พระวินัยปฎก มหาวิภังค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 1 พระวินัยปฎก เลม ๑ มหาวิภังค ปฐมภาค ขอนอมแดพระผูมีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจาพระองคนั้น เวรัญชภัณฑ เร่ืองเวรัญชพราหมณ [๑] โดยสมัยนั้น พระผูมีพระภาคพระพุทธเจาประทับอยู ณ ควงไมสะเดาที่นเฬรุยักษสิงสถิต เขตเมืองเวรัญชา พรอมดวยภิกษุสงฆหมูใหญ ประมาณ ๕๐๐ รูป เวรัญชพราหมณไดสดับขาวถนัดแนวา ทานผูเจริญพระสมณโคดมศากยบุตร ทรงผนวชจากศากยตระกูล ประทับอยู ณ บริเวณ ตนไมสะเดาที่นเฬรุยักษสิงสถิต เขตเมืองเวรัญชา พรอมดวยภิกษุสงฆหมูใหญ ประมาณ ๕๐๐ รูป ก็แลพระกิตติศัพทอันงามของทานพระโคดมพระองคนั้นขจรไปแลวอยางนี้วา พระผูมีพระภาคเจาพระองคนั้น ทรงเปนพระอรหันตแมเพราะเหตุนี้ ทรงตรัสรูเองโดยชอบแมเพราะเหตุนี้ทรงบรรลุวิชชาและจรณะแมเพราะเหตุนี้ เสด็จไปดีแมเพราะเหตุนี้ ทรงทราบโลกแมเพราะเหตุนี้ทรงเปนสารถีฝกบุรุษที่ควรฝกไมมีผูอ่ืนยิ่งกวาแมเพราะเหตุนี้ ทรงเปนศาสดาของเทพและมนุษย ทั้งหลายแมเพราะเหตุนี้ ทรงเปนพุทธะแมเพราะเหตุนี้ทรงเปนพระผูมีพระภาคเจาแมเพราะเหตุนี้ พระองคทรงทําโลกนี้พรอมทั้ง

พระวินัยปฎก มหาวิภังค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 2เทวโลก มารโลก พรหมโลกใหแจงชัดดวยพระปญญาอันยิ่งของพระองคเอง แลวทรงสอนหมูสัตว พรอมทั้งสมณะ พราหมณ เทพ และมนุษยใหรู ทรงแสดงธรรมงามในเบื้องตน งามในทามกลาง งามในที่สุด ทรงประกาศพรหมจรรยพรอมทั้งอรรถทั้งพยัญชนะครบบริบูรณบริสุทธิ์ อนึ่ง การเห็นพระอรหันตทั้งหลายเห็นปานนั้น เปนความดี เวรัญชพราหมณกลาวตูพระพุทธเจา [๒] หลักจากนั้น เวรัญชพราหมณไดไปในพุทธสํานัก คร้ันถึงแลวไดทูลปราศรัยกับพระผูมีพระภาคเจา คร้ันผานการทูลปราศรัยพอใหเปนที่บันเทิงเปนที่ระลึกถึงกันไปแลว จึงนั่ง ณ ที่ควรสวนขางหนึ่ง เวรัญชพราหมณนั่ง ณ ที่ควรสวนขางหนึ่งแลว ไดทูลคํานี้แดพระผูมีพระภาคเจาวา ทานพระโคดม ขาพเจาไดทราบมาวา พระสมณโคดมไมไหว ไมลุกรับพวกพราหมณผูแก ผูเฒา ผูใหญ ผูลวงการผานวัยมาโดยลําดับ หรือไมเชื้อเชิญดวยอาสนะ ขอที่ขาพเจาทราบมานี้นั้นเปนเชนนั้นจริง อันการที่ทานพระโคดมไมไหวไมลุกรับพวกพราหมณผูแก ผูเฒา ผูใหญ ผูลวงกาลผานวัยมาโดยลําดับ หรือไมเชื้อเชิญดวยอาสนะนี้นั้น ไมสมควรเลย. พระผูมีพระภาคเจาตรัสวา ดูกอนพราหมณ ในโลก ทั้งเทวโลก มารโลก พรหมโลก ในหมูสัตว พรอมทั้งสมณะ พราหมณ เทพ และมนุษย เราไมเล็งเห็นบุคคลที่เราควรไหว ควรลุกรับ หรือควรเชื้อเชิญดวยอาสนะ เพราะวาตถาคตพึงไหว พึงลุกรับ หรือพึงเชื้อเชิญบุคคลใดดวยอาสนะ แมศีรษะของบุคคลนั้นก็พึงขาดตกไป. ว. ทานพระโคดมมีปกติไมไยดี

พระวินัยปฎก มหาวิภังค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 3 ภ. มีอยูจริง ๆ พราหมณ เหตุที่เขากลาวหาเราวา พระสมณโคดมมีปกติไมไยดี ดังนี้ ช่ือวากลาวถูก เพราะความไยดีในรูป เสียง กล่ิน รสโผฏฐัพพะเหลานั้น ตถาคตละไดแลว ตัดรากขาดแลว ทําใหเปนเหมือนตาลยอดดวน ทําไมใหมีภายหลัง มีไมเกิดอีกตอไปเปนธรรมดา นี้แล เหตุที่เขากลาวหาเราวา พระสมณโคดมมีปกติไมไยดี ดังนี้ช่ือวากลาวถูกแตไมใชเหตุที่ทานมุงกลาว ว. ทานพระโคดมไมมีสมบัติ. ภ. มีอยูจริง ๆ พราหมณ เหตุที่เขากลาวหาเราวา พระสมณโคดมไมมีสมบัติ ดังนี้ ช่ือวากลาวถูก เพราะสมบัติ คือ รูป เสียง กล่ิน รสโผฏฐัพพะเหลานั้น ตถาคตละไดแลว ตัดรากขาดแลว ทําใหเปนเหมือนตาลยอดดวย ทําไมใหมีภายหลัง มีไมเกิดอีกตอไปเปนธรรมดา นี้แล เหตุที่เขากลาวหาเราวา พระสมณโคดมไมมีสมบัติ ดังนี้ ช่ือวากลาวถูก แตไมใชเหตุที่ทานมุงกลาว. ว. ทานพระโคดมกลาวการไมทํา. ภ. มีอยูจริง ๆ พราหมณ เหตุที่เขากลาวหาเราวา พระสมณโคดมกลาวการไมทํา ดังนี้ ช่ือวากลาวถูก เพราะเรากลาวการไมทํากายทุจริตวจีทุจริต มโนทุจริต เรากลาวการไมทําสิ่งที่เปนบาปอกุศลหลายอยาง นี้แลเหตุที่เขากลาวหาเราวา พระสมณโคดมกลาวการไมทํา ดังนี้ ช่ือวากลาวถูกแตไมใชเหตุที่ทานมุงกลาว ว. ทานพระโคดมกลาวความขาดสูญ. ภ. มีอยูจริง ๆ พราหมณ เหตุที่เขากลาวหาเราวา พระสมณโคดมกลาวความขาดสูญ ดังนี้ ช่ือวากลาวถูก เพราะเรากลาวความขาดสูญแหง

