วารสารศลปศาสตรปรทศน 43

การพฒนาความเปนพลเมองดตามหลกพระพทธศาสนา*

พระกญจน กนตธมโม (แสงรง)**

บทคดยอ การวจยน มวตถประสงคเพอ 1) ศกษาแนวคดความเปนพลเมองดในทศนะตะวนตก 2) ศกษาแนวคดความเปนพลเมองดตามหลกพระพทธศาสนา และ 3) เสนอแนวทางการพฒนาความเปนพลเมองดตามหลกพระพทธศาสนา การวจยนเปนการวจยเชงคณภาพโดยการวเคราะหและสงเคราะห แนวคด ทฤษฎและงานวจยทเกยวของ และจดรบฟงความคดเหนจากผเชยวชาญโดยการสนทนากลม ผลการวจยพบวา 1) ความเปนพลเมองดในทศนะตะวนตก เปนลกษณะทบงบอกถงคณสมบตพนฐานทจ�าเปนของบคคลในฐานะพลเมองตามระบอบประชาธปไตย ซงสะทอนถงสทธ เสรภาพ และความเสมอภาคภายใตกฎหมาย โดยมขอคนพบทส�าคญของคณลกษณะความเปนพลเมองดทจ�าเปนตองไดรบการพฒนาสงเสรมใหเกดขนกบสงคมไทย 4 ดานหลก คอ (1) ดานกาย ไดแก มความสามารถในการอนรกษสงแวดลอม และการสอสารรบรขาวสาร (2) ดานทกษะทางสงคม ไดแก มความรบผดชอบ เคารพกฎหมาย และมความซอสตยสจรต (3) ดานจตใจ ไดแก มส�านกความเปนไทย มความยตธรรม มจตสาธารณะ และ (4) ดานปญญา ไดแก มความคดเชงสรางสรรค มสวนรวมทางการเมองการปกครอง แกปญหาแบบสนตวธ และเคารพความแตกตาง 2) ความเปนพลเมองดทางพระพทธศาสนา พบวา จะเปนลกษณะทบงบอกถงสถานะของการเปนสมาชกในสงคมอนมาพรอมกบสทธ หนาท ขอผกพน ทมตอสงคม โดยถอปฏบตตามหลกธรรมวนย 3) แนวทางการพฒนาความเปนพลเมองดตามหลกพระพทธศาสนา พบวา ระบบการพฒนาตนของพลเมองแบบบรณาการและมดลยภาพตามหลกภาวนา 4 ทมไตรสกขาเปนแกนกลาง สามารถพฒนาบคคลอยางเปนองครวม และครอบคลมองคประกอบการด�าเนนชวตของพลเมองทกดาน คอ กาย พฤตกรรม จตใจ และปญญา ทงยงสามารถผสมผสานระหวางแนวคดแบบตะวนตกทใหความส�าคญกบสทธเสรภาพและความเสมอภาคไดอยางมความรบผดชอบ

ค�าส�าคญ : การพฒนา ความเปนพลเมองด พระพทธศาสนา

* บทความนเปนสวนหนงของวทยานพนธ “การพฒนาความเปนพลเมองดตามหลกพระพทธศาสนา” หลกสตรพทธศาสตรดษฎบณฑต สาขาวชาพระพทธศาสนา บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย อาจารยทปรกษา : พระมหาสทตย อาภากโร (ดร.) ผอ�านวยการสถาบนวจยพทธศาสตร และอาจารย ผศ.ดร.วฒนนท กนทะเตยน ** นสตหลกสตรพทธศาสตรดษฎบณฑต สาขาวชาพระพทธศาสนา บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

44 ปท 11 ฉบบท 21 มกราคม – มถนายน 2559

The Development of Good Citizenship in Buddhist Perspectives

Phra Kan Kantadhammo (Saengrung)

Abstract This research article aimed: 1) to study the concept of good citizenship for

Western tradition; 2) to study the concept of the good citizenship for to Buddhism

and 3) to propose how to develop the good citizenship for to Buddhism. This is a

qualitative research whicm the researcher analysed and synthesised documents,

concept, theories and related studies and comments from the experts in focus group.

The research result indicated that the good citizenship of Western tradition was

indicated the basic personal qualifications needed for democratic a citizen which

reflected the rights, the independence and the equality beforer the law. There are

four important characteristics of the good citizenship to develop in the Thai society

as follows: 1) Physical qualifications comprise of environmental preservation ability

and communication and in of information awareness 2) Social skills comprise of

responsibility, law-abidingness, and honesty 3) Moral qualifications comprise of

awareness of Thainess, justice and social responsibility and 4) Intellectual qualifications

comprise of creativity, political participation, peaceful problem-solving and respect

to diversity. The good citizenship for Buddhism indicated the social membership that

including rights, duties, commitment to the society that are aligned with the principles

of Dhamma-vinaya. The personal development of the good citizenship is integrated

and balanced by focusing based on the Four Mental Development. It aimed to develop

the citizen in a holistic manner and covered all the factors that affecting their lives:

physical, behavioural, mental, and intellectual. Mixing the western concept has been

show importance between freedom and responsible equality.

Keywords: Development, good citizenship, Buddhism

วารสารศลปศาสตรปรทศน 45

บทน�าความลมเหลวของการพฒนาความเปนพลเมองดใหกบคนในสงคมไทยนบตงแตหลงการ

เปลยนแปลงการปกครองวนท 24 มถนายน 2475 ถงปจจบนทคนไทยแมจะมรฐธรรมนญใชแลวถง 18 ฉบบ

แตกยงคงมปญหาและอปสรรคอยมากเมอเปรยบเทยบกบสงคมประชาธปไตยในประเทศอน ๆ โดย

พจารณาไดจากปญหาความไมเขาใจเกยวกบสทธ เสรภาพ ความเสมอภาค ตามสถานะบทบาทหนาท

พลเมองของคนไทย สาเหตส�าคญอาจเปนเพราะลกษณะทางวฒนธรรมของสงคมไทยเปนสงคมอ�านาจ

นยม ซงผมอ�านาจไมนยมการมสวนรวมของประชาชน ผมอ�านาจคดวาตวเปนผปกครอง และมองประชาชน

วาเปนราษฎรผอยใตปกครอง ไมไดมองราษฎรวาเปนพลเมอง ซงจะตองมสวนรวมในกระบวนการตดสน

ใจ แตกระบวนการมสวนรวมทเกดขนมกจะเปนการทภาครฐตดสนใจเสรจเดดขาดแลวจงน�ามาซง

ประชาพจารณ เพอมงผลในเชงประชาสมพนธใหประชาชนยอมรบ ทเปนเชนน เพราะวฒนธรรมไทยไม

เชอในความเสมอภาค และไมเชอวาสทธเสรภาพเปนสงส�าคญ ในขณะทสงคมตะวนตกเชอวาความเสมอ

ภาคนน ไมไดหมายถงความเสมอภาคในสทธแตเพยงอยางเดยว แตยงรวมถงความเสมอภาคในภาระหนาท

ของพลเมองดวย (อภชาต ด�าด. 2549 : 126)

กอปรกบปญหาทยงตอกย�าความไมเขาใจในบทบาทหนาทพลเมองของคนไทย กคอ ปรากฏการณ

ทเหนไดชดในชวงทศวรรษทผานมา อนเปนชวงเวลาทสงคมไทยก�าลงเผชญกบภาวะวกฤตทามกลางการ

เปลยนแปลงของโลกทมพลวตซบซอนมากกวาเดมหลายเทาตว รวมถงเหตการณความขดแยงทางการ

เมองอยางสง จากเรองของปญหาประชาธปไตยทไดสรางความแตกแยกในสงคมไทยอยางทไมเคยปรากฏ

มากอน ทงยงถกกดทบครอบง�าดวยการสรางมายาคตเกยวกบเมองไทย ทามกลางสงคมอดมความเสยง

เรองมโนทศน “เมองไทยนด” กบ “เมองไทยนเลว” อนเปนอดมการณการตอสทางการเมองในสงคมไทย

ระหวาง “ฝายอนรกษนยม” ทมองวา “เมองไทยนด” ทเนนถงความสมพนธทางสงคมของคนไทยและความ

สมพนธเชงอ�านาจในรฐไทยมาตลอด เชน ลกษณะทเนน “การรทต�าทสง” หรอทตองค�านงถงสถานภาพ

ทางสงคมทสง-ต�าแตกตางกนของบคคลอยตลอดเวลา กบ “ฝายเสรนยม” หรอ ฝายซาย ทมองวา “เมองไทยนเลว” เพราะมการกดขเอารดเอาเปรยบ จนท�าใหเกดสภาวะ “สองมาตรฐาน” และท�าใหไมม

ความเสมอภาค ไมมความยตธรรมทางสงคม ไมมเสรภาพทางความคดในสงคมไทย สงผลใหชนชนลางท

เปนฝายเสรนยมตองลกขนตอสกบฝายอนรกษนยม เพอน�าสงคมไทยไปสระบอบประชาธปไตยทสมบรณ

(สายชล สตยานรกษ. 2555 : 187-209) ความออนแอของสงคมดงกลาวจงสะทอนถงการทพลเมอง

ไมสามารถเขาใจสถานะของความเปนพลเมองของตนทเกยวของกบสทธหนาท เสรภาพ ความเสมอภาค เพอสรางการมสวนรวมใหเปนพลงสงคมรวมกบรฐไดและสะทอนใหเหนวาคนไทยในปจจบนยงขาด

คณลกษณะความเปนพลเมองดอนเปนพนฐานส�าคญทจะท�าใหสงคมเกดความสงบสข จงมความจ�าเปนท

จะตองพฒนาคนไทยใหมความร มคณธรรมจรยธรรม และคานยมทพงประสงค เพอสรางคนไทยใหเปนพลเมองดของสงคม

46 ปท 11 ฉบบท 21 มกราคม – มถนายน 2559

ดงนน การทจะพฒนาประเทศใหเกดความเจรญมนคง สงส�าคญอนดบแรกทจะตองพฒนากอน คอ คณภาพของพลเมอง ดงทอบลรตน เพงสถต ไดกลาววา ลกษณะส�าคญทจะมสวนชวยในการพฒนาประเทศกคอ การเสรมสรางพลเมองในชาตใหปฏบตตนเปนพลเมองด รจกสรางตนเองใหมคณสมบตพอเพยงส�าหรบการเปนพลเมองด (อบลรตน เพงสถต. 2533 : 1) ทรจกสทธหนาทของตน เคารพในสทธของผอน มความจงรกภกดตอชาต ศาสนา พระมหากษตรย และการเปนคนดตามหลกธรรมของศาสนา โดยเฉพาะพระพทธศาสนาซงมประวตควบคกบประวตศาสตรชาตไทยมายาวนาน คณธรรมทางพระพทธศาสนาจะชวยสรางความเปนพลเมองในระบอบประชาธปไตยใหด�ารงอยในทางสายกลาง และในขอบเขตของวฒนธรรมความเปนพลเมองทรจกแพ รจกชนะ ไมยดตดไดและวถทางของพทธธรรมกเขากนไดเปนอยางดกบการสรางความเปนพลเมองใหม (วชย ตนศร. 2551 : 12, 35)

จากเหตผลและสภาพปญหาของสงคมไทยปจจบน ทเตมไปดวยความขดแยง เกดความแปลกแยกและความรนแรงทางการเมอง ประชาชนขาดจตส�านกในความเปนพลเมองทดดงกลาวมา ผวจยมความเหนวาหลกธรรมในพระพทธศาสนาอนเปนระบบการด�าเนนชวตทดงาม สามารถน�ามาประยกตใชเพอเปนเครองมอในการพฒนาคณภาพชวตอนหมายถงคณภาพของ “ความเปนพลเมองด” ของคนไทย ใหเปนไปในแนวทางทสรางสรรคและพฒนาสการเปนพลเมองทมคณภาพของสงคมตอไป

วตถประสงคการวจย1. เพอศกษาแนวคดความเปนพลเมองดในทศนะตะวนตก2. เพอศกษาแนวคดความเปนพลเมองดตามหลกพระพทธศาสนา 3. เพอเสนอแนวทางการพฒนาความเปนพลเมองดตามหลกพระพทธศาสนา

วธด�าเนนการวจย1. รปแบบการวจย เปนการวจยเชงคณภาพ (Qualitative Research) โดยใชวธวจยดงน 1.1 การวจยเอกสาร (Documentary Research) โดยศกษาเอกสาร 2 กลม คอ จากแหลงขอมล

ปฐมภม (Primary source) ไดแก คมภรพระไตรปฎกภาษาไทยฉบบจฬาลงกรณราชวทยาลย และเอกสารจากแหลงขอมลทตยภม (Secondary source) ไดแก คมภรอรรถกถา ฎกา เอกสารงานวจย หนงสอต�าราทางวชาการ วารสาร เอกสาร สงพมพ และขอมลชนดอน ๆ ทเกยวของกบการพฒนาความเปนพลเมองด

1.2 การประชมกลม (Focus Group) เปนการจดเสวนารบฟงความคดเหนผทรงคณวฒเพอใหความเหนและตรวจสอบเพอความนาเชอถอของงาน

2. ขนตอนของการด�าเนนการวจย (Research Methodology) ด�าเนนการตามระเบยบวธวจย ดงน

2.1 การเกบและตรวจสอบขอมล ผ วจยเกบรวบรวมขอมลจากหลายแหลง ไดแก หอสมดแหงชาต หอสมดจฬาลงกรณมหาวทยาลย หอสมดมหาวทยาลยธรรมศาสตร หอสมดมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย เปนตน รวมถง e-search คอการสบคนขอมลวชาการ งานวจยตาง ๆ ผาน

วารสารศลปศาสตรปรทศน 47

ระบบอนเทอรเนต (Internet) ซงผวจยตรวจสอบและคดเลอกเอกสารโดยพจารณาคณคาของเอกสาร ดงน

2.1.1 การตรวจสอบคณคาภายนอก ศกษาวาเอกสารนนเขยนขนเมอใด ทไหน ใครเปนผเขยน เปนเอกสารตนฉบบหรอไม หากไมใชตนฉบบจะเชอถอไดหรอไมวาตรงกบตนฉบบ

2.1.2 การตรวจสอบคณคาภายใน ศกษาวาเอกสารนนมขอมลทตอบค�าถามการวจยไดอยางแทจรงหรอไม ผเขยนใหความหมายของขอความไวอยางไร เชอถอไดหรอไม มความขดแยงกนหรอไม มแหลงอางองไดหรอไม ทงในดานความเทยงตรงทางเนอหาและความถกตองในการแปลความหมาย

2.2 การวเคราะหขอมล ผวจยน�าขอมลทรวบรวมและตรวจสอบแลวมาจดล�าดบใหมความสมพนธกนอยางเปนระบบ แลวท�าการวเคราะหขอมล โดยใชการวเคราะหสาระ (Content Analysis) ซงเปนเทคนคหนงของการวจยเชงคณภาพ โดยอาศยกระบวนการจดขอมล ดงเนอหาสาระในหลกฐานทงหลาย แลววเคราะห ตความ เพอใหไดมาซงความนาเชอถอ โดยใชประเดนปญหาทอยากทราบเปนตวตง แลวหาค�าตอบจากขอมลทเกบรวบรวมไว

2.3 การเรยบเรยงขอมล ผวจยสรปเนอหาสาระและเรยบเรยงใหมเปนค�าบรรยายเชงพรรณนา 2.4 การตรวจสอบความนาเชอถอ จดการประชมกลม (Focus Group Discussion) จดประสงค

เพอรบฟงความคดเหนจากผทรงคณวฒและผมความรความเชยวชาญ และเพอตรวจสอบความนาเชอถอของงานวจยน โดยเปนการตรวจสอบใน 3 ดาน คอ

2.4.1 ตรวจสอบความชดเจน ความถกตองของการก�าหนดกรอบการวจย แหลงขอมล วธการรวบรวมขอมล การตรวจสอบขอมล และความชดเจนในการอางอง

2.4.2 ตรวจสอบความตรงตามเนอหา วามความครอบคลมและความชดเจนของเนอหาสาระ ขนตอน หรอไมอยางไร

2.4.3 ตรวจสอบความเชอมนของการอานวเคราะหและสงเคราะห โดยในการวจยน ผวจยไดคดเลอกเชญผทรงคณวฒทมความรความเชยวชาญโดยการเลอกแบบเฉพาะเจาะจง (Purposive Sampling) เพอรบฟงความคดเหน และรวมตรวจสอบงานวจยจ�านวน 9 รป/คน ดงน 1. ผทรงคณวฒทางพระพทธศาสนา 3 รป คอ พระสธธรรมานวตร (เทยบ สรวณโณ,ผศ.ดร.,ป.ธ.9), พระเมธาวนยรส (สเทพ ปสวโก,ผศ.ดร.,ป.ธ.4), พระมหาทว มหาปญโญ (ผศ.ดร.,ป.ธ.9) และ 2. ผทรงคณวฒทางการพฒนาความเปนพลเมองทงภาครฐ ประชาชนและคณาจารยทเกยวของ 6 ทาน ไดแก ดร.วชย ตนศร ทปรกษาอธการบด มหาวทยาลยรงสตและอดตรฐมนตรชวยวาการกระทรวงศกษาธการ, ดร.วโรจน อาล รองคณบดฝายวเทศสมพนธ คณะรฐศาสตร มหาวทยาลย ธรรมศาสตร, อาจารยทพยพาพร ตนตสนทร ผอ�านวยการรวมสถาบนนโยบายศกษา, ดร.เชาวนะ ไตรมาศ เลขาธการส�านกงานศาลรฐธรรมนญ, ดร.อษา เทยนทอง สมาชกสภาพฒนาการเมอง และดร.นคร เสรรกษ อาจารยวทยาลยการปกครองทองถน มหาวทยาลยขอนแกน

2.4.4 สรปผลจากการศกษาวจยรวมทงขอเสนอแนะตอคณะกรรมการควบคมวทยานพนธ

48 ปท 11 ฉบบท 21 มกราคม – มถนายน 2559

ผลการวจยงานวจยนเปนการวจยเชงคณภาพ (Qualitative Research) สรปผลการวจยไดดงน

1. ดานแนวคดความเปนพลเมองดในทศนะตะวนตก พบวา มพฒนาการทเปลยนแปลงและกอ

รปขนเปนล�าดบโดยประสบการณภาคปฏบตทางการเมอง ซงสามารถยอนจดเรมตนไปในยคสมยกรก

โบราณ จนกระทงคอย ๆ กอตวเขาสยคสมยใหมของขบวนการเคลอนไหวและเรยกรองซงตองค�านงถง

เรองสทธเสรภาพ ความเสมอภาคเทาเทยมแหงความเปนมนษยของพลเมองตามหลกสทธมนษยชน ทมา

พรอมกบสทธหนาท ความรบผดชอบ และพนธะผกพนบางอยางระหวางรฐกบปจเจกบคคล โดยค�านงถง

เหตและผลทยดโยงกบอ�านาจตาง ๆ ในสงคมการเมองหรอทก�าหนดไวในรฐธรรมนญแหงรฐ ส�าหรบสงคม

ไทยพบวา แนวคดเรองความเปนพลเมองดในระบอบการปกครองโบราณของไทย จะไมปรากฏจนตภาพเกยว

กบสทธเสรภาพ ความเสมอภาคทางกฎหมาย แตจะเปนความสมพนธแบบจารตดงเดมทางอ�านาจในระบบ

ไพรทจ�าแนกระดบสงต�า แบบเจาขนมลนาย หรอผใหญผนอย ซงตางฝายตางมพนธะตอกน ทงนจะถก

ก�ากบจากศลธรรมโดยเฉพาะคณธรรมทางพระพทธศาสนาและจารตประเพณตาง ๆ กระทงสมยการ

เปลยนแปลงการปกครอง 2475 แมอ�านาจสงสดในการปกครองประเทศจะกลายเปนของประชาชน แต

ในเรองสทธ เสรภาพ ความเสมอภาคของพลเมองไทยกยงคงถกจ�ากดไวเทาทผมอ�านาจของประเทศจะ

อนญาตใหมโดยใชค�าวาเสมอภาคบงหนา

อยางไรกด จากการศกษายงพบวา ในยคปจจบนทกระแสโลกมการเปลยนแปลงอยางรวดเรว

และมการแขงขนสง แนวคดการสรางคณภาพความเปนพลเมองด ไดกลายเปนสงส�าคญจ�าเปนและคาด

หวง เพราะเปนปจจยส�าคญทจะสงเสรมและผลกดนความกาวหนาของชมชน สงคม และประเทศชาต

ท�าใหพลวตของความเปนพลเมองไทยในปจจบนเรมไดรบความสนใจมากขน โดยการขยายบทบาทของ

ประชาชนไดค�านงถงสทธ เสรภาพ ความเสมอภาค การแสดงออกในการเขามสวนรวมตอกจกรรมทางการ

เมองและสงคม เพอสรางการมสวนรวมใหเปนพลงสงคมรวมกบรฐมากขน โดยมขอคนพบทส�าคญเกยว

กบองคประกอบอนเปนคณลกษณะพนฐานของความเปนพลเมองดทพงประสงคส�าหรบสงคมไทย ทควรไดรบการพฒนา 4 ดานหลก คอ 1. ดานกาย ไดแก 1) มความสามารถในการอนรกษสงแวดลอม 2) ม

ความสามารถในการสอสารรบรขาวสาร 2. ดานทกษะทางสงคม ไดแก 1) มความรบผดชอบ 2) เคารพ

กฎหมาย 3) มความซอสตยสจรต 3. ดานจตใจ ไดแก 1) มส�านกความเปนไทย 2) มความยตธรรม 3) ม

จตสาธารณะ 4. ดานปญญา ไดแก 1) มความคดเชงสรางสรรค 2) มสวนรวมทางการเมองการปกครอง

3) แกปญหาแบบสนตวธ และ 4) เคารพความแตกตาง2. ดานแนวคดความเปนพลเมองดตามหลกพระพทธศาสนา พบวา แนวคดความเปนพลเมอง

ดทางพระพทธศาสนา มจดก�าเนดมาตงแตชวงแหงววฒนาการของสงคมมนษยสมยยคแรก ๆ ของโลก

(ดงทปรากฏในอคคญญสตร) โดยความเปนพลเมองจะเปนสภาวะของการมความสมพนธเชอมโยงระหวางประชาชนกบสงคม ทมความสมพนธตอกนภายใตเงอนไขของสญญาประชาคม มตทางสงคมสมยนนจง

สะทอนถงการมสทธเสรภาพความเสมอภาคในการเปนพลเมองภายใตกตกาสงคมเดยวกน แตเมอเขาส

วารสารศลปศาสตรปรทศน 49

ยคสงคมอนเดยโบราณและสมยพทธกาล ความเปนพลเมองกไดถกยดโยงดวยระบบชนชนวรรณะ (Class

System) ภายใตอทธพลการครอบง�าของศาสนาพราหมณในขณะนน จนท�าใหเกดความเขาใจทบดเบยวไป

จากความเปนจรงดงเดม ตอมาเมอพระพทธเจาไดตงระบบสงฆะขน ความเปนพลเมองดหรอความเปน

อรยชนในพระพทธศาสนา จงมงเปาหมายความสมพนธของการอยรวมกนเปนส�าคญระหวางมวลสมาชก

ทมใชความสมพนธแบบระบบชนชนหรอวรรณะใด ๆ แตเปนพลเมองทตองมความเคารพและให

ความส�าคญถอปฏบตตามพระธรรมวนย (ขอปฏบตหรอกฎระเบยบกตกาทางสงคม) เปนหลก เพอควบคม

พฤตกรรมของพลเมองทเรยกวา ความมอารยะ โดยทกคนยอมรบหลกการรวมกน

3. ดานแนวทางการพฒนาความเปนพลเมองดตามหลกพระพทธศาสนา พบวา บคคลจะตอง

พฒนาตนแบบบรณาการทตองด�าเนนไปในมตของไตรสกขา คอ ศล สมาธ ปญญา โดยมขนตอนการพฒนา

ตามหลกภาวนา 4 ประการ ประกอบดวย การพฒนากาย พฤตกรรม จตใจ และปญญา เพอเตรยมตนให

พรอมกบการกาวไปสความเปนพลเมองดทคาดหวงส�าหรบสงคมไทย ดงน

3.1 การพฒนาดานกาย เพอเนนฝกฝนพฒนากายของพลเมองใหปฏบต คอ

3.1.1 มความสามารถในการอนรกษสงแวดลอม เชน (1) รประมาณในการบรโภค คอ การ

รจกกนใชใหนอย บรโภคเทาทจ�าเปน (โภชเนมตตญญตา) (2) การอยอยางผสมกลมกลนกบธรรมชาต คอ

ควบคมอนทรย 6 (อนทรยสงวร) (3) การใชทรพยากรธรรมชาตอยางชาญฉลาด คอมองเหนคณคาของ

ธรรมชาตสงแวดลอมตามหลกปจจยสนนสตศล (4) การซาบซงบญคณของธรรมชาต โดยใชหลกกตญญ

กตเวท คอการกระท�าทไมเหนแกตวเพอด�ารงรกษาธรรมชาตและสงแวดลอม

3.1.2 มความสามารถในการสอสารรบรขาวสาร เชน (1) รจกเลอกวธการสอสาร คอ เวน

การพดเทจ สอเสยด หยาบคาย เพอเจอ แตพดค�าจรง ค�าสมานสามคค ค�าสภาพ มประโยชนตามหลกวจสจรต

4 ในกศลกรรมบถ (2) รสถานการณในการสอสาร คอ ใหคดกอนพดตามหลกสปปรสธรรม 7 และใชหลก

ตรรกะวเคราะหสถานการณในการสนทนากน (3) ใชสตสมปชญญะในการรบรขาวสาร คอไมตนขาวลอ หเบา

หลงเชองาย มการกลนกรองตรวจสอบอยางรอบคอบ ไมประมาทตามหลกโยนโสมนสการและกาลามสตร

3.2 การพฒนาดานทกษะทางสงคม เพอฝกฝนพฒนาพฤตกรรมของพลเมองใหมภมคมกนใน

ดานความสมพนธทเกอกลกนทางสงคม ไดแก 3.2.1 มความรบผดชอบ เชน (1) มความรบผดชอบตอหนาทพลเมอง คอตงใจทจะปฏบต

ตามระเบยบของสงคม ไมละทงหนาทความเปนพลเมองของตน (2) มความรบผดชอบตอตนเองและผอน

คอประพฤตตนอยในศลธรรม ละเวนความชว อนจะน�าไปสการเบยดเบยนท�าลายลางตนเองและผอน 3.2.2 เคารพกฎหมาย เชน (1) อยางนอยมหลกศล 5 เพอเปนการรกษาบรรทดฐานทาง

สงคม คอไมลวงละเมดกฎเกณฑ ระเบยบวนย กตกาทางสงคมหรอกฎหมาย เพอใหสงคมมความสงบ

เรยบรอย (2) มหรโอตตปปะ (ความละอายและเกรงกลวตอบาป) เพอใหสงคมด�าเนนไปอยางปกตสข

3.2.3 มความซอสตยสจรต เชน (1) เลยงชวตโดยชอบท�า (สมมาอาชวะ) คอประกอบ

สมมาชพอยางซอสตยสจรต มความซอตรง เวนจากมจฉาอาชวะ ไมหลอกลวงหาผลประโยชนแกตนและ

50 ปท 11 ฉบบท 21 มกราคม – มถนายน 2559

พวกพองหรอเบยดเบยนท�าใหผอนเกดความเสยหาย (2) ด�าเนนชวตดงาม คอ มกายสจรต วาจาสจรต มโน

สจรต

3.3 การพฒนาดานจตใจ (คณธรรม) เปนการฝกฝนพฒนาจตใจ เพอใหพลเมองไดตระหนกร

และเขาถงคณคาทถอเปนคานยมรวมของการอยรวมกนในสงคม ไดแก

3.3.1 มส�านกความเปนไทย เชน (1) กตญญกตเวทตอแผนดน คอการใชหลกสมาธเพอ

ฝกจตใจใหเกดความตระหนกรในคณคาของแผนดนไทยและแสดงออกโดยการทดแทนคณแผนดน (2) การ

ให คอการใชหลกสมาธเพอฝกจตใจใหตระหนกรในภมปญญาไทยทสะทอนความสมพนธทดตอกนในสงคม

โดยปฏบตเชอมโยงกบสงคหวตถ 4 เพอเชอมสมานกลมคนดวยน�าใจ (3) ความสามคค คอการใชหลก

สมาธเพอฝกจตใจใหตระหนกรในความเปนพเปนนองของคนไทย และความรกความผกพนในความเปนชาต

(ความรกชาต ศาสน กษตรย) ทมงปฏบตประสานไมตรในการอยรวมกน

3.3.2 มความยตธรรม เชน (1) การเขาใจปญหา คอการฝกจตใจใหเขาถงสาเหตของความ

อยตธรรม (2) การสรางจตส�านกในความยตธรรม คอการฝกจตใจใหมความเขมแขงมนคง มจตใจตงมน

ไมเอนเอยง หวนไหว เผลอไผล ไปกบภาวะบบคนของกเลส ไดแก อคต (3) เอาใจเขามาใสใจเรา คอการ

ฝกจตใจใหมทศนคตทดและมองโลกอยางเขาใจวา เราเกลยดความอยตธรรม ความไมชอบธรรมอยางไร

คนอนกเชนเดยวกบเรา คอ เกลยดความล�าเอยง และรกความยตธรรมเหมอนกน ตามหลกของการ

แผเมตตา

3.3.3 มจตสาธารณะ ตามหลกเวยยาวจจมยและอตถจรยา เชน (1) การฝกใหมคณภาพจต

ทเขมแขง คอ คดในทางบวก คดมสวนรวม คดท�าตวเปนประโยชน (2) การฝกใหมสมรรถภาพแหงจตทด

คอ การมจตอาสา มความเพยรพยายามปรารถนาดเพอผอนและสงคมหรอมจตส�านกเปนประโยชนตอคน

อนและสงคมโดยรวม (3) การฝกใหมสขภาพจตทเขมแขง คอ การฝกใหมใจกวาง ไมคบแคบ ดงค�าพดทวา

“ยงให ยงได” โดยปฏบตรวมกบหลกสาราณยธรรม 6 ทเปนไปเพอการสงเคราะหและมองเหนคณคาของการท�า

ประโยชนรวมกน

3.4 การพฒนาดานปญญา (ความร) เพอพฒนาการใชพลงปญญาใหเกดประโยชนตอการ

มองโลกและชวต ไดแก 3.4.1 มความคดเชงสรางสรรค เชน (1) สรางสมประสบการณ คอ การมกลยาณมตร

“ปรโตโฆสะ” เชน พอแม เพอน หนงสอ แหลงขาวสอมวลชนตาง ๆ ตลอดจนสงแวดลอมทางสงคมทวไป

ทสรางสรรค (2) คดนอกกรอบหรอคดเปน คอม “โยนโสมนสการ” คดอยางมระบบและคดกวาง มองไกล คดทบทวนหาเหตผลในสงตาง ๆ จนเขาถงความจรงและแกปญหาหรอท�าประโยชนใหเกดขนแกตนเอง

และสวนรวมได

3.4.2 มสวนรวมทางการเมองการปกครอง เชน (1) มความเชอศรทธาในการปกครอง

คอ การใชสตปญญาใหตงอยในทฏฐสามญญตา คอ มทฎฐ มความเหน มความเชอมน การปกครองแบบ

ประชาธปไตยวาเปนสงจ�าเปนส�าคญ (2) มองเหนคณคาในการมสวนรวม คอใชพลงปญญาใหเกดความร

วารสารศลปศาสตรปรทศน 51

ความเขาใจในอดมการณประชาธปไตยแบบการมสวนรวมวาเปนกระบวนการทจะน�าไปสการเกดประโยชน

สงสดตอสวนรวม โดยปฏบตเชอมโยงกบอปรหานยธรรม 7 เพอพฒนาการมสวนรวมทางการเมองการ

ปกครองของพลเมองและการใชหลกสปปรสธรรม 7 เพอการเปนสมาชกทดของสงคม

3.4.3 แกปญหาแบบสนตวธ เชน (1) รหลกความพอดและความยดหยน คอรจกวเคราะห

สาระ สาเหตโทษของความขดแยงและผลอนจะเกดจากความขดแยง (2) ปรบเปลยนความคดใหถกตอง

คอการปรบเปลยนความคดของตนใหตนจากการครอบง�าของอคต (3) รเทาทนความจรง คอมองเหน

ความเชอมโยงของสงตาง ๆ และการปฏบตตอสงตาง ๆ อยางถกตอง จนกระทงสามารถด�าเนนชวตอย

ดวยการมสตรอยทกขณะ มขนต และมอวหงสา เพอหลกเลยงปญหาทอาจน�าไปสความขดแยงและความ

รนแรง

3.4.4 เคารพความแตกตาง เปนการฝกปญญา เพอสรางภมคมกนในการเคารพสทธ

เสรภาพและความเสมอภาค เชน (1) เหนคนเปนคน คอการสรางทศนคตในการมองโลกและชวต ใหมอง

เหนคณคาของความเปนมนษยทมศกดศรเทาเทยมกน (2) ใชสทธเสรภาพอยางถกตอง คอจดเรมตนแนวคด

ทท�าคนใหเจรญขนทงทางกาย วาจา ใจ นบเปนคณปการตอการอดหนนความด และเปนการสรางคณคา

ใหมของพลเมองในสงคมทควรแสดงออกและปฏบตตอกนอยางเทาเทยม และการฝกปญญา เพอสราง

ภมคมกนในการรบฟงความเหนผอน เชน (1) รจกมองตางมม เพอ “ลดอณหภม” คอการรอถอนความยด

มนถอมนในความคดของตนเอง และ “เพมอณหภม” ในการเอาใจเขามาใสใจเรา เปนการแบงปนถอยค�า

ด ๆ และมคณคาตอกน (2) รจกรบฟงและใหเกยรตในความรและความคดของคนอน คอการวางทาทและ

เคารพรบฟงความรความคดของกนและกน

อภปรายผล จากผลการวจย ผวจยน�ามาอภปรายผลตอบประเดนปญหาการวจยไดดงน 1. แนวคดความเปนพลเมองด พบวา มรากฐานอดมคตความคดทางภมปญญาทมความเปนมา

จากอารยธรรมตะวนตก เหตผลทตะวนตกเกดแนวคดอยางนขนมา ปจจยส�าคญกคอเพอกระตนใหพลเมอง

เกดส�านกตอสทธบทบาทหนาทของพลเมองในการด�าเนนชวตรวมกนอยางมความรบผดชอบ และถอเปน

กลไกส�าคญทสะทอนคณสมบตพนฐานทจ�าเปนของบคคลทแสดงถงความเขาใจในสทธเสรภาพและบทบาทหนาทในฐานะพลเมองทมคณภาพของสงคมประชาธปไตยยคปจจบน สอดคลองกบแนวคดของประเวศ วส

ทกลาววา พลเมองเปนค�าทบงบอกถงคณภาพในทางทมศกดศรแหงความเปนคน มอสระ มความร มเหตผล ม

สวนรวมในกจการของสวนรวม หรอกระบวนการทางนโยบาย ยงกวาค�าวาประชาชนซงไมบงบอกคณภาพ (ประเวศ วส. 2551 อางถงใน กตตศกด ปรกต. 2555 : 140) และยงสอดคลองกบงานวจยของพรพรรณ

วระปรยากร ทไดศกษาถงการสรางคณธรรมของความเปนพลเมองในชมชนไทย พบวาความเปนพลเมองตาม

วถประชาธปไตย ตองมความตระหนกถงความเทาเทยมกนและการตระหนกถงการเปนสมาชกของสงคมรวม

กน มความซอสตยตอกน มความไววางใจกน เชอถอกน และปฏบตตามกฎหมายรวมกน ชวยเหลอเกอกลกน ม

52 ปท 11 ฉบบท 21 มกราคม – มถนายน 2559

ความอดทนอดกลนตอความขดแยง เปดกวางยอมรบในความแตกตางหลากหลาย รวมทงการตดสนใจหาทาง

เลอกทดทสดรวมกน (Public Deliberation) (พรพรรณ วระปรยากร. 2543 : 8)

2. แนวคดความเปนพลเมองดทางพระพทธศาสนา แมในพระไตรปฎกและคมภรอรรถกถาจะไม

พบค�าในภาษาบาลทบงบอกถงค�าวา “ความเปนพลเมอง” โดยตรง แตจากการศกษาสามารถท�าใหเขาใจ

ไดวา ความเปนพลเมอง เชนทปรากฏในอคคญญสตร เบองตนนนเกดขนจากเจตนารมณของมนษยในการ

ทจะแสวงหาวธแกปญหาทางสงคมและการอยรวมกนอยางสนตในการอยรวมกน และเมอมองในแงบรบท

ของเจตนารมณดงกลาว ความเปนพลเมองดในยคแรกเรมสงคมมนษยจงสะทอนแนวคดประชาสงคมทม

ความเกาแกมาแตโบราณกาลในฐานะผท�าใหเกด “สถาบนการปกครอง” สอดคลองกบทฤษฎสญญา

ประชาคม (Social Contract) ของนกปรชญาตะวนตกทส�าคญ ไดแก โทมส ฮอบส (Thomas Hobbes)

จอหน ลอค (John Locke) และฌอง-ฌากส รสโซ (Jean-Jacques Rousseau) ตางกกลาวถงสภาพธรรมชาต

ของมนษยกอนทจะก�าเนดรฐและสงคมเชนเดยวกน (ธรภทร เสรรงสรรค. 2553 : 46-55)

3. แนวทางการพฒนาความเปนพลเมองดตามหลกพระพทธศาสนา ไดเสนอแนวทางการพฒนา

ความเปนพลเมองดทเหมาะสมส�าหรบสงคมไทย 4 ดานหลก คอ การพฒนาดานกาย ดานทกษะทางสงคม

ดานจตใจ (คณธรรม) และดานปญญา (ความร) สอดคลองกบแนวคดทางพระพทธ ศาสนาวาดวยการ

พฒนาคน คอ “ทนโต เสฎโฐ มนสเสส แปลวา ในหมมนษย ผฝกตนไดแลว เปนผประเสรฐสด” (ข.ธ. ไทย

25/321/133) ทตองด�าเนนไปในมตของไตรสกขา คอ ศล สมาธ ปญญา และสอดคลองกบพระพรหม

คณาภรณ (ป.อ. ปยตโต). 2553 : 371-372) ทกลาววา เพอใหเกดผลลพธจงตองมขนตอนการพฒนาท

ครอบคลมองคประกอบในการด�าเนนชวตของคนทวไปครบทง 4 ดาน คอ กายภาวนา ศลภาวนา จตภาวนา

และปญญาภาวนา ดงนนการพฒนาความเปนพลเมองดในสงคมไทย จงไมใชจะลอกเลยนแบบตางประเทศ

มาทงหมด เนองจากแนวคดความเปนพลเมองด เปนสงทคอนขางเปนความคดเชงอดมคต ทงไมสามารถ

เกดขนไดดวยการถายทอดผานกระบวนการทางการศกษาปกตทวไปเพยงอยางเดยว หากแตตองน�าองค

ความรทางพระพทธศาสนาทเปนระบบวถการด�าเนนชวตอนเปนพนฐานทางขนบธรรมเนยมประเพณ

วฒนธรรมไทยเขามาประสมประสานดวย สอดคลองกบทพยพาพร ตนตสนทร (2555 : 29) ไดกลาววา ขอด

ทสงคมไทยมและกลายเปนวถไทยทเปนจดแขง ท�าใหสงคมไทยมววฒนาการมาไดอยางยาวนาน แมระบอบประชาธปไตยจะลมลกคลกคลานมาตลอดถง 80 ป เพราะสงคมไทยนบถอพทธศาสนาเปนพนฐานดงเดม

ของวถชวต ทงความคดและการปฏบตมาชานาน วฒนธรรมและจรยธรรมลวนมทมาจากค�าสงสอนของ

พทธศาสนา แนวทางการพฒนาตนของพลเมองดงกลาวนยอมจะสงผลใหพลเมองไดปรบปรงพลงและความ

สามารถในตวใหบรรลถงขดสงสดหรอกอใหเกดประโยชนสงสดส�าหรบชวต ทงพลงทางกาย พลงทางจตใจ

และพลงทางปญญา ทงยงเปนระบบปฏบตของการด�าเนนชวตทเปนหลกของเหตและผล เชอในเหตผล

ตามหลกวทยาศาสตร สอดคลองกบขอสรปทพระพรหมบณฑต (ประยร ธมมจตโต. 2557 : ออนไลน) กลาว

ไววา “ศาสตรทไรศาสนายอมขาดคณงามความด ขาดคณคา ขาดศรทธา เชนเดยวกนศาสนาถาอยแยก

วารสารศลปศาสตรปรทศน 53

จากศาสตรกมดบอด” ฉะนนการน�าพทธธรรมมาประยกตใชพฒนาความเปนพลเมองดจงสามารถผสม

ผสานระหวางแนวคดสมยใหมแบบตะวนตก ทใหความส�าคญกบสทธและเสรภาพอยางมความรบผดชอบ

มองโลกแบบผรกสนตภาพ โดยไมมความขดแยง อยางมสมมาทฏฐ ใหมชวตอยดวยปญญาทเนนความ

สมพนธเชอมโยงระหวางมนษยกบมนษย มนษยกบธรรมชาตสงแวดลอมทางสงคมไดอยางลงตว ทงยง

เปนฐานทแขงแกรงในการสรางพลเมองดในระดบฐานรากของสงคมไทยไดอกดวย

ขอเสนอแนะ1. ขอเสนอแนะเชงนโยบาย

ผลจากการศกษาวจย “การพฒนาความเปนพลเมองดตามหลกพระพทธศาสนา” ท�าใหผวจยได

ตระหนกวา การเขาใจเรองความเปนพลเมองดนนถอเปนสงจ�าเปนและมความส�าคญ ทงยงเปนเปาหมาย

ของสงคมประชาธปไตยและทก ๆ สงคมก�าลงแสวงหา ดงนนผวจยจงมขอเสนอแนะเชงนโยบาย ดงน

1.1 นโยบายดานการศกษา ควรมนโยบายเพอพฒนาความเปนพลเมองด สอดแทรกอยใน

รายวชาพนฐานทส�าคญทงในระดบการศกษาขนพนฐาน อาชวศกษา และระดบอดมศกษา ทงในระบบและ

นอกระบบ โดยเฉพาะการก�าหนดนโยบายใหมการพฒนาดานจตใจทเนนกจกรรมคานยมในการด�ารงชวต

ทมพนฐานวฒนธรรมสวนใหญมาจากค�าสอนทางพทธศาสนา เชน ฝกปฏบตสมาธเพอขดเกลาจตใจ หรอ

จดกจกรรมบ�าเพญสาธารณะประโยชน เพอใหขอคดมจตมงมนทจะน�าไปสการพฒนาปญญาใหเกดการ

ปฏบตเพอประสานสงคมใหอยรวมกนอยางสงบสข

1.2 นโยบายดานภาครฐ องคกร สถาบนและหนวยงานทเกยวของ ควรประยกตระบบการ

พฒนาตนของพลเมอง ดงทกลาวมา มาใชอยางเปนรปธรรมเพอพฒนาประชาชนใหมความเปนพลเมอง

ดทพงประสงค ในรปโครงการ หรอกจกรรมตาง ๆ โดยมเปาประสงคในการพฒนา คอ

1.2.1 สนบสนน สงเสรม กระตนประชาชนในการฝกฝนพฒนากาย ใหมความพรอม คอ ม

ความสมพนธทเกอกลกบสงแวดลอมทางกายภาพหรอทางวตถอยางถกตอง 1.2.2 สนบสนน สงเสรม และกระตนประชาชนพลเมองในการพฒนาความประพฤตฝก

อบรมตนใหเปนผมความถงพรอมดวยศล คอการมทกษะความสมพนธทดตอกนทางสงคม ใหรจกจด

ระเบยบชวต เพอใหสามารถอยรวมกบผอนในสงคมไดอยางปกตสข

1.2.3 สนบสนน สงเสรม และกระตนประชาชนพลเมองในการพฒนาจต ฝกอบรมตนใหม

จตทสมบรณดวยคณธรรมความด มสมรรถภาพ มความเขมแขงมนคง ด�าเนนอยในแนวทางทดงามถกตอง

1.2.4 สนบสนน สงเสรม และกระตนประชาชนพลเมองในการพฒนาอบรมปญญา ใหร

เทาทนโลกและชวต เขาใจและมองสงทงหลายตามเหตปจจยสอดคลองกบความเปนจรง มทศนคต คานยมตาง ๆ ทถกตองดงาม และตรตรองคดการตาง ๆ ในทางทสรางสรรคเพอประโยชนตอสวนรวม

54 ปท 11 ฉบบท 21 มกราคม – มถนายน 2559

2. ขอเสนอแนะในการท�าวจยครงตอไป

ในการท�าวจยครงน ผวจย ไดมงเนนไปทการศกษาเชงคณภาพ แตเนองดวยเวลาทจ�ากด ยงขาด

การศกษาวจยเชงทดลองในภาคสนามอยางจรงจง ดงนนหากมการศกษาเพมเตม ควรมการศกษาเชง

ทดลองกบตวบคคล โดยน�าผลการวจยครงนไปใชเปนแนวทางการศกษา ซงอาจมการจดอบรมใหกบองคกร

หรอหนวยงาน ตลอดจนมการประเมนผลกอนและหลง เพอทจะสรปไดวา การพฒนาความเปนพลเมอง

ดตามหลกพระพทธศาสนา สามารถน�าไปใชพฒนาความเปนพลเมองดใหเกดขนจรงได เพอทจะเปน

ประโยชนตอสงคม และเปนฐานทแขงแกรงในการสรางพลเมองดในระดบฐานรากของสงคมไทยตอไป

บรรณานกรมกตตศกด ปรกต. (2555) “ความส�าคญของพลเมองตอการพฒนาประชาธปไตย” ใน สรปการประชม

วชาการสถาบนพระปกเกลา ครงท13 เรองความเปนพลเมองกบอนาคตประชาธปไตยไทย.

หนา 137-154. กรงเทพมหานคร : สถาบนพระปกเกลา.

ทพยพาพร ตนตสนทร. (2555) การศกษาเพอสรางพลเมอง. กรงเทพมหานคร : สถาบนนโยบายศกษา.

ธรภทร เสรรงสรรค. (2553) นกการเมองไทย : จรยธรรม ผลประโยชนทบซอน การคอรรปชน

สภาพปญหา สาเหตผลกระทบ แนวทางแกไข. พมพครงท 2. กรงเทพมหานคร : สายธาร พฤษภาคม.

พรพรรณ วระปรยากร. (2543) การสรางคณธรรมของความเปนพลเมองในชมชนไทย. วทยานพนธ กศ.ด.

(สาขาวชาพฒนศกษาศาสตร) กรงเทพมหานคร : บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศรนครนทรวโรฒ.

พระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต). (2553) พทธธรรม (ฉบบเดม). พมพครงท 25. กรงเทพมหานคร :

มหามกฏราชวทยาลย.

พระพรหมบณฑต (ประยร ธมมจตโต). (2557) “พทธบรณาการ เพอการพฒนาจตใจและสงคม”

[ออนไลน] แหลงทมา : http://pol.mcu.ac.th/?p=1265 (9 ธนวาคม 2557).

มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย. (2539) พระไตรปฎกภาษาไทย ฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย. กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย.

วชย ตนศร. (2551) วฒนธรรมพลเมอง. กรงเทพมหานคร : สถาบนนโยบายศกษา.

สายชล สตยานรกษ. (2555) “วถไทยกบการเสรมสรางความเปนพลเมองไทย” ใน สรปการประชม วชาการ

สถาบนพระปกเกลา ครงท 13 เรอง ความเปนพลเมองกบอนาคตประชาธปไตย ไทย. หนา 187-209. กรงเทพมหานคร : สถาบนพระปกเกลา.

อภชาต ด�าด. (2549) หลกพระพทธศาสนากบการสงเสรมวถชวตประชาธปไตย. กรงเทพมหานคร :

ศนยการพมพแกนจนทร.อบลรตน เพงสถต. (2533) ความส�านกในหนาทพลเมองดของนกศกษามหาวทยาลยรามค�าแหง.

กรงเทพมหานคร : คณะศกษาศาสตร มหาวทยาลยรามค�าแหง.