การรบรองเพศสถานะ ตามกฎหมายในประเทศไทย:

การทบทวนกฎหมายและนโยบาย

การอางองถงเอกสารนในบรรณานกรม:

UNDP & APTN (2560). การรบรองเพศสถานะตามกฎหมายในประเทศไทย: การทบทวนกฎหมายและนโยบาย.

มมมองทแสดงในเอกสารนเปนมมมองของผเขยน และมไดสะทอนถงมมมองขององคการสหประชาชาต โครงการพฒนา

แหงสหประชาชาต และประเทศสมาชกขององคการสหประชาชาต

โครงการพฒนาแหงสหประชาชาตท�างานรวมกบประชาชนในทกระดบของสงคมในการชวยแตละรฐชาตใหสามารถผานพน

วกฤต ขบเคลอน และด�ารงไวซงการเตบโตและพฒนาคณภาพชวตของทกคน โครงการพฒนาแหงสหประชาชาตด�าเนนการ

ใหค�าแนะน�าผานการเสนอมมมองระดบโลกและในระดบทองถน เพอเสรมพลงใหกบผคนและพฒนาประเทศใหม

ขดความสามารถในการฟนฟตนเอง ในมากกวา 170 ประเทศและ/หรอเขตปกครอง

Copyright © UNDP 2018

โครงการพฒนาแหงสหประชาชาต

ส�านกงานประเทศไทย

ชน 12 อาคารสหประชาชาต

ถนนราชด�าเนนนอก กรงเทพมหานคร 10200 ประเทศไทย

โทรศพท: +66 2304 9191

โทรสาร: +66 2280 4294

Twitter: @UNDPThailand

เวปไซต: http://www.th.undp.org/

แปลโดย: รณภม สามคคคารมย คณะสาธารณสขศาสตร มหาวทยาลยธรรมศาสตร

เรยบเรยงโดย: สกล โสภตอาชาศกด

ออกแบบโดย: Ian Mungall

ภาพปก: TEAK - Trans Empowerment and Pawoot Bumrungputh

การรบรองเพศสถานะ ตามกฎหมายในประเทศไทย:

การทบทวนกฎหมายและนโยบาย

สารบญค�ำนยม 6กตตกรรมประกำศ 9ค�ำยอ 12ค�ำศพท 14บทสรปผบรหำร 16

บทท 1 บทน�า 241.1 เปำหมำยและควำมเปนมำของงำนวจย 241.2 วตถประสงคและขอบเขตกำรวจย 251.3 ระเบยบวธวจย 261.4 ขอจ�ำกดดำนขอมล 261.5 กำรขำดนยำมทชดเจนและขำดควำมเขำใจตอบคคลขำมเพศ อตลกษณทำงเพศ และกำรแสดงออกทำงเพศสถำนะ 281.6 ควำมส�ำคญของกำรรบรองเพศสถำนะทำงกฎหมำย 281.7 บรบทสำกล 291.8 แนวทำงกำรปฏบตระดบประเทศทดในประเทศตำงๆ ทวโลก 30

บทท 2 ระบบกฎหมายของประเทศไทย 32

บทท 3 การปองกนการเลอกปฏบตและบคคลขามเพศในประเทศไทย 353.1 รฐธรรมนญแหงรำชอำณำจกรไทย พทธศกรำช 2550 353.2 รฐธรรมนญแหงรำชอำณำจกรไทย พทธศกรำช 2560 353.3 กลไกกำรรองเรยนผำนคณะกรรมกำรสทธมนษยชนแหงชำต 363.4 กำรรบรองบคคลขำมเพศภำยใตแผนสทธมนษยชนแหงชำตฉบบท 3 393.5 พระรำชบญญตควำมเทำเทยมระหวำงเพศ พทธศกรำช 2558 39

บทท 4 การรบรองเพศสถานะทางกฎหมายและเอกสารราชการ ของประเทศไทย 45

4.1 รำงกฎหมำยกำรรบรองเพศสถำนะ 454.2 กำรใชค�ำน�ำหนำนำม 464.3 กำรทะเบยนรำษฎร 474.4 กำรออกหนงสอเดนทำง 524.5 กำรคมครองขอมลสวนบคคล 54

บทท 5 การรบรองเพศสถานะทางกฎหมายในสถานทท�างาน 565.1 มำตรฐำนแรงงำนไทย 565.2 ระเบยบวำดวยชดเครองแบบรำชกำร 57

บทท 6 การรบรองเพศสถานะทางกฎหมายในระบบการศกษา 586.1 นโยบำยเกยวกบกำรแตงกำยและชดเครองแบบของมหำวทยำลย 59

บทท 7 การรบรองเพศสถานะทางกฎหมายกบการเขาถงสวสดการสงคม และการรบราชการทหาร 65

7.1 กำรเขำถงสวสดกำรสงคมส�ำหรบบคคลขำมเพศและกำรเขำถง กำรสนบสนนทนส�ำหรบองคกรภำคประชำสงคมของบคคลขำมเพศ 657.2 กำรรบรองและปกปองคมครองบคคลขำมเพศในกองทพ 667.3 มมมองตอกำรยกเวนกำรเขำรบรำชกำรทหำรกองเกนในปจจบน 697.4 กระบวนกำรเกณฑทหำรของประเทศไทย 70

บทท 8 การรบรองเพศสถานะทางกฎหมายกบความคลมเครอ ของกฎหมายอาญา 72

8.1 กฎหมำยซงก�ำหนดวำบคคลขำมเพศเปนควำมผด ทงทำงตรงและทำงออม 728.2 ควำมคลมเครอของกฎหมำยอำญำวำดวยกำรขมขน 72

บทท 9 บคคลขามเพศทถกคมขงในระบบยตธรรมอาญาของประเทศไทย 749.1 กำรแยกเพศชำยและเพศหญงในสถำนคมขง 749.2 กำรออกหมำยเรยกหรอกำรประกนตว 749.3 กำรปฏบตตอบคคลขำมเพศระหวำงกำรควบคมตวและขณะโดนคมขง 759.4 กำรคนตวผตองหำ 779.5 กำรเขำถงฮอรโมนและกำรตรวจสขภำพของบคคลขำมเพศ 79

บทท 10 การรบรองเพศสถานะทางกฎหมายกบการวนจฉยทางการแพทย (พยาธสภาพทางจตวทยา) ในประเทศไทย 80

บทท 11 บคคลเพศก�ากวมกบการรบรองเพศสถานะทางกฎหมาย 83

บทสรป 87

ประเดนและขอเสนอแนะทส�าคญ 88

บรรณำนกรม 94ภำคผนวก 103

• รายชอผเขารวมการประชมสนทนาผมสวนไดสวนเสย ในประเดนกำรรบรองอตลกษณทำงเพศในประเทศไทยครงท 1 103• รายชอผเขารวมการประชมสนทนาผมสวนไดสวนเสย ในประเดนกำรรบรองอตลกษณทำงเพศในประเทศไทย ครงท 2 105• ขอมลสวนหนงจากมาตรฐานแรงงานไทย ควำมรบผดชอบทำงสงคมของธรกจไทย มรท. 8001 – 2553 107• รายชอบคคลผใหขอมลส�าคญในการสมภาษณ 108

การรบรองเพศสถานะตามกฎหมายในประเทศไทย: การทบทวนกฎหมายและนโยบาย4

คำานยม บคคลขามเพศจ�านวนมากเผชญกบความทาทายในชวต ประจ�าวน เพราะเพศสถานะทางกฎหมายทปรากฎในเอกสารแสดงตวตนตางๆ ไมสอดคลองกบอตลกษณทางเพศของพวกเขา เรองทวๆ ไปในชวตเชน การเปดบญชธนาคาร หรอการขอเอกสารการเดนทางไปตางประเทศ สามารถกอใหเกดการคกคาม และความรนแรง การถกกลาวหาวาใชเอกสารปลอมท�าใหบอยครงบคคลขามเพศถกบงคบใหตองเปดเผยเพศทถกก�าหนด ณ แรกเกด แมเจาตวจะไมตองการเปดเผยกตาม

การขาดการรบรองเพศสถานะจงท�าใหเกดการกดกนทางสงคม การตตรา การเลอกปฏบต และความรนแรง เมอบคคลนนถกรบรวา แตกตางไปจากบรรทดฐานทางเพศ เพยงเพราะอตลกษณทางเพศและ/หรอการแสดงออกไมไดสอดคลองไปกบเพศทถกก�าหนด ณ แรกเกด

ดงนนเปาประสงคของการรบรองเพศสถานะทางกฎหมายจงเปนไปเพอแกไขชองวางดงกลาว และเปนการใหการรบรองเพศสถานะทางกฎหมายกบบคคลขามเพศอยางเปนทางการ การรบรองเพศสถานะเปนสงจ�าเปนตามหลกสทธมนษยชนเพอใหบคคลขามเพศไดมสวนรวมทางสงคมอยางสมบรณและเพอปองกนการเลอกปฏบตตอบคคลขามเพศ

ในป พ.ศ. 2558 ประเทศไทยไดผานกฎหมายฉบบแรกทสงเสรมความเสมอภาคระหวางเพศ คอ พระราชบญญต ความเทาเทยมระหวางเพศ พ.ศ. 2558 ซงไดมการปองกนการเลอกปฏบตทไมเปนธรรมดวยเหตแหงเพศ กฎหมายนเปนเครองมอแรกของประเทศไทยทมความครอบคลมถงบคคลขามเพศ ขณะนประเทศไทยก�าลงพจารณาถงความเปนไปไดในการพฒนากฎหมายวาดวยการรบรองเพศสถานะ กระบวนการดงกลาวจ�าเปนตองประกอบไปดวยการมสวนรวมของบคคลทมความหลากหลาย ทางเพศ โดยเฉพาะอยางยงบคคลขามเพศ

แผนยทธศาสตรป พ.ศ. 2561-2564 ของโครงการพฒนาแหงสหประชาชาตซงไดก�าหนดแนวทางใหมของโครงการพฒนาแหงสหประชาชาตในการชวยใหประเทศตางๆ บรรลเปาหมายการพฒนาอยางยงยนในป พ.ศ. 2573 ไดเสนอใหลด ความไมเสมอภาคทางเพศลงและในขณะเดยวกนกเสนอใหเสรมพลงใหกบกลมประชากรทเปราะบางซงเปนสวนส�าคญยงตอ การบรรลเปาหมายการพฒนาอยางยงยน การตอบสนองตอความจ�าเปนของกลมเปราะบางหรอกลมชายขอบ เชน กลมบคคล ทมความหลากหลายทางเพศ เปนหนงในการแสดงความยนยนวาเราจะไมทงใครไวขางหลง

การรบรองเพศสถานะทางกฎหมายเปนกาวส�าคญของประเทศไทยในการปฏบตตามขอก�าหนดของสนธสญญาระหวางประเทศดานสทธมนษยชนและค�ามนสญญาทางนโยบายในระดบภมภาค ในการเคารพ การปองกน และเตมเตมสทธมนษยชนใหกบทกคนซงรวมถงบคคลขามเพศดวย โครงการพฒนาแหงสหประชาชาตจะยงคงท�างานรวมกบผมสวนไดสวนเสยในการเขาถง กฎหมาย ระเบยบขอบงคบ และนโยบายอยางรอบดานเกยวกบการรบรองเพศสถานะทางกฎหมายของประเทศไทย และใน ประเทศอนๆ ในภมภาคเอเชย

ขาพเจาหวงวารายงานฉบบนจะสามารถใหขอมลการพฒนากฎหมายและนโยบายทเกยวกบการรบรองเพศสถานะของประเทศไทย และสามารถเปนเครองมอทส�าคญในการสอสารระหวางผมสวนไดสวนเสยในประเดนสทธมนษยชนของบคคลทมความหลากหลายทางเพศ หรอกลมอนๆ ทถกท�าใหเปนชายขอบ โครงการพฒนาแหงสหประชาชาตจะท�างานอยางตอเนองและใกลชดกบภาคเครอขายภาครฐและประชาสงคม เพอน�าไปสสงคมทไมไดใครไวเบองหลงและการมสทธมนษยชนของทกคนตอไป

มารตน ฮารท-แฮนเซน รองผแทนโครงการพฒนาแหงสหประชาชาตส�านกงานโครงการพฒนาแหงสหประชาชาต

5ค�ำนยม

กรมกจการสตรและสถาบนครอบครว กระทรวงการพฒนาสงคมและความมนคงของมนษย มภารกจส�าคญในการรวมเสรมสรางความเสมอภาค ระหวางเพศ การคมครองและพทกษสทธ รวมทงการธ�ารงศกดศรความเปนมนษย

ปจจบน พฒนาการของ “เพศ” มมตทหลากหลายยงขน ทงใน ประเดนเพศสถานะ วถทางเพศ อตลกษณทางเพศ และการแสดงออกทางเพศ ซงความหลากหลายนยงกอใหเกดความเหลอมล�า และเลอกปฏบตดวยเหต แหง “เพศ” มากยงขน

ดงนน กรมกจการสตรและสถาบนครอบครว จงไดรวมกบทกภาคสวนผลกดนใหมการตราพระราชบญญตความเทาเทยมระหวางเพศ พ.ศ. 2558 อนมเจตนารมณเพอคมครองและปองกนมใหเกดการเลอกปฏบตโดยไมเปนธรรมระหวางเพศ ซงสอดคลองกบสถานการณทางสงคมและหลกการสทธมนษยชนสากล

นบแตพระราชบญญตความเทาเทยมระหวางเพศ พ.ศ. 2558 มผลบงคบใชเมอวนท 9 กนยายน 2558 การขบเคลอนพระราชบญญตฉบบน ด�าเนนการควบคกนไปทงในระดบนโยบาย โดยคณะกรรมการสงเสรมความเทาเทยมระหวางเพศ และ การขบเคลอนระดบปฏบตเพอคมครองผถกเลอกปฏบต โดยคณะกรรมการวนจฉยการเลอกปฏบตโดยไมเปนธรรมระหวางเพศ ทงยงมกองทนสงเสรมความเทาเทยมระหวางเพศ เพอชดเชยและเยยวยาความเสยหายใหแกผถกเลอกปฏบตดวย

กระนนกตาม “เพศ” ในมตใหมซงกาวไปไกลกวา เพศหญงและเพศชาย ในโลกอดมคต ท�าใหนานาประเทศเรมปรบปรงกฎหมายทเกยวของเพอใหเทาทนสถานการณทเกดขน ไมวาจะเปน กฎหมายรบรองเพศ กฎหมายรบรองหรอการอนญาตใหม การจดทะเบยนสมรสระหวางเพศเดยวกน ในบางประเทศแมจะยงไมมการปรบปรงกฎหมายหรอออกกฎหมายใหม แตกมค�าพพากษาของศาล หรอการวนจฉยชขาดของคณะกรรมการตางๆ ก�าหนดแนวปฏบตในประเดนเหลาน

ส�าหรบประเทศไทยนน กรมกจการสตรและสถาบนครอบครว เลงเหนความส�าคญและตระหนกในสถานการณปญหา ทเกดขนกบกลมบคคลทมเพศสถานะไมตรงกบเพศก�าเนด ซงท�าใหเกดการตตรา การกดกน และการเลอกปฏบตโดยไมเปนธรรม ซงตรงขามกบความมงมนของกรมกจการสตรและสถาบนครอบครว ในการสงเสรมความเทาเทยมระหวางเพศและความครอบคลมทกกลมคนในสงคม (Social Inclusion)

กรมกจการสตรและสถาบนครอบครว จงมความยนดเปนอยางยงท โครงการพฒนาแหงสหประชาชาต (United Nations Development Programme: UNDP) จดท�า “รายงานทบทวนกฎหมายและนโยบายการรบรองเพศสถานะตามกฎหมายในประเทศไทย” ซงจะเปนทงขอมลและเครองมอทมคณประโยชนตอการขบเคลอนนโยบายเพอสทธและความเทาเทยมของบคคลขามเพศตอไป ทงยงจะเปนกรณตวอยางทดในการบรณาการระหวางภาครฐ ภาคเอกชน และภาคประชาสงคม ทจะรวมพลงสรางสรรคความเทาเทยมระหวางเพศในสงคมไทยรวมกน

นายเลศปญญา บรณบณฑตอธบดกรมกจการสตรและสถาบนครอบครว

การรบรองเพศสถานะตามกฎหมายในประเทศไทย: การทบทวนกฎหมายและนโยบาย6

กตตกรรมประกาศการรบรองเพศสถานะตามกฎหมายในประเทศไทย: รายงานการทบทวนกฎหมายและนโยบายพฒนา โดยโครงการพฒนา

แหงสหประชาชาตเพอทบทวนกฎมาย ระเบยบขอบงคบและนโยบายตางๆ ทเกยวของกบการรบรองเพศสถานะของประเทศไทยอยางครอบคลม

ผเขยนหลกของรายงานนไดแก นาดา ไชยจตต และวรรณพงษ ยอดเมอง โดยมรณภม สามคคคารมย คณะสาธารณสขศาสตร มหาวทยาลยธรรมศาสตร เปนผแปลและเรยบเรยงเนอหาจากรายงานฉบบภาษาองกฤษเปนภาษาไทย

ผเขยนทมสวนท�าใหรายงานนสมบรณยงขนไดแก สภาณ พงษเรองพนธ (เจ) เจาหนาทดานธรรมาภบาล สทธมนษยชน และ ความหลากหลายทางเพศ ส�านกงานโครงการพฒนาแหงสหประชาชาต และ Jensen Byrne เจาหนาทดานความหลากหลายทางเพศ และ สทธมนษยชน โครงการพฒนาแหงสหประชาชาตประจ�าภมภาค รายงานฉบบภาษาองกฤษไดรบการตรวจและ เรยบเรยงโดย Andy Quan และ Angel Treesa Roni, ผชวยดานงานวจย โครงการพฒนาแหงสหประชาชาต ส�านกงานประจ�าภมภาค

ขอขอบคณ Jack Byrne และ Eszter Kismodi ทไดใหค�าแนะน�าในสวนของการประเมนเครองมอและใหการสนบสนน ผเขยนในระหวางการท�าวจยและเขยนรายงานการวจย และขอขอบคณ Cianan Russel เจาหนาทดานสทธมนษยชนและการรณรงค จากเครอขายบคคลขามเพศเอเชยแปซฟค ในการชวยตรวจทานงานโดยผเชยวชาญ

คณะผเขยนขอขอบคณองคกรตางๆ ทมสวนรวมในการใหค�าปรกษา การตรวจทานงานโดยผเชยวชาญ และมสวน ชวยเหลออนๆ โดยมรายนามดงน

กระทรวงและกรมตางๆ ∞ ส�านกบรหารการทะเบยน กรมการปกครอง กระทรวงมหาดไทย ∞ กรมกจการสตรและสถาบนครอบครว กระทรวงการพฒนาสงคมและความมนคงของมนษย ∞ คณะกรรมการสงเสรมความเทาเทยมระหวางเพศ ∞ กองการสสด กระทรวงกลาโหม ∞ กรมคมครองสทธและเสรภาพ กระทรวงยตธรรม ∞ กองทพบก ∞ ส�านกงานต�ารวจแหงชาต ∞ ส�านกงานศาลยตธรรม

วชาการ ∞ กองกฎหมาย มหาวทยาลยมหดล ∞ คณะนตศาสตร มหาวทยาลยพะเยา ∞ คณะสาธารณสขศาสตร มหาวทยาลยธรรมศาสตร

ภาคประชาสงคม ∞ เครอขายสขภาพและโอกาส พทยา ∞ มลนธเอม พลส เชยงใหม ∞ คณะกรรมการสทธมนษยชนแหงชาต ∞ ศนยศลยกรรมตกแตง พเอไอ ∞ สมาคมฟาสรงแหงประเทศไทย ∞ มลนธซสเตอร พทยา ∞ มลนธธรนาถ กาญจนอกษร ∞ มลนธเครอขายเพอนกะเทยเพอสทธมนษยชน ∞ สมาคมบคคลขามเพศแหงประเทศไทย ∞ Transpiration Power ∞ เครอขายบคคลขามเพศแหงเอเชยและแปซฟก (APTN)

7

การศกษาวจยครงนพฒนาขนจากการการประชมระหวางผมสวนไดสวนเสยในประเดนการรบรอง อตลกษณทางเพศ

ในประเทศไทยโดยโครงการพฒนาแหงสหประชาชาตทงสองครง ณ กรงเทพมหานคร ในวนท 21 ตลาคม พ.ศ. 2558 และ วนท 15 มถนายน พ.ศ.2559 ตามล�าดบ ซงการประชมในครงแรกนนผเขารวมจากชมชนบคคลขามเพศ คณะกรรมการสทธมนษยชนแหงชาต และหนวยงานภาครฐทเกยวของไดใหขอมลทมคณคาในมตของกฎหมายและนโยบายของประเทศไทยทมตอบคคลขามเพศ ในขณะทเวทครงทสองผเขารวมไดรวมกนทบทวนและใหขอเสนอแนะตอรางรายงานฉบบน

ซง Edmund Settle ทปรกษาดานนโยบายเกยวกบ HIV สทธมนษยชน และ ธรรมาภบาล Katri Kivioja ผเชยวชาญ ดานการด�าเนนโครงการ โครงการพฒนาแหงสหประชาชาต ส�านกงานประจ�าภมภาค และสภาณ พงษเรองพนธ (เจ) เจาหนาทดานธรรมาภบาล สทธมนษยชน และ ความหลากหลายทางเพศ โครงการพฒนาแหงสหประชาชาต ไดมสวนในการจดการ พฒนารายงานฉบบนขน

การรบรองเพศสถานะตามกฎหมายในประเทศไทย: การทบทวนกฎหมายและนโยบาย เปนสวนหนงของโครงการวจยในระดบภมภาคซงเปนความรวมมอระหวางโครงการพฒนาแหงสหประชาชาตกบ เครอขายบคคลขามเพศแหงเอเชยและแปซฟก ซงไดทบทวนกฎหมาย กฎระเบยบขอบงคบและนโยบายทเกยวของกบการรบรองเพศสถานะทางกฎหมายของประเทศบงคลาเทศ จน อนเดย เนปาล ปากสถาน ฟลปนส และประเทศไทย โดยทเครอขายบคคลขามเพศแหงเอเชยและแปซฟกไดทบทวนเนอหาทเกยวของของประเทศอนโดนเซย และมาเลเซยดวย

ส�าหรบรายงานระดบภมภาคสามารถดไดท http://www.asia-pacific.undp.org/content/rbap/en/home/library/democratic_governance/hiv_aids/legal-gender-recognition--a-multi-country-legal-and-policy-revie.html

การพฒนารายงานส�าหรบประเทศไทยนนไดรบการสนบสนนจากโครงการพฒนาแหงสหประชาชาตผานโครงการ Being LGBTI in Asia ซงเปนโครงการในระดบภมภาคทมงหวงใหเกดการตระหนกถงปญหาความไมเสมอภาค ความรนแรง และการเลอกปฏบตอนมรากฐานจากสถานะทางวถทางเพศ อตลกษณทางเพศ หรอเพศก�ากวม และการสงเสรมการเขาถงบรการสขภาพและบรการทางสงคมอยางถวนหนา โดยความรวมมอระหวางภาครฐ ภาคประชาสงคม องคกรในระดบภมภาค และผมสวนเกยวของ อนๆ เพอใหเกดการผนวกรวมกลมคนทมความหลากหลายทางเพศ เนองจากโครงการนตระหนกวากลมคนทมความหลากหลายทางเพศถกท�าใหเปนคนชายขอบอยางรนแรง และตองเผชญกบการตตรา การเลอกปฏบตดวยเหตแหงความตางของวถทางเพศ อตลกษณทางเพศ และการแสดงออก ดงนนโครงการนจงไดรบการสนบสนนจากโครงการพฒนาแหงสหประชาชาต สถานฑตสวเดน ส�านกงานกรงเทพมหานคร องคการเพอการพฒนาระหวางประเทศแหงสหรฐอเมรกา และมลนธ Faith in Love เขตปกครองพเศษฮองกง

กตตกรรมประกำศ

การรบรองเพศสถานะตามกฎหมายในประเทศไทย: การทบทวนกฎหมายและนโยบาย8

คำายอAPF องคกรความรวมมอระหวางสถาบนสทธมนษยชนแหงชาตในภมภาคเอเชย – แปซฟกAPTN เครอขายบคคลขามเพศแหงเอเชยและแปซฟกCEDAW อนสญญาวาดวยการขจดการเลอกปฏบตตอสตรในทกรปแบบCDA กรรมการรางรฐธรรมนญCSO องคกรภาคประชาสงคมDSM คมอการวนจฉยและสถตส�าหรบความผดปกตทางจตGID ความผดปกตของอตลกษณทางเพศHPP โครงการนโยบายสขภาพICD บญชจ�าแนกโรคระหวางประเทศICJ คณะกรรมการนตศาสตรสากลILO องคการแรงงานระหวางประเทศLGBTI บคคลทมความหลากหลายทางเพศ (เลสเบยน เกย คนรกสองเพศ บคคลขามเพศ และคนเพศก�ากวม)MSDHS กระทรวงการพฒนาสงคมและความมนคงของมนษยNCPO คณะรกษาความสงบแหงชาตNHRC คณะกรรมการสทธมนษยชนแหงชาตNSWPC คณะกรรมการสงเสรมการจดสวสดการสงคมแหงชาตOHCHR ส�านกงานขาหลวงใหญเพอสทธมนษยชนแหงองคการสหประชาชาตRSAT สมาคมฟาสรงแหงประเทศไทยSDG เปาหมายการพฒนาทยงยนSOGIE วถทางเพศ อตลกษณทางเพศ และการแสดงออกทางเพศTGEU เครอขายบคคลขามเพศยโรปThai TGA มลนธเครอขายเพอนกะเทยเพอสทธมนษยชนTMAT เครอขายผชายขามเพศแหงประเทศไทยUNAIDS โครงการรวมของสหประชาชาตเกยวกบโรคเอดสUNCESR คณะกรรมการวาดวยสทธทางเศรษฐกจ สงคม และ วฒนธรรมUNDP โครงการพฒนาแหงสหประชาชาตUNESCO องคการเพอการศกษา วทยาศาสตร และ วฒนธรรมแหงสหประชาชาตUNFPA กองทนประชากรแหงสหประชาชาตUNHCR ขาหลวงใหญผลภยแหงสหประชาชาตUNICEF องคการทนเพอเดกแหงสหประชาชาตUNODC ส�านกงานปองกนยาเสพตดและปราบปรามอาชญากรรมแหงสหประชาชาตUSAID องคกรเพอการพฒนาระหวางประเทศแหงสหรฐอเมรกาWFP โครงการอาหารโลกWHO องคการอนามยโลกWPATH สมาคมวชาชพโลกวาดวยสขภาพของบคคลขามเพศ

9

คำาศพทCisgender (เพศสถานะสอดคลอง): ค�าทถกใชในการอธบายบคคลทอตลกษณทางเพศสอดคลองกบเพศทถกก�าหนด

ณ แรกเกด ซงเปนค�าทตรงกนขามกบบคคลขามเพศ

Gender Affirming Health Services (การใหบรการสขภาพเพอการเปลยนแปลงหรอปรบเปลยนรปลกษณใหตรงกบเพศสถานะ): ค�าทหมายรวมถงการด�าเนนการตางๆ ทางการแพทย การศลยกรรม และสขภาพซงบคคลขามเพศอาจใชเพอจดการกบรางกายและอตลกษณทางเพศ อาทเชน การเขารบการใหค�าปรกษา การใชฮอรโมน การยายหรอปลกผมหรอขน รวมทงการศลยกรรม ซงค�าวา “gender affirming surgeries” มกถกใชมากกวาค�าวา “sex reassignment surgery” (SRS).1

Gender Expression (การแสดงออกทางเพศ): การทบคคลทวธในการสอสารเพศสถานะ เชน การไมระบความเปนเพศ ความเปนชาย ความเปนหญง ซงกระท�าผานการลกษณะทางกายภาพไดแก เสอผา ทรงผม และการใชเครองส�าอาง จรตมารยาทวธการพด และรปแบบพฤตกรรมเมอปฏสมพนธกบผอน

Gender Identity (อตลกษณทางเพศ): ความรสกภายในของบคคลในการเปนผชาย ผหญง หรอเพศสถานะอนๆ หรอการมหรอไมมเพศสถานะกได ซงทกคนลวนมอตลกษณทางเพศ ซงอาจไมสอดคลองกบเพศทถกก�าหนด ณ แรกเกด

Gender Marker (ค�าระบเพศสถานะ): การทบคคลถกบนทกวาเปนเพศสถานะอะไรในเอกสารทางการในประเทศไทยถกก�าหนดใหมผชาย ผหญง และยงหมายรวมถงค�าน�าหนานาม ไดแก นาย นาง และนางสาว

Gender Non-conforming (เพศสถานะไมสอดคลองกบเพศทถกก�าหนด ณ แรกเกด): การทบคคลมการแสดงออกทไมสอดคลองกบเพศสถานะตามทสงคมและวฒนธรรมคาดหวง

Intersex/Sex Characteristics (เพศก�ากวม/ลกษณะของเพศสรระ): บคคลทมเพศก�ากวมเกดมามลกษณะของเพศสรระเชน อวยวะเพศ ตอมบงเพศ และรปแบบโครโมโซม ซงไมสอดคลองกบระบบเพศแบบขวตรงขาม คอเพศชาย และเพศหญง ค�าวาเพศก�ากวมจงหมายรวมถงความผนแปรของรางกายในลกษณะตางๆ ในบางกรณลกษณะของเพศก�ากวมจะมองเหนได เมอแรกเกด หรออาจไมเหนจนกวาจะยางเขาสวยรน หรอบางสวนกไมแสดงใหเหนทางกายภาพมเพยงโครโมโซมทผนแปร การเปนเพศก�ากวมจงเกยวเนองกบลกษณะของเพศสรระซงอาจตางไปจากวถทางเพศ หรออตลกษณทางเพศสถานะกได บางคนอาจเปนผชาย ผหญง เกย เลสเบยน คนรกสองเพศหรอคนไมมเพศกไดเชนกน2

Non-Binary (ไมอยในระบบเพศขวตรงขาม): ค�าทใชบงบอกถงอตลกษณทางเพศ ซงไมใชเพยงความเปนชายหรอความเปนหญงเทานน

Sex (เพศสรระ): ค�าทอางถงลกษณะทางชววทยาทใชแบงแยกคนวาเปนเพศชาย หรอเพศหญง (ท�าความเขาใจไดจากนยามของเพศก�ากวม)

Sex assigned at birth (เพศทถกก�าหนด ณ แรกเกด): เพศสรระทบคคลถกก�าหนดใหเมอแรกเกดหรอหลงจากเกดไดไมนาน การก�าหนดนอาจไมไดสอดคลองไปกบอตลกษณทางเพศเมอบคคลนนเตบโต คนสวนมากมกมอตลกษณทางเพศทสอดคลองไปกบเพศทถกก�าหนด ณ แรกเกด แตส�าหรบบคคลขามเพศกลบไมจ�าเปนตองสอดคลองกนไป

Sexual Orientation (วถทางเพศ): ค�าทอางถงอารมณความรสกของแตละบคคลทเกยวของกบความดงดดทางเพศ ลกซงใกลชดรวมทงความสมพนธทางเพศกบบคคลอน ซงคนเราอาจดงดดทางเพศกบคนทมเพศสถานะเดยวกน (คนรกเพศเดยวกน/เกย/เลสเบยน) หรอคนตางเพศสถานะ (คนรกตางเพศ) หรออาจมากกวาหนงเพศสถานะกไดเชนกน (คนรกสองเพศ หรอรกไดทกเพศ)

1 Health Policy Project, Asia Pacific Transgender Network, United Nations Development Programme (2015) Blueprint for the Provision of Comprehensive Care for Trans People and Trans Communities.

Washington, DC: Futures Group, Health Policy Project.

2 UN Free and Equal (2015) Fact sheet: Intersex.

ค�ำศพท

การรบรองเพศสถานะตามกฎหมายในประเทศไทย: การทบทวนกฎหมายและนโยบาย10

Transgender (บคคลขามเพศ): ค�าทใชอธบายบคคลซงมอตลกษณทางเพศทแตกตางไปกบเพศทถกก�าหนด ณ แรกเกด

Transgender man (ผชายขามเพศ): ค�าทใชอธบายบคคลขามเพศทนยามตนเองเปนผชาย (นนคอ บคคลทมเพศทถกก�าหนด ณ แรกเกดเปนเพศหญง แตนยามวาตนเปนเพศชาย)

Transgender woman (ผหญงขามเพศ): ค�าทใชอธบายบคคลขามเพศทนยามตนเองเปนผหญง (นนคอ บคคลทมเพศทถกก�าหนด ณ แรกเกดเปนเพศชาย แตนยามวาตนเปนเพศหญง)

Transition (การเปลยนผาน): กระบวนการทบคคลขามเพศหลายคน (แตไมทกคน) จ�าเปนตองด�าเนนการเพอใหสามารถใชชวตตามทตนตองการตามอตลกษณทางเพศ กระบวนการนอาจหมายรวมถงการเปลยนแปลงการแสดงออกทางเพศ (เชน ชอ เสอผา ทรงผม) การเปลยนผานนอาจตองอาศยการด�าเนนการทางการแพทยและศลยกรรมเพอใหรางกายสอดคลองไปกบ อตลกษณทางเพศของตน

11

บทสรปผบรหารสทธในการก�าหนดเจตจ�านงในตนเองและไดรบการรบรองโดยกฎหมายเปนสทธมนษยชนขนพนฐานของทกคนโดยไมม

ขอยกเวน ซงรวมถงบคคลขามเพศดวย แตในทางกลบกนสทธมนษยชนของบคคลขามเพศในการก�าหนดเจตจ�านงของตวเองกลบไมไดรบการเคารพและถกละเมดทวโลก รวมถงภมภาคเอเชยและประเทศไทย นอกจากนพนธะสญญาทวา “ไมทงใครไวขางหลง” เปนหลกการทส�าคญของเปาหมายการพฒนาทยงยนของสหประชาต (SDGs)3 แมวากลมบคคลขามเพศยงมไดถกกลาวถงใน เปาหมายน สหประชาชาตกมงมนทจะด�าเนนการพฒนาตามเปาหมายการพฒนาทยงยนเพอประโยชนกบประชากรทกคนทวโลกโดยเฉพาะอยางยงกลมประชากรชายขอบซงรวมถงกลมบคคลขามเพศดวย

รายงานฉบบน การรบรองเพศสถานะตามกฎหมายในประเทศไทย: การทบทวนกฎหมายและนโยบาย ไดพยายามทบทวนกฎหมาย กฎระเบยบขอบงคมและนโยบายตางๆ ของประเทศไทยทไดรวมเอากลมบคคลขามเพศไวในกลมเปาหมาย และซงอาจมความเชอมโยงกบประเดนการรบรองเพศสถานะทางกฎหมาย โดยรายงานนแบงออกเปน 10 สวน และปดทายดวยขอเสนอแนะจากผลการศกษา

ระบบกฎหมายของประเทศไทย เปนสวนทน�าเสนอภาพรวมของระบบกฎหมายของประเทศไทย บทนจะชวยใหผอานไดเขาใจถงแนวคดของกฎหมายไทย ซงจะชวยใหผอานเขาใจเนอหาของบทอนๆ ทตามมาไดดขน

การปองกนการเลอกปฏบตและบคคลขามเพศในประเทศไทย ปจจบนมพระราชบญญตความเทาเทยมระหวางเพศ พ.ศ. 2558 เพยงฉบบเดยวทใหใหการคมครองบคคลขามเพศอยางชดเจน แตการบงคบใชกฎหมายยงคงเปนสงทตองตดตามกนตอไปเนองจากกฎหมายเพงออกใหม กอนหนาการตราพระราชบญญตฯ ดงกลาวน มเพยงรฐธรรมนญแหงราชอาณาจกรไทยเทานนทสามารถน�ามาตความเพอคมครองบคคลขามเพศได รฐธรรมนญแหงราชอาณาจกรไทยและสนธสญญาระหวางประเทศ ดานสทธมนษยชนหามการเลอกปฏบตเอาไวแตกมไดบญญตอยางเจาะจงถงอตลกษณทางเพศเอาไว เนอหาในบทนกลาวถงบทบาทและความรบผดชอบของคณะกรรมการสทธมนษยชนแหงชาต (NHRC) ของประเทศไทยในการสงเสรมและปองกนสทธมนษยชนของบคคลขามเพศ และไดแสดงใหเหนวาคณะกรรมการสทธมนษยชนแหงชาตไดใหความส�าคญกบกลมบคคลขามเพศและสทธมนษยชนของคนกลมน นอกจากนภายในบทนยงมบทวเคราะหแผนสทธมนษยชนแหงชาตฉบบท 3 ซงมแผนงานยอย เกยวกบ “บคคลทมความแตกตางดานวถทางเพศและอตลกษณทางเพศ” และไดวเคราะหศกยภาพของแผนฯในการเปน เครองมอเพอการรณรงคและสงเสรมการรบรองเพศสถานะทางกฎหมาย

การรบรองเพศสถานะทางกฎหมายและเอกสารราชการของประเทศไทย ในปจจบนประเทศไทยยงไมมกฎหมายทอนญาตใหบคคลขามเพศสามารถเปลยนค�าน�าหนานาม และเพศในเอกสารราชการได สงผลใหอตลกษณทางเพศของบคคล ขามเพศยงคงเปนประเดนททาทายส�าหรบบคคลขามเพศในการเขาถงสนคาและบรการ ท�าใหเกดความจ�าเปนในการปฏรปกฎหมายในการรบรองเพศสถานะของบคคลขามเพศ เนอหาของบทนจะสะทอนความเปนมาในการรางกฎหมายการรบรองเพศสถานะ หลกการของระบบทะเบยนราษฏรของประเทศไทย การใชค�าน�าหนานาม และระบวาหนวยงานภาครฐหนวยงานใดบางทมสวนรบผดชอบในการแกไขเอกสารราชการตางๆ

การรบรองเพศสถานะทางกฎหมายในสถานทท�างาน มมาตรฐานและนโยบายจ�านวนหนงทเกยวของเชอมโยงกบการรบรองเพศสถานะในสถานทท�างาน แมวาจะไมไดเจาะจงไปทมตอตลกษณทางเพศสถานะและการแสดงออก แตหลกการของมาตรฐานและนโยบายเหลานน อาท สวนทวาดวยการเลอกปฏบตในมาตรฐานแรงงานไทย กไดครอบคลมถงการเลอกปฏบตดวยเหตแหงเพศ และสามารถน�ามาสการถกแถลงถงแนวทางในการตความมาตรฐานดงกลาวภายใตบรบทของการคมครอง โดยรฐธรรมนญ และพระราชบญญตความเทาเทยมระหวางเพศ พทธศกราช 2558 นอกจากนประเทศไทยยงมขอก�าหนดซงจ�ากดการแสดงออกทางเพศ เชน ขอก�าหนดโดยระเบยบวาดวยเครองแบบราชการพลเรอน เปนตน

3 เปาหมายในการพฒนาอยางยงยนเปนวาระการพฒนาทยงยนในป พ. ศ. 2573 และมเปาหมาย 17 ขอและเปาหมายยอย 169 ขอโดยมวตถประสงคเพอ "เปลยนโลกของเรา" โดยมงเปาทจะสรางการพฒนา

ตอจากเปาหมายการพฒนาแหงสหสวรรษ (2000–2015).