พระวินัยปฎก มหาวิภังค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 4ราคะ โทสะ โมหะ เรากลาวความขาดสูญแหงสภาพที่เปนบาปอกุศลหลายอยางนี้แล เหตุที่เขากลาวหาเราวา พระสมณโคดมกลาวความขาดสูญ ดังนี้ ช่ือวากลาวถูก แตไมใชเหตุที่ทานมุงกลาว ว. ทานพระโคดมชางรังเกียจ. ภ. มีอยูจริง ๆ พราหมณ เหตุที่เขากลาวหาเราวา พระสมณโคดมชางรังเกียจ ดังนี้ ช่ือวากลาวถูก เพราะเรารังเกียจกายทุจริต วจีทุจริต มโนทุจริต เรารังเกียจความถึงพรอมแหงสภาพที่เปนบาปอกุศลหลายอยางนี้แล เหตุที่เขากลาวหาเราวา พระสมณโคดมชางรังเกียจ ดังนี้ ช่ือวากลาวถูก แตไมใชเหตุที่ทานมุงกลาว ว. ทานพระโคดมชางกําจัด ภ. มีอยูจริง ๆ พราหมณ เหตุที่เขากลาวหาเราวา พระสมณโคดมชางกําจัด ดังนี้ ช่ือวากลาวถูก เพราะเราแสดงธรรมเพื่อกําจัด ราคะ โทสะ โมหะ แสดงธรรมเพื่อกําจัดสภาพที่เปนบาปอกุศลหลายอยาง นี้แล เหตุที่เขากลาวหาเราวา พระสมณโคดมชางจํากัด ดังนี้ ช่ือวากลาวถูก แตไมใชเหตุที่ทานมุงกลาว. ว. ทานพระโคดมชางเผาผลาญ ภ. มีอยูจริง ๆ พราหมณ เหตุที่เขากลาวหาเราวา พระสมณโคดมชางเผาผลาญ ดังนี้ ช่ือวากลาวถูก เพราะเรากลาวธรรมที่เปนบาปอกุศล คือ กายทุจริต วจีทุจริต มโนทุจริต วาเปนธรรมที่ควรเผาผลาญ ธรรมที่เปนบาปอกุศลซึ่งควรเผาผลาญ อันผูใดละไดแลว ตัดรากขาดแลว ทําใหเปนเหมือนตาลยอดดวน ทําไมใหมีในภายหลัง มีไมเกิดอีกตอไปเปนธรรมดา เรากลาวผูนั้นวาเปนคนชางเผาผลาญพราหมณ ธรรมทั้งหลายที่เปนบาป-

พระวินัยปฎก มหาวิภังค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 5อกุศล ซ่ึงควรเผาผลาญ ตถาคตละไดแลว ตักรากขาดแลว ทําใหเปนเหมือนตาลยอดดวน ทําไมใหมีในภายหลัง มีไมเกิดอีกตอไปเปนธรรมดานี้แล เหตุที่เขากลาวหาเราวา พระสมณโคดมชางเผาผลาญ ดังนี้ ช่ือวากลาวถูก แตไมใชเหตุที่ทานมุงกลาว ว. ทานพระโคดมไมผุดเกิด. ภ. มีอยูจริง ๆ พราหมณ เหตุที่เขากลาวหาเราวา พระสมณโคดม ไมผุดเกิดดังนี้ ช่ือวากลาวถูก เพราะการนอนในครรภตอไป การเกิดในภพใหม อันผูใดละไดแลวแลว ตัดรากขาดแลวทําใหเปนเหมือนตาลยอดดวน ทําไมใหมีในภายหลัง มีไมเกิดตอไปเปนธรรมดา เรากลาวผูนั้นวาเปนคนไมผุดเกิด พราหมณ การนอนในครรภตอไปการเกิดในภพใหม ตถาคตละไดแลว ตัดรากขาดแลว ทําใหเปนเหมือนตาลยอดดวนทําไมใหมีในภายหลัง มีไมเกิดอีกตอไปเปนธรรมดา นี้แล เหตุที่เขากลาวหาเราวาพระสมณโคดมไมผุดเกิด ดังนี้ ช่ือวากลาวถูก แตไมใชเหตุที่ทานมุงกลาว. ทรงอุปมาดวยลูกไก [๓] ดูกอนพราหมณ เปรียบเหมือนฟองไก ๘ ฟอง ๑๐ ฟอง หรือ๑๒ ฟอง ฟองไกเหลานั้น อันแมไกพึงกกดีแลว อบดีแลว ฟกดีแลว บรรดาลูกไกเหลานั้น ลูกไกตัวใดทําลายกระเปาะฟอง ดวยปลายเล็บเทา หรือดวยจะงอยปากออกมาไดโดยสวัสดีกอนกวาเขา ลูกไกตัวนั้นควรเรียกวากระไร จะเรียกวาพี่หรือนอง. ว. ทานพระโคดม ควรเรียกวาพี่ เพราะมันแกกวาเขา.

พระวินัยปฎก มหาวิภังค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 6 ทรงแสดงฌานสี่และวิชชาสาม ภ. เราก็เหมือนอยางนั้นแล พราหมณ เมื่อประชาชนผูตกอยูในอวิชชาเกิดในฟอง อันกระเปาะฟองหุมหอไว ผูเดียวเทานั้นในโลก ไดทําลายกระเปาะฟอง คือ อวิชชา แลวไดตรัสรูพระสัมมาสัมโพธิญาณอันยอดเยี่ยมเรานั้นเปนผูเจริญที่สุด ประเสริฐที่สุดของโลก เพราะความเพียรของเราที่ปรารภแลวแล ไมยอหยอน สติดํารงมั่นไมฟนเฟอน กายสงบ ไมกระสับ-กระสาย จิตตั้งมั่นมีอารมณเปนหนึ่ง. ปฐมฌาน เรานั้นแล สงัดแลวจากกาม สงัดแลวจากอกุศลธรรม ไดบรรลุปฐมฌานมีวิตก มีวิจาร มีปติและสุขซึ่งเกิดแตวิเวกอยู. ทุติยฌาน เราไดบรรลุทุติยฌาน มีความผองใสแหงจิต ฯ ภายใน เปนธรรมเอกผุดขึ้นไมมีวิตก ไมมีวิจาร เพราะวิตก วิจาร สงบไป มีปติและสุขซึ่งเกิดแตสมาธิอยู. ตติยฌาน เรามีอุเบกขาอยู มีสติ มีสัมปชัญญะ และเสวยสุขดวยนามกาย เพราะปติส้ินไป ไดบรรลุตติยฌาน ที่พระอริยะทั้งหลายสรรเสริญวา เปนผูมีอุเบกขามีสติ มีสุขอยู ดังนี้. จตุตถฌาน เราไดบรรลุจตุตถฌาน ไมมีทุกขไมมีสุข เพราะละสุขละทุกขและดับโสมนัสโทมนัสกอน ๆ มีอุเบกขาเปนเหตุใหสติบริสุทธิ์อยู.

พระวินัยปฎก มหาวิภังค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 7 บุพเพนิวาสานุสติญาณ เรานั้น เมื่อจิตเปนสมาธิ บริสุทธิ์ ผุดผอง ไมมีกิเลส ปราศจาก อุปกิเลส ออน ควรแกการงาน ตั้งมั่น ไมหวั่นไหว อยางนี้แลว ไดนอมจิต ไปเพื่อบุพเพนิวาสานุสติญาณ เรานั้นยอมระลึกชาติกอนไดเปนอันมาก คือ ระลึกชาติไดหนึ่งชาติบาง สองชาติบาง สามชาติบาง ส่ีชาติบาง หาชาติบาง สิบชาติบาง ยี่สิบชาติบาง สามสิบชาติบาง ส่ีสิบชาติ หาสิบชาติบาง รอยชาติบาง พันชาติบาง แสนชาติบาง ตลอดสังวัฏฏกัลปเปนอันมากบาง วาตลอดวิวัฏฏกัลปเปนอันมากบาง ตลอดสังวัฏฏวิวัฏฏกัลปเปนอันมากบาง วาในภพนั้นเราไดมีช่ืออยางนั้น มีโคตรอยางนั้น มีผิวพรรณอยางนั้น มีอาหารอยางนั้น เสวยสุขทุกขอยางนั้น ๆ มีกําหนดอายุเพียงเทานั้น คร้ันจุติจากภพนั้นแลว ไดไปเกิดในภพโนน แมในภพโนนนั้น เราก็ไดมีช่ืออยางนั้นมีโคตรอยางนั้น มีผิวพรรณอยางนั้น มีอาหารอยางนั้น เสวยสุขทุกขอยางนั้น ๆ มีกําหนดอายุเพียงเทานั้น คร้ันจุติจากภพโนนนั้นแลว ไดมาเกิดในภพนี้ ยอมระลึกถึงชาติกอนไดเปนอันมาก พรอมทั้งอุเทศ พรอมทั้งอาการดวยประการฉะนี้ พราหมณ วิชชาที่หนึ่งนี่แล เราไดบรรลุแลวในปฐมยามแหงราตรี อวิชชา เรากําจัดไดแลว วิชชาเกิดแกการแลว ความมืด เรากําจัดไดแลว แสงสวางเกิดแกเราแลว เหมือนที่เกิดแกบุคคลผูไมประมาทมีความเพียร เผากิเลส สงจิตไปแลวอยูฉะนั้น ความชําแรกออกครั้งที่หนึ่งของเรานี้แล ไดเปนเหมือนการทําลายออกจากกระเปาะฟองแหงลูกไก ฉะนั้น. จุตูปปาตญาณ เรานั้น เมื่อจิตเปนสมาธิ บริสุทธิ์ ผุดผอง ไมมีกิเลส ปราศจาก อุปกิเลส ออน ควรแกการงาน ตั้งมั่น ไมหวั่นไหว อยางนี้แลว ไดนอมจิต

พระวินัยปฎก มหาวิภังค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 8ไปเพื่อญาณ เครื่องรูจุติและอุปบัติของสัตวทั้งหลาย เรานั้นยอมเล็งเห็นหมูสัตวผูกําลังจุติ กําลังอุปบัติ เลว ประณีต มีผิวพรรณดี มีผิวพรรณทรามไดดี ตกยาก ดวยทิพยจักษุอันบริสุทธิ์ลวงจักษุของมนุษย ยอมรูชัดซึ่งหมูสัตวผูเขาถึงตามกรรมวา หมูสัตวผูเกิดเปนอยูเหลานี้ ประกอบดวยกายทุจริต วจีทุจริต มโนทุจริต ติเตียนพระอริยเจา เปนมิจฉาทิฏฐิ ยึดถือการกระทําดวยอํานาจมิจฉาทิฏฐิ หมูสัตวผูเกิดเปนอยางเหลานั้น เบื้องหนาแตแตกกายตายไปเขาถึงอบาย ทุคติ วินิบาต นรก หรือวาหมูสัตวผูเกิดเปนอยูเหลานี้ ประกอบดวยการสุจริต วจีสุจริต มโนสุจริต ไมติเตียนพระอริยเจา เปนสัมมาทิฏฐิยึดถือการกระทําดวยอํานาจสัมมาทิฏฐิ หมูสัตวผูเกิดเปนอยูเหลานั้น เบื้องหนาแตแตกกายตายไป เขาถึงสุคติโลกสวรรค เรายอมเล็งเห็นหมูสัตวผูกําลังจุติกําลังอุปบัติ เลว ประณีต มีผิวพรรณดี มีผิวพรรณทราม ไดดี ตกยากดวยทิพยจักษุอันบริสุทธิ์ลวงจักษุของมนุษย ยอมรูชัดซึ่งหมูสัตวผูเขาถึงตามกรรมดวยประการดังนี้ พราหมณ วิชาที่สองนี้แล เราไดบรรลุแลวในมัชฌิมยามแหงราตรี อวิชชาเรากําจัดไดแลว วิชชาเกิดแกเราแลว ความมืดเรากําจัดไดแลว แสงสวางเกิดแกเราแลว เหมือนที่เกิดแกบุคคลผูไมประมาทมีความเพียรเผากิเลส สงจิตไปแลวอยูฉะนั้น ความชําแรกออกครั้งที่สองของเรานี้แล ไดเปนเหมือนการทําลายออกจากกระเปาะฟองแหงลูกไก ฉะนั้น. อาสวักขยญาณ เรานั้น เมื่อจิตเปนสมาธิ บริสุทธิ์ ผุดผอง ไมมีกิเลส ปราศจากอุปกิเลส ออน ควรแกการงาน ตั้งมั่น ไมหวั่นไหว อยางนี้แลว ไดนอมจิตไปเพื่ออาสวักขยญาณ เรานั้นไดรูชัดตามเปนจริงวา นี้ทุกข ไดรูชัดตามเปนจริงวา นี้เหตุใหเกิดทุกข ไดรูชัดตามเปนจริงวา นี้ความดับทุกข ไดรูชัด

พระวินัยปฎก มหาวิภังค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 9ตามเปนเปนจริงวา นี้ขอปฏิบัติใหถึงความดับทุกข ไดรูชัดตามเปนจริงวา เหลานี้อาสวะ ไดรูชัดตามเปนจริงวา นี้เหตุใหเกิดอาสวะ ไดรูชัดตามเปนจริงวา นี้ความดับอาสวะ ไดรูชัดตามเปนจริงวา นี้ขอปฏิบัติใหถึงความดับอาสวะ เมื่อเรานั้นรูอยูอยางนี้ เห็นอยูอยางนี้ จิตไดหลุดพนแลวแมจากกามาสวะ ไดหลุดพนแลวแมจากภวาสวะ ไดหลุดพนแลวแมจากอวิชชาสวะ เมื่อจิตหลุดพนแลวไดมีญาณหยั่งรูวาหลุดพนแลว ไดรูดวยปญญาอันยิ่งวา ชาติ ส้ินแลว พรหมจรรยอยูจบแลว กิจที่ควรทําไดทําเสร็จแลว กิจอื่นอีกเพื่อความเปนอยางนี้มิไดมี พราหมณ วิชชาที่สามนี้แล เราไดบรรลุแลวในปจฉิมยามแหงราตรี อวิชชา เรากําจัดไดแลว วิชชาเกิดแกเราแลว ความมืดเรากําจัดไดแลว แสงสวางเกิดแกเราแลว เหมือนที่เกิดแกบุคคลผูไมประมาทมีความเพียรเผากิเลส สงจิตไปแลวอยู ฉะนั้น ความชําแรกออกครั้งที่สามของเรานี้แล ไดเปนเหมือนการทําลายออกจากกระเปาะฟองแหงลูกไก ฉะนั้น. เวรัญชพราหมณแสดงตนเปนอุบาสก [๔] เมื่อพระผูมีพระภาคเจาตรัสอยางนี้แลว เวรัญชพราหมณไดทูลคํานี้แดพระผูมีพระภาคเจาวา ทานพระโคดมเปนผูเจริญที่สุด ทานพระโคดมเปนผูประเสริฐที่สุด ขาแตทานพระโคดม ภาษิตของพระองคแจมแจงนักภาษิตของพระองคไพเราะนัก พระองคทรงประกาศธรรมโดยอเนกปริยายอยางนี้ เปรียบเหมือบุคคลหงายของที่คว่ํา เปดของที่เปดบอกทางแกคนหลงทางหรือสองประทีปในที่มืดดวยตั้งใจวา คนมีจักษุจักเห็นรูปดังนี้ ขาพเจานี้ขอถึงทานพระโคดม พระธรรม และพระสงฆวาเปนสรณะ ขอพระองคจงทรงจําขาพเจาวาเปนอุบาสกผูถึงสรณะตลอดชีวิต จําเดิมแตวันนี้

พระวินัยปฎก มหาวิภังค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 10เปนตนไป และขอพระองคพรอมดวยภิกษุสงฆจงทรงรับอาราธนาอยูจําพรรษาที่เมืองเวรัญชาของขาพเจาเถิด. พระผูมีพระภาคเจาทรงรับอาราธนาดวยพระอาการดุษณี คร้ันเวรัญช-พราหมณทราบการรับอาราธนาของพระผูมีพระภาคเจาแลว ไดลุกจากที่นั่งถวายบังคมพระผูมีพระภาคเจา ทําประทักษิณหลีกไป. เมืองเวรัญชาเกิดทุพภิกขภัย [๕] ก็โดยสมัยนั้นแล เมืองเวรัญชา มีภิกษาหารนอย ประชาชนหาเลี้ยงชีพฝดเคือง มีกระดูกคนตายขาวเกลื่อน ตองมีฉลากซื้ออาหารภิกษุสงฆจะยังอัตภาพใหเปนไปดวยการถือบาตรแสวงหา ก็ทําไมไดงาย คร้ังนั้นพวกพอคามาชาวอุตราปถะมีมาประมาณ ๕๐๐ ตัว ไดเขาพักแรมตลอดฤดูฝนในเมืองเวรัชญา พวกเขาไดตกแตงขาวแดงสําหรับภิกษุรูปละแลงไวที่คอกมาเวลาเชาภิกษุทั้งหลายครองอันตรวาสกแลวถือบาตรจีวรเขาไปบิณฑบาตในเมืองเวรัญชา เมื่อไมไดบิณฑบาต จึงเที่ยวไปบิณฑบาตที่คอกมา รับขาวแดงรูปละแลงนําไปสูอารามแลวลงครกโขลกฉัน สวนทานพระอานนทบดขาวแดงแลงหนึ่งที่ศิลา แลวนอมเขาไปถวายแดพระผูมีพระภาคเจา ๆ เสวยพระกระ-ยาหารที่บดถวายนั้นอยูไดทรงสดับเสียงครกแลว. พระพุทธประเพณี พระตถาคตทั้งหลายทรงทราบอยู ยอมตรัสถามก็มี ทรงทราบอยูยอมไมตรัสถามก็มี ทรงทราบกาลแลวตรัสถาม ทรงทราบกาลแลวไมตรัสถามพระตถาคตทั้งหลายยอมตรัสถามสิ่งที่ประกอบดวยประโยชน ไมตรัสถามสิ่งที่ไมประกอบดวยประโยชน พระตถาคตทั้งหลายทรงจํากัดสิ่งที่ไมประกอบดวย

พระวินัยปฎก มหาวิภังค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 11ประโยชนดวยขอปฏิบัติ พระผูมีภาคพุทธเจาทั้งหลายยอมทรงสอบถามภิกษุทั้งหลาย ดวยอาการสองอยาง คือ จักทรงแสดงธรรมอยางหนึ่ง จักทรงบัญญัติ-สิขาบทแกพระสาวกทั้งหลายอยางหนึ่ง. คร้ันนั้น พระผูมีพระภาคเจาตรัสถามทานพระอานนทวา อานนทนั่นเสียงครกหรือหนอ จึงทานพระอานนทกราบทูลเนื้อความนั้นใหทรงทราบพระผูมีพระภาคเจาตรัสสรรเสริญวา ดีละ ดีละ อานนท พวกเธอเปนสัตบุรุษชนะวิเศษแลว พวกเพื่อนพรหมจารีช้ันหลังจักดูหมิ่นขาวสาลีและขาวสุกอัน ระคนดวยเนื้อ. พระมหาโมคคัลลานะเปลงสีหนาท [๖] คร้ังนั้น ทานพระมหาโมคคัลลานะเขาไปเฝาพระผูมีพระภาคเจาถวายบังคมแลวนั่ง ณ ที่ควรสวนขางหนึ่ง ไดกราบทูลคํานี้แดพระผูมีพระ-ภาคเจาวา พระพุทธเจาขา บัดนี้เมืองเวรัญชามีภิกษาหารนอย ประชาชนหาเลี้ยงชีพฝดเคือง มีกระดูกคนตายขาวเกลื่อน ตองมีสลากซื้ออาหารภิกษุสงฆจะยังอัตภาพใหเปนไป ดวยการถือบาตรแสวงหา ก็ทําไมไดงาย พระพุทธเจาขาพื้นเบื้องลางแหงแผนดินผืนใหญนี้ สมบูรณ มีรสอันโอชา เหมือนน้ําผ้ึงหวี่ที่ไมมีตัวออนฉะนั้น ขอประทานพระวโรกาส ขาพระพุทธเจาจะพึงพลิกแผนดิน ภิกษุทั้งหลายจักไดฉันงวนดิน พระพุทธเจาขา. พระผูมีพระภาคเจาตรัสถามวา ดูกอนโมคคัลลานะ ก็สัตวผูอาศัยแผนดินเลา เธอจะทําอยางไรแกสัตวเหลานั้น. ม. ขาพระพุทธเจาจักนิรมิตฝามือขาหนึ่งใหเปนดุจแผนดินใหญ ยังสัตวผูอาศัยแผนดินเหลานั้นใหไปอยูในฝามือนั้น จักพลิกแผนดินดวยมืออีกขางหนึ่ง พระพุทธเจาขา.

พระวินัยปฎก มหาวิภังค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 12 ภ. อยาเลย โมคคัลลานะ การพลิกแผนดิน เธออยาพอใจเลยสัตวทั้งหลายจะพึงไดรับผลตรงกันขาม. ม. ขอประทานพระวโรกาส ขอภิกษุสงฆทั้งหมดพึงไปบิณฑบาตในอุตรกุรุทวีป พระพุทธเจาขา. ภ. ก็ภิกษุผูไมมีฤทธิ์เลา เธอจักทําอยางไรแกภิกษุเหลานั้น ม. ขาพระพุทธเจาเจาจักทําใหภิกษุทั้งหมดไปได พระพุทธเจาขา. ภ. อยาเลย โมคคัลลานะ การที่ภิกษุสงฆทั้งหมดไปบิณฑบาตถึง อุตรกุรุทวีป เธออยาพอใจเลย. เหตุใหพระศาสนาดํารงอยูไมนานและนาน [๗] คร้ังนั้น ทานพระสารีบุตรไปในที่สงัดหลีกเรนอยู ไดมีความปริวิตกแหงจิตเกิดขึ้นอยางนี้วา พระศาสนาของพระผูมีพระภาคพุทธเจาทั้งหลาย พระองคไหนไมดํารงอยูนาน ของพระองคไหนดํารงอยูนาน ดังนี้คร้ันเวลาสายัณหทานออกจากที่เรนแลว เขาไปเฝาพระผูมีพระภาคเจาถวายบังคมนั่ง ณ ที่ควรสวนขางหนึ่งแลวกราบทูลวา พระพุทธเจาขา ขาพระพุทธเจาไปในที่สงัดหลีกเรนอยู ณ ตําบลนี้ ไดมีความปริวิตกแหงจิตเกิดขึ้นอยางนี้วา พระศาสนาของพระผูมีพระภาคพุทธเจาทั้งหลาย พระองคไหน ไมดํารงอยูนาน ของพระองคไหนดํารงอยูนาน. พระผูมีพระภาคเจาตรัสตอบวา ดูกอนสารีบุตร พระศาสนาของพระผูมีพระภาคเจาพระนามวิปสสี พระนามสิขี และพระนามเวสสภู ไมดํารงอยูนาน ของพระผูมีพระภาคเจาพระนามกกุสันธะ พระนามโกนาคมนะ และพระนามกัสสปะดํารงอยูนาน.

พระวินัยปฎก มหาวิภังค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 13 ส. อะไรเปนเหตุ อะไรเปนปจจัย ใหพระศาสนาของพระผูมีพระ-ภาคเจาพระนามวิปสสี พระนามสิขี และพระนามเวสสภู ไมดํารงอยูนาน พระพุทธเจาขา. ภ. ดูกอนสารีบุตร พระผูมีพระภาคเจาพระนามวิปสสี พระนามสิขีและพระนามเวสสภู ทรงทอพระหฤทัยเพื่อจะทรงแสดงธรรมโดยพิสดารแก สาวกทั้งหลาย อนึ่ง สุตตะ เคยยะ เวยยากรณะ คาถา อุทาน อิติวุตตกะชาดก อัพภูตธรรม เวทัลละ ของพระผูมีพระภาคเจาทั้งสามพระองคนั้นมีนอยสิขาบทก็มิไดทรงบัญญัติ ปาฏิโมกขก็มิไดทรงแสดงแกสาวก เพราะอันตรธานแหงพระผูมีพระภาคพุทธเจาเหลานั้น เพราะอันตรธานแหงสาวกผูตรัสรูตามพระพุทธเจาเหลานั้น สาวกชั้นหลังที่ตางชื่อกัน ตางโคตรกัน ตางชาติกันออกบวชจากตระกูลตางกัน จึงยังพระศาสนานั้นใหอันตรธานโดยฉับพลันดูกอนสารีบุตร ดอกไมตางพรรณที่เขากอบไวบนพื้นกระดาน ยังไมไดรอยดวยดาย ลมยอมกระจาย ขจัด กําจัดซึ่งดอกไมเหลานั้นได ขอนั้นเพราะเหตุอะไร เพราะเขาไมไดรอยดวยดาย ฉันใด เพราะอันตรธานแหงพระผูมีพระภาคพุทธเจาเหลานั้น เพราะอันตรธานแหงสาวกผูตรัสรูตามพระพุทธเจาเหลานั้น สาวกชั้นหลังที่ตางชื่อกัน ตางโคตรกัน ตางชาติกัน ออกบวชจากตระกูลตางกัน จึงยังพระศาสนานั้นใหอันตรธานโดยฉับพลันฉันนั้นเหมือนกันเพราะพระผูมีพระภาคพุทธเจาเหลานั้น ทรงทอพระหฤทัยเพื่อจะทรงกําหนดจิตของสาวกดวยพระหฤทัย แลวทรงสั่งสอนสาวก. ดูกอนสารีบุตร เร่ืองเคยมีมาแลว พระผูมีพระภาคอรหันตสัมมา-สัมพุทธเจาพระนามเวสสภู ทรงกําหนดจิตภิกษุสงฆดวยพระหฤทัยแลวทรงส่ังสอน พรํ่าสอน ภิกษุสงฆประมาณพันรูป ในไพรสณฑอันนาพึงกลัวแหง

พระวินัยปฎก มหาวิภังค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 14หนึ่งวา พวกเธอจงตรึกอยางนี้ อยาไดตรึกอยางนั้น จงทําในใจอยางนี้ อยาไดทําในใจอยางนั้น จงละสวนนี้ จงเขาถึงสวนนี้อยูเถิด ดังนี้ ลําดับนั้นแลจิตของภิกษุประมาณพันรูปนั้น อันพระผูมีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจาพระนามเวสสภูทรงสั่งสอนอยูอยางนั้น ทรงพร่ําสอนอยูอยางนั้น ไดหลุดพนแลวจากอาสวะทั้งหลาย เพราะไมถือมั่น ในเพราะความที่ไพรสณฑอันนาพึงกลัวนั้นซิ เปนถ่ินที่นาสยดสยองจึงมีคํานี้วา ผูใดผูหนึ่งซึ่งยังไมปราศจากราคะเขาไปสูไพรสณฑนั้น โดยมากโลมชาติยอมชูชัน. ดูกอนสารีบุตร อันนี้แลเปนเหตุ อันนี้แลเปนปจจัย ใหพระศาสนาของพระผูมีพระภาคเจาพระนามวิปสสี พระนามสิขี และพระนามเวสสภูไมดํารงอยูนาน. ส. อะไรเปนเหตุ อะไรเปนปจจัย ใหพระศาสนาของพระผูมีพระ-ภาคเจา พระนามกกุสันธะ พระนามโกนาคมนะ และพระนามกัสสปะ ดํารงอยูนาน พระพุทธเจาขา. ภ. ดูกอนสารีบุตร พระผูมีพระภาคเจาพระนามกกุสันธะ พระนามโกนาคมนะ และพระนามกัสสปะ มิไดทรงทอพระหฤทัยเพื่อจะทรงแสดงธรรมโดยพิสดารแกสาวกทั้งหลาย อนึ่ง สุตตะ เคยยะ เวยยากรณะ คาถา อุทานอิติวุตตกะ ชาดก อัพภูตธรรม เวทัลละ ของพระผูมีพระภาคเจาทั้งสามพระองคนั้นมีมาก สิขาบทก็ทรงบัญญัติ ปาติโมกขก็ทรงแสดงแกสาวก เพราะอันตรธานแหงพระผูมีพระภาคพุทธเจาเหลานั้น เพราะอันตรธานแหงสาวกผูตรัสรูตามพระพุทธเจาเหลานั้น สาวกชั้นหลังที่ตางชื่อกัน ตางโคตรกันตางชาติกัน ออกบวชจากตระกูลตางกัน จึงดํารงพระศาสนานั้นไวไดตลอดระยะกาลยืนนาน ดูกอนสารีบุตร ดอกไมตางพรรณที่เขากองไวบนพื้นกระดาน

พระวินัยปฎก มหาวิภังค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 15รอยดีแลวดวยดาย ลมยอมกระจายไมได ขจัดไมได กําจัดไมไดซ่ึงดอกไมเหลานั้นขอนั้นเพราะเหตุไร เพราะเขารอยดีแลวดวยดาย ฉันใด เพราะอันตรธานแหงพระผูมีพระภาคพุทธเจาเหลานั้น เพราะอันตรธานแหงสาวกผูตรัสรูตามพระพุทธเจาเหลานั้น สาวกชั้นหลังที่ตางชื่อกัน ตางโคตรกัน ตางชาติกัน ออกบวชจากตระกูลตางกัน จึงดํารงพระศาสนานั้นไวไดตลอดระยะกาลยืนนาน ฉันนั้นเหมือนกัน. ดูกอนสารีบุตร อันนี้แลเปนเหตุ อันนี้แลเปนปจจัย ใหพระศาสนาของพระผูมีพระภาคเจาพระนามกกุสันธะ พระนามโกนาคมนะ และพระนามกัสสปะ ดํารงอยูนาน. ปรารภเหตุใหทรงบัญญัติสิกขาบท [๘] ลําดับนั้นแล ทานพระสารีบุตรลุกจากอาสนะ ทําผาอุตราสงคเฉวียงบาขางหนึ่ง ประนมอัญชลี ไปทางพระผูมีพระภาคเจาแลวกราบทูลวาถึงเวลาแลว พระพุทธเจาขา ขาแตพระสุคต ถึงเวลาแลว ที่จะทรงบัญญัติสิกขาบท ที่จะทรงแสดงปาติโมกขแกสาวก อันจะเปนเหตุใหพระศาสนานี้ยั่งยืนดํารงอยูไดนาน พระผูมีพระภาคเจาตรัสวา จงรอกอน สารีบุตร จงยับยั้งกอนสารีบุตรตถาคตผูเดียวจักรูกาลในกรณียนั้น พระศาสดายังไมบัญญัติสิกขาบท ยังไมแสดงปาติโมกขแกสาวก ตลอดเวลาที่ธรรมอันเปนที่ตั้งแหงอาสวะบางเหลายังไมปรากฏในสงฆในศาสนานี้ ตอเมื่อใดอาสวัฏฐานิยธรรมบางเหลา ปรากฏในสงฆในศาสนานี้ เมื่อนั้นพระศาสดาจึงจะบัญญัติสิกขาบท แสดงปาติโมกขแกสาวก เพื่อกําจัดอาสวัฏฐานิยธรรมเหลานั้นแหละ อาสวัฏฐานิยธรรม

พระวินัยปฎก มหาวิภังค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 16บางเหลายังไมปรากฏในสงฆในศาสนานี้ ตลอดเวลาที่สงฆยังไมถึงความเปนหมูใหญโดยภิกษุผูบวชนาน ตอเมื่อใดสงฆถึงความเปนหมูใหญโดยภิกษุผูบวชนานแลว และอาสวัฏฐานิยธรรมบางเหลายอมปรากฏในสงฆในศาสนานี้ เมื่อนั้นพระศาสดาจึงจะบัญญัติสิกขาบท แสดงปาติโมกขแกสาวก เพื่อกําจัดอาสวัฏฐา-นิยธรรมเหลานั้นแหละ อาสวัฏฐานิยธรรมบางเหลา ยังไมปรากฏในสงฆ ในศาสนานี้ ตลอดเวลาที่สงฆยังไมถึงความเปนหมูใหญโดยแพรหลายแลว ตอเมื่อใด สงฆถึงความเปนหมูใหญโดยแพรหลาย และอาสวัฏฐานิยธรรมบางเหลายอมปรากฏในสงฆในศาสนานี้ เมื่อนั้นพระศาสดาจึงจะบัญญัติสิกขาบท แสดงปาติโมกขแกสาวกเพื่อกําจัดอาสวัฏฐานิยธรรมเหลานั้นแหละ อาสวัฏฐานิยธรรมบางเหลา ยังไมปรากฏในสงฆในศาสนานี้ ตลอดเวลาที่สงฆไมถึงความเปนหมูใหญเลิศโดยลาภ ตอเมื่อใดสงฆถึงความเปนหมูใหญเลิศโดยลาภแลว และอาสวัฏฐานิยธรรมบางเหลายอมปรากฏในสงฆในศาสนานี้ เมื่อนั้นพระศาสดาจึงจะบัญญัติสิกขาบท แสดงปาติโมกขแกสาวกเพื่อกําจัดอาสวัฏฐานิยธรรมเหลานั้นแหละ ดูกอนสารีบุตร ก็ภิกษุสงฆไมมีเสนียดไมมีโทษ ปราศจากมัวหมองบริสุทธิ์ผุดผองตั้งอยูในสารคุณ เพราะบรรดาภิกษุ ๕๐๐ รูปนี้ ภิกษุ ที่ทรงคุณธรรมอยางต่ํา ก็เปนโสดาบัน มีความไมตกต่ําเปนธรรมดา เปนผูเที่ยงเปนผูที่จะตรัสรูในเบื้องหนา. เสด็จนิเวศนเวรัญชพราหมณ [๙] คร้ันปวารณาพรรษาแลว พระผูมีพระภาคเจาตรัสเรียกทานพระอานนทมารับสั่งวา ดูกอนอานนท พระตถาคตทั้งหลายยังมิไดบอกลาผูที่นิมนตใหอยูจําพรรษาแลว จะไมหลีกไปสูที่จาริกในชนบท ขอนี้เปนประเพณีของพระตถาคตทั้งหลาย มาไปกันเถิดอานนท เราจะบอกลาเวรัญชพราหมณ

พระวินัยปฎก มหาวิภังค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 17 ทานพระอานนททูลสนองพระพุทธดํารัสวาเปนดังรับสั่งพระพุทธเจาขา ขณะนั้น พระผูมีพระภาคเจาทรงอันตรวาสกแลว ถือบาตรจีวรมีทานพระอานนทเปนปจฉาสมณะ เสด็จพระพุทธดําเนินไปสูนิเวศนของเวรัญช-พราหมณคร้ันถึงแลวประทับนั่งเหนือพระพุทธอาสนที่เขาจัดถวาย ทันใดนั้นเวรัญชพราหมณดําเนินเขาไปสูที่ประทับ คร้ันแลวถวายบังคมนั่งเฝาอยู ณ ที่ควรสวนขางหนึ่งพระองครับสั่งวา ดูกอนพราหมณ เราเปนผูอันทานนิมนตอยูจําพรรษาแลว เราขอบอกลาทาน เราปรารถนาจะหลีกไปสูที่จาริกในชนบท. เวรัญชพราหมณกราบทูลวา เปนความจริง ทานพระโคดม ขาพเจานิมนตพระองคอยูจําพรรษา ก็แตวาไทยธรรมอันใดที่จะพึงถวาย ไทยธรรมอันนั้นขาพเจายังมิไดถวาย และไทยธรรมนั้นมิใชวาจะไมมี ทั้งประสงคจะไมถวายก็หาไม ภายในไตรมาสนี้ พระองคจะพึงไดไทยธรรมนั้นจากไหน เพราะฆราวาสมีกิจมาก มีกรณียะมาก ขอทานพระโคดมพรอมดวยพระสงฆจงทรงพระกรุณาโปรดรับภัตตาหารของขาพเจา เพื่อเจริญบุญกุศลและปติปราโมทยในวันพรุงนี้แกขาพเจาดวยเถิด. พระผูมีพระภาคเจาทรงรับอัชเฌสนาโดยดุษณีภาพ และแลวทรงชี้แจงใหเวรัญชพราหมณเห็นแจง สมาทาน อาจหาญ ราเริงดวยธรรมีกถา แลวทรงลุกจากที่ประทับเสด็จกลับ. หลังจากนั้น เวรัญชพราหมณส่ังใหตกแตงของเคี้ยวของฉันอันประณีตในนิเวศนของตน โดยผานราตรีนั้นแลว ใหเจาพนักงานไปกราบทูลภัตตกาล แดพระผูมีพระภาคเจาวา ถึงเวลาแลว ทานพระโคดม ภัตตาหารเสร็จแลว. ขณะนั้น เปนเวลาเชา พระผูมีพระภาคเจาทรงอันตรวาสกแลวถือบาตรจีวรเสด็จพระพุทธดําเนินไปสูนิเวศนของเวรัญชพราหมณ คร้ันถึงแลว

พระวินัยปฎก มหาวิภังค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 18ประทับนั่งเหนือพระพุทธอาสนที่เขาจัดถวาย พรอมดวยภิกษุสงฆ จึงเวรัญช-พราหมณอังคาส ภิกษุสงฆมีพระพุทธเจาเปนประมุข ดวยขาทนียโภชนียาหาร อันประณีต ดวยมือของตนจนใหหามภัตรแลว ไดถวายไตรจีวรแดพระผูมี-พระภาคเจาผูเสวยเสร็จทรงนําพระหัตถออกจากบาตรแลวใหทรงครอง และถวายผาคูใหภิกษุครอง รูปละสํารับ จึงพระองคทรงชี้แจงใหเวรัญชพราหมณเห็นแจง สมาทาน อาจหาญ ราเริงดวยธรรมีกถา แลวทรงลุกจากที่ประทับเสด็จกลับ คร้ันพระองคประทับอยูที่เมืองเวรัญชาตามพระพุทธาภิรมยแลว เสด็จพระพุทธดําเนินไปยังเมืองทาปยาคะ ไมทรงแวะเมืองโสเรยยะ เมืองสังกัสสะ เมืองกัณณกุชชะ ทรงขามแมน้ําคงคาที่เมืองทาปยาคะ เสด็จพระพุทธะดําเนินถึงพระนครพาราณสี คร้ันพระองคประทับอยูที่พระนครพาราณสี ตามพระพุทธาภิรมยแลว เสด็จจาริกไปโดยมรรคาอันจะไปสูพระนครเวสาลี เมื่อเสด็จจาริกไปโดยลําดับถึงพระนครเวสาลีนั้นแลว ทราบวาพระองคประทับอยูที่กูฏาคารศาลา ปามหาวัน เขตพระนครเวสาลีนั้น. เวรัญชภาณวาร จบ

พระวินัยปฎก มหาวิภังค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 19 อรรถกถาพระวินัย ชื่อสมันตปาสาทิกาแปล มหาวิภังควรรณนา ภาค ๑ อารัมภกถา * ขาพเจาขอถวายนมัสการแดพระผูเปน ท่ีพึ่ง ผูประกอบดวยพระมหากรุณา พระองคผูทรงกระทํากรรมท่ีทําไดยากยิ่ง ตลอดกาลซึ่งจะนับประมาณมิได แมดวย หลายโกฏิกัป ทรงถึงความยากลําบาก เพื่อ ประโยชนเก้ือกูลแกสัตวโลก. ขาพเจาขอ ถวายนมัสการแกพระธรรมอันประเสริฐ อัน ขจัดเสียซ่ึงขายคือกิเลส มีอวิชชาเปนตน ท่ีพระพุทธเจาทรงเสพอยูเปนนิตย ซ่ึงสัตว- โลก เม่ือไมหยั่งรูตองทองเที่ยวไปสูภพนอย และภพใหญ. ขาพเจาขอถวายนมัสการดวย เศียรเกลา ซ่ึงพระอริยสงฆ ผูประกอบ *องคการศึกษาแผนกบาลี แปลออกสอบในสนามหลวง พ.ศ. ๒๔๘-๒๕๐๖

พระวินัยปฎก มหาวิภังค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 20 ดวยคุณ มีศีล สมาธิ ปญญา วิมุตติ และ วิมุตติญาณทัสนะเปนเคามูล เปนเนื้อนาบุญ ของเหลาชนผูมีความตองการดวยกุศล. ขาพ เจานมัสการอยู ซ่ึงพระรัตนตรัยอันควร นมัสการโดยสวนเดียว ดวยประการดังกลาว มานี้ ไดแลวซ่ึงกุศลผลบุญท่ีไพบูล หล่ังไหล ไมขาดสายอันใด ดวยอานุภาพแหงกุศลผล บุญนั้น ขอขาพเจาจงเปนผูปลอดอันตราย. ขาพเจาจักอาศัยอานุภาพของทานบูรพาจารย พรรณนาพระวินัยใหไมปะปนกัน ซ่ึงเมื่อ ทรงอยูแลว ศาสนาของพระพุทธเจา ผูมิได ทรงตั้งมั่นอยู ( ในสวนสุดท้ังสอง ) แตทรง ดํารงชอบดวยดี ( ในมัชฌิมาปฏิปทา ) เปน อันประดิษฐานอยูได. แทท่ีจริง พระวินัยนี้ ถึงทานบูรพาจารยผูองอาจ ซ่ึงขจัดมลทิน และอาสวะออกหมดแลวดวยน้ําคือญาณ มี วิชชาและปฏิสัมภิทาบริสุทธ์ิ ฉลาดในการ สังวรรณนาพระสัทธรรม หาผูเปรียบปาน ในความเปนผูขัดเกลาไดไมงาย เปรียบดัง ธงชัยของวัดมหาวิหาร ไดสังวรรณนาไวโดย นัยอันวิจิตร คลอยตามพระสัมพุทธเจาผู ประเสริฐ. กระนั้น เพราะสังวรรณนานี้

พระวินัยปฎก มหาวิภังค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 21 มิไดอํานวยประโยชนไร ๆ แกชาวภิกษุใน เกาะอื่น เพราะทานเรียบเรียงไวดวยภาษา ชาวเกาะสิงหล ฉะนั้น ขาพเจาผูรําลึกอยู ดวยดีโดยชอบ ถึงคําเชิญของพระเถระนาม วา พุทธสิริ จึงจักเร่ิมดวยดี ซ่ึงการสังวรรณ- นานี้ อันควรแกนัยพระบาลี ณ บัดนี้. และ เม่ือจะเริ่มดวยดี ซ่ึงสังวรรณนานั้น จักเอา มหาอรรถกถาเปนโครงของสังวรรณนานั้นไม ละขอความอันควร แมจากวินิจฉัย ซ่ึง ทานกลาวไวในอรรถกถามหาปจจรี และ อรรถกถาอันปรากฏดวยดี โดยชื่อวากุรุนที เปนตน กระทําเถรวาทไวในภายในแลว จึง จักเร่ิมตนดวยดีโดยชอบซึ่งสังวรรณนา ขอภิกษุ ท้ังหลายปูนเถระ ปูนใหม และปานกลาง ผูมีจิตเลื่อมใสเคารพนับถือพระธรรมของ พระตถาคตเจา ผูมีดวงประทีปคือพระธรรม จงตั้งใจฟงสังวรรณนานั้นของขาพเจา โดย เคารพเถิด. พระอรรถกถาจารยชาวสิงหล มิได ละมติ (อธิบาย) ของทานพุทธบุตรท้ังหลาย ผูรูธรรมวินัย เหมือนอยางที่พระพุทธเจา ตรัสไว ไดแตอรรถกถาในปางกอน. เพราะ

พระวินัยปฎก มหาวิภังค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 22 เหตุนั้นแล คําท่ีทานกลาวไวในอรรถกถา ท้ังหมดยกเวนคําท่ีเขียนดวยความพลั้งพลาด เสีย ยอมเปนประมาณแหงบัณฑิตท้ังหลาย ผูมีความเคารพในสิกขาในพระศาสนานี้. ก็ เพราะแมวรรณนานี้ จะแสดงขอความแหง คําท้ังหลายที่มาในพระสุตตันตะใหเหมาะสม แกพระสูตร ละท้ิงภาษาอื่นจากอรรถกถานั้น เสียทีเดียว และยนพลความพิสดาร ( คํา ประพันธท่ีพิสดาร ) ใหรัดกุมเขา ก็จักไมให เหลือไว ซ่ึงขอวินิจฉัยท้ังปวง ไมขามลําดับ พระบาลีท่ีเปนแบบแผนอยางใดอยางหนึ่ง เพราะฉะนั้น บัณฑิตควรตามศึกษาวรรณนา นี้โดยเอื้อเฟอแล.* เพราะขาพเจาไดกลาวไวในคาถาเหลานั้นวา จักพรรณนาพระวินัยดังนี้ ผูศึกษาควรกําหนดพระวินัยกอนวา วินัยนั้น คืออะไร? เพราะฉะนั้นขาพเจาจึงกลาวคํานี้วา ที่ช่ือวา วินัย ในที่นี้ประสงคเอาวินัยปฎกทั้งสิ้น.ก็เพื่อจะสังวรรณนาพระวินัยนั้น ขาพเจาจะกลาวมาติกาดังตอไปวา พระวินัยปฎกนี้ ผูใดกลาวไว กลาว ในกาลใด กลาวไวเพราะเหตุใด ผูใดทรงไว *นย. สารตฺถทีปนี ๑/๔๓-๔๗ วา เพราะแมวรรณนานี้ ซ่ึงจะแสดงขอความแหงถอยคําอันมา ในพระสุตตันตะใหเหมาะสมกับพระสูตร ขาพเจาก็จักละภาษาอื่นจากอรรถกถานั้นเสียเลยและยนพลความที่พิสดารใหรัดกุมเขา ไมละทิ้งขอวินิจทั้งปวงใหเหลือไว ไมขามลําดับพระบาลี ที่เปนแบบแผนอะไร ๆ แลวจักรจนา, เพราะฉะนั้น ผูศึกษาควรตั้งใจสําเหนียกวรรณนานี้แล.

พระวินัยปฎก มหาวิภังค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 23 ผูใดนําสืบมา และตั้งอยูแลวในบุคคลใด ขาพเจากลาววิธีนี้แลว ภายหลังจักแสดง เนื้อความแหงปาฐะวา " เตน " เปนตนโดย ประการตาง ๆ ทําการพรรณนาอรรถแหง พระวินัย. บรรดามาติกาเหลานั้น คําวา วุตฺต เยน ยทา ยสฺมา นี้ทานอาจารยกลาวหมายเอาคํามีอาทิอยางนี้กอนวา โดยสมัยนั้นพระผูมีพระภาค-เจาประทับอยู ( ณ โคนตนไมสะเดาอันนเฬรุยักษสิงสถิต ) ใกลเมืองเวรัญชา๑.เพราะคํานี้มิใชเปนคําที่กลาวใหประจักษกับพระองคเองแหงพระผูมีพระภาค-เจา๒. เพราะฉะนั้น บัณฑิตจึงควรกลาวตั้งปญหานั่นดังนี้วา คํานี้ใครกลาวไวกลาวไวในกาลไหน และเพราะเหตุไร จึงกลาวไว. ( แกวา ) คํานี้ทานพระ-อุบาลีเถระกลาวไว ก็แลคํานั้น ทานพระอุบาลีเถระกลาวไวในคราวทําปฐม-มหาสังคีติ (ในคราวทําสังคายนาใหญคร้ังแรก). อันชื่อวา ปฐมมหาสังคีตินี้พระธรรมสังคาหกเถระทั้งหลายไดกลาวแลวในปญจสติกสังคีติขันธกะแมก็จริงถึงอยางนั้น ๓ เพื่อความเปนผูฉลาดในนิทานบัณฑิตควรทราบตามนัยนี้ แมในอรรถกถานี้.๑. วิ.มหา. ๑/๑. ๒. นย. สารตฺถทิปนี ๑/๓๙ วา คือมิใชเปนพระดํารัสที่พระผูมีพระภาคเจา ตรัสไว หรือเปนคําที่ทานกลาวไวในเวลาที่พระพุทธองคยังทรงพระชนมอยู๒. วิ. จลฺ . ๗/๓๗๙.

พระวินัยปฎก มหาวิภังค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 24 พาหิรนิทานวรรณนา [ปรารภมูลเหตุทําปฐมสังคายนา] ๑ความพิสดารวา เมื่อพระผูมีพระภาคเจาผูเปนที่พึ่งแหงโลกทรงบําเพ็ญพุทธกิจ ตั้งแตทรงยังพระธรรมจักรใหเปนไปเปนตน จนถึงโปรดสุภัททปริพาชกแลวเสด็จปรินิพพาน ดวยอนุปาทิเสสนิพพานธาตุ ในเวลาใกลรุง ในวันวิสาขปุณณมี ระหวางตนสาละทั้งคูในสาลวัน อันเปนที่เสด็จประพาสของเจามัลละทั้งหลาย ใกลกรุงกุสินารา ทานพระมหากัสสปผูเปนพระสังฆเถระแหงภิกษุประมาณ ๗ แสนรูป ซ่ึงประชุมกันในสถานที่ปรินิพพานแหงพระผูมีพระภาคเจา ระลึกถึงคําที่สุภัททวุฑฒบรรพชิตกลาว เมื่อพระผูมีพระภาคเจาเสด็จปรินิพพานแลวได ๗ วันวา อยาเลย ผูมีอายุทั้งหลาย !ทานทั้งหลายอยาเศราโศกไปเลย ทานทั้งหลายอยารํ่าไรไปเลย พวกเราพนดีแลวจากพระมหาสมณะพระองคนั้น ดวยวาพวกเราถูกพระมหาสมณะพระองคนั้น คอยรบกวนหามปรามวา นี้สมควรแกเธอทั้งหลาย นี้ไมสมควรแกเธอทั้งหลาย ดังนี้ ก็บัดนี้พวกเราจักปรารถนากระทํากรรมใด ก็จักทํากรรมนั้น พวกเราจักไมปรารถนากระทํากรรมใด จักไมทํากรรมนั่น๒ ดังนี้ดําริอยูวา ขอที่พวกปาปภิกษุ จะพึงเปนผูสําคัญเสียวา ปาพจนมีพระศาสดาลวงไปแลว ดังนี้ ไดพรรคพวกแลวพึงยังพระสัทธรรมใหอันตรธานไดไมนานเลย เร่ืองนี้เปนฐานะที่มีไดแน. ความจริง พระวินัยยังตั้งอยูตราบใดปาพจนยังมีพระศาสดาไมลวงไปแลวตราบนั้น ขอนี้สมดวยพระดํารัสที่พระผูมี-๑. องคการศึกษาแผนกบาลี แปลออกสอบในสนามหลวง พ.ศ. ๒๔๙๐๒. วิ. จลฺ. ๗ / ๓๘๐

พระวินัยปฎก มหาวิภังค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 25พระภาคเจาตรัสไววา อานนท ! ธรรมวินัยใดอันเราแสดงแลว บัญญัติแลวแกเธอทั้งหลาย ธรรมและวินัยนั้นจักเปนศาสดาของเธอทั้งหลายโดยกาลลวงไปแหงเรา๑ ดังนี้ อยากระนั้นเลย เราพึงสังคายนาพระธรรมและพระวินัยซ่ึงจะเปนวิธีที่พระศาสนานี้จะพึงดํารงมั่นตั้งอยูส้ินกาลนาน. อนึ่ง โดยเหตุที่ เราเปนผูอันพระผูมีพระภาคเจาตรัสวา กัสสป ! เธอจักทรงผาบังสุกุลอันทําดวยปานของเรา ซ่ึงเราใชนุงหมแลวหรือ ดังนี้ แลวทรงอนุเคราะหดวยสาธารณบริโภคในจีวร และดวยการทรงยกยองไวเทียบเทียมพระองคในอุตริ-มนุสธรรม มีอนุปุพพวิหารเกา และอภิญญาหกเปนประเภท โดยนัยมีอาทิอยางนี้วา ภิกษุทั้งหลาย ! เราจํานงอยูเพียงใด เราสงัดแลวจากกามทั้งหลายเทียว ฯลฯ ยอมเขาถึงพรอมซึ่งปฐมฌาน อยูไดเพียงนั้น ภิกษุทั้งหลาย !แมกัสสปจํานงอยูเพียงใด เธอสงัดจากกามทั้งหลาย ฯลฯ ยอมเขาถึงพรอมซ่ึงปฐมฌานอยูไดเพียงนั้นเหมือนกัน๒ ดังนี้ ความเปนผูไมมีหนี้อยางอื่นอะไรจักมีแกเรานั้นได, พระผูมีพระภาคเจาทรงทราบเราวา กัสสปนี้จักเปนผูดํารงวงศพระสัทธรรมของเรา ดังนี้แลว ทรงอนุเคราะหดวยอสาธารณานุเคราะหนี้ดุจพระราชาทรงทราบพระราชโอรสผูจะดํารงวงศสกุลของพระองคแลว ทรงอนุเคราะหดวยการทรงมอบเกราะของพระองคและพระอิสริยยศฉะนั้น มิใชหรือดังนี้ จึงยังความอุตสาหะใหเกิดแกภิกษุทั้งหลาย เพื่อสังคายนาพระธรรมวินัย๓ เหมือนอยางที่พระธรรมสังคาหกาจารยกลาวไววา คร้ันนั้นแล ทานพระมหา -กัสสป ไดเตือนภิกษุทั้งหลายวา ผูมีอายุทั้งหลาย! สมัยหนึ่งเราพรอมดวยภิกษุสงฆหมูใหญ ประมาณภิกษุ ๕๐๐ รูป เดินทางไกลจากเมืองปาวา มาสูเมืองกุสินารา๔ ดังนี้เปนตน. สุภัททกัณฑทั้งปวง ผูศึกษาพึงทราบโดยพิสดาร.๑. ที. มหา. ๑๐ / ๑๗๘. ๒. นิทาน. ๑๖ / ๒๐๖ ๓. วิ. จุลฺ. ๗/๓๘๐.๒. วิ. จุลฺ. ๗ /๓๗๙

พระวินัยปฎก มหาวิภังค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 26 [พระมหากัสสปชักชวนทําสังคายนา] เบื้องหนาแตนั้น ทานพระมหากัสสปไดกลาววา ผูมีอายุทั้งหลาย !เอาเถิด เราทั้งหลายจะสังคายนาพระธรรมและพระวินัยกัน เพราะวา ในกาลเบื้องหนา อธรรมจะรุงเรือง ธรรมจะถูกขัดขวาง อวินัยจะรุงเรือง วินัยจะถูกขัดขวาง ในกาลภายหนา พวกอธรรมวาทีจะมีกําลัง พวกธรรมวาทีจะหยอนกําลัง พวกอวินัยวาทีจะมีกําลัง พวกวินัยวาทีจะหยอนกําลัง๑ ดังนี้.ภิกษุทั้งหลายไดเรียนทานวา ขาแตทานผูเจริญ ! ถาอยางนั้น ขอพระเถระโปรดคัดเลือกภิกษุทั้งหลายเถิด.๒

[พระมหากัสสปคัดเลือกภิกษุ