Embed Size (px)
Citation preview
คมอแนวทางการด าเนนงาน
การปองกนควบคมโรคตดตอน าโดยแมลง
ส าหรบบคลากรสาธารณสข ระดบอ าเภอ
ส ำนกโรคตดตอน ำโดยแมลง กรมควบคมโรค
ค ำน ำ
ปจจบนการด าเนนงานปองกนควบคมโรค ไดก าหนดใหเปนความรวมมอของทกภาคสวนทเกยวของ โดยองคกรปกครองสวนทองถน (อปท.) ดแลรบผดชอบในระดบทองถน หนวยงานภาครฐใหการสนบสนนและ ค าแนะน าดานวชาการและดานการบรหารจดการเพอใหไดมาตรฐาน แตจากการด าเนนงานทผานมา หนวยงานในระดบพนท มภาระงานดานสาธารณสขจ านวนมากและยงขาดคมอแนวทางการด าเนนงานทชดเจน ปจจบนโรคตดตอน าโดยแมลงทส าคญและพบไดในประเทศ ประกอบดวย โรคไขเลอดออก โรคมาลาเรย โรคเทาชาง โรคไขปวดขอยงลาย และโรคลชมาเนย ซงในแตละพนทจะมปญหาแตกตางกน เชน โรคไขเลอดออกพบมากในเขตชมชนเมอง โรคมาลาเรยพบเฉพาะบรเวณชายแดน โรคเทาชางพบประปรายในบางพนท โรคไขปวดขอยงลายและโรคลชมาเนยเปนโรคอบตใหมทมแนวโนมพบเพมมากขน การด าเนนงานปองกนควบคมโรคตดตอน าโดยแมลงมแนวทางทคลายคลงกน ดงนน หากหนวยงานสาธารณสขในระดบพนทบรณการแนวทางการด าเนนงานดงกลาว จะชวยลดความซ าซอนภาระงานไดระดบหนง
กรมควบคมโรค โดยส านกโรคตดตอน าโดยแมลง ไดจดท าคมอแนวทางการด าเนนงานและการ
ประเมนผลการปองกนและควบคมโรคตดตอน าโดยแมลง ระดบอ าเภอ เพอใหบคลากรสาธารณสข ระดบ
อ าเภอสามารถบรหารจดการ วางแผนการปฏบตงานปองกนควบคมโรคตดตอน าโดยแมลงไดอยางม
ประสทธภาพ และสอดคลองกบนโยบายอ าเภอควบคมโรคเขมแขงแบบยงยนตอไป ส านกโรคตดตอน าโดยแมลง
กรมควบคมโรค
ตลาคม 2555
2
สำรบญ หนำ
ค าน า 1
สารบญ 2
บทน า คมอแนวทางการด าเนนงานโรคตดตอน าโดยแมลง 3
- การจดแบงพนท และการควบคมโรคไขเลอดออก 4
- การจดแบงพนท และการควบคมโรคมาลาเรย 8
- การจดแบงพนท และการควบคมโรคเทาชาง 12
- การจดแบงพนท และการควบคมโรคไขปวดขอยงลาย 16
- การจดแบงพนท และการควบคมโรคลซมาเนย 19
ภาคผนวก
- ความรโรคไขเลอดออก 23
- ความรโรคมาลาเรย 27
- ความรโรคเทาชาง 33
- ความรโรคไขปวดขอยงลาย 36
- ความรโรคลซมาเนย - การคดพนทเสยงโรคไขเลอดออก
38
คณะผจดท า
3
คมอแนวทำงกำรด ำเนนงำน กำรปองกนและควบคมโรคตดตอน ำโดยแมลง ระดบอ ำเภอ
บทน ำ โรคตดตอน าโดยแมลงทเปนปญหาส าคญทางสาธารณสขของประเทศ ไดแก โรคไขเลอดออก มาลาเรย โรคเทาชาง โรคไขปวดขอยงลาย และโรคลชมาเนย ในระยะเวลาทผานมา กรมควบคมโรคไดจดท าคมอ / แนวทางการด าเนนงานปองกนควบคมโรคตดตอน าโดยแมลงโดยแยกเฉพาะเปนรายโรค ซงกอใหเกดความไมสะดวกตอผปฏบตงานระดบพนท ปจจบนเทคโนโลยการด าเนนงานปองกนควบคมโรคตดตอน าโดยแมลงมหลายรปแบบ ทงดานกายภาพ ชวภาพ สารเคม ฯลฯ ซงผปฏบตงานสามารถพจารณาเลอกด าเนนการ เพอลดปญหาการแพรระบาดของโรคไดตามความเหมาะสมของพนท โดยค านงถงการประหยดเวลา งบประมาณ ทรพยากร และใหเกดประสทธผลสงสด แตปญหาทผานมาหนวยงานในระดบพนท มภาระงานดานสาธารณสขจ านวนมากทตองด าเนนการ และยงมความจ าเปนทจะตองประเมนผลการด าเนนงาน เพอน ามาสรปเปนบทเรยนและขอเสนอแนะในการด าเนนงานครงตอไป คมอแนวทางการด าเนนงานปองกนควบคมโรคตดตอน าโดยแมลง ระดบอ าเภอ ไดรวบรวมแนวทางการด าเนนงานโรคตดตอน าโดยแมลงจ านวน 5 โรคอยในเลมเดยวกน ไดแก โรคไขเลอดออก มาลาเรย โรคเทาชาง ไขปวดขอยงลาย และโรคลชมาเนย ซงแนวทางการด าเนนงานไดยดตามสถานการณของโรคในพนท (Area base) เปนหลก และยงสามารถบรณาการงานปองกนควบคมโรคตดตอน าโดยแมลงทมลกษณะใกลเคยงกน เชน โรคไขเลอดออกและไขปวดขอยงลายซงมพาหะน าโรคชนดเดยวกน เพอใหการด าเนนงาน ถกทศทางและมประสทธผลสงสดตอประชาชน
4
แนวทำงกำรด ำเนนงำนปองกนควบคมโรคไขเลอดออก
โรคไขเลอดออกในประเทศไทยเกดการระบาดครงแรกในป พ.ศ. 2501 ทกรงเทพฯ จากนน ไดแพรกระจายไปทวประเทศโดยเฉพาะเมองใหญ ทมประชากรหนาแนนและการคมนาคมสะดวก สถานการณโรคของประเทศไทยตงแต ป พ.ศ. 2501 - 2555 มแนวโนมสงขนมาโดยตลอด ตางจากอตราปวยตายลดลงมาก ซงหมายถงการพฒนาการสาธารณสขดขน ผปวยไดรบการวนจฉยโรค และการรกษาพยาบาลทนเวลา แตในดานการปองกนและควบคมโรคยงไมสามารถด าเนนการไดดเทาทควร ดงนน แนวทางปฏบตจงควรจดแบงพนทด าเนนการใหเหมาะสม เพอใหหนวยงานระดบพนทสามารถวางแผนการด าเนนงานใหมประสทธภาพยงขน
กำรจดแบงพนทปฏบตงำน (Area Stratification) การจดแบงพนทปฏบตงานโรคไขเลอดออกใชวธวเคราะห แบบ Risk Assessment โดย พจารณาจาก
ปจจยดานความรนแรงของโรค และปจจยดานโอกาสทจะเกดการระบาด ซงปจจยดานความรนแรง ประกอบดวย พนทระบาดซ าซาก (Endemic Area) อบตการณโรคในปปจจบน (Incidence) ปจจยดานโอกาส ประกอบดวย การเคลอนยายประชากร และความหนาแนนของประชากรตอพนท จากนนน าขอมลดงกลาวมาจดล าดบคะแนน การแบงพนทเสยงแบงเปน 3 ระดบ โดยมวธคด ดงน (ตารางการคดพนทเสยงในภาคผนวก)
ปจจยดำนควำมรนแรงของโรคไขเลอดออก 1. พนทระบำดซ ำซำก (Endemic Area) หมายถง พนท (ระดบต าบล) ทเกดการระบาด คอ พนททม
จ านวนปวยสงกวา คา มธยฐาน (Median) บอยครงในรอบ 5 ปทผานมา
แนวคด การเกดโรคไขเลอดออกในพนทบอยครง แสดงวาในพนทดงกลาวมปจจยตาง ๆ เออตอการเกดโรคไดงาย กำรใหคำน ำหนก เกดการระบาด 1 ครงในรอบ 5 ป = 1 คะแนน เกดการระบาด 2 ครงในรอบ 5 ป = 2 คะแนน เกดการระบาด 3 ครงในรอบ 5 ป = 3 คะแนน เกดการระบาด 4 ครงในรอบ 5 ป = 4 คะแนน เกดการระบาด 5 ครงในรอบ 5 ป = 5 คะแนน
2. อบตกำรณโรคในปปจจบน (Incidence) หมายถง อตราปวยไขเลอดออก ณ ปจจบน เมอเปรยบเทยบกบคามธยฐาน (Median) ยอนหลง 5 ป แนวคด จากรปแบบการเกดโรคไขเลอดออกทผานมา พบวา ในพนททเกดโรคตอเนอง หากการระบาดลดลงต าสดในรอบ 5 ป ในปถดไปจะมโอกาสระบาดสง กำรใหคำน ำหนก อตราปวย ณ ปจจบน ต ากวาคามธยฐานยอนหลง 5 ป (-50%) โอกาสเสยง = 5 อตราปวย ณ ปจจบน ต ากวาคามธยฐานยอนหลง 5 ป (-10% ถง-50%) โอกาสเสยง = 4 อตราปวย ณ ปจจบน เทาคามธยฐานยอนหลง 5 ป (+9.9% ถง -10%) โอกาสเสยง = 3
5
อตราปวย ณ ปจจบน สงกวาคามธยฐานยอนหลง 5 ป (+10% ถง 50%) โอกาสเสยง = 2 อตราปวย ณ ปจจบน สงกวาคามธยฐานยอนหลง 5 ป (+50%) โอกาสเสยง = 1
ปจจยดานโอกาสทจะเกดการระบาด 1. การเคลอนยายประชากร หมายถงโอกาสทจะท าใหหเกกดกกาไหหเกยขอองหไสสใหขนขทซงกนขกาไก ดม
โอกาสกาไไะบากโไคหอเกเอกออก
การใหคาน าหนก นขททมกาไหหเกยขแไงงาขซ(อตสาหกไไม)ซ โอกาสกสยงซ= 3
นขททกนขแหเงทองกทย โอกาสกสยงซ= 2 นขททมกาไกคเอขยเายไะชากไต า โอกาสกสยงซ= 1
2. ความหนาแนนของประชากรตอพ นท หมายถง โอกาสกสยงตอกาไไะบากโไคหอเกเอกออกซใหขกเมไะชากไทอยไมตสกสขหขาแขขโกยดจาไณาจากอขากอองนขท
การใหคาน าหนก นขททมคามหขาแขขไะชากไสงมากซ โอกาสกสยงซ= 5
นขททมคามหขาแขขไะชากไสง ซ โอกาสกสยงซ= 4 นขททมคามหขาแขขไะชากไาขกเางซ โอกาสกสยงซ= 3 นขททมคามหขาแขขไะชากไต า ซ โอกาสกสยงซ= 2 นขททมคามหขาแขขไะชากไต ามากซ โอกาสกสยงซ= 1
ข นตอนท 2 นาคะแนนทไดในแตละพ นทมาใสในตาราง ดงตวอยางซ
ควำมรนแรง คำคะแนน
ต ำบล ก
ต ำบล ข
ต ำบล ค
ต ำบล ง
ต ำบล จ
อบตกำรณปวยซ ำซำก 1-5 5 4 1 4 2 อตรำปวยปจจบน 1-5 5 5 2 5 3
รวมคำคะแนนควำมรนแรง 1-10 10 9 3 9 5 รวม 1 คะแนนทไดหำรดวยจ ำนวนปจจยคอ 2 5 4.5 1.5 4.5 2.5
โอกำส กำรเคลอนยำยประชำกร 1-3 3 1 1 1 1
ควำมหนำแนนของประชำกร/ขนำดพนท
1-5 4 5 4 4 5
รวมคำคะแนนโอกำส 1-8 7 6 5 5 6 รวม 2 คะแนนทไดหำรดวยจ ำนวนปจจยคอ 2 3.5 3 2.5 2.5 3
*ระดบควำมเสยง(รวม 1 X รวม 2) 23 17.5 13.5 3.75 11.5 7.5 * ระดบความเสยง คอ คาคะแนนความรนแรง X โอกาส
6
การคาคะแนนความเสยงของพนท แบงเปน 3 ระดบ ดงน
1. พนทเสยงสง 9 คะแนน ขนไป 2. พนทเสยงปานกลาง 7 - 8 คะแนน 3. พนทเสยงต า 5 - 6 คะแนน ดงนน จากตารางพบวาพนทเสยงสง ไดแก ต าบล ก ข และ ง พนทเสยงปานกลาง คอ ต าบล จ
พนทเสยงต า ไดแก ต าบล ค
หนวยงำนพจำรณำจดประเภทพนท ผพจารณาจดประเภทพนท ไดแก รพ.สต. ทรบผดชอบในหมบานนน
ควำมถของกำรพจำรณำ ปละ 1 ครง เพอปรบประเภทหมบานใหเหมาะสมตามสถานการณโรค โดยทวไปมกปรบเมอ
สนปงบประมาณ เพอจะไดจดท าแผนปฏบตงาน (Plan of Action) ในปถดไป
มำตรกำรในกำรปฏบตงำนควบคมไขเลอดออก แยกรำยพนท
กจกรรม ประเภทพนท
เสยงสง (แดง)
เสยงปำนกลำง (เหลอง)
เสยงต ำ (เขยว)
กำรเฝำระวงโรค สอบสวนผปวย Index Case
+ (รายแรกของหมบาน)
+ (รายแรกของหมบาน)
+ (ทกรายของหมบาน)
รายงานผปวย ไปยงผรบผดชอบในหนวยงานพนททนท หรอภายใน 24 ชวโมง
+ (ทกราย)
+ (ทกราย)
+ (ทกราย)
เตรยมความพรอมของทม SRRT (การประสานกบหนวยงานเครอขาย)
+++
++
+
WAR ROOM (การวเคราะหขอมล)
+ ทกสปดาห
+ ทก 2 สปดาห
+ ทกเดอน (ชวงฤดกาลระบาด)
จดท ากราฟเตอนภย
+
+
+
แจงเตอนหนวยงานในพนท (เมอพบเหตการณผดปกต)
+
+
+ (เมอพบผปวย)
7
ตดตามประเมนผลการควบคมโรค HI, CI, ผปวยรายใหม
+ + + (เมอพบผปวย)
การส ารวจและก าจดลกน ายงลาย โดย - ประชาชน - อสม.
+ (ทกสปดาห) + (2 ครง/เดอน)
+ (ทกสปดาห) + (ทก 2 เดอน)
+ (ทกสปดาห) + (ทก 3 เดอน)
เฝาระวงยงและลกน าดอตอสารเคม (ประสานงานกบ สคร. / ศตม.)
+ +/-
+/-
กำรปองกนโรค
ใหสขศกษาและประชาสมพนธ โดยใชชองทาง สอมวลชน/ หอกระจายขาว/ และเผยแพรโปสเตอรสงพมพ
- ในหมบาน/ ชมชน + (ทกสปดาห) + (ทกสปดาห) + (1ครง/เดอน)
- ในโรงเรยน/ โรงงาน + + +/-
- ในสถานบรการสาธารณสข
+ + +
สรางการมสวนรวมในชมชน - ท าประชาคมในหมบาน - รณรงคปองกนโรคไขเลอดออก
+
+ (ทกเดอน)
+
+ (ทก 2 เดอน)
+/-
+ (ทก 3 เดอน)
ท าลายแหลงเพาะพนธยงพาหะ
- สนบสนนปลากนลกน า - สนบสนนทรายก าจดลกน า
+ +
+ +
+ +
กำรควบคมโรค 1. พนสารเคมควบคมยงตวเตมวย 2 รอบ หางกนอยางนอย 7 วน เมอพบผปวยในหมบานตงแต 1 รายขนไป
+
+
+
2. ส ารวจและท าลายแหลงเพาะพนธลกน ายง ในบาน และรอบบานผปวย รศม 100 เมตร 2 รอบ หางกนอยางนอย 7 วนเมอพบผปวยในหมบานตงแต 1 รายขนไป
+
+
+
หมำยเหต + = ด าเนนกจกรรม (เรยงตามระดบความเขมของการปฏบต)
8
- = ไมตองด าเนนกจกรรม + = ด าเนนกจกรรมหรอไมขนกบสถานการณในพนท
แนวทำงกำรด ำเนนงำนปองกนควบคมโรคมำลำเรย กำรแบงพนทปฏบตงำน (Area Stratification) การแบงพนทปฏบตงานควบคมโรคมาลาเรย มขอบเขตของพนทด าเนนการในระดบหมบาน ทงนเพอใหเกดความเหมาะสมในการเลอกใชมาตรการควบคมโรค และมความสอดคลองกบการควบคมโรคในแตละพนท โดยแบงพนทการปฏบตงาน เปน 2 ระยะ ดงน
1. หมบานมการแพรเชอมาลาเรย (Malarial transmission area) หรอ พนท A ไดแก 1.1 พนทแพรเชอตลอดป (Perennial transmission area) หรอ พนท A1 หมำยถง หมบานทมการแพรเชอไขมาลาเรยทพบผปวยตดเชอในพนทนนๆ ตลอดทงป หรอพบผปวยตดเชอในพนท ตงแต 6 เดอนตอปขนไป 1.2 พนทแพรเชอบางฤดกาล (Periodic transmission area) หรอ พนท A2 หมำยถง หมบานทมการแพรเชอไขมาลาเรยทพบผปวยบางเดอน รวมแลวนอยกวา 6 เดอน ตอป 2. หมบานไมมการแพรเชอมาลาเรย (Non Malarial transmission area) หรอ พนท B ไดแก 2.1 พนทไมมการแพรเชอ – เสยงสง (High risk area) หรอ พนท B1 หมำยถง หมบานทไมมการตดเชอในพนทและส ารวจพบยงพาหะตวเตมวยหรอลกน า หรอมสภาพภมประเทศเหมาะสมตอการแพรพนธของยงพาหะหลกหรอยงพาหะรอง 2.2 พนทไมมการแพรเชอ – เสยงต า (Low risk area) หรอ พนท B2 หมำยถง หมบานทไมมการตดเชอในพนทและไมพบยงพาหะ หรอสภาพภมประเทศไมเหมาะสมตอการแพรพนธของยงพาหะหลกและยงพาหะรอง ตาราง.1 เกณฑการพจารณาการแบงพนทโรคมาลาเรย
รำยละเอยด ประเภทพนท
หมบำนมกำรแพรเชอมำลำเรย
หมบำนไมมกำรแพรเชอมำลำเรย
A1 A2 B1 B2 1. ผปวยตดเชอในพนท (Indigenous case) ในปทผำนมำ - มากกวา 6 เดอนตอปขนไป + - นอยกวา 6 เดอนตอป + - ไมมการตดเชอในพนท + + 2. ยงพำหะ - ยงพาหะหลก + + + - ยงพาหะรอง + + + - ยงพาหะทสงสย +
9
3. สภำพภมประเทศเหมำะสมตอกำรแพรพนธ ของยงพำหะหลกหรอยงพำหะรอง - เหมาะสม - ไมเหมาะสม
+
+
+
+
หนวยงำนพจำรณำจดประเภทพนท ผปวยตดเชอในพนท หมายถง ผปวยทอาศยอยในพนทนนและผทมาจากทอนมารบเชอจากพนทนน
พนท A1 A2 ผพจารณาจากระดบ รพ.สต. รวมกบหนวยควบคมโรคตดตอน าโดยแมลง พนท B1 B2 ผพจารณาจากระดบ รพ.สต. รวมกบศนยควบคมโรคตดตอน าโดยแมลง ควำมถของกำรพจำรณำ
ปละ 1 ครง เพอปรบประเภทพนทใหเหมาะสมตามสถานการณโรค โดยทวไปมกปรบประเภทพนท เมอสนปงบประมาณ เพอจะไดจดท าแผนปฏบตงาน (Plan of Action) ในปถดไป มำตรกำรในกำรปฏบตงำนควบคมโรคมำลำเรย แยกรำยพนท
กจกรรม ประเภทพนท
หมบำนมกำรแพรเชอมำลำเรย
หมบำนไมมกำรแพรเชอมำลำเรย
A1 A2 B1 B2 1 มำตรกำร กำรเฝำระวงโรคมำลำเรย มำตรกำรตอคน การคนหาผปวยทางตรง : SCD + + - - MMC + + - MBS + + + + CIS + + + อน ๆ การคนหาผปวยทางออม : MC + + + + Hosp. + + + + HC + + + + VHV/VMV + + - - อน ๆ การสอบประวตผปวย (CI) + + + + การสอบสวนแหลงแพรเชอ (FI) + + + + การนเทศงาน + + + + การประเมนผลทางระบาดวทยา + + + + มำตรกำรตอเชอ
10
การทดสอบประสทธภาพของยารกษาโรคมาลาเรย -In vivo test + + - - -In vitro test + + - - มำตรกำรตอยง การทดสอบความไวของยงพาหะตอสารเคม (Susceptibility test)
+ + - -
การทดสอบยงพาหะน าเชอมาลาเรย + + - - การประเมนผลทางกฏวทยา + + + + 2. มำตรกำร กำรปองกนโรคมำลำเรย มำตรกำรตอคน 1. การประชาสมพนธ - สอมวลชน + + + + - หอกระจายขาว + + + - - เผยแพรโปสเตอร และ สงพมพ + + + + 2. การใหสขศกษา - ในหมบาน + + + - - ในโรงเรยน + + + - - ในสถานบรการสาธารณสข + + + + - ในแหลงทองเทยว + + + - - ในกลมเสยง (ชนกลมนอย/ชาวเขา ศนยอพยพ) + + - - - รณรงคไขมาลาเรย + - - 3. การมสวนรวมของชมชน - จดใหมอาสาสมคร + + - - ปองกนตนเอง + + + - - หมบานพงตนเอง + + - - มำตรกำรตอยงพำหะ การใชยาทากนยง ยาจดกนยง สมไฟไลยง + + + - การใชมง + + - - การใชสารเคมชบมง (ITN) + + - - การใชมง Long Lasting Net (LLIN) + + - - การพนหมอกควน 3 มำตรกำร กำรตรวจวนจฉยและกำรรกษำมำลำเรย มำตรกำรตอคน การรกษาขนหายขาด + + + + การตดตามผปวย (FU) - นดทสถานบรการ + + + +
11
- ตดตามทบานผปวย + + + - มำตรกำรตอเชอ การตรวจฟลมโลหต (ฟลมบางและฟลมหนา) + + + + การตรวจดวยชดตรวจส าเรจรป (RDT) + + + + การตรวจยนยนชนดเชอมาลาเรยดวยวธ(PCR) + + + + 4. มำตรกำร กำรควบคมโรคมำลำเรย มำตรกำรตอคน การแจงเตอนเมอมแรงงานตางดาวเขามาอาศยในหมบาน
+ + + +
การควบคมการเกดการระบาด + + + + มำตรกำรตอยงพำหะ การพนเคมชนดมฤทธตกคาง (IRS) - การพนเคมปกต + + - - - การพนเคมพเศษ + + - - การพนเคมเฉพาะแหง - - + + การควบคมทางชววธ (ปลอยปลากนลกน า) + + - การควบคมทางสงแวดลอม (ลดแหลงแพรพนธ) + + การใชสารเคมฆาลกน า + +
หมำยเหต + = ควรด าเนนกจกรรม - = ไมตองด าเนนกจกรรม + = ด าเนนกจกรรมหรอไมขนกบสถานการณในพนท แนวทำงกำรด ำเนนงำนปองกนควบคมโรคเทำชำง โรคเทาชางเปนโรคประจ าถนของประเทศไทย พบวามการแพรโรคเทาชางมาประมาณ 50 ป ในบางหมบานของจงหวดชายแดน ไทย –พมา และ ทางภาคใต ประเทศไทยมโครงการก าจดโรคเทาชาง ระหวางป
12
2545 -2554 ปจจบนอยระหวางการเฝาระวงประเมนผลหลงหยดจายยารกษากลมในคนไทย ยกเวน พนทแพรโรคในจงหวดนราธวาส แมวาปญหาโรคเทาชางในประเทศไทยจะลดนอยลง แตตองมการเฝาระวงเพอปองกนการกลบมาแพรโรคใหม เนองจากการเคลอนยายของแรงงานชาวพมาทเขามาในประเทศไทยจ านวนมาก เปนกลมทตดเชอพยาธโรคเทาชาง ทตองเฝาระวงควบคมโรคเพอไมใหแพรสคนไทย ดงนน การควบคมโรคเทาชางควรมการหาขอมล วเคราะห วางแผน เลอกกจกรรมทเหมาะสมและจ าเปน เพอด าเนนการควบคมโรคเทาชางใหถกเปาหมาย และ ถกวธ กำรจดแบงพนทปฏบตงำน (Area Stratification) โรคเทาชาง มการแบงพนทปฏบตงานในระดบของหมบาน การจดแบงพนทจะชวยใหเจาหนาทระดบปฏบตการ รปญหา รพนท และสามารถวางแผนควบคมโรคและตดตามประเมนผลไดอยางเปนรปธรรม การแบงพนทปฏบตงานควบคมโรคเทาชาง เปน 2 ประเภท ดงน 1. หมบานแพรโรคเทาชาง Filariasis Transmission Area (FTA) หมายถง หมบานทพบผปวย ตดเชอในพนท (indigenous case) และอตราการตรวจพบผมพยาธตวออนโรคเทาชางในเลอด (MPR) มากกวา หรอเทากบรอยละ 0.2 หรอ อตราการตรวจพบผมแอนตเจนพยาธโรคเทาชางในเลอด (Ag+rate) มากกวาหรอเทากบรอยละ 1 หรอ อตราการตรวจพบแอนตบอดโรคเทาชางมากกวาหรอเทากบรอยละ 2 2. หมบานไมแพรโรคเทาชาง Non Filariasis Transmission Area (N FTA) หมายถง หมบานทไมพบผปวยตดเชอในพนท (indigenous case) หรออตราการตรวจพบผมพยาธตวออนโรคเทาชางในเลอด (MPR) นอยกวารอยละ 0.2 หรอ อตราการตรวจพบผแอนตเจนพยาธโรคเทาชางในเลอด (Ag+rate) นอยกวารอยละ 1 หรอ อตราการตรวจพบแอนตบอดโรคเทาชางนอยกวารอยละ 2 ขอมลและเกณฑในการจดแบงพนท ในแตละหมบานทมปจจยเสยง ไดจากการส ารวจ/ประเมนผล โดยการเจาะโลหต ตรวจหาตวออนพยาธโรคเทาชาง หรอ แอนตเจนพยาธโรคเทาชาง หรอ แอนตบอดโรคเทาชาง จ านวนผรบการเจาะโลหต ไมนอยกวารอยละ 80 ของประชากรในแตละหมบานนน หมบำนทมปจจยเสยงในกำรแพรโรคเทำชำง มลกษณะดงน 1. มอาณาเขตตดตอกบหมบาน/กลมบานทพบผปวยตดเชอพยาธโรคเทาชาง 2. มการเฝาระวงกฏวทยาพบยงพาหะตดเชอหรอแพรเชอเชอพยาธโรคเทาชาง 3. พบผปวยปรากฏอาการโรคเทาชาง 4. มสภาพแวดลอมเปนแหลงเพาะพนธยงพาหะโรคเทาชาง 5. มรงโรคในสตว เชน แมว 6. มแรงงานชาวพมาและผตดตาม มาอาศยเปนชมชนอยนาน มากกวา 1 ป ขนไป สตรกำรค ำนวณ
อตราการตรวจพบผมพยาธตวออนโรคเทาชางในเลอด (Microfilaria Positive Rate = MPR) MPR = จ านวนผมพยาธตวออนโรคเทาชางในเลอด x 100
13
จ านวนผรบการเจาะโลหตทงหมด อตราการตรวจพบผม Antigen พยาธโรคเทาชางในเลอด ( Antigenemia Rate = Ag+Rate )
Ag+Rate = จ านวนผมแอนตเจนโรคเทาชางในเลอด x 100 จ านวนผรบการเจาะโลหตทงหมด
อตราการตรวจพบผมแอนตบอดโรคเทาชางในเลอด ( Antigenemia Rate = Ag+Rate ) Ag+Rate = จ านวนผมแอนตบอดโรคเทาชางในเลอด x 100 จ านวนผรบการเจาะโลหตทงหมด หนวยงำนพจำรณำจดประเภทพนท ผพจารณาจดประเภทพนท ไดแก รพ.สต. ทรบผดชอบในหมบานนน โดยมหนวยควบคมโรคตดตอน าโดยแมลงและหรอศนยควบคมโรคตดตอน าโดยแมลงใหการสนบสนน ควำมถของกำรพจำรณำ
ปละ 1 ครง เพอปรบประเภทพนทใหเหมาะสมตามสถานการณโรค โดยทวไปมกปรบประเภทพนทเมอสนปงบประมาณ เพอจะไดจดท าแผนปฏบตงาน (Plan of Action) ในปถดไป มำตรกำรในกำรปฏบตงำนควบคมโรคเทำชำงแยกรำยพนท 1 มำตรกำร กำรเฝำระวงโรคเทำชำง
กจกรรม ประเภทพนท
หมบานแพรโรคเทาชาง หมบานไมแพรโรคเทาชาง FTA FTA +
พมำ NFTA NFTA+พมำ
กำรเฝำระวงโรคเทำชำง มำตรกำรตอคน การคนหาผปวยมเชอพยาธโรคเทาชาง + + - - การคนหาผปรากฏอาการโรคเทาชาง + + + + การสอบสวนผปวย + + + + มำตรกำรตอยง -สตวรงโรค การสอบสวนแหลงแพรโรคทางกฏวทยา การคนหาแมวมเชอพยาธโรคเทาชาง
+ +
+ +
- -
- -
2 มำตรกำร กำรปองกนโรคเทำชำง
14
กจกรรม ประเภทพนท
หมบานแพรโรคเทาชาง หมบานไมแพรโรคเทาชาง FTA FTA +
พมำ NFTA NFTA + พมำ
กำรปองกนโรคเทำชำง มำตรกำรตอคน การประชาสมพนธ - สอมวลชน + + + + - หอกระจายขาว + + + + - เผยแพรโปสเตอรและสงพมพ + + + + การใหสขศกษา - ในหมบาน สขาภบาล เทศบาล + + - + - ในโรงเรยน + + - + - ในสถานบรการสาธารณสข + + - + - ในกลมเสยง (คายอพยพชาวพมา) + + + + มำตรกำรตอยงพำหะ การใชยาทากนยง ยาจดกนยง สมไฟไลยง + + + + การใชมง การจดการสงแวดลอมในและรอบบานเพอ ลดแหลงเพาะพนธยง
+ +
+ +
+ +
+ +
3 มำตรกำร กำรตรวจวนจฉยและกำรรกษำโรคเทำชำง
กจกรรม ประเภทพนท
หมบานแพรโรคเทาชาง หมบานไมแพรโรคเทาชาง FTA FTA +
พมำ NFTA NFTA +
พมำ กำรตรวจวนจฉยและกำรรกษำโรคเทำชำง มำตรกำรตอคน การรกษาเฉพาะราย + + + + มำตรกำรตอเชอ การตรวจฟลมโลหตหนา + + + + การตรวจดวยชดตรวจส าเรจรปทงการตรวจหา แอนตเจนและแอนตบอด
+ + + +
4 มำตรกำร กำรควบคมโรคเทำชำง
15
กจกรรม ประเภทพนท
หมบานแพรโรคเทาชาง หมบานไมแพรโรคเทาชาง
FTA FTA + พมำ NFTA NFTA +พมำ
กำรควบคมโรคเทำชำง
มำตรกำรตอคน
การแจงเตอนเมอมชาวพมาเขามาอาศยในหมบาน + + + +
การจายยารกษากลมในคนไทย การจายยารกษากลมในชาวพมาและผตดตาม มำตรกำรตอยง –สตวรงโรค การฉดยาแมว
+ -
+
+ +
+
- -
-
- +
-
5 กำรฟนฟสมรรถภำพผปวยโรคเทำชำง
กจกรรม ประเภทพนท
หมบานแพรโรคเทาชาง หมบานไมแพรโรคเทาชาง
FTA FTA + พมำ NFTA NFTA + พมำ มำตรกำรตอคน คลนกดแลผปวยอวยวะบวมโต การสงตอเพอผาตดขาโต อณฑะโต
+ +
+ +
+ +
+ +
หมำยเหต + = ควรด าเนนกจกรรม - = ไมตองด าเนนกจกรรม + = ด าเนนกจกรรมหรอไมขนกบสถานการณในพนท
แนวทำงกำรด ำเนนงำนปองกนควบคมโรคไขปวดขอยงลำย (CHIKUNGUNYA FEVER)
16
โรคไขปวดขอยงลาย ในประเทศไทยเรมพบครงแรก ป พ.ศ. 2501 ในกรงเทพมหานคร จากนน มรายงานการระบาดประปรายในทกภมภาคของประเทศ ปลายป พ.ศ. 2551 พบวา มการระบาดทจงหวดชายแดนภาคใต ไดแก จงหวดนราธวาส สงขลา ปตตาน ยะลา และตอเนองมาจนถงป พ .ศ. 2553 โดยโรคไดแพรระบาดไปยงพนทภาคใตตอนบน และกระจายไปในบางพนทของประเทศ เชน ภาคกลางและภาคตะวนออก สาเหตจากการเดนทางเคลอนยายของประชากรจากพนทระบาด
กำรจดแบงพนทปฏบตงำน (Area Stratification) การจดแบงพนทปฏบตงาน เพอประเมนพนทเสยงโรคไขปวดขอยงลาย มขอบเขตการพจารณาใน
ระดบหมบาน โดยพจารณาขอมลจาก จ านวนผปวยรายหมบาน การเคลอนยายประชากรจากพนททมการระบาด และสภาพภมประเทศ สงแวดลอมเหมาะสมเปนแหลงเพาะพนธยงลาย เชน สวนยาง สวนผลไม โดยแบงพนทปฏบตงาน ดงน
1 พนทสแดง หมายถง มผปวยรายสดทายอยในชวง 2 สปดาหทผานมา 2 พนทสเหลอง หมายถง มผปวยรายสดทาย อยในชวงทมากกวา 2 สปดาห แตยงไมเกน 4 สปดาห 3 พนทสเทา หมายถง มผปวยรายสดทายมากกวา 4 สปดาหทผานมา และมปจจยเสยงอยางหนงอยางใด
ดงน - มอาณาเขตตดกบหมบานทก าลงมการแพรโรค
- มประชากรจากพนทระบาดเคลอนยายเขาไปอยเปนกลม เชน คายทหาร วทยาลย - มสวนยางพารา และหรอสวนผลไม 4 พนทไมแพรโรคไขปวดขอยงลาย (สขาว) หมายถง พนททไมเคยมรายงานผปวย หนวยงำนพจำรณำจดแบงประเภทพนท ผพจารณาจดประเภทพนท ไดแก รพ.สต. ทรบผดชอบในหมบานนน โดยมหนวยควบคมโรคตดตอน าโดยแมลงและหรอศนยควบคมโรคตดตอน าโดยแมลงใหการสนบสนน ควำมถของกำรพจำรณำ
ปละ 1 ครง เพอปรบประเภทพนทใหเหมาะสมตามสถานการณโรค โดยทวไปมกปรบประเภทพนทเมอสนปงบประมาณ เพอจะไดจดท าแผนปฏบตงาน (Plan of Action) ในปถดไป
หากเกดการระบาด ผพจารณาจดประเทพนท ควรประเมนพนท สปดาหละ 1 ครง
มำตรกำรปฏบตงำนควบคมโรคไขปวดขอยงลำย แยกรำยหมบำน
17
กจกรรม พนทสแดง
พนทสเหลอง พนทสเทำ พนทสขำว
1.กำรเฝำระวงโรคไขปวดขอยงลำย มำตรกำรตอคน - การรายงานโรคเรงดวน และ 506 + + + + - การแจงขาวการระบาดไปยง สสจ. สคร. และส านกระบาดวทยา เมอพบผปวยรายใหม (ทาง [email protected] หรอ โทร 02-590-1882)
- - + +
- การคนหาผปวยเพมเตมในพนทเฉพาะ + + + + - การสอบสวนผปวย (ไมเกน 10 รายตอเหตการณทมการระบาด)
+ + + +
- การสอบสวนแหลงแพรโรค + + - ปรบประเภทพนทรายสปดาห (กรณอยในชวงการระบาด)
+ + + +
มำตรกำรตอเชอ -สงตวอยางเลอดเพอตรวจยนยน (ไมเกน 10 รายตอเหตการณทมการระบาด)
+ + - -
มำตรกำรตอยง - เฝาระวงทางกฏวทยา + + - - - การทดสอบความไวของยงพาหะตอสารเคม + + - - 2.กำรปองกนและควบคมโรคไขปวดขอ
ยงลำย
มำตรกำรตอคน การประชาสมพนธ - สอมวลชน + + + + - หอกระจายขาว + + - - - เผยแพรโปสเตอรและสงพมพ + + + + การใหสขศกษา - ในหมบาน/ โรงเรยน/ สถานบรการ สาธารณสข/ แหลงทองเทยว
+ + - -
- ในกลมเสยง ( มารดาตงครรภ, ทารกอายนอยกวา 6 เดอน)
+ + + +
3. การมสวนรวมของชมชน
- รณรงคปองกนโรคไขปวดขอยงลาย + + - -
18
- Big Cleaning Day + + - - - การใชกฎหมาย + + - - มำตรกำรตอยงพำหะ - ใชยาทากนยง/ ยาจดกนยง/ สมไฟไลยง/ ใชมง
+ + + +
3. กำรตรวจวนจฉยและกำรรกษำโรคไขปวดขอยงลำย
มำตรกำรตอคน การรกษาผปวยเฉพาะราย + + + - การตดตามผปวย (FU) - นดทสถานบรการ + + + - - ตดตามทบานผปวย + + + - 4. กำรควบคมโรคไขปวดขอยงลำย มำตรกำรตอคน การแจงเตอนเมอเกดการระบาดในวงกวาง + + + + การจดหนวยแพทยเคลอน + + - - มำตรกำรตอยงพำหะ การพนเคมชนดมฤทธตกคาง (IRS) - การพนเคมปกต + + + - - การพนเคมพเศษ/เฉพาะแหง + + - - การควบคมทางชววธ (ปลอยปลากนลกน า)
+ + + +
การควบคมสงแวดลอม (ลดแหลงแพรพนธยง)
+ + + +
การใชสารเคมฆาลกน า + + + + ส ารวจคาดชนลกน า (HI, CI หรอ BI) เพอประเมนสถานการณและการควบคมโรค
+ + - -
หมำยเหต + = ควรด าเนนกจกรรม - = ไมตองด าเนนกจกรรม + = ด าเนนกจกรรมหรอไมขนกบสถานการณในพนท
แนวทำงกำรด ำเนนงำนปองกนควบคมโรคลชมำเนย
19
โรคลชมาเนยปจจบนเปนปญหาในหลายประเทศทงแถบเขตรอนและใกลเขตรอนซงมประเทศทางโลกเกา (ทวปยโรป อฟรกา ตะวนออกกลาง คาบสมทรอนดย) และประเทศทางโลกใหม (อเมรกากลางและอเมรกาใต) อยางนอย 88 ประเทศ สวนใหญเปนประเทศก าลงพฒนา (75 ประเทศ) กบดอยการพฒนา (13 ประเทศ) ประชากรเสยงมากกวา 350 ลานคน ผปวยประมาณ 14 ลานคน ผปวยตายประมาณ 700,000 คน/ป อบตการณ 1.5-2 ลานคน/ป สดสวนการเกดโรค ชาย:หญง 1.4:1 ส าหรบประเทศไทย มทงผปวยชาวตางชาตและแรงงานไทยกลบจากแหลงโรคในประเทศตะวนออกกลางน าเขามา (imported cases) และคนไทยตดเชอในประเทศ (indigenous case) ซงมผปวยตายเชนเดยวกน ผปวยมทงชาย หญง และเดก มการกระจายของโรคเปนแบบ Sporadic type จงหวดทมการพบผปวย ไดแก เชยงราย นาน กรงเทพฯ จนทบร พงงา สราษฎรธาน นครศรธรรมราช สงขลา สตล และตรง โดยสวนใหญเปนจงหวดทางภาคใต ผปวยรบเชอแลว หากไมไดรบการรกษา จะมโอกาสแพรโรคสบคคลอนและชมชนตอไป การพบผปวยเพยงรายเดยวกตองด าเนนการสอบสวนโรค เนองจากเปนโรคตดตอน าโดยแมลงอบตใหมทจ าเปนตองคนหาผตดเชอรายใหม แหลงรงโรคทง คนและสตว รวมทงคนหาพาหะน าโรค และเมอผปวยมากกวา 2 รายขนไป ตองใชมาตรการทางการปองกนและควบคมอยางเหมาะสม เพอยบยงและปองกนโรคมใหแพรกระจายขยายวงกวางมากขน กำรจดแบงพนทปฏบตงำน (Area Stratification) 1. หมบานแพรโรคลชมาเนย (Leishmaniasis Transmission Area : LTA) หมายถง พนทพบคนไทยตดเชอ Leishmania ตงแต 1 รายขนไป 2. หมบานไมแพรโรคลชมาเนย (Non Leishmaniasis Transmission Area : NLTA) หมายถง พนทไมพบคนไทยตดเชอ Leishmania แตแบงยอยเปน พนทมความเสยงสงกบเสยงต า
2.1 หมบานมความเสยงสง (High risk area :HRA) เปนพนทม imported case อาจเปนชาวตางชาตหรอคนไทยตดเชอจากประเทศแหลงโรค/สตวรงโรค/พาหะรนฝอยทรายมเชอฯและสงแวดลอมทเหมาะสมตอการเปนแหลงเพาะพนธรนฝอยทราย
2.2 หมบานมความเสยงต า (Low risk area : LRA ) เปนพนทไมมชาวตางชาตหรอคนไทยตดเชอ Leishmania ปจจยเสยงตอกำรตดเชอลชมำเนย 1. กำรอยอำศยในสงแวดลอมทเออตอกำรเจรญเตบโตขยำยพนธของรนฝอยทรำย เชน พนทมควำมชนและคอนขำงทบแสง หรอมสตวรงโรค เชน วว ควำย สนข แมว หน ฯลฯ 2. การเขาไปในพนททเปนแหลงโรคประจ าถน เชน ประเทศอนเดย เนปาล บงคลาเทศ ซาอดอาระเบย ซเรย อฟกานสถาน แอลจเรย อหราน อรค เปร บราซล ฯลฯ 3. ความบกพรองของระบบภมคมกน เชน ผปวยตดเชอ HIV/AIDS ซงมกตดเชอลชมาเนยไดงาย 4. พฤตกรรมเสยง เชน การใชเขมฉดยารวมกน การมเพศสมพนธทไมปลอดภย 5. การไดรบเลอด/รบชนเนอ การถายทอดเชอจากแมทเปนโรคสลกระหวางตงครรภและทางน านม 6. อาชพ เชน ท าสวนยางพารา สวนกาแฟ หาของปา ลาสตว พกคางในปา หนวยงำนพจำรณำจดประเภทพนท
20
ผพจารณาจดประเภทพนท ไดแก รพ.สต.ทรบผดชอบในหมบานนน โดยมหนวยควบคมโรคตดตอน าโดยแมลงและหรอศนยควบคมโรคตดตอน าโดยแมลงใหการสนบสนน
ควำมถของกำรพจำรณำ ปละ 1 ครง เพอปรบประเภทพนทใหเหมาะสมตามสถานการณโรค โดยทวไปมกปรบประเภทพนท
เมอสนปงบประมาณ เพอจะไดจดท าแผนปฏบตงาน (Plan of Action) ในปถดไป มำตรกำรในกำรปฏบตงำนควบคมโรคลชมำเนยแยกรำยพนท
กจกรรม
ประเภทพนท หมบานแพรโรค ลชมาเนย (LTA)
หมบานไมแพรโรคลชมาเนย (NLTA) หมบานเสยงสง (HRA) หมบานเสยงต ำ (LRA)
1. กำรเฝำระวงโรคลชมำเนย - รายงานการพบผปวย - ตดตามเชอดอยาในผปวย - การส ารวจทางกฏวทยา - คนหา สตวรงโรค
+ +
ทกป +
+ +
ทก2ป +
+ +
ทก 5ป -
2. กำรปองกนโรคลชมำเนย 2.1 กำรประชำสมพนธ - สอมวลชน - หอกระจายขาว
+ +
+ +
- -
2.2 กำรใหสขศกษำ - ในหมบาน สขาภบาล เทศบาล - ในโรงเรยน - ในสถานบรการสาธารณสข - ในแหลงทองเทยว - ในกลมเสยง (แรงงานไทยและไทยมสลม ทหารทกลบจากประเทศตะวนออกกลาง) -ใชยาทากนยง ยาจดกนยง สมไฟไลยงและแมลงอนๆ - ใชมง
+ + + + + + +
+ + + + + + +
- - - - -
- -
3 กำรตรวจวนจฉยและกำรรกษำโรคลชมำเนย
21
- คนหาผปวย - รกษาผปวยเฉพาะราย - ตดตามผปวย
+ + +
+ + +
- - -
4. กำรควบคมโรคลขมำเนย -แจงเตอนเมอมแรงงานไทย ไทยมสลม และทหารทกลบจากประเทศตะวนออกกลาง - สอบสวนโรค - ก าจดสตวรงโรค - พนเคมชนดมฤทธตกคาง (IRS) - ปรบปรงสงแวดลอม (ลดแหลงแพรพนธรนฝอยทราย)
+ + + + +
+ + + + +
- - - - -
5. กำรฟนฟสมรรถภำพผปวยโรคลชมำเนย - ฟนฟสภาพจตใจ - ใหค าปรกษา - สงตอผปวยเพอผาตดแกไขความพการ
+ + +
+ + +
+ + +
หมำยเหต + = ควรด าเนนกจกรรม - = ไมตองด าเนนกจกรรม + = ด าเนนกจกรรมหรอไมขนกบสถานการณในพนท
22
ภำคผนวก
23
ควำมรโรคไขเลอดออก (Dengue Haemorrhagic Fever)
เชอกอโรค : เชอไวรสเดงกเปน RNA virus จดอยใน Family Flaviviridae (เดมเรยกวา group B arbovirus) ม 4 serotypes, DEN 1-4 ทง 4 serotypes ม antigen รวมบางชนดจงท าใหม cross reaction และม cross protection ไดในระยะสนๆ ถามการตดเชอชนดใดชนดหนงแลวจะมภมคมกนตอชนดนนไปตลอดชวต (permanent immunity) แตจะมภมคมกนตอไวรสเดงกชนดอนๆ อก 3 ชนดไดในชวงสนๆ (partial immunity) ประมาณ 6-12 เดอน หากหลงจากนจะมการตดเชอไวรสเดงกชนดอนๆ ทตางจากครงแรกจะเปนการตดเชอซ า (secondary dengue infection) ซงเปนปจจยส าคญในการท าใหเกดโรคไขเลอดออกเดงก กำรตดตอ : มยงลำยเปนพำหะน ำโรค โรคไขเลอดออกตดตอกนไดโดยมยงลายบาน (Aedes aegypti) เปนพาหะน าโรคทส าคญ รองลงมาเปนยงลายสวน โดยยงตวเมยซงกดเวลากลางวนและดดเลอดคนเปนอาหาร จะกดดดเลอดผปวยซงในระยะไขสงจะเปนระยะทมไวรสอยในกระแสเลอด เชอไวรสจะเขาสกระเพาะยง เขาไปอยในเซลลทผนงกระเพาะ เพมจ านวนมากขนแลวออกมาจากเซลลผนงกระเพาะ เดนทางเขาสตอมน าลายพรอมทจะเขาสคนทถกกดในครงตอไป
ยงพำหะน ำเชอไขเลอดออก
ยงลายจะวางไขตามภาชนะขงน าทมน านงและใส น านนอาจจะสะอาดหรอไมกได น าฝนมกเปนน า ทยงลายชอบวางไขมากทสด ดงนน แหลงเพาะพนธของยงลายบานจงมกอยตามโองน าดมและน าใชทไมปดฝา ทงภายในและภายนอกบาน จากการส ารวจแหลงเพาะพนธของยงลายชนดน พบวา รอยละ 64.52 เปนภาชนะเกบขงน าทอยภายในบาน และรอยละ 35.53 เปนภาชนะเกบขงน าทอยนอกบาน นอกจากโองน าแลวยงมภาชนะอนๆ เชน บอซเมนตในหองน า จานรองขาตกนมด จานรองกระถางตนไม แจกน อางลางเทา ยางรถยนต ไห ภาชนะใสน าเลยงสตว เศษภาชนะ เชน โองแตก เศษกระปอง กะลา เปนตน จากการศกษาขององอาจ เจรญสข และคณะ (2524) พบวายงลายสามารถวางไขไดในทอระบายน าโสโครก และมการเจรญเตบโตอยางปกตเหมอนในน าสะอาด ทงทภายในทอระบายน านนมเศษขยะและดนอยเปนจ านวนมาก ในขณะทยงลายสวน
24
ชอบวางไขนอกบานตามกาบใบของพชจ าพวก มะพราว กลวย พลบพลง ตนบอน ถวยรองน ายาง โพรงไม กะลา กระบอกไมไผทมน าขง ฯลฯ ส าหรบแหลงเพาะพนธสวนใหญในโรงเรยนพบวาเปนบอซเมนตในหองน าและ แจกนปลกตนพลดาง
ระยะฟกตวของโรค : หลงจากไดรบเชอจากยงประมาณ 5 - 8 วน (สนทสด 3 วน นานทสด 15 วน) ผปวยจงจะแสดงอาการของโรค
อำกำรและอำกำรแสดงโรคไขเลอดออก
ผปวยจะเรมมอาการของโรค ซงมความรนแรงแตกตางกนได ตงแตมอาการคลายไขเดงก (dengue fever หรอ DF) ไปจนถงมอาการรนแรงมากจนถงชอกและถงเสยชวตได โรคไขเลอดออกมอาการส าคญทเปนรปแบบคอนขางเฉพาะ 4 ประการ เรยงตามล าดบการเกดกอนหลงดงน 1. ไขสงลอย 2-7 วน 2. มอาการเลอดออก สวนใหญจะพบทผวหนง 3. มตบโต กดเจบ 4. มภาวะการไหลเวยนลมเหลว/ภาวะชอก ไขสงเฉยบพลน 2-7 วน หนาแดง ปวดกระบอกตา เบออาหาร อาเจยน สวนใหญจะไมมน ามกหรอไอ ซงตางจากโรคหดและไขหวด มจดเลอดออกเลกๆ ตามแขน ขา ล าตว รกแร เสนเลอดเปราะ แตกงาย อาจมเลอดก าเดา เลอดออกตามไรฟน อาเจยนและถายอจจาระสด า (melena) ปวดใตชายโครงขวา เนองจากมตบโต กดเจบ ประมาณวนท 3-4 นบแตเรมปวย บางรายอาจมภาวะชอก เนองจากมการรวของพลาสมา ออกไปยงชองปอด/ชองทองมาก สวนใหญจะเกดขนพรอมๆ กบไขลดลงอยางรวดเรว อาจเกดไดตงแตวนท 3 ของโรค ผปวยจะมอาการ กระสบกระสาย มอเทาเยน ชพจรเบาเรว สวนใหญ จะรสต พดรเรอง กระหายน า ปากเขยว ตวเยนชด ความรสตเปลยนไป และจะเสยชวตภายใน 12-24 ชวโมง หากไดรบการรกษาภาวะชอกอยางถกตองทนท สวนใหญจะฟนตวไดอยางรวดเรว กำรดแลรกษำผปวยไขเลอดออก
ขณะนยงไมมยาตานไวรสทมฤทธเฉพาะส าหรบ เชอไขเลอดออก การรกษาโรคนเปนการรกษาตามอาการและประคบประคอง ซงไดผลดถาใหการวนจฉยโรคไดตงแตระยะแรก การสงเกตอาการ ตดตามดแลผปวยอยางใกลชดในระยะเวลาวกฤต ประมาณ 24-48 ชวโมง จะชวยปองกนมใหโรคมความรนแรงเพมขนโดยม หลกปฏบตดงน 1. ในระยะไขสง บางรายอาจมการชกไดถาไขสงมาก โดยเฉพาะอยางยงเดกทมประวตเคยชก หรอในเดกอายนอยกวา 6 เดอน จ าเปนตองใหยาลดไข ควรใชยาพวกพาราเซตามอล หามใชยาพวกแอสไพรน เพราะจะท าใหเกรดเลอดเสยการท างาน จะระคายกระเพาะท าใหเลอดออกไดงายขน และทส าคญอาจท าใหเกด Reye
25
syndrome ควรใหยาลดไขเปนครงคราวเวลาทไขสงเทานน (เพอใหไขทสงมากลดลงเหลอนอยกวา 39 องศาเซลเซยส) การใชยาลดไขมากไปจะมภาวะเปนพษตอตบได ควรจะใชการเชดตวชวยลดไขดวย 2. ใหผปวยไดน าชดเชย เพราะผปวยสวนใหญมไขสง เบออาหาร และอาเจยน ท าใหขาดน าและเกลอโซเดยมดวย ควรใหผปวยดมน าผลไมหรอ สารละลายผงน าตาลเกลอแร (โอ อาร เอส) ในรายทอาเจยนควรใหดมครงละนอยๆ และดมบอยๆ 3. จะตองตดตามดอาการผปวยอยางใกลชด เพอจะไดตรวจพบและปองกนภาวะชอกไดทนเวลา ชอกมกจะเกดพรอมกบไขลดลงประมาณตงแตวนท 3 ของการปวยเปนตนไป ทงน แลวแตระยะเวลาทเปนไข ถาไข 7 วนกอาจชอกวนท 8 ได ควรแนะน าใหพอแมทราบอาการน าของชอก ซงอาจจะมอาการเบออาหารมากขน ไมรบประทานอาหารหรอดมน าเลย หรอมอาการถายปสสาวะนอยลง มอาการปวดทองอยางกะทนหน กระสบกระสาย มอเทาเยน ควรแนะน าใหรบน าสงโรงพยาบาลทนททมอาการเหลาน 4. เมอผปวยไปตรวจทโรงพยาบาลหรอสถานพยาบาลทใหการรกษาได แพทยจะตรวจเลอดดปรมาณเกรดเลอดและ hematocrit และอาจนดมาตรวจดการเปลยนแปลงของเกรดเลอดและ hematocrit เปนระยะๆ เพราะถาปรมาณเกรดเลอดเรมลดลงและ hematocrit เรมสงขน เปนเครองชบงวาน าเลอดรวออกจากเสนเลอด และอาจจะชอกได จ าเปนตองใหสารน าชดเชย 5. โดยทวไปไมจ าเปนตองรบผปวยเขารกษาในโรงพยาบาลทกราย โดยเฉพาะอยางยงในระยะแรกทยงมไข สามารถรกษาแบบผปวยนอก โดยใหยาไปรบประทาน และแนะน าใหผปกครองเฝาสงเกตอาการตามขอ 3 หรอแพทยนดใหไปตรวจทโรงพยาบาลเปนระยะๆ โดยตรวจดการเปลยนแปลงตามขอ 4 ถาผปวยมอาการแสดงอาการชอก ตองรบไวรกษาในโรงพยาบาลทกราย และถอเปนเรองรบดวนในการรกษา กำรปองกนและควบคมโรคไขเลอดออก เปนททราบกนดแลววา การปองกนและควบคมโรคไขเลอดออก ซงมมาตรการหลกเนนไปทการควบคมยงลายทเปนพาหะน าโรค ความรวมมอของประชาชนจงเปนปจจยส าคญทจะท าใหปองกนและควบคมโรคไขเลอดออกใหหมดไปจากชมชนได แตละจงหวดมแหลงทรพยากร องคกร บคลากร และความคลองตวทจะจดหารปแบบความรวมมอภายในชมชนทองถน จดเรมตนทส าคญคอ การจดการใหฝายตาง ๆ ไดรวมกนมองปญหาและวางแผนแกไขปญหาดวยกน การผสมผสานความรวมมอจะตองท าทงระหวางภาครฐและภาคเอกชน ในภาครฐกตองผสมผสานระหวางหนวยราชการตางวชาชพ ตางสงกดและตางระดบ เพอสนบสนนใหเกดการมสวนรวมในการควบคมโรคโดยประชาชนใน ทองถนอยางทวถงและมประสทธภาพ กจกรรมทเกยวของในการปองกนและควบคมโรค ประกอบดวย
ดานสาธารณสข - ใหสขศกษา สนบสนนเคมภณฑและการควบคมโรค ดานการศกษา - สอนการควบคมโรคแกนกเรยน และกระตนใหปฏบตอยางตอเนองสม าเสมอ ดานการปกครอง - ใหการสนบสนนการควบคมโรคผานทางขายงานการปกครองทองถน ดานประชาสมพนธ
- เผยแพรขาวสารความรเกยวกบการควบคมโรค และการกระตนเตอนใหประชาชนตนตวในการควบคมโรค
ดานเอกชน - ใหการสนบสนนทรพยากร หรอเขารวมกจกรรมการควบคมโรคไขเลอดออกในชมชน โดยมรปแบบตาง ๆ ดงน 1. การรณรงค โดยการระดมความรวมมอของผน าชมชน นกเรยน กลมกจกรรม และประชาชน เพอก าจดแหลงเพาะพนธของยงลาย ทงในบาน รอบบาน และในชมชนอยางตอเนอง
26
2. การรวมมอกบโรงเรยน ในการสอนนกเรยนใหมความรเรองการควบคมยงลาย และมอบหมาย กจกรรมใหนกเรยนก าจดแหลงเพาะพนธยงลายทงทบานและท โรงเรยน อาจด าเนนการอยางสม าเสมอตลอดทงป 3. การจดหาทรายก าจดลกน ามาจ าหนายในกองทนพฒนาหมบานในราคาถก บางแหงอาจจดอาสาสมครไปส ารวจแหลงเพาะพนธยงลายตามบานเรอน และใสทรายก าจดลกน าใหเปนประจ าโดยคดคาบรการราคาถก
27
ควำมรโรคมำลำเรย
มาลาเรยเปนโรคตดตอทมยงกนปลองเปนพาหะ เกดจากเชอพลาสโมเดยม (Plasmodium) ซงเปนสตวเซลลเดยวอยใน Class Sporozoa มวงจรของเชอระยะตางๆ สลบกนคอระยะมเพศและไมมเพศ และมวงจรชวตอยทงในสตวมกระดกสนหลงและสตวจ าพวกยง เชอกอโรค เชอมาลาเรยในคนมทงหมด 5 ชนด ไดแก 1) พลาสโมเดยม ฟลซปารม (Plasmodium falciparum) 2) พลาสโมเดยม ไวแวกซ (Plasmodium vivax) 3) พลาสโมเดยม มาลารอ (Plasmodium malariae) 4) พลาสโมเดยม โอวาเล (Plasmodium ovale) 5) พลาสโมเดยม โนซ (Plasmodium knowlesi)
การกระจายของเชอมาลาเรยชนดตางๆ นน ขนกบอณหภมและยงพาหะ ในประเทศไทยพบทง 5 ชนด ปงบประมาณ 2554 พบฟลซปารม 48% ไวแวกซ 51 % ทเหลอเลกนอยเปนชนดมาลารอและเชอชนดผสม การตดเชอชนดผสมทพบไดบอยทสดคอ ฟลซปารมรวมกบไวแวกซ สวนโอวาเลและโนซนนะพบเพยงปละ 2-3 ราย เทานน และมกพบบรเวณชายแดนซงมการแพรเชอสง โดยทวไปเชอมาลาเรยชนดฟลซปารมมกพบไดทวประเทศโดยเฉพาะอยางยงบรเวณชายแดนไทย-เมยนมาร ส าหรบไวแวกซพบมากในจงหวดทมอาณาเขตตดกบชายแดนไทย-กมพชา ไดแก จงหวดสระแกว จนทบร และตราด
ปญหาการแพรระบาดมาลาเรยยงคงมตามบรเวณชายแดนสวนใหญ พบบรเวณจงหวดชายแดน เนองจากมลกษณะภมประเทศทเออตอการแพรเชอ เพราะเปนบรเวณทเปนปาเขาทมแหลงน า ล าธาร และมยงกนปลองทเปนพาหะน าโรค
ประชาชนทปวยสวนใหญมกจะสมพนธกบการประกอบอาชพทเสยงตอการตดเชอ ไดแก การท าไร ท าสวน รบจางท าสวนปา ตดไม ชาวบานมกมการคางแรมเมอตองออกไปทงวน เชน ดายหญาในสวน ในไร หาของปา โดยทไมมการปองกนตนเองจากการถกยงกด ท าใหรบเชอมาลาเรย และเจบปวยได
ยงพำหะน ำเชอมำลำเรย
ยงกนปลองมกแพรพนธบรเวณล าธาร ทมน าไหล มหญาปกคลม และแสงแดดสองร าไร หรอบรเวณรอยเทาสตวทมน าขง ยงทสามารถแพรเชอมาลาเรยได คอ ยงกนปลองตวเมยเทานน และยงกนปลองแตละชนดมความสามารถในการแพรเชอมาลาเรยไดไมเทากน ดงนนจงไดจดกลมยงกนปลองออกเปนกลมตางๆ ตามความสามารถในการแพรเชอมาลาเรยไดดงน
1) ยงพาหะหลก (Primary vector) คอ ยงทสามารถน าเชอมาลาเรยไดด และมบทบาทส าคญในการแพรโรคในพนทปาเขาทวประเทศ ยงในกลมนม 3 ชนดไดแก อะนอฟฟลส ไดรส (Anopheles dirus) อะนอฟฟลส มนมส (Anopheles minimus) และ อะนอฟฟลส แมคคเลตส(Anopheles maculatus)
2) ยงพาหะรอง (Secondary vector) คอ ยงทสามารถน าเชอมาลาเรยไดแตไมดเทากบยงพาหะหลก และมบทบาทในการแพรโรคนอย ยงในกลมนม 3 ชนด ไดแก อะนอฟฟลส ซนไดคส (Anopheles sundaicus) อะนอฟฟลส แอคโคไนตส (Anopheles aconitus) และ อะนอฟฟลส ซโดวลโมไร (Anopheles pseudowillmori)
28
3) ยงทสงสยวาเปนพาหะ (Suspected vector) คอ ยงทไมทราบแนชดวาเปนยงทสามารถน าเชอมาลาเรยไดหรอไม แตมแนวโนมวาอาจจะแพรเชอไขมาลาเรยไดในบางพนททมสภาพแวดลอมทเหมาะสม ยงในกลมนม 4 ชนดดวยกนไดแก อะนอฟฟลส บาบรอสตส (Anopheles barbirostris) อะนอฟฟลส ฟลปปนเนนซส (Anopheles philippinensis) อะนอฟฟลส แคมเปสตส (Anopheles campestris) และ อะนอฟฟลส คลซเฟซ (Anopheles culicifacies) กำรตดตอโรคมำลำเรย ตดตอไดดวยวธตาง ๆ ดงน
1. โดยการถกยงกนปลองทมเชอมาลาเรยกด 2. จากการถายเลอด โดยเลอดทไดรบบรจาคไมไดรบการตรวจหาเชอเสยกอน คนทไดรบการถาย
เลอดนนกจะตดเชอมาลาเรยไปได 3. ตดตอจากแมสลก หากแมก าลงตงทองไดรบเชอมาลาเรย อาจท าใหลกในทองเกดตดเชอมาลาเรยได
อำกำรและกำรแสดงของโรคมำลำเรย หลงจากทถกยงกนปลองทมเชอมาลาเรยกดประมาณ 10-14 วน จะมอาการของไขในระยะแรกทเรมมไขนน อาจมเพยงอาการน าคลายกบเปนไขหวด คอ มไขต าๆ ปวดศรษะ ปวดเมอยตามตวและกลามเนอ อาจมอาการคลนไสและเบออาหารได อาการนจะเปนเพยงระยะเวลาสนเปนวนหรอหลายวนได ขนอยกบภาวะภมตานทานตอเชอมาลาเรยของผปวย หรอผปวยไดรบยาปองกนมาลาเรยมากอน หรอไดรบยามาลาเรยมาบาง หลงจากนน มไขหนาวสน ซงอาการจบไขนนตรงกบระยะทเชอในเมดโลหตแดงเจรญเตมทแลวแตกออก แบงออกเปน 3 ระยะคอ ระยะหนำว (Cold stage) ระยะรอน (Hot stage) และระยะเหงอออก (Sweating stage) ซงระยะเวลาในจบไขขนอยกบชนดของเชอ ผปวยจะรสกวาหายเปนปกตในระยะพกซงกนเวลาประมาณ 1-2 วนแลวแตชนดของเชอ แลวจงจะจบไขอก กำรรกษำ ผทมประวตไปในพนทเสยงหรอไปในแหลงแพรเชอมา หรอเคยไปท างานในปา หรอนกทองเทยว ในระยะ 10-14 วน หากมอาการไข หนาวสน กใหสงสยไวกอนวาอาจเปนมาลาเรย ใหรบไปโรงพยาบาล หรอสถานบรการสาธารณสขใกลบาน เพอเจาะเลอดตรวจหาเชอมาลาเรย หากพบเชอจะไดรบรกษาไดทนท การรกษามาลาเรยตองรบประทานยาจนครบตามทแพทย หรอเจาหนาทจายให มฉะนนจะท าใหรกษาไมหายขาด อาจกลบมามอาการใหมอก
กำรปองกนโรคมำลำเรย
การปองกนไมใหถกยงกนปลองกดเปนวธทดทสด กลาวคอเพอเปนการลดการสมผสระหวางคนและยงพาหะ ไดแก การนอนในมงหรอมงชบสารเคม การใชยาทากนยงบรเวณผวหนงทอยนอกเสอผา ขณะอยนอกมงหรอนอกบานในตอนกลางคน และควรทายาซ าทก 6 ชวโมง นอกจากนควรสวมเสอแขนยาวและกางเกงขายาวทปกปดรางกายใหมดชด หรอสมไฟ หรอจดยากนยงเมออยนอกมง หรอนอกบานดวย
29
มำตรกำรในกำรปฏบตงำนควบคมโรคมำลำเรย เปนมาตรการทด าเนนการตอเชอมาลาเรยเฉพาะในผปวยมวตถประสงค เพอใหการบ าบดรกษา ลดความ
ทกขทรมานของผปวยใหหายขาดจากโรค เพอปองกนการถายทอดเชอระยะตดตอ (Infective stage) ไปสบคคลอน ซงประกอบดวยหลายกลวธ คอ การคนหาผปวย การรกษาผปวย การตดตามผลการรกษาผปวย การสอบประวตผปวย และการสอบสวนแหลงแพรเชอ ดงน
กำรเฝำระวงโรค
1. กำรคนหำผปวย (Malaria Case Detection) หมายถง การคนหาผทมเชอมาลาเรยในกระแสโลหตทเปนผปวยรายใหม โดยการเจาะโลหตตรวจหา
เชอมาลาเรย มวตถประสงคเพอคนหาแหลงรงโรค อนจะน าไปสการบ าบดรกษา ลดความทกขทรมานของผปวย และตดวงจรการแพรโรคโดยวธอน ๆ ตอไป รายทมารบบรการเจาะโลหตในระยะตดตามผลของการรกษาจะรวมผลงานไวในการเจาะโลหตตดตามผลการรกษา กลวธทน ามาใชด าเนนการคนหาผปวยม 2 ลกษณะ คอ
การคนหาผปวยทางตรง การคนหาผปวยทางออม
1.1 กำรคนหำผปวยทำงตรง (Active Case Detection ชอยอ ACD) เปนการคนหาผปวยเชงรก หมายถง วธการคนหาผปวยทเจาหนาทเดนทางเขาไปท าการเจาะโลหตในหมบาน ซงอาจจะด าเนนการอยางสม าเสมอ หรอเปนกจกรรมเฉพาะกจเมอมไขสงผดปกตหรอคาดวาจะมไขสงผดปกต แบงออกตามลกษณะการปฏบตงานได 5 วธ ไดแก การคนหาผปวยวธพเศษ มาลาเรยคลนกเคลอนท การเจาะโลหตหม การเจาะโลหตขณะไปสอบประวตผปวย และการเจาะโลหตเพอวตถประสงคอน ๆ
ส าหรบการเจาะโลหตขณะเยยมบาน (House Visiting Case Detection) ซงเคยใชค ายอ ACD ท าในพนทไขมาลาเรยต า มงหมายกวาดลางมาลาเรยโดยการเยยมบานทกหลงคาเรอน เดอนละครง ในปจจบน ACD จงเปนค ารวมของการคนหาผปวยทางตรงทกวธ ดงน
1.1.1 กำรคนหำผปวยวธพเศษ (Special Case Detection ชอยอ SCD) เปนกจกรรมของเจาหนาทมาลาเรย ซงไปเจาะโลหตประชาชนกลมเสยงในหมบาน ในลกษณะเยยมทกหลงคาเรอน และตองน าฟลมโลหตกลบมาตรวจยงส านกงาน เปนกจกรรมเฉพาะกจ (Non-regular schedule) เพอคนหาผปวยรายใหมเมอมปญหาภาวะไขมาลาเรยสงผดปกตหรอเมอคาดวาจะเกดภาวะไขสงขน โดยเลอกเจาะโลหตเฉพาะกลมเสยงตอการตดโรค ซงเปนขอมลระบาดวทยาของผเสยงตอโรค หรอ เจาะโลหตผทไมใชกลมเสยง เฉพาะรายมอาการนาสงสยจะมเชอไขมาลาเรยซงซกประวต ดงน
1) อาการไข 2) เคยมประวตไข 3) ไปไหนมา 4) มาจากทไหน พนท A1 A2 ด าเนนการเฉพาะในกรณท มปญหาภาวะไขสงขนผดปกต หรอ เมอคาด
วาจะเกดภาวะไขสงขน เจาะโลหตผเสยงตอโรค ทกราย และเจาะโลหตผทไมใชกลมเสยง เฉพาะรายมอาการและประวตนาสงสยเปนไขมาลาเรย ซงคดกรองโดยใชค าถาม 4 ขอ ถาปญหาเกดขนตามฤดกาลปกตใหด าเนนการตงแตตนฤดกาลแพรเชอ
พนท B1 ในสถานการณปกต ไมตองท า SCD ยกเวนเมอมการเคลอนยายของกลมเสยงตอโรคเขามาในพนท B1 จ านวนมากจนเกรงวาจะเกดการแพรเชอขนใหมได
พนท B2 ไมตองท า SCD ในสถานการณปกต 1.1.2 มำลำเรยคลนกเคลอนท (Mobile Malaria Clinic ชอยอ MMC) เปนกจกรรมท
เจาหนาทเขาไปเจาะโลหตในหมบาน พรอมอปกรณส าหรบวนจฉยเชอ บ าบดรกษา และสอบประวตผปวย
30
มาลาเรย ไมตองน าฟลมโลหตกลบมาตรวจยงส านกงาน ด าเนนการในกรณทตองการคนหาและรกษาผปวยอยางรวดเรว มวตถประสงคเพอลดความทกขทรมานของผปวยและลดแหลงรงโรคอยางรวดเรว โดยเจาะโลหตผมารบบรการทกรายบ าบดรกษาและสอบประวต ผปวยพบเชอทกรายทนท เชนเดยวกบมาลาเรยคลนกถาวรทวไป MMC ม 2 ประเภท คอ
- MMC ระยะสน (Non - schedule Mobile Malaria Clinic ชอยอ NSMC) ก าหนดสถานท วนเวลาทแนนอนลวงหนาในระยะสน ๆ ด าเนนการในลกษณะเฉพาะกจเมอเกดปญหาขน ไมท าเปนประจ าทกลมบานใด ๆ ในรอบป
- MMC ระยะยาว (Fixed Schedule Mobile Malaria Clinic ชอยอ FSMC) ก าหนดสถานทและวนเวลาแนนอน เปนรอบ โดยจดตง MMC ณ สถานทประจ าในหมบาน และก าหนด วน เวลาปฏบตงานแนนอนลวงหนาทราบกนทวไป เลอกวนทชมชนมกจกรรมพเศษรวมกน เปนประจ า เชน ทกวนตลาดนด เปนตน กจกรรมนจะยกเลกเมอปญหาไขมาลาเรยลดลง
ในกรณทสงเจาหนาทไปเยยมบานเจาะโลหตผมอาการ หรอ ประวตนาสงสย ซงอาศยอยรอบ ๆ ทตง
MMC ใหรวมเปนผลงาน MMC ดวย
พนท A1 A2 ด าเนนการในพนทหางไกลจาก PCD Post ทมบรการตรวจบ าบดรกษาทนท ไดแก มาลาเรยคลนกและโรงพยาบาล ทงนเมอพบหรอคาดวาจะเกดภาวะไขมาลาเรยสงมากจ าเปนตองลดแหลงรงโรคและความทกขทรมานของผปวยอยางรวดเรว หรอมภาวะไขมาลาเรยสง และมศกยภาพทจะด าเนนการไดกระท าตงแตตนฤดกาลแพรเชอ
พนท B1 ไมตองท ามาลาเรยคลนกเคลอนทในสถานการณปกต ยกเวนเมอมการเคลอนยายของกลมเสยงตอโรคเขามาในพนท B1 จ านวนมากจนเกรงวาจะเกดการแพรเชอขนใหมได
พนท B2 ไมตองท ามาลาเรยคลนกเคลอนทในสถานการณปกต 1.1.3 กำรเจำะโลหตหม (Mass Blood Survey ชอยอ MBS) เปนกจกรรมหนงของการสอบสวน
แหลงแพรเชอ (Foci Investigation) มวตถประสงคหลกเพอสอบสวนและประเมนสถานการณโรค และขณะเดยวกนไดโอกาสคนหาผปวยมาลาเรยทไมไดตรวจพบครงกอน เพอใหการบ าบดรกษา ด าเนนการโดยทมสอบสวนทางระบาดวทยาและกฏวทยาในพนท ตามหลกเกณฑการสอบสวนแหลงแพรเชอ หลกเกณฑการเจาะโลหตมดงน
เจาะโลหตทกคนทพบ หรอประมาณ 100-150 ราย ในรศม 1-2 กโลเมตร กลมบาน/หมบานเลก ใหเจาะโลหตทงกลมบาน/หมบาน หรออยางนอย 20-30 หลงคา
เรอน รายทเจาะโลหตไปแลวในระยะนอยกวา 1 สปดาห ไมตองเจาะโลหตซ า
1.1.4 กำรเจำะโลหตขณะไปสอบประวตผปวย (Case Investigation Survey ชอยอ CIS) เปนการเจาะโลหตผทเสยงตอการตดโรค รอบบานผปวยขณะไปสอบประวตผปวยในหมบาน โดยมงหวงผลพลอยไดในการคนหาผปวยใหไดมากขน เจาะโลหตผสงสยซงอาศยอยในบานใกลเคยงและบานผปวยรายทไปสอบประวต ส าหรบผปวยรายทไปสอบประวตจะเจาะโลหตซ าเพอตดตามผลของการรกษาเทานน และรวมผลการเจาะไวในการตดตามผลการรกษา
31
พนท A1 A2 ด าเนนการเมอผลสอบประวตผปวยเปน Indigenous case ทกราย รายใดอยในบรเวณแหลงแพรเชอเกาใหท า CIS หางจากการเจาะครงกอนไมนอยกวา 1 สปดาห และด าเนนการเมอคาดวาจะมผปวย หลงเหลออยเทานน
พนท B1 ด าเนนการเมอผลสอบประวตผปวยเปน Indigenous case หรอมผปวยมอาการนาสงสยเปนมาลาเรยในบรเวณใกลเคยงหลายราย
พนท B2 ด าเนนการเมอผลสอบประวตผปวยเปน Indigenous case 1.1.5 กำรเจำะโลหตเพอวตถประสงคอน ๆ เชน การวจย หนวยแพทยเคลอนท เปนตน ซง
ด าเนนการโดยผอนทไมใชเจาหนาทมาลาเรย หรอการเจาะโลหตเพอวตถประสงคอน ซงเปนลกษณะการคนหาผปวยทางตรง ใหรวบรวมเปนผลงานเฉพาะเมอใชวธวนจฉยดวยการตรวจหาเชอมาลาเรย สวนการวนจฉยดวยการตรวจวดอยางอน ไดแก ตรวจวดระดบภมคมกนไมนบรวมเปนผลงาน เชน ผลการตรวจวดระดบภมคมกนดวยวธ ELISA test (Enzyme Linkage Immuno-absorbent Assey test) หรอ IFA test (Influorescence Antibody test ) เปนตน
1.2 กำรคนหำผปวยทำงออม (Passive Case Detection ชอยอ PCD) เปนการคนหาผปวยเชงรบ หมายถง การคนหาผมเชอมาลาเรยในกลมผมารบบรการตรวจรกษาทสถานบรการตาง ๆ ในลกษณะเจาะโลหตตรวจรกษาทนท หรอเจาะโลหตสงตรวจและรกษาภายใน 7 วน ดงน
1.2.1 มำลำเรยคลนก หรอ มำลำเรยคลนกชมชน (Malaria Clinic ชอยอ MC หรอ Malaria Post ชอยอ MP) เปนสถานบรการเจาะโลหตตรวจรกษาทนท ใหบรการตรวจโลหตและบ าบดรกษาผมารบบรการทกราย อาจพจารณาใหบรการนอกเวลาราชการตามความจ าเปนเมอมศกยภาพเพยงพอ จดตงไดในทกพนททมจ านวนผมารบบรการเหมาะสม
1.2.2 โรงพยำบำล (Hospital ชอยอ Hosp.) เปนสถานบรการเจาะโลหต ตรวจรกษาทนท ไดแก โรงพยาบาลของรฐทกระดบ ตงแตโรงพยาบาลชมชน (รพช.) โรงพยาบาลทวไป (รพท.) โรงพยาบาลศนย (รพศ.) โรงพยาบาลของมหาวทยาลย และอน ๆ หรอโรงพยาบาลเอกชนและคลนกทวไปทมแพทยปฏบตงานประจ าซงใหความรวมมอในการรายงานผลการคนหาผปวยตลอดจนใหการบ าบดรกษาในแนวทางเดยวกน การพจารณาเจาะโลหตและบ าบดรกษาผปวยรายใดขนกบดลยพนจของแพทย
1.2.3 สถำนอนำมย (Health Center ชอยอ HC) เปนสถานบรการเจาะโลหต ตรวจรกษาทนท หากมศกยภาพในการตรวจวนจฉยไดเอง หรอเจาะโลหตสงตรวจและรกษาภายใน 7 วน สถานอนามยทกแหงในพนท (A1 A2 B1 B2 IA) ท าการเจาะโลหตผมอาการและประวตนาสงสยเปนไขมาลาเรย โดยใชค าถาม 4 ขอ ตามหลกเกณฑในคมอการรกษาไขมาลาเรยฉบบปจจบน ส าหรบสถานอนามยในพนท IA การเจาะโลหตใหอยในดลยพนจของนายแพทยสาธารณสขจงหวด
1.2.4 อำสำสมคร (Volunteer) อาสาสมครเปนผใหบรการเจาะโลหตสงตรวจเพอบ าบดรกษาภายใน 7 วน และแนะน าสถานทตรวจรกษาแกผปวย ใหค าแนะน าในการควบคมปองกนไขมาลาเรยแกประชาชนและชมชน ตลอดจนสนบสนนการปฏบตงานควบคมปองกนไขมาลาเรยของเจาหนาท อาสาสมครม 2 ประเภท คอ อาสาสมครสาธารณสขประจ าหมบาน (Village Health Volunteer ชอยอ VHV หรอ อสม.) และอาสาสมครมาลาเรยประจ าหมบาน (Village Malaria Volunteer ชอยอ VMV หรอ อมม.) อสม.และ อมม. มกจกรรมในพนท ดงน
พนท A1 A2 อสม./อมม. เจาะโลหตผมารบบรการทกรายโดยใชค าถาม 4 ขอ อสม. เจาะโลหตผมอาการและประวตทนาสงสยวาจะเปนไขมาลาเรยทกราย ผปวยซงมาหา
32
อสม. ดวยสาเหตอนไมตองเจาะโลหต อสม./อมม. ทอยใกลสถานบรการสาธารณสข ไมตองเจาะโลหต แตแนะน าสถานทตรวจรกษา พนท B1 B2 อสม. / อมม. ไมตองเจาะโลหต ใหปฏบตหนาทอนแทน เชน
สงตอผปวยและใหสขศกษา ยกเวน หมบานซงพบ Imported case เขามาเปนจ านวนมากและหางไกลสถานบรการสาธารณสข ใหพจารณามอบหมายให อสม./อมม. รายนนเจาะโลหตได โดยปฏบตเชนเดยวกบพนท A1 A2
2. กำรสอบประวตผปวย (Case Investigation ชอยอ CI) หมายถง การสอบถามผปวยทพบเชอมาลาเรยเกยวกบประวตการเจบปวยและเหตการณท
เกยวของตามแบบฟอรมรายงาน รว.3 เพอทราบสาเหตและชนดของการตดเชอเพอเปนแนวทางในการควบคมโรคตอไป ผปวยพบเชอทกรายจากทกกจกรรมการคนหาผปวย เจาหนาทมาลาเรยตองท าการสอบประวตตามแบบฟอรมรายงาน รว.3 ท าการสอบประวตโดยเจาหนาทสาธารณสขจงหวด ส าหรบพนท B1 และ B2 ผปวยรายทสอบประวตทมาลาเรยคลนก หากมขอสงสย ตองไปสอบประวตซ าอกครงหนง และถายงสงสยวาอาจเปน Indigenous case จรงตองพจารณาด าเนนการสอบสวนแหลงแพรเชอตอไป (DOT for pre elimination area) 3. กำรสอบสวนแหลงแพรเชอ (Foci Investigation ชอยอ FI)
หมายถง กจกรรมซงด าเนนการเพอประมวลขอมลทางดานระบาดวทยา กฏวทยา สงคมวทยา และด าเนนมาตรการตาง ๆ ในพนท เพอหาวธการควบคมมาลาเรยในพนทดงกลาวใหเหมาะสมยงขน ด าเนนการโดยทมสอบสวนทางระบาดวทยาและกฏวทยา ซงมประจ าทกศนยควบคมโรคตดตอน าโดยแมลง และส านกงานปองกนควบคมโรค มวตถประสงค 4 ประการ คอ เพอยนยนการพบผปวยมาลาเรย เพอทราบรายละเอยดและปจจยเพมเตมทท าใหเกดโรค เพอยนยนการเกดแพรเชอ และเพอบอกลกษณะการเกดระบาด
การสอบสวนแหลงแพรเชอตองท าการรวบรวมขอมลทงหมดทมอยจากรายงาน และท าการส ารวจใหมเพมเตมทงดานยงพาหะ สงแวดลอม และท าการเจาะโลหตหม ตามแบบฟอรมรายงาน รว. 5/กว.3 พนทใดไดท าการสอบสวนแหลงแพรเชอกอนแลว มขอมลทางระบาดวทยาและกฏวทยาพอเพยง และไมมการเปลยนแปลงทางนเวศวทยาทเกยวของกบยงพาหะไมตองสอบสวนซ า กรณการไปสอบสวนแหลงแพรเชอหากพบยงสงสยเปนยงพาหะชนดใหม หรอจ าเปนตองวดระดบภมคมกนมาลาเรยของประชากร ใหสงวนจฉยท ศนยอางองทางหองปฏบตการโรคตดตอน าโดยแมลง ส านกโรคตดตอน าโดยแมลง กรมควบคมโรค
การสอบสวนแหลงแพรเชอมาลาเรยจดล าดบความส าคญ ดงน พนท B2 1) พบ Indigenous case ตงแต 1 รายขนไป เพอพสจนวาเกดการแพรเชอใหมขน
หรอไม และเพอคนหาสาเหตการเกดแพรเชอและเสนอมาตรการท าลายแหลงแพรเชอทเหมาะสม
2) ไดรบการรองขอจากส านกงานสาธารณสขจงหวด และหรอส านกงานปองกนควบคมโรค พจารณาใหความส าคญใหด าเนนการได
พนท B1 1) พบ Indigenous case ตงแต 1 รายขนไป 2) พบ Imported case เปนจ านวนมากอาจท าใหเกดการแพรเชอกลบมา ใหมได
3) ใหกระท าเพอพสจนวาเกดการแพรเชอใหมหรอไม เพอจะไดด าเนนการแกไข พนท A1 A2 เปนพนททยงมภาวะไขมาลาเรยสงเปนเวลานาน แมวาไดด าเนนมาตรการทกดาน
อยางเขมแขงแลว ควรท าการสอบสวนเพอคนหาสาเหตของการแพรเชอและเสนอวธการควบคมทเหมาะสมกวาเดม
33
ควำมรโรคเทำชำง (Lymphatic Filariasis) โรคเทาชาง (Lymphatic Filariasis) เปนโรคตดตอชนดหนง เกดจากพยาธตวกลมขนาดเลก รปราง
คลายเสนดายจดอยใน Superfamily Filarioidea มรายงานกวา 100 ชนด แตสามารถตดตอถงคนไดถง 9 ชนด
ผทไดรบเชอพยาธโรคเทาชาง มอาการส าคญคอ มไข รวมกบตอมและทอทางเดนน าเหลองอกเสบ เปนๆ หายๆ
หากไมไดรบประทานยาฆาเชอพยาธ ตวพยาธจะท าใหเกดการอดตนทอทางเดนน าเหลอง มการคงคางน าเหลอง
ทอวยวะสวนปลายจากตอมน าเหลอง เชน แขน ขา ท าใหแขน ขา โต กลายเปนภาวะเทาชาง (Elephantiasis ) เชอกอโรค : ส าหรบประเทศไทย มการแพรเชอพยาธโรคเทาชางอย 2 ชนด คอ Wuchereria bancroftiมการแพรเชอทาง ภาคเหนอและตะวนตกของประเทศ ไดแกจงหวดแมฮองสอน ตาก กาญจนบร ราชบร ระนอง และBrugia malayi มการแพรเชอทางภาคใต พบทจงหวดนราธวาส นครศรธรรมราช สราษฏรธาน และกระบ มรงโรคในแมว
กำรตดตอ : โรคเทาชางสามารถตดตอโดยผานยงพาหะ ซงกดคนทตดเชอพยาธโรคเทาชาง น าพยาธตวออนเขาส
ยง ไปเจรญเตบโตในกระเพาะอาหารของตวยง ใชเวลา 7 -21 วน แลวเคลอนเขาสสวนปากของยง พรอมทจะ
แพรเขาสคนเมอถกยงกด
ยงพำหะน ำเชอพยำธโรคเทำชำง
- ยงพาหะน าเชอพยาธชนด B. malayi ไดแก M. dives, M. bonneae, M. indiana, M. uniformis, M.
annulata และ M. annulifera มแหลงเพาะพนธอยตามปาพร แหลงน าาธรรมชาตทมน าขงตลอดป มพช
น าจ าพวกแพงพวย ผกตบชวา กก จอกแหน หญา วชพชน าตาง ๆ เพอใหลกน าและตวโมงยดเกาะอาศย โดยจะ
ใชหนาม (spine) ทสวนหว ซงมทอส าหรบหายใจเจาะแทงเขาไปในล าตนเหนอรากพช เพอดงเอาออกซเจนมาใช
หายใจ ยงตวเตมวย ชอบหากนนอกบานมากกวาในบาน กนทงเลอดสตวและคนออกหากนในเวลากลางคน ม 2
ชวง หวค าและเชามดกอนพระอาทตยขน
- ยงพาหะน าเชอ W. bancrofti rural type สายพนธดงเดมพบในชนบทของประเทศไทย เปนยงลายปา
ไดแก Aedes niveus groups Ae. Annandalei Ae. desmotes และ Ae. Imitator แหลงเพาะพนธของยง
เหลาน ชอบวางไขตามโพรงไม ตอไม โดยเฉพาะตอของตนไผ กานใบพชขนาดใหญ รอง ร รอยแตกตนไม ท
สามารถขงน าไดกลายปนทวางไขตามธรรมชาต ในปจจบน เรมพบวายงลายสวน Ae. Albopictus สามารถรบ
เชอพยาธโรคเทาชางระยะท 2 ( L2)ได ดงนนยงชนดนอาจเปนพาหะโรคเทาชางไดในอนาคต
- สวนยงพาหะน าเชอ W. bancrofti urban type เชอพยาธชนดน เปนสายพนธทมากบชาวพมา มยง
ร าคาญ Culex quinquefasciatus เปนพาหะทมความสามารถน าโรคในสภาพหองทดลอง ส าหรบประเทศไทย
ซงพบไดทวไปในเขตเมอง ชมชนแออด ยงชนดนมแหลงเพาะพนธเปนน าเนาเสย เพราะมสารอนทรยสงส าหรบ
34
เปนอาหารใหตวออน ยงตวเตมวย บนไมไกลจากแหลงทเกด กนทงเลอดสตวและเลอดคน ออกหากนเวลา
กลางคน ชวงเวลาออกหากนสงสด เวลา 01.00-02.00 น.
รงโรคในสตว : เชอพยาธโรคเทาชาง ไมไดตดตอสคนเทานน แตตดตอสสตวไดดวย การเฝาระวงโรคเทาชางใน
ประเทศไทย พบเชอพยาธ B. malayi ในเลอดแมว โดยทไมแสดงอาการของโรคเทาชางหรอม ความผดปกตเกด
ขนกบแมว แมวจงเปนแหลงโรคหรอ รงโรคของเชอพยาธโรคเทาชางทสามารถแพรสยง และคน การทจะทราบ
วาแมวมเชอพยาธโรคเทาชางหรอไม จะท าไดโดยการเจาะเลอดแมวมาตรวจหาเชอพยาธฯเทานน สวนเชอพยาธ
W. bancrofti ไมมรายงานรงโรคในสตว ยงพาหะโรคเทาชางมนสยกดกนทงเลอดคน และสตว ยอมสามารถน า
เชอพยาธฯ จากแมว สคนได การควบคมโรคเทาชางจงจ าเปนตองควบคมโรคทงในคน และแมวคขนานกน
ระยะฟกตวของโรค : โรคเทาชาง จะเรยกระยะนวา pre–patent period เมอพยาธตวออนโรคเทาชาง เขาส
รางกายคนโดยถกยงกดแลว พยาธตวออนจะเจรญเตบโตในตอมน าเหลอง กลายเปนตวแก ผสมพนธกน ออกลก
เปนพยาธตวออนโรคเทาชางรนใหม ในรางกายคน ท าใหสามารถเจาะโลหตตรวจพบพยาธตวออนโรคเทาชางได
ส าหรบพยาธ B. malayi . จะใชเวลาประมาณ 3-6 เดอน พยาธชนด W. bancrofti จะใชเวลาประมาณ 9-12
เดอน
อำกำรและอำกำรแสดงโรคเทำชำง ผทไดรบเชอพยาธตวออนโรคเทาชาง ระยะแรกมกยงไมแสดงอาการใดๆ จะทราบไดโดยการเจาะโลหตตรวจหาเชอพยาธหรอหา Immune พยาธโรคเทาชาง หากไมไดรบการรกษาจะมการ อกเสบของตอมและทอทางเดนน าเหลองแดงรอน เปนแนวยาวจากต าแหนงของตอมน าเหลองลงมาตามทอน าเหลอง สอวยวะสวนปลายซงเปนอาการส าคญของการเกดอาการทางคลนกโรคเทาชาง ผปวยมกมไข ปวดศรษะ และบางรายมอาเจยนรวมดวย อาการเหลานจะเปนซ าทเดม เปนเองหายเอง เปนอยนานประมาณ 6–10 วน/ครง ป ละ 2-3 ครง มการคงคางของน าเหลองในอวยวะสวนปลายของตอมและทอน าเหลองน ตอมาอวยวะบวมโตมากขน กดไมบม ผวหนงหนาขรขระ กลายเปนภาวะเทาชาง ( Elephantiasis ) ผปวยทอยใน แหลงแพรเชอของ W. bancrofti มกจะปรากฏอาการบวมโต เชน ขา อณฑะ ถาขาโต จะโตตงแต โคนขาถงปลายเทา สวนแหลงแพรเชอ B. malayi อาการบวมโต พบทแขน ขาโดยโต จากปลายแขน ถง ขอศอก หรอปลายขา ถง ขอเขาเทานน ไมลามถงหวไหลหรอโคนขา กำรรกษำ ยารกษาโรคเทาชางทไดผลดมผลขางเคยงตอผปวยนอยมากคอ Diethylcarbamazine citrate ยานมฤทธในการท าลายทงเชอพยาธฯ ในกระแสเลอดและพยาธตวแกดวยขนาดของยา 6 มก./น าหนกตว 1 กก./วน
W. bancrofti รบประทานยา 1 วน ทก 6 เดอน B. malayi รบประทานยา 6 วน ทก 6 เดอน
35
กอนจายยาทกครงตองเจาะโลหตผปวยทตรวจหาเชอพยาธ/ แอนตเจนโรคเทาชาง เพอประเมนผลการรกษาทก 6 เดอนเปน เวลา 2 ป จนตรวจไมพบเชอพยาธ/ แอนตเจน จงถอวาหายขาด กำรปองกนโรคเทำชำง กจกรรม ทด าเนนการการปองกนโรค เชนเดยวกบโรคอนๆ ไดแก การใหสขศกษา การประชาสมพนธ การจดการสงแวดลอม และการมสวนรวมในชมชนแต การใหสขศกษา การประชาสมพนธ ตองมงเนนการปองกนสวนบคคล เนอหาภาษาในการสอสาร ตองเขาใจงายและ น ามาปฏบตปองกนตวเองไมใหตดโรคเทาชาง หากหมบานนนมปจจยเสยงในการแพรโรคเทาชางหลายปจจย เชน มแรงงานตางดาวและผตดตาม เคลอนยาย เขามาอยเปนประจ า มแหลงน าเนาเสยเปนแหลงเพาะพนธยงร าคาญอยทวไป การใหสขศกษา การประชาสมพนธ อาจไมเพยงพอในการปองกนโรค กควรขยายเปนการจดการสงแวดลอม การมสวนรวมของชมชน เพอ สงเสรม สนบสนน ปองกนโรค เชน การก าจดขยะรอบบาน เพอไมมแหล งเพาะพนธยง การจายยารกษากลมแกพมาคนใหมทเขามาในหมบานเพอปองกนการแพรโรคเทาชางสคนไทย เปนตน กำรควบคมโรคเทำชำง โรคเทาชาง ใชการรกษากลมเปนมาตรการส าคญ ในการตดการแพรโรคเทาชาง ในแตละหมบาน โดยแบงออกเปน การจายยารกษากลมในคนไทย หากส ารวจเจาะโลหต พบวาประชาขนในหมบาน นน มอตราการตรวจพบผมเชอพยาธโรคเทาชาง ในเลอด มากกวาหรอเทากบรอยละ 0.2 เปนหมบานแพรโรคเทาชาง ตองด าเนนการจายยารกษากลมในคนไทย สวนในแรงงานตางดาว และผตดตามชาวพมา จากการสมส ารวจในแตละป พบวา มอตราการตรวจเลอดแอนตเจนในโลหต สงกวารอยละ 1และมการเคลอนยายเขาออกจากประเทศพมาสประเทศไทย โดยตลอด มพฤตกรรมเสยงตอการถกยงกด ดงนน การจายยารกษากลมจะชวยตดการแพรโรคเทาชางสยง ปองกนคนไทยตดเชอพยาธโรคเทาชางสายพนธพมา กำรฟนฟสมรรถภำพ ผปวยโรคเทาชางทมการอดตนของทอน าเหลอง เนองจากตวพยาธโรคเทาชาง ท าให แขนโตขาโต หรออณฑะโตนน ความพการเกดขนทปรากฏน เปนความพการถาวรสงผลตอการอยรวมในชมชน สงคม เปนอปสรรคในการประกอบอาชพ ดงนน ควรมการดแล ฟนฟสภาพรางกาย เพอใหสามารถด ารงชวตได ไมเปนภาระแกครอบครวหรอชมชน เชน การจดตงคลนกดแลอวยวะบวมโตหรอโครงการใด ๆ เพอชวยเหลอคนเหลาน จะเปนการดแลสขภาพอยางมสวนรวมจากชมชน ไมใหเปนภาระตอครอบครว ตอชมชน รวมทงตอตวผปวยเองดวย
36
ควำมรโรคไขปวดขอยงลำย (CHIKUNGUNYA VIRUS DISEASE)
โรคไขปวดขอยงลาย เกดจากเชอไวรสชคนกนยาโดยมยงลายบานและยงลายสวนเปนพาหะน าโรค หลงจากยงกดแลว ประมาณ 1-12 วน ผปวยจะมอาการไขสง ปวดศรษะ มผนแดงตามรางกาย แขน ขา ปวดขออยางมาก ปจจบนยงไมมยารกษาเฉพาะและไมมวคซนปองกน สวนใหญอาการจะหายภายใน 1-2 วน เนนใหการรกษาตามอาการ ถาอาการไมดขน ใหไปพบแพทย โรคนสวนใหญไมรนแรงถงชวต และสวนใหญจะมภมคมกนตลอดชวต
เชอกอโรค : เชอไวรสชคนกนยา (Chikungunya virus) ซงเปน RNA Virus
กำรเกดโรค : ประเทศไทย พบโรคปวดขอยงลายครงแรก เมอ พ.ศ. 2501 และเปนครงแรกในทวปเอเชย
กำรตดตอ : ในระยะทมการระบาดของโรค ผปวยและผตดเชอทไมแสดงอาการจะเปนแหลงแพรเชอทส าคญทสด เนองจากยงลายทมากดดดเลอดคนในระยะทมเชอ (viremia) จะไดรบเชอเขาไปเพมจ านวนในตวยง และถายทอดไปสผอนไดทกครงทยงนนไปกดดดเลอดอก
ในทวปเอเซย การแพรเชอเปน urban cycle จากคนไปคน โดยมยงลายเปนพาหะทส าคญ ไดแก ยงลายสวน (Aedes albopictus) และยงลายบาน ( Aedes aegypti )
ส าหรบระยะ inter-epidemics สตวทมกระดกสนหลงบางชนด เชน ลง สตวฟนแทะ นก ฯลฯ จะท าหนาทเปนแหลงรงโรค
ระยะฟกตวของโรค : ประมาณ 3 - 12 วน แตทพบบอย คอ 2 - 4 วน
ระยะตดตอของโรค : ประมาณ 4 -7 วน ตงแตผปวยเรมแสดงอาการ ดงนน จงตองระมดระวงอยาใหผปวยถกยงกด โดยเฉพาะในชวง 4-7 วนหลงเรมแสดงอาการ
ควำมไวและควำมตำนทำนตอกำรรบเชอ : คนสวนใหญหายปวยและมภมคมกนอยนาน สวนใหญคนจะตดเชอโดยไมแสดงอาการ โดยเฉพาะในเดก พบคนทมอาการรนแรงไดนอยมาก ผปวยทมอาการปวดขอและขออกเสบ มกพบไดบอยในผใหญเพศหญง
อำกำรและอำกำรแสดง : ไขสงอยางฉบพลน ปวดศรษะมาก คลนไส อาเจยน ออนเพลย มผนแดง (maculo papula rash) ขนตามรางกายและหายไดเองภายใน 7-10 วน มกไมคน อาจมผนขนทกระพงแกมและเพดานปาก เบออาหาร ตอมน าเหลองบรเวณคอโต ในเดกจะมอาการไมรนแรงเทาในผใหญ ในผใหญอาการทเดนชด คอ อาการปวดขอ ขอบวมแดงอกเสบและเจบ เรมจากขอมอ ขอเทา และขอตอของแขนขา ปวดกลามเนอ อาการปวดขอจะพบไดหลายๆ ขอเปลยนต าแหนงไปเรอยๆ (migratory polyarthritis) อาการจะรนแรงมากจนบางครงขยบขอไมได อาการจะหายภายใน 1-12 สปดาห บางรายอาการปวดขอเปนเดอนหรอเปนป ไมพบผปวยทมอาการรนแรงถงชอก ซงแตกตางจากโรคไขเลอดออก อาจพบ tourniquet test ใหผลบวกและจดเลอดออก (petichiae) บรเวณผวหนงได
กำรตรวจวนจฉยโรค : การวนจฉยโรคเบองตน จะเนนการวนจฉยตามอาการแสดงของผปวย ผลการตรวจนบเมดเลอด พบวาเมดเลอดขาวอาจต าเลกนอย จ านวนเกรดเลอดปกต
37
สวนการวนจฉยทางหองปฏบตการวทยาศาสตรท าไดหลายวธ เชน การตรวจหาไตเตอรในน าเหลอง โดยวธ Enzyme-linked immunosorbent assays (ELISA) เพอตรวจหาแอนตบอด IgM หรอ IgG ตอเชอ Alphavirus ซงระดบ IgM มกจะสงสดชวง 3-5 สปดาหหลงเรมปวย และคงอยนานประมาณ 2 เดอน และอาจแยกเชอไวรสจากเลอดผปวยระยะเรมมอาการในชวง 2-3 วนได
กำรรกษำโรคไขปวดขอยงลำย : ใหการรกษาตามอาการ
กำรปองกนและควบคมโรค การรายงานโรค : ตองรายงานการระบาดของโรคโดยดวน ดงน “โรคตดตอทตองแจงความล าดบท 19” “เพมเตมชอโรคตดตอและอาการส าคญล าดบท 49” รายงานทางระบาดวทยาตามระบบรายงานโรคเรงดวน และรายงาน 506 การแยกผปวย : ควรปองกนผปวยไมใหถกยงกดในชวงทมไข จนพนระยะทมเชอไวรสในกระแสเลอด การท าลายเชอ : ยงไมมยารกษาเฉพาะ การกกกน : ไมจ าเปน การใหภมคมกนแกผสมผส : ยงไมมวคซน
ยทธศาสตร การปองกนและควบคมโรค • ปองกนโอกาสทจะเกดโรค โดยก าจดลกน ายงลายทก 7 วนและการปองกนตนเองอยาใหยงกด • คนหาผปวยใหเรวทสด และลดโอกาสการกระจายเชอจากผปวย โดยใหผปวยปองกนตนเองจาก
การถกยงกดในชวง 5 วนหลงเรมปวย • ควบคมยงตวเตมวยทมเชอใหเรวทสด รวมทงก าจดลกน าใหครอบคลมพนท
ยทธศาสตรเสรม : เนน 3 ประเดน คอ • การมสวนรวมของทกภาคสวนโดยเฉพาะชมชน • การประชาสมพนธสประชาชน สาระส าคญ คอ การก าจดลกน าทก 7 วน การ
ปองกนตนเองจากยงกด และผอยในพนทแพรเชอหากปวยใหรบไปพบแพทย • การใชกฎหมาย
38
ควำมรโรคลซมำเนย (Leishmaniasis )
เชอกอโรค : โปรโตซว สกล Leishmania เขาไปอยในเมดเลอดขาว(macrophage)
กำรตดตอ : โรคลชมาเนยตดตอจากการถกแมลงรนฝอยทรายกด และอาจเปนไปไดตดตอจากการรบเลอด แลกเปลยนชนเนอ แมสลก อบตเหตจากการปฏบตงานในหอง lab และการใชเขมฉดยารวมกน นอกจากนยงมสตวเลยงลกดวยนมเปนรงโรคโดยเฉพาะสตวฟนแทะทงทอยในปา เชน หมาปา หมาไน ลง คาง บาง ชะน และอยใกลบาน เชน สนข แมว หน วว ควาย ฯลฯ
ระยะฟกตวของโรค : ไมแนนอนอาจตงแต 2-3 วน สปดาห จนถงหลายเดอน เปนป หรอหลายๆป แตสวนใหญระยะฟกตวคอนขางนาน
อำกำรและอำกำรแสดง : ผปวยไดรบเชอเขาไปอยในเมดเลอดขาวแลวกอเกดอาการหลายลกษณะ คอ 1) เกดแผลทผวหนง (Cutaneous Leishmaniasis : CL) โดยเปนตมนน พองใส แดง แลวแตกเปนแผล (อาจเปนแผลเปยก หรอแผลแหง) แผลมกมกมขอบ แผลเดยวหรอหลายแผลกระจายทวตว หรอแผลลกลามรวมกนเปนแผลใหญ (ภาพท1) 2) แผลทเยอบบรเวณปาก จมก ใบหนา ล าคอ (Mucocutaneous Leishmaniasis :MCL) ท าใหรปหนาผดไปจากเดม (ภาพท 2)
3) เกดพยาธสภาพกบอวยวะภายใน (Visceral Leishmaniasis : VL หรอนยมเรยกวา Kala - azar ) โดยมไขนานเรอรงซด ซด ผอม(น าหนกลดอยางตอเนอง) ตบโต มามโต (ภาพท 3) ผปวยบางรายแมไดรบการรกษาจนหายแลวอาจปรากฏอาการทางผวหนงทเรยกวา Post Kala-azar Dermal lesion (PKDL) เชน ตมนน(nodule) ผนหนา (papule) ดางดวงใตผวหนง(macular) หรออาจหลายลกษณะรวมกน(ภาพท 4)ซงสามารถแพรกระจายสคนอนๆไดอก แตปจจบน หลายประเทศทมปญหาเกยวกบโรคเอดส ท าใหอาการแสดงของโรคลชมาเนยซบซอนมากยงขน ผปวยทเปน leishmaniasis/ HIV co-infection (ผปวยโรคลชมาเนยทมการตดเชอHIVรวมดวย) อาการแสดงอาจเกดขนทงทผวหนงในลกษณะตางๆและพยาธสภาพอวยวะภายในไปพรอมๆกน ท าใหความรนแรงมากกวาทมโรคลชมาเนยอยางเดยว การตรวจวนจฉยทางคลนก(รางกาย)จงตองละเอยดกอนตดสนใจสงตวอยางของผปวยไปตรวจทางหองปฏบตการ
39
ภาพท1 ซาย : ตมนนพองใสบนใบหนา ขวา : แผลทผวหนง (CL)
14 ภาพท2 แผลบรเวณปาก คอ จมก ( MCL)
40
ไขนาน มามโต ซดน าหนกลด
VL/HIV co-infection ภาพท 3 พยาธสภาพกบอวยวะภายใน (VL)
ภาพท 4 อาการของ PKDL
กำรเกบและสงตวอยำงตรวจวนจฉย แผลตามรางกายใหฉดยาชาแลวเจาะดดหรอขดเนอเยอโคนแผล หรอตดชนเนอรมขอบแผลโดยไดสวนเนอผวหนงด (ประมาณ 2/3) มากกวาไมดทเปนแผล (ประมาณ 1/3) ขนาดเสนผาศนยกลางประมาณ 4 มลลเมตร เกลยบนสไลด น าไปยอมส Giemsaตรวจด amastigote ภายใตกลองจลทรรศน เจาะดดไขกระดกหรอตดชนเนอตบ มามเกลยบนสไลดตรวจด amastigote ภายใตกลองจลทรรศน
41
กรณตองการตรวจดวยวธ PCR ใหเกบชนเนอแชใน ethanol 70-80% หรอไขกระดกใสหลอดแลวแชในน าแขงปองกนการเสยสภาพสงไปตรวจยงหองlab รายทอาการรนแรงสามารถเจาะเลอด แลวปน ดดเฉพาะ Buffy coat บรเวณรอยตอซรมกบเมดเลอดแดงทตกตะกอนไปตรวจหาเชอลชมาเนยไดเชนเดยวกน กำรรกษำ ยารกษามทงชนดทาแผล รบประทาน และฉด แตประเภทหลงสดมกมอาการขางเคยงรนแรงตอผปวยซงตองใหการรกษาในโรงพยาบาลและแพทยตองดแลอยางใกลชด ชอยารกษา เชน pentavalentantimonials, pentamidine, paromomycin sulfate, miletefosine, ketoconazole กำรปองกนและควบคมโรค
1. ก าจดเชอลชมาเนยในผปวย โดยคนหาใหพบผปวยทงระยะปรากฏอาการและไมปรากฏอาการพรอมท าการรกษาอยางรวดเรวจนหายขาด
2. ปรบปรงสงแวดลอมในบาน นอกบานใหสะอาดและเปนระเบยบเพอท าลายแหลงเพาะพนธรนฝอยทราย โดยอาจจ าเปนตองมการท า Big cleaning day ทใหชมชนรวมมอกนท า
3 พนเคมฤทธตกคางตามแหลงเกาะพกและแหลงเพาะพนธรนฝอยทราย เชน บรเวณคอกสตว โพรงสตว/รหน โพรงไม รอยแยกรอยแตกตามผนงบาน รากไมเหนอดน ชองในจอมปลวก รงไก/เลาไก กองไม/กองฟน กองขยะ ฯลฯเมอมการพบผปวยรายใหม/ผปวยเพมมากขนเพอยบยงการแพรโรค
4.ก าจดสตวรงโรคทกชนดหลงจากผลการตรวจวนจฉยยนยนแลววามเชอลชมาเนยโดยสตวแพทยหรอผปฏบตงานในหนวยงานปศสตว 5.ปองกนเชอการแพรจากสตวสคนโดยเลยงสตวหางจากตวบานประมาณ 5-10 เมตร หรอปองกนสตวไมใหถกรนฝอยทรายกดโดยใหสตวนอนในมงชบเคมหรอคลมดวยผา/กระสอบปาน/ปลอกคอชบเคมตอนกลางคน และสตวทมแผลตามผวหนงใหปรกษาสตวแพทย
6 ปองกนตนเองอยาใหรนฝอยทรายกด เชน ทายากนยง สวมเสอผาปกปดทวรางกาย เมอเขาปา ไปถ า ท าสวน ท าไร หรอนอนในมงชบเคม ไมอยนอกบานชวงพลบค าทรนฝอยทรายออกหากนมาก 7. คนทมเชอ HIV ควรปองกนถกรนฝอยทรายกด รวมทงหลกเลยงพฤตกรรมเสยงในการตดเชอ HIV
8. แรงงานไทยและชาวไทยมสลมทกลบจากประเทศแหลงโรคในตะวนออกกลางหากถกรนฝอยทรายกดบอยๆเมอปรากฏอาการสงสยตองรบไปพบแพทย กำรควบคมผปวย ผสมผส และสงแวดลอม
โรคลชมาเนย สวนใหญเปนโรคประจ าถนและเกดเฉพาะแหง แตอาจมการระบาดขนาดเลกในกลมประชากรทมการเคลอนยาย เชน ทหารทไปชวยรบ ผอพยพ นกทองเทยว แรงงานขามถน คนสรางถนนเขาไปในปา สรางเขอน และปจจบนประชากรตดเชอ HIV มากโอกาสจ านวนผปวยโรคลชมาเนยอาจเพมขนไดในอนาคตดงนนเพอปองกนแพรระบาด หากพบผปวยตองด าเนนการดงน
กำรรำยงำนโรค : ตองรายงานการพบผปวยรายใหมทกราย เนองจากเปนโรตดตอน าโดยแมลงอบตใหม กำรแยกผปวย : ผปวยทเปนโรคลชมาเนยไมควรใหรนฝอยทรายกด อาจใหนอนในมงชบเคม หรอ
ทายาปองกนแมลงกดเพอปองกนโรคแพรสคนอน กำรท ำลำยเชอ : คนหาผปวยทงทมอาการและไมปรากฏอาการและรกษาดวยยาจนหายขาดอยาง
รวดเรว
42
กำรกกกน : ไมจ าเปน กำรใหภมคมกนแกผสมผส : ยงไมมวคซน กำรสอบสวนผสมผสและแหลงรงโรค : รศมหางจากบานผปวยประมาณ 200 เมตร ด าเนนการคนหาผปวยปรากฏอาการรายอนๆทอาจตด
เชอในชมชนเพมเตมตามค านยามผปวยสงสย รวมทงส ารวจรงโรคโดยเจาะโลหตคนหาผปวยทไมปรากฏอาการ สตวเลยงลกดวยนมทกชนด และส ารวจทางกฏวทยาโดยดกจบรนฝอยทรายในหมบาน ไปตรวจหาเชอลชมาเนยทางหองปฏบตการรวมทงศกษาสภาพแวดลอม
นยำม 1. ผปวยสงสย (suspected case) คอผทอาศยอยในพนทเดยวกบผปวยในรศมระยะทาง 200 เมตร
จากบานผปวย ชวง 3-5 ปทผานมาและมอาการ 2 ใน 5 ขอ ดงน 1) ตามรางกายมตม พองใส หรอแผลเรอรง ตมนน(nodule) ผนหนา(papule) ดาง
ดวงใตผวเนอ(macula) 2) ไขเรอรง นานกวา10 วนขนไป อาจเปนๆหายๆ 3) ซดหรอมภาวะโลหตจาง 4) ตบหรอมามโต 5) น าหนกลดอยางตอเนอง
2. ผปวยยนยน (confirmed case) คอ ผทเขาเกณฑผปวยสงสยรวมกบมผลตรวจทางหองปฏบตการทบงชการตดเชอ Leishmania sp.โดยวธใดวธหนง ดงน
1) การตรวจทางพยาธวทยาของชนเนอพบ Amastigotes ของเชอ Leishmania sp. 2) การตรวจทางภมคมกนวทยาดวยวธ Direct Agglutination Test (DAT) ใหระดบ
ภมคมกนตอเชอ Leishmania sp. 1:100 ขนไป 3) การตรวจหาสารพนธกรรมดวยวธ Polymerase Chain Reaction (PCR) ใหผลบวก
จ าเพาะตอเชอ Leishmania sp. 4) การตรวจไขกระดกพบ Amastigotes หรอเลยงในอาหารจนได promastigoteของเชอ
Leishmania sp.
43
คมอแนวทำงกำรด ำเนนงำนปองกนควบคมโรคตดตอน ำโดยแมลง ระดบอ ำเภอ ป 2555 ทปรกษำ นายแพทยวชย สตมย ผอ านวยการส านกโรคตดตอน าโดยแมลง กรมควบคมโรค นายแพทยสราวธ สวณณทพพะ ทปรกษากรมควบคมโรค คณะผเรยบเรยง นางนพรตน มงคลางกร ส านกโรคตดตอน าโดยแมลง กรมควบคมโรค ดร.สภาวด พวงสมบต ส านกโรคตดตอน าโดยแมลง กรมควบคมโรค นางเกษแกว มเพยร ส านกโรคตดตอน าโดยแมลง กรมควบคมโรค นางสาวศนสนย โรจนพนส ส านกโรคตดตอน าโดยแมลง กรมควบคมโรค นางตวงพร ศรสวสด ส านกโรคตดตอน าโดยแมลง กรมควบคมโรค นางสาวกอบกาญจน กาญจโนภาศ ส านกโรคตดตอน าโดยแมลง กรมควบคมโรค นายบญเสรม อวมออง ส านกโรคตดตอน าโดยแมลง กรมควบคมโรค นายศรเพชร มหามาตย ส านกโรคตดตอน าโดยแมลง กรมควบคมโรค บรรณำธกำร นางตวงพร ศรสวสด ส านกโรคตดตอน าโดยแมลง กรมควบคมโรค นางเกษแกว มเพยร ส านกโรคตดตอน าโดยแมลง กรมควบคมโรค เผยแพรโดย ส านกโรคตดตอน าโดยแมลง กรมควบคมโรค ทาง WWW.thaivbd.org
แบบประเมน คมอแนวทางการด าเนนงาน การปองกนควบคมโรคตดตอน าโดยแมลง ส าหรบบคลากรสาธารณสข ระดบอ าเภอ
………………………….. ค ำชแจง คมอฉบบนเปนฉบบรำง ขอควำมกรณำทำนตอบแบบสอบถำม เพอน ำมำปรบปรงคมอ ตอไป
สวนท ๑ ขอมลทวไป ๑ ชอหนวยงำน ............................................................................ จงหวด ............................................................... 2 ต ำแหนงของผตอบแบบสอบถำม
ผบรหำร หวหนำกลม/งำน ผปฏบตกำร อน ๆ ระบ.............................................. ๓. ในรอบ 3 ปทผำนมำ โรคตดตอน ำโดยแมลงทพบในพนทของทำน ประกอบดวย
โรคไขเลอดออก โรคมำลำเรย
โรคเทำชำง โรคไขปวดขอยงลำย โรคลชมำเนย สวนท ๒ ควำมพงพอใจตอคมอแนวทำงกำรด ำเนนงำนและกำรประเมนผล กำรปองกนควบคมโรคตดตอน ำโดยแมลงฯ
ควำมพงพอใจตอคมอ ระดบความพงพอใจ
มาก ปานกลาง สงทตองการ / ควรปรบปรง 1.เนอหำตรงกบควำมตองกำร 2.กำรเรยงล ำดบของเนอหำ 3.กำรเรยบเรยง/กำรใชภำษำ 4.มควำมทนสมยตอเหตกำรณ 5.กำรน ำไปใชในกำรปฏบตงำน 6.ควำมพงพอใจโดยรวม
สวนท 3 ขอคดเหน/ขอเสนอแนะรำยโรค โรค / เนอหา การจดแบงพนท แนวทางปฏบตงาน องคความรรายโรค
1.โรคไขเลอดออก
2.โรคมำลำเรย
3.โรคเทำชำง
4.โรคไขปวดขอยงลำย
5.โรคลชมำเนย
สวนท ๔ ขอเสนอแนะอน ๆ เพอเปนประโยชนตอกำรปรบปรงคมอ ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
ขอขอบคณทใหควำมรวมมอตอบแบบประเมน ส ำนกโรคตดตอน ำโดยแมลง กรมควบคมโรค โทร.0 25903104-5 หรอทำง e mail : [email protected]
ตารางแสดงการคดพนทเสยง Risk Asessment Area
ความรนแรง คาคะแนน ก ข ค ง จ
พนทระบาดซาซาก (Endemic Area) 1-5 5 4 1 4 2 5 4 3 2 1อบตการณโรคในปปจจบน (Incidence) 1-5 3 3 1 2 3 5 25 20 15 10 5
รวม 10 8 7 2 6 5 4 20 16 12 8 44 3.5 1 3 2.5 3 15 12 9 6 3
โอกาส 2 10 8 6 4 2การเคลอนยายประชากร 1-3 3 1 1 1 1 1 5 4 3 2 1ความหนาแนนของประชากรตอพนท 1-5 4 5 4 4 5
รวม 8 7 6 5 5 64.375 3.75 3.125 3.125 3.75
ระดบความเสยง 17.5 13.13 3.125 9.375 9.375
ความ
รนแร
ง
โอกาส
การตรวจสอบผลการวเคราะห
Test Cases > median Cases< median Total
High Risk 28 12 40
Low Risk 2 73 75
Total 30 85 115
1. Sensitivity = true positives = 28 X 100 93.33
all w/ disease 30
2. คาพยากรณบวก(PPV)
= 28 X 100 70
all w/positive test result 40
การแปลความ
แสดงคาการประเมนพนทเสยงวามคาความไว(Sensitivity) เทากบ 93.3 %(มากกวา 80) และมคาพยากรณบวก(PPV) เทากบ 70%(มากกวา60)
หมายเหต
1. ความไวของการทดสอบ (Sensitivity) หมายถงความสามารถของ test ในการทจะตรวจแยกบคคลท เปนเสยงจรงไดถกตอง
(Correctly identify those with the disease)
2. คาพยากรณบวก (predictive value positive) แสดงถงโอกาสของพนททมเสยงสงจะมการระบาดเทาใด
= true positives