บทสรปผบรหำร

การรบรองเพศสถานะตามกฎหมายในประเทศไทย: การทบทวนกฎหมายและนโยบาย12

การรบรองเพศสถานะทางกฎหมายในระบบการศกษา ปจจบนยงไมมการปกปองคมครองบคคลขามเพศจากการเลอกปฏบตในระบบการศกษา นกเรยนในประเทศไทยยงคงตองสวมใสชดเครองแบบของทางโรงเรยนในทกระดบรวมทงระดบมหาวทยาลย ทงนในระดบประถมศกษาและมธยมศกษานกเรยนตองสวมใสเครองแบบนกเรยนอยางเขมงวด (เสอผา และทรงผม) ตามเพศทถกก�าหนด ณ แรกเกด ซงระเบยบขอบงคบยงสบเนองไปถงระดบมหาวทยาลย โดยแตละมหาวทยาลยจะสามารถออกระเบยบของตนเองได ซงหากนกเรยนประพฤตผดระเบยบกจะมผลตอคะแนนผลการเรยนและคะแนนความประพฤต เนอหาในบทน จะฉายใหเหนตวอยางของมหาวทยาลยบางแหงทขาดมาตรฐานอนเปนระบบทจะเออใหนกศกษาขามเพศสามารถเรยน เขาสอบและจบการศกษาไดโดยมจ�าเปนตองปรบเปลยนอตลกษณทางเพศและการแสดงออกของตน

การรบรองเพศสถานะทางกฎหมายกบการเขาถงสวสดการสงคมและการรบราชการทหาร บทนจะน�ากลาวถงการรบรองบคคลขามเพศเพอการเขาถงสวสดการสงคมและการรบราชการทหาร โดยทขอก�าหนดคณะกรรมการสงเสรมการจดสวสดการสงคมแหงชาต (พ.ศ. 2555) ไดก�าหนดใหกลมบคคลขามเพศเปนกลมทตองไดรบการจดสวสดการสงคม และยงเปนกฎหมายแรกของประเทศไทยทจ�าแนกและใหนยามความหมายทชดเจนของบคคลทมความหลากหลายทางเพศ และบคคลขามเพศ อกทงยงไดเสนอกระบวนการเกณฑทหารทเพศชายไทยทกคนตองผานกระบวนการน โดยทกอนป พ.ศ. 2554 ผญงขามเพศทกคนตองเขาสกระบวนการเกณฑทหารในฐานะเพศชายภายใตกฎหมาย แมไดรบการยกเวนในการเขารบราชการทหารกองเกนดวยการถกระบวาเปนโรคจตถาวร แตดวยกรณการฟองรองศาลปกครองในป พ.ศ. 2549 ไดมการเปลยนแปลงกฎขอบงคบใหไดรบการยกเวนดวยการถกระบใหมวา เพศสถานะไมตรงกบเพศก�าเนด โดยเนอหาในบทนจะเลาถงการตดสนโดยศาลปกครอง ดงกลาวน รวมไปถงความเปลยนแปลงทเกดขนตามมา และการน�านโยบายดงกลาวไปสการปฏบต

การรบรองเพศสถานะทางกฎหมายกบความคลมเครอของกฎหมายอาญา การขาดการรบรองเพศสถานะทางกฎหมายอาจน�าไปสความคลมเครอในการตความกฎหมายอาญามาตราตางๆ ซงกสงผลตอเนองใหเกดความเปราะบางกบบคคลขามเพศในการเขาถงความยตธรรม บทนจะแสดงใหเหนวากฎหมายทเกยวของกบการคาประเวณถกน�ามาใชอยางไมเปนธรรมตอกลมผหญงขามเพศอยางไร และยงไดใหขอเสนอใหมกฎหมายนโยบายในการปกปองคมครองกลมบคคลขามเพศ คนกลมนอยทางเพศ และบคคลเพศก�ากวมตอการละเมดสทธมนษยชน และเสนอใหคนกลมนถกครอบคลมอยภายใตกฎหมายอนๆ ทมขนเพอคมครองบคคลทกคนดวย

บคคลขามเพศทถกคมขงในระบบยตธรรมอาญาของประเทศไทย เนอหาในบทนกลาวถงการขาดการรบรองเพศสถานะทางกฎหมาย และความไมสอดคลองกนของตวตนในเอกสารอนเปนผลสบเนองจากการขาดกฎหมายดงกลาวทมตอประสบการณของบคคลขามเพศในฐานะผกระท�าผดในระบบยตธรรมอาญาของประเทศไทย เนอหาในบทนส�ารวจไปถงการออกหมายเรยก การปฏบตตอบคคลขามเพศในชวงควบคมตวและคมขง ซงรวมถงขนตอนการตรวจคน และการเขาถงฮอรโมนและการตรวจสขภาพบคคลขามเพศ

การรบรองเพศสถานะทางกฎหมายกบการวนจฉยทางการแพทย (พยาธสภาพทางจตวทยา) ในประเทศไทย หลกฐานทางการแพทยและวทยาศาสตรมบทบาทส�าคญในการพฒนาและตความกฎหมายระเบยบขอบงคบ สงผลใหบทบาทของหลกฐานทางการแพทยกลายเปนประเดนส�าคญในการพจารณาถกเถยงในเรองการรบรองเพศสถานะทางกฎหมายของบคคลขามเพศในประเทศไทย บทนจะฉายใหเหนถงแนวโนมและการถกเถยงเกยวกบพยาธสภาพทางจตวทยาในปจจบน และบทวเคราะหของผเชยวชาญ และตวอยางของการรบรองเพศสถานะทางกฎหมายทไมมเงอนไขจ�ากดอนละเมดตอสทธมนษยชนของบคคลขามเพศในการแสดงเจตจ�านงและไดรบการรบรองโดยกฎหมาย

บคคลเพศก�ากวมกบการรบรองเพศสถานะทางกฎหมาย แมการวเคราะหเชงลกในการแกไขกฎหมายเพอรบรองเพศสถานะบคคลเพศก�ากวมในประเทศไทยจะอยนอกเหนอขอบเขตของการศกษาฉบบน แตกไดมการน�าเสนอแนวปฏบตในรปแบบตางๆ ทจะมประโยชนในการอางองในอนาคตตอไป

13

ขอเสนอแนะจากกระบวนการเขยนรายงานฉบบน ประกอบกบการประชมทปรกษากบคณะผมสวนไดสวนเสยซงเปนสวนหนงของเวท

การประชมสนทนากบผมสวนไดสวนเสย ท�าใหไดขอเสนอหลกดงตอไปน

1. การปองกนการเลอกปฏบตรฐธรรมนญแหงราชอาณาจกรไทยรฐสภา

∞ ด�ารงไวซงการตความค�าวา “เพศ” ใหครอบคลมถงบคคลขามเพศใน “เจตนารมย” ของรฐธรรมนญฉบบใหม ∞ ท�าใหกฎหมาย ระเบยบขอบงคบ และนโยบายทงหมดเปนไปตามหลกการของการไมเลอกปฏบตตามรฐธรรมนญและกฎหมาย

สทธมนษยชนสากล

พระราชบญญตความเทาเทยมระหวางเพศกระทรวงการพฒนาสงคมและความมนคงของมนษย

∞ สรางความตระหนกในกลมบคคลขามเพศ หนวยงานของรฐ นายจาง ลกจาง สหภาพการคา และสาธารณชน และสรางความเขาใจวานยามของเลอกปฏบตทไมเปนธรรมดวยเหตแหงเพศในพระราชบญญตนคมครองครอบคลมไปถงลกจาง ทเปนบคคลขามเพศดวย

∞ ทบทวนและแกไขขอยกเวนในมาตรา 17 ของพระราชบญญตเพอใหสอดคลองไปกบมาตรฐานสทธมนษยชนสากล ซงจะไมสามารถใชขอยกเวนนในการเลอกปฏบตกบบคคลขามเพศได

∞ ใหสมาชกคณะกรรมการวนจฉยการเลอกปฏบตทไมเปนธรรมดวยเหตแหงเพศ และคณะกรรมการสงเสรมความเทาเทยมระหวางเพศ ไดรบการพฒนาใหมความละเอยดออนตอประเดนของบคคลขามเพศภายใตขอบเขตหนาทของตน

∞ ด�าเนนการใหทกคนสามารถเขาถงกลไกการรองเรยนตามพระราชบญญตน ∞ สรางความชดเจนในมาตรา 30 ของพระราชบญญตเกยวกบกองทนสงเสรมความเทาเทยมระหวางเพศ ใหสามารถสงเสรม

ชดเชย เยยวยาใหกบผทถกเลอกปฏบตทไมเปนธรรมดวยเหตแหงเพศ รวมถงบคคลขามเพศ ∞ ทบทวนกฎหมายทมอยเพอไมใหเกดผลกระทบเชงลบตอสทธมนษยชนและศกดศรของบคคลขามเพศ และหากเกดผลกระทบ

เชงลบเกดขนจะตองด�าเนนการใหเกดกลไกตามมาตรา 21 ตามพระราชบญญตในการตงขอสงเกตวากฎหมายนนขดกบรฐธรรมนญหรอไม และแสวงหาแนวทางการปฏรปกฎหมายใหดขน

แผนสทธมนษยชนแหงชาตฉบบท 3คณะกรรมการสทธมนษยชนแหงชาตและกระทรวงยตธรรม

∞ สรางความชดเจนใหการรบรองเพศสถานะทางกฎหมายถกระบและใหความส�าคญอยในแผนสทธมนษยชนแหงชาตฉบบท 3 ในสวนของแผนงานวาดวยความหลากหลายทางเพศและอตลกษณทางเพศ

∞ ตดตาม บนทก และสงเสรมโครงการของหนวยงานตางๆ ทมแผนการสงเสรมสทธมนษยชนส�าหรบกลมบคคลทมความหลากหลายทางเพศและอตลกษณทางเพศภายในหนวยงาน

2. การรบรองเพศสถานะทางกฎหมายในสถานทท�างานกระทรวงแรงงาน

∞ ตดตาม บนทก และสงเสรมการด�าเนนการตามมาตรฐานแรงงานไทย ความรบผดชอบตอสงคมของธรกจไทย มรท. 8001 – 2553 ของนายจางทงภาครฐและเอกชน

∞ ด�าเนนการใหมาตรฐานแรงงานไทยถกน�าไปปฏบตในการจางงานของกระทรวงแรงงาน เพอเปนตวอยางในการด�าเนนการ ทดแกนายจางอนๆ น�าไปปฏบตตามได

∞ พจารณาทบทวนเรองชดเครองแบบขาราชการพลเรอนและใหแนวทางในการปฏบตเพอใหและขาราชการ และผสมคร เขารบราชการพลเรอนทเปนบคคลขามเพศสามารถปฏบตตามอตลกษณทางเพศของตน

∞ สงเสรมใหองคกรตางๆ มนโยบายในการปกปองคมครองบคคลขามเพศจากการคกคามทกรปแบบ และสนบสนนใหจดตงกลไกในการรองเรยนพฤตกรรมการเลอกปฏบต

บทสรปผบรหำร

การรบรองเพศสถานะตามกฎหมายในประเทศไทย: การทบทวนกฎหมายและนโยบาย14

∞ ก�าหนดใหมมาตราการพเศษและมนโยบายในการปกปองคมครองแรงงานตางชาตทเปนบคคลขามเพศรวมไปถงผปฏบตงานใหองคกรตางประเทศทกฎหมายแรงงานไทยไมคมครอง

กระทรวงการพฒนาสงคมและความมนคงของมนษย ∞ สงเสรมการน�าเอาพระราชบญญตความเทาเทยมระหวางเพศไปบงคบใชกบนายจางและลกจางทงภาครฐและภาคเอกชน

รวมทงพฒนาแนวทางการปฏบตตามพระราชบญญตฯ ส�าหรบนายจางทงภาครฐและเอกชน ∞ รวมมอกบกระทรวงแรงงานในการใชกลไกของพระราชบญญตความเทาเทยมระหวางเพศในการเปลยนแปลงขอกฎหมาย

ระเบยบขอบงคบ และนโยบายใดทยงคงเลอกปฏบตตอบคคลขามเพศ

3. การศกษากระทรวงศกษาธการ

∞ รวมมอกบมหาวทยาลย โดยเฉพาะกบทประชมอธการบดแหงประเทศไทย และโรงเรยนในการรางแนวทางทชดเจนเกยวกบเครองแบบส�าหรบนกเรยน นกศกษาทขามเพศใหสอดคลองกบแนวทางปฏบตทดในระดบสากลเพอประโยชนและสวสดภาพ สงสดของนกเรยน นกศกษาทขามเพศ

∞ พฒนาและบงคบใชนโยบายการปองกนการกลนแกลงกนในกลมนกเรยนส�าหรบนกเรยนทกเพศสถานะ โดยเฉพาะการจดการกบผกระท�าการกลนแกลง (ซงหมายรวมถงครอาจารยดวย) ใหปราศจากการเลอกปฏบตดวยเหตแหงเพศ วถทางเพศ หรออตลกษณทางเพศ หรอการแสดงออกทางเพศไมวาจะเปนผกระท�าหรอผถกกระท�า

∞ บงคบใชขอก�าหนดคณะกรรมการสงเสรมการจดสวสดการสงคมแหงชาต (พ.ศ.2555)4 ซงก�าหนดใหตองเพมโอกาสใน การศกษาใหกบบคคลทมความหลากหลายทางเพศ

กระทรวงศกษาธการ กระทรวงการพฒนาสงคมและความมนคงของมนษย และทประชมอธการบดแหงประเทศไทย

∞ ท�างานกบมหาวทยาลยและโรงเรยนตางๆ ใหกฎระเบยบขอบงคบของมหาวทยาลยและโรงเรยนสอดคลอง และเปนไปตาม พระราชบญญตความเทาเทยมระหวางเพศ ทงนเนองจากแตละมหาวทยาลยมกฎหมายรองรบเปนของตนเองจงไมสามารถแกไขไดดวยพระราชบญญตความเทาเทยมระหวางเพศเนองจากล�าดบชนของกฎหมายเทากน อยางไรกตามพระราชบญญตความเทาเทยมระหวางเพศสามารถใชเปนแนวทางส�าหรบการปฏบตทดส�าหรบความเสมอภาคทางเพศของประเทศไทย

∞ สงเสรมใหคณาจาย ผบรหาร หรอบคลากรอนๆ มความละเอยดออนตอมตความหลากหลายของวถทางเพศ และอตลกษณทางเพศ

∞ ด�าเนนการใหนกเรยนสามารถเขาเรยน เขาสอบ และใชพนทสาธารณะโดยไมตองค�านงถงเครองแบบ ∞ ด�าเนนการใหมหองน�าส�าหรบทกเพศหรอหองน�าทเปนมตรและปลอดภยตอบคคลขามเพศ และมการออกแบบเครองอ�านวย

ความสะดวกทจ�าเปนทค�านงถงศกดศรของบคคลขามเพศ ∞ สงเสรมการปฏบตทดในระดบสากล โดยค�านงถงสขภาพจต และคณภาพชวตของนกเรยนขามเพศ โดยอนญาตใหสวมใส

ชดเครองแบบทตรงตามอตลกษณทางเพศ

4. การรบรองโดยกฎหมาย: นยามกระทรวงการพฒนาสงคมและความมนคงของมนษย

∞ ใชอ�านาจตามมาตรา 5 ของพระราชบญญตความเทาเทยมระหวางเพศในการพฒนานยามทครอบคลมของบคคลขามเพศ อตลกษณทางเพศ การแสดงออกทางเพศ วถทางเพศ และลกษณะทางเพศสรระ ซงสามารถใหทกระบบกฎหมายน�าไปใชไดอยางถกตองเปนระบบเดยวกน ซงหลงจากพฒนานยามเสรจแลวอาจน�าไปประกาศในราชกจจานเบกษาเพอเปนมาตรฐานส�าหรบการตรากฎหมายและประเดนทางกฎหมายอนๆ ทงนนยามเหลานสามารถทจะรวบรวมอยในพจนานกรมกฎหมายไทยไดอกดวย

4 ขอก�าหนดคณะกรรมการสงเสรมการจดสวสดการสงคมแหงชาต วาดวยการก�าหนดบคคลหรอกลมบคคลเปาหมายเปนผรบบรการสวสดการสงคม พ.ศ.2555

15

∞ พฒนารางกฎหมายส�าหรบการรบรองเพศสถานะทางกฎหมายส�าหรบบคคลขามเพศ ดวยการรบฟงความเหนจากบคคลขามเพศ โดยท

∞ ด�าเนนการใหบคคลขามเพศสามารถแกไขเพศทถกก�าหนด ณ แรกเกด และค�าน�าหนานามในเอกสารการเกด ทะเบยนราษฎร และเอกสารทางราชการอนๆ

∞ ระบนยามของบคคลขามเพศทมครอบคลมความหลากหลายของบคคลขามเพศ ∞ ตองอยบนพนฐานของมาตรฐานสทธมนษยชนสากล ซงรวมถงสทธในการไดรบการรบรองโดยกฎหมาย

ความเปนสวนตว เจตจ�านงในการก�าหนดตวเอง และสทธอ�านาจในเนอตวรางกาย ∞ การรบรองเพศสถานะตองเขาถงไดส�าหรบบคคลขามเพศทกๆ คน ทงนโดยมจ�าเปนตองมหลกฐานจาก

การวนจฉย หรอการรกษาโดยแพทย และไมตองค�านงถงการศลยกรรมเพอใหเพศทถกก�าหนด ณ แรกเกดสอดคลองกบอตลกษณทางเพศ

∞ มกระบวนการขนตอนทงายไมซบซอน ซงด�าเนนการเมอมการยนค�ารองบนฐานของอตลกษณทางเพศทผยนค�ารองนยามดวยตนเอง และไดรบการยนยนโดยพยานหลกฐานตามกฎหมาย

∞ สอดคลองกบการปองกนการเลอกปฏบตในพระราชบญญตความเทาเทยมระหวางเพศ

5. เอกสาราชการ: ค�าน�าหนานามกระทรวงการพฒนาสงคมและความมนคงของมนษย และกระทรวงมหาดไทย

∞ พฒนากฎหมาย ระเบยบขอบงคบ และนโยบายทท�าใหบคคลขามเพศสามารถเปลยนค�าหนานามได โดยท: ∞ อยบนพนฐานของการนยามอตลกษณทางเพศของตนเอง ซงยนยนไดจากพยานหลกฐานตามกฎหมาย ∞ ไมตองรองขอหลกฐานการศลยกรรมเพอใหเพศทถกก�าหนด ณ แรกเกดสอดคลองกบอตลกษณทางเพศหรอ

การวนจฉยโดยแพทย

6. การศกษาและฝกอบรมของผมอ�านาจในการตดสนใจกระทรวงการพฒนาสงคมและความมนคงของมนษย

∞ สงเสรมใหกฎหมายและผก�าหนดนโยบายมความละเอยดออนในมตอตลกษณทางเพศ วถทางเพศ และลกษณะทางเพศสรระ เพอใหกฎหมายและการตดสนใจนนๆ เกดขนไดอยางถกตองแมนย�าและมความชดเจนในเนอหา ซงจะน�าไปสความชดเจนในการตความและน�าไปปฏบต และเปนไปตามมาตรฐานสทธมนษยชนสากล และมาตรา 10 ของพระราชบญญตความเทาเทยม ระหวางเพศ

∞ พฒนาและจดใหมการอบรมดานกฎหมาย หรอแนวทางดานสทธมนษยชนของบคคลขามเพศ และการน�าเอาพระราชบญญตไปบงคบใช รวมทงเชอมโยงถงมาตรฐานสทธมนษยชนสากล

7. บคคลขามเพศกบการรบราชการทหารกระทรวงกลาโหม

∞ พจารณาทบทวนแนวปฏบตในการเกณฑทหารโดยค�านงถงอตลกษณทางเพศของบคคลขามเพศ โดยไมกดกนชายหรอผหญงขามเพศจากการสมครใจเขารบราชการทหารกองเกน โดยหมายรวมถงการพจารณาทบทวนในประเดนตางๆ ดงตอไปน:

∞ พจารณาวาผหญงขามเพศไดรบการยกเวนในการเขารบราชการทหารกองเกนในฐานะผหญง ซงในประเทศไทย ผหญงมจ�าเปนตองเขารบการเกณฑทหาร และยงควรพฒนาแนวทางระดบชาตในการเกณฑทหารส�าหรบ ผหญงขามเพศดวย

∞ ยกเลกกระบวนการคดกรองผหญงขามเพศทกคนซงมใชกระบวนการทเปนทางการในการเกณฑทหาร ∞ อนญาตใหผชายขามเพศและผหญงขามเพศสมครเขารบราชการทหารกองเกนเหมอนกบพลเมองไทยคนอนๆ

โดยปราศจากขอจ�ากดเงอนไขเพยงเพราะอตลกษณทางเพศไมสอดคลองกบเพศทถกก�าหนด ณ แรกเกด

บทสรปผบรหำร

การรบรองเพศสถานะตามกฎหมายในประเทศไทย: การทบทวนกฎหมายและนโยบาย16

8. บคคลขามเพศในสถานคมขงกระทรวงยตธรรม

∞ หมายรวมเอาบคคลขามเพศทถกคมขงใหไดการรบรองเพศสถานะ ∞ พฒนาแนวนางทมความเคารพและละเอยดออนส�าหรบกระบวนการตรวจคน และกระบวนการคมขงบคคลขามเพศบนหลก

การของความจ�าเปนเพอใหเกดความปลอดภยส�าหรบทกคนในสถานคมขง รวมถงบคคลทอตลกษณทางเพศแตกตางจากเพศทถกก�าหนด ณ แรกเกด

∞ สงเสรมใหเจาหนาทในสถานคมขงมความละเอยดออนตออตลกษณทางเพศ ดวยการอบรมในประเดนความหลากหลายทางเพศสถานะ โดยทเนนย�าถงประเดนการตรวจคน การคมขง การฟนฟ และการเขาถงบรการทางสขภาพส�าหรบบคคลขามเพศทถกคมขง

∞ ด�าเนนการใหผถกคมขงขามเพศมสทธในการอยในทปลอดภย รวมทงสามารถเลอกวาจะอยในสถานทคมขงส�าหรบผชาย หรอผหญง หรอทอนๆ ทปลอดภยได

∞ ด�าเนนการใหบคคลขามเพศในสถานคมขงใหสามารถเขาถงบรการสขภาพในการปรบเปลยนเพศทถกก�าหนด ณ แรกเกดใหสอดคลองกบอตลกษณทางเพศ ในระดบทเทยบเทากบบคคลขามเพศทมไดถกคมขง ทงนรวมถงการเขาถงการใชฮอรโมน และการตรวจสขภาพทเกยวของ และตองแจงใหบคคลขามเพศตระหนกถงประมวลระเบยบการต�ารวจฯ ขอ 139 ตงแตเวลาทถกจบกม เพอใหเมอเปนไปได บคคลขามเพศสามารถไดรบการคมขงแยกจากผตองหาคนอนๆ หากบคคลขามเพศปรารถนาเชนนน

9. การใหค�าปรกษาโดยผมสวนไดสวนเสยทกหนวยงานภาครฐ

∞ สงเสรมใหบคคลขามเพศและองคกรบคคลขามเพศไดมสวนรวมในการใหขอเสนอแนะและใหค�าปรกษาในทกระยะของ การพฒนา การแกไข หรอปรบปรงกฎหมาย และนโยบายทอาจมผลกระทบตอบคคลขามเพศโดยตรง

10. บคคลเพศก�ากวมกระทรวงมหาดไทย และกระทรวงการพฒนาสงคมและความมนคงของมนษย

∞ สงเสรมใหการจ�าแนกเพศสรระหรอเพศสถานะ รวมถงค�าน�าหนานามสามารถแกไขไดดวยกระบวนการบรหารจดการ ทไมยงยากหากมการรองขอจากบคคลเพศก�ากวม กระบวนการบรหารจดการควรจะด�าเนนไปตามมาตรฐานสทธมนษยชนสากล โดยท:

∞ ขยายขอบเขตของกลมเปาหมายใหบคคลเพศก�ากวมทกคนสามารถเปลยนแปลงเอกสารได มใชจ�ากดอยเพยงเฉพาะบคคลทมอวยวะเพศคลมเครอเมอแรกเกดเทานน

∞ ยกเลกเงอนไขส�าหรบบคคลเพศก�ากวมทมอวยวะเพศคลมเครอทระบวาตองผานกระบวนการศลยกรรม เพอรางกายสอดคลองกบความเปนชายหรอหญงทถกก�าหนดโดยสงคมจงจะไดรบการรบรองเพศสถานะ

∞ ยกเลกเงอนไขทระบวาตองมใบรบรองแพทยทใหรายละเอยดทงเพศสถานะ และวถทางเพศของบคคลเพศก�ากวมกอนทจะสามารถเปลยนค�าน�าหนานาม เพศสรระ หรอเพศสถานะ

11. การวนจฉยทางการแพทยกบการรบรองเพศสถานะทางกฎหมายทกหนวยงานภาครฐ

∞ ด�าเนนการเพอยกเลกเงอนไขซงก�าหนดใหการวนจฉยทางการแพทยวาบคคลขามเพศเปน “ความผดปกตของอตลกษณทางเพศ” หรอมพยาธสภาพทางจตวทยาลกษณะอนๆ เปนเงอนไขส�าหรบการรบรองอตลกษณทางเพศของบคคลขามเพศ และการแสดงออกซงอตลกษณทางเพศ ซงเกยวเนองไปถงการแตงกายหรอเครองแบบ

17

บทท 1 บทนำา

1.1 เปาหมายและความเปนมาของงานวจย

1.1.1 ความเปนมาของงานวจยสทธในการก�าหนดเจตจ�านงในตนเองและไดรบการรบรองโดยกฎหมายเปนหลกการขนพนฐานของสทธมนษยชนของทกคน

โดยไมมขอแตกตางหรอยกเวนซงรวมถงบคคลขามเพศ แตในทางกลบกนสทธมนษยชนของบคคลขามเพศในการก�าหนดเจตจ�านงของตวเองกลบไมไดรบการเคารพและถกละเมดกนทวโลก ซงรวมถงภมภาคเอเชยและประเทศไทย รายงานฉบบนไดแสดงถง รปแบบทหลากหลายของการละเมดสทธและการเลอกปฏบตทบคคลขามเพศไดรบอนเนองมาจากการขาดการรบรองเพศสถานะทางกฎหมาย ปจจบนแมจะเปนเวลากวา 10 ปแลวหลงจากการยกรางหลกการยอกยาการตา แตกยงตองมการด�าเนนการเพอ ขบเคลอนและผลกดนความเปลยนแปลงอกมาก เพอใหสทธมนษยชนของบคคลขามเพศไดรบการเคารพ5

นอกจากน พนธะสญญาทวา “ไมทงใครไวขางหลง” เปนหลกการทส�าคญของเปาหมายการพฒนาทยงยนของสหประชาต (SDGs) แมวากลมบคคลขามเพศยงมไดถกกลาวถงในเปาหมายน สหประชาชาตกมงมนทจะด�าเนนการพฒนาตามเปาหมาย การพฒนาทยงยนเพอประโยชนกบประชากรทกคนทวโลกโดยเฉพาะอยางยงกลมประชากรชายขอบซงรวมถงกลมบคคลขามเพศดวย

รายงานฉบบบนไดรบการสนบสนนงบประมาณโดยโครงการ Being LGBTI ในภมภาคเอเชย6 ซงเปนโครงการระดบภมภาคทมวตถประสงคเพอแกปญหาความไมเสมอภาค ความรนแรง และการเลอกปฏบตดวยเหตแหงวถทางเพศ อตลกษณทางเพศและคณลกษณะทางเพศสรระ และเพอสงเสรมการเขาถงบรการทางสขภาพและสงคมอยางทวถงในภมถาคเอเชยและแปซฟก โดยในป พ.ศ. 2557 โครงการ Being LGBTI ในภมภาคเอเชยไดจดการพดคยในระดบชาตขนทกรงเทพมหานคร ประเทศไทย7 การพดคยในครงนไดถกออกแบบขนเพอทบทวนกฎหมายและสถาพแวดลอมทางสงคมทกลมเลสเบยน เกย คนรกสองเพศ บคคลขามเพศ และคนเพศก�ากวม (LGBT) ในประเทศไทยตองเผชญ หนงในประเดนส�าคญทาทายทบคคลขามเพศสะทอนคอ การขาดการรบรองเพศสถานะทางกฎหมาย หรอการทบคคลขามเพศไมสามารถเปลยนเอกสารราชการใหสะทอนอตลกษณทางเพศของพวกเขาได

นอกจากน ระหวางป พ.ศ. 2557 และ พ.ศ. 2558 มลนธเครอขายเพอนกะเทยไทยเพอสทธมนษยชนไดท�าการประเมนความตองการของชมชนและทบทวนกฎหมายการรบรองเพศสถานะในประเทศไทย พบวากวารอยละ 80 ของผใหขอมลจ�านวน 275 คน ใหความส�าคญกบการขาดการรบรองเพศสถานะทางกฎหมายเปนอนดบตนๆ นนเพราะการขาดกฎหมายดงกลาวยงสงผลกระทบตอการจางงานดวย8

ขอคนพบวาการรบรองเพศสถานะทางกฎหมายเปนขอค�านงดานสทธมนษยชนอนดบตนๆ ส�าหรบบคคลขามเพศ ไดถกเผยแพรในเวทระดบชาตทจดขนทวภมภาคเอเชยและในระดบภมภาค9 ทงน เพอสนองตอความตองการดงกลาวนโครงการ Being LGBTI ในภมภาคเอเชย จงรเรมการศกษาการรบรองเพศสถานะของบคคลขามเพศของประเทศตางๆ ภายในภมภาค รายงานฉบบนเปนหนงในเจดรายงานระดบประเทศภายใตโครงการน10 ซงรายงานจากทง 7 ประเทศไดถกน�ามาใชเปนขอมลตงตนในรางเอกสารอภปรายในระดบภมภาคเพอสงเคราะหใหเหนถงการรบรองเพศสถานะทางกฎหมายในบรบทตางๆ ทงในระดบภมภาคและระดบนานาชาต11

5 หลกการยอรกยาการตา (หลกการเกยวกบการใชกฎหมายระหวางประเทศดานสทธมนษยชนเกยวกบวถทางเพศและอตลกษณทางเพศ) สะทอนถงสถานะของกฎหมายสทธมนษยชนระหวางประเทศ

ทมอยในเรองเกยวกบประเดนวถทางเพศและอตลกษณทางเพศททกรฐตองปฏบตตาม; คณะกรรมการนกนตศาสตรสากลหรอไอซเจ (ICJ) (พ.ศ.2550) Yogyakarta Principles – Principles on the application

of international human rights law in relation to sexual orientation and gender identity

6 โครงการ Being LGBTI ในภมภาคเอเชยเปนความรวมมอในระดบภมภาคระหวางโครงการพฒนาแหงสหประชาชาต สถานฑตสวเดนประจ�าประเทศไทย และองคกรเพอการพฒนาระหวางประเทศของ

สหรฐฯ

7 UNDP, USAID (2014). Being LGBT in Asia: Thailand Country Report.

8 Areerat, Kongpob (2015). LGBT Activists to push for title law and legal recognitions, Prachatai, 14 July; Klindera, Kent (2015). Fighting for Legal Recognition for Trans Individuals in Thailand [Blog]

amfAR. 3 August.

9 เวทระดบชาตถกจดขนในประเทศกมพชา จน อนโดนเซย ฟลปปนส มองโกเลย เนปาล ไทย และเวยดนาม การประชมในแตละประเทศน�าไปสการรายงานเฉพาะประเทศ และน�าไปสรายงานระดบภมภาค

ซงสามารถหาขอมลเพมเตมไดจาก: http://www.asia pacic.undp.org/content/rbap/en/home/operations/projects/overview/being-lgbt-in-asia.html

10 ประเทศบงคลาเทศ จน อนเดย เนปาล ปากสถาน ฟลปปนส และไทย

11 UNDP, APTN (2017). Legal Gender Recognition: A Multi-Country Legal and Policy Review in Asia.

บทท 1: บทน�ำ

การรบรองเพศสถานะตามกฎหมายในประเทศไทย: การทบทวนกฎหมายและนโยบาย18

1.1.2 เปาหมายของการวจยรายงานนไดวเคราะหเชงลกถงกฎหมายของประเทศไทย นโยบาย และกฎระเบยบขอบงคบ ซงสงผลตอการใชชวต

ของบคคลขามเพศ และวเคราะหถงการบงคบใชกฎหมายและนโยบายในปจจบน รวมถงผลกระทบตอชมชนบคคลขามเพศในประเทศไทย นอกจากนรายงานฉบบนไดระบประเดนส�าคญและขอเสนอแนะในการพฒนาสถานการณสทธมนษยชนของบคคลขามเพศในประเทศไทย นอกจากนยงมความหวงวารายงานนจะเปนเครองมออนทรงคณคาส�าหรบนกขบเคลอนเชงนโยบาย นกกจกรรม และภาคเครอขาย ในการรณรงคและผลกดนใหเกดการรบรองเพศสถานะของบคคลขามเพศ

1.2 วตถประสงคและขอบเขตการวจย

1.2.1 วตถประสงคการวจยรายงานนมขนเพอฉายใหเหนถงกฎหมายและนโยบายของประเทศไทยทสงผลตอบคคลขามเพศ และเพอก�าหนดประเดน

ทเปนจดเรมตนทดในการขบเคลอนเพอปรบเปลยนกฎหมายและการท�าใหเกดการรบรองเพศสถานะทางกฎหมาย รายงานนไดพจารณาขอบเขตของกฎหมาย หรอเอกสารตางๆ อยางกวางและครอบคลม ซงรวมถงกฎหมาย นโยบาย ระเบยบขอบงคบ การบงคบทางตลาการ ค�าพพากษา และหลกฐานอนๆ ทแสดงใหเหนถงขอบกพรองของกฎหมายและนโยบายในปจจบน รวมถงผลกระทบอนสะสมมาอยางตอเนองตอชมชนบคคลขามเพศในประเทศไทย

1.2.2 ขอบเขตการวจยการประเมนกฎหมายและนโยบาย รวมทงการประชมผมสวนไดสวนเสยในการประเมนกฎหมาย นโยบาย และสถานะการ

บงคบใชกฎหมายในปจจบนทเกยวเนองกบการรบรองเพศสถานะทางกฎหมายของบคคลขามเพศในประเทศไทย ซงปจจบนยงไมมกฎหมายใดทไดระบอยางชดแจงในการรบรองเพศสถานะของบคคลขามเพศตามอตลกษณทางเพศ ดงนนผศกษาจงประเมนวากฎหมายและนโยบายทมอยในปจจบนนนสงผลกระทบตอการใชชวตประจ�าวนของบคคลขามเพศอยางไร และเสนอประเดนส�าคญในการขบเคลอนเพอปรบเปลยนกฎหมายและการท�าใหเกดการรบรองเพศสถานะทางกฎหมายในอนาคต ผศกษายงไดประเมนวากฎหมายและนโยบายเหลานสอดคลองกบมาตรฐานสทธมนษยชนเพยงใด พรอมทงไดใหขอเสนอแนะเพอการปรบปรงพฒนาตอไปอกดวย

1.3 ระเบยบวธวจย

1.3.1 การทบทวนและวเคราะหเอกสารผศกษารวบรวมและวเคราะหตวบทกฎหมายและนโยบายทเกยวของกบการรบรองเพศสถานะและการปกปองสทธมนษยชน

ของบคคลขามเพศ คณะผวจยยงไดทบทวนเอกสารการบงคบทางตลาการและค�าพพากษาดวย โดยหลงจากคณะผวจยไดก�าหนดปจจยทจะท�าการศกษาแลวกไดด�าเนนการวเคราะหเนอหาเชงลก และแสวงหาตวอยางทแสดงใหเหนวากฎหมายปฏบตตอบคคลขามเพศในลกษณะทผดไปจากมาตรฐานสทธมนษยชน

1.3.2 การประชมผมสวนไดสวนเสยในวนท 25 ตลาคม พ.ศ. 2558 โครงการพฒนาแหงสหประชาชาตไดจดการประชมโตะกลมส�าหรบผมสวนไดสวนเสยใน

ประเดนการรบรองเพศสถานะในประเทศไทย: การทบทวนกฎหมาย นโยบาย และการปฏบต โดยผแทนจากชมชนบคคลขามเพศ คณะกรรมการสทธมนษยชนแหงชาต (NHRC) และหนวยงานภาครฐทเกยวของไดรบเชญใหเขารวมการประชมนดวย โครงการฯ ไดน�าเสนอขอมลเกยวกบความเปนมาและวตถประสงคการวจย หลงจากนนทประชมไดเปดโอกาสใหองคกรและบคคลตางๆ ไดทบทวนและแสดงความคดเหนตอกฎหมายและนโยบายของประเทศไทยทสงผลตอบคคลขามเพศ นอกจากนยงไดขอใหกลม ผมสวนไดสวนเสยรวมใหขอมลทจ�าเปนส�าหรบงานวจยน หลงจากการประชมในครงนคณะผศกษายงไดรบการสนบสนน ขอมลจากแกนน�าชมชน และไดรบค�าปรกษาอนมประโยชนยง

19

ในวนท 15 มถนายน พ.ศ. 2559 โครงการพฒนาแหงสหประชาชาตไดจดการประชมโตะกลมส�าหรบผมสวนไดสวนเสยในประเดนการรบรองเพศสถานะในประเทศไทยเพอทบทวนรางรายงานฉบบน โดยมประชาคมบคคลขามเพศ ผแทนจากคณะกรรมสทธมนษยชนแหงชาต และหนวยงานภาครฐทเกยวของเขารวม

1.3.3 การสมภาษณเชงลกกบผใหขอมลส�าคญคณะผศกษาไดสมภาษณผใหขอมลส�าคญจากกระทรวงยตธรรม กระทรวงการพฒนาสงคมและความมนคงของมนษย

กรมการปกครอง กองทพไทย ส�านกงานต�ารวจแหงชาต คณะกรรมการสทธมนษยชนแหงชาต ศนยศลยกรรมตกเเตงความงาม พเอไอ มหาวทยาลยมหดล และประชาคมบคคลขามเพศในประเทศไทย (ดภาคผนวก)

จากแหลงขอมลดงกลาว คณะผศกษา (รวมทงสมาชกในชมชนบคคลขามเพศ) ไดรบความรอนลกซงถงความเปนจรงของชวตบคคลขามเพศในการขบเคลอนการรบรองเพศสถานะทางกฎหมายดวยตนเอง ผใหขอมลไดแลกเปลยนประสบการณ และความเหนตอกระบวนการในการท�างานกบกระทรวงกลาโหมในการไดรบการยกเวนในการรบราชการทหารกองเกน การด�าเนนการ เกยวกบการแตงกายชดทางการ และการถกคมขง นอกจากนยงไดระบประเดนส�าคญ และการขาดกฎหมายและนโยบายทปองกนการเลอกปฏบต การเขาถงการจางงาน ความมนคงทางสงคม และเรองส�าคญอนๆ

1.4 ขอจ�ากดดานขอมลปจจบนประเทศไทยยงคงไมมนยามทางกฎหมายของเพศสถานะ บคคลขามเพศ บคคลทมความหลากหลายทางเพศ

บคคลกลมนอยทางเพศ ผหญง ผชาย หรอนยามอนๆ ซงจะน�าไปสการก�าเนดแนวคดอนเปนฐานของการรบรองเพศสถานะทางกฎหมายและการคมครองบคคลขามเพศ12

ปจจบนประเทศไทยยงขาดการศกษาวจยในประเดนการรบรองเพศสถานะ และประเดนอปสรรคทบคคลขามเพศตองเผชญในการเขาถงบรการทางสงคมอนเนองมาจากความไมสอดคลองกนของการนยามตนเองกบเพศทถกก�าหนด ณ แรกเกด การศกษานนบเปนครงแรกทมการทบทวนภาพรวมของกฎหมายและนโยบายทเกยวของ

นอกจากน ปจจบนยงขาดขอมลเกยวกบผลกระทบของการรบรองเพศสถานะตอผชายขามเพศและยงขาดการเขามาม สวนรวมของผชายขามเพศในการขบเคลอน แมวามลนธเครอขายเพอนกะเทยไทยเพอสทธมนษยชนจะไดท�าการรณรงคในประเดนการรบรองเพศสถานะทางกฎหมายมาอยางหนก แตในขนตนนจดเนนของมลนธอยทประเดนการเกณฑทหารของผหญงขามเพศ และแมวาคณะผศกษาจะพยายามแสวงหาขอมลของทงผชายขามเพศ ผหญงขามเพศ และบคคลทมเพศสถานะไมสอดคลองกบเพศทถกก�าหนด ณ แรกเกด แตขอมลสวนใหญทรวบรวมไดยงคงเปนประสบการณของผหญงขามเพศเปนหลก นอกจากน ผหญงขามเพศยงมสดสวนทมากกวากลมอนๆ ในการเขารวมประชมผมสวนไดสวนเสยดวย จงท�าใหคณะผศกษาจงตองหาขอมลจากการสมภาษณผใหขอมลส�าคญจากเครอขายผชายขามเพศแหงประเทศไทย ในสวนของประสบการณของผชายขามเพศ ผใหขอมลส�าคญนคอ คณจมม กฤตธพฒน โชตฐานตสกล ซงเปนหนงในบคคลแรกๆ ในประเทศไทยทเปดเผยตอสงคมวงกวางวาตนคอผชายขามเพศ หลงจากการเปดเผยเพศสถานะตอสาธารณะของคณจมม สงผลใหประเดนสทธมนษยชนของผชายขามเพศไดรบการมองเหนจากสงคมไทย และชมชนของบคคลทมความหลากหลายทางเพศมากขน อยางไรกตามแมวาการถกมองเหนจะมมากขน แตกยงขาดการมสวนรวมของคนในสงคมและความตระหนกถงอปสรรคทผชายขามเพศในประเทศไทยตองเผชญ ซงรวมไปถงปญหาการเขาถงบรการสขภาพ การถกเลอกปฏบตเมอพวกเขาตองการเขาถงบรการสาธารณะ และปญหา การไมสามารถเปลยนแปลงเอกสารราชการใหสะทอนอตลกษณทางเพศสถานะได

การมองไมเหนตวตนของบคคลขามเพศและบคคลทไมไดอยในระบบเพศขวตรงขามยงคงเปนประเดนส�าคญ ดงนน คณะผศกษาจงยงไมสามารถรวมเอาบคคลทไมไดอยในระบบเพศขวตรงขาม และบคคลทไมสอดคลองของอตลกษณทางเพศกบเพศทถกก�าหนด ณ แรกเกดมาวเคราะหในรายงานน ดวยยงคงไมมค�าทชดเจนและเฉพาะของไทยในการนยามบคคลทไมไดอยในระบบเพศขวตรงขาม และบคคลทไมสอดคลองของอตลกษณทางเพศกบเพศทถกก�าหนด ณ แรกเกด สงคมไทยยงคงรบรระบบเพศสถานะในระบบเพศตรงขามคอเพศชายและเพศหญง ท�าใหเอกสารทงทางการและไมเปนทางการ รวมทงค�าน�าหนานามยงคงเนนไปทระบบภาษาแบบขวตรงขาม ปจจบนนยงคงไมมพนทในระบบวาทกรรมของประเทศไทยในมตอตลกษณทางเพศของบคคล

12 ขอก�าหนดคณะกรรมการสงเสรมการจดสวสดการสงคมแหงชาต (พ.ศ.2555) ไดก�าหนดบคคลหรอกลมบคคลในการไดรบการจดสวสดการทางสงคม ไดใหนยามของ “บคคลขามเพศ” และ “บคคคทม

ความหลากหลายทางเพศ” แตกยงไมมการน�านยามนไปใชในวงกวางนอกเหนอจากขอก�าหนดน

บทท 1: บทน�ำ

การรบรองเพศสถานะตามกฎหมายในประเทศไทย: การทบทวนกฎหมายและนโยบาย20

ทนยามอตลกษณทางเพศของตนทกาวขามระบบขวตรงขามเพศชายและเพศหญง ปรากฏการณนเกดทงในชมชนบคคลขามเพศ และในสงคมกระแสหลกดวย บคคลขามเพศสวนมากถกมองวาเปนคนทตองการเปลยนเพศหนงไปสอกเพศหนงในระบบเพศขว ตรงขาม นนคอเปลยนจากเพศชายไปเปนเพศหญง หรอจากเพศหญงไปเปนเพศชาย แมวาอตลกษณอนหลากหลายของเพศทสามจะมอยในเอเชยใต และคนทอาศยในประเทศไทย และแมวาปจจบนบคคลขามเพศรนใหมกเรมตระหนกถงอตลกษณและภาษาทนอกเหนอระบบเพศขวตรงขาม อยางไรกตามแนวคดวาอตลกษณทางเพศคอผสสะภายในของการรบรเพศสถานะของตนมากกวาทจะสะทอนโดยตรงจากสภาวะทางกายภาพยงคงเปนแนวคดทมอยในวงจ�ากดไมแพรหลาย

1.5 การขาดนยามทชดเจนและขาดความเขาใจตอบคคลขามเพศ อตลกษณทางเพศ และการแสดงออกทางเพศสถานะกฎหมายและนโยบายของประเทศไทยยงคงไมมนยามทชดเจนเปนระบบในการอธบายบคคลขามเพศ หรอแนวคดวาดวย

อตลกษณทางเพศหรอการแสดงออกทางเพศ นอกจากนการตดสนใจหรอบรการใดๆ ทเกยวกบบคคลขามเพศมกมความสบสนระหวางบคคลขามเพศกบบคคลเพศก�ากวม หรอสบสนระหวางอตลกษณทางเพศและวถทางเพศ ขอก�าหนดตางๆ มกมการใชค�าวาเพศสถานะ อตลกษณทางเพศ และวถทางเพศ แทนกนไปมาเสมอนวามความหมายเดยวกน และเอกสารขอบงคบอนๆ มกมขอความอนลาสมยและเหยยดหยาม เชน การอธบายของแพทยสภาทระบวาบคคลขามเพศเปน “บคคลทมพฤตกรรมทสบสน”13 การใหค�านยามเชนนสะทอนถงการไมเคารพสทธในการก�าหนดเจตจ�านงหรอศกดศรของมนษย ของบคคลขามเพศ กฎระเบยบขอบงคบ การตดสนของศาล และกฎหมายตางแสดงถงความไมคงเสนคงวาของภาษา ซงสงผลตอเนองใหการตความและแสดงใหเหนถงการขาดความละเอยดออนในการตรากฎหมายและกลมผก�าหนดนโยบายเกยวกบบคคลขามเพศ ในทสดแลวการขาดนยามและความเขาใจทชดเจนสงผลกระทบตอการขบเคลอนเชงนโยบายเพอใหมการรบรองเพศสถานะทางกฎหมาย นนคอการสรางความตระหนกและความละเอยดออนของกลมผก�าหนดนโยบายและผมสวนไดสวนเสยอนๆ ตอประเดนบคคลขามเพศเปนแนวทางการขบเคลอนทส�าคญและจ�าเปน

1.6 ความส�าคญของการรบรองเพศสถานะทางกฎหมายเอกสารแสดงตวตนเปนสงจ�าเปนในกจกรรมตางๆ ในการด�าเนนชวตประจ�าวน ส�าหรบประชากรสวนใหญแลวการใช

เอกสารแสดงตวตนดงกลาวเปนหนงในกจวตรและไมเคยเกดปญหา อยางไรกตามส�าหรบบคคลขามเพศแลว พวกเขาไมสามารถใชชวตไดอยางมศกดศร เสมอภาค และปลอดภย หากมไดรบการรบรองเพศสถานะทางกฎหมาย บคคลขามเพศเผชญกบ การเลอกปฏบตและกดกนเมอพวกเธอตองใชบตรประจ�าตวประชาชน สตบตร หนงสอเดนทาง หรอเอกสารราชการทใชยนยนตวตนซงไมสอดคลองไปกบอตลกษณทางเพศหรอการแสดงออกทางเพศ การเลอกปฏบตอาจสงผลตอความปลอดภยของบคคลขามเพศ อาจกดกดบคคลขามเพศออกจากระบบการศกษา บรการสขภาพ การจางงาน การมทพกอาศย หรอแมแตการไดรบการชวยเหลอทางสงคม การเงนการธนาคาร การจ�านอง

บอยครงมกมการเรยกรองใหมการพสจนอตลกษณโดยเฉพาะในเวลาทคนเหลานมความเปราะบางเปนพเศษ เชน เมอตองรบบรการฉกเฉนทางการแพทย เมอประสบภยพบต หรอเมอตกอยในภาวะการเปนคนไรบานหรอการขามแดน บคคลขามเพศถกปฏเสธในการเขาถงบรการตางๆ หรอไมไดรบการสนบสนนในสถานการณตางๆ ขางตน เพราะพวกเธอไมมเอกสารราชการ ทรบรองอตลกษณทางเพศและ/หรอการแสดงออกทางเพศ เพราะฉะนน การรบรองเพศสถานะทางกฎหมายคอสงส�าคญยงในการท�าใหบคคลขามเพศไดรบการปกปองคมครองทางกฎหมาย และสามารถไดรบสทธมนษยชนอยางเตมท

การรบรองบคคลขามเพศอยางเปนทางการสามารถชวยใหบคคลขามเพศเขาถงมาตรการพเศษหรอการใหความชวยเหลอ วธการนไดถกน�าไปประยกตใชในหลายประเทศในภมภาคนเพอสนองตอความจ�าเปนของบคคลขามเพศหรอเพอแกไขปญหาอปสรรคในการเขาถงบรการทบคคลขามเพศเผชญ (เชน การจางงาน การมทพกอาศย หรอบรการในการปองกนแกไขความรนแรงดวยเหตแหงเพศสถานะ) อยางไรกตามวธการดงกลาวนยงไมถกน�ามาใชในประเทศไทย

13 ขอบงคบแพทยสภาวาดวยการรกษาจรยธรรมแหงวชาชพเวชกรรม เรอง เกณฑการรกษาเพอแปลงเพศ พ.ศ. 2552

21

1.7 บรบทสากลปจจบนผคนเรมรบรมากขนเรอยๆ วาการรบรองเพศสถานะทางกฎหมายเปนกาวส�าคญทน�าไปสสทธในความเสมอ

ภาคและอสระจากการเลอกปฏบตของบคคลขามเพศ บคคลขามเพศมกถกตตราและเลอกปฏบตเนองจากถกมองวาเปนกลม ทตอตานบรรทดฐานทางเพศของสงคม และเพราะวามอตลกษณทางเพศหรอการแสดงออกทางเพศทไมสอดคลองกบเพศท ถกก�าหนด ณ แรกเกด

กฎหมายสทธมนษยชนนานาชาตเปนหลกการสากลและครอบคลมทกคนรวมทงบคคลขามเพศ โดยมจ�าเปนวาอตลกษณทางเพศ และการแสดงออกทางเพศจะไดรบการคมครองจากการเลอกปฏบตดวยดวยกฎหมายภายในประเทศ ณ ปจจบนหรอไม ทงนการหามมใหมการเลอกปฏบตบนฐานของ “สถานะอนๆ” ไดผนวกรวมการเลอกปฏบตดวยเหตอนๆ ซงรวมถงอตลกษณทางเพศ หรอการแสดงออกทางเพศทบคคลนนๆ นยามตนเอง หรอทถกรบรโดยบคคลอนๆ14 ทงนหนวยงานดานสทธมนษยชนตางๆ ไดเรยกรองใหรฐชาตตางๆ ยตการเลอกปฏบตดวยเหตแหงเพศสถานะในทกมตของการด�าเนนชวต15

หลกการยอกยาการตาไดสรปแนวทางการน�ามาตรฐานสทธมนษยชนสากลไปปฏบตใชกบประเดนทางสทธมนษยชนทเชอมโยงกบอตลกษณทางเพศหรอวถทางเพศเอาไว16 หลกการขอท 3 มงเนนไปยงสทธในการไดรบการรบรองโดยกฎหมาย โดยไดระบไววา

“อตลกษณทางเพศ... ทบคคลแตละคนก�าหนดเองยอมเปนสวนส�าคญของบคลกภาพ และเปนหนงในปจจยพนฐานตอการก�าหนดวถชวต ศกดศร และเสรภาพ มควรมผใดถกบบบงคบใหเขากระบวนการทางการแพทย รวมถงการผาตดแปลงเพศ การท�าหมน หรอการรกษาดวยฮอรโมน เพอเปนเงอนไขใหไดการรบรองอตลกษณทางเพศทางกฎหมาย ตองไมมการน�าเอาสถานะใดๆ เชน การเปนคสมรสหรอบพการมาใชอางเพอกดกนมให อตลกษณทางเพศของบคคลใดบคคลหนงไดรบการรบรองทางกฎหมาย”

หลกการน รวมถงมาตรฐานนานาชาตทถกพฒนาขนมาอยางตอเนอง ไดครอบคลมประเดนส�าคญทบคคลขามเพศซงมไดรบการรบรองเพศสถานะทางกฎหมายตองเผชญ ประการแรก หลกการนชใหเหนวาสทธของบคคลขามเพศในการก�าหนดตนเอง ศกดศร และเสรภาพ มกถกลดความส�าคญลง ประการทสอง กฎหมายการรบรองเพศสถานะ นโยบาย และการปฏบตซงกดกนบคคลดวยเหตแหงสถานะการสมรส หรอความเปนบพการ/สถานะการมครอบครว นบเปนการเลอกปฏบต ประการทสาม เงอนไขทางการแพทยส�าหรบการรบรองเพศสถานะทางกฎหมายเปนบอนท�าลายสทธในเสรภาพจากการละเมดทางการแพทย และอาจสงผลใหเกดการบงคบท�าหมน17

ผรายงานพเศษตอทประชมสหประชาชาตดานการทรมานไดกลาวอยางชดเจนไววา “ในหลายประเทศ บคคลขามเพศ ถกบงคบใหท�าหมนทงทเจาตวไมตองการ เนองจากถกก�าหนดใหเปนเงอนไขในการไดรบการรบรองเพศสถานะทางกฎหมาย”18 ผรายงานพเศษไดเสนอใหทกรฐก�าหนดใหการบงคบท�าหมนเปนสงผดกฎหมายในทกกรณ และตองใหความคมครองตอกลมชายขอบรวมทงกลมบคคลขามเพศ19 หนวยงานสทธมนษยชนอนๆ ไดเสนอใหยกเลกการก�าหนดใหการบงคบท�าหมนเปนเงอนไขส�าหรบกฎหมายการรบรองเพศสถานะ20 ในเดอนพฤษภาคม พ.ศ. 2558 รายงานของสภาสทธมนษยชน ส�านกงานขาหลวงใหญเพอสทธมนษยชนแหงสหประชาชาตไดก�าหนดใหการรบรองเพศสถานะเปนประเดนสทธมนษยชนทส�าคญ21 ในขณะทแถลงการรวมจาก

14 UN Committee on Economic, Social and Cultural Rights (CESCR) (2009), General comment No. 20: Non-discrimination in economic, social and cultural rights, 2 July, E/C.12/GC/20, para 15;

Asia Pacifc Forum of National Human Rights Institutions and the United Nations Development Programme (2016). Promoting and Protecting Human Rights in relation to Sexual Orientation, Gender

Identity and Sex Characteristics: A Manual for National Human Rights Institutions, p. 130.

15 UN Committee on Economic, Social and Cultural Rights (CESCR) (2009). General comment No. 20: Non-discrimination in economic, social and cultural rights, 2 July, E/C.12/GC/20; UN Committee

on the Elimination of Discrimination Against Women (CEDAW) (2010), General Recommendation No. 28 on the Core Obligations of States Parties, 16 December, CEDAW/C/GC/28; UN Committee

on the Rights of the Child (CRC) (2013), General Comment No. 14 on the Right of the Child to have His or Her Best Interests taken as a Primary Consideration, 29 May, CRC/C/GC/14; UN CEDAW

(2015), General Recommendation No. 33 on Women’s Access to Justice, 23 July, CEDAW/C/GC/33.

16 ICJ (2007).

17 WHO, OHCHR, UN Women, UNAIDS, UNDP, UNFPA and UNICEF (2014). Eliminating forced, coercive and otherwise involuntary sterilization: an interagency statement; WHO (2015). Sexual health,

human rights and the law.

18 UN Human Rights Council (2013), Report of the Special Rapporteur on torture and other cruel, inhuman or degrading treatment or punishment, 1 February 2013, A/HRC/22/53, para 78.

19 Ibid. para 88.

20 ยกตวอยางเชนในเดอนเมษายน พ. ศ. 2560 ศาลสทธมนษยชนยโรปไดตดสนวาการท�าหมนบคคลขามเพศเพอรบรองเพสสถานะเปนการละเมดตอสทธในการไดรบความเคารพในชวตสวนตว Affaire A.P.,

Garçon et Nicot v. France (79885/12, 52471/13 and 52596/13), 6 April 2017.

21 UN Office of the High Commissioner for Human Rights (OHCHR) (2015). Discrimination and violence against individuals based on their sexual orientation and gender identity. Report of the United

Nations High Commissioner for Human Rights. New York: United Nations; WHO (2015).

บทท 1: บทน�ำ

การรบรองเพศสถานะตามกฎหมายในประเทศไทย: การทบทวนกฎหมายและนโยบาย22

12 หนวยงานขององคการสหประชาชาตในป พ.ศ.2558 ไดเสนอวา “รฐควรจะยกระดบมาตรฐานสากลวาดวยสทธมนษยชนในประเดนการไมเลอกปฏบต... รวมถงการด�าเนนการรบรองทางกฎหมายใหแกอตลกษณทางเพศของบคคลขามเพศโดยปราศจากเงอนไขขอก�าหนดทเปนการการละเมด”22

1.8 แนวทางการปฏบตระดบประเทศทดในประเทศตางๆ ทวโลกในเดอนพฤษภาคม พ.ศ.2557 ประเทศอารเจนตนาเปนประเทศแรกทผานกฎหมายอตลกษณทางเพศทชวยใหเครองหมาย

ก�าหนดเพศสถานะในสตบตรและเอกสารทเกยวของทงหมดสามารถเปลยนแปลงได โดยยดตามค�าขอของบคคลทตองการ การเปลยนแปลงดงกลาว โดยไมจ�าเปนตองมการวนจฉยทางการแพทย การผาตดศลยกรรม หรอการรกษาดวยฮอรโมนเปนเงอนไข และไมมขอจ�ากดดานอาย ไมมขอจ�ากดทระบวาบคคลใดบางทจะเขาถงบทบญญตนได และมบทบญญตทใหการคมครองเพมเตมส�าหรบเดก โดยปกตการยนค�ารองตองกระท�าผานผปกครองตามกฎหมายของเดก และเดกหรอเยาวชนนนตองแสดง ความยนยอมอยางชดแจง กฎหมายฉบบนอางองถงอนสญญาวาดวยสทธเดก ซงรวมถงการระบวาตองค�านงผลประโยชนสงสดของเดกและความสามารถในการพฒนาของเดกดวย23

ในกลมประเทศลาตนอเมรกา ค�าสงป พ.ศ. 2558 ในโคลอมเบย และกฎหมายในประเทศโบลเวยในป พ.ศ. 2559 ไดแกไขกระบวนการเพอแกไขเครองหมายก�าหนดเพศสถานะใหงายขน24 กฎหมายของประเทศโบลเวยมบทบญญตเรองการตอตาน การเลอกปฏบตและลดบทบาทของผประกอบวชาชพทางการแพทยในการรบรองวาบคคลขามเพศไดตดสนใจเปลยนเครองหมายก�าหนดเพศสถานะบนฐานของการไดรบขอมลอยางรอบดานเพยงพอ25

นอกจากน ทงกฎหมายของประเทศอารเจนตนาและมอลตาไดระบถงสทธทางสขภาพ สทธในความเปนสวนตว และ การไดรบการปองกนจากการเลอกปฏบตของบคคลขามเพศ กฎหมายของมอลตาระบถงสทธมนษยชนของบคคลเพศก�ากวม และเปนครงแรกในโลกทหามไมใหมการผาตดอวยวะเพศทเรยกวา “การท�าใหเพศเปนปกต” (sex – normalizing) ในเดกทเปนบคคลเพศก�ากวม และเปนประเทศทสองในโลกหลงออสเตรเลยทระบใหบคคลเพศก�ากวมไดรบการคมครองจากการเลอกปฏบต

ประเทศเดนมารกและไอรแลนดมกฎหมายรบรองเพศสถานะซงท�าใหบคคลขามเพศทอายเกน 18 ป สามารถก�าหนดอตลกษณทางเพศของตนไดเอง26 ในป พ.ศ. 2559 ประเทศนอรเวยกลายเปนประเทศทสในยโรปทใชแนวทางการก�าหนดเพศสถานะดวยตวเองและใชไดกบทกคนทมอายตงแต 16 ปขนไป ในขณะทส�าหรบบคคลทมอายระหวาง 6 ถง 16 ปตองไดรบความยนยอมจากผปกครองอยางนอยหนงคน27

ปจจบนมบทบญญตแลขอบงคบในบางพนทของภมภาคเอเชยใตทชวยใหบคคลไดรบการยอมรบในฐานะเพศทสามในเอกสารราชการตางๆ ซงขนอยกบอตลกษณทางเพศทเจาตวก�าหนดเองเทานน หนงสอเดนทางทงในประเทศออสเตรเลยและนวซแลนดมตวเลอกส�าหรบเพศชาย เพศหญง หรอเพศสถานะทสาม โดยขนอยกบการก�าหนดอตลกษณทางเพศดวยตนเอง28 สองเขตปกครองในออสเตรเลยใชวธการนกบสตบตเชนกน29 นนหมายความวาบคคลใดๆ มอสระทจะใช “M” “F” หรอ “X” เปนเครองหมายก�าหนดเพศสถานะของตนในเอกสารเหลาน

22 ILO, OHCHR, UN AIDS Secretariat, UNDP, UNESCO, UNHCR, UNICEF, UNODC, UN Women, WFP and WHO (2015). Joint Statement on ending violence and discrimination against Lesbian, Gay,

Bisexual, Transgender and Intersex People; UNDP, APTN (2017).

23 ในท�านองเดยวกนพระราชบญญตอตลกษณทางเพศ การแสดงออกทางเพศ และลกษณะทางเพศ พ. ศ. 2558 ของประเทศมอลตา ไดก�าหนดกระบวนการเขาถงการไดรบการรบรองซงสทธทวหนาวาดวย

อตลกษณทางเพศโดยไมจ�ากดอาย แตส�าหรบผทอายต�ากวา 18 ป จะตองยนค�ารองผานผปกครองตามกฎหมาย โดยใหความส�าคญกบผลประโยชนสงสดของเดก และใหน�าหนกทกบความคดของเดกโดย

ค�านงถงอายและวฒภาวะ

24 Columbian Ministry of Justice Decree 1227 of 2015, 4 June 2015; Lavers, M. (2015). Colombia to Allow Gender Change without Surgery. e Washington Blade, June 8; Bolivian Law No. 807: e

Gender Identity Law, 21 May 2016.

25 Solares, Mateo Rodrigo and Edelman, Elijah Adiv (2016). Bolivia Prioritizes Transgender and Transsexual Human Rights, Anthropology News, 19 May.

26 ในประเทศเดนมารกการรบรองเพศสถานะทางกฎหมายใหสทธเฉพาะผทมอายมากกวา 18 ป ในขณะทพระราชบญญตการรบรองเพศสถานะของประเทศไอรแลนดไดรวมกระบวนการเขาถงการรบรอง

ใหกบผทมอาย 16 และ 17 ป โดยตองไดรบความยนยอมจากผปกครอง กระบวนการของประเทศไอรแลนดไมจ�าเปนตองผานกระบวนการทางการแพทยส�าหรบผใหญอาย 18 ปขนไป ส�าหรบผทอาย 16

และ 17 ป ตองไดรบความยนยอมจากผปกครอง และตองไดรบการประเมนทางการแพทยเพอใหแนใจวาพวกเขามวฒภาวะเพยงพอในการตดสนใจ มความเขาใจถงผลตามมาของการตดสนใจ โดยการการ

ตดสนใจนน จะไมมการกดดนหรอ ไดรบอทธพลจากบคคลอน นอกจากนยงตองไดรบใบรบรองจากผเชยวชาญดานตอมไรทอ หรอจตแพทยทเหนดวยกบการประเมนทางการแพทยขางตน Transgender

Equality Network Ireland (2015a). หมวดการรบรองเพศสถานะและเยาวชนขามเพศสถานะ

27 Transgender Europe (TGEU) (2016). Norway Approves Legal Gender Recognition Based on Self Determination [Press Release].

28 อยางไรกตาม ประเทศออสเตรเลยยงก�าหนดใหตองมจดหมายรบรองจากบคลากรทางการแพทย

29 Open Society Foundations (2014a). License to Be Yourself: Laws and advocacy for legal gender recognition of trans people; Births, Deaths and Marriages Registration Amendment Bill 2016 (Victoria,

Australia).

23บทท 2: ระบบกฎหมำยของประเทศไทย

บทท 2 ระบบกฎหมายของประเทศไทย

บทนเรมตนดวยภาพรวมของระบบกฎหมายของประเทศไทย อนคอแนวทางในการการระบสมพนธระหวางกฎหมายทมอยซงสงผลกระทบตอชวตของบคคลขามเพศ และโอกาสในการสรางการเปลยนแปลง เนอหาในบทนจะน�าเสนอเพอท�าความเขาใจแนวคดระบบกฎหมายของประเทศไทยใหมากขน อนจะชวยใหเขาใจในเนอหาของบทตอๆ ไปไดดขน

ประทศไทยใชกฎหมายระบบลายลกษณอกษรซงกไดรบอทธพลอยางมนยส�าคญจากกฎหมายประเพณ การปกครองรฐและกจการสงคมถกก�าหนดโดยกฎหมายรฐธรรมนญ กฎหมายอาญา และกฎหมายปกครอง

กฎหมายมผลบงคบใชเมอมการตราขนโดยฝายนตบญญต (รฐสภา) อยางไรกตามประเทศไทยยงใหอ�านาจในการตรกกฎหมายบางสวนแกฝายบรหารเพอการเอออ�านวยการปฏบตงานของฝายบรหาร การบรหารรฐกจ และจดบรการสาธารณะ แตทงนตองไมขดตอรฐธรรมนญซงเปนกฎหมายล�าดบสงสดของประเทศ ประเดนดงกลาวเกยวของกบการรบรองเพศสถานะทางกฎหมาย ยกตวอยางเชน องคกรปกครองสวนทองถนไมสามารถออกระเบยบขอบงคบหรอนโยบายเกยวกบการรบรองเพศสถานะทางกฎหมายซงมองคประกอบทขดตอสทธตามรฐธรรมนญ

ระบบกฎหมายของประเทศไทยยงประกอบดวยกฎหมายสารบญญต30 และค�าพพากษาของศาลซงอยภายใตอ�านาจของผพพากษาทเปนอสระ กฎหมายสารบญญตเปนแหลงขอมลหลกส�าหรบการตความทางกฎหมายใดๆ และยงเปนพนฐานส�าหรบค�าพพากษาของศาลฎกา อยางไรกตามการตดสนของศาลฎกากสามารถใหแนวทางในแตละคดไดหรอถกน�าไปใชเปนแบบอยางกบกรณทมขอเทจจรงคลายคลงกน31 เนองจากปจจบนประเทศไทยยงไมมกฎหมายทอนญาตใหบคคลขามเพศสามารถแกไขเครองหมายก�าหนดเพศสถานะของตนในเอกสารทางกฎหมายได ค�าตดสนของศาลจงเปนประโยชนอยางยงตอการตความกรณทเกยวของกบการรบรองเพศสถานะทางกฎหมาย32

การตดสนของศาลหลายครงเกยวของกบการรบรองเพศสถานะทางกฎหมาย เนองจากเปนการตดสนทเกยวของกบกบค�าน�าหนานามหรอเครองหมายก�าหนดเพศสถานะ ตวอยางเชน ค�าพพากษาศาลฎกาไดกลาวไววา:

“เพศของบคคลธรรมดานน กฎหมายรบรองและถอเอาตามเพศทถอก�าเนดมา และค�าวา ‘หญง’ ตาม พจนานกรมฉบบราชบณฑตยสถาน หมายความถง ‘คนทออกลกได’ ผรองถอก�าเนดมาเปนชาย ถงหากจะมเสรภาพในรางกายโดยรบการผาตดเปลยนแปลงอวยวะเพศเปนอวยวะเพศของหญงแลวกตาม แตผรองกรบอยวาไมสามารถมบตรได ฉะนน โดยธรรมชาตและตามทกฎหมายรบรอง ผรองยงคงเปนเพศชายอย และไมมกฎหมายรบรองใหสทธผรองขอเปลยนแปลงเพศทถอก�าเนดมาได ทงมใชกรณทผรองจะตองใชสทธทางศาลตามกฎหมาย”

ค�าพพากษานแสดงใหเหนถงบรรทดฐานทางกฎหมายทปดกนการรบรองเพศสถานะของผหญงขามเพศในฐานะผหญงในปจจบน33

การรบรองเพศสถานะทางกฎหมายทวประเทศของไทยมแนวโนมทประสบความส�าเรจไดมากทสดผานการแกกฎหมายหรอนโยบายระดบชาต ตวอยางหนงคอการตราพระราชบญญตความเทาเทยมระหวางเพศ พ.ศ. 2558 ซงเปนผลมาจากกระบวนการทางกฎหมายซงรวมถงกระบวนการพดคยแลกเปลยนและขอค�าปรกษาระหวางเจาหนาทจากกรมกจการสตรและสถาบนครอบครว องคกรภาคประชาสงคมดานสทธสตร และองคกรภาคประชาสงคมดานความหลากหลายทางเพศ กอนทจะผานการลงมต ผานรางกฎหมายจากสภานตบญญตแหงชาต

เนองจากพระราชบญญตความเทาเทยมระหวางเพศเพงจะมผลบงคบใชมาไมนาน จงยงตองใชเวลาในการจดท�ากฎกระทรวงภายใตพระราชบญญตเพอเพมความชดเจนในการบงคบใช กฎกระทรวงดงกลาวมผลบงคบใชเมอวนท 1 กนยายน พ.ศ. 2559 หนงในกฎระเบยบยอยเหลานระบขนตอนส�าหรบผยนค�ารองภายใตพระราชบญญตน กระบวนการในการยนค�ารองเปดโอกาสใหบคคลขามเพศและบคคลเพศก�ากวมผซงเผชญกบการเลอกปฏบตทไมเปนธรรมดวยเหตแหงอตลกษณทางเพศสามารถใชสทธรองเรยนตอกระทรวงการพฒนาสงคมและความมนคงของมนษย ส�าหรบขอมลเพมเตมเกยวกบพระราชบญญตความเทาเทยมระหวางเพศสามารถศกษาเพมเตมในบทท 3 สวนท 4

30 กฎหมายสารบญญตคอ กฎหมายทก�าหนดสทธและหนาทของบคคลและและกลมบคคลภายในรฐ รวมทงกฎหมายเอกชนและกฎหมายมหาชนทกประเภทเชน กฎหมายอาญา กฎหมายวาดวยสญญาและ

การละเมด กฎหมายสารบญญตมความแตกตางจากกฎหมายวธสบญญต ซงมเนอหาหลกของกฎหมายทก�าหนดวธการไดรบสทธและวธการด�าเนนการของศาลในการใหสทธ

31 หลกกฎหมายจากค�าพพากษาของศาล เปนหลกการทางกฎหมายทสรางขนโดยการตดสนของศาลซงตอมาเปนแบบอยางทมผลตอผพพากษาทอาจตดสนในประเดนทคลายคลงกนในภายหลง

32 Sangsrikaew, W. (2003). Legal Status of Transsexual Individuals [LLM Thesis]. Faculty of Law, Thammasat University.

33 ค�าพพากษาศาลฎกาท 157/2524 (2524). ขอมลเพมเตมในขอ 4.2.3.

การรบรองเพศสถานะตามกฎหมายในประเทศไทย: การทบทวนกฎหมายและนโยบาย24

เนองจากในระบบกฎหมายของประเทศไทยกฎหมายสารบญญตอยเหนอการตดสนของศาล ค�าตดสนในอนาคตของคดทมผถกกลาวหาวาละเมดตอพระราชบญญตความเทาเทยมระหวางเพศจะชวยนยามขอบเขตของพระราชบญญตดวยการสรางค�าพพากษาบรรทดฐานขน

การอภปรายล�าดบชนทางกฎหมายของประเทศไทยเปนสงส�าคญในการท�าใหผมสวนไดสวนเสยรวม ซงรวมถงแกนน�าบคคลขามเพศและภาคประชาสงคมโดยกวาง เขาใจวาการรณรงคขบเคลอนเชงนโยบายอยางมประสทธภาพส�าหรบการบงคบใชหรอแกไขบทบญญตทมอยหรอการออกกฎหมายใหมนนท�าไดอยางไร

ผลของการมล�าดบชนทางกฎหมายมดงน:34

∞ กฎหมายหรอระเบยบขอบงคบทมศกดต�ากวาจะขดหรอแยงกบกฎหมายทมศกดสงกวาไมได เชน รฐธรรมนญเปนกฎหมายทมล�าดบศกดสงสดม กฎหมายฉบบอนจะบญญตเนอหาใหขดกบรฐธรรมนญมได35

∞ กฎหมายทมศกดต�ากวา โดยเฉพาะกฎหมายลกบทจะบญญตเกนขอบเขตทกฎหมายแมบทใหไวไมได ∞ กฎหมายทมศกดเทากน สามารถแกไขเพมเตมแกกนได เชน การตราพระราชบญญตเพอแกไขพระราชบญญตเดม

ประโยชนทส�าคญของล�าดบชนทางกฎหมายม 2 ประการคอ ก) ประโยชนในการตรากฎหมาย เมอมล�าดบศกดกฎหมายทชดเจนแลว ท�าใหผมอ�านาจในการตรากฎหมายระมดระวง

มใหกฎหมายทมล�าดบศกดต�ากวาขดหรอแยงกบกฎหมายทมล�าดบศกดสงกวา เนองจากจะสงผลใหกฎหมายมสภาพบงคบใชไมได

ข) ประโยชนในการบงคบใชกฎหมาย ในกรณทกฎหมายฉบบหนงขดหรอแยงกบกฎหมายอกฉบบหนง เกดปญหาวาจะใชกฎหมายฉบบใดบงคบใชนน สามารถพจารณาไดจากล�าดบศกดของกฎหมายกอน กฎหมายล�าดบศกดสงกวายอมมผลบงคบเหนอกฎหมายทมล�าดบศกดต�ากวาเสมอ

ล�าดบชนของกฎหมาย36 ล�าดบชน

รฐธรรมนญ กฎหมายสงสด 1

พระราชบญญต (กฎหมายโดยแท) กฎหมายนตบญญต2

พระราชก�าหนด (กฎหมายยกเวน) กฎหมายบรหารบญญต

พระราชกฤษฎกา กฎหมายล�าดบรอง

3กฎกระทรวง/ประกาศกระทรวง

ขอบงคบตางๆ (ระเบยบ กฎ ประกาศ)

ขอบญญตทองถน (เทศบญญต ขอบญญตกรงเทพมหานคร ฯลฯ) กฎหมายองคกรบญญต

34 Neabklang, S. (2010). Introduction to Law. Legal Textbook Development Center, Payao University, p. 74.

35 รฐธรรมนญแหงราชอาณาจกรไทย พ.ศ. 2550 มาตรา 6

36 รฐธรรมนญแหงราชอาณาจกรไทย พ.ศ. 2550 มาตรา 6 บญญตไววา รฐธรรมนญเปนกฎหมายสงสดของประเทศ บทบญญตใดของกฎหมาย กฎ หรอขอบงคบ ขดหรอแยงตอรฐธรรมนญน บทบญญตนน

เปนอนใชบงคบมได Jumpa, Manit et al. (2003). Basic Knowledge of the Law, Bangkok. Bangkok: Darnsutha Printing Co Ltd, p. 80; Chueathai, Somyat (2013). Introduction to Law. Bangkok:

Winyuchon Publication House, p. 88.

25บทท 3: กำรปองกนกำรเลอกปฏบตและบคคลขำมเพศในประเทศไทย

บทท 3 การปองกนการเลอกปฏบต และบคคลขามเพศในประเทศไทย

ปจจบนมเพยงกฎหมายทใหการค มครองบคคลขามเพศอยางชดเจนอยเพยงกฎหมายเดยวคอ พระราชบญญต ความเทาเทยมระหวางเพศ พทธศกราช 2558 อยางไรกตามกฎหมายนเปนกฎหมายทออกมาใหม การน�ากฎหมายนไปสการปฏบตยงคงเพอสงเสรมสทธบคคลขามเพศยงคงเปนสงทตองจบตามอง กอนทจะมการตรากฎหมายฉบบนมเพยงรฐธรรมนญแหง ราชอาณาจกรไทยเทานนทสามารถตความไดวามการใหความคมครองบคคลขามเพศ รฐธรรมนญของประเทศไทยและสนธสญญา ดานสทธมนษยชนสากลจ�านวนมากหามมใหมการเลอกปฏบตในภาพรวม แตมไดระบจ�าเพาะถงอตลกษณทางเพศ

3.1 รฐธรรมนญแหงราชอาณาจกรไทย พทธศกราช 2550ระหวางการรางรฐธรรมนญฉบบป พ.ศ.2550 มขอเสนอใหมการระบถง “บคคลผมความหลากหลายทางเพศ”37

ไวในรฐธรรมนญ ทวาถกปฏเสธจากกรรมการรางรฐธรรมนญ อยางไรกตามไดมการบนทกไวใน “เจตนารมณ” ของรฐธรรมนญ โดยมการอธบายวาค�าวา “เพศ” ในมาตรา 30 นอกจากจะหมายถงความแตกตางระหวางชายและหญงแลว ยงหมายรวมถง “ความแตกตาง ของบคคลทมอตลกษณทางเพศ หรอความหลากหลายทางเพศ แตกตางจากเพศทผนนถอก�าเนดอยดวย”38 ซงการบนทก “เจตนารมณ” ถกใชเปนองคประกอบส�าคญในการตความกฎหมาย แมมไดบญญตไวในบทบญญตรฐธรรมนญโดยตรงกตาม39

ยกตวอยางเชนมาตรา 30 ของรฐธรรมนญทมการตความไวในเอกสาร “เจตนารมณ” ไดถกอางถงในค�าวนจฉยของศาลปกครองในการยกเลกค�าสงของผวาราชการจงหวดเชยงใหมในการหามมใหบคคลขามเพศมสวนรวมในการนงในกระทงใน ขบวนแหกระทง เนองในวนลอยกระทงซงเทศกาลประจ�าปของจงหวดในป พ.ศ. 255240

3.2 รฐธรรมนญแหงราชอาณาจกรไทย พทธศกราช 2560หลงจากการรฐประหารในพ.ศ. 2557 รฐธรรมนญแหงราชอาณาจกรไทย พ.ศ. 2550 ไดถกยกเลก แตกมไดหมาย

ความวาการปองกนการเลอกปฏบตดวยเหตแหงอตลกษณทางเพศไดสนสดลง รฐธรรมนญฉบบชวคราวของราชอาณาจกรไทย พ.ศ. 255741 มผลบงคบใชในระหวางการรางรฐธรรมนญฉบบใหมของราชอาณาจกรไทย พ.ศ. 2560 ยงคงไวซงมาตรา 3042 ของรฐธรรมนญฉบบป พ.ศ. 2550 ซงรวมถงสวนทวาดวยการสงเสรมศกดศรความเปนมนษย สทธ เสรภาพและความเสมอภาคของประชาชนชาวไทย43

กรรมการรางรฐธรรมนญยงมหนาทในการรางรฐธรรมนญฉบบใหมดวย44 โดยไดมความพยายามทจะรางรฐธรรมนญอยสองครง รางฉบบแรกในป พ.ศ. 2558 ยงมการคงไวซงมาตรา 30 ของรฐธรรมนญ พ.ศ. 2550 โดยไมมการกลาวถงบคคลขามเพศหรอความหลากหลายทางเพศไวอยางชดเจน อยางไรกตาม “เจตนารมณ” ของรฐธรรมนญยงคงยนยนถงการหามเลอกปฏบตดวยเหตแหงเพศ ซงหมายรวมถงวถทางเพศและอตลกษณทางเพศ อยางไรกตามรางฉบบนไดรบการโหวตไมรบรางจากสภาปฏรปแหงชาต45 ตอมารางอกฉบบในป พ.ศ. 2558 ยงคงรกษาเนอหามาตรา 30 ของรฐธรรมนญ พ.ศ. 2550 ไว46 รางรฐธรรมนญ

37 ในประเทศไทยแนวคดเรองความหลากหลายทางเพศถกใชโดยหมายรวมถงวถทางเพศและอตลกษณทางเพศเชนเดยวกบความหลากหลายของเพศก�ากวม

38 มาตรา 30 บญญตไววา บคคลยอมเสมอกนในกฎหมายและไดรบความคมครองตามกฎหมายเทาเทยมกนชายและหญงมสทธเทาเทยมกน การเลอกปฏบตโดยไมเปนธรรมตอบคคลเพราะเหตแหง

ความแตกตางในเรองถนก�าเนดเชอชาตภาษา เพศ อาย ความพการ สภาพทางกายหรอสขภาพ สถานะของบคคล ฐานะทางเศรษฐกจหรอสงคม ความเชอทางศาสนา การศกษาอบรม หรอความคดเหน

ทางการเมองอนไมขดตอบทบญญตแหงรฐธรรมนญ จะกระท�ามได; “เจตนารมณของรฐธรรมนญแหงราชอาณาจกรไทย”; UNDP, USAID (2014) หนา. 22. ในบรบทของประเทศไทยมาตรานถกเขาใจและ

น�าไปใชกบกลม LGBTI ทงหมด. ขอมลเพมเตมกรณาดบทท 1, สวนท 5 .

39 Preechasilpakul, S. (2013). Persons with sexual diversity in legal system. Bangkok: Foundation for SOGI rights and Justice, p. 42; Constitution of the Kingdom of Thailand B.E. 2550 (2007).

40 Suriyasarn, Busakorn (2014). Gender Identity and Sexuality in Thailand: Promoting Rights, Diversity and Equality in the World of Work (PRIDE), p. 21.

41 รฐธรรมนญแหงราชอาณาจกรไทย (ฉบบชวคราว) พ.ศ.2557

42 มาตรา 27.

43 มาตรา 4 แหงรฐธรรมนญแหงราชอาณาจกรไทย (ฉบบชวคราว) พ.ศ.2557 บญญตไววา ภายใตบงคบบทบญญต แหงรฐธรรมนญน ศกดศรความเปนมนษย สทธ เสรภาพ และความเสมอภาค บรรดาท

ชนชาวไทยเคยไดรบการคมครองตามประเพณการปกครองประเทศไทย ในระบอบประชาธปไตยอนมพระมหากษตรยทรงเปนประมขและตามพนธกรณระหวางประเทศทประเทศไทยมอยแลว ยอมไดรบ

การคมครองตามรฐธรรมนญน

44 รฐธรรมนญแหงราชอาณาจกรไทย พ.ศ.2560; กรรมการรางรฐธรรมนญชดใหมไดเสนอใหมสองคกร: คณะรกษาความสงบแหงชาต (คสช.), ซงท�ารฐประหารในวนท 22 พฤษภาคม พ.ศ. 2557;

สภานตบญญตแหงชาตซงแตงตงโดย คณะรกษาความสงบแหงชาต; คณะรฐมนตรไดรบการแตงตงจากคณะรกษาความสงบแหงชาต

45 iLaw (2015). iLaw compilation of 10 major stories of 2015/2015 iLaw รวม 10 เรองเดน ประจาป 2558 [Blog], iLaw, 28 December.

46 ปจจบนเปลยนชอ ปรากฎในมาตรา 27 ในรางฉบบใหม

การรบรองเพศสถานะตามกฎหมายในประเทศไทย: การทบทวนกฎหมายและนโยบาย26

ไดถกน�าไปลงประชามตโดยประชาชนเมอวนท 7 สงหาคม พ.ศ. 2559 และในวนท 10 สงหาคม พ.ศ. 2559 คณะกรรมการ การเลอกตงไดประกาศวารางรฐธรรมนญไดรบการยอมรบโดยการลงคะแนนรอยละ 61.35 และไมยอมรบรอยละ 38.6547 สมเดจพระเจาอยหวมหาวชราลงกรณ บดนทรเทพยวรางกร ทรงลงพระปรมาภไธย และถกประกาศในราชกจจานเบกษาใชเปนกฎหมายเมอวนท 6 เมษายน พ.ศ. 2560 ในระหวางการเขยนรายงานฉบบน “เจตนารมณ” ของรฐธรรมนญป พ.ศ. 2560 ยงมไดถกตพมพเอาไวอยางเปนทางการ ดงนนจงยงตองจบตามองวาการตความค�าวา “เพศ” ทหมายรวมถงบคคลขามเพศจะยงคงอยในเจตนารมณของรฐธรรมนญฉบบนหรอไม

3.3 กลไกการรองเรยนผานคณะกรรมการสทธมนษยชนแหงชาต3.3.1 บทบาทของคณะกรรมการสทธมนษยชนแหงชาต

ส�านกงานคณะกรรมการสทธมนษยชนแหงชาตเปนสถาบนอสระตามกฎหมายทจดตงขนโดยรฐและใชอ�านาจแหงรฐในการสงเสรมและคมครองสทธมนษยชน โดยมคณะกรรมการสทธมนษยชนแหงชาต (NHRC) ท�าหนาทตรวจสอบและตดตาม การละเมดสทธมนษยชนไมวากระท�าโดยบคคล หนวยงานภาครฐหรอหนวยงานภาคเอกชน และสามารถเสนอมาตรการแกไขเยยวยา หรอเสนอแกไขกฎหมาย กฎระเบยบ ขอบงคบ และใหขอเสนอแนะเชงนโยบายเพอสงเสรมและปกปองสทธมนษยชน48

ถาบคคลหรอกลมบคคลเชอวาสทธมนษยชนของตนถกละเมด สามารถยนค�ารองเรยนเปนลายลกษณอกษรโดยตรงไปทคณะกรรมการสทธมนษยชนแหงชาต หรอคณะกรรมการคนใดคนหนงหรอแมแตองคกรทท�างานดานสทธมนษยชนใดๆ ทไดรบการรบรองโดยคณะกรรมการสทธมนษยชนแหงชาต49 และหากพบวาเหตของปญหาการละเมดสทธมนษยชนนนเปนกฎหมายหรอนโยบาย คณะกรรมการสทธมนษยชนแหงชาตอาจเสนอขอเสนอแนะเชงนโยบายและขอเสนอตอรฐสภาและคณะรฐมนตรเพอปรบปรงแกไขกฎหมายระเบยบขอบงคบตางๆ50 หรอเพอสงเสรมความรวมมอและประสานงานระหวางภาคสวนอนๆ เชน หนวยงานภาครฐ ภาคเอกชน และหนวยงานดานสทธมนษยชนอนๆ51

การรองเรยนสามารถด�าเนนการตอคณะกรรมการสทธมนษยชนแหงชาตเมอบคคลขามเพศถกละเมดสทธมนษยชน52

และถาประเดนนนเขาขายถกละเมด คณะอนกรรมการทรบผดชอบดานสทธมนษยชนของบคคลขามเพศจะด�าเนนการประสานงานกบทงสองฝายเพอใหชแจงขอเทจจรงทเกดขนเกยวกบขอรองเรยนนน และเรมตนการตรวจสอบการละเมดสทธมนษยชนทถกกลาวหาดงกลาว53

เมอเสรจสนการตรวจสอบแลวหากคณะกรรมการสทธมนษยชนแหงชาตเหนวาการละเมดสทธมนษยชนเกดขนจรง คณะกรรมการฯ จะเตรยมการตรวจสอบรายละเอยดขอเทจจรงและระยะเวลาในการแกไขปญหาการละเมดสทธมนษยชน โดยทการรองเรยนแตละครงจะไดรบการพจารณาเปนรายกรณ อาจมการจดประชมระหวางภาคสวนทเกยวของเพอหารอเกยวกบ ขอเสนอแนะของคณะกรรมการฯ ในการแกไขกฎหมายหรอกลไกภายในอนๆ อนจะเปนการปกปองบคคลขามเพศได คณะกรรมการสทธมนษยชนแหงชาตยงมอ�านาจในการไกลเกลยระหวางกนไดอกดวย54

คณะกรรมการสทธมนษยชนแหงชาตยงมหนาทในการตรวจสอบตดตามกลไกภายใน55 เชน กฎหมายของทองถน นโยบาย ระเบยบขอบงคบหรอเอกสารตางๆ เพอระบแนวทางในการแกไขปญหาดานสทธมนษยชน และเพอสงเสรมใหมกลไกทเหมาะสมในการปกปองสทธมนษยชนตามหลกการเสรภาพภายใตรฐธรรมนญ หลกการสทธมนษยชนสากล หรออนสญญาระหวางประเทศ56

47 Bangprapa, Mongkol (2016). Official Charter Referendum Figures Posted. Bangkok Post, 11 August.

48 คณะกรรมการสทธมนษยชนแหงชาต. บทบาท; พระราชบญญตคณะกรรมการสทธมนษยชนแหงชาต พ.ศ.2542 มาตรา 15

49 พระราชบญญตคณะกรรมการสทธมนษยชนแหงชาต พ.ศ.2542 มาตรา 23

50 อางแลว. มาตรา15 (3)

51 นาดา ไชยจตต และวรรณพงษ ยอดเมอง (2559) บทสมภาษณ กตพร บญอ�า, เจาหนาทดานสทธมนษยชน ส�านกงานคณะกรรมการสทธมนษยชนแหงชาต สมภาษณเมอวนท 4 มนาคม พ.ศ.2559

52 ขนตอนการตรวจสอบและรองเรยนเรองการละเมดสทธมนษยชนของบคคลขามเพศถกระบไวในพระราชบญญตคณะกรรมการสทธมนษยชนแหงชาต พ.ศ.2542 (1999) การรองเรยนตอคณะกรรมการ

สทธมนษยชนแหงชาตตามมาตรา 23 แหงพระราชบญญตน ภายใตมาตรา 25 ของพระราชบญญตน เมอไดรบการรองเรยนคณะอนกรรมการจะตรวจคดกรองเบองตนวาการรองเรยนดงกลาวถอวา

เปนการละเมดและอยภายใตการควบคมของคณะกรรมการสทธมนษยชนแหงชาตหรอไม

53 ในป พ.ศ. 2542 คณะกรรมการสทธมนษยชนแหงชาตไดมมตแตงตงคณะอนกรรมการชดพเศษเพอรณรงคเชงนโยบายในการคมครองสทธมนษยชนของLGBT ในประเทศไทย ซงคณะอนกรรมการไดด�าเนนการ

ตอเนองในชวงสองวาระการด�ารงต�าแหนงของคณะกรรมการสทธมนษยชนแหงชาต ซงเปนคณะอนกรรมการทแตงตงภายใตพระราชบญญตคณะกรรมการสทธมนษยชนแหงชาต พ.ศ.2542

54 คณะกรรมการสทธมนษยชนแหงชาตไมมอ�านาจในการแกไขหรอปรบเปลยนกฎหมายแตมอ�านาจในการเสนอขอเสนอแนะใหกบรฐบาลได อางแลว

55 พระราชบญญตคณะกรรมการสทธมนษยชนแหงชาต พ.ศ.2542, มาตรา15 (1) (3) และ (5).

56 นาดา ไชยจตต และวรรณพงษ ยอดเมอง (2559). บทสมภาษณ กตพร บญอ�า, เจาหนาทดานสทธมนษยชน ส�านกงานคณะกรรมการสทธมนษยชนแหงชาต สมภาษณเมอวนท 4 มนาคม พ.ศ.2559

27

หนาทนเกยวของอยางยงกบการศกษาในครงนในประเดนการบงคบใชพระราชบญญตความเทาเทยมระหวางเพศ57 หากคณะกรรมการสทธมนษยชนแหงชาตไดรบเรองรองเรยนเกยวกบการละเมดสทธมนษยชนตอบคคลขามเพศแลวคณะอนกรรมการพจารณาเบองตนจะประสานงานกบกระทรวงการพฒนาสงคมและความมนคงของมนษยในฐานะหนวยงานของรฐทรบผดชอบในการบงคบใชพระราชบญญตความเทาเทยมระหวางเพศ อยางไรกตามหากคณะกรรมการสทธมนษยชนแหงชาตพจารณาแลววาพระราชบญญตความเทาเทยมระหวางเพศไมสามารถแกปญหาไดอยางมประสทธภาพ คณะกรรมการสทธมนษยชน แหงชาตกมอ�านาจในการเสนอใหทบทวนพระราชบญญต และใหค�าแนะน�าแกรฐบาลเพอเสนอการเปลยนแปลงไดเชนกน58

3.3.2 คณะกรรมการสทธมนษยชนแหงชาตกบสทธมนษยชนของบคคลขามเพศคณะกรรมการสทธมนษยชนแหงชาตมบทบาทส�าคญในการสงเสรมสทธมนษยชนของบคคลขามเพศในประเทศไทย

คณะกรรมการสทธมนษยชนแหงชาตมพนธกจอนมความจ�าเพาะในการเผยแพรขอมล สงเสรมการศกษาและการวจยเกยวกบสทธมนษยชน รวมถงท�างานเชงรกในการใหความรวมมอและประสานงานกบหนวยงานภาครฐ องคกรภาคประชาสงคม และองคกรสทธมนษยชนอนๆ อาทเชน คณะกรรมการสทธมนษยชนแหงชาตไดใหการสนบสนนและใหค�าแนะน�าแกบคคลและองคกรของบคคลขามเพศในการแสวงหาแนวทางแกไขการละเมดสทธมนษยชน เชน ประเดนการเกณฑทหาร59

นอกจากนคณะอนกรรมการของคณะกรรมการสทธมนษยชนแหงชาตซงท�างานรวมกบชมชนของบคคลขามเพศไดพฒนาขอแนะน�าส�าหรบภาคสวนตางๆของประเทศไทย เชน รวมกบภาคการศกษาและภาคธรกจในการด�าเนนการตอตานการเลอกปฏบตตอบคคลขามเพศโดยเฉพาะอยางยงในกรณทถกเลอกปฏบตดวยเหตแหงการแตงกายตามอตลกษณทางเพศ ซงในบรบทของประเทศไทยนนหมายถง “การแตงกายขามเพศ”60

นอกจากนคณะกรรมการสทธมนษยชนแหงชาตยงไดเปนภาคส�าคญในการชวยชมชนของบคคลขามเพศในประเดนการรบรองเพศสถานะทางกฎหมายและประชมหารอกบรฐบาลในประเดนค�าน�าหนานามในประเทศไทย และในวนท 29 มนาคม พ.ศ.2554 คณะกรรมการสทธมนษยชนแหงชาตไดจดใหมการประชมทมหาวทยาลยธรรมศาสตร และเชญองคกรภาคประชาสงคมทท�างานเกยวกบสทธของบคคลทมความหลากหลายทางเพศในการหารอเกยวกบการแกไขค�าน�าหนานามของบคคลขามเพศในระบบทะเบยนราษฎร และในวนท 11 กนยายน พ.ศ. 2554 คณะกรรมการสทธมนษยชนแหงชาตยงไดเปนเจาภาพจดการประชมสาธารณะในประเดนเดยวกนน โดยไดเชญผแทนจากกรมการปกครอง กระทรวงมหาดไทย โรงพยาบาลรามาธบด คณะนตศาสตรมหาวทยาลยธรรมศาสตร และชมชนบคคลขามเพศ และบคคลเพศก�ากวมเขารวมการประชมดวย

ตงแตนนมาคณะกรรมการสทธมนษยชนแหงชาตยงคงมสวนรวมในการปกปองและสงเสรมสทธของบคคลขามเพศในประเทศไทย และลาสดน คณะกรรมการไดมสวนรวมในการคมครองนางแบบขามเพศซงถกปฏเสธไมใหเขาสผบในโรงแรม รอยลซตอเวนว61

3.4 การรบรองบคคลขามเพศภายใตแผนสทธมนษยชนแหงชาตฉบบท 3แมวาแผนสทธมนษยชนแหงชาตฉบบท 3 พ.ศ. 2557-2561 จะมใชเอกสารทมผลตามกฎหมาย แตกนบเปนเครองมอใน

การรณรงคเชงนโยบายทส�าคญส�าหรบการรบรองเพศสถานะทางกฎหมายของบคคลขามเพศในประเทศไทย แผนนเปนเอกสารเชงนโยบายทออกโดยกรมคมครองสทธเสรภาพ กระทรวงยตธรรม และไดก�าหนดเปาหมายส�าหรบการปฏบตตามพนธะกรณดานสทธมนษยชนระหวางประเทศของประเทศไทย โดยมงสงเสรมใหทกภาคสวนไดเรยนรเกยวกบกระบวนการในการสรางแผนดานสทธมนษยชนภายในองคกรของตน62 ในแผนฉบบนม 26 แผนงานยอย โดยมแผนสทธมนษยชนของ “บคคลทมความแตกตาง

57 พ.ศ. 2558

58 นาดา ไชยจตต และวรรณพงษ ยอดเมอง (2559). บทสมภาษณ กตพร บญอ�า, เจาหนาทดานสทธมนษยชน ส�านกงานคณะกรรมการสทธมนษยชนแหงชาต สมภาษณเมอวนท 4 มนาคม พ.ศ.2559

59 อางแลว

60 ขณะนยงไมเปนททราบแนชดวาค�าแนะน�าเหลานไดถกน�ามาใชหรอแพรหลายมากนอยเพยงใด นอกจากนกรณรองเรยนตอคณะกรรมการสทธมนษยชนแหงชาตยงไมมการเปดเผยตอสาธารณะ เปนผลให

ทปรกษาใชหลกฐานเอกสารทตยภมและการสมภาษณผแทนของคณะกรรมการสทธมนษยชนแหงชาต ในการรางขอมลเกยวกบประเดนบคคลขามเพศในประเทศไทย

61 คณะกรรมการสทธมนษยชนแหงชาตของประเทศไทย (2558). คณะกรรมการสทธมนษยชนแหงชาตไดลงนามในขอตกลงในขอตกลงระหวางบคคลนางแบบขามเพศสถานะกบเจาของธรกจบนเทงในกรณ

รองเรยนกะเทยหามเขา หนงสอพมพเดอะเนชน วนท 10 กมภาพนธ

62 รวมทงภาครฐ การเมอง เอกชน การศกษา และภาคพลเมอง องคกรตลาการ และองคกรอน ๆ และองคกรอสระ, อางแลว

บทท 3: กำรปองกนกำรเลอกปฏบตและบคคลขำมเพศในประเทศไทย

การรบรองเพศสถานะตามกฎหมายในประเทศไทย: การทบทวนกฎหมายและนโยบาย28

ของวถทางเพศ/อตลกษณทางเพศ” รวมอยดวย ซงไดนยาม “อตลกษณทางเพศ” ตามนยามในหลกการยอรกยาการตา63 แผนนยงมชดของตวชวดเพอตดตามความกาวหนาในมตของสทธมนษยชนของบคคลขามเพศซงแสดงใหเหนวาแผนนสามารถใชเปนเครองมอสนบสนนการรบรองเพศสถานะทางกฎหมาย64 ตวชวดทกลาวมาขางตน ไดแก การรางกฎหมายใหมหรอทบทวนแกไขบทบญญตปจจบนเพอรบรองสทธมนษยชนของ “บคคลทมความหลากหลายทางเพศ” รวมทงศกษาเกยวกบแนวทางปฏบตและความเปนไปไดในการใชค�าน�าหนานามทเหมาะสมกบบคคลขามเพศ อยางไรกตาม จากการศกษาวจยอนเปนสวนหนงของ การเขยนรายงานฉบบนยงไมพบวามหนวยงานใดมแผนสทธมนษยชนเพอกลมความหลากหลายทางเพศ และกลมเอกลกษณทางเพศสถานะของตนเองหรอไดด�าเนนการตามแผนนน

3.5 พระราชบญญตความเทาเทยมระหวางเพศ พทธศกราช 2558 3.5.1 บทน�า

พระราชบญญตความเทาเทยมระหวางเพศ65 ไดรบการประกาศใชในปพ.ศ. 2558 และปจจบนเปนกฎหมายทเขมแขงทสดในการขบเคลอนเพอการรบรองเพศสถานะทางกฎหมายในประเทศไทย66 เจตนารมณเบองหลงของกฎหมายฉบบนคอเพอปกปองคมครองคนจากการเลอกปฏบตโดยไมเปนธรรมและท�าใหเกดการเขาถงกระบวนการทางกฎหมายทเทาเทยมกนไมวาจะเปนเพศชาย เพศหญง หรอ “กลมคนทมความหลากหลายทางเพศ”67 ในมาตรา 3 ของพระราชบญญตนไดนยามอยางชดเจนถง “การเลอกปฏบตดวยเหตแหงเพศ” ทไมไดจ�ากดอยทผชายและผหญง แตยงหมายรวมถง “บคคลทแสดงออกแตกตางจากเพศโดยก�าเนด”68

พระราชบญญตนเปนกฎหมายใหมและเปนกฎหมายแรกเกยวกบความเสมอภาคทางเพศในประเทศไทย สงผลใหเจาหนาทยงคงอยในระหวางการพฒนาขอมลเกยวกบการบงคบใชกฎหมาย ตลอดจนการรางระเบยบขอบงคบรองภายใตพระราชบญญต กระบวนการนยงรวมถงการนยามการเลอกปฏบตทไมเปนธรรมระหวางเพศ การนยามกลมคนหรอบคคลทไดรบปกปองคมครอง และการสรางแนวทางส�าหรบคณะกรรมการทเกยวของในการบงคบใชกฎหมาย69 ตามทกระทรวงการพฒนาสงคมและ ความมนคงของมนษยไดกลาวไว70 การตความพระราชบญญตนในสวนของ “บคคลทแสดงออกตางจากเพศโดยก�าเนด” มทมาจากอนสญญาวาดวยการขจดการเลอกปฏบตตอสตรทกรปแบบ (CEDAW) ซงไมเพยงชวยปกปองผหญงเทานนแตยงรวมถงบคคลทมการแสดงออกทางเพศไมตรงกบเพศทถกก�าหนด ณ แรกเกด71 เชน บคคลทถกก�าหนดเปนเพศชาย ณ แรกเกด แตใชชวตเปนผหญง หรอบคคลทถกก�าหนดเปนเพศหญง ณ แรกเกด แตใชชวตเปนผชาย เพราะฉะนนพระราชบญญตนจงปกปองคมครองบคคลขามเพศจากการเลอกปฏบตดวยเหตแหงอตลกษณทางเพศ

อยางไรกตามผแทนจากกระทรวงการพฒนาสงคมและความมนคงของมนษยไดใหความเหนอยางไมเปนทางการวาวถทางเพศไมไดครอบคลมภายใตนยามน72 การตความในลกษณะนอาจสงผลกระทบตอบคคลขามเพศหรอชนกลมนอยทางเพศ ทงนเนองจากผหญงขามเพศมกจะถกรบรโดยสงคมทวไปวาเปนเกย และผชายขามเพศเปนเลสเบยน อนเปนผลมาจากความไมเขาใจถงความแตกตางระหวางอตลกษณทางเพศกบวถทางเพศในสงคมไทย การตความในลกษณดงกลาว คอการไมค�านงถงวถทางเพศนน ขดตอค�าแนะน�าทส�าคญหลายประการของคณะกรรมการวาดวยการขจดการเลอกปฏบตตอสตรทกรปแบบ ซงตระหนกวาผหญงเผชญกบการถกเลอกปฎบตดวยเหตแหงวถทางเพศและอตลกษณทางเพศ นอกจากนการด�าเนนงานขององคการเพอการสงเสรมความเสมอภาคระหวางเพศ และเพมพลงของผหญงแหงสหประชาชาตกมงการสงเสรมสทธของเลสเบยน คนรกสองเพศ บคคลขามเพศ และบคคลเพศก�ากวมภายในบรบทของเพศสถานะ73

63 หลกการของยอกยาการตาไดนยาม "อตลกษณทางเพศ" ไววาคอ "ประสบการณทางเพศสถานะอนสามารถรสกไดภายในของแตละบคคล และเปนของปจเจกบคคลซงอาจสอดคลองหรอไมสอดคลองกบเพศทถกก�าหนด ณ แรกเกด รวมทงความรสกของบคคลในรางกาย (ซงอาจเกยวของกบการเปลยนแปลงรปลกษณหรอระบบการท�างานของรางกายดวยวธทางการแพทย การศลยกรรม หรอวธการอน ๆ ทงทโดยการตดสนใจเลอกโดยอสระ) และการแสดงออกตาง ๆ ทางเพศสถานะรวมทงการแตงกาย การพด และกรยาทาทางตาง ๆ” ICJ (2007)

64 Chokprajakchat, Srisombat et al. (2015). 3rd National Human Rights Plan. Bangkok: Cabinet and Government Gazette: p. 1. 65 พระราชบญญตความเทาเทยมระหวางเพศ พทธศกราช 2558 66 ประกาศในราชกจจานเบกษาเมอวนท 13 มนาคม พ.ศ. 2558 และมผลใชบงคบเมอวนท 9 กนยายน พ.ศ. 2558 หรอ 180 วนหลงจากทมการประกาศในราชกจจานเบกษา67 Department of Women’s Affairs and Family Development, Ministry of Social Development and Human Security (2016) Gender Equality Act B.E. 2558 (Public Edition). Bangkok: Department of

Women’s Affairs and Family Development. p. 27. 68 ปจจบนยงไมมการแปลเปนภาษาองกฤษกบพระราชบญญตความเทาเทยมระหวางเพศ พทธศกราช 2558 ของประเทศไทย ซงบทแปลนไดมาจากการแปลภาษาองกฤษอยางไมเปนทางการของ Human

Rights Watch, Human Rights Watch (2015) Thailand Gender Equality Act. 69 นาดา ไชยจตต และวรรณพงษ ยอดเมอง (2559). บทสมภาษณ คณรณภม สามคคคารมย, คณะอนกรรมการรางอนบญญตตามพระราชบญญตความเทาเทยมระหวางเพศ พ.ศ.2558 ส�านกงานมลนธ

เพอนกะเทยเพอสทธมนษยชน สมภาษณเมอวนท 27 มกราคม พ.ศ. 255970 นาดา ไชยจตต และวรรณพงษ ยอดเมอง (2559). บทสมภาษณ คณกนตพงศ รงสสวาง, ผอ�านวยการฝายกฎหมาย กองสงเสรมความเสมอภาคระหวางเพศ กระทรวงการพฒนาสงคมและความมนคง

ของมนษย สมภาษณเมอวนท 11 มนาคม พ.ศ.255971 เปนสงส�าคญทจะตองทราบวาในบรบทประเทศไทยนน “ความแตกตางของรปลกษณทแตกตางจากเพศทถกก�าหนด ณ แรกเกด ถกเขาใจวาเปนอตลกษณทางเพศมากกวาการแสดงออกทางเพศ”72 การประชมผมสวนไดสวนเสยครงท 2 เรองการรบรองเพศสถานะในประเทศไทย วนท 15 มถนายน 2559 อาคารส�านกงานเลขาธการสหประชาชาต กรงเทพ 73 UN CEDAW 2010; UN CEDAW 2015; UN WOMEN (2016) Summary of Proceedings: Promoting and protecting the rights of lesbians, bisexual women, transgender and intersex persons. Bangkok,

Thailand, 29 February–3 March.

29

จดประสงคหลกของพระราชบญญตความเทาเทยมระหวางเพศคอ การหามมใหผใดกระท�าการเลอกปฏบตตอบคคลอนดวยเหตแหงเพศ ซงรวมถงนโยบายขอบงคบ ระเบยบขอบงคบ และเอกสารของหนวยงานภาครฐและภาคเอกชนดวย74 โดยทบคคลทไดรบหรอจะไดรบผลกระทบเชงลบสามารถยนเรองรองเรยนไดโดยตรงแกคณะกรรมการภายใตพระราชบญญตน หรอมอบอ�านาจใหกบองคกรภาคประชาสงคมซงไดรบการรบรองโดยกระทรวงการพฒนาสงคมและความมนคงของมนษยในการด�าเนนการดงกลาว75

อยางไรกด พระราชบญญตความเทาเทยมระหวางเพศมขอยกเวนในกรณทการกระท�านนด�าเนนไปเพอการคมครอง ความปลอดภยและสวสดการของบคคล การปฏบตตามหลกศาสนาหรอความมนคงของชาต76 ซงขอยกเวนดงกลาวขดกบหลกการหามการเลอกปฏบตทกรปแบบของกฎหมายระหวางประเทศ ทงนหากกรณใดเขาขายตามขอยกเวนดงกลาวกจะถอวา การเลอกปฏบตบางรปแบบไมผดตามพระราชบญญตน การมขอยกเวนเหลานท�าใหเกดความกงวลวาพระราชบญญตนจะตความเพออนญาตใหมการเลอกปฏบตอยางแพรหลายในบางรปแบบตอบคคลขามเพศ โดยเฉพาะอยางยงในกรณการตความทางศาสนาเพอใชในการไมสนบสนนหรอประณามอตลกษณทางเพศของบคคลขามเพศ77

เจาหนาทจากกรมกจการสตรและสถาบนครอบครว กระทรวงการพฒนาสงคมและความมนคงของมนษย ระบวาใน การบงคบใชพระราชบญญตน ขอยกเวนในมาตรา 17 (2) ขดตอพนธกรณทางกฎหมายระหวางประเทศรวมทงอนสญญาวาดวยการขจดการเลอกปฏบตตอสตรทกรปแบบ (CEDAW) ซงมวตถประสงคเพอก�าจดการเลอกปฏบตตอผหญงในทกรปแบบ78

มาตรา 17 (2) ดเหมอนจะอนญาตใหมการเลอกปฏบตทเปนธรรมหรอการมมาตรการสนบสนนส�าหรบกลมชายขอบหรอกลมเปราะบางเพอขจดอปสรรคทประชากรกลมนนตองเผชญ หรอเพอสงเสรมใหเกดการใชสทธและเสรภาพโดยเทาเทยมกนกบกลมอนๆ79 แตปจจบนกยงมอาจรไดวาจะเกดการตความเชนนขนหรอไมอยางไร และการตความเชนนจะเปนจดเรมตนของ การเลอกปฏบตทเปนธรรมส�าหรบบคคลขามเพศในประเทศไทย เพอปรบปรงสถานการณดานสทธมนษยชนโดยเฉพาะอยางยงในดานการจางงานและการเขาถงการศกษาหรอไม

3.5.2 กลไกการบงคบใชพระราชบญญตความเทาเทยมระหวางเพศคณะกรรมการวนจฉยการเลอกปฏบตทไมเปนธรรมดวยเหตแหงเพศ (วลพ.)

พระราชบญญตไดก�าหนดใหมคณะกรรมการวนจฉยการเลอกปฏบตทไมเปนธรรมดวยเหตแหงเพศ (วลพ.) ซงมหนาทวนจฉยวาการรองเรยนดงกลาวเกดจากเหตแหงเพศตามกฎหมายหรอไม ในกรณท วลพ. วนจฉยวาการกระท�านนเปน การเลอกปฏบตทางเพศทไมเปนธรรม วลพ. กมอ�านาจในการออกค�าสงใหหนวยงานของรฐ องคกรเอกชน หรอบคคลทเกยวของ ด�าเนนการอยางเหมาะสมเพอยตและปองกนการเลอกปฏบตทไมเปนธรรมดวยเหตแหงเพศ80 ถาหนวยงานไมปฏบตตามหรอลมเหลวในการปฏบตตามค�าสงจะมความผดทางอาญา และถกลงโทษจ�าคกเปนเวลาไมเกนหกเดอน หรอปรบไมเกน 20,000 บาท หรอทงจ�าทงปรบ81 นอกจากน วลพ. ยงมหนาทในการชดเชยและเยยวยาผถกเลอกปฏบตดวย82

การวนจฉยของ วลพ. มผลผกพนทางกฎหมาย หากผรองถกวนจฉยวาถกเลอกปฏบตจรง ค�าวนจฉยสามารถน�าไปใชเพออางสทธในกระบวนการทางกฎหมายอนๆ เชนกระบวนการของศาลยตธรรมและศาลปกครอง แตไมสามารถฟองตอศาลกอนหรอระหวางกระบวนการพจารณาของ วลพ.83

74 มาตรา 17.

75 มาตรา 18.

76 มาตรา 17(2) บญญตวา “เพอขจดอปสรรคหรอสงเสรมใหบคคลสามารถใชสทธและเสรภาพไดเชนเดยวกบบคคลอน หรอเพอคมครองสวสดภาพและความปลอดภย หรอการปฏบตตามหลกการทาง

ศาสนา หรอเพอความมนคงของประเทศ ยอมไมถอเปนการเลอกปฏบตโดยไมเปนธรรมระหวางเพศ”

77 UNDP, USAID (2014) pp. 30–31.

78 การประชมผมสวนไดสวนเสยครงท 2 เรองการรบรองเพศสถานะในประเทศไทย วนท 15 มถนายน 2559 อาคารส�านกงานเลขาธการสหประชาชาต กรงเทพ

79 ในขณะทบทความนดเหมอนจะพจรณาเชนน เนองจากการประกาศใชและการบงคบใชกฎหมายในระยะเรมแรก แตสงนยงไมไดรบการอธบาย

80 มาตรา 20 (1).

81 มาตรา 34.

82 มาตรา 20 (2).

83 นาดา ไชยจตต และวรรณพงษ ยอดเมอง (2559). บทสมภาษณ คณกนตพงศ รงสสวาง, ผอ�านวยการฝายกฎหมาย กองสงเสรมความเสมอภาคระหวางเพศ กระทรวงการพฒนาสงคมและความมนคง

ของมนษย สมภาษณเมอวนท 11 มนาคม พ.ศ.2559

บทท 3: กำรปองกนกำรเลอกปฏบตและบคคลขำมเพศในประเทศไทย

การรบรองเพศสถานะตามกฎหมายในประเทศไทย: การทบทวนกฎหมายและนโยบาย30

หนวยงานของรฐบางแหงมการตราพระราชบญญตหรอกฎหมายทมล�าดบเทยบเทากบพระราชบญญตความเทาเทยมระหวางเพศทอาจเขาขายการเลอกปฏบตทางเพศทไมเปนธรรมดวยเหตแหงเพศบางรปแบบ ในการสมภาษณผอ�านวยการฝายกฎหมายของแผนกความเทาเทยมทางเพศ กระทรวงการพฒนาสงคมและความมนคงของมนษย ไดใหความชดเจนวา หากมหนวยงานใดของรฐทมระเบยบขอบงคบเขาขายเลอกปฏบตทางเพศทสงผลใหเกดความไมเปนธรรมดวยเหตแหงเพศ อนรองรบดวยกฎหมายทมล�าดบชนเดยวกบพระราชบญญตความเทาเทยมระหวางเพศ วลพ. กมอ�านาจทจะเสนอตอผตรวจการแผนดนใหศาลรฐธรรมนญตความวาขดตอการคมครองตามรฐธรรมนญในเรองการเลอกปฏบตหรอไม84 และหากศาลรฐธรรมนญวนจฉยวากฎหมายเหลานนขดตอรฐธรรมนญ ค�าวนจฉยของศาลรฐธรรมนญจะยกเลกขอความทงหมดในกฎหมายทขดตอรฐธรรมนญ และมผลตอหนวยงานภาครฐทงหมด85

กลไกนเกยวของกบการรบรองเพศสถานะทางกฎหมายเปนอยางยง ดวยการเปนเครองมอส�าหรบนกขบเคลอนรณรงคในการเสนอใหเกดการแกไขกฎหมายทไมยตธรรมและเลอกปฏบตตอบคคลขามเพศ และยงชวยเนนย�าความส�าคญของการรบรองบคคลขามเพศตามอตลกษณทางเพศของตน

คณะกรรมสงเสรมความเทาเทยมระหวางเพศ (สทพ.)หาก วลพ. พจารณาวนจฉยแลววากฎหมายหรอนโยบายใดๆ เปนเหตใหเกดการเลอกปฏบตทไมเปนธรรมดวยเหตแหง

เพศ กอาจเสนอใหมการแกไขไปยงคณะกรรมการสงเสรมความเทาเทยมระหวางเพศ (สทพ.) โดย สทพ. สามารถเสนอใหคณะรฐมนตรแกไขปรบปรงนโยบาย ระเบยบ และขอบงคบเพอใหสอดคลองกบวตถประสงคของพระราชบญญตน86

สทพ. มหนาทในการสงเสรมความเทาเทยมระหวางเพศในหนวยงานภาครฐและเอกชนทงในสวนลาง สวนภมภาค และทองถน87 บทบาทหนาทของ สทพ. รวมถงการออกแบบแผน นโยบาย และมาตรการอนๆ เพอใหหนวยงานรฐสงเสรมความเทาเทยมระหวางเพศ ซงรวมถงการท�างานรวมกบภาคสวนตางๆ เพอผสานความรวมมอและสรางความตระหนกเกยวกบความเทาเทยมระหวางเพศ88 หนงในหนาทหลกของ สทพ. คอ การก�าหนดขอบงคบทเกยวของกบหลกเกณฑการสรรหาและการด�าเนนงานของ วลพ.89

สทพ. เปนภาคส�าคญในการขบเคลอนใหเกดการรบรองเพศสถานะทางกฎหมาย เนองจากมหนาทรบผดชอบในการเผยแพร ขอมลเกยวกบพระราชบญญตความเทาเทยมระหวางเพศและอ�านาจของพระราชบญญตนน

กองทนสงเสรมความเทาเทยมระหวางเพศนอกเหนอจากคณะกรรมการทงสองชดขางตนแลว พระราชบญญตความเทาเทยมระหวางเพศไดแตงตงคณะกรรมการ

อกชด เพอบรหารจดการกองทนสงเสรมความเทาเทยมระหวางเพศ90 กองทนนมขนเพอเพอสนบสนน ชดเชย และเยยวยาผท ถกเลอกปฏบตดวยเหตแหงเพศ91 ดงนนจงสามารถใชกบปญหาการเลอกปฏบตตอบคคลขามเพศได อยางไรกตามยงตองจบตามอง ตอไปวากองทนดงกลาวจะถกน�าไปใชเพอวตถประสงคดงกลาวหรอไม

84 มาตรา 14 (4) ของพระราชบญญตความเทาเทยมระหวางเพศไดใหอ�านาจคณะกรรมการวนจฉยการเลอกปฏบตทไมเปนธรรมดวยเหตแหงเพศในการยนเรองตอผตรวจการแผนดนแหงรฐสภา ดมาตรา21.

85 นาดา ไชยจตต และวรรณพงษ ยอดเมอง (2559). บทสมภาษณ คณกนตพงศ รงสสวาง, ผอ�านวยการฝายกฎหมาย กองสงเสรมความเสมอภาคระหวางเพศ กระทรวงการพฒนาสงคมและความมนคง

ของมนษย สมภาษณเมอวนท 11 มนาคม พ.ศ.2559

86 มาตรา 10 (2).

87 มาตรา 10 (1).

88 นาดา ไชยจตต และวรรณพงษ ยอดเมอง (2559). บทสมภาษณ คณกนตพงศ รงสสวาง, ผอ�านวยการฝายกฎหมาย กองสงเสรมความเสมอภาคระหวางเพศ กระทรวงการพฒนาสงคมและความมนคง

ของมนษย สมภาษณเมอวนท 11 มนาคม พ.ศ.2559

89 มาตรา 10 (7).

90 มาตรา 28.

91 มาตรา 30.

31

3.5.3 ความกาวหนาในการบงคบใชพระราชบญญตความเทาเทยมระหวางเพศนบตงแตทพระราชบญญตความเทาเทยมระหวางเพศไดถกประกาศใช ไดมการรองเกยวกบการเลอกปฏบตทไมเปนธรรม

ดวยเหตแหงเพศทเกดกบบคคลขามเพศไปยงกระทรวงการพฒนาสงคมและความมนคงของมนษย92 ในระหวางทยงอยระหวาง การสรรหา วลพ. อยนน กระทรวงการพฒนาสงคมและความมนคงของมนษยมหนาทรบผดชอบชวคราวในการแจงตอผรองเรยนและผถกรองเรยนวาการกระท�าใดๆ ทเขาขายวาเปนการเลอกปฏบตทไมเปนธรรมดวยเหตแหงเพศเปนเรองทผดกฎหมายและสามารถถกวนจฉยภายใตพระราชบญญตความเทาเทยมระหวางเพศ พ.ศ.255893

เชนเดยวกบกฎหมายอนๆ พระราชบญญตความเทาเทยมระหวางเพศมจดออนบางประการ เชน การมเนอหาทกวางและยงมค�าทเปดโอกาสใหมการตความมากเกนไป การด�าเนนการตองอาศยคณะกรรมการหลายชด การใหการปกปองคมครองสทธของบคคลขามเพศทชดเจนและเปนมาตรฐานขนอยกบทศนคตและมมมองของคณะกรรมการแตละชด และอาจจะขนอยกบวา คณะกรรมการมความละเอยดออนตอประเดนบคคลขามเพศมากนอยเพยงใด นอกจากนคณะกรรมการแตละชดยงมระยะเวลาด�ารงต�าแหนงเพยงสามปซงอาจเปนอปสรรคตอความตอเนองและอาจสงผลตอการปฏบตและการบงคบใชพระราชบญญต ฉบบนได94

ระดบการมสวนรวมขององคกรและชมชนกบพระราชบญญตความเทาเทยมระหวางเพศจะชวยเพมศกยภาพในการสงเสรม สทธของบคคลขามเพศ ซงสามารถเหนไดจากตวอยางการด�าเนนการดงตอไปน:

∞ เมอวนท 3 กนยายน พ.ศ. 2558 พระราชบญญตความเทาเทยมระหวางเพศไดมการเปดตวอยางเปนทางการในการประชม ซงจดรวมกนระหวางกระทรวงการพฒนาสงคมและความมนคงของมนษย โครงการ Being LGBTI ในภมภาคเอเชย และสมาคมฟาสรงแหงประเทศไทย (RSAT)95 และภายในไดมการลงนามในบนทกความเขาใจรวมกนระหวางกรมกจการสตรและสถาบนครอบครว สภาทนายความแหงประเทศไทย สมาคมบณฑตสตรทางกฎหมายแหงประเทศไทย และสมาคม ฟาสรงแหงประเทศไทยได เพอสงเสรมความรวมมอในการบงคบใชพระราชบญญตความเทาเทยมระหวางเพศ96

∞ โครงการ Being LGBTI ในภมภาคเอเชยไดใหการสนบสนนการประชมเชงปฏบตการ 3 วน ในเดอนกนยายน พ.ศ. 2558 ซงเกดผลสมฤทธเปนกรอบแนวทางในการรณรงคเชงนโยบายระดบชาตของประเทศไทย โดยมภาคประชาสงคมทท�างานดานความหลากหลายทางเพศและบคคลากรของรฐรวมพฒนากรอบแนวทางดงกลาวน97

∞ คณพงศธร จนทรเลอน ผอ�านวยการมลนธ MPlus และนกกจกรรมดานสทธความหลากหลายทางเพศ เปนหนงใน คณะกรรมการสงเสรมความเทาเทยมระหวางเพศ98 นอกจากน คณรณภม สามคคคารมย ประธานมลนธเครอขายเพอนกะเทยไทยเพอสทธมนษยชน และคณกมลเศรษฐ เกงการเรอ กรรมการสมาคมฟาสรงแหงประเทศไทย เปนหนงในสมาชกของคณะกรรมการกรรมการวนจฉยการเลอกปฏบตทไมเปนธรรมดวยเหตแหงเพศ99

92 พ.ศ. 2558

93 นาดา ไชยจตต และ วรรณพงษ ยอดเมอง (2559). บทสมภาษณ คณกนตพงศ รงสสวาง, ผอ�านวยการฝายกฎหมาย กองสงเสรมความเสมอภาคระหวางเพศ กระทรวงการพฒนาสงคมและความมนคง

ของมนษย สมภาษณเมอวนท 11 มนาคม พ.ศ.2559

94 การประชมผมสวนไดสวนเสยครงท 2 เรองการรบรองเพศสถานะในประเทศไทย วนท 15 มถนายน 2559 อาคารส�านกงานเลขาธการสหประชาชาต กรงเทพ

95 สมาคมฟาสรงแหงประเทสไทยเปนองคกรทท�างานเกยวกบสทธ LGBT ในประเทศไทย

96 UNDP (2015). UNDP Partners with Royal Thai Government and ‘Being LGBTI in Asia’ to launch new Gender Equality Act [Blog]. UNDP, 3 September.

97 อางแลว

98 TNN24 (2015). รายชอ 9 อรหนตคณะกรรมการวนจฉยการเลอกปฏบตทไมเปนธรรมดวยเหตแหงเพศ. TNN Thailand, 31 ตลาคม.

99 Bangkokbiznews (2016) Announcement! 9 members of Committee on Consideration of Unfair Gender Discrimination. Bangkokbiznews.com, 25 July.

บทท 3: กำรปองกนกำรเลอกปฏบตและบคคลขำมเพศในประเทศไทย

การรบรองเพศสถานะตามกฎหมายในประเทศไทย: การทบทวนกฎหมายและนโยบาย32

บทท 4 การรบรองเพศสถานะทางกฎหมาย และเอกสารราชการของประเทศไทย

ปจจบนประเทศไทยยงไมมกฎหมายทอนญาตใหบคคลขามเพศสามารถเปลยนค�าน�าหนานาม เพศ หรอเพศสถานะของตน ในเอกสารราชการได การทไมสามารถเปลยนเอกสารใหสอดคลองกบอตลกษณทางเพศยงคงเปนอปสรรคททาทายทสดส�าหรบบคคลขามเพศในการเขาถงสนคาและบรการ ซงยงตอกย�าถงความจ�าเปนในการปฏรประบบกฎหมายเพอใหมการรบรองเพศสถานะทางกฎหมายส�าหรบบคคลขามเพศ ขอเสนอส�าหรบรางพระราชบญญตการรบรองเพศสถานะทถกเสนอเมอไมนานมานถกปฏเสธโดยองคกรภาคประชาสงคมดานบคคลขามเพศตางๆ ของประเทศไทย สงผลใหรฐบาลยตการด�าเนนการเกยวกบ การรางขอก�าหนดเกยวกบการรบรองเพศสถานะทางกฎหมายส�าหรบบคคลขามเพศ

เนอหาในบทนจะแสดงใหเหนความเปนมาสนๆ ของรางพระราชบญญตกการรบรองเพศสถานะ หลกการของระบบทะเบยนราษฎรในประเทศไทย และการใชค�าน�าหนานาม และยงแจกแจงวาหนวยงานรฐหนวยงานใดบางมความรบผดชอบในการแกไขเอกสารราชการ ซงจะชวยใหบคคลขามเพศและองคกรทรวมสนบสนนสามารถท�าความเขาใจตวบทกฎหมายทมอยและทราบวาหนวยงานรฐหนวยงานใดทตองเขามามสวนรวมในการขบเคลอนการรบรองเพศสถานะทางกฎหมายของประเทศไทย

4.1 รางกฎหมายการรบรองเพศสถานะในป พ.ศ. 2559 กรมกจการสตรและสถาบนครอบครว กระทรวงการพฒนาสงคมและความมนคงของมนษยรวมมอกบ

คณะนตศาสตร มหาวทยาลยธรรมศาสตร น�าเสนอผลการศกษาเกยวกบการรบรองเพศสถานะทางกฎหมาย การศกษานวเคราะหกฎหมายการรบรองเพศสถานะทางกฎหมายของประเทศตางๆ ทวโลกเพอเปนพนฐานส�าหรบรางกฎหมายของประเทศไทย100 รางพระราชบญญตการรบรองเพศสถานะอยางไมเปนทางการถกน�าเสนอตอสาธารณชนในชวงตนป พ.ศ. 2560 และเมอวนท 14 มนาคม พ.ศ. 2560 มลนธเพอสทธและความเปนธรรมทางเพศ (For-SOGI) ซงเปนเครอขายขององคกรประชาสงคมทท�างานประเดนความหลากหลายทางเพศจ�านวนกวา 28 องคกรไดจดเวทสาธารณะเพอแสดงความคดเหนตอรางพระราชบญญตการรบรองเพศสถานะ101 สองวนหลงจากเวทดงกลาวเครอขายองคกรตางๆ ไดสงขอทวงตงตอกรมกจการสตรและสถาบนครอบครว แสดงความกงวลตอความเขมงวดและคบแคบของเกณฑการรบรองเพศสถานะทมอยในรางพระราชบญญตการรบรองเพศสถานะและเรยกรองใหสาธารณชน โดยเฉพาะอยางยงชมชนบคคลขามเพศไดเขามามสวนรวมในการพฒนารางกฎหมายฉบบน เวทสาธารณะดงกลาวไดรบความสนใจจากสอมวลชนตางๆ มากมาย ซงไดรายงานถงขอกงวลทภาคประชาสงคมไดสะทอนในเวท102 ผลจากขอกงวลของเครอขายองคกรตางๆ และสอมวลชนเกยวกบความเขมงวดและคบแคบของเกณฑการรบรองเพศสถานะทมอยในกฎหมายตลอดจนความจ�าเปนของกระบวนการมสวนรวมในการแสดงความเหนตอการรางกฎหมาย สงผลให ผอ�านวยการกรมกจการสตรและสถาบนครอบครว รวมทงปลดกระทรวงการพฒนาสงคมและความมนคงของมนษย ตดสนใจ ทจะหยดการศกษาและการพฒนารางพระราชบญญตเปนการชวคราวในขณะน

100 Mahavongtrakul, Melalin (2016). Newly released research provides a framework for gender recognition law, but will it be enough, activists ask. Bangkok Post, 26 September.

101 ชอเตมคอมลนธเพอสทธและความเปนธรรมทางเพศ (For-SOGI).

102 Prachatai English (2017). Our Genders Need no Approval from the State: LGBT Activists. Prachatai, 15 March.

33

4.2 การใชค�าน�าหนานามการใชค�าน�าหนานามทแสดงถงเพศสถานะเปนสงทบงคบไวในกฎหมายของประเทศไทยและบงคบใชผานพระราชบญญต

ตอไปน

ค�า ค�าอธบาย ขอกฎหมาย

เดกชาย ค�าน�าหนานามส�าหรบเพศชาย อายต�ากวา 15 ป

พระราชกฤษฎกาวาดวยค�าน�าหนานามเดก พ.ศ. 2464

เดกหญง ค�าน�าหนานามส�าหรบเพศหญง อายต�ากวา 15 ป

พระราชกฤษฎกาวาดวยค�าน�าหนานามเดก พ.ศ. 2464

นาย ค�าน�าหนานามส�าหรบเพศชาย อาย 15 ป บรบรณขนไป

พระราชบญญตชอบคคล พ.ศ. 2484 พระราชบญญตชอบคคล พ.ศ. 2505

นางสาว ค�าน�าหนานามส�าหรบเพศหญง อาย 15 ป บรบรณขนไป

พระราชบญญตค�าน�าหนานามหญง พ.ศ. 2551

นาง ค�าน�าหนานามส�าหรบเพศหญง ทแตงงาน หรอหยา

พระราชบญญตค�าน�าหนานามหญง พ.ศ. 2551

ค�าน�าหนานามจะถกก�าหนดตามเพศทถกก�าหนด ณ แรกเกด และจะปรากฏในเอกสารราชการทงหมด ระบบค�าน�าหนานามจะใชเปนสงทก�าหนดวาใครจะใชค�าน�าหนานามใดในสงคมไทย

พระราชบญญตทะเบยนราษฎร พ.ศ. 2534 ระบวาบคคลแรกเกดตองไดรบการจดทะเบยนในฐานขอมลทะเบยนราษฎรโดยมค�าน�าหนานามวาเดกชายหรอเดกหญง103 หลงจากนนเดกจะไดรบบตรประจ�าตวประชาชนเมออาย 7 ป104

ส�าหรบผใหญค�าน�าหนานามส�าหรบเพศชายคอ ‘นาย’ ในขณะทมสองตวเลอกส�าหรบผหญงคอ ‘นางสาว’ หรอ ‘นาง’105 ค�าน�าหนานามเหลานตองไดรบการบนทกในเอกสารทงหมดรวมถงหนงสอเดนทางและบตรประจ�าตวประชาชน และไมสามารถละเวนหรอลบค�าน�าหนานามเหลานออกจากเอกสารหรอเปลยนจากค�าน�าหนานามของเพศชายเปนค�าน�าหนานามของเพศหญง หรอในทางกลบกนกมไดเชนกน ขอก�าหนดดงกลาวเปนปญหากบบคคลขามเพศซงมลกษณะทางกายภาพหรอการแสดงออกทางเพศไมคลองไปกบเครองหมายก�าหนดเพศสถานะ หรอค�าน�าหนานามในเอกสาร

4.2.1 บตรประจ�าตวประชาชนบตรประจ�าตวประชาชนเปนเอกสารทางกฎหมายหลกทใชในการพสจนตวตนในประเทศไทย106 ซงเปนเรองทเกยวของ

กบบคคลขามเพศ เนองจากบตรประจ�าตวประชาชนมกเปนหลกฐานทตองถกแสดงทกครงในการใชบรการสาธารณะ เขาเรยนทโรงเรยน สมครงาน หรอเปดบญชธนาคาร ทกครงทมการแสดงบตรประจ�าตวประชาชนความแตกตางระหวางรปลกษณและขอมลในบตรประจ�าตวประชาชนท�าใหบคคลขามเพศมความเปราะบางทจะถกตตราและเลอกปฏบต ปญหาเดยวกนนเกดขนอยางตอเนองทกครงทบคคลขามเพศตองแสดงเอกสารทมค�าน�าหนานาม ชอ หรอเครองหมายก�าหนดเพศซงไมสอดคลองกบ อตลกษณทางเพศหรอการแสดงออกทางเพศ

103 Bureau of Registration Administration, Department of Provincial Administration, Ministry of Interior (1969) Operation Manual of Registration subsection on Person Name and Use of Title. Bangkok:

Department of Provincial Administration Publishing, p. 44.

104 ไดมประกาศไวในราชกจจานเบกษาเมอวนท 11 พฤษภาคม พ.ศ. 2554 และมผลใชบงคบเมอพนก�าหนด 60 วนในวนท 9 กรกฎาคม 2554 ระบวา “ผมสญชาตไทยอายตงแต 7 ปบรบรณ แตไมเกน 70 ป

และมชอในทะเบยนบานตองมบตรประชาชน”. สบคนจาก: กระทรวงการพฒนาสงคมและความมนคงของมนษย, ‘Child Identification Card, New Dimension, Many Bene ts’. M Society.

105 พระราชบญญตค�าน�าหนานามหญง พ.ศ. 2551 บญญตไววา “หญงซงมอาย 15 ปบรบรณขนไป และยงไมไดจดทะเบยนสมรสใหใช ค�าน�าหนานามวา “นางสาว” มาตรา 5 หญงซงจดทะเบยนสมรสแลว

จะใช ค�าน�าหนานามวา “นาง” หรอ “นางสาว” ไดตามความสมครใจ โดยใหแจงตอนายทะเบยนตามกฎหมายวาดวยการจดทะเบยนครอบครว”

106 พระราชบญญตบตรประจ�าตวประชาชน (ฉบบท 3) พ.ศ. 2554 มาตรา 5 บญญตวา “ผมสญชาตไทยอายตงแต 7 ป บรบรณ แตไมเกน 70 ป และมชอในทะเบยนบานตองมบตรประชาชน”

บทท 4: กำรรบรองเพศสถำนะทำงกฎหมำยและเอกสำรรำชกำรของประเทศไทย

การรบรองเพศสถานะตามกฎหมายในประเทศไทย: การทบทวนกฎหมายและนโยบาย34

4.3 การทะเบยนราษฎรกระทรวงมหาดไทยเปนผรบผดชอบตอกฎหมาย กฎระเบยบ และขอบงคบเกยวกบทะเบยนราษฎรของพลเมองไทย107

ตามพระราชบญญตทะเบยนราษฎร พ.ศ.2534 ขอมลสวนบคคลทตองถกระบไวไดแก ชอ นามสกล เพศ วนเดอนปเกด การตาย (ถาม) สญชาต ศาสนา ภมล�าเนา สถานะภาพสมรส การศกษา ชอบดามารดา หรอบดามารดาบญธรรม ชอคสมรสและชอบตร

รายละเอยดของทะเบยนราษฎรถกใชเปนขอมลสถตของทางการและใชเปนขอมลทางกฎหมายในการออกสตบต หนงสอเดนทาง บตรประจ�าตวประชาชน บตรนกเรยน บตรประจ�าตวผปวย และทะบยนบาน108 การเปลยนแปลงขอมลในทะเบยนราษฎร ซงรวมถงค�าน�าหนานามบคคล ตองถกปอนลงในฐานขอมลการทะเบยนราษฎร109

ในป พ.ศ. 2550 เครอขายภาคประชาสงคมดานวถทางเพศและอตลกษณทางเพศ และดานสทธสตร ไดรวมมอกบสมาชกสภานตบญญตแหงชาตเพอเสนอรางพระราชบญญตค�าน�าหนาบคคลใหสภานตบญญตแหงชาตพจารณา โดยมวตถประสงคเพอใหสตรและบคคลขามเพศมโอกาสเลอกค�าน�าหนานามของตนโดยไมมการเลอกปฏบตดวยเหตแหงเพศสถานะ110 มาตรา 5 และ 6 ของรางพระราชบญญตทเสนอน ระบวาผชายขามเพศ หรอผหญงขามเพศอาย 15 ปขนไปสามารถเปลยนค�าน�าหนานามไดเพอใหสอดคลองกบอตลกษณทางเพศของตน อยางไรกตามขอเสนอนจ�ากดเฉพาะผทไดรบการผาตดแปลงเพศแลว และไดรบการรบรองวามภาวะเพศสถานะไมตรงกบเพศก�าเนด (Gender Identity Disorder หรอ GID) จากคณะแพทยแลว

ในทายทสดการหมายรวมเอาผชายขามเพศหรอผหญงขามเพศเขาไวในพระราชบญญตนไมไดรบการยอมรบ และ พระราชบญญตทเสนอนไดเปลยนชอเปนรางพระราชบญญตค�าน�าหนานามหญง โดยมไดกลาวถงบคคลขามเพศ รางพระราชบญญตฉบบนในทสดไดกลายเปนพระราชบญญตค�าน�าหนานามหญง พ.ศ. 2551 ซงก�าหนดใหผหญงทมใชผหญงขามเพศสามารถเปลยนค�าน�าหนานามจากนางเปนนางสาว หรอจากนางสาวเปนนางได111

ในระหวางการรางกฎหมายนเจาหนาทรฐไดคดคานการรวมเอาบคคลขามเพศเขาไวในกลมเปาหมายของกฎหมาย โดยแสดงความกงวลเกยวกบประเดนทางเทคนคในการบงคบใชกฎหมาย และการขาดหลกนตศาสตรวาจะรวมประเดนดงกลาวลงในรางกฎหมายไดอยางไร ทงนไดมการเสนอใหมการท�าประชาพจารณเพอประเมนความคดเหนขององคกรทเกยวของ และหากจะมการแกไขกฎหมายในภายภาคหนา กมแนวโนมวาความพยายามในการหมายรวมเอาบคคลเขาเพศเขาไวกจะยงคงอยบนฐานของเงอนไขอนจ�ากดทก�าหนดใหตองผานกระบวนการปรบเปลยนรปลกษณภายนอกใหตรงกบเพศสถานะและตองผาน การวนจฉยทางการแพทย ซงสงนเองกแสดงถงการเลอกปฏบตโดยพฤตนยกบบคคลขามเพศทยงไมไดหรอไมประสงคจะปรบเปลยนรปลกษณภายนอกใหตรงกบเพศสถานะหรอถกวนจฉยวาเปนโรค

ขอโตแยงทเกดขนโดยเจาหนาทรฐเหลานซงตอตานการหมายรวมเอาบคคลขามเพศไวในรางกฎหมายสะทอนใหเหนชองวางของความเขาใจเกยวกบสทธในการรบรองเพศสถานะโดยกฎหมายของบคคลขามเพศ นบตงแตรางกฎหมายนถกน�าเสนอ ไดมพฒนาการทส�าคญในหลกกฎหมายสากลทเกยวของ นอกจากนกลไกตางๆ ของสหประชาชาตกไดเรมแสดงทาทตอประเดนการละเมดสทธมนษยชนทเกยวของกบบคคลขามเพศเชนกน หากมองยอนกลบไปเมอครงทกฎหมายค�าน�าหนานามก�าลงเปนทถกเถยงในประเทศไทย จะพบวาไมมกฎหมายทเกยวของกบการรบรองเพศสถานะใดทเปนไปตามมาตรฐานในปจจบนหรอนบไดวา เปนแนวปฏบตทดในระดบสากลไดเลย112

107 ฝายทมความรบผดชอบโดยตรงในเรองนคอ ส�านกบรหารการทะเบยน กรมการปกครอง กระทรวงมหาไทย

108 ทะเบยนบานเปนเอกสารทางกฎหมายอกฉบบหนงทอยในระบบทะเบยนราษฎรทมขอมลรวมกบบตรประจ�าตวประชาชนและสตบตร ซงแสดงขอมลเดยวกน ไดแกค�าน�าหนานาม และเครองหมายก�าหนด

เพศสถานะ ส�าเนาทะเบยนบานจะมขอมลในระดบครวเรอน ซงเปนขอมลส�ามะโนประชากรของประเทศ สถานทตงของบานทบคคลมทะเบยนอยจะมผลในทางปฏบตบางประการ เชน บคคลจะลงคะแนน

เสยงทใด หรอส�านกงานเขตทออกบตรประจ�าตวประชาชนใหเปนทใด เปนตน

109 ประเทศไทยเรมใชระบบทะเบยนราษฎรใน พ.ศ. 2499 ซงก�าหนดใหประชาชนตองมบตรประจ�าตวประชาชนเพอการบรหารราชการแผนดน และการจดการบรการสาธารณะ การส�ามะโนประชากรครง

แรกของประเทศไทยด�าเนนการเมอ พ.ศ. 2498 โดยกระทรวงมหาดไทย เจาหนาทส�ารวจครวเรอนภายในหมบานเพอบนทกชอบคคล นามสกล วนเดอนปเกดชอและทอยของบดามารดา ในป พ.ศ. 2526

ส�านกทะเบยนไดก�าหนดใหประชาชนทกคนมเลขประจ�าตว 13 หลกซงใชเพอระบตวบคคล ส�าหรบหมายเลขระบบอเลกทรอนกสไมไดระบเพศของบคคลจงไมเกยวของกบการวจยน

110 การเสนอกฎหมายนเกดจากหลกการตอตานการเลอกปฏบตในอนสญญาวาดวยการขจดการเลอกปฏบตตอสตรทกรปแบบ (CEDAW). นาดา ไชยจตต และวรรณพงษ ยอดเมอง (2559).บทสมภาษณ

คณกนตพงศ รงสสวาง, ผอ�านวยการฝายกฎหมาย กองสงเสรมความเสมอภาคระหวางเพศ กระทรวงการพฒนาสงคมและความมนคงของมนษย สมภาษณเมอวนท 11 มนาคม พ.ศ.2559

111 พระราชบญญตค�าน�าหนานามหญง พ.ศ. 2551, มาตรา 5 และ 6.

112 ขอมลเพมเตมกรณาดในบทท 10 เรองการรบรองเพศสถานะทางกฎหมายกบการวนจฉยทางการแพทย (พยาธสภาพทางจตวทยา) ในประเทศไทย

35บทท 4: กำรรบรองเพศสถำนะทำงกฎหมำยและเอกสำรรำชกำรของประเทศไทย

อยางไรกตาม การทะเบยนราษฎรในปจจบนและกฎหมายค�าน�าหนานามนบเปนจดเรมตนส�าหรบการอภปรายในประเดนอนๆ การรณรงคเชงนโยบาย และการรวมขบเคลอนกบกระทรวงมหาดไทยในประเดนการรบรองเพศสถานะทางกฎหมาย เปนไปไดวากระบวนการท�างานประสานกนของพระราชบญญตความเทาเทยมระหวางเพศอาจเปนประโยชนตอการขบเคลอนใหเกดการเปลยนแปลงค�าน�าหนานามโดยมกฎหมายรบรอง นอกจากนแผนสทธมนษยชนแหงชาตฉบบท 3 ของประเทศไทย อาจสามารถสนบสนนการณรงคขบเคลอนเชงนโยบาย เนองจากไดมการระบใหการศกษาวจยเกยวกบความเปนไปไดในการเปลยนค�าน�าหนานามของบคคลขามเพศเปนตวชวดหนงของแผน (ดบทท 3 สวนท 3)

ณ ขณะน ยงมขอจ�ากดในการเปลยนค�าน�าหนานามและค�าระบเพศของบคคลเพศก�ากวม กลาวคอสามารถเปลยนไดเฉพาะผทไดรบการยอมรบวาเปนบคคลเพศก�ากวมตงแตแรกเกด และไดรบการผาตดอวยวะเพศเพอ “ท�าใหปกต” เพอใหสอดคลองกบเพศทระบแลว บทบญญตดงกลาวนไมตระหนกถงความหลากหลายของบคคลเพศก�ากวม นนคอความเปนเพศก�ากวมของบางคนอาจไมถกคนพบจนกระทงยางเขาสวยเจรญพนธหรอในบางรายอาจชากวานน นอกจากนนแลวบทบญญตนยงตงเงอนไขใหตองไดรบการผาตดอนไมสามารถแกไขยอนกลบได ซงนบเปนการละเมดสทธในการก�าหนดชวตของตนเองและสทธในเนอตวรางกายของตน113

4.3.1 การตงชอและเปลยนชอดงทก�าหนดโดยพระราชบญญตชอบคคล พลเมองไทยตองมชอและนามสกล และอาจมชอกลางได114 บคคลมสทธทจะ

เลอกและเปลยนชอของตน อยางไรกตามชอจะมสถานะทางกฎหมายเมอจดทะเบยนแลวเทานน การยอมรบหรอการปฏเสธค�าขอจดทะเบยนชอของบคคลโดยนายทะเบยนนนถอเปนขนตอนการบรหารจดการโดยสมบรณ115 นนหมายความวาการยอมรบหรอปฏเสธค�ารองขอเปลยนชอกขนอยกบดลพนจของนายทะเบยนดวยเชนกน

ในทางปฏบตบคคลขามเพศมกเผชญกบปญหาเมอพยายามเปลยนชอเพอใหสอดคลองกบอตลกษณทางเพศ เพราะ นายทะเบยนมกปฏเสธค�ารองดงกลาวตามหลกในคมอปฏบตงานทก�าหนดวาชอบคคลตองแสดงวาเพศสถานะของเจาของชอเปนเพศชายหรอเพศหญง116 ซงโดยปกตแลวบทบญญตนมกถกน�าไปตความวาเพศสถานะถกก�าหนดโดยขนอยกบเพศทถกก�าหนด ณ แรกเกด

จากการสมภาษณผใหขอมลส�าคญพบวา นายทะเบยนมกจะปฏบตตามหลกการทก�าหนดไวตามธรรมเนยมและประเพณนยม อยางไรกตามหลกการดงกลาวเปนไปโดยสมครใจและไมไดมการประกาศใชในกฏหมาย117 หากการรองขอเปลยนแปลงชอและ/หรอนามสกลของบคคลคนใดคนหนงถกปฏเสธ กสามารถอทธรณตอรฐมนตรไดโดยยนอทธรณกบนายทะเบยนทองถน ภายใน 30 วน118

ในระหวางการสงเคราะหรายงานฉบบน คณะนกวจยยงไมพบกรณศกษาใดๆ ทบคคลขามเพศท�าการอทธรณขอตดสนของนายทะเบยน

ในกรณทขอเปลยนแปลงขอมลในบตรประจ�าตวประชาชนจะตองมการตรวจสอบจากฐานขอมลทะเบยนราษฎรเสมอ119 บคคลขามเพศจ�านวนมากมปญหาในการขอท�าบตรประจ�าตวประชาชนใหม เนองจากตองการเปลยนชอหรอเนองจากบตรประจ�าตวประชาชนของตนหมดอายแลว ปญหาเกดขนเมอรปลกษณทางกายภาพหรอการแสดงออกทางเพศของบคคลขามเพศแตกตางไปจากขอมลสวนตวทถกบนทกไวกอนหนานซงขนอยกบเพศทถกก�าหนด ณ แรกเกด เมอเกดเหตการณเชนนขนผยนค�ารองอาจถกตรวจสอบ หรออาจถงขนตองพาพอแมหรอ “ผใหญบาน” มาท�าการตรวจสอบวาบคคลขามเพศนนเปนเจาของบตรประจ�าตวประชาชนตวจรง แมวาขอมลชวภาพ เชน ลายนวมอ ไดถกเกบไวในฐานขอมลทะเบยนราษฎรและเชอมโยงกบเลขประจ�าตวประชาชน 13 หลกแลวกตาม ทงนขอมลในสวนดงกลาวจะคงมอยในระบบตลอด การอนญาตใหสามารถเปลยนแปลงชอหรอ รายละเอยดเกยวกบเพศจงมไดเปนภยคกคามในการปลอมแปลงอตลกษณบคคลแตอยางใด

113 การเปลยนเพศในระบบทะเบยนไดรบอนญาตโดยระเบยบของส�านกบรหารทางทะเบยนภายใตขอ 113 ของพระราชบญญตทะเบยนราษฎร พ.ศ.2534 โดยศกษาจากการรบรองเพศสถานะบคคลเพศก�ากวม

ของประเทศไทยในบทท 11

114 พระราชบญญตชอบคคล พ.ศ. 2505 มาตรา 5.

115 Panyawong, S. (2011). Explanation on Fundamental Public Law, School of Law, University of Phayao.

116 หลกการก�าหนดชอบคคลในคมอการปฏบตงานกรมการปกครอง กระทรวงมหาดไทย

117 นาดา ไชยจตต และวรรณพงษ ยอดเมอง (2559). บทสมภาษณ คณค�านวณ วบลยพนธ หวหนากลมงานทะเบยนสทธและสถานะภาพบคคล สวนการทะเบยนทวไป ส�านกบรหารการทะเบยน กรมการ

ปกครอง สมภาษณเมอวนท 24 มนาคม พ.ศ.2559

118 พระราชบญญตชอบคคล พ.ศ. 2505 มาตรา 18.

119 ตามระเบยบของกรมการปกครองในการออกบตรประชาชน พ.ศ. 2554 (ฉบบท 11)

การรบรองเพศสถานะตามกฎหมายในประเทศไทย: การทบทวนกฎหมายและนโยบาย36

4.3.2 สตบตรแมวาบตรประจ�าตวประชาชนเปนเอกสารทางกฎหมายหลกในประเทศไทย แตสตบตรกเปนเอกสารฉบบแรกทมการบนทก

ลกษณะสวนบคคลในระบบทะเบยนราษฎร120 โดยทโรงพยาบาลจะออกรายงานการเกดซงจะมการบนทกเพศทถกก�าหนด ณ แรกเกด ทงนหากเกดนอกโรงพยาบาลสามารถแจงไปยง “ผใหญบาน” ผซงสามารถออกแบบฟอรมการเกดไดดวยเชนกน121 ผปกครองจะน�าแบบฟอรมนไปยงหนวยทะเบยนทอยในเขตปกครองของบคคลทก�าเนด นายทะเบยนจะออกสตบตรใหตามกฎหมาย และใสขอมลรายละเอยดลงในการบนทกทางทะเบยนราษฎร ขอมลเหลานไมสามารถแกไขไดเวนแตมขอผดพลาดหรอบคคลนนเปนเพศก�ากวม และเปนไปตามขอก�าหนดทไดกลาวมากอนหนาน122 ส�าหรบบคคลขามเพศแลวความสามารถในการแกไขสตบตรจงเปนพนฐานในการรบรองเพศสถานะทางกฎหมาย

นอกจากนส�าหรบคนทอาศย ท�างาน หรอก�าลงพฒนาทกษะอยในตางประเทศ สตบตรและหนงสอเดนทางมกจะเปนเอกสารระบตวตนหลกทจ�าเปน ความไมสอดคลองกนระหวางอตลกษณทางเพศและการแสดงออกทางเพศกบเครองหมายก�าหนดเพศสถานะและค�าน�าหนานามทอยในสตบตรอาจเปนสาเหตใหเกดความยงยากในการบรหารจดการและในประเดนสวนบคคลของบคคลขามเพศ และในบางกรณยงเพมความเปราะบางตอการความรนแรงและการเลอกปฏบตอกดวย

4.3.3 เครองหมายก�าหนดเพศสถานะ เครองหมายก�าหนดเพศสถานะ หมายถงรปแบบตางๆ ทเพศสถานะของบคคลถกบนทกลงในเอกสารราชการ

โดยในประเทศไทยตวเลอกทใชไดถกจ�ากดไวเพยง “เพศชาย (M)” และ “เพศหญง (F)” ทงนในเอกสารตางๆ มกใชค�าวา “เพศ” และ “เพศสถานะ” แทนกน ในบางครงการเปลยนแปลงขอมลนถกเรยกวาเปนการเปลยนแปลง “รายละเอยดเกยวกบเพศ” มากกวาการเปลยนแปลง “เครองหมายก�าหนดเพศสถานะ”

ในประเทศไทย เครองหมายก�าหนดเพศสถานะถกใชในการก�าหนดสทธและหนาทของพลเมองของเพศชายและเพศหญงตามโครงสรางแบบขงตรงขามของสงคมไทย ตวอยางเชน ถาเพศทถกก�าหนด ณ แรกเกดของคณเปนเพศชาย คณจะมหนาทตองผาน กระบวนการเกณฑทหาร ถาเพศทถกก�าหนด ณ แรกเกดเปนเพศหญงกจะมสทธเลอกระหวางค�าน�าหนานาม “นางสาว” หรอ “นาง”

การใชเครองหมายก�าหนดเพศสถานะยงมกถกใชเพอสนบสนนวาทกรรมแนวคดขวตรงขามซงควบคมการแสดงออกทางเพศอยางเครงครด ตวอยางเชน มกฎระเบยบทบงคบใชอยางเครงครดเกยวกบเครองแบบในระบบการศกษา ระบบราชการของประเทศไทยทแยกเครองแบบและชดแตงกายออกเปนส�าหรบเพศชายและส�าหรบเพศหญง บนพนฐานของเพศทถกก�าหนด ณ แรกเกดโดยมตวเลอกอนๆ อยางจ�ากด123

กรณตวอยางของการสามารถเปลยนเครองหมายก�าหนดเพศสถานะไดมอยอยางจ�ากด หนงในกรณดงกลาวคอเมอมขอผดพลาดเกดขนซงเปนทยอมรบและแกไขไดในภายหลง124

แนวทางปฏบตในปจจบนมแนวทางมาจากค�าวนจฉยของศาลฎกาท 157/2524 ซงเปนกรณของผหญงขามเพศทก�าลงแสวงหาการรบรองเพศสถานะของตน การพจารณาคดระบวา “เพศสถานะ” ของบคคลนนไดรบการรบรองจากกฎหมาย โดยขนอยกบเพศทถกก�าหนด ณ แรกเกด ในสวนของการพจารณาคดผพพากษาไดอางองถงพจนานกรมค�าวา “ผหญง” เปนบคคลทสามารถคลอดบตรได ผพพากษายงไดกลาวเพมเตมวาผยนค�ารองซงเปนผหญงขามเพศนนเปน “ผชายคนหนงทไดรบการผาตดแปลงเพศแลว แตไมสามารถคลอดบตรได” เปนผลใหผพพากษาจ�าหนายค�ารองขอเปลยนเครองหมายก�าหนดเพศสถานะของผหญงขามเพศจากเพศชายเปนเพศหญงได125

จากผลการพพากษาในครงนน กรมการปกครองไดออกหนงสอแจงส�านกทะเบยนราษฎรทงหมดหามมใหลงบนทกเปลยนแปลงเพศทถกก�าหนด ณ แรกเกด ของบคคลทไดรบการผาตดทางเพศแลว ซงเปนกรมฯ เรยกวา “การแปลงเพศ”126

120 แนวคดทางกฎหมายของลกษณะของบคคลถกก�าหนดไวในประมวลกฎหมายแพงและพาณชยมาตรา 15 ซงระบวา "ลกษณะของบคคลเรมตนดวยการคลอดมชพและจบลงเมอตาย”

121 ผน�าหมบานหรอหวหนาหมบาน (ผใหญบาน) ไดรบการเลอกจากประชากรในหมบาน 'หมบาน' เปนสวนหนงของต�าบล - ระดบการบรหารทมระดบทสงขน และไดรบการแตงตงจากกระทรวงมหาดไทย

แลว เมอไดรบการเลอกตงแลวพวกเขา

122 ดทหวขอ 4.2.

123 สถาบนการศกษาบางแหงใหทางเลอกทยดหยนส�าหรบนกเรยนขามเพศ ส�าหรบขอมลเพมเตมดบทท 6 สวนท 2

124 พระราชบญญตการทะเบยนราษฎร พ.ศ. 2534 มาตรา10.

125 ขอความในค�าพพากษาระบวา "เพศสถานะของบคคลธรรมดาทเปนทยอมรบโดยกฎหมายขนอยกบเพศทถกก�าหนด ณ แรกเกด ตามพจนานกรม ผหญงคอ คนทสามารถคลอดบตรได อยางไรกตามผรอง

เปนผชายทไดรบการผาตดแปลงเพศ แตไมสามารถคลอดบตรได ดงนนค�ารองทจะเปลยนเพศสถานะผานการใชสทธทางอ�านาจศาสลจงตกไป"

126 Deputy Director, Department of Provincial Administration (2001) Letter to Phetchabun Provincial Governor No. 0310.1/25058, 7 November; Sangsrikaew, W. (2013) ‘Administrative Order for

Transgender’ Academic Papers of Senate Law Data and Coordination Service Center, 4 November.

37บทท 4: กำรรบรองเพศสถำนะทำงกฎหมำยและเอกสำรรำชกำรของประเทศไทย

เนองจากไมมค�าจ�ากดความของค�าวา “ผหญง” ทเหมาะสมในกฎหมายไทย ศาลจงอางองค�าในพจนานกรมฉบบราชบณฑตยสถาน อยางไรกตามค�าจ�ากดความนไมเหมาะสมส�าหรบวตถประสงคทางกฎหมาย และยงเปดกวางใหเกดการวจารณ ตวอยางเชน มใชผหญงทกคนทจะสามารถคลอดบตรได แตผหญงเหลานนกมไดสนสดการเปนเพศหญงหรอผหญงลง ดงนน การนยามวาใครเปนผหญงบนฐานของความสามารถทางระบบอนามยการเจรญพนธจะเปนการกดกนผหญงจ�านวนมากใหไมสามารถก�าหนดค�าน�าหนานามของตนเองได นอกจากนหลกคดดงกลาวกมไดนาเชอถอและไมใชขอโตแยงทเหมาะสมส�าหรบการปฏเสธการยอมรบอตลกษณทางเพศของผหญงขามเพศ ซงแมวาจะไมสามารถคลอดบตรไดแตกยงคงเปนผหญง

กอนหนานค�าตดสนของศาลฎกาน ในป พ.ศ. 2515 มกรณของผหญงขามเพศทผานการศลยกรรมแปลงเพศและตองการเปลยนเพศจากเพศชายเปนเพศหญงในทะเบยนบาน (หรอทร.14)127 ส�านกงานทะเบยนจงหวดขอนแกนไดสงหนงสอถงกระทรวงมหาดไทยโดยระบวาค�ารองนเปนอนตกไป เนองจากไมมแนวทางและระเบยบส�าหรบด�าเนนการตามขอเรยกรองดงกลาว128 ดงนนกระทรวงมหาดไทยจงไดออกหนงสอชแจงวาเพศโดยธรรมชาตของบคคล และสทธหนาทของบคคลนน ควรขนอยกบเพศทถกก�าหนด ณ แรกเกด129 และศาลฎกาไดตดสนวาการทส�านกทะเบยนจงหวดขอนแกนไมด�าเนนการเปลยนเครองหมายก�าหนดเพศสถานะนนเปนการด�าเนนการทถกตองแลว130 เนองจากการผาตดแปลงเพศไมไดรบการรบรองโดยกฎหมาย131 ทงนผหญงขามเพศคนดงกลาวมไดยนอทธรณค�าสงของกระทรวงมหาดไทย132

การพพากษานเปนกรณตวอยางทางกฎหมายเกยวกบการรบรองเพศสถานะในทะเบยนราษฎร ดวยเหตน ปจจบนบคคลขามเพศจงยงไมสามารถเปลยนแปลงเอกสารตางๆ ทางทะเบยนราษฎรได

4.4 การออกหนงสอเดนทางหนงสอเดนทางเปนเอกสารราชการส�าหรบการเดนทางไปตางประเทศ หนงสอเดนทางของประเทศไทยจะแสดงชอ ค�าน�า

หนานาม และเครองหมายก�าหนดเพศสถานะของผถอหนงสอเดนทาง133 ในการยนขอหนงสอเดนทางผยนค�าขอตองยนค�าขอ พรอมกบแนบบตรประจ�าตวประชาชนหรอเอกสารทางกฎหมายอนทใชยนยนตวบคคลแทนบตรประชาชนได134 ซงเปนไปไมไดทบคคลขามเพศจะแกไขเครองหมายก�าหนดเพศสถานะหรอค�าน�าหนานามในเอกสารเหลานน หนงสอเดนทางกเชนกน คอยงคงใชเพศทถกก�าหนด ณ แรกเกด มใชอตลกษณทางเพศ

หลงจากยนใบค�ารองขอมหนงสอเดนทางแลว เอกสารจะไดรบการตรวจสอบและขอมลความสงและขอมลชวภาพ (ภาพถายและลายนวมอ) ของผยนค�ารองจะไดรบการบนทก ในระหวางกระบวนการน ถาผสมครเปนผหญงขามเพศทมผมยาวและมบตรประจ�าตวประชาชนซงชอระบวาเปน “นาย” จะถกขอใหมดผมของเธอกลบเขาทปลายหางมา เนองจากการทผยนค�ารองขอหนงสอเดนทางเพศชายถายรปแบบปลอยผมยาวนนขดตอระเบยบขอบงคบทมอย135

เพอใหไดรายละเอยดใบหนาทชดเจนของผยนค�ารอง ระเบยบไดชชดวาผยนค�ารองทงหมดจะตองแสดงใหเหนหอยางชดเจน ผหญงทมผมยาวไมจ�าเปนตองผกผมเปนหางมา เพยงแคตองเหนบผมไปทอยหลงหเทานน ดงนนจงนบไดวามความแตกตางในการปฏบตระหวางผหญงและผหญงขามเพศทมผมยาวดวยเหตแหงอตลกษณทางเพศหรอการแสดงออกทางเพศ

ทงน ผหญงขามเพศสามารถถายรปในลกษณะปลอยผมไวยาวลงมาได แตตองเขยนรบรองและลงนามในบนทกซงระบวา:

“ขาพเจายนยนการถายภาพปลอยผมลงในหนงสอเดนทาง หากมปญหาใดๆเกดขน ขาพเจาขอยนยนรบผดชอบแตเพยงผเดยว”

127 ค�าตดสนศาลฎกา ท 157/2524

128 หนงสอเลขท มท.19/19705 ลงวนท 10 ตลาคม พ.ศ.2515

129 หนงสอเลขท มท.0313/14802 ลงวนท 23 พฤศจกายน พ.ศ. 2515; มาตรา 15 ตามประมวลกฎหมายแพงและพาณชย พ.ศ. 2558

130 Sornsuphap, J. (2010). Legal Problems on Sex Transformation and e Postoperative Transsexuals (ปญหาทางกฎหมายเกยวกบการผาตดแปลงเพศและบคคลทผาตดแปลงเพศแลว). [Master’s Thesis].

Chulalongkorn University, pp. 152–153.

131 แมวาประเทศไทยจะมการด�าเนนการศลยกรรมแปลงเพศมากทสดในโลกกตาม นอกจากนยงมขอเสนอแนะของรายงานนวาการรบรองเพศสถานะทางกฎหมายไมควรบงคบใหใชขอก�าหนดทางการแพทย

และการผาตดเปนเงอนไขส�าหรบการรบรองทางกฎหมาย ในระดบสากลการรบรองเพศสถานะทางเพศควรอยเปนไปตามเจตจ�านงของบคคลนน ๆ ส�าหรบขอมลเพมเตมโปรดดบทท 10

132 หากค�ารองถกท�าใหตกไปในปจจบนจะถอวาเปน "ค�าสงทางการบรหาร" ตามมาตรา 5 ประมวลกฎหมายอาญา พ.ศ.2539 ค�าสงนจะมผลตอการไมใหสทธและสงผลกระทบตอสถานะของค�ารองอยาง

ถาวร ผรองสามารถยนค�ารองตอศาลปกครองขอนแกนได

133 หนงสอเดนทางของประเทศไทยสามารถออกใหแกบคคลทมสญชาตไทยเทานน และตองมอาย 20 ปขนไป (อายทบรรลนตภาวะ) จงจะยนค�ารองท�าหนงสอเดนทางไดดวยตนเอง ตามระเบยบกระทรวง

การตางประเทศ วาดวยการออกหนงสอเดนทาง พ.ศ. 2548

134 พระราชบญญตบตรประจ�าตวประชาชน (ฉบบท 1) พ.ศ. 2526 และ (ฉบบท2) พ.ศ.2542

135 การประชมผมสวนไดสวนเสยครงท 2 เรองการรบรองเพศสถานะในประเทศไทย วนท 15 มถนายน 2559 อาคารส�านกงานเลขาธการสหประชาชาต กรงเทพ

การรบรองเพศสถานะตามกฎหมายในประเทศไทย: การทบทวนกฎหมายและนโยบาย38

รปท 1 บนทกทระบวาผยนค�ารองยนยนรบผดชอบแตเพยงผเดยวในการถายภาพแบบปลอยผมลง

การใหผยนค�ารองลงนามในบนทกเชนนเปนการปฏเสธความรบผดชอบใดๆ ของรฐบาล ในกรณทเกดปญหาหรออนตรายทอาจเกดขนกบบคคลขามเพศในตางประเทศ อนเปนผลมาจากการขาดการรบรองเพศสถานะทางกฎหมายในประเทศไทย ผหญงขามเพศอยในสถานการณทยากล�าบากเพราะไมสามารถแกไขเครองหมายก�าหนดเพศหรอค�าน�าหนานามบนหนงสอเดนทาง และถกกดดนในการจ�ากดการแสดงออกทางเพศ พวกเธอจะตองเดนทางดวยหนงสอเดนทางทไมสะทอนการแสดงออกทางเพศหรอ อตลกษณทางเพศทแทจรงของตน

พนกงานเจาหนาทมอ�านาจทจะปฏเสธหรอยบยงการขอหนงสอเดนทางดวยเหตผลดานความมนคงปลอดภยได136 เจาหนาทยงสามารถปฏเสธการออกหนงสอเดนทางแกบคคลขามเพศหากการเดนทางออกนอกประเทศดวยหนงสอเดนทางซงระบขอมลไมสอดคลองกบเพศสถานะอาจเปนภยตอสวสดภาพของผเดนทาง137 สงเหลานสงผลกระทบอยางใหญหลวงในการจ�ากดเสรภาพในการเคลอนยายของบคคลขามเพศ และกอใหเกดความวตกกงวลส�าหรบบคคลขามเพศทตองเดนทางไปตางประเทศดวยหนงสอเดนทางโดยไมทราบวาจะไดรบการปฏบตจากเจาหนาทตรวจคนเขาเมองอยางไร

ขนตอนการออกหนงสอเดนทางของประเทศไทยถกก�าหนดไวในกรอบแนวคดเพอการปกปองความปลอดภยของ ผหญงขามเพศ อนตระหนกวาความแตกตางระหวางรายละเอยดในหนงสอเดนทางกบรปลกษณทางกายภาพของบคคลจะน�ามา ซงปญหาความยงยาก อยางไรกตามประเทศไทยยงใหความส�าคญกบเพศทถกก�าหนด ณ แรกเกดเหนอสทธของบคคลในการก�าหนดอตลกษณทางเพศและการแสดงออกทางเพศของตน แตในทางปฏบตแลว บคคลขามเพศจะไดรบความปลอดภยมากกวา หากสามารถแกไขรายละเอยดในหนงสอเดนทางใหตรงกบรปลกษณภายนอกและอตลกษณทางเพศ

ปจจบนมขอมลเพยงเลกนอยเกยวกบประสบการณในการออกหนงสอเดนทางของผชายขามเพศ อยางไรกตาม การสมภาษณผใหขอมลกบประธานเครอขายผชายขามเพศแหงประเทศไทยระบวาผชายขามเพศกตองเผชญกบความยากล�าบากและการเลอกปฏบตเชนกน แมวาจะมรายละเอยดทแตกตางจากผหญงขามเพศ คอหากมผมยาวผชายขามเพศไมจ�าเปนตอง ผกผมไปดานหลงเพอพสจนอตลกษณของตน แตอาจตองผานกระบวนการตรวจสอบอนเพอพสจนอตลกษณ

136 ระเบยบกระทรวงการตางประเทศในการออกหนงสอเดนทาง พ.ศ.2548 ขอ 21(4)

137 อางแลว

39บทท 4: กำรรบรองเพศสถำนะทำงกฎหมำยและเอกสำรรำชกำรของประเทศไทย

ประสบการณของจมมเกยวกบหนงสอเดนทาง “โดยทวไปกำรออกหนงสอเดนทำงอำจใชเวลำประมำณ 10 นำท แตกบผชำยขำมเพศแลว ไมไดเปนเชนนน จำกประสบกำรณของผมใชเวลำอยำงนอยหนงชวโมง ในชวงเวลำทเพมขนนนผมไดรบ กำรปฏบตอยำงไรซงศกดศรจำกเจำหนำทผ ทรบผดชอบในกำรออกหนงสอเดนทำง เมอผมไปถง ผมถกตรวจสอบโดยเจำหนำทเพอพสจนวำผมปนใคร รำวกบวำขอมลทำงชวภำพของผมทถกบนทกอยในฐำนขอมลทะเบยนรำษฎรจะไมเพยงพอในกำรยนยนตวตน ผมยงตองตอบค�ำถำมบำงอยำงทเปนกำรละเมดสทธสวนบคคลเชน ‘พอแมของคณพดอะไรเกยวกบกำรเปลยนแปลงเพศสถำนะของคณ’ ‘คณแปลงเพศดวยวธใด? ‘มนท�ำไดเหมอนผชำยจรงหรอไม?’ “มนเปนสถำนกำรณทกระอกกระอวนและเตมไปดวยแรงกดดน และผมไมสำมำรถลกขนมำบอกกบพวกเขำใหหยดถำมค�ำถำมเหลำน ใหหยดท�ำใหผมรสกแยเพรำะอตลกษณทำงเพศของผม เพรำะพวกเขำกมอ�ำนำจในกำรอนมตหนงสอเดนทำงของผมและหำรอกนวำควรอนมตหนงสอเดนทำงใหผมหรอไม” 138

ประเดนเรองความแตกตางในการออกหนงสอเดนทางมความส�าคญตอประเดนการรบรองเพศสถานะทางกฎหมาย เนองจากหนงสอเดนทางของประเทศไทยเปนเอกสารส�าคญทบคคลใชเพอยนยนตนเองในขณะเดนทางหรออาศยอยในตางประเทศ ในการประชมครงทสองของผเชยวชาญทจดขนในระหวางการเขยนรายงานฉบบน ตวแทนของหนวยงานรฐเชอวาภายใตพระราชบญญตความเทาเทยมระหวางเพศอาจมการยนเรองรองเรยนวานโยบายเกยวกบหนงสอเดนทางปจจบนนบเปนการเลอกปฏบตทไมเปนธรรมดวยเหตแหงเพศ139

4.5 การคมครองขอมลสวนบคคล ขณะนไมมกฎหมายคมครองขอมลในประเทศไทย หากมการรบรองเพศสถานะทางกฎหมายส�าหรบบคคลขามเพศ เกดขนในอนาคต จ�าเปนตองมมาตรการเพอคมครองขอมลสวนบคคลของบคคลใดๆ อยางเหมาะสม เพอใหบคคลขามเพศ ทไดแกไขชอ ค�าน�าหนานาม หรอเครองหมายก�าหนดเพศสถานะแลวนนไมถกลวงละเมดความเปนสวนตว

ปจจบนการเขาถงขอมลสวนบคคลทมอยในฐานขอมลทางทะเบยนราษฎรถกควบคมไวดวยกฎหมาย140 การเปดเผย ขอมลใดๆ ทอยในฐานขอมลทางทะเบยนราษฎรถกจ�ากดโดยกฎหมาย ทงนบคคลภายนอกจะเขาถงขอมลเหลานไดเฉพาะส�าหรบการด�าเนนการทางกฎหมาย หรอเมอบคคลมขอตกลงทมผลผกพนตามกฎหมายกบบคคลอน (การมนตสมพนธ)141 นอกจากน ยงเขาถงไดเมอมวตถประสงคเพอการเกบบนทกทางสถตหรอเพอรกษาความมนคงของรฐ ทงนขอมลสวนบคคลทมอยใน บตรประจ�าตวประชาชนจะไดรบการคมครองเชนเดยวกบการคมครองขอมลทางทะเบยนราษฎร142

138 นาดา ไชยจตต และวรรณพงษ ยอดเมอง (2559). บทสมภาษณ คณกฤตธพฒน โชตฐานตสกล ประธานเครอขายผชายขามเพศแหงประเทศไทย สมภาษณเมอวนท 8 กนยายน พ.ศ.2559

139 ภายใตมาตรา 3 แหงพระราชบญญตความเทาเทยมระหวางเพศ พ.ศ.2558, ผแทนภาครฐจากกรมคมครองสทธและเสรภาพ กระทรวงยตธรรม และจากคณะกรรมการวนจฉยการเลอกปฏบตท

ไมเปนธรรมระหวางเพศ (วลพ.): การประชมผมสวนไดสวนเสยครงท 2 เรองการรบรองเพศสถานะในประเทศไทย วนท 15 มถนายน 2559 อาคารส�านกงานเลขาธการสหประชาชาต กรงเทพ

140 พระราชบญญตการทะเบยนราษฎร (ฉบบท 2) พ.ศ. 2551

141 การมนตสมพนธหมายถงการกระท�าทไดรบการรบรองโดยประมวลกฎหมายแพง เชน สญญาหรอขอตกลงตาง ๆ ทมผลในทางกฎหมาย

142 พระราชบญญตบตรประจ�าตวประชาชน พ.ศ. 2526 มาตรา 7 เสรมดวยพระราชบญญตบตรประจ�าตวประชาชน พ.ศ.2554 มาตรา 6.

การรบรองเพศสถานะตามกฎหมายในประเทศไทย: การทบทวนกฎหมายและนโยบาย40

บทท 5 การรบรองเพศสถานะทางกฎหมาย ในสถานททำางาน

ปจจบนในประเทศไทยยงมบทบญญตดานกฎหมายและระเบยบขอบงคบนอยมากทสามารถปกปองสทธของบคคลขามเพศในการไดรบการรบรองเพศสถานะทางกฎหมายในสถานทท�างาน143

ตวอยางทเปนรปธรรมมากทสดทผลกดนใหเกดการด�าเนนการในประเดนนอยางกวางขวางกคอกรณขอรองเรยนเกยวกบการเลอกปฏบตดวยเหตแหงเพศกรณหนงทถกรองเรยนไปยงคณะกรรมการสทธมนษยชนแหงชาตโดยบคคลขามเพศ เหตการณเกดขนในป พ.ศ. 2550 เมอผหญงขามเพศรองเรยนวา บรษท ซารโทเรยส จ�ากด เลอกปฏบตดวยเหตแหงอตลกษณทางเพศ ซงคณะกรรมการสทธมนษยชนแหงชาตไดแจงตอบรษทดงกลาวอยางชดเจนวาการปฏเสธทจะจางงานดวยเหตแหงอตลกษณทางเพศหรอการแสดงออกทางเพศ (รวมถง “การแตงกายขามเพศ”) นบเปนการเลอกปฏบตและไมควรเกดขน144 คณะกรรมการสทธมนษยชนแหงชาตขอใหกระทรวงแรงงานแจงหนวยงานตางๆ ทงภาครฐและภาคเอกชนวาการเลอกปฏบตตอบคคลขามเพศและบคคลทมความหลากหลายทางเพศเปนสงทผดกฎหมายตามรฐธรรมนญของราชอาณาจกรไทย พ.ศ. 2550 นอกจากน คณะกรรมการฯ ยงไดแจงตอนายจางและองคกรลกจางวาตองรบรองสทธของบคคลขามเพศในการไมถกเลอกปฏบต (ในการจางงานเนองจากอตลกษณทางเพศ)145 อยางไรกตามไมมขอมลวากระทรวงแรงงานไดด�าเนนตามขอเสนอแนะนหรอไมอยางไร

ปจจบนมมาตรฐานและนโยบายทมความเกยวของกบการรบรองเพศสถานะทางกฎหมายอยางมนยส�าคญในสถานทท�างานอยบาง แมวาจะไมมบทบญญตเฉพาะทเกยวกบการแสดงออกทางเพศและอตลกษณ หลกการอนครอบคลมเหลาน ซงรวมถงบทบญญตวาดวยการเลอกปฏบตในมาตรฐานแรงงานอนหมายรวมถงการเลอกปฏบตดวยเหตแหงเพศ สามารถท�าใหเกดการอภปรายถกเถยงเกยวกบวธการตความมาตรฐานดงกลาวในบรบทของการคมครองตามรฐธรรมนญตอการเลอกปฏบต และ พระราชบญญตความเทาเทยมระหวางเพศ นอกจากนยงมบทบญญตทสรางขอจ�ากดตอการแสดงออกทางเพศ เชน ขอก�าหนดเกยวกบชดเครองแบบของขาราชการพลเรอน ซงสามารถถกพจารณาปรบปรงไดภายใตบรบทของรฐธรรมนญและพระราชบญญตความเทาเทยมระหวางเพศ ทงหมดนจ�าเปนตองมการอภปรายถกเถยงระหวางผมสวนไดสวนเสยและตองอาศยการมสวนรวมอยางแขงขนจากชมชนของบคคลขามเพศ

5.1 มาตรฐานแรงงานไทยภายใตมาตรฐานแรงงานไทย: ความรบผดชอบทางสงคมของธรกจไทย มรท.8001 – 2553 เพศเปนมตตองทหามใชใน

การเลอกปฏบต146 มาตรา 2 กลาวถงขอบเขตและการปฏบตตามมาตรฐาน ซงชดเจนวาเปนมาตรฐานโดยความสมครใจทไมมการบงคบใชโดยกฎหมาย อยางไรกตามมาตรฐานดงกลาวตงอยบนฐานของมาตรฐานสทธมนษยชนสากลทเกยวของ ซงรวมถงกฎหมายแรงงานและหลกการความรบผดชอบตอสงคม

5.2 ระเบยบวาดวยชดเครองแบบราชการระเบยบทางราชการมผลบงคบใชอยางเครงครดกบการแตงกายของเพศชายและเพศหญง โดยอยบนฐานของเพศทถก

ก�าหนด ณ แรกเกด สงผลใหผหญงขามเพศผซงตองการปฏบตงานในระบบราชการตองปฏบตตามระเบยบหลกเกณฑการแตงกายของผชาย เชน ตองตดผมสนหรอสวมวกผมผชายเพราะเปนเพศชายตามกฎหมาย ในขณะทผชายขามเพศจะตองปฏบตระเบยบการแตงกายเพศหญง147

คณะวจยยงไมพบกรณตวอยางของการปฏบตทดทนายจางภาครฐใชมาตรฐานแรงงานไทยโดยสมครใจเพอปกปองคมครองบคคลขามเพศจากการเลอกปฏบตในการแตงกายในทท�างาน โดยคณะวจยหวงวาพระราชบญญตความเทาเทยมระหวางเพศอาจถกน�ามาใชเปนเครองมอทางกฎหมายในการแกไขนโยบายเกยวกบการแตงกายในทท�างานทมลกษณะเปนการเลอกปฏบต

143 Suriyasarn, B. (2014).

144 ผรองเรยนฟองนายจางในศาลแรงงานกลางดวย อยางไรกตามผรองเรยนและบรษทซารโทเรยสเลอกทจะไกเกลยกนนอกชนศาล จงไมมการตดสนคด

145 NHRC cases and their results are not available to the public. As a result, the consultants relied on secondary documentary evidence and interviews with NHRC representatives; Suriyasarn, B. (2014) p. 68.

146 ภายใตมาตรฐานแรงงานไทย: ความรบผดชอบทางสงคมของธรกจไทย มรท.8001 – 2553 สวน 5.6: การเลอกปฏบต ดภาคผนวกเพอการอางอง

147 Suriyasarn, B. (2014) p. 21.

41

บทท 6 การรบรองเพศสถานะทางกฎหมาย ในระบบการศกษา

การขาดการรบรองเพศสถานะทางกฎหมายในระบบการศกษาสงผลกระทบซงปรากฏชดเจนไดหลายทาง เชน เดกขามเพศ เยาวชน และผใหญถกบงคบใหเขาเรยนในโรงเรยนชายลวนหรอหญงลวน ตองสวมเครองแบบหรอใชสงอ�านวยความสะดวก เชน หองน�าและหองเปลยนเสอผาตามเพศทก�าหนด ณ แรกเกด เปนตน ซงกอใหเกดสภาพแวดลอมเชงสถาบนทเปนการเลอกปฏบตตอบคคลขามเพศ โดยเฉพาะอยางยงตอเดกและเยาวชน ซงอาจเปนภยคกคามตอสขภาพทางกาย สขภาพจต และอารมณ148 อยางไรกตามเนอหาในบทนจะเนนเฉพาะขอก�าหนดเรองการแตงกาย ซงเปนมตเดยวทคณะวจยพบกฎระเบยบทเกยวของ

นกเรยนในประเทศไทยตองสวมเครองแบบนกเรยนตลอดทกระดบการศกษารวมทงระดบมหาวทยาลย ในโรงเรยนประถมศกษาและมธยมศกษานกเรยนตองสวมเครองแบบตรงตามเพศทก�าหนด ณ แรกเกด อยางเครงครด ซงหมายความวาเดกชายตองสวมเสอสขาวและกางเกงขาสนหรอกางเกงขายาว (มกเปนสกากหรอน�าเงน) ในขณะทเดกผหญงตองสวมเสอสขาวหรอ สออนและกระโปรง (มกเปนสกรมทา) เดกนกเรยนผหญงตองไวผมยาวหรอสนขนอยกบกฎระเบยบของโรงเรยนแตละแหง ส�าหรบผทไวผมยาวตองมดไวดานหลงใหเรยบรอย และส�าหรบผทมผมสนกตองอยเหนอไหล ส�าหรบนกเรยนผชายตองไวผมสนโดยปกตจะยาวไมเกน 1 ถง 1.5 นว

ระเบยบขอบงคบเหลานยงครอบคลมถงระดบมหาวทยาลย โดยแตละมหาวทยาลยสามารถก�าหนดกฎระเบยบวาดวยเครองแบบเองได หากพบวานกศกษามการละเมดกฎระเบยบการแตงกายของมหาวทยาลย นกศกษามกถกลงโทษโดยการตดคะแนนความประพฤตและคะแนนสอบในชนเรยน ในมหาวทยาลยบางแหงและโรงเรยนเทคนคหรออาชวศกษาสวนใหญนกเรยนขามเพศอาจไดรบอนญาตใหสวมเครองแบบตามอตลกษณทางเพศของตนได แตนกศกษายงตองสวมเครองแบบท “ถกตอง” (สอดคลองกบเพศทก�าหนด ณ แรกเกด) ในวนสอบและรบปรญญา149 กฎระเบยบเหลานองตามระเบยบของกระทรวงศกษาธการทหาม “การแตงกายขามเพศ”150 นอกจากนในป พ.ศ. 2552 ทประชมอธการบดแหงประเทศไทยออกค�าสงใหนกศกษามหาวทยาลยตองสวมเสอผาทเหมาะสมกบเพศของตน

ปจจบนไมมการปองกนคมครองเปนการเฉพาะส�าหรบบคคลขามเพศจากการเลอกปฏบตในสถาบนการศกษา อยางไรกตามขอก�าหนดคณะกรรมการสงเสรมสวสดการสงคมแหงชาต พ.ศ. 2557 ระบวาควรเพมโอกาสในการศกษาส�าหรบบคคลทมความหลากหลายทางเพศ ควรสงเสรมใหเกดความภาคภมใจและคณคาในความหลากหลายทางเพศ และควรแกไขปรบเปลยนโยบายทเลอกปฏบตตอบคคลทมความหลากหลายทางเพศ151 ขอบงคบนสามารถเปนจดเรมตนในการด�าเนนการรวมกบกระทรวงศกษาธการและมหาวทยาลยในการปกปองและรบรองเพศสถานะของนกศกษาขามเพศและสงเสรมสภาพแวดลอมทางการศกษาทไมทงใครไวเบองหลง

นอกจากนยงมความคาดหวงวาพระราชบญญตความเทาเทยมระหวางเพศจะกลายเปนเครองมอส�าคญในการแกไขปญหาการเลอกปฏบตตอบคคลขามเพศ และสงเสรมการรบรองสทธของบคคลขามเพศในการก�าหนดอตลกษณทางเพศของตนในระบบการศกษา

148 Mahidol University, Plan International Thailand and UNESCO Bangkok Office (2014) Bullying targeting secondary school students who are or are perceived to be transgender or same-sex attracted:

Types, prevalence, impact, motivation and preventative mechanisms in 5 provinces of Thailand; Open Society Foundations (2014b) License to be yourself: Trans Children and Youth; Human Rights

Watch (2011) Rights in Transition: Making Legal Gender Recognition for Trans People a Global Priority.

149 UNESCO (2015). From insult to inclusion: Asia-Pacific report on school bullying, violence and discrimination on the basis of sexual orientation and gender identity, p. 36.

150 อางถงระเบยบกระทรวงศกษาธการวาดวยเครองแบบนกเรยน พ.ศ.2551; สมชาย ปรชาศลปกล (2558) หนา 52; Suriyasarn, B. (2014) p. 62.

151 ขอก�าหนดคณะกรรมการสงเสรมสวสดการสงคมแหงชาต พ.ศ. 2555 ในการก�าหนดกลมเปาหมายในการไดรบการจดสวสดการสงคม; UNESCO (2015), p. 50. ขอก�าหนดคณะกรรมการสงเสรมสวสดการ

สงคมแหงชาตแสดงในบทท 7.

บทท 6: กำรรบรองเพศสถำนะทำงกฎหมำยในระบบกำรศกษำ

การรบรองเพศสถานะตามกฎหมายในประเทศไทย: การทบทวนกฎหมายและนโยบาย42

6.1 นโยบายเกยวกบการแตงกายและชดเครองแบบของมหาวทยาลย แตละมหาวทยาลยมพระราชบญญตในการจดตงเปนของตนเอง ซงไดใหอ�านาจในการออกกฏเกณฑและระเบยบขอ

บงคบของตนเอง อนรวมถงนโยบายเครองแบบนกศกษา ระเบยบขอบงคบเหลานก�าหนดเครองแบบส�าหรบนกศกษาทจะสวมใสในระหวางการศกษาทวไป หรอในโอกาสพเศษ เชน พธรบปรญญาบตร ทงนเครองแบบนกศกษาชายและหญงมความแตกตางกนอยางเหนไดชดและมการบงคบใชอยางเครงครด

ปจจบนมสถาบนการศกษาจ�านวนไมมากทอนญาตใหนกศกษาขามเพศสามารถแตงกายชดเครองแบบไดตามอตลกษณทางเพศเขารบปรญญาบตร อยางไรกตามมหาวทยาลยหลายแหงยงคงยนยนวาชายและผหญงขามเพศตองสวมชดนกศกษาทตรงกบเพศทถกก�าหนด ณ แรกเกด ทงนนกศกษาขามเพศยงคงจะไดรบเอกสารรบรองการส�าเรจการศกษาแมจะไมไดเขารวมพธรบปรญญาบตร อยางไรกตามนนหมายความวานกศกษาขามเพศตองยอมปรบอตลกษณทางเพศ การแสดงออกทางเพศ และสวสดภาพสวนบคคล มฉะนนกจะถกกดกนใหไมสามารถเขารวมเหตการณทส�าคญของชวตตนได ซงเปนการเพมระดบการกดกนทางสงคมทอนเปนประสบการณทบคคลขามเพศตองประสบอยแลวในประเทศไทย152 มาตรฐานทแตกตางและไมชดเจนระหวางมหาวทยาลยเปนอปสรรคตอการด�ารงไวซงการศกษาและสขภาวะทดของนกศกษาขามเพศ153

6.1.1 ตวอยางของแนวปฏบตเกยวกบเครองแบบของมหาวทยาลยมหาวทยาลยมหดล

มหาวทยาลยมหดลถกจดอนดบอยในอนดบตนๆ ของมหาวทยาลยในประเทศไทย นโยบายเครองแบบนกศกษาของมหาวทยาลยมหดลมการก�าหนดไวในระเบยบชดนกศกษา พ.ศ.2553 ซงไดก�าหนดขอบงคบเกยวกบเครองแบบหญงและชาย แตกใหอ�านาจแกอธการบดในการใหการตดสน “ในกรณทเกดปญหาในการด�าเนนงาน”154

ขอบงคบดงกลาวก�าหนดใหนกเรยนทกคนสวมชดเครองแบบทางการเพอเขารวมพธพระราชทานปรญญาบตร และเชนเดยวกบมหาวทยาลยอนๆ มหาวทยาลยมหดลมชดเครองแบบทางการทแตกตางกนส�าหรบนกศกษาชายและหญง และไมมการระบถงนกศกษาขามเพศเปนการเฉพาะในขอบงคบ สนนษฐานวาการระบวาใครเปนเพศชายหรอหญงขนอยกบเพศทถกก�าหนด ณ แรกเกด ทงนมหาวทยาลยมหดลไมมขอก�าหนดทอนญาตใหนกศกษาขามเพศสวมเครองแบบตามอตลกษณทางเพศของตนได

ในป พ.ศ. 2557 มหาวทยาลยอนญาตใหผหญงขามเพศจ�านวนหนงสวมเครองแบบหญงอยางเปนทางการเพอเขารบพระราชทานปรญญาบตรได คณะวจยมโอกาสไดสมภาษณผหญงขามเพศ คณเบลลา ธนกานต นกกจกรรมจากองคกร Transpiration Power Group และอดตนกศกษามหาวทยาลยมหดล เธอไดอธบายขนตอนทเธอไดรบอนญาตใหสวมชดนกศกษาหญงเพอเขารบพระราชทานปรญญาบตร

152 UNDP, USAID (2014); UNESCO (2015).

153 Preechasilapakul, S. (2013) p. 56.

154 ขอบงคบมหาวทยาลยมหดล วาดวยเครองแบบนกศกษา พ.ศ. 2553 สวนท 7

43

คณเบลลากบกฎระเบยบวาดวยเครองแบบนกศกษาของมหาวทยาลยมหดล

ในชวงกำรจบกำรศกษำ เบลลำและเพอนซงเปนผหญงขำมเพศพยำยำมขออนญำตใหสำมำถสวมเครองแบบนกศกษำหญงในพธรบปรญญำบตร พวกเธอไดเขยนเอกสำรค�ำรองดวยตนเอง155 และยนค�ำรองพรอมกบใบรบรองแพทยทวนจฉยวำมควำมผดปกตของอตลกษณทำงเพศ (GID)156 ในกำรใหสมภำษณกบรำยงำนฉบบน คณเบลลำกลำววำพวกเธอเชอวำนเปนเอกสำรหลกฐำนเดยวทจะโนมนำวเจำหนำทและผบรหำรใหเขำใจถงควำมจ�ำเปนของพวกเธอในฐำนะบคคลขำมเพศ คณเบลลำผซงไดรบกำรศลยกรรมเพอปรบรปลกษณใหตรงกบอตลกษณทำงเพศแลวกลำววำนกศกษำคนอนๆ ทไมไดผำนกำรผำตดเชนเดยวกบเธออำจตองใหขอมลเพมเตมแกมหำวทยำลย157 ผอ�ำนวยกำรฝำยกฎหมำยและศนยขอมลนกศกษำมหำวทยำลยมหดลกลำววำไดมกำรหำรอในทประชมผบรหำร และไดมกำรตดสนใจวำในเมอขอบงคบไมไดระบถงนกศกษำขำมเพศ อธกำรบดสำมำรถใชอ�ำนำจตำมควำมเหมำะสมดงทมระบไวขอก�ำหนด158 จงไดมกำรออกหนงสอขอควำมเหนจำกคณบดของคณะทนกศกษำเรยนอย ซงคณบดไดใหควำมเหนเปนลำยลกษณอกษรทสอดคลองกบค�ำขอของนกศกษำ ในทสดอธกำรบดไดออกจดหมำยใหนกศกษำสวมเครองแบบหญงในพธรบพระรำชทำนปรญญำบตรได159

ภายหลงจากการตดสนอนญาตใหคณเบลลาและเพอนสวมเครองแบบผหญง ทประชมผบรหารไดมมตใหนกศกษาผหญงขามเพศทประสงคจะสวมเครองแบบผหญงในพธรบพระราชทานปรญญาบตรตองสงเอกสารเชนเดยวกบคณเบลลา รวมทงใบรบรองแพทยทวนจฉยวามความผดปกตเกยวกบอตลกษณทางเพศ นโยบายนไดด�าเนนการมาตงแตปการศกษา พ.ศ. 2557 แมวาขณะนจะมกลไกส�าหรบผหญงขามเพศในการยนขอสวมเครองแบบทางการตามอตลกษณทางเพศ แตยงไมมขอมลวากระบวนการนจะเปดกวางส�าหรบผชายขามเพศอยางเทาเทยมกนดวยหรอไม

นอกจากน การขอใหนกศกษาสงค�ารองซงตองแนบเอกสารเชนเดยวกนกบคณเบลลา มหาวทยาลยก�าลงเพมภาระ การบรหารงานของตวเองและยงเปนการเพมภาระตอนกศกษาดวย การทนกศกษาตองสงหลกฐานการวนจฉยความผดปกตเกยวกบอตลกษณทางเพศสรางความยากล�าบากสวนบคคลและเปนภาระทางการเงนตอนกศกษา160

หลงจากทมพระราชบญญตความเทาเทยมระหวางเพศ พ.ศ.2558 มหาวทยาลยมหดลมเจตนาทจะทบทวนระเบยบและขอบงคบเพอใหเปนไปตามพระราชบญญต ชวงเวลานนบเปนชวงเวลาทส�าคญส�าหรบการรณรงคเชงนโยบายกบผบรหารของมหาวทยาลยในการเสนอแนวปฏบตดานชดเครองแบบทค�านงถงนกเรยนขามเพศ161

155 ชดเอกสารประกอบไปดวย 1. หนงสอขอสวมชดเครองแบบนกศกษากบอธการบดมหาวทยาลย 2. ขอบงคบแพทยสภาวาดวยการรกษาจรยธรรมแหงวชาชพเวชกรรม เรอง เกณฑการรกษาเพอแปลง

เพศ พ.ศ. 2552 3. แนวทางปฏบตส�าหรบจตแพทยในการชวยเหลอผทมปญหาเอกลกษณทางเพศ 2552, ราชวทยาลยจตแพทยแหงประเทศไทย (18 กนยายน 2552) 4. การอางองถง IDC-10, WHO

(องคการอนามยโลก, การจ�าแนกประเภทความผดปกตทางจตและพฤตกรรม : ค�าอธบายทางคลนกและแนวทางการวนจฉย) 5. ใบรบรองแพทยระบวานกศกษาทยนค�ารองขอมภาวะเพศสถานะไมตรงกบ

เพศก�าเนด/ ภาวะขามเพศ

156 การระบวาผดปกตทางจต (กลาวคอบคคลขามเพศคอคนทมความผดปกตทางดานจตใจหรอมสขภาพจตไมปกต) เปนการขดตอหลกการสทธมนษยชนและสทธในการก�าหนดใจตนเองของบคคลขามเพศ

และน�าไปสปญหาทท�าใหบคคลขามเพศไมไดรบการยอมรบและเขาใจ อาท การมอคตและการเลอกปฏบต และยงเพมความเสยงตอปญหาสขภาพกายและจตใจ. สมาคมวชาชพโลกวาดวยสขภาพของ

บคคลขามเพศ (WPATH) (2010). De-psychopathologization Statement. 26 May; HPP, APTN, UNDP (2015).

157 ซงอาจรวมถงการอธบายสาเหตของการไมท�าศลยกรรมดงกลาวเชน คาใชจายสง หรอเงอนไขทางการแพทยอน ๆ หรอแนวทางการด�าเนนการของ คลนกตองใหบคคลขามเพศตองรออกหนงปกอนท

จะไดรบการผาตด เงอนไขนยงอาจเปนอปสรรคตอผทไมตองการทผานกระบวนการทางการแพทย หรอการบ�าบดดวยฮอรโมน หรอผทตองการหลกเลยงการวนจฉยทางการแพทย นาดา ไชยจตต และ

วรรณพงษ ยอดเมอง (2559). บทสมภาษณ คณฐานกาญจน วงศวศษฎศลป, นกกจกรรมกลม Transpiration Power และอดตนกศกษาปรญญาโท มหาวทยาลยมหดล สมภาษณเมอวนท 19 พฤศจกายน

พ.ศ.2558 หาขอมลเพมเตมในบทท 10 การรบรองเพศสถานะทางกฎหมายกบการวนจฉยทางการแพทย (พยาธสภาพทางจตวทยา) ในประเทศไทย

158 ขอบงคบมหาวทยาลยมหดล วาดวยเครองแบบนกศกษา พ.ศ.2553 สวนท 7

159 นาดา ไชยจตต และวรรณพงษ ยอดเมอง (2559). บทสมภาษณ คณบญช แจงเจรญกจ, ผอ�านวยการกองกฎหมายและศนยขอมลขาวสาร มหาวทยาลยมหดลสมภาษณเมอวนท 19 กมภาพนธ พ.ศ.2559

160 หาขอมลเพมเตมในบทท 10 การรบรองเพศสถานะทางกฎหมายกบการวนจฉยทางการแพทย (พยาธสภาพทางจตวทยา) ในประเทศไทย

161 นาดา ไชยจตต และวรรณพงษ ยอดเมอง (2559). บทสมภาษณ คณบญช แจงเจรญกจ, ผอ�านวยการกองกฎหมายและศนยขอมลขาวสาร มหาวทยาลยมหดลสมภาษณเมอวนท 19 กมภาพนธ พ.ศ.2559

บทท 6: กำรรบรองเพศสถำนะทำงกฎหมำยในระบบกำรศกษำ

การรบรองเพศสถานะตามกฎหมายในประเทศไทย: การทบทวนกฎหมายและนโยบาย44

มหาวทยาลยเชยงใหมระเบยบของมหาวทยาลยเชยงใหมเกยวกบชดเครองแบบนกศกษา พ.ศ. 2555 มรายละเอยดเกยวกบชดแตงกายหญงและ

ชายในโอกาสพเศษ และไมมการกลาวถงชดเครองแบบส�าหรบนกศกษาขามเพศ อยางไรกตามคณะวจยพบกรณตวอยางหนงของนกศกษาผชายขามเพศทไดขออนญาตสวมเครองแบบนกศกษาชายแตถกปฏเสธ

คณวรนฐฐำซงเปนนกศกษำผชำยขำมเพศจำกคณะนตศำสตร มหำวทยำลยเชยงใหม ไดขออนญำตสวมเครองแบบนกศกษำชำยในกำรรบพระรำชทำนปรญญำบตร ดวยกำรสงเอกสำรเชนเดยวกนกบนกศกษำผหญงขำมเพศของมหำวทยำลยมหดล ซงรวมถงเอกสำรวนจฉยทำงกำรแพทยเกยวกบควำมผดปกตเกยวกบอตลกษณทำงเพศ คณวรนฐฐำกลำววำ ฝำยเลขำนกำรพธพระรำชทำนปรญญำบตรปฏเสธค�ำรองขอของเขำ เนองจำกเหนวำนกศกษำผชำยขำมเพศสวมเครองแบบชำยจะ ขดตอประเพณของพธกำร และเปนอปสรรคตอกำรจดเตรยมงำนเพอเฉลมพระเกยรตของ สมเดจพระเทพรตรำชสดำ สยำมบรมรำชกมำร162

มหาวทยาลยกรงเทพในป พ.ศ. 2558 มหาวทยาลยกรงเทพไดออกหลกเกณฑวาดวยเครองแบบนกศกษาใหมซงประกอบดวย 4 รปแบบ ไดแก

“ผชาย” “ผหญง” “ผชายขามเพศ” และ “ผหญงขามเพศ”163 ท�าใหใหนกศกษามโอกาสเลอกชดเครองแบบตามอตลกษณทางเพศโดยไมไดรบการต�าหนตราบเทาทนกศกษายดมนในขอก�าหนด164 แนวปฏบตนเปนแนวปฏบตดานเครองแบบทมความกาวหนาและสงเสรมใหเกดการเขาถงไดมากทสดในขณะนในประเทศไทย ทค�านงถงการแสดงออกทางเพศทมความแตกตางหลากหลาย และเปนตวอยางในการครอบคลมนกศกษาขามเพศในนโยบายเครองแบบนกศกษา อยางไรกตามยงจ�าเปนตองตดตามขอมลเพมเตมตอไปวาแนวปฏบตเหลานไดรบการน�าไปปฏบตอยางมประสทธภาพหรอไมอยางไร

มหาวทยาลยรามค�าแหงนอกจากนในป พ.ศ. 2557 มกรณทผชายขามเพศไดยนรองเรยนไปยงคณะกรรมการสทธมนษยชนแหงชาต อนเนองมา

จากผรองเรยนถกปฏเสธมใหเขานงสอบหลายครงเพราะผรองเรยนไมยนยอมสวมกระโปรง การรองเรยนประสบความส�าเรจ และมหาวทยาลยรามค�าแหงไดอนญาตใหนกศกษาสามารถเลอกสวมชดเครองแบบเขาสอบไดเองหากมหนงสอรบรองจากฝายบรหาร ในการขอหนงสอดงกลาวนกศกษาจะตองยนขออนญาตเมอเรมตนภาคเรยนของทกภาคเรยน165

มหาวทยาลยพะเยาพระราชบญญตความเทาเทยมระหวางเพศเปนหนทางในการพทกษสทธในการรบรองเพศสถานะทางกฎหมายในระบบการ

ศกษา ดงตวอยางในป พ.ศ.2559 มหาวทยาลยพะเยาปฏเสธทจะออกใบรบรองและเอกสารแสดงผลการเรยนแกนกศกษาผหญงขามเพศทเปนบคคลเพศก�ากวมเพยงเพราะเธอสงภาพถายทใชตดในใบหลกฐานทมลกษณะคลายกบผหญงแมวาเอกสารระบตวตนของเธอจะมเครองหมายก�าหนดเพศสถานะชาย ซงขดแยงกบโยบายของมหาวทยาลย มหาวทยาลยไดแนะน�าวานกศกษาตองถายรปใหม ผกผมไวขางหลง สวมใสเนคไท และแสดงความเปนชายเพอใหมหาวทยาลยออกเอกสารให ทงนทผานมา มหาวทยาลยไดยกเวนขอก�าหนดเกยวกบเครองแบบนกศกษาเปนรายกรณ โดยตองสงหลกฐานการวนจฉยความผดปกตเกยวกบอตลกษณทางเพศและการแปลงเพศ เมอนกศกษาไดเปดเผยวาไดรบการผาตดแปลงเพศแลว มหาวทยาลยแจงใหทราบวาค�ารองสามารถด�าเนนการพจารณาตอไปได อยางไรกตามนกศกษาคณะนตศาสตรดงกลาวไดเลอกทจะไมยนค�ารองตอมหาวทยาลย เธอไมเหน

162 นาดา ไชยจตต และวรรณพงษ ยอดเมอง (2559). บทสมภาษณ คณวรนฐฐา บณฑตผชายขามเพศ จากคณะนตศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหม สมภาษณเมอวนท 19 พฤศจกายน พ.ศ. 2558

163 ทอมบอยหรอทอมเปนค�าทหมายถงผชายขามเพศ ทงนผหญงทเดทกบทอมบอยไมจ�าเปนตองเปนเลสเบยนหรอคนรกสองเพศ "เลดบอย" เปนหนงในหลาย ๆ ค�าทใชในการกลาวถงผหญงขามเพศ ผชาย

ทเดทกบผหญงขามเพศไมจ�าเปนตองเปนเกยหรอคนรกสองเพศ

164 McCormick, Joseph Patrick (2015). Top ai University Changes Uniform Guidelines to Accommodate Trans Students. Pink News, 10 June.

165 UNDP, USAID (2014). p. 37.

45

ดวยกบขอก�าหนดเรองการวนจฉยความผดปกตเกยวกบอตลกษณทางเพศและการแปลงเพศ โดยเชอวาเปนการไมเคารพในสทธของบคคลขามเพศในการก�าหนดตนเอง นกศกษาหนมาใชบทบญญตเรองการตอตานการเลอกปฏบตทระบไวในพระราชบญญตความเทาเทยมระหวางเพศ และในเดอนธนวาคมป พ.ศ. 2559 ค�ารองของเธอตอของพระราชบญญตความเทาเทยมระหวางเพศไดรบการวนจฉย และเธอไดรบการออกใบรบรองของมหาวทยาลยในเดอนมกราคม พ.ศ.2560 อยางไรกตามนกศกษาคนน ไมสามารถเปลยนค�าน�าหนานามของเธอจากนายเปนนางสาวได เพราะอยภายใตขอบเขตอ�านาจของกฎหมายทแตกตางกน (ดบทท 4) ณ วนทมการตดสนน มนกศกษาอก 10 คนทไดด�าเนนการยนค�ารองเพมเตมดวย166

ขอมลขางตนเกยวกบขอก�าหนดการแตงกายในมหาวทยาลยแสดงใหเหนถงความไมเปนระบบเดยวกนและการขาดมาตรฐานรวมทจะท�าใหนกศกษาขามเพศสามารถเขาศกษา นงสอบและจบการศกษา โดยไมตองปรบเปลยนอตลกษณทางเพศและการแสดงออกของตน ถงแมวามหาวทยาลยหลายแหงทระบไวขางตนไดมการปรบปรงแนวปฏบตใหดขน แตกไมไดสงผลตอมหาวทยาลยอนๆ ในประเทศไทย การบงคบใชพระราชบญญตความเทาเทยมระหวางเพศเพยงอยางเดยวจะไมชวยใหเกด ความชดเจนและสอดคลองกนของบทบญญตของแตละมหาวทยาลย เนองจากพระราชบญญตจดตงมหาวทยาลยแตละแหงมล�าดบชนทางกฎหมายเทาเทยมกบพระราชบญญตความเทาเทยมระหวางเพศ อยางไรกตามดงทไดกลาวมาแลวขางตน คณะกรรมการวนจฉยการเลอกปฏบตทไมเปนธรรมดวยเหตแหงเพศอาจสงเรองตอผตรวจการแผนดนพจารณาเพอยนเรองตอศาลรฐธรรมนญเพอพจารณาวามความขดแยงกบรฐธรรมนญหรอไม167

ความตองการของนกศกษาในการสวมเครองแบบทสอดคลองกบอตลกษณทางเพศมไดเปนเพยงความดอรน การไมสามารถแสดงออกถงความรสกภายในหรอความเปนตวเองสามารถน�าไปสความทกขทรมานทางจตใจ การขาดการรบรองในดานการศกษาอาจสงผลเสยตอความเชอมนในตนเอง ความรสกมคณคาในตนเอง และระดบของการเปนสวนหนงของสงคม และยงสงผลเสยตอสขภาพจตและผลการเรยน168 ดวยเหตนกฎระเบยบดานชดเครองแบบทค�านงถงบคคลขามเพศจงเปนองคประกอบทส�าคญในการสงเสรมการรบรองเพศสถานะทางกฎหมาย และสรางสภาพแวดลอมการเรยนรทเอออ�านวยตอนกศกษาทกคน

166 Mahavongtrakul, Melalin (2017). Uniform Justice: Not Until LGBTI rights become universal—even in the realm of university uniforms—will the sexes be entirely equal. Bangkok Post Lifestyle,

6 February.

167 พระราชบญญตความเทาเทยมระหวางเพศ พ.ศ.2558. มาตรา 14(4); มาตรา 21.

168 นาดา ไชยจตต และวรรณพงษ ยอดเมอง (2559). บทสมภาษณ คณวรนฐฐา บณฑตผชายขามเพศ จากคณะนตศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหม สมภาษณเมอวนท 19 พฤศจกายน พ.ศ. 2558

บทท 6: กำรรบรองเพศสถำนะทำงกฎหมำยในระบบกำรศกษำ

การรบรองเพศสถานะตามกฎหมายในประเทศไทย: การทบทวนกฎหมายและนโยบาย46

บทท 7 การรบรองเพศสถานะทางกฎหมาย กบการเขาถงสวสดการสงคมและ การรบราชการทหาร

เนอหาในบทนจะส�ารวจการรบรองบคคลขามเพศเพอวตถปรสงคในการเขาถงสวสดการสงคม และการรบราชการทหาร

ทกคนมสทธทจะไดรบการรบรองในฐานะบคคลโดยกฎหมาย169 และการรบรองเพศสถานะทางกฎหมายเปนสงจ�าเปนเพอสงเสรมใหบคคลขามเพศไดรบการรบรองโดยกฎหมายอยางเทาเทยมกน170

บคคลขามเพศในประเทศไทยในขณะนไดรบการรบรองโดยกฎหมายอยางจ�ากด ทงนในกรณทมการรบรองบคคลขามเพศเกดขน กเปนเพยงการรบรองวาบคคลขามเพศเปนสวนหนงของประชากรในประเทศไทย อยางไรกตามการรบรองนไมไดขยายไปถงการรบรองเพศสถานะทบคคลขามเพศก�าหนดเอง

7.1 การเขาถงสวสดการสงคมส�าหรบบคคลขามเพศและการเขาถง การสนบสนนทนส�าหรบองคกรภาคประชาสงคมของบคคลขามเพศขอก�าหนดคณะกรรมการสงเสรมสวสดการสงคมแหงชาต พ.ศ. 2557171 ระบใหบคคลขามเพศเปนหนงในกลมทไดรบ

ประโยชนจากการจดสวสดการสงคม และไดใหนยามอยางชดเจนกบค�าวา “ความหลากหลายทางเพศ”172 และ “บคคลขามเพศ”173

ขอก�าหนดนมความส�าคญตอการรบรองเพศสถานะทางกฎหมายเพราะเปนกฎหมายแรกทใหนยามความหมายกบ กลมประขากรเหลาน ภายในขอก�าหนดนบคคลขามเพศมไดถกนยามแยกไวตางหากแตถกรวมอยในนยามของ “บคคลทม ความหลากหลายทางเพศ”

ขอก�าหนดนยงเปนหนงในกฎระเบยบทชวยใหองคกร กลมบคคล หรอบคคลทใหบรการทางสวสดการสงคมแกบคคลขามเพศสามารถจดทะเบยนเปนองคการนอกภาครฐ (NGOs) ทไดรบการรบรองตามกฎหมาย หลงจากจดะเบยนแลวองคกรเหลานสามารถยนขอเสนอโครงการและรบเงนทนสนบสนนส�าหรบการท�างานเพอสวสดการสงคมได

ขอก�าหนดเหลานยงไดก�าหนดมาตรการส�าคญสามประการเพอการพฒนาคณภาพชวตของบคคลทมความหลากหลายทางเพศดงน:

1. สงเสรมความภาคภมใจและคณคาของความหลากหลายทางเพศ และแกไขอคตทฝงอยในคานยมทางสงคม ประเพณ และระบบความเชอซงลดทอนคณคาศกดศรความเปนมนษยของบคคลทมความหลากหลายทางเพศ

2. เพมโอกาสและทางเลอกในการจางงาน การศกษา และสขภาพเพอสทธและการปกปองคมครองบคคลทมความหลากหลายทางเพศอยางเทาเทยม

3. จดระบบการบรการสงคมและการมสวนรวมในการก�าหนดนโยบายและการก�ากบดแล รวมทงทบทวนมาตรการ ระเบยบขอบงคบ กฎหมายและนโยบายทเลอกปฏบตตอบคคลทมความหลากหลายทางเพศ

169 สทธในการรบรองโดยกฎหมายก�าหนดไวในปฏญญาณสากลวาดวยสทธมนษยชน (มาตรา 6) และสนธสญญาระหวางประเทศวาดวยสทธมนษยชน ทมผลผกพนกบกตกาสากลวาดวยสทธพลเมองและ

สทธทางการเมอง (มาตรา 16) ทไดรบการรบรองจากประเทศไทยแลว

170 สทธทจะไดรบการรบรองโดยกฎหมายจะใชบงคบกบบคคลขามเพศผานจดส�าคญในหลกการขอท 3 ของหลกเกณฑยอกยาการตา ซงเปนหลกการทระบวาอตลกษณทางเพศของบคคลเปนสวนส�าคญตอ

ลกษณะสวนบคคลและเปนพนฐานในการก�าหนดตวตน ศกดศรและเสรภาพ เพอใหบคคลขามเพศสถานะไดรบการรบรองโดยกฎหมายบนพนฐานของการยอมรบตามการก�าหนดเพศสถานะของตนเอง

หลกการขอท 3 ยงชใหเหนถงความรบผดชอบของรฐในการใชมาตรการทางกฎหมาย การบรหารและมาตรการอน ๆ ทจ�าเปนเพอใหเกดความเคารพอยางเตมทและถกตองตามกฎหมายในการรบรอง

อตลกษณทางเพศของแตละคน ICJ (2007).

171 ขอก�าหนดคณะกรรมการสงเสรมการจดสวสดการสงคมแหงชาต วาดวยการก�าหนดบคคลหรอกลมบคคลเปาหมายเปนผรบบรการสวสดการสงคม พ.ศ.2555, ภายใตมาตราท 7; ตามพระราชบญญต

สงเสรมการจดสวสดการสงคม พ.ศ. 2546 และปรบปรงเพมเตม (ฉบบท 2) พ.ศ. 2550

172 หมวด 13 ขอ 51, “บคคลทมความหลากหลายทางเพศ หมายถง บคคลทมรสนยมทางเพศ หรอมความพงพอใจทางเพศและหรอมลกษณะการแสดงออกทางเพศในรปแบบตาง ๆ ไดแก รกเพศเดยวกน

รกสองเพศ บคคลขามเพศ คนทมลกษณะเพศทางชววทยาไมชดเจน และกลมคนทมลกษณะทางเพศ ทอาจท�าใหไดรบผลกระทบทางสงคม”

173 หมวด 13 ขอ 54, “...บคคลขามเพศ ไดแก ผทมประสบการณการแสดงออกทางเพศไมสอดคลองกบเพศก�าเนด และเพศสถานะทเปนความคาดหวงทางสงคม แตเปนความรสกเฉพาะในแตละบคคล

บคคลขามเพศ มทงจากชายเปนหญง เชน กะเทย สาวประเภทสอง หรอผหญงขามเพศ เปนตน และจากหญงเปนชาย เชน ทอม รวมถงผทนยามตนเองวาไมใชทงหญงทงชาย”

47

คณะวจยไมพบหลกฐานทชดเจนวาไดมการด�าเนนการตามขอก�าหนดน แมวาขอก�าหนดนจะมศกยภาพในการสงเสรมการเขาถงสวสดการสงคมส�าหรบบคคลขามเพศ และการเขาถงแหลงเงนทนส�าหรบองคกรภาคประชาสงคมของบคคลขามเพศ174 ระเบยบนยงมความส�าคญเนองจากมการใหนยามทชดเจนและค�านงถง “ความหลากหลายทางเพศ” และ “บคคลขามเพศ” ในกฎหมาย

7.2 การรบรองและปกปองคมครองบคคลขามเพศในกองทพในประเทศไทย ผชายทกคนตองรบราชการทหาร175 กอนป พ.ศ. 2554 ผหญงขามเพศทผานการแปลงเพศหรอใชฮอรโมน

ตองเขาสกระบวนการคดเลอกเขารบราชการทหารกองเกนเนองจากถอวาเปนเพศชายตามกฎหมาย176

กอนทศาลจะมค�าพพากษาในป พ.ศ. 2549 มกฎกระทรวงก�าหนดถงคณลกษณะของบคคลทเหมาะสมและไมเหมาะสมในการรบราชการทหารกองเกน177 อยางไรกตามจนถงป พ.ศ. 2554 ผหญงขามเพศทเขารบการเกณฑทหารไดรบการยกเวนจากการเขารบราชการทหารกองเกน โดยใหเหตผลวาม “ความผดปกตทางจตถาวร”178 ขอยกเวนดงกลาวนปรากฎในเอกสารราชการ สด.43 (ใบรบรองผลการตรวจเลอกทหารกองเกนเขารบราชการทหารกองประจ�าการ)

คดการฟองรองตอศาลปกครองในปพ.ศ. 2559 น�าไปสการเปลยนแปลงนโยบาย โดยมผฟองคอผหญงขามเพศคนไทยฟองกระทรวงกลาโหมตอศาลปกครองหลงจากทถกระบวาม “ความผดปกตทางจตถาวร” ในเอกสารราชการ สด.43179 โดยการระบเชนนเปนการละเมดตอศกดศรความเปนมนษย และน�ามาซงผลกระทบเชงลบในทางกฎหมายตอบคคลทถกระบดงกลาว180

ดงทผใหขอมลส�าคญทานหนงซงเปนเจาหนาทกองการสสดไดกลาวไว ผลจากการฟองรองนไดสงผลกระเพอมในกระทรวงกลาโหม เกดการปรกษาหารอรวมกนกบหนวยงานตางๆ เชน กระทรวงสาธารณสข กรมสขภาพจต หนวยแพทยกองทพบก กลมสทธมนษยชน และภาคประชาสงคมในการหาค�าทเหมาะสมส�าหรบผหญงขามเพศทตองระบไวในเอกสาร “สด. 43” การประชมอภปรายยงไดหาแนวทางแกไขส�าหรบบคคลทผานขนตอนการเกณฑกทหารกอนป พ.ศ. 2549 และไดรบการระบวาม “ความผดปกตทางจตถาวร” ไปแลว รวมถงวธการในการแกไขเอกสาร “สด. 43” ของผฟองรอง181

ในเดอนกนยายน พ.ศ. 2554 ศาลปกครองไดตดสนวาควรยกเลกการใชค�าวา “ความผดปกตทางจตถาวร” ในใบ สด.43 และกระทรวงกลาโหมตองแกไขและระบคณสมบตทไดรบการยกเวนจากการรบราชการทหารทหารกองเกนใหชดเจน182 ในภาคผนวกของค�าพพากษาของศาลระบวาการใชค�าวา “ความผดปกตทางจตถาวร” ไมไดอยบนฐานความรดานการแพทยในปจจบน และท�าใหบคคลตองอบอาย183 นบเปนการบงคบใชกฎหมายโดยไมค�านงถงศกดศรความเปนมนษย184 ค�าพพากษาของศาลระบวาในอนาคตหนวยงานของรฐควรพทกษสทธของบคคลขามเพศและปฏบตตอบคคลขามเพศอยางเคารพศกดศรและมมนษยธรรมเชนเดยวกบทปฏบตตอบคคลอนๆ185

174 นาดา ไชยจตต และวรรณพงษ ยอดเมอง (2559). บทสมภาษณ คณกนตพงศ รงสสวาง, ผอ�านวยการฝายกฎหมาย กองสงเสรมความเสมอภาคระหวางเพศ กระทรวงการพฒนาสงคมและความมนคง

ของมนษย สมภาษณเมอวนท 11 มนาคม พ.ศ.2559

175 มาตรา 7 พระราชบญญตรบราชการทหาร พ.ศ. 2497

176 Preechasilpakul, S. (2013) p. 56.

177 กฎกระทรวง ฉบบท 37 (พ.ศ.2516) แกไขโดยกฎกระทรวง ฉบบท 47 (พ.ศ.2518) ภายใตพระราชบญญตรบราชการทหาร พ.ศ. 2497; นาดา ไชยจตต และวรรณพงษ ยอดเมอง (2559). บทสมภาษณ

พ.ท. ปยะชาต ประสานนาม, ทหารกองการสสด กองการรกษาดนแดน สมภาษณเมอวนท 2 มนาคม พ.ศ.2559

178 กฎกระทรวง ฉบบท 47 (พ.ศ.2518) ภายใตพระราชบญญตรบราชการทหาร พ.ศ. 2497, บคคล 4 จ�าพวกทไดรบการยกเวนรบราชการทหารกองเกน มาตรา41 ภายใตพระราชบญญตรบราชการทหาร

พ.ศ. 2497 ;นาดา ไชยจตต และวรรณพงษ ยอดเมอง (2559). บทสมภาษณพ.ท. ปยะชาต ประสานนาม, ทหารกองการสสด กองการรกษาดนแดน สมภาษณเมอวนท 2 มนาคม พ.ศ.2559

179 Preechasilpakul, S. (2013) p. 56.

180 ซงสงผลในทางกฎหมายตอเธอ เนองจากมาตราในประมวลกฎหมายแพงระบวาคนทมความผดปกตทางจตจะขาดความสามารถเตมรปแบบตามกฎหมายประมวลกฎหมายแพงมาตรา 28-30

181 นาดา ไชยจตต และวรรณพงษ ยอดเมอง (2559). บทสมภาษณ พ.ท. ปยะชาต ประสานนาม, ทหารกองการสสด กองการรกษาดนแดน สมภาษณเมอวนท 2 มนาคม พ.ศ.2559

182 As well as two other related documents issued to complainant. Administrative Court Decision No.1540/2554 (2011). Available at: http://www.admincourt.go.th/admincourt/site/search.

html?page=03suitdetail&ids=2-1-15021 (Accessed 5 July 2016).

183 -

184 ในการตดสนผพพากษาอางถง ค�าจ�ากดความของ 'ความผดปกตทางจตถาวร' ในพจนานกรมของประเทศไทย และค�าจ�ากดความของกรมสขภาพจตซงระบไว ในขณะทผรองไดถกก�าหนดใหเปนชาย

ณ แรกเกด โดยทเธอมหนาอก และลกษณะสวนบคคลเปนผหญง ซงไมใชลกษณะของ "ความผดปกตทางจตถาวร" ตามค�าจ�ากดความทมอย ศาลจงใชความเหนจากผแทนกรมสขภาพจตเกยวกบการตด

บคคลรกเพศเดยวกนออกจาก บญชจ�าแนกโรคสากล ฉบบท 10 ขององคการอนามยโลก แสดงใหเหนวาการกระท�าของคณะกรรมการตรวจเลอกทหารกองเกน ซงใชค�าวา 'ความผดปกตทางจตถาวร'

ในเอกสาร สด.43 ของผรอง ซงไมไดสะทอนถงขอเทจจรงทางการแพทยในปจจบน ในการนการตดสนอยบนฐานของความเชอมนในการอยรวมกนของคนรกเพศเดยวกน และอตลกษณทางเพศของบคคล

ขามเพศสถานะ ในฐานะทเปนผหญงขามเพศซงถกจ�ากดเนองจากอตลกษณทางเพศ และจากการมเพศสมพนธกบคนรกเพศเดยวกน และการแสดงออกทางเพศ

185 Preechasilpakul, S. (2013), pp. 56–57.

บทท 7: กำรรบรองเพศสถำนะทำงกฎหมำยกบกำรเขำถงสวสดกำรสงคมและกำรรบรำชกำรทหำร

การรบรองเพศสถานะตามกฎหมายในประเทศไทย: การทบทวนกฎหมายและนโยบาย48

ค�าตดสนนน�าไปสการตดสนของกองการสสดในการออกเอกสารรบรองการยกเวนจากการรบราชการทหารกองเกนรปแบบใหมทระบวาผฟองรองไดรบการยกเวนเนองจากเปนบคคลท “เพศสถานะไมตรงกบเพศก�าเนด”186 อยางไรกตามการแกไขค�าดงกลาวนมไดเปนไปโดยอตโนมตส�าหรบเอกสารทถกออกไปแลว ดงนนบคคลทผานการเกณฑทหารกอนป พ.ศ. 2555 จงตองยนขอใหมการแกไขเอกสารตอกองการสสด187 การตดสนในลกษนะนยงคงน�ามาซงปญหาเพราะการยนค�ารองแกไขเอกสารนนขนอยกบความตระหนกรถงการเปลยนแปลงในนโยบายนของผหญงขามเพศทผานการเกณฑทหารกอน พ.ศ.2555 ในขณะทการด�าเนนการเชงรกเพอปรบปรงเอกสารเหลานของกองการสสดยงมอยอยางจ�ากด นนหมายความวาผหญงขามเพศจ�านวนมากทผานการเกณฑทหารกอน พ.ศ. 2555 และไดรบการระบวาเปน “ความผดปกตทางจตถาวร” มแนวโนมทจะยงคงใชชวตอยกบขอความดงกลาว ซงยงคงท�าใหผหญงขามเพศยงคงมความเปราะบางและถกตตราอนเปนการคกคามศกดศรความเปนมนษยดงค�าพพากษาของศาลปกครอง

หลงจากการตดสนในขนตนนน ในระหวางทกฎกระทรวงฉบบท 75 ยงไมมผลบงคบใช ระเบยบเดมยงคงมผลบงคบอย กองการสสดไดออกระเบยบชวคราวแกสสดทวประเทศ188 โดยระเบยบชวคราวนอนญาตบคคลทเพศสถานะไมตรงกบเพศก�าเนดไดรบการยกเวนตามบทบญญตทมในฐานะของกลมบคคลทสภาพรางกายไมแขงแรงพอทจะสามารถรบราชการทหารกองเกนในขณะนน (บคคลจ�าพวกท 3) ผหญงขามเพศจงไดรบการยกเวนชวคราวในปทเขารบการตรวจเลอก และตองมารายงานตวในปตอไปหลงจากทกฎกระทรวงฉบบท 75 มผลบงคบใช189

เมอกฎกระทรวงฉบบท 75 มผลบงคบใชในป พ.ศ. 2555 ผหญงขามเพศไดรบการยกเวนจากการรบราชการทหารกองเกนเพราะ “เพศสถานะไมตรงกบเพศก�าเนด” แทนทการใชค�าวา “ความผดปกตทางจตถาวร” คอเปนบคคลจ�าพวกท 2 ซงท�าใหพวกเขาอยล�าดบถดจากบคคลทมรางกายแขงแรงด (บคคลจ�าพวกท 1) โดยไมตองถกนยามใหปวยทางจต ในขณะทการยกเลกค�าวา “ความผดปกตทางจตถาวร” นบเปนความกาวหนาในการไมระบวามความผดปกตกบสภาพรางกายของผหญงขามเพศทจะท�าใหไมตองรบราชการทหารกองเกน อยางไรกตามการยกเวนนไมไดเกดขนบนฐานคดของการบรองวาเปนผหญง แตเปนการยนยนวาสภาพรางกายมความดอยกวา แมวาจะมสขภาพดกตาม จงนบเปนปญหาดงทผใหขอมลแกรายงานฉบบนระบวากระทรวงกลาโหมมนโยบายคดกรองเพอไมรบบคคลขามเพศเขารบราชการทหารกองเกน190 ซงแสดงวาผชายขามเพศจะไมสามารถรบราชการทหารในกองทพไทยไดในฐานะผชาย เชนเดยวกนผหญงขามเพศกไมสามารถรบราชการทหารกองเกนในฐานะเปนผหญง ดงนนแมวาการใชค�าอนเปนผลมาจากการตดสนของศาลและกฎกระทรวงฉบบท 75 จะเปนความกาวหนาอยางทสดส�าหรบประเทศไทยในขณะน แตในทางปฏบตแลว กองทพยงคงไมรบรองอตลกษณทางเพศของบคคลขามเพศ อยางไรกตามในแงของความเชอมโยงกบการรบรองเพศสถานะทางกฎหมาย การไมยอมรบการวนจฉยวามปญหาสขภาพจตเปนเหตผลส�าหรบการยกเวนการรบราชการทหารกองเกนกยงเปนตวอยางทดเกยวกบความจ�าเปนในการหลกเลยงการก�าหนดเงอนไขลกษณะดงกลาวในนโยบายดานอนๆ191

186 กองทพบกคอ หนวยงานกระทรวงกลาโหมรบผดชอบในการพจารณาการแกไขเพมเตม กฎกระทรวง ฉบบท 75.

187 นาดา ไชยจตต และวรรณพงษ ยอดเมอง (2559). บทสมภาษณ พ.ท. ปยะชาต ประสานนาม, ทหารกองการสสด กองการรกษาดนแดน สมภาษณเมอวนท 2 มนาคม พ.ศ.2559

188 กฎกระทรวง ฉบบท 75 (พ.ศ.2555) ภายใตพระราชบญญตรบราชการทหาร พ.ศ. 2497 มผลบงคบใช 11 เมษายน 2555

189 นาดา ไชยจตต และวรรณพงษ ยอดเมอง (2559). บทสมภาษณ พ.ท. ปยะชาต ประสานนาม, ทหารกองการสสด กองการรกษาดนแดน สมภาษณเมอวนท 2 มนาคม พ.ศ.2559

190 อางแลว

191 หาขอมลเพมเตมในบทท 10 การรบรองเพศสถานะทางกฎหมายกบการวนจฉยทางการแพทย (พยาธสภาพทางจตวทยา) ในประเทศไทย

49

ประเภทของผเขารบการตรวจเลอกทหารกองเกน

จ�ำพวกท 1 - คนทมรำงกำยสมบรณดจ�ำพวกท 2 - ไมสมบรณดแตไมถงกบทพพลภำพจ�ำพวกท 3 - คนทไมแขงแรงพอทจะรบรำชกำรทหำรในขณะนนได เพรำะปวยและไมสำมำรถรกษำใหหำยไดใน 30 วนจ�ำพวกท 4 - พกำร ทพพลภำพ หรอ มโรคทไมสำมำรถรบรำชกำรทหำรได

7.3 มมมองตอการยกเวนการเขารบราชการทหารกองเกนในปจจบนในระหวางการสนทนากลมยอยส�าหรบการวจยน คณะวจยพบวามสองมมมองทเกยวกบระเบยบการเกณฑทหารใหม

กลมทหนงเชอวากระบวนการตรวจคดกรองเฉพาะผหญงขามเพศเปนการปกปองคมครองผหญงขามเพศ เปนไปตามความเชอทวาการรบราชการทหารมระบบการฝกอบรมและกฎระเบยบทใชส�าหรบผชาย ฐานคดนมองวาผหญงขามเพศ โดยเฉพาะอยางยงผหญงขามเพศทผานกระบวนการปรบเปลยนเปนผหญงหรอกนยาฮอรโมน ไมมความสามารถทางกายภาพส�าหรบระบบการฝกอบรมและระเบยบดงกลาว ตรงกนขามอกกลมหนงเชอวา การคดแยกผหญงขามเพศจากการรบราชการทหารกองเกน เปนจ�ากดสทธของผหญงขามเพศ ในการเขารบราชการทหารในฐานะผหญง192 นอกจากนนโยบายการตรวจคดกรองโดยอตโนมตเพอปองกนไมใหบคคลขามเพศทงหมดไดรบราชการทหารกองเกนเปนการเลอกปฏบตกบบคคลขามเพศทอาจตองการเขารบราชการทหารกองเกนดวย193

7.4 กระบวนการเกณฑทหารของประเทศไทยปจจบนนมกระบวนการในการระบตวบคคลทเพศสถานะไมตรงกบเพศก�าเนดในวนทมการเกณฑทหาร

ผหญงขามเพศจะตองน�าใบรบรองแพทยซงระบวาเพศสถานะไมตรงกบเพศก�าเนดมาดวย ซงใบรบรองแพทยนสามารถขอไดทโรงพยาบาลทกแหงของกองทพบกไทยหรอโรงพยาบาลทมแผนกจตเวช ใบรบรองนใชในการจ�าแนกผทไดรบการยกเวนจ�าพวก 2 ในใบ “สด.43” และบคคลนนไมจ�าเปนตองผานการตรวจรางกายใดๆ อกในหนวยการตรวจเลอก เวนแตแพทยประจ�าหนวยจะรองขอเปนรายกรณ

หากผหญงขามเพศคนใดไมไดขอใบรบรองแพทย จะตองผานขนตอนการตรวจเบองตนซงรวมถงการตรวจรางกายในหองสวนตว โดยทวไปถาบคคลไดผานกระบวนเปลยนเปนผหญงหรอใชยาฮอรโมนแลว เจาหนาทจะจดใหเปนบคคลจ�าพวกท 2 ซงไดรบการยกเวนการรบราชการทหารกองเกน

ถาผหญงขามเพศคนใดไมมใบรบรองแพทย หรอไมไดเปลยนแปลงรางกายอยางเหนไดชด มกจะถกจดเปนบคคลจ�าพวกท 1 ซงหมายความวามรางกายทสามารถรบราชการทหารกองเกน และมคณสมบตในการเขารบการเกณฑทหาร คณะกรรมการตรวจเลอกอาจใหขอมลหรอสอบถามอกครงในวนตรวจเลอก หากคณะกรรมการตงขอสงเกตวาบคคลใดอาจเปนผหญงขามเพศ แตไมมหลกฐานทางการแพทยมายนยน คณะกรรมการตรวจเลอกจะจดใหเปนบคคลจ�าพวกท 3 คอคนทไมแขงแรงพอทจะรบราชการทหารในขณะนนได ซงตองมารายงานตวอกครงในปถดไป

แมวากองการสสดจะมนโยบายคดกรองบคคลทเพศสถานะไมตรงกบเพศก�าเนด แตกเปนททราบกนวาอาจมผหญงขามเพศบางรายทอาจไมตระหนกถงนโยบายน หรออาจมผทปฏเสธการเขาสขนตอนการตรวจเลอกเนองจากกลววาจะตองเขารบราชการทหาร ในประเดนนผใหขอมลหลกไดระบสถานการณทเปนไปไดสองกรณไดแก

192 การประชมผมสวนไดสวนเสยครงท 2 เรองการรบรองเพศสถานะในประเทศไทย วนท 15 มถนายน 2559 อาคารส�านกงานเลขาธการสหประชาชาต กรงเทพ

193 นาดา ไชยจตต และวรรณพงษ ยอดเมอง (2559). บทสมภาษณ พ.ท. ปยะชาต ประสานนาม, ทหารกองการสสด กองการรกษาดนแดน สมภาษณเมอวนท 2 มนาคม พ.ศ.2559

194 การจบฉลากจะใชเพอก�าหนดผทจะรบการเกณฑทหาร คนทมเพศก�าหนด ณ แรกเกดเปนเพศชายจะตองจบใบด�าใบแดงในการเกณฑทหารกองเกน หากจบไดบตรสแดงจะตองรบราชการทหารกองเกน

บทท 7: กำรรบรองเพศสถำนะทำงกฎหมำยกบกำรเขำถงสวสดกำรสงคมและกำรรบรำชกำรทหำร

การรบรองเพศสถานะตามกฎหมายในประเทศไทย: การทบทวนกฎหมายและนโยบาย50

กรณท 1: ผหญงขามเพศตกหลนจากกระบวนการตรวจคดกรอง และเขาสการรบการเกณฑทหารกองเกน194กรณน ทอาจเกดขนเนองจากการขาดขอมลหรอไมไดรบความชวยเหลอในวนตรวจเลอก หรออาจเกดจากผหญงขามเพศนนไมไดเปดเผยอตลกษณทางเพศระหวางขนตอนการตรวจเลอก โดยมแนวปฏบตส�าหรบกรณดงกลาวอย คอผหญงขามเพศสามารถสงค�ารองอทธรณผลตอคณะกรรมการชนสงของจงหวดภายในวนท 30 เมษายนของปทไดรบการคดเลอก เมอพบวามบคคลทเพศสถานะไมตรงกบเพศก�าเนดจะมการออกค�าสงไปยงหนวยทหารทผหญงขามเพศนนสงกดอยโดยระบวาบคคลดงกลาวไมตองรายงานตวตอการรบราชการทหารกองเกนอกตอไป หากไมสามารถด�าเนนการไดทนเวลาและบคคลนนตองไปรายงานตวเขารบการรบราชการทหารในรอบแรกๆ ค�าสงจะออกมาในลกษณะของเอกสารอยางเปนทางการในการปลอยตวออกจากหนวยทหารเนองจากพบวาบคคลมเพศสถานะไมตรงกบเพศก�าเนด

กรณท 2: หากผหญงขามเพศกลวการรบราชการทหารกองเกน และเลอกทจะไมเขารวมกระบวนการตรวจเลอกตงแตแรก หรอ ถาตองการทจะผอนผนแตไมสามารถยนผอนผนได กจะเขาขายความผดตามมาตรา 45 ของพระราชบญญตรบราชการทหาร พ.ศ. 2497 มโทษจ�าคกไมเกนสามป เมอไดรบโทษทางอาญาแลว หากพบวาไมมอาการหรอโรคตามกฎกระทรวงฉบบท 76 กจะตองเขารบราชการทหารกองเกนโดยไมมสทธในการจบฉลากเกณฑทหาร

51

บทท 8 การรบรองเพศสถานะทางกฎหมาย กบความคลมเครอของกฎหมายอาญา

การขาดการรบรองเพศสถานะทางกฎหมายอาจน�าไปสความคลมเครอในการตความกฎหมายอาญาบางอยางซงอาจเพมความเปราะบางใหกบบคคลขามเพศอนกระทบตอการเขาถงความยตธรรม

8.1 กฎหมายซงก�าหนดวาความเปนบคคลขามเพศเปนความผดทงทางตรงและทางออมในประเทศไทย ไมมกฎหมายทก�าหนดใหบคคลขามเพศมความผดอาญาโดยตรง แตการใหบรการทางเพศเปนความผดทาง

อาญาภายใตพระราชบญญตปองกนและปราบปรามการคาประเวณ พ.ศ. 2539 กฎหมายนอาจสงผลทางออมตอผหญงขามเพศ โดยเฉพาะอยางยงในพนทพทยา ต�ารวจมกจะตรวจสอบผหญงขามเพศในทสาธารณะดวยขอหากอใหเกดความร�าคาญและความไมสงบในทสาธารณะ แมวาสงเหลานจะไมไดเปนความผดภายใตกฎหมายของประเทศไทย195 เนองจากมผหญงขามเพศเปนสดสวนทสงในกลมผใหบรการทางเพศและยงเปนจดสงเกตเหนไดงาย ท�าใหผหญงขามเพศทงหมดถกเหมารวมวาเปนผใหบรการทางเพศ และกลายเปนเปาหมายของต�ารวจ

8.2 ความคลมเครอของกฎหมายอาญาวาดวยการขมขนประมวลกฎหมายอาญาของประเทศไทยไดรบการแกไขในป พ.ศ. 2550 เพอขยายนยามของการขมขนใหรวมถงการ

คกคามทางเพศและการขมขนคสมรส ไมวาจะเปนเพศหรอเพศสถานะใด นอกจากนยงก�าหนดบทลงโทษทเขมขนมากขนกบผทกระท�าการขมขนหรอทารณกรรมทางเพศ196 อยางไรกตามแมจะมนยามทครอบคลมและชดเจน แตกมการถกเถยงกนวาการขมขนบคคลขามเพศทไดรบการผาตดแปลงเพศแลวนนจะไดรบการคมครองตามกฎหมายหรอไม197 ทงนภายใตกฎหมายฉบบปจจบน บคคลขามเพศไมวาจะไดรบการผาตดแปลงเพศแลวหรอไมกตาม ยอมมความผดหากกระท�าการขมขน และยอมไดรบการคมครองตามกฎหมายหากถกขมขน อยางไรกตามการขาดการรบรองเพศสถานะทางกฎหมายส�าหรบบคคลขามเพศในประเทศไทยซงตระหนกถงความหลากหลายภายในกลมบคคลขามเพศกไดสรางความคลมเครอและขอโตแยงตอกฎหมายน อยางไรกตามแมวาจะมขอโตเถยงดงกลาวแตกเปนทชดเจนวากฎหมายไดถกรางขนโดยมเจตนาชดเจนในการปกปองทกคนจากความรนแรงทางเพศและการขมขน และถอวาทกคนทกระท�าความผดตองรบผดชอบตอการกระท�าไมวาจะผานการผาตดมาแลวหรอไมกตาม198

ผพพากษา ดล บนนาค ซงเปนหนงของผบงคบใชกฎหมายและผมสวนรวมในการประชมโตะกลมของผมสวนไดสวนเสยครงท 2 ไดเสนอแนวทางแกไขเพมเตมในประมวลกฎหมายอาญาในอนาคตในการเพมขอความวา “บคคลทมการเปลยนแปลงอวยวะเพศควรไดรบความคมครองตามกฎหมายเชนกน” เพอขจดความคลมเครอและใหบคคลทงหมดไดรบความคมครองตามกฎหมายน ผเขารวมประชมคนอนๆ ตางเหนดวยวาขอเสนอนสอดคลองกบเจตนารมณของการแกไขครงแรกในการปกปอง ผทถกกระท�าความรนแรงทางเพศและการขมขนและเพอใหแนใจวาบคคลขามเพศทกคนกไดรบความคมครอง199

195 มาตรา 5 ตามพระราชบญญตปองกนและปราบปรามการคาประเวณ พ.ศ. 2539 “ผใดเขาตดตอ ชกชวน แนะน�าตว ตดตาม หรอรบเราบคคลตามถนนหรอสาธารณสถาน หรอกระท�าการดงกลาวในท

อนใด เพอการคาประเวณอนเปนการเปดเผยและนาอบอาย หรอเปนทเดอดรอนค�าราญแกสาธารณชน ตองระวางโทษปรบไมเกนหนงพนบาท” อยางไรกตามเรองนเกยวของกบบรบทของเพศผทชกชวน

เทานน ไมมกฎหมายเฉพาะเพอตอตานความร�าคาญหรอการเตรดเตรในประเทศไทย

196 ประมวลกฎหมายอาญา (ฉบบท19) พ.ศ.2550

197 การประชมผมสวนไดสวนเสยครงท 2 เรองการรบรองเพศสถานะในประเทศไทย วนท 15 มถนายน 2559 อาคารสนกงานเลขาธการสหประชาชาต กรงเทพ

198 ในการสนบสนนน รศ.นพ. ศรชย จนดารกษ ศลยแพทยผช�านาญดานศลยแพทยตกกลาววา กฎหมายควรใหความส�าคญ และปกปองบคคลขามเพศทผานการผาตดดงกลาว; นาดา ไชยจตต และ

วรรณพงษ ยอดเมอง (2559). บทสมภาษณ รศ.นพ. ศรชย จนดารกษ, ศลยแพทยตกแตงประจ�าสถาบน PAI สมภาษณเมอวนท 15 มนาคม พ.ศ.2559; การประชมผมสวนไดสวนเสยครงท 2

เรองการรบรองเพศสถานะในประเทศไทย วนท 15 มถนายน 2559 อาคารส�านกงานเลขาธการสหประชาชาต กรงเทพ

199 การประชมผมสวนไดสวนเสยครงท 2 เรองการรบรองเพศสถานะในประเทศไทย วนท 15 มถนายน 2559 อาคารส�านกงานเลขาธการสหประชาชาต กรงเทพ

บทท 7: กำรรบรองเพศสถำนะทำงกฎหมำยกบกำรเขำถงสวสดกำรสงคมและกำรรบรำชกำรทหำร

การรบรองเพศสถานะตามกฎหมายในประเทศไทย: การทบทวนกฎหมายและนโยบาย52

‘ความคลมเครอ’ ในการตความของกฏหมายทมการระบอยางชดเจนแลวแสดงใหเหนถงความจ�าเปนในการก�าหนดอยางชดแจง และการนยามความหมายของบคคลขามเพศ อตลกษณทางเพศ วถทางเพศ ความหลากหลายผนแปรของเพศก�ากวม ความหลากหลายทางเพศ และค�าอนๆ ทมการใชในบรบทของคนทมความหลากหลายทางเพศในกฎหมาย นโยบาย ระเบยบขอบงคบ และค�าพพากษาของศาล การขาดแหลงอางองทชดเจนในปจจบนท�าใหบคคลขามเพศ คนกลมนอยทางเพศ และบคคลเพศก�ากวมมความเปราะบางและเสยงตอการถกละเมดสทธมนษยชน และอาจเปนการลดขดความสามารถของกฎหมายทถกออกแบบมาเพอปกปองคมครองประชาชนทกคน

53

บทท 9 บคคลขามเพศทถกคมขงในระบบยตธรรม อาญาของประเทศไทย

เนอหาในบทนจะส�ารวจวาการไรซงการรบรองเพศสถานะทางกฎหมายและความไมสอดคลองกนของเอกสารยนยนตวบคคลสงผลตอประสบการณของบคคลขามเพศซงเปนผกระท�าผดในระบบศาลสถตยตธรรมอยางไร ขอมลทางทะเบยนราษฎรทบนทกไวในระบบหรอรหสประจ�าตวประชาชนของผบคคลขามเพศสงผลตอการไดรบการปฏบตเมอถกตงขอหาหรอคมขงตามกฎหมายอาญาในประเทศไทย นนเพราะในประเทศไทยมแนวปฏบตในการตรวจคนและคมขงทแตกตางกนส�าหรบเพศหญงและเพศชาย และบคคลขามเพศไดรบการปฏบตตามเพศทถกก�าหนด ณ แรกเกดแทนทจะเปนไปตามอตลกษณทางเพศ200

กฎหมายทเกยวของในเรองนในระบบยตธรรมอาญาของประเทศไทยคอ ประมวลกฎหมายวธพจารณาความอาญา และขอบงคบของประธานศาลฎกาวาดวยหลกเกณฑและวธการเกยวกบการออกค�าสงหรอหมายอาญา พ.ศ.2548201

9.1 การแยกเพศชายและเพศหญงในสถานคมขงขอก�าหนดขนต�าขององคการสหประชาชาตในการปฏบตตอผตองขงระบวา ผหญงทถกลดรอนเสรภาพควรอยในทสถานท

แยกออกจากผตองขงผชาย เพอปองกนการลวงละเมดทางเพศและการคกคามทางเพศ202 ขอก�าหนดขนต�านครอบคลมกฎระเบยบขอบงคบของสถานกกกนทวภมภาค203 เนองจากมบคคลขามเพศจ�านวนนอยมากทไดรบการรบรองเพศสถานะทางกฎหมายในภมภาคน ซงหมายถงวาเมอมการตดสนเกยวกบการคมขงบคคลขามเพศ โดยทวไปมกด�าเนนไปบนฐานของเพศทถกก�าหนด ณ แรกเกด ผหญงขามเพศจงอาจถกจดใหอยในทสถานทเดยวกนกบผชาย ซงท�าใหผหญงขามเพศตกอยในความเสยงตอการถกลวงละเมดทางเพศและการคกคามทางเพศ

9.2 การออกหมายเรยกหรอการประกนตวการขาดการรบรองเพศสถานะทางกฎหมาย และการพงพาบตรประจ�าตวประชาชนเปนเอกสารหลกในการยนยนตวตน

ท�าใหผหญงขามเพศถกปฏบตเสมอนเปนเพศชายในเรอนจ�า ในขณะทผชายขามเพศจะไดรบการปฏบตเสมอนเพศหญง เจาหนาทจะใชฐานขอมลทะเบยนราษฎรในการคนหาบคคลเพอออกหมายเรยก ถาบคคลทอยในหมายเรยกมค�าน�าหนานามเปน “นาย” เจาหนาทจะตามหาผชาย; ถามค�าน�าหนานามเปน “นางสาว” เจาหนาทจะตามหาผหญง เจาหนาทต�ารวจทไดใหสมภาษณในระหวางการเขยนรายงานฉบบนยอมรบวาสถานการณเชนนท�าใหการระบตวผตองสงสยเปนไปไดยากและอาจท�าใหเกดการจบกมตวผดคนในทสด204 การปรบปรงบตรประจ�าตวประชาชนใหมขอมลทสอดคลองกบอตลกษณทางเพศและการแสดงออกทางเพศของบคคลขามเพศสามารถชวยลดปญหาการระบตวตนผดเชนนได

หลกฐานซงเจาหนาทใชในการตรวจสอบอตลกษณของบคคลขามเพศคอ เลข 13 หลกบนบตรประจ�าตวประชาชน และขอมลชวภาพทเกบไวในฐานขอมลทะเบยนราษฎร ภาพถายทลาสมยบนบตรประจ�าตวประชาชนของบคคลขามเพศ (แตสอดคลองกบเพศทถกก�าหนด ณ แรกเกด) จะเปนอปสรรคตอการตรวจสอบประวตอาชญากรรมหรอการตามหาบคคลขามเพศทตกเปนผตองสงสย ดงนนการปรบปรงขอมลบนบตรประจ�าตวประชาชนใหสอดคลองกบอตลกษณทางเพศของบคคลขามเพศจะเปนประโยชนตอความปลอดภยของบคคลขามเพศโดยทวไป และเปนประโยชนตอความสามารถในการระบตวบคคลขามเพศทเปนผกระท�าผดทางอาญา

200 ยงไมมการรบรองบคคลขามเพศทไมไดอยในระบบเพศขวตรงขาม และบคคลทไมไดอยในระบบเพศขวตรงขาม และบคคลทเพศสถานะไมสอดคลองกบเพศทถกก�าหนด ณ แรกเกด ปจจบนคนเหลานยง

ไดรบการปฏบตในฐานะบคคลทมเพศทถกก�าหนด ณ แรกเกด

201 นอกจากนในมาตรา 28 ของรฐธรรมนญก�าหนดวา การจบกมการคมขงการคนหาบคคลหรอการกระท�าใด ๆ ทมผลตอสทธและเสรภาพในชวตและรางกายจะไมไดรบอนญาตเวนแตกระท�าตามค�าสงศาล

หรอหรอเหตอนตามทระบไว ตามกฎหมาย

202 The United Nations Standard Minimum Rules for the Treatment of Prisoners, section 8(a); United Nations Office on Drugs and Crime (2008). Handbook for prison managers and policymakers on

Women and Imprisonment, Criminal Justice Handbook Series, p. 34.

203 For example, Malaysia’s Prisons Regulations 2000, Regulation 5(1); Thailand’s Regulation of Department of Corrections on the treatment of detained persons: Detention and Administration Procedure

No. 24.

204 นาดา ไชยจตต และวรรณพงษ ยอดเมอง (2559). บทสมภาษณ พ.ต.อ. อภชา ถาวรศร ผก�ากบการ, กลมงานตรวจสอบส�านวน 3 กองคดอาญา สมภาษณเมอวนท 25 กมภาพนธ พ.ศ.2559

บทท 9: บคคลขำมเพศทถกคมขงในระบบยตธรรมอำญำของประเทศไทย

การรบรองเพศสถานะตามกฎหมายในประเทศไทย: การทบทวนกฎหมายและนโยบาย54

9.3 การปฏบตตอบคคลขามเพศระหวางการควบคมตวและขณะโดนคมขงหลกการขอท 9 ของหลกการของยอกยาการตาใหแนวทางทชดเจนเกยวกบความรบผดชอบของรฐในการปฏบตตอบคคล

ขามเพศดวยความมมนษยธรรมในขณะทถกคมขง กลาวคอ:

“ทกคนทถกลดรอนเสรภาพตองไดรบการปฏบตดวยความมมนษยธรรมและดวยความเคารพตอศกดศรความเปนมนษย วถทางเพศและอตลกษณทางเพศเปนสวนส�าคญตอศกดศรของบคคล"

หลกการนรวมถงความรบผดชอบของรฐทจะใชมาตรการเพอหลกเลยงการท�าใหบคคลขามเพศทถกคมขงถกผลกส ความเปนชายขอบมากขนไปอก อนอาจท�าใหตกอยในความเสยงตอความรนแรง การรกษาความเจบปวยทางกายและจตใจทไมมคณภาพ หรอการลวงละเมดทางเพศ รวมทงความรบผดชอบในการใหการรกษาทางการแพทยอยางเพยงพอเหมาะสมและค�านงถงความตองการเฉพาะของบคคลขามเพศ เชน การเขาถงยาฮอรโมนและการผาตดแปลงเพศเมอบคคลขามเพศตองการ นยส�าคญของหลกการท 9 เนนย�าวาผทถกคมขงตองมสวนรวมในการตดสนใจเกยวกบสถานททจะถกคมขงทเหมาะสมกบอตลกษณทางเพศของตนมากทสดเทาทจะเปนไปได205

ทงในระดบนานาชาตและในประเทศไทย บคคลขามเพศตองเผชญกบความเสยงทเพมขนของการเลอกปฏบต การซอมทรมาน การรกษาความเจบปวยทไมมคณภาพ และความรนแรง รวมถงการละเมดทางเพศและการขมขนในสถานคมขง อนเปนผลมาจากระบบยตธรรมอาญาทมกมองขามและละเลยความตองการเฉพาะของบคคลขามเพศ206 ปจจบนประเทศไทยยงไมมแนวปฏบตทเปนทางการในกระบวนการตรวจคน กกตว และการคมขงส�าหรบผกระท�าผดทเปนบคคลขามเพศ บคคลขามเพศอาจถกคมขงภายใตหมายระหวางการพจารณาคดอาญาหรอเมอถกคมขง รวมถงระหวางอทธรณคด ระเบยบกรมราชทณฑระบวา ผถกคมขงชายและผถกคมขงหญงตองถกคมขงแยกกน207 ในประเทศไทยนนผหญงขามเพศมแนวโนมถกด�าเนนคดอาญามากกวาผชายขามเพศเพราะส�าหรบผหญงขามเพศหลายๆ คนนน การใหบรการทางเพศเปนหนงในไมกทางเลอกในการมงานท�า แตกเปนการกระท�าทผดกฎหมายในประเทศไทย มหลกฐานแสดงใหเหนวาผหญงขามเพศมความเปราะบางตอความรนแรงทางเพศและทางกายเมอถกคมขงอยกบนกโทษเพศชาย208

เพอทจะคมขงผถกกลาวหาวากระท�าผดในชวงควบคมตว สถานต�ารวจทกแหงในประเทศไทยจงมหองขงสองหองเพอคมขงผชายและผหญงแยกกน และเชนเดยวกนกบประเดนกอนๆ ขอมลเพศบนประจ�าตวประชาชนจะถกใชเพอตดสนวาผกระท�าผดนนเปนผชายหรอผหญงบนฐานเพศทถกก�าหนด ณ แรกเกด อ�านาจตามทระบไวในประมวลระเบยบการต�ารวจฯ ขอ 139 ใหผบงคบบญชาของแตละสถานต�ารวจมอ�านาจสงดวยดลพนจใหมหองคมขงชวคราว และแยกหองคมขงส�าหรบบคคลขามเพศออกกจากผกระท�าผดอน209 อยางไรกตามในระหวางการประชมผมสวนไดสวนเสยพบวา บคคลขามเพศทรวมประชมสวนใหญไมทราบถงประมวลระเบยบนและไมทราบวาคนทถกด�าเนนคดโดยระบบยตธรรมทางอาญาจะไดรบแจงเกยวกบประเดนนมากนอยเพยงใด นอกจากนอ�านาจนมผลแคเพยงในระหวางการควบคมตวขนตนนน ไมสามารถสงผลไปถงการคมขงในเรอนจ�าได (ดหวขอ 9.1 ขางตน)

ในระหวางการสมภาษณผใหขอมลส�าคญจากกรมคมครองสทธและเสรภาพ ผใหขอมลคนดงกลาวมความเหนวาการขาดกฎหมายระเบยบขอบงคบหรอแนวทางปฏบตทชดเจนเกยวกบการปฏบตตอบคคลขามเพศในสถานคมขงจะไมเปนปญหา เพราะกระทรวงยตธรรมไดพจารณาประเดนเหลานแลว อยางไรกตามยงกลาวตอวา “ในทางปฏบตเนองจากมขอจ�ากดดานขนาดพนทของสถานคมขงบางแหง ท�าใหมขอจ�ากดในการจดการสภาพแวดลอมและการแยกผถกคมขงใหเหมาะสม มเพยงเรอนจ�าบางแหงทมทรพยากรเพยงพอเทานนทสามารถจดสรรพนทเพอจดประสงคดงกลาวได"

205 ขอความของหลกการขอท 9 สามารถดไดในภาคผนวก

206 UN Human Rights Council (2016), Report of the Special Rapporteur on torture and other cruel, inhuman or degrading treatment or punishment, 5 January 2016, A/HRC/31/57, paras 34–36; UNODC

(2009) Handbook on Prisoners with Special Needs. Criminal Justice Handbook Series.

207 ระเบยบกรมราชทณฑ วาดวยการปฏบตตอผตองกกขง พ.ศ. 2549 ขอ 24

208 iLaw (2014). The Story of Trans people in Male Prisons – เรองเลาความหลากหลายทางเพศในคก (ชาย)’ [blog], iLaw, 22 April; BBC ai (2016). Stories from an inmate: When ai prisoners will designate

a special area of LGBTs – ฟงความเหนนกโทษ เมอเรอนจ�าาไทยจะเปดแดนพเศษเพอผมความ หลากหลายทางเพศ; Office of the High Commissioner for Human Rights (2011) Discriminatory laws and

practices and acts of violence against individuals based on their sexual orientation and gender identity. A/HRC/19/41; UNODC (2009).

209 ประมวลระเบยบการต�ารวจเกยวกบคด: ระเบยบท 139 พ.ศ. 2545

55

เมอพจารณาถงขอจ�ากดเหลานแลว ผใหขอมลส�าคญเหนวาการผลกดนใหเกดการคมครองสทธมนษยชนผถกคมขง ขามเพศทอยในเรอนจ�าควรผลกดนใหเกดผลในระดบขอตกลงหรอในระดบ “แนวปฏบต” เทานน ผใหขอมลส�าคญเชอวาภายใตขอจ�ากดของทรพยากรในปจจบนนนการก�าหนดใหมขอบงคบนนไมสามารถท�าใหเกดการปฏบตตามไดจรง210

อยางไรกตามความมนคงปลอดภยของบคคลขามเพศในสถานกกกนตองไดรบการใหความส�าคญอยตลอด ตวอยาง การปฏบตทดในระดบนานาชาตและแนวปฏบตสากลเกยวกบการคมขงบคคลขามเพศทออกโดยส�านกงานปองกนยาเสพตดและปราบปรามอาชญากรรมแหงสหประชาชาต (UNODC) ระบวาควรจดสรรผกระท�าผดขามเพศภายใตการปรกษาหารอกบผตองขงเปนรายกรณไป และยงไดระบเพมเตมวาการจดสรรผกระท�าผดขามเพศบนฐานของเพศทถกก�าหนด ณ แรกเกด โดยเฉพาะอยางยง การใหผหญงขามเพศอยในสถานคมขงเดยวกนกบผกระท�าผดชายจะเออใหเกดการลวงละเมดทางเพศและการขมขน ทงนบคคลขามเพศไมควรถกใหไปอยในสถานคมขงหรอหองคมขงรวมกบบคคลทอาจสงผลใหบคคลขามเพศตกอยในความเสยง ไมวาบคคลขามเพศจะไดรบการผาตดเพอปรบรปลกษณใหตรงกบเพศสถานะแลวหรอไมกตาม211

9.4 การคนตวผตองหาในระหวางการจบกมนนต�ารวจมอ�านาจในการคนตวผตองหา “การคนตวดงกลาวตองกระท�าอยางถกตองเหมาะสม และ

การคนตวผหญงจะตองกระท�าโดยผหญง”212

ในประเทศไทยเนองจากผหญงขามเพศมสถานะเปนเพศชายตามกฎหมาย จงถกคนตวโดยผชาย ในขณะทผชายขามเพศทถกจ�าแนกตามกฎหมายวาเพศหญงจะถกคนตวโดยผหญง อยางไรกตามการใชมาตรฐานนกบบคคลขามเพศบนฐานของเพศทถกก�าหนด ณ แรกเกดท�าใหพวกเธอเปราะบางตอความอบอาย การละเมดตอความเปนสวนตว และการเลอกปฏบต

ผใหขอมลส�าคญทานหนงกลาววาในขณะทประมวลกฎหมายวธพจารณาความอาญาระบวาบคคลควรไดรบการคนตวโดยบคคลเพศเดยวกน (ตความวาเปนเพศทถกก�าหนด ณ แรกเกด) ในทางปฏบตคณลกษณะและบคลกภาพของผหญงขามเพศทจะถกคนตวอาจไดรบการพจารณาเพอตดสนวาจะไดรบการคนตวโดยเจาหนาทผหญงหรอไม ตวอยางเชน ผหญงขามเพศไดผานการผาตดแปลงเพศแลวหรอไม หรอเจาหนาทผหญงรสกสะดวกในการคนตวหรอไม เปนตน213 นนหมายความวาเพศของผทท�าการคนตวผหญงขามเพศจะขนอยกบการตดสนใจโดยเจาหนาทมากกวาการท�าตามแนวทางทมอยอยางชดเจน ความคลมเครอนท�าใหผหญงขามเพศมความเปราะบางตอการถกละเมดสทธมนษยชนและศกดศรสวนบคคล แตอยางนอยกนบวาดกวาการตความกฎหมายอยางเครงครด สถานการณดงกลาวนยงเนนย�าใหเหนวาการตกแตงทางกายภาพของผหญงขามเพศยงเปนปจจยส�าคญทก�าหนดวาผหญงขามเพศจะไดรบการปฏบตในสถานคมขงอยางไร มากกวาทจะค�านงความปลอดภยหรอ การเคารพตอศกดศรและสขภาวะของผหญงขามเพศ

ในกรณของผชายขามเพศผใหขอมลส�าคญกลาววาผชายขามเพศจะไดรบการปฏบตโดยไมไดรบการค�านงถงอตลกษณทางเพศ ลกษณะทปรากฏ และไมวาจะผานการผาตดแปลงเพศมาแลวหรอไม214 นนหมายความวาผชายขามเพศจะถกปฏบตในฐานะผหญงอยตลอดเมออยในสถานคมขง ทงนผชายขามเพศจะถกคนตวโดยเจาหนาทผหญงไมวาความตองการ ลกษณะทปรากฏ หรอลกษณะทางกายภาพของพวกเขาจะเปนอยางไรกตาม

การมงเนนเนนดานความมนคงปลอดภย ซงรวมถงการค�านงถงความเสยงตอการถกลวงละเมดทางเพศหรอการคกคามทางเพศ เปนสงจ�าเปนส�าหรบการพจารณาความเปราะบางของบคคลขามเพศในสถานคมขง อยางไรกตาม ความเปราะบางตอความรนแรงนมไดขนอยกบวาบคคลขามเพศไดผานการผาตดเพอเปลยนแปลงอวยวะเพศมาแลวหรอไม (หรอการผาตดหนาอก/เตานม) นโยบายการคนตวของส�านกงานต�ารวจแหงชาตปจจบน อนญาตใหมการใชดลพนจวาจะใหใครคนตวนกโทษขามเพศ

210 นาดา ไชยจตต และวรรณพงษ ยอดเมอง (2559). บทสมภาษณ คณเกดโชค เกษมวงศจตร ผเชยวชาญเฉพาะดานการสงเสรมและระงบขอพพาท กรมคมครอง สทธและเสรภาพกระทรวงยตธรรม สมภาษณ

เมอวนท 22 มกราคม พ.ศ.2559

211 Human Rights Watch (2011); UNODC (2009), p. 115.

212 มาตรา 85 ประมวลกฎหมายวธพจารณาความอาญา เจาพนกงานผจบหรอรบตวผถกจบไว มอ�านาจคนตวผตองหา และยดสงของตาง ๆ ทอาจใชเปนพยานหลกฐานได การคนนนจกตองท�าโดยสภาพ

ถาคนผหญงตองใหหญงอนเปนผคน สงของใดทยดไวเจาพนกงานมอ�านาจยดไวจนกวาคดถงทสด เมอเสรจคดแลวกใหคนแกผตองหาหรอแกผอน ซงมสทธเรยกรองขอคนสงของนน เวนแตศาลจะสงเปน

อยางอน

213 นาดา ไชยจตต และวรรณพงษ ยอดเมอง (2559). บทสมภาษณ พ.ต.อ. อภชา ถาวรศร ผก�ากบการ, กลมงานตรวจสอบส�านวน 3 กองคดอาญา สมภาษณเมอวนท 25 กมภาพนธ พ.ศ.2559

214 อยบนพนฐานของมาตรา 85 ประมวลกฎหมายวธพจารณาความอาญา และประมวลระเบยบการต�ารวจเกยวกบคด: ขอท 70 ซงขอกฎหมายทงสองถกน�ามาอภปรายประเดนตาง ๆ เชน ใครควรท�าการ

คนหารางกายของบคคลขามเพศ ทงนเพอรกษาความปลอดภยของประชาชนและเพอปองกนการละเมดทไมเปนธรรม ผชายขามเพศจะถกคมขงโดยไมค�านงถงลกษณะทปรากฎภายนอก คณลกษณะ หรอ

ไมวาพวกเขาจะผานการศลยกรรมแปลงเพศหรอไมกตาม อางแลว

บทท 9: บคคลขำมเพศทถกคมขงในระบบยตธรรมอำญำของประเทศไทย

การรบรองเพศสถานะตามกฎหมายในประเทศไทย: การทบทวนกฎหมายและนโยบาย56

บนฐานดานความปลอดภย อยางไรกตามแนวทางดงกลาวควรท�าใหเปนแนวปฏบตอยางทางการและอนญาตใหมการใชวธการทเคารพ อตลกษณทางเพศของบคคลขามเพศ และสทธสวนบคคล และสทธทจะไดรบความปลอดภย แนวทางนควรปรบใชกบ ผตองขงขามเพศทกคน ไมวาอตลกษณทางเพศหรอสถานะการผาตดจะเปนอยางไรกตาม แนวทางดงกลาวจะเปนตวอยางแนวทางปฏบตทดใหแกเขตอ�านาจศาลอน215

แนวทางระหวางประเทศของส�านกงานปองกนยาเสพตดและปราบปรามอาชญากรรมแหงสหประชาชาต (UNODC) เรองการคมขงบคคลขามเพศไดเสนอแนะวาผตองขงขามเพศตองไดรบโอกาสในการเลอกเพศของผคนตว216 ซงควรด�าเนนไปโดย ไมเกยววาบคคลขามเพศจะไดรบการผาตดทางเพศแลวหรอไม นอกจากนผรายงานพเศษขององคการสหประชาชาตเรองการทรมานไดเรยกรองใหรฐภาคของอนสญญาตอตานการทรมาน “รบรองใหผถกคมขงขามเพศทกคนมโอกาสเลอกวาจะถกคนตวโดยเจาหนาทเพศชายหรอเพศหญง” รวมถง “ค�านงถงอตลกษณทางเพศและทางเลอกของบคคลกอนทจะตดสนใหบคคลขามเพศถกคมขงในสถานคมขงใดและใหโอกาสในการอทธรณการตดสนดงกลาว”217

9.5 การเขาถงฮอรโมนและการตรวจสขภาพของบคคลขามเพศนอกจากนคณะวจยยงไดพดคยกบผหญงขามเพศทรายงานวามระเบยบขอบงคบในการคมขงทสงผลตอบคคลขามเพศ

โดยอยางไมเปนธรรมมากไปกวาการคนตวขนตนและการคมขง กฎระเบยบเหลานรวมถงขอบงคบดานการแตงกาย ซงจ�ากดการแสดงออกทางเพศของผตองขงขามเพศ เชน การบงคบใหผหญงขามเพศตองตดผมและการหามใชฮอรโมนในขณะถกคมขง ส�าหรบผหญงขามเพศหลายคนการรบบรการทางสขภาพเพอการเปลยนผานทางเพศ เชน การใชฮอรโมน และการตรวจสขภาพทเกยวของกบการเปลยนผาน เปนความจ�าเปนในการรกษาสขภาพทางกายและสขภาพจต การปฏเสธการเขาถงฮอรโมนตอผตองขงขามเพศในสถานคมขงจงเปนการละเมดสทธในการมสขภาวะทด 218

ดวยเหตน แมวากระทรวงยตธรรมจะตระหนกถงความทาทายและปญหาทผตองขงขามเพศตองเผชญในสถานคมขง แตการขาดกฎระเบยบขอบงคบทค�านงและปกปองบคคลขามเพศ ทงในประเดนเกยวกบการคนตวและการคมขง กยงสงผลใหผตองขงขามเพศมความเปราะบางตอการใชดลพนจของเจาหนาทและขอจ�ากดดานทรพยากร ดงนนจงเสนอเปนอยางยงวาควรมการก�าหนดใหมนโยบายทมศกยภาพในการบงคบใชมากกวา ‘แนวปฏบต’ และมการบงคบใชและตดตามในเรอนจ�าและสถานคมขงทกแหง

ประสบการณเหลานของผหญงขามเพศทถกคมขงแสดงใหเหนถงความส�าคญกบของการรบรองเพศสถานะทางกฎหมายในประเทศไทย ยงไปกวานนในระหวางการประชมผเชยวชาญส�าหรบรายงานนในครงท 2 กระทรวงยตธรรมชวาในระยะสนนกระทรวงยตธรรมมความตงใจทจะพฒนาและออกแนวปฏบตในการปกปองคมครองสทธของบคคลขามเพศในเรอนจ�า โดยจะจดใหมการพฒนารวมกบกรมพนจและคมครองเดก กรมราชทณฑ และภาคประชาสงคมดานบคคลขามเพศ นเปนหนงในโอกาสในการผลกดนนโยบายเพอตอกย�าผลดทจะเกดขนตอสวสดการของบคคลขามเพศหากมการรบรองเพศสถานะทางกฎหมาย ทงนสงส�าคญคอแนวทางดงกลาวตองครอบคลมถงบคคลขามเพศทกคนไมวาจะผานการแปลงเพศหรอรบบรการทางการแพทยเพอเปลยนรปลกษณใหตรงกบเพศสถานะมาแลวหรอไมกตาม

ปจจบนยงไมมขอมลเกยวกบประสบการณของผชายขามเพศในการถกคนตวหรอคมขง อยางไรกตามเมอพจารณาถง การขาดแนวปฏบตและกฎระเบยบขอบงคบทชดเจน จงเปนไปไดวาผชายขามเพศอาจตองเผชญกบปญหาทคลายคลงกนกบผหญงขามเพศในการถกคนตว การจดสรรวาจะถกคมขงในสถานคมขงใด และการเขาถงการดแลสขภาพทเกยวกบการเปลยนแปลงเพศ ทงนเนองจากยงขาดขอมล ประสบการณของผชายขามเพศในสถานคมขงในประเทศไทยจงนบเปนประเดนทจ�าเปนตองมการศกษาวจยเพมเตมในอนาคต

215 HPP, APTN, UNDP (2015) p. 18.

216 UNODC (2009) pp. 117–118.

217 Thailand ratified the Convention against Torture and Other Cruel, Inhuman or Degrading Treatment in 2007; UN Human Rights Council, Report of the Special Rapporteur on torture and other cruel,

inhuman or degrading treatment or punishment, 5 January 2016, A/ HRC/31/57, para. 70 (s) and (u).

218 HPP, APTN, UNDP (2015).

57

บทท 10 การรบรองเพศสถานะทางกฎหมาย กบการวนจฉยทางการแพทย (พยาธสภาพทางจตวทยา) ในประเทศไทย219

ในประเทศไทยหลกฐานทางวทยาศาสตรและทางการแพทยมบทบาทส�าคญในการพฒนาและการตความกฎหมายและกฎระเบยบขอบงคบ เปนผลใหบทบาทของหลกฐานเอกสารทางการแพทยไดกลายเปนหลกในการประชมถกเถยงเกยวกบการรบรองเพศสถานะทางกฎหมายของบคคลขามเพศในประเทศไทย และดงทรายงานการวจยนไดกลาวมาตลอด บคคลขามเพศมกถกก�าหนดใหตองยนเอกสารรบรองทางการแพทยทวนจฉยวาบคคลขามเพศนนมความผดปกตของอตลกษณทางเพศเพอใหไดรบการรบรองอตลกษณทางเพศ220 นอกจากนในหลายครงศลยแพทยตองใหการรบรองการเปลยนแปลงรางกายของบคคลขามเพศเพอเปนหลกฐานการสนบสนนในการรบรองอตลกษณทางเพศดงกลาว221 และในหลายกรณนกกจกรรมบคคลขามเพศและผก�าหนดนโยบายในประเทศไทยไดแสดงความเหนวาการนยามบคคลทมหลากหลายทางเพศวาเปนความเจบปวยทางจตเปนหนทางเดยวทจะพสจนการมตวตนและความจ�าเปนเฉพาะของบคคลขามเพศ

อยางไรกตาม ยงมประเดนส�าคญอกประเดนหนง นนคอการแยกแยะระหวางหลกฐานทางการแพทยในฐานะหลกฐานสนบสนนและการท�าใหหลกฐานทางการแพทยนนกลายเปนเงอนไขในการยอมรบการมสทธมนษยชนขนพนฐาน ทงนองคกรสทธมนษยชนทงในระดบนานาชาต ระดบภมภาค และระดบประเทศ ตางก�าลงเรยกรองใหหยดมองอตลกษณทางเพศทหลากหลายเปนความผดปกตทางจต และเรยกรองใหยกเลกการใชการวนจฉยทางