistem "aohet në dy parime kryesore:

◦ )avarësinë e plotë mes pushtetit legjislativ dhe pushtetit ekekutiv

◦ 4arainë e plotë mes këtyre dy pushteteve

)ushteti legjislativ dhe ekektuvi vahdimisht ;kontrollojnë< njëra tjetrën, !ë

në teorinë kushtetuese njihet si sistemi i ;(ontrollit dhe 4alancit<

Struktura e sistemit presidencial është më e thjeshte se ajo në sistemin

parlamentar. (arakteristikat kryesore të tij janë:. &ë këtë sistem ekiston ekekutivi monocefal pra pushteti i koncentruar nëshe0n e shtetit, !ë gjedhet nga populli.

=. &uk ekiston instrument kushtetues në "aë të cilit njëra degë e pushtetit ndikonnë ekistimin dhe funksionimin e tjetrës:

• organi përfa!ësues nuk mundet me shkarku presidentin3• presidenti nuk mundet me shpërnda organin përfa!ësues.

>. #kiston ndarje rigoroe e kompetencave. 8igj"ërja e reervuar për organin

përfa!ësues, ndërsa "atimi për )residentin dhe drejtësia për gjykatat.

(arakteristika kryesore e këtij sistemi është organiimi dhe poita e pushtetit

ekekutiv, nga rrjedh edhe vet emërtimi i këtij sistemi.

)ushteti ekekutiv nuk rrjedh nga (uvendi, por drejtpërdrejt nga populli.


42/55

)residenti është shef i shtetit dhe shef i !everisë. )ërve !ë ka kompetencat

e presidentëve të sistemit parlamentar, ka edhe ato te (ryeministrit, mirëposhumë kompetenca më të gjëra.

(y sistem për here të parë u aplikua në Sh4+ në QRQ

(y sistem deri sot m"etet i pandryshuar

(ryesisht vendet latine kanë tentuar ta importojnë

Tentimi i aplikimit të këtij sistemi ka reultuar në diktatura, tirani dhe

ke!përdorime.

+i vet emëron "artësit e resorëve !ë drejtojnë !everinë dhe i përgjigjen

vetëm atij për punën. +ta janë "ashkëpunëtor të )residentit.

)residenti emëron am"asadorët, gjy!tarët e lartë dhe yrtarë tjerë tërëndësishëm.

)residenti e n5jerr fu!inë dhe legjitimitetin nga mënyra e gjedhjes, pra

mënyra e drejtpërdrejtë.

)residenti derisa është në pushtet është i liruar nga disiplina partiake dhe nga

frika ndaj përgjegjësisë para organit ligjvënës.

7u!ia e )residenti është deri diku mvaret nga për"ërja e legjislativit dhe

përkrahësve.

)residenti është komandant suprem i forcave të armatosura

)residenti është gjithashtu kryesues i politikës së jashtme.

(ontrolli dhe 4alanci në sistemin presidencial në Sh4+

(ushtetuta siguron !ë poita e )residentit dhe (ongresit të janë të "ara"arta

për nga fu!ia dhe të pavaruara.

(ushtetuta dhe praktika gjy!ësore ka parparë "ashkëpunim dhe marrëdhënie

mes tyre.

$isa kompetenca të (ongresit në raport me )residentin:

◦ D përgjigjet )residenti penalisht

◦ &5jerr ligjet !ë "aton )residenti


43/55

◦ 2iraton "u5hetin !ë propoon dhe i duhet )residenti për të ushtrupushtetin e vet

◦ Senati duhet të jap pël!imin për emërimin e am"asadorëve dheyrtarëve tjerë

◦ Senati jep pël!imin për marrëveshjet ndërkom"ëtare

$isa kompetenca të )residentit në raport me (ongresin:

◦ &ënshkrimi i cdo ligji nga )residenti "renda ditëve.

'eto suspensive ndaj ligjeve të (ongresit

'eto e ;5hepit< ndaj ligjeve

◦

&ë Sh4+ në "aë të (ushtetutës )residenti gjidhët përmes një procesi të

organiuar në dy raunde.

Secili shtet federal ka a! numër të #lektorëve sa kanë senator dhe

përfa!ësues në (ongres.

#lektorët gjedhën nëpër njësi federale me vota të drejtpërdrejta në "aë të

listave partiake.

&ë raundin e dytë, elektorët si "artës të vullnetit të popullit përmes votës së

fshehtë gjedhin )residentin dhe Bëvendës )residentin.

2e!enëse elektorët gjidhen si përfa!ësues të partive, ata votojnë për

kandidatët e partive të tyre. )randaj thuhet se gjidhët nga populli.

Teorikisht )residenti në këtë sistem përgjigjet vetëm para (ushtetutës.

&ë praktikë ekiston një procedurë e !uajtur impeachment, ose marrje në

përgjegjësi, e cila nënkupton përgjegjësinë penale të )residentit para(ongresit.

&ë këtë proces, njëra dhomë e (ongresit merr rolin e akuës -$homa

)ërfa!ësuese dhe tjetra rolin e gjykuesit -Senati.

Gëllimi është evitimi i m"ajtjes së pushtetit nga presidenti !ë ke!përdorë

poitën.

7ajësia reulton në largim nga yra dhe diskuali0kim


44/55

)rocedura tjera, hetime, akua dhe gjykime tjera.

RJR +ndreV @ohnson

QE %ichard &i5on

R 4ill Clinton

)ërparësitë e sistemit presidencial:

Bgjedhja e drejtpërdrejt e )residentit

&darja strikte e pushtetit shtetëror

Shpejtësia dhe vendosshmëria

Sta"ilitetit politik

2angësitë e sistemit presidencial:

Tendenca për autoritariëm

(riat politike si reultat i raportit )resident dhe (ongres

)engesa për ndërrime në lidership

Sistemet unitare të !everisjes

)raktika kushtetuese ka dëshmuar se ekistojnë sisteme të ndryshme

të !everisjes dhe atë për shkak të formave të ndryshme të organimittë pushtetit shtetëror.

2e organim të pushtetit shtetëror nënkuptohet përcaktimit të

marrëdhënieve mes pushtetit legjislativ, ekekutiv dhe gjy!ësor.

+i re*ultat kemi këto sisteme të )everisjes

◦ Sistemin presidencial

◦ Sistemin parlamentar

◦ Sistemin e përier3

◦ Sistemin e kuvendit, dhe

◦ Sistemin autoritar.

Teoria m"i unitetin e pushtetit shtetëror


45/55

shtë një ndër teoritë !ë cakton parimet e organimit të pushtetit shtetëror

dhe m"i "aën e të cilave janë formuar dhe ekistojnë sisteme të caktuara tëpushtetit.

2e unitet të pushtetit kuptojmë formën e caktuar të rregullimit te raporteve

mes pushtetit legjislativ, atij ekekutivadministrativ dhe pushtetit gjy!ësor @anë disa variante të ndarjes së pushtetit shtetëror në kuadër të sistemeve !ë

për!afojnë këtë teori:

. 2odaliteti kur të tri pushtetet janë të koncentruar dhe ushtrohen nga një

organ i vetëm3 dhe

=. 2odaliteti ku secilin pushtet e ushtrojnë organet e veanta por njëra ka

epërsinë -legjislative !ë ushtron edhe pushtetin ekekutiv pjesërisht.

>. 2odaliteti kur ekiston një organ ndërmjetës mes organit legjislativ dhe

ekekutiv !ë i ushtron te dy funksionet.

(arakteristikë e këtij sistemi është !ë edhe pse 6itet per unitetin e tri

pushteteve, më shumë "ëhet fjalë për unitetin e pushtetit legjislativ dhe atijekekutiv, ndërsa më pak për pushtetin gjy!ësor.

Kjykatat edhe pse gjedhën nga legjislative dhe punojnë në "aë të ligjeve të

n5jerra nga ai organ, si dhe i raportojnë atij për punën e tyre, gjykatat prapëkanë një doë pavarësie për ta ushtruar funksionin e tyre.

)ra parimi i unitetit të pushtetit në praktikë nuk nënkupton për!endrimin e

pushtetit vetëm në një organ por "atimin e mekanimit i cili siguronepërsinë faktike të organit përfa!ësues.

7orma e parë e organiimit dhe ushtrimit të pushtetit në "aë të parimit të

uniteti i takon të kaluarës historike, pra "ëhet fjalë për monarkitë a"solute

7orma e dytë para!itet në dy modalitete si sistem i konventit dhe sistem i

kuvendit.

)ër herë të parë kjo formë e organiimit të pushtetit u "atua në (ushtetutën e2ontanjarit Q>, e cila "aohen në idenë e sovranitetit popullor, por !e nuk ka hyasnjëherë në fu!i.

(y parim u "atua më vonë edhe në (ushtetutën e Bvicrës dhe (omunën e

)arisit.


46/55

2"ështetur në këto përvoja dhe idenë e unitetit të legjislativit dhe

ekekutivit, ky parim u "atua ne 7ederatën %use R dhe 4%SS. (ëto ide um"ështetën në parullën ;në një shtet nuk mund të ekistojnë dy pushtete, e cila ka tentuar të "atojë këtë sistem.

(onvent u !uajt kuvendi frëng në këtë periudhë

Sipas këtij modeli, i tërë pushteti i takon (onventit si organ përfa!ësues.

(onventi i ka gjedhë (ëshillat, me mandat vjear dhe iu kanë nënshtrua(onventit.

Sipas këtij modeli 7ranca nuk ka pasur as shef shteti, as !everi, as shef të

pushtetit administrativ. Të gjitha këto funksione i ka kryer (onventi.

Sistemi i (uvendit në Bvicër

(y sistem është karakteristik sot në Bvicër si shtet federativ . (ushtetuta e 7ederatë Bvicerane e RER është miratuar nën dominimin e

ideve për unitet të pushtetit dhe rolin e !ytetarëve të përfa!ësuar nëlegjislativ.

&ë këtë vend pushteti legjislativ dhe ekekutiv është në duar të (uvendit

7ederativ.

(uvendi e ushtron pushtetin administrativ përmes (ëshillit 7ederativ,me

mandat E vjear. (y (ëshill i nënshtrohet urdhrave të (uvendit dhe nuk ështëi pavarur. +nëtarët e (ëshillit i përgjigjen (uvendit i cli miraton ose jopropoimet e tyre

Secili anëtar i (ëshillit federativ si 2inistër udhëhe! një nga dikasteret.

Secili anëtarë gjatë një viti kryeson (ëshillin dhe ushtron edhe detyrën e

she0t të shtetit. )ra, ka rol vetëm repreentativ ngase she0 i shtetit është(uvendi.


47/55

%eferendumi është mekaniëm shumë i pranishëm në shtetin e Bvicrës dhe

përmes këtij instrumenti populli ushtron kontroll politik m"i kuvendin

+istemi autokratikautoritar

7jala autoritet dmth aftësi për të o"liguar tjerët pa përdorim të dhunës,

argumenti ose procedurës.

Gysh ne kohen e Kre!isë së vjetër, +ristoteli e ka përshkruar për të shënuar

një formë të sistemit politik në të cilin pushteti gjendet në duar të një individi!ë ushtron pushtet të paku0uar dhe e ushtron ;sipas dëshirës së vet dhe përvete>EI është tipik.

+rdhja e Nitlerit nuk ka !enë reultat i puit apo ndërprerjes së sistemit

ekistues kushtetues.

Nitleri ka marre pushtetin duke ke!përdorë sistemin ligjor.

7illimisht është emëruar (ancelar dhe ndryshimi i parë !ë ka "ërë ishte

n5jerrja e 8igjit për autoriim, ne "ae te procedurës për ndryshimin e(ushtetutës përmes 8igjit (ushtetues.

2e këtë ligj (ushtetua ndryshoi rrënjësisht dhe Geveria morri autoriim !ë

vetvetiu të sjelle ligje përmes të cilave shmanget nga kushtetua.

)ërjashtimisht nuk ka mund të ndryshoj kompetencat e dhomave të kuvendit

dhe she0t të shtet.

(y ligj u "ë de facto (ushtetute e përkohshme dhe kështu u koncentruapushteti në (ancelarin dhe !everinë e cila morri autoriime kushtetut"ërëse

Nistoriku (ushtetues i (osovës

Ddetë për vetëvendosje tek sh!iptarët në përgjithësi dhe ata të (osovësgjithashtu kane !enë të hershme, mirëpo ka kaluar kohë e gjatë derisa

janë realiuar.


48/55

2e shekuj (osova ka pas një kolektivitet të mëvetësishëm politik

juridik dhe territorial me një shumicë etnike sh!iptare.

Si njësi e veantë administrativeterritoriale u themelua në kohën e

).1smane më RJE si njëri ndër katër vilajetet e ).1smane.

Sh!iptarët deri me = ishin të ndarë në E vilajete: 'ilajeti i (osovës,'ilajeti i Shkodrës, 'ilajeti i 2anastirit dhe 'ilajeti i @aninës.

)ërpjekjet e para serioe për të përcaktuar "aat e shtetësisë së (osovën

"ëhen në 8idhjen e )rirenit -RQRRR, !ë parashikonte pavarësi të plotëpolitike e territoriale, pra "ashkimin e gjitha tokave sh!iptare të vilajeteve0llimisht nën sovranitetin e portës 1smane e deri në pavarësi të plotë.

)as pavarësisë së Sh!ipërisë, shtetet "allkanike 0lluan pushtimin dhe

copëtimin e tokave sh!iptare dhe një pjesë e madhe m"etën jashtë territorittë shtetit.

Copëtimi i trojeve sh!iptare ka 0lluar më herët në (ongresin e 4erlinit RQR

dhe pastaj (onferenca e +m"asadorëve në 8ondër e cila kon0rmoi këtëvendim.

)as m"arimit të luftës së )arë 4otërore, (onferenca e 'ersajës edhe njëherë

la IZ të sh!iptarëve nën grek e jugosllav

Kjatë kohës së @ugosllavisë së vjetër, sipas ndarjes administrative të =,

(osova u nda në katër !ar!e, me seli në )rishtinë, 2itrovicë, )ejë dhe )riren.

)ërpjekjet për status autonom të (osovës rrjedhin nga >Q kur u krijua(omiteti (rahinor i )(@ të cilat në !ëndrimet e saj i referohen edhevetëvendosjes. (y parim ka !enë edhe premtimi për sh!iptarët !ë pas luftësantifashiste populli do të deklarohej për fatin e vet.

(onferenca e 4ujanit E> kishte miratuar një reolutë nga gjithë

përfa!ësuesit e kom"ësive dhe kon0rmohet aspirata e sh!iptarëve të(osovës me u "ashku me Sh!ipërinë dhe rruga për këtë ishte "ashkimikundër me forcat tjera antifashiste.

%eoluta e 4ujanit ishte dokumenti themelor i vetëvendosjes për (osovën dhe

ka tri elemente:

#lementi etnik

#lementi historik dhe

#lementi politik


49/55

)as reolutës së 4ujanit, (osova karakteriohet me presione dhe dhunë të

vahdueshme derisa ne maj EI vendoset administrimi ushtarak i Titos dhe"ëhet aneksimi i dhunshëm i (osovës.

*ështja e (osovës u diskutua nga )(@ dhe u para!itën tri mundësi:

(osova ti "ashkohet Sh!ipërisë

(osova të inkuadrohet në Ser"inë 7ederale dhe

(osova të ndahet në mes të Ser"isë dhe 2alit të Bi.

$ominoi ideja e komunistëve ser" !ë ti "ashkohet Ser"isë federale dhe në

(uvendin e )rirenit të organiuar nga ser"ët u miratua %eoluta për"ashkimin e (osovës dhe 2etohisë me Ser"inë ;përmes shprehjes së vullnetittë popullit të saj


50/55

(ëto akte e përcaktojnë si element konstituiv të federalimit, por njëkohësisht

gjendej në kuadër të Ser"isë. (osova ka pas përfa!ësuesit e saj në (uvendin)opullor, në $homën e (om"eve, pra I përfa!ësues

Statuti i (rahinës ka !enë akti !ë ka përcaktuar të drejtat dhe detyrat ekrahinës, organimin, organet, pushtetin lokal, etj.

1rganet krahinore kanë n5jerrë edhe akte tjera nënligjore.

1rganet më të larta kanë !enë: (ëshilli )opullor, (ëshilli #kekutiv (rahinor

dhe organet e administratës.

(osova nuk ka pas mëvetësi gjy!ësore në atë periudhë. (anë ekistuar disa

gjykata të rretheve dhe gjykata të !arkut, por jo edhe gjykatë supreme.

8igji (ushtetues i %7)@së i I> dhe 8igjit (ushtetues të Ser"isë po të njëjtinvit, ndryshoi edhe poita kushtetuese e (osovës, për të ke!. )ër dallim kurmë herët poita e (osovës përcaktohej me (ushtetutën 7ederative, tani ajopërcaktohej me 8igjin (ushtetues të Ser"isë.

Të drejtat dhe detyrat e (osovës ma nuk ishin të drejta "urimore, por si

autoriime !ë merrte nga Ser"ia.

2e këto akte (osova hum"i su"jektivitetin federativ dhe u shndërrua në

kategori repu"likane.

(osova n5jerr Statutin e saj të dytë, mirëpo kësaj radhe vetëm përpunondispoitat e 8igjit (ushtetues të Ser"isë.

(osova kishte këto autoriimi: të rregulloj ështjet me interes nga lëmi i

ekonomisë, arsimit, kulturës, shëndetit popullor, "atonte drejtpërdrejt ligjetfederative dhe repu"likane, përve në rastet kur "atimi i tyre ishtekompetencë ekskluive e atyre organeve.

(ushtetuta e %S7@së e vitit J> "auar në këtë kushtetutë (osova n5ori

Statutin e saj të tretë dhe nuk kishte ndonjë risi sa i përket poitës së sajkushtetuese. (ishte autoriime të ngjashme nga fusha e ekonomisë, arsimit,

kulturës sigurimit social dhe shëndetësia.

&dryshimet (ushtetuese JR/Q Skena politike e (osovës kishte 0lluar

të artikuloj deformimet politike në dëm të tyre dhe dominimin ser", gjë !ëreultoi edhe me demonstrata studentore të JR ku u kërkua avancimi ipoitës kushtetuese të (osovës dhe dhënia e poitës repu"likë.


51/55

)asuan amendamentet kushtetuese në (ushtetutën e J>, të cilat "ënë

kthesë të madhe për përmirësimin e poitës së sh!iptarëve dhe të statusitpolitik e kushtetues

&dryshimi kryesor ishte rikthimi i atri"utit ;konstituiv< sipas të cilit (osova

përsëri përcaktohej si pjesë konstituive e federatës jugosllave. )ra, krahinatautonome përcaktoheshin nga federata.

Sido!oftë, me rastin e miratimit të këtyre amendamenteve është refuuar

draftamendamenti i hartuar nga (osova ku shprehej individualiteti politikështë formuar në "aë të vetëvendosjes së popullit të (osovës.

Si reultat i ndryshimeve, tani krahinat kishin autonomi legjislative, n5irrnin

ligjet kushtetuese si akte themelore politikejuridike, ku përcaktonin të drejtatdhe detyrat, si dhe organimin e tyre ngjashëm me repu"likat tjera.

8igji (ushtetues i (osovës J me këtë ligj (osova gëoi autonomi

legjislative relativisht të gjerë. 8igji (ushtetues për nga forma, përm"ajtja,teknika e n5jerrjes dhe !ëllimi ishte i ngjashëm me kushtetutën.

8idhur me emërtimin si ligj e jo kushtetutë nuk ka pasur ndonjë s!arim. (jo

më tepër është "ërë për të mos krijuar dyshimin se po "araohen plotësishtautonomia me repu"likën.

$allimi i vetëm me kushtetutë ka !enë procedura e nevojshme për

ndryshimin e tij. $erisa kushtetutat e repu"likave kanë ndryshuar me ligjkushtetues dhe amendamente, ky akt i krahinave ka mundur të ndryshohet

me procedurë të rregullt ligjore, nëpërmjet ligjeve të rregullta. Kjithashtu, (osova ka pasur edhe mëvetësi në sferën e m"rojtjes së

kushtetutshmërisë dhe ligjshmëris�

Documents

Drejta Kushtetuese