ره شما

146

♦ تان

ابست

93 ♦

ره

شما14

6 ♦

ان بست

تا93 ♦

هاي کشتخوانی میبدشناسی برجشناخت، تحلیل و گونه

***سمیه حقیقی ،**محسن طبسی ،*علی محمد صفایی

09/08/1391 :تاریخ دریافت مقاله 27/09/1392 :تاریخ پذیرش مقاله

چکیده. باشـد اراي نظام شهرسازي ساسانی براساس کهن الگوي کهندژ، شارستان و بیرونـه مـی شهر میبد همچون سایر شهرهاي باستانی ایران د

اند اند و از همان آغاز با حیات شهر ارتباط تنگاتنگی داشته شکل گرفته) ها بیرونه( ها ها، خارج از حصار شارستان، در میان آبادي کشتخواننمود به گیري باغ شهر میبد نقش مهمی را ایفا می شیوه معیشت ساکنان در شکلعنوان اصلی ترین و در این میان کشاورزي و دامداري به

رسان کشـاورزان ، نیاز به فضاهایی بود که در امر کشاورزي و باغداري یاري)ها بیرونه( ها گیري آبادياي که با گسترش شهر و شکلگونها و باغات گردید و این امر حکایت از اهمیت برج هـا در بعـد هاي کشتخوانی در میان کشتزاره باشند و در نهایت موجب پیدایش برج

.اقتصادي، اجتماعی و سیاسی آن زمان داردجایی که در گستره مطالعات تاریخی ایران این موضوع تقریبا از چشم پژوهشگران پوشیده مانده است، در این نوشـتار ده نمونـه از از آن

اکنده هستند با روش میدانی و مصاحبه با آگاهان محلی شناسایی گردیده و سعی بر آن شده است این گونه آثار که در سطح منطقه میبد پردر ابتدا با معرفی فضاهاي تشکیل دهنده یک برج کشتخوانی بـه بررسـی . تا در دو گام، معرفی و تحلیل این گونه معماري صورت گیرد

-شود و سپس رابطه معماري با این گونه از منظر کالبدي ها پرداخته می بی برجیا ر در مکانثگیري، نحوه نامگذاري و عوامل مؤ پیشینه شکلهاي کشتخوانی، عناصري چند عملکردي با ترکیب دو کالبد گمبه و میل هستند و شود که برج در پایان دیده می. گردد محیطی بررسی می

ر استادکار معمار می تواند متجلی شود که خود نیز با این شیوهچنین اندیشه جامع گرایی از نظر محیطی، کالبدي، عملکردي و غیره تنها دعجین شده و به آن مبادرت ورزیده باشد تا بتواند تجربه و دانش بومی خود را سینه به سینه از نسلی به نسـل بعـد ) کشاورزي(معیشت

. منتقل سازد

.میبد، برج کشتخوانی، کشاورزي، کشتخوان :واژگان کلیدي

Alimohammadsafaei@yahoo.com). ع(دانشجوي کارشناسی ارشد معماري اسالمی، دانشکده هنر، دانشگاه بین المللی امام رضا * .دکتراي پژوهش هنر، دانشکده هنر، دانشگاه تربیت مدرس**

.ز سانحه، دانشکده معماري و شهرسازي، دانشگاه شهید بهشتیدانشجوي کارشناسی ارشد بازسازي پس ا ***

59

ره شما

146

♦ تان

ابست

93 ♦

مقدمه هاي فرهنگی به جاي مانـده از انسـان در طـول داده

دارد که هـر جـا منـابع آبـی تاریخ این حقیقت را بیان میوجود داشته است، بشـر خـود را بـه ایـن منـابع نزدیـک

ها مستقر گردیده، به انساخته و هر جا که بشر در این مکانسـان گذشـته در ایـن . کشاورزي مبادرت ورزیده است

سرزمین با به کارگیري دانـش بـومی بـه مـدیریت منـابع پرداخـت و بـه تبـع آن حیاتی یعنی آب و کشاورزي مـی

رسـان وي بودنـد، فضاها و تأسیساتی که در این امر یاري . نمود در داخل کشتزارها و باغات ایجاد می

اولیـه، شـهر کنـونی میبـد بـا گیـري هسـته شکل بامرکزیت نارین قلعه در تطور تاریخ شکل و تکامل یافـت و براساس نظام شهر کهن ایرانی با ساختار تدافعی شـامل

، شهر ساسانی میبد توسعه پیـدا 2و بیرونه 1ارگ، شارستاندر گذشته کشاورزي، از منابع اصلی معیشت ساکنان . کرد

شـده اسـت لـذا ایـن منبـع حیـاتی بـه یمیبد محسوب مصورت جزئی جـدایی ناپـذیر از بافـت مسـکونی شـکل

ها یـا گیري بیرونه با توسعه شارستان و شکل. گرفته است .یابد ها، این انسجام توأمان ادامه می آبادي

هـاي معمـاري ترین گونههاي کشتخوانی از مهم برجباشـد مرتبط با دانش کشاورزي و مدیریت سنتی آب مـی

مطالعـات معمـاري و شهرسـازي همچنـین کـه در دامنـه گاه مطالعه و پژوهشی در معرفـی مطالعات کشاورزي هیچ

بـرج کشـتخوانی . این گونه معماري صورت نگرفته استعنـوان فضـاي واسـط بـین انسـان کشـاورز و طبیعـت به

منظور کسب معیشت و ادامه حیات مدنی مدیریت شده به . نموده است ا ایفا میدر گذشته نقش مهمی ر

در این مقاله با روش میدانی به شناسـایی و معرفـی معمــاري پرداختــه شــده و ضــمن اثــر از ایــن گونــه 10

مصاحبه بـا آگاهـان محلـی در جهـت شناسـایی آن قـدم . برداشته شده است

العلـوم، کثنـوا، نو، بحر هاي کشتخوانی عیشی، ده برجمحمـدي، مالبهـرام و اهآباد، ش عبدالعزیز، مهرجرد، جنگل

باشد کـه بـا اثر از این گونه معماري می 10کوشک شفیع؛ هاي کالبـدي از نظـر فـرم انتخاب نگارنده به دلیل ویژگی

پــالن، سلســله مراتــب، سیرکوالســیون و پلکــان، جهــت ها و ورودي، ارتفاع و غیره مورد بررسـی و تحلیـل پله راه

به تمام وجوه آثار بدیهی است که پرداختن. اند قرار گرفتهها و مقایسه بـا سـایر آثـار همگونـه در و تحلیل جامع آن

همچنـین . هاي دیگر از قالب یک مقاله فراتـر اسـت اقلیم، 3هـا گذاري و تأثیرپذیري گمبـه رامید است که بحث تأثی

هاي کشتخوانی که در تـداوم معمـاري ، از برج4ها باغ قلعهقابـل ذکـر . شـود این خطه است در مجالی دیگر پیگیري

ها نیست بلکـه ها دلیل بر تکمیل نمونه است کمیت نمونهتـر تر و کامـل هاي عمیق طلبد تا بررسی این فرصت را می

.صورت گیردهـاي زیـر پرسـش این تحقیق در پـی یـافتن پاسـخ

:باشد می

ــرج ــی در ب ــه نقش ــت و چ ــتخوانی چیس ــاي کش ه اند؟کردهکشاورزي گذشته میبد ایفا می

ــوه ــرج نح ــدي ب ــوالت کالب ــدایش و تح ــاي پی ه کشتخوانی چگونه بوده است؟

موقعیت طبیعی شهرستان میبد

این شهرستان در شمال غربی استان یـزد در حاشـیه کیلـومتري از مرکـز 60کویر مرکـزي ایـران و در فاصـله

1090استان واقع شده و ارتفاع آن از سطح دریـا حـدود شهرستان میبد با توجه به موقعیـت کـویري آن . متر است

میـزان متوسـط بـارش . به صورت گـرم و خشـک اسـت میلیمتر است که در مقایسـه بـا 2/55سالیانه در شهر میبد

بـاران قـرار بنـدي منـاطق کـم سایر نواحی ایران در حیطه )555:1381سازمان جغرافیایی. (دارد

60

ره

شما14

6 ♦

ان بست

تا93 ♦

پیدایش باغ شهر میبد پیشینهساختار شهر میبد از الگـوي کهـن شـهرهاي ایـران

، )کهنـدژ ( پیروي کرده و شـامل سـه بخـش نـارین قلعـه تـرین نقطـه تـل قلعه بر رفیـع . باشد شارستان و ربض می

رسی قرار داشته و شارستان با حصـار و بـرج و بـارو در هفده پارچه آبـادي در جهـت . پاي آن گسترده شده است

حد فاصـل . دهد هر را شکل میهاي بیرون ش شمال، محلهاحاطـه شـده و 5هـا با کشـتخوان ) ها بیرونه( ها میان آبادي

الي ها از طریق معابر و گـذرهاي کهنـی در البـه رابطه آن . گردیده است ها و کشتزارها برقرار می باغ

در کتـاب تــاریخ یـزد تــألیف جعفـري بــه احــداث از بغـداد ": شـود ها و بساتین در میبـد اشـاره مـی باغستان

ــرو آورد و مهرجــرد ــاورد و شــهر بغــداد را بی ــان بی مقنیبساخت و قلعه و آتشخانه و باغستان و بساتین در والیت

)31-30، ص 1353جعفري، ( ".میبد و مهرجرد بساختهاي مسکونی، سـاخت با رشد جمعیت و توسعه بافت

ــه خــارج شارســتان کشــیده شــد ــادي. و ســازها ب ــاي آب هاي از باغـات اي در میان گستره رت خوشهصوبه) ربض(میبد

شـهر میبـد پدیـد اند و در مجمـوع بـاغ و مزارع شکل گرفتهحـداقل مسـاحت باغـات 1335بر مبناي عکس هوایی . آمد

هـاي هم محدوده شارستان و هم آبـادي (در سطح شهر میبد درصـد مسـاحت شـهر بـوده اسـت کـه 75حدود ) اطرافپارچـه آبـادي مسـکونی بـا 17دهنده تعامل قوي میان نشان

).1ت. (پیوند با بافت مسکونی بوده است باغات همگیـري باغـات در هاي حیاتی میبـد شـکل از ویژگی

باشد تا جـایی کـه شارستان می داخل و خارج از محدودهتــوان ارتبــاط مســتقیمی مــا بــین رونــق اقتصــادي و مــی

هـاي زراعـی و میـزان اجتماعی محالت با فراوانی عرصهاین رابطه منجر بـه تنـازع . اعت آب قنات برقرار نمودبض

ـ اغسازي در ایـن منطقـه ـازي و بـ ـه یـک شهرسـ ـیـک ب .گردیده است

هاي کشاورزي میبد را بر اسـاس موقعیـت اگر زمینقرارگیري نسبت به محدوده داخل یا خـارج از شارسـتان

:ابیمی بندي کنیم به دو گونه باغات دست می دستهباغات محصور که اکثرا شـامل باغـات داخـل ) الف

الي بافـت باشـند و در البـه مـی ) شهر( محدوده شارستاناي این باغات با دیوارهـاي چینـه . اند مسکونی قرار گرفته

ایـن . شـوند جـدا مـی 6متر از شارع 5/2با ارتفاع حداقل خصوصیت کالبدي در جهت تقویت نظـام دفـاعی درون

ها نقش رابر تعرض دزدان و کاهش سرعت آنشهري در بدر "کـوي و بنـد "رسد لفظ به نظر می. است مهمی داشته

.گویش منطقه، ریشه در این مسئله داردعموما این باغات زیر کشـت درختـان انـار، انجیـر،

جاتی چون گندم، چغندر، کـاهو توت، انگور و گاه صیفی .روند و غیره می

. 1335عکس هوایی سال . 1ت .سازمان جغرافیایی ارتش: منبع

61

ره شما

146

♦ تان

ابست

93 ♦

غات نامحصور که خـارج هاي زراعی و با زمین) باز محدوده شارستان قـرار گرفتـه انـد و در گـویش عـام

باغـات نامحصـور، . شـهرت دارنـد "کشتخوان"منطقه به هاي زراعی بودند که به مرور زمان بـا خود در واقع زمین

اند و معمـوال بـه کشـت کشت درختان به باغ تبدیل شدهن جـاتی همچـو درختان کوتاه قدي چون پسـته و صـیفی

. انـد هندوانه، خربزه، چغندر، گندم و غیره اختصاص یافتههاي کشاورزي، وسیع اما با ارزش مالی این دسته از زمین

آبـاد، کشـتخوان باشند مانند کشـتخوان طـراز بسیار کم می. آباد و غیره آباد، کشتخوان حسن مبارزآباد، کشتخوان فخر

مکـان انـد ا ها به علت وسعت زیادي کـه داشـته کشتخوانــه منظــور حفاظــت از محصــول را دشــوار محصــوریت ب

اند و در نتیجه بـا تمهیـداتی نظیـر نگهبـانی در ساخته میهـایی از زمان برداشت محصوالت یا محصـوریت بخـش

داده ها که محصـولی گرانبهـا را نتیجـه مـی این کشتخوانهـاي کشـاورزي است یا مساحت کمتري نسبت به زمـین

. انـد ورزیده ، به این امر اقدام میپیرامون خود داشته استــه ــاهایی ب ــدایش فض ــب پی ــل موج ــن عوام ــور ای منظ

هـا ایـن کشـتخوان رسانی بـه کشـاورزان در پهنـه خدمتباشـند هاي کشتخوانی از جمله این فضاها می برج. گردید

)2ت.(که در این بستر شکل پذیرفتند

دهاي کشتخوانی در میب گیري برج شکل پیشینهفعالیت کشاورزي در میبد به گواه پژوهشگران بومی

قبـل . است و کشاورزان منطقه در همه فصول رونق داشتهرسـد گیري تمدن در این سـرزمین، بـه نظـر مـی از شکل

گویی بـه نیازهـاي کشـاورزي از بومیان منطقه براي پاسخقبیل آبیاري زمین، نگهبانی از محصـول و غیـره در کنـار

بـا رشـد جمعیـت و . رزي سـاکن بودنـد هاي کشاو زمینشـهر میبـد بـه همـراه آبـادي هـاي گیري تمدن، باغ شکل

نیـاز بـه منـابع . پیرامون آن به مرور زمان پدیدار گردیدندهـاي غذایی و تولیدات کشاورزي منجر به توسـعه زمـین

هــاي اطــراف در میــان آبــادي) هــا کشــتخوان(کشــاورزيات شارسـتان و حیات کشاورزي بـا حیـ . شارستان گردید

بود هاي پیرامون آن، پیوندي ناگسستنی برقرار کرده آبادي) هـا بیرونـه ( هـا هاي کشاورزي آبـادي طوري که فعالیتبه

. آورده اسـت امکان حیات شهري شارستان را فـراهم مـی )36،1371پویا،(

هـاي کشـاورزي و تغییـر الگـوي گسـترش فعالیـت این منبع معیشـتی امور خدماتی مورد نیاز زندگی، توسعه

ــی ــاهایی در را در پ ــاخت فض ــه س ــر ب ــت و منج داشهـا و گویی به نیازهاي خدمات کشاورزي نظیر گمبه پاسخ .هاي کشتخوانی گردید برج

اطالعات کسب شده از آگاهان و سـالمندان محلـی ــت ــاد خش ــین ابع ــه همچن ــاي ب ــه ه ــار رفت 23×23×4(ک

قـدمت آثـار هاي بررسی شده میدانی، در نمونه) سانتیمترنمایند ولی بـه موجود را متعلق به دوران قاجار معرفی می

علت وضعیت نامناسب محیطی و جوي و کوچک بـودن هـاي طبیعـی و نهایتـا این بناها که غالبا تحت تأثیر آسیب

توان بـراي ایـن گردیده؛ لذا نمی ها می منجر به تخریب آن. ور شـد اي از گذشـته متصـ طور مشخص تاریخچهآثار به

یافته فضـاي هاي کشتخوانی تکامل آنچه واضح است برج . پیوند باغ و برج کشتخوانی ده نو. 2ت

.1389عکس از نگارنده،

62

ره

شما14

6 ♦

ان بست

تا93 ♦

هـاي باشد که در مبحث تحلیـل بـرج ها می معماري گمبه .شود کشتخوانی به آن پرداخته می

هاي مورد مطالعه معرفی نمونههاي کشتخوانی معموال در میانـه و گـاه گوشـه برج

ل کارکرد این بناها در عموم فصو. شوند کشتخوان بنا می

صـورت بـه ) سرماي زمستان و گرماي تابستان(سال شبانه روز در دو طبقه بوده، با پالن و حجمی مرکزگرا و

متـر کـه بـا ) 4-5/1یعنی بـا قطـر تقریبـی بـین (کوچک ــی ــل احــداث م 1در جــدول . شــده اســتخشــت و گ

.هاي مورد مطالعه ارائه شده است نمونه

.معرفی برج هاي کشتخوانی. 1ج

.1389برداشت میدانی نگارنده، : منبع

63

ره شما

146

♦ تان

ابست

93 ♦

هاي کشتخوانی معرفی فضاهاي معماري برجهاي کشتخوانی، بناهاي ساخته شـده از خشـت برج

باشند که بـر روي زمـین خام و مالت و اندود کاهگل میاي صـورت پـالن دایـره به) با برداشتن خاك سطحی(دج

و ر دو طبقه ساخته شـده ها تماما د این برج. اند بنا گردیدههمکف، کف طبقه . اند وسیله سقف گنبدي پوشیده شدهبه

هـاي کشـاورزي اسـت و معمـوال درگـاه هم سطح زمینارتفـاع از . پوشـیده شـده اسـت 7ورودي با تکنیک چپیله

سـانتیمتر معـادل قامـت 300-180گنبد بـین کف تا تیزههـا از لب بـرج یک الی دو انسان، متغیر است اما ارتفاع غا

. باشـد سـانتیمتر مـی 240-210گنبـد حـدود کف تا تیزهاول را شـکل همکف که کـف فضـاي طبقـه سقف طبقه

اول راه دسترسی به طبقـه . شده است 8پوشی دهد، کانه میهمکـف اي است که در کنار درگـاه طبقـه پله وسیله راهبه

بـا البته در به علت محدودیتی مانند مجـاورت . قرار داردپلـه در باغ محصور یا قرارگرفتن در کنار شـارع، ایـن راه

ســمت دیگــر قــرار گرفتــه اســت ماننــد بــرج عیشــی در )3ت. (کشتخوان مبارزآباد

منظـور نگهبـانی در فصـل برداشـت اول که به طبقههـایی محصول و استراحت در تابستان بوده است، درگـاه

گونـه کـه بیـان گردیـد در چهار جهت قرار دارد و همـان

ها منتهی دسترسی به این طبقه به یکی از این درگاه پله راهبـام بـا خشـت خـام سقف ایـن فضـا در پشـت . شود میراه دسترسی به بام گاهی از امتـداد . پوشی شده است کانههاي تعبیه شـده در اول و یا از پله دسترسی به طبقه پله راه

ورت پله مخفی صـورت صاول و به داخل جرزهاي طبقهعنـوان فضـاي بام در ایـن بناهـا بـه پشت) 4ت. (گیرد می

.کند آفرینی می بانی نقش کمکی در امر دیده

هاي کشتخوانی گذاري و مالکیت برج نام نحوههـاي کشـتخوانی بـه گذاري برج کردن و نام بنا نحوه

:تند ازاست که عبار گرفته طرق گوناگونی انجامکـه توسـط هـاي کشـتخوانی آن دسته از بـرج ) الف

ها، عرصـه در این دسته برج. اند شده خرده مالکین ساخته مالک زمین، مکان ساخت . متعلق به مالک است 9و اعیان

ــا ــود بن ــک خ ــت مل ــابی مناس ــه مکانی ــه ب ــا توج را باست و بـه تبـع آن، نـام خـود را بـر روي بـرج ساخته می

بـرج عیشــی در کشــتخوان . اســت ادهنهـ کشـتخوانی مــی

.1390ه، عکس از نگارند. برج کشتخوانی عیشی. 3ت

. برج شاه محمدي. 4ت .1390عکس از نگارنده،

64

ره

شما14

6 ♦

ان بست

تا93 ♦

آبـاد از محمـدي در کشـتخوان حسـن مبارزآباد و برج شاه .باشدها می جمله این برج

باشـند کـه هـایی نیـز در میبـد موجـود مـی برج)بباشد بلکه نمی) زمین( شخص بانی آن شاید مالک عرصه

هـا موقعیت ویژه زمین و احساس نیـاز بـه عملکـرد بـرج خیرین . شده است ها توسط خیرین میمنجر به ساخت آن

کردنــد تــا عمــوم کشــاورزان هــا را وقــف عــام مــی بــرجبـرج عبـدالعزیز در . کشتخوان مزبـور، از آن بهـره گیرنـد

آباد از جمله این برجهاست که شخصی به کشتخوان طرازصورت وقـف در نام عبدالعزیز از اهالی بیده میبد آن را به

بهـرام برج مال. بنا ساخت "حاج صفر"زمین ملکی به نام .باشد در کشتخوان مبارزآباد نیز از این دسته می

هـایی ها، برج اي دیگر از نحوه مالکیت برج دسته)پ. شدند صورت مشارکتی توسط مردم ساخته میاست که به

ها اکثرا اقبـال بیشـتري در امـر نگهـداري و این گونه برجانـد ی داشتههاي موقوفی و ملک مرمت نسبت به سایر برج

ها امري استمراري بوده است و این چرا که نگهداري برجاهمیـت یـا کـم فرامـوش امر با فوت مالک و بانی وقـف،

هـا احتمـاال داراي این دسته از بـرج . شده است گرفته نمیهـا، نـام ایـن بـرج . باشند ملک می اعیانی موقوفه و عرصه

گرفتند مانند یاند م خود را از کشتخوانی که در آن بنا شدهفخرآبـاد و آبـاد، نـو، کثنـوا، مهرجـرد، جنگـل هاي ده برج

.مظفرآباد هاي کشتخوانی عملکرد برج

ایران با ظرفیـت عملکـردي فضا در معماري گذشتهاسـت تـا در صـورت شـده متناسب ساخته و پرداخته می

هاي متعدد با بستر خـود لزوم پاسخگوي نیازهاي عملکردی معمـاران گذشـته دسـت بـه آفــرینش بـه عبـارت . باشـد

هـاي کشـتخوانی برج. زدند می 10 عملکردي فضاهایی چندکننـد، نیـز هـا خودنمـایی مـی که در پهنه وسیع کشتخوان

هاي متعـدد و متناسـبی بـا زراعـت و باغـداري را فعالیت

ها عبارتند ترین فعالیتمهم. کنند ساماندهی و مدیریت می :از

: راي نگهبانی و حفاظت از محصولمحلی ب) الف با توجه به اینکه کشاورزي منبـع اصـلی معیشـت و شاهرگ حیـاتی اقتصـادي در ایـن ناحیـه بـوده، بنـابراین

یکـی . شده است حراست از آن مسئله مهمی محسوب میهاي کشـتخوانی حفاظـت ترین عملکردهاي برج از اصلی

ــت ــان برداش ــاورزي در زم ــول کش ــانی از محص و نگهبهــا بــه افــرادي کــه در کشــتخوان. محصــول بــوده اســت

ــتند، ــده داش ــر عه مســئولیت حراســت از محصــول را بکشـاورزان بـومی در نظـام به گفته. شد می گفته 11دشتبان

اجتماعی گذشته، دشتبانان از افراد زیرك منطقه محسـوب آنان از معابر فرعی و دور از چشم اهالی آبـادي . شدند می

ردند تـا عـدم حضـور آنـان در کشـتخوان ک آمد می و رفتهاي کشتخوانی بر با امکان تسلطی که برج. احساس نشود

هـاي زراعـی و ساختند، دشتبانان زمین فراهم می 12صحراباغات را در برابر خطراتی نظیر به غارت رفـتن محصـول

.اند کرده توسط یاغیان و دزدان یا چراي دام محافظت می

ت موقــت دشــتبانان و محـل اقامــت و اسـتراح ) ب :کشاورزان

زاده در کتــاب بلــوك میبــد آورده محمــود حیدریــهاي هاي دو طبقه اسـتوانه ها، برج در تمام کشتخوان": است

"براي استراحت کشاورزان و دشتبانان ساخته شده اسـت )1356،44حیدرزاده،(

سطح با زمین کشـاورزي همکف که عموما هم طبقهاستراحت در فصـول سـرد سـال منظور اقامت و است، به

هـا بـا در برخی از برج. گرفته است مورد استفاده قرار میبـرج و ایجاد تورفتگی شبیه به طاقچـه کوچـک در بدنـه سـاختند تعبیه دودکش، اجاق کوچکی را در این فضا مـی

پز در فصول سرد به منظور و منظور گرمایش و پختکه به

65

ره شما

146

♦ تان

ابست

93 ♦

رزان قـدیمی میبـد از کشاو یکی. اقامت موقت بوده استهاي سرد زمستان داخل برج، شب" :کند این گونه بیان می

".ماندیم پختیم و براي آبیاري، داخل برج منتظر می لبو میاکثرا داراي بازشـوهایی در سـه یـا چهـار اول طبقهاول یکی از این بازشوها، ورودي به طبقه. باشد جهت می

استراحت موقـت در منظور به این طبقه. شود محسوب میهمکـف نیـز فصول بهار و تابستان ساخته شده و از طبقه. گردیده اسـت به عنوان انبار وسایل کشاورزي استفاده می

هـا از جمله کارهاي جالب که در گذشته در کنار این برجهـاي خـدماتی گرفتـه و در راسـتاي فعالیـت صورت مـی

تبان کشاورزان بوده است؛ قراردادن سبوي آب توسط دشـ :در کتاب بلوك میبد آمـده اسـت . در داخل این بناهاست

نگهداري کشتخوان را بر عهـده دارد و دشتبان که وظیفه"بزرگـی بـه کشـاورزان آب در فصل تابستان نیز بـا کـوزه

گیرد و هر کشـاورز دهد از محصول سرخرمن مزد می میکیلـو بـوي گنـدم یـا 6تـا 2نسبت به قدرت خـویش از

–42، 1356حیدریـه زاده، ( ".دهـد و خربزه مـی هندوانه اطالعات اسناد کشاورزان و آگاهان محلی در تکمیل) 48

کنند که دشتبانان اگر امکان بردن گونه بیان می مکتوب اینآب به زمین کشاورزان را نداشتند، سبوي آب را در داخل

دادنـد و هـر شـخص بـراي اسـتراحت و ها قرار مـی برج .رفته است هاي کشتخوانی میرجآشامیدن آب به ب

:فضایی به منظور مدیریت آب) پمســتقیم در هـاي کشـتخوانی بــه صـورت غیـر بـرج

در تاریخ ایـن سـرزمین نقـش ایفـا 13مدیریت سنتی آب هاي کشتخوانی در کنار مسیر اصـلی عموما برج. کردند می

امـروزه هنـوز . شدند آب و در نقاط تقسیم آب ساخته مییـابی تـوان قـدرت مکـان هـا مـی مسـیر آب هم با تغییـر

ــه ــه گون ــود ب ــاس نم ــازندگان آن را احس ــه در س اي کتوان بـه هاي بررسی شده می هاي میدانی از نمونه برداشت

و 14هـا بـه کریـک دسترسی ایـن بـرج گیري و نحوه قرار

در ) 5ت. (اشرافیت دید به مسیر جریان آب اشاره داشـت ــته، ــاري گذش ــام آبی ــاق"نظ ــاال ط ــا 15 "رس ــار ی و آبی

عنـوان فضـاي هـاي کشـتخوانی بـه از بـرج 16"جوغون"خدمات آبیاري ماننـد مکـانی بـراي اسـتراحت و انتظـار

نمود تا در مدت زمانی که بـه پایـان آبیـاري و استفاده میسـاالر تغییر مسیر مجدد آب یا تحویل گرفتن آب از طاق

. ینـد در آن سـکنی گز 17فرصـت دارد، ) جوغـون ( یا آبیارــئولیت ــه مس ــنتی آب ک ــدیریت س ــام م ــراب در نظ میحسابرسی قنات و تعیین سهم آب افراد را براساس میزان

کردنــد، در مواقــع بـروز مشــکل یــا زمـین مشــخص مـی اختالف نظر میـان آبیارهـا یـا مالکـان در تقسـیم آب بـا

هاي کشتخوانی به حل مسـائل تقسـیم حضور در این برج . است پرداخته آب می

:رسانی گاه و اطالع محلی براي وعده) تهاي کشتخوانی بـه علـت به گفته آگاهان محلی برج

گاه عنوان وعدهها به شاخص بودن در میان کشتزارها و باغاي گونه شده است به کشاورزان آن کشتخوان محسوب می

که زمان مالقات را بعد یا قبل از اوقـات شـرعی و مکـان : گفتنـد مـثال مـی . کردند تخوانی انتخاب میآن را برج کش

."بعد از نماز صبح وعده پاي برج کثنوا"

. دسترسی برج مالبهرام به کریک و دید به مسیر آب. 5ت.1390عکس از نگارنده،

66

ره

شما14

6 ♦

ان بست

تا93 ♦

هـا بـه عنـوان نشـانه در کشـتخوان ها به لذا این برج .آمدند شمار می

پناهگاه موقـت در مقابـل شـرایط بـد جـوي و ) ث :محیطی

میبد در برخی از فصول سـال عـالوه طبیعت منطقهنظیـر آفتـاب خشـک و بر شـرایط سـخت آب و هـوایی

هاي سوزان تابستان و سرماي شدید زمستان داراي طوفانسرپناه کشـتزارها طالـب لذا پهنه وسیع و بی. فصلی است

هـاي مأمن و پناهگـاهی کوچـک امـا مفیـد بـه نـام بـرج اي کـه برخـی از افـراد کـه در کشتخوانی است بـه گونـه

رزش و اند بـه ا منطقه، در صحرا بوده 18 هاي هنگام تیفون .کنند عنوان یک پناهگاه اشاره میلزوم ساخت آن به

:مکانی براي خواندن نماز) ج

هـاي یزد و باألخص میبد، داراي ریشـه مردم منطقهعمیق اعتقادي و دینی در این سرزمین هستند بـه نحـوي که این امر را در بناهاي معماري اسالمی نظیـر مسـجدها،

تـوان نین معابد زرتشـتی مـی ها و همچ امامزاده ها، حسینیهمشاهده کرد و کیفیت زندگی معیشـتی خـویش را نتیجـه

یکـی از . داننـد عبادت و توجـه بـه خـداي خـویش مـی هـاي کشـتخوانی فـراهم کـردن فضـایی عملکردهاي برج

اي که اکثر بوده است به گونه) نماز خواندن(براي عبادت براي نماز عنوان مکانیها را به کشاورزان سالمند، این برج

هاي کشاورزي بعد مسافت زمین. کنند خواندن معرفی میشد کشاورزان براي انجام ها و مساجد موجب می از آبادي

باشـد، نیازمنـد اعمال عبادي که داراي زمان مشخص مـی هـاي لـذا بـرج . شـرعی باشـند فضایی براي اداي وظیفـه

د و سـزایی داشـتن هها در این امر نقش ب کشتخوانی و گمبهطهارت و پاکی از جمله شرایط انجام اعمال دینـی اسـت

ها مسیر آب جاري قرار دارد کـه به طوري که اطراف برج .آورد امکان وضو ساختن و پاکی را فراهم می

هاي کشتخوانی تحلیل برجهـاي کشـتخوانی و بررسـی با مقایسه و تحلیـل بـرج

ونه از بناها گ ی در ساخت اینها، اصول وابسته به آن عوامل مسائل پرداخته خواهـد باشد که در ذیل به این نظر می مد : شد

یابی مکان. 1 آگاهــان محلــی در مــورد مشخصــات قــرار گیــري

اگـر بـه ": دهنـد گونه توضیح مـی هاي کشتخوانی این برجاسـت، بـه شـده آب یک گمبه ساخته می 19ازاي هر طاق

طـاق آب اسـت یـک بـرج 24 ازاي هر صحرا که معادلیـابی و لـذا مکـان ".گردیده اسـت کشتخوانی احداث می

تحلیـل . اند هاي کشتخوانی داراي اهمیت بوده استقرار برجهـاي کشـتخوانی نشـان گیري نمونـه بـرج موقعیت شکل

دهد که سازندگان این گونـه بناهـا در انتخـاب محـل میارهـاي معی. انـد گیـري، کـامال آگاهانـه عمـل کـرده شکلها را می توان به عوامل زیر ها در کشتخوان یابی برج مکان

:دسته بندي کرد

هاي اطراف آن شرایط توپوگرافی و کاربريشرایط توپوگرافی زمـین، نقـش مهمـی در احـداث

بـانی و حراسـت از منظـور دیـده هاي کشـتخوانی بـه برجهاي کشاورزي و باغـات در جا که زمین از آن. باغات دارد

ثر مناطق میبد تقریبا مسطح یا داراي شیب مالیم اسـت اکهـاي کشـتخوانی را حتـی لذا به منظور تسلط کافی، بـرج

منظـور سـاختند و بـه المقدور در نقاط نسـبتا مرتفـع مـی ــگیري از ــین پیش ــل کشــتخوان و همچن ــر ک اشــرافیت ب

هاي طبیعی وارده به بنا نظیر شاخ وبرگ و یا ریشه آسیبعریف حریم و یا بـا همجـواري کشـتزارها و درختان؛ با ت

اي از بـاغ، هاي مزروعی و یا با احداث آن در گوشه زمینیکی از آگاهان محلی به قطع . شده است این امر میسر می

آباد اشاره بهرام در کشتخوان مبارز درختان اطراف برج مال

67

ره شما

146

♦ تان

ابست

93 ♦

منظور حفاظت از برج انجام کند که توسط مالک باغ به می؛ لذا این مطلب بیانگر اهمیت ایـن بنـا در )6ت(پذیرفت

.باشد گذشته می

) کریک(فاصله از محل تقسیم آب ــابی بــرج هــاي کشــتخوانی، دومــین نکتــه در مکانی

موقعیت قرارگیـري از مسـیر اصـلی آب و فاصـله آن بـا طوري که در بررسـی به) 7ت. (باشد آب می فضاي تقسیم

ــه فضــاهاي هــا، همجــواري نمونــه و دسترســی ســریع بمدیریت آب یعنی کریک هـا بـه وضـوح قابـل مشـاهده

20. باشد میهـاي نفـوذ بـرج هاي حـوزه مرکز هندسی زمین

کشتخوانی و فاصله تا برج کشتخوانی بعديهاي زراعی هاي کشتخوانی عموما در میان زمین برج

اند تا دشتبانان بـر کـل محـیط اطـراف خـود شکل گرفتهاي در مـزارع و باغـات از اطه داشته باشند و هیچ نقطهاح

ا هـ بعضی از این بـرج فاصله. ها دور نمانده باشد چشم آنهـاي مـورد نیـاز را اي است که حـوزه با یکدیگر به گونه

کوري در کشتخوان ایجاد نشـود دادند تا نقطه پوشش میکه بسته به ارتفاع برج کشـتخوانی و وسـعت کشـتخوان،

ها در اثر ملزومات البته گاهی این برج. متفاوت بوده است

) شرایط مکانی تقسیم آب، توپوگرافی زمین و غیره(دیگر ایجاد فرصت توسط برج کشـتخوانی صـحراي مجـاور و

گردیدند اما ایـن جابجـایی در جهـت تقویـت جا می جابهاي گرفته است بـه گونـه عملکردهاي اصلی بنا صورت می

ي نفـوذ بـرج کشـتخوانی در تسـهیل پوشانی حوزه که هم )8ت. (عملکردها نقش بسزایی داشته است

تخوانی فضاهایی عمومی در سطح هاي کش برج. 2

کشتخوان خود و فضـایی خصوصـی در سـطح کـل صحرا

شده ، یک گمبه ساخته می21حدودا به ازاي هر تختهو به ازاي هر کشـتخوان، یـک بـرج کشـتخوانی احـداث

. رج مالبهرامتعریف حریم اطراف ب. 6ت .1390عکس از نگارنده،

.هاي کشتخوانی با مسیل رودخانه همجواري برج. 7ت1390. . google earth منبع:

.هاي کشتخوانی نفوذ برج حوزه. 8ت ،1390 . google earth: منبع

68

ره

شما14

6 ♦

ان بست

تا93 ♦

بنـابراین تعـداد زیـاد گمبـه هـا و توانـایی . شده است میشـده ها موجب خصوصی شدن این فضاها می ساخت آن

هـاي کشـتخوانی نسـبت بـه حالی که تعداد کـم بـرج در ها و شرایط استقرارشـان در کـانون کشـتخوان، ایـن گمبه

بناها را تقریبا بـا کـاربري عمـومی مخـتص کشـاورزان و داده و نسبت به کل صحرا، دشتبانان آن کشتخوان قرار می 22.کاربري خصوصی داشته است

ــکیل . 3 ــر تش ــل عناص ــرج تحلی ــده ب ــاي دهن ه

کشتخوانی هاي کشتخوانی گیري و تأثیر فرم در برج شکل

هــاي کشــتخوانی پراکنــده در بــا نگــاه اول بــه بــرجهـا تـرین عملکـرد آن و صحراهاي میبد به اصـلی 23دشت

ــتراحت ــراي اس ــت از محصــول و مکــانی ب ــی مراقب یعنهـاي نتخـاب فـرم ا. توان پی برد دشتبانان و کشاورزان می

ــت ــره و هش ــد دای ــان متحــدالمرکز مانن ــه امک ضــلعی کســازد و در تجمیــع عملکردهــاي شــعاعی را فــراهم مــی

کند، نشـان دهنـده عملکردها در مرکز ثقل پالن کمک میآگاهی طراح از عملکـرد بنـا و تطـابق فـرم بـر عملکـرد

هاي کشتخوانی به منظور تکرار فرم دایره در برج. باشد میاز طرفـی . درجه به کـل کشـتخوان اسـت 360دید ایجاد

فعالیت هاي جنبی نظیر استراحت کردن، اقامت موقـت و عالوه بـر تابعیـت . گیرند ها قرار می غیره در مرکز این فرم

هـاي است که عموما در فرم فرم از عملکرد، نکته مهم آنمرکزگرا، عملکردهاي اصلی در مرکز ثقـل پـالن صـورت

هاي کشتخوانی عملکردهاي اصلی یعنی ر برجپذیرد؛ د میهـا و خـارج آن بـرج نگهبانی و مدیریت آب در حاشـیه

شکل پذیرفته است و فضاي خدماتی در مرکز ثقـل پـالن منظور یـاري رسـاندن در خـدمت عملکردهـاي اصـلی به

ــده ــف گردی ــد تعری ــرج . ان ــر ب ــاي حجــم خــارجی اکث همایل بـه مخـروط کشتخوانی متأثر از فرم پالن، استوانه مت

انتخاب این فرم به علت مقاومت بنـا در . باشند ناقص میبرابــر نیــروي جــانبی بــاد و کــاهش فرســایش ناشــی از

.باشد باران فصلی می کجهـاي کشـتخوانی را گیـري کالبـدي بـرج منشأ شکل

هـایی مشـابه کـه معـرف توان در سایر فضاها بـا فـرم می. یـابی کـرد ریشـه انـد، عملکرد خاصی در این منطقه بوده

هاي کشتخوانی را از تلفیق دو کالبد گیري برج شکل نحوهبا عملکردهاي متفاوت در فضاي سـه بعـدي امـا بـا فـرم

دو 24 گمبه و میل. توان دانست پالن مشترك در سطح میهـاي هـا، بـرج کالبد معمـاري هسـتند کـه بـا اجتمـاع آن

ـ . اند کشتخوانی را شکل داده الن در تشـابه فـرم مرکـزي پسو و تجمیـع احجـام در فضـاي سـه این دو کالبد از یک

جدیـدي بعـدي از سـوي دیگـر موجـب آفـرینش گونـه هاي عملکرد مشترك با هر گردیده است که داراي ویژگی

در عین حال پاسـخگوي بسـیاري از . کدام از کالبدهاست )2وج10و ت 9ت. (باشد نیازهاي بستر بنا نیز می

هاي کشتخوانی برج نقش ارتفاع طبقات در

هاي کشتخوانی بـا همانگونه که قبال مطرح شد برج حـائز نکتـه . انـد سقف گنبدي در دو طبقه مسقف گردیده

هــاي اهمیــت، تفــاوت ارتفــاع ســقف دو طبقــه در بــرج همکف داراي پاکار کوتاه و سقف طبقه. کشتخوانی است

اه ارتفـاع کوتـ ( بین این ویژگی باشد که رابطه خیز کم میموجـب ) اقامت موقت در زمستان( با عملکرد آن) سقف

یعنـی . شـده اسـت گرمایش سریع فضا در فصل سرد میعنوان یـک خـازن حرارتـی همکف، به حجم هواي طبقه

عمل کرده و در مدت زمان کمی به گرمـایش مـورد نیـاز از طرفی ارتفاع کوتاه این طبقـه کـه . یافته است دست می

250-210کـف طبقـه اول حـدود عموما از کف زمین تابرج کـاهش داده ها را در بدنه باشد، تعداد پله سانتیمتر می

.ساخته است باال را آسان می و دسترسی به طبقه

69

ره شما

146

♦ تان

ابست

93 ♦

ــه ــاع در طبق ــاق داراي ارتف ــز ط ــار و خی اول، پاکها حتـی تعـداد بازشـو . باشند همکف می بلندتري از طبقه

اي که مـرز میـان فضـاي رسد به گونه می 4در آن به عدد . بســته بــه درســتی قابــل تشــخیص نیســت بســته و نیمــه

بانی و اسـتراحت در منظور دیدهبرونگرایی در این طبقه بهباشد لذا ارتفاع زیاد فضا و تعداد بازشوها، فصول گرم می

هواي بیشـتري را در ایـن فضـاي سرپوشـیده بـه جریـان بام به عنوان پشت. زد تا از گرماي شدید هوا بکاهداندا می

هـا یـک معماري امروز در این بـرج فضاي فراموش شدهشده بانی محسوب می منظور دیدهفضاي مهم عملکردي به

رسان این فضا در انجـام هـر اول یاري و ارتفاع زیاد طبقه )11ت. (چه بهتر عملکرد مذکور بوده است

هاي کشتخوانی پله در برج و راهجهت ورودي ها، جهت نکته جالب توجه در بررسی میدانی نمونه

ــه همکــف و راه ــري ورودي طبق ــایی قرارگی ــه جغرافی پلدر تمـام . باشـد بـام مـی اول و پشـت دسترسـی بـه طبقـه

پله در جهتی بـه جـز هاي کشتخوانی ورودي بنا و راه برجاخت شده است که علـت آن، شـن جهت غرب ساخته می

.باشد کامل سازنده بنا از شرایط اقلیمی منطقه می هـا، فرسـودگی مـالت و بدنـه غربـی بـرج در بدنه

بـاران در فصـول بارنـدگی و خشت و گلی به علـت کـج باشد لذا بـراي کـاهش بادهاي نامطلوب غرب مشهود می

پایین و منظور گرمایش طبقهتأثیر شرایط سخت اقلیمی به

.1390عکس از نگارنده، . دگمبه کشتخوان شمس آبا. 9ت

.1390عکس از نگارنده، . برج کشتخوانی عبدالعزیز. 10ت

).میل(برج کشتخوانی حاصل تلفیق گمبه و برج .2ج.1390نگارنده، : منبع

.هاي کشتخوانی مالحظات اقلیمی برج .11ت .1390نگارنده، : منبع

70

ره

شما14

6 ♦

ان بست

تا93 ♦

ها، در ایـن سـمت از پله تخریب راههمچنین جلوگیري از و ) 1ج. (شـود مشاهده نمیبنا هیچ اثري از این دو عنصر

)12ت(

پله

هـاي عنوان یک عنصر ارتبـاطی در تمـام بـرج پله بههـاي کشـتخوانی را بـرج . کنـد کشتخوانی نقش ایفـا مـی

پـردازي هاي خلـق و حجـم توان با توجه به تنوع شیوه می :بندي نمود ه صورت زیر تقسیماین عنصر، ب

هایی که با کاهش از جرم بدنـه هایی با پله برج) الفآن در واقع معمـار سـازنده . اند خارجی برج، ساخته شده

با کاسـتن از مـاده و افـزودن بـه فضـا ایـن عنصـر را بـا ــرده اســت ــرج . هنرمنــدي تمــام ایجــاد ک ــوا، ب ــرج کثن ب

العزیز در عبــد کشـتخوانی مهرجــرد و بیــده، بــرج حســین )13ت. (باشند کشتخوان طرازآباد از این دست می

بـرج . انـد هایی با پلکان الحاقی ساخته شده برج) بنو در کشتخوان مبارزآباد و برج بحرالعلـوم از عیشی و ده

)14ت. (باشند این دست میهایی با پلکان ساخته شده بر روي فضاهاي برج) پ

عنوان تنها آباد به همکف و برج جنگل گسترش یافته طبقهتر کردن جرزهاي باشد که با ضخیمنمونه از این دست می

همکف امکان ساخت راه پله براي آن فراهم گردیده طبقه )15ت. (است

هایی که به مدد بناهاي همجوار خود داراي برج) تمحمـدي از ایـن دسـت برج شاه. باشند پله مشترك می راه

)16ت. (برجها است

هـا، هایی با پلکان ترکیبی و این دست از بـرج برج) ثباشند ماننـد بـرج شـفیع در هاي باال می بندي ترکیبی از دستهپله عالوه بر کاستن از جرم بدنـه خـارجی، بفروئیه که تعبیه

بسـته الحـاق شـده در آن راه دسترسـی نیمـه به کمک گمبهالبهرام کـه راه دسترسـی خود را فراهم نموده است و برج م

بسـته همکف آن از پلکان تعبیه شده در فضاي نیمـه به طبقهاول، راه دسترسـی بـه گمبه هاي اطراف اسـت و در طبقـه

)17ت. (بام از پلکان الحاقی صورت گرفته است پشت

. نو غربی برج کشتخوانی ده خوردگی بدنه. 12ت.1389عکس از نگارنده،

.1389عکس از نگارنده، . برج کثنوا. 13ت

.1390رنده، عکس از نگا. برج بحرالعلوم. 14ت

71

ره شما

146

♦ تان

ابست

93 ♦

هاي کشتخوانی فضاهاي الحاقی به برجهـاي کشـتخوانی برگرفتـه از پـالن ی بـرج فـرم ابتـدای

اي است که به مـرور زمـان، اي شکل و حجمی استوانه دایرهفضاها و عناصري در کنار آن شکل گرفتـه و بـه تکامـل آن

:باشند این عناصر شامل موارد ذیل می. اند کمک کرده گمبه) الف

هـاي عملکـرد بـرج گمبه، فضایی در جهت توسـعه یــن امــر بــه دو صــورت تحقــق کشــتخوانی اســت کــه ا

:است یافتههاي کشـتخوانی مستطیل به برج گمبه با فرم مربع. 1

محمـدي شده است مانند بـرج کشـتخوانی شـاه الحاق می .آباد واقع در کشتخوان حسن

صورت ایـوان بسته به گمبه با تعریف فضایی نیمه. 2است مانند بـرج گرفته هاي کشتخوانی شکل می از دل برج

)1ن. (هرام در کشتخوان مبارزآبادمالب تراس ) ب

با پیشروي بیشتر طبقه همکف مجال استفاده از بـام . فـراهم گردیـد ) اول عنوان تراس براي طبقهبه(این طبقه

عنـوان فضـایی جنبـی هـاي کشـتخوانی بـه تراس در برجاي کـه بـا الحـاق گمبـه بـه پـالن معرفی گردیده به گونه

)3ج. (عنصر افزوده شده استها، بر تقویت این برج

.1390عکس از نگارنده، . آباد برج جنگل . 15ت

.1390عکس از نگارنده، . محمدي برج شاه. 16ت

.1390عکس از نگارنده، . برج شفیع. 17ت هاي عملکرد برج نقش گمبه در توسعه. 1ن .1390نگارنده، : منبع .کشتخوانی

72

ره

شما14

6 ♦

ان بست

تا93 ♦

ایوان) پاي اول، به گونـه با ساخت ایوان بر روي تراس طبقه

رسیم کـه عـالوه بـر تبعیـت از هاي کشتخوانی می از برجکـار رفتـه اسـت، ها به اي واحد که در ساخت برج اندیشه

فصول بانی و استراحت در برخی از عملکردها نظیر دیده

گرم سال، با کیفیتی درخور توجه به آن پاسـخ داده شـده هاي رسد بدین دلیل، به این دسته از برج به نظر می. است

نظیـر بـرج . شـده اسـت اطالق می "کوشک"کشتخوانی، کوشـک "کشتخوانی شـفیع در روسـتاي بفروئیـه کـه بـه

)4ج. (شهرت دارد "شفیع

. وانیهاي کشتخ فرایند تکامل نقش تراس در برج. 3ج .1390نگارنده، : منبع

.1390نگارنده، : منبع. هاي کشتخوانی با ساخت ایوان ارتقاي برج .4ج

73

ره شما

146

♦ تان

ابست

93 ♦

سلسله مراتب هـاي کشـتخوانی حرکـت و روابـط فضـایی در برج

صورت ساده و روان و با حداقل سلسله مراتـب شـکل بههمکف حد فاصل بین فضاي داخل بـا در طبقه. اند گرفته

محیط خارج تنها با درگاهی با ارتفـاع کـم جـدا گردیـده کـردن سلسـله مراتـب، فضـاهاي رنگ است و گاه براي پر

ها اضـافه بسته نظیر گمبه در کنار برخی از برج مهجنبی نیدر طبقـه . محمدي شده است نظیر برج مالبهرام، برج شاه

بام طبقه ها و پشت پله ها، سلسله مراتب توسط راه اول برجبـاال ظـاهر صورت تراس یا ایـوان در طبقـه همکف که به

یابد یعنی واسط بـین محـیط خـارج و شود، مفهوم می میاول، فضـاي بـاز تـراس و یـا فضـاي سـته طبقـه فضاي ب

باشد نظیر کوشک شـفیع در کشـتخوان بسته ایوان می نیمه . بفروئیه هاي کشتخوانی طراح و مجري برج. 4

ــامع ــاه ج ــه و نگ ــده اندیش ــراي پدیدآورن ــا از گ بنهاي برج ها، بر کلیه ترین ترین مسائل طراحی تا جزئی کلی

گویی تمام این آثار توسـط کشتخوانی سایه انداخته است هـا، رعایـت مکانیـابی بـرج . یک شخص پدید آمده است

اي و اقلیمی، شناخت کامل از کیفیت مصـالح مسائل سازهو خصوصیات مشترك حجمی که منطبق بـا عملکردهـاي

باشـد و ایـن این مسائل می مورد نیاز بستر است از جمله .جمیع گرددتواند ت ها تنها در استادکار معمار می ویژگی

معماران، کسانی که چه در محیط مصنوع و چـه در هـاي کشـاورزي دسـت بـه هاي طبیعی مانند زمین محیط

هـا یکسـویه بـه نفـع انـد، دخالـت آن ساخت بناهایی زدهانسان نبوده بلکه با شناخت کامـل محـیط طبیعـی، شـأنی

لــذا . انــد مقــدس و صــاحب ارزش بــراي آن قائــل شــدهورزي، آب و زمـین آشـنایی دیرینـه معماران نیز بـا کشـا

معمــاران در گذشــته خــود نیــز کشــاورز بودنــد . داشــتندکماکـان کــه هنــوز در شــهر میبـد معمــاران ســنتی دیــده

شود که به کشاورزي بـا داشـتن زمـین و آب اشـتغال میعنوان نسل مولد، نه در بـازه نسلی که در گذشته به. دارند

هـاي بعـد از خـود زمانی حیات خود که با تدبیر به نسـل هـاي تکرار الگوهـاي هندسـی در بـرج . اندیشیدند نیز می

کهـن در ایـن سـرزمین کشتخوانی، دلیلی بر وجود ریشهالگوها از استاد بـه شـاگرد سـینه بـه باشد که این کهن می

.انـد رسـیده شد و در هر دوره به تکامل می سینه منتقل میایـن نتیجـه لزوم بایستگی و پیوستگی در این آثـار ) 2ن(

.نحوه آموزش در آن روزگاران بوده است

نتیجه آنچه در این مقاله بیان شد، قـدمی بـود بـر معرفـی

) کشـاورزي (اي از معماري بومی با کارکرد معیشـتی گونه بــا بررســی چنــد نمونــه. اي دارد کــه معمــاران ناشــناخته

اي معنـادار موردي آغاز گشت و نهایتا در پی یافتن رابطههـاي دریـافتیم بـرج ،معماري و کشـاورزي بین این گونه

کشتخوانی، بناهایی هستند ساخته شده از خشت خـام بـا اي شـکل در دو طبقـه، کـه بـا سـقف گنبـدي پالن دایره

کارکرد این بناها در عموم فصول سـال و . اند پوشیده شدهآهنـگ بـا نیازهـاي اند کـه هـم روزي بوده صورت شبانهبه

متعدد کشاورزي و کشاورزان نظیر مدیریت آب، حفاظت از محصول، استراحت دشتبانان و کشاورزان و غیره شکل

هـاي کـارکردي از زیبـایی نیـز اند و عالوه بر جنبـه گرفته

. هاي کشتخوانی تکرار الگوهاي هندسی و تکامل برج. 2ن.1390نگارنده، : منبع

74

ره

شما14

6 ♦

ان بست

تا93 ♦

کـار عنوان نشانه در سـطح کشـتخوان بـه برخوردارند و بهگیــري و در ایــن راسـتا فراینــد شـکل . شـدند گرفتـه مــی

حاصله آنکـه ها بررسی شد و نتیجه ي برجتحوالت کالبدگمبـه و هاي کشتخوانی از ترکیب دو عنصر معماري برج

صورت حجمـی میل، بنا به مقتضیات محیط و عملکرد بههــاي در فراینــد تکامــل، بــرج. انــد مرکزگــرا ایجــاد شــده

، بــا کمــک اي شــکل ابتــدي اســتوانه کشــتخوانی از فــرمصـورت بـه در آخـر عناصري چون تراس، گمبه و ایـوان

.الگوي کوشکی پدیدار گردیدند

پی نوشت

به محدوده مسکونی و ریزي معماري ترجمۀ واژة برنامه .1، باغات داخل حصار شهر، که در پاي قلعه گسترده شده است

.گویند شارستان .گویند می بیرونهیا ربض هاي خارج از شارستان به آبادي .2اي شکل و سقف دایره فضایی با پالن: )Gombeh( گمبه .3

هاي میبد باشد که در کشتخوان خیز در یک طبقه می گنبدي کم .شد منظور استراحت همکف با زمین ساخته میبههاي چینه گلی قطور ، باغاتی محصور با دیوارهباغ قلعه .4

.شدند ساخته می) ها بیرونه( ها باشند که در میان آبادي میمحدوده شارستان که در هاي زراعی و باغات خارج از زمین .5

اند در گویش عام منطقه، قرار گرفته) ها بیرونه(ها میان آبادي .شود گفته میکشتخوان

گذر = شارع .6، نوعی تکنیک پوشش سقف است که تکنیک چپیله .7

منظور پوشش دهانه، با مالت در ها به کوچکترین سطح خشت .تماس هستند

ی از اجراي پوشش پر کردن فضاهاي خالی بام ناش ،پوش کانه .8منظور تسطیع سطح بام و استفاده هاي قوسی در دهانه، به با سازه

.از آنبه خود متحدثات عیانبه زیربناي متحدثات و عرصه .9

.گویند می10. Multifunction

به افرادي که مسئولیت حفاظت از محصول هر دشتبان. 11براي عنوان نیروي خدماتیکشتخوان را بر عهده داشتند و به

. شود آوردند، گفته می کشاورزان، آب آشامیدنی بر سر زمین میهر کشتخوان با توجه به وسعت خود داراي یک یا چند دشتبان

.است بودهاي گویند که شامل باغات در گویش میبدي به عرصهصحرا . 12

.شود و کشتزارهاست و به آن کشتخوان هم گفته می در شیوه. شود شیوه، آب تقسیم می در نظام آبیاري میبد به دو. 13

گیرد که مسئول اول، تقسیم آب توسط میراب صورت میدر . رسیدگی به امور تقسیم و حسابرسی آب در طول سال است

شود که هر دوم، تقسیم آب با واحد زمانی طاق سنجیده می شیوهروز معادل دو طاق آب است و توسط فردي به نام شبانه

.شود گردان مدیریت می خودصورت به "سرطاق"در نظام آبیاري با واحد تقسیم طاق؛ به افرادي که مسئول هر . 14

به . شود گفته می "سر طاق"یا "ساالر طاق"طاق آب بودند، طاق روز روز داراي یک سر علت زمان طوالنی هر طاق، هر شبانه

.و یک سرطاق شب بوده استو "بان جوي" که در گویش بومی منطقه به جوغون. 15اند که در هر دو نظام نیز شهرت داشته، افرادي بوده "کن آب پی"

وظیفه دنبال کردن مسیر آب و تقسیم ) میراب و طاق(تقسیم آب .اند تا از هرز رفتن آب جلوگیري کنند آب را داشته

اطالق می "بند دست"گیرد، به کسی که آب را تحویل می. 16 .شود .شود گفته می کریکدر گویش میبدي، به فضاي تقسیم آب . 17 تیفونها، در کتاب سیماي باستانی شهر میبد به این طوفان. 18

.باشد گفته شده است که بر گرفته از گویش مردم منطقه می .باشد روز می شبانه ، واحد سنجش آب با مدت زمان نیمطاق. 19از ب صورت روها و باغات نامحصور به ها در زمین کریک. 20بسته در صورت فضاي نیمهباشند ولی در باغات محصور به می

.اند اي دیوار باغات ساخته شده بدنه چینه، محدوده زمین زراعی است که متناسب با دبی آب تخته. 21

) معادل با یک طاق آب(روز شبانه قنات در مدت زمان نیمتخته تعریف 12شود و هر کشتخوان با بیش از مشروب می

.دشو می

75

ره شما

146

♦ تان

ابست

93 ♦

مصاحبه با آقاي سید عبدالعظیم پویا؛ پژوهشگر و نویسنده، . 221390.

متر 150- 100به زمینی مزروعی با مساحت تقریبی شتد. 23 ) یکی از اجزاي قفیز. (مربع اطالق می شود

اي شکل هستند که به منظور فضاهایی با پالن دایرهمیل، . 24اي بنا ی استوانهرسانی به صورت حجم عملکرد دیدبانی و اطالع

.اند گردیده منابعفهرست میبـد کهن شهر میبد، ، شالوده1385. اسفنجاري کناري، عیسی -

شهري که هسـت، پایگـاه میـراث فرهنگـی و گردشـگري شـهر تاریخی میبد با همکاري اداره کل امور فرهنگی سـازمان میـراث

.فرهنگی و گردشگري، تهرانبخشی و ، طرح بهسازي و توان1381 .اسفنجاري کناري، عیسی -

حسین وافی و سید مهـدي : استاد راهنما. مرمت محله باالي میبدمجابی، دانشگاه هنر اصفهان، پایان نامه کارشناسـی ارشـد رشـته

.هاي تاریخی مرمت و احیا بناها و بافت، مسـالک و ممالـک، بـه 1340. ابـراهیم اسـحاق اصطخري، ابو -

).تهران: ایران(نگاه ترجمه و نشر کتاب، اهتمام ایرج افشار، ب، سیماي باستانی شهر میبد، دانشگاه 1371. العظیم پویا، سید عبد -

) .یزد: ایران(آزاد اسالمی واحد میبد، ، نگــاهی بــه روســتا بلــوك میبــد، 1356. حیــدرزاده، محمــود -

).تهران: ایران(انتشارات چکیده، ، جـامع 1353. ینطرب نائینی، محمد جعفر بـن محمـد حسـ -

جعفري، تاریخ یـزد در دوران نـادري، زنـدي و عصـر سـلطنت : ایـران (به کوشش ایـرج افشـار، انجمـن آثـار ملـی، . فتحعلیشاه

).تهرانبـه ، ، تاریخ جدید یـزد 1345. کاتب، احمد بن حسین بن علی -

).تهران: ایران(کوشش ایرج افشار، انتشارات امیرکبیر ، ترجمـه منـوچهر . مالک و زارع در ایـران ، 1345. لمبتون، آن -

).تهران: ایران(امیري، نگاه ترجمه و نشر کتاب، به کوشش ، ، جامع التواریخ1338... . میبدي، رشیدالدین فضل ا -

).تهران: ایران(انتشارات اقبال، . بهمن کریمی

76