6. SINIFLAR SES BİLGİSİ

SES BİLGİSİAkciğerlerden çıkan havanın nefes borusu aracılığıyla yukarı çıkarak, gırtlaktaki ses tellerine çarpmasıyla oluşan titreşimlere ses denirSeslerin yazıdaki karşılıklarına “ harf” denir. Bir dildeki harflerin tümünü birden gösteren harfler topluluğuna “ alfabe” denir.Bir dilin sesten sonraki en küçük birimi hecedir. Heceler bir veya birden fazla sesten oluşabilir. Ağzımızın bir hareketiyle çıkan tek veya birleşik sese hece denir.

HARFLER VE ÖZELLİKLERİ

SESLİ (ÜNLÜ) HARFLER VE ÖZELLİKLERİ

DÜZ YUVARLAK

GENİŞ DAR GENİŞ DAR

KALIN a ı o u

İNCE e i ö ü

ÜNLÜ HARLERLE İLGİLİ

SES OLAYLARIÜNLÜ(HECE,SES) DÜŞMESİ ÜNLÜ DARALMASI ÜNLÜ TÜREMELERİ

1) ÜNLÜ DÜŞMESİ (HECE DÜŞMESİ)

ağız + ı ağzı

boyun + u

boynu

oğul + u

oğlu

karın + ı karnı

burun + u burnu

bağır + ı bağrı

Hece düşmesi şu durumlarda gerçekleşir:

* Organ adlarında veya ikinci hecesi dar olan sözcüklerde • ağız-ı ağzı gönül-ü gönlü

• *Sözcük türemesi esnasında• Ayırım-ayrım sıyırık-sıyrık

• *Yardımcı fiilli birleşik fiillerde• Sabır et- sabret hapis ol- hapsol

• *Bazı isimlerde (aşınma)• Kayın ana – kaynana kahve altı – kahvaltı• *Bazı sorularda• Ne için - niçin

2) ÜNLÜ DARALMASI

iste – yor istiyor

başla - yor başlıyor

bekle – yor bekliyor

anla - yor anlıyor

dinle – yor dinliyor

“ de” ve “ ye” fiillerine gelen “ y” kaynaştırma ünsüzü “ a, e” ünlülerini daraltır. de – y – en -------------- di – y – en ye – y – en -------------- yi – y – en

Uyarıgelme – y -

enGelmeyen gelmiyen

anlama – y – an

anlamayan anlamıyan

sorma – y - acak

sormayacak sormuyacak

oyna – y - alım

oynayalım oynıyalım

söyle – y - en

söyleyen söyliyen

bilme – y - en

bilmeyen bilmiyen

Doğru Yanlış

2) ÜNLÜ TÜREMESİ

sağlam sapsağlam

sapasağlam

yalnız yapyalnız yapayalnız

gündüz güpgündüz

güpegündüz

çevre çepçevre çepeçevre

düz düpdüz düpedüz

SESSİZ (ÜNSÜZ) HARFLER VE ÖZELLİKLERİ

Tek başına söylenemeyen ancak bir ünlünün yardımıyla söylenebilen seslere “ ünsüz” denir.

Dilimizde 21 ünsüz ( sessiz ) harf vardır : b , c , ç , d , f , g , ğ , h , j , k , l , m , n , p , r , s , ş, t , v , y , z

Türkçede sözcüklerin başında iki ünsüz yan yana gelmez. Bu türdeki sözcükler yabancı kökenlidir.

Türkçe bir sözcüğün sonunda “ b , c , d , g ” ünsüzleri bulunmaz. Bu ünsüzlerin sertleri olan “ p , ç , t , k ” bulunur.

Türkçe sözcük kökünde aynı iki ünsüz yan yana bulunmaz. Böyle sözcükler de yabancı kökenlidir.

Süreksiz Ünsüz b , c , d , g / p, ç , t , k

Sürekli Ünsüz f, h , s , ş , ğ , j , m , n , r, v, y, z

Süreksiz Sürekli Ünsüz

p , ç , t , k

f , h , s , ş

b , c , d , g

ğ , j , m , n , r, v, y , z

Sert ünsüz

Yumuşak ünsüz

SESSİZ (ÜNSÜZ) HARFLER VE ÖZELLİKLERİ

ÜNSÜZ HARLERLE İLGİLİ

SES OLAYLARI

1) ÜNSÜZ YUMUŞAMASI

“ p , ç , t , k” süreksiz sert ünsüzle biten sözcükler ünlü ile başlayan bir ek alırsa ; p ------- b’ ye dönüşür : kitap ----------- kitabı

ç ------ c’ ye dönüşür : ağaç ---------- ağacı / ağaca

t ------- d’ ye dönüşür : kanat --------- kanadı

k ------- g / ğ’ ye dönüşür :

renk --- rengi / sokak-- sokağı

Uyarılar Özel isimlerde sözcüğün sonundaki sert ünsüz yazım sırasında yumuşamaz : Atatürk’ü / Ahmet’ e / Gaziantep’ e / Zonguldak’ a

Çift ünsüzle biten tek heceli sözcüklerin çoğunda yumuşama olmaz : üst -------- üstü çark------- çarkı halk --------halka

Tek heceli sözcüklerin çoğunda yumuşama olmaz : süt ------- sütü top ------ topu ot ------- otu

Yabancı sözcüklerin birçoğunda ünsüz yumuşaması olmaz : hukuk ------- hukuku bank ------ bankı start ------- startı

Örnek Soru:

Örnek Soru:

2) ÜNSÜZ BENZEŞMESİ (SERTLEŞME)

Sert ünsüzle ( ç , f , h , k , p , s, ş , t ) biten bir sözcük “c , d , g” ünsüzleriyle başlayan bir ek alırsa ; c --- ç’ ye dönüşür : taş - taşçı / simit - simitçi

d --- t’ ye dönüşür : sokak – sokakta

g --- k’ ye dönüşür : seç – seçkin / çalış - çalışkan

Uyarılar‘’de , da ” bağlacı, sert ünsüzlerin benzeşmesi kuralından etkilenmez :

Ahmet te aramızda olacak. Yanlış

Ahmet de aramızda olacak. Doğru

Ek olan “ – de / - da” , kendisinden önce gelen sözcükten etkilenerek “ – te / - ta” olur: :

1983 + de 1983’te 1983’de

1954 + de 1954’te 1954’de

ses + den sesten sesden

süt + cü sütçü sütcü

ağaç + da ağaçta ağaçda

DOĞRU YANLIŞ

Örnek Soru:

Sonu “ k ” ile biten bazı sözcükler küçültme eki ( - cik , - cek ) aldıklarında “ k” sesi düşer.

3) ÜNSÜZ DÜŞMESİ

küçük + cük küçücükufak + cık ufacıksıcak + cık sıcacıkalçak + cık alçacık

çabuk + cak çabucak

Ünsüz Düşmesi

Aynı durum “ – l , – el ” ekiyle fiil oluştururken de görülür :

alçak + l alçalmak

yüksek + l yükselmek

ufak + l ufalmak

küçük + l küçülmek

4) ÜNSÜZ TÜREMESİ (SES ARTMASI) Yabancı dillerden dilimize girmiş bazı sözcükler “ etmek , olmak” yardımcı fiilleriyle birleşik fiil oluşturduklarında bu sözcüklerin sonundaki ünsüzler ikiz ünsüze dönüşür. Bu ses olayına “ ikizleşme” adı da verilir.

af ---- af etmek affetmek

hal ---- hal etmek halletmek

zan ----- zan etmek zannetmek

4) KAYNAŞTIRMA HARFLERİ (YARDIMCI ÜNSÜZLER)

Türkçe sözcüklerde iki ünlü yan yana gelmez.

Ünlü ile biten bir sözcük ünlüyle başlayan bir ek alırsa (iki ünlü yan yana gelemeyeceğinden) iki ünlü arasına “n,s,ş,y” ünsüzlerinden biri girer. Bu dört ünsüze “ kaynaştırma ünsüzü” ( yardımcı ses ) denir. Bu olaya da “ kaynaşma , kaynaştırma” adı verilir.

Kaynaştırma

n Ayşe – n – in / ev – i – n – i

o – n - a / bu – n – u

s teyze – s – i / anne – s – i

boya – s – ı / kapı – s – ı

ş iki – ş – er / altı – ş – ar

yedi – ş – er

y Ebru – y – a / kapı – y – ı

oda – y – a / oku – y – an

Kaynaştırma Harfleri (Yardımcı Sesler)

Örnek Soru:

HECE VE HECE YAPISI)

Hece : Ağzımızın bir hareketiyle çıkan ses ya da ses topluluğuna “ hece” denir. Cümlenin küçük birimi sözcük , sözcüğün küçük birimi ise hecedir. Her hecede bir ünlü bulunur. Ünlü olmadan hece olmaz. Dilimizde altı ( 6 ) çeşit hece vardır :

Hece

ünlü a - ğaç

ünsüz + ünlü ka – lem / de – mir

ünlü + ünsüz aç , al , ev , iş , öz

ünsüz + ünlü + ünsüz göz – lük / sız – lan - mak

ünlü + ünsüz + ünlü üst / ilk / ört

ünsüz +ünlü +ünsüz + ünlü Türk / kırk / kork / dört

Genel UyarıSes bilgisi konusunda öğrendiklerimizi ‘’Yazım Kuralları’’ yönüyle dikkate alalım!

HOŞÇA KALIN!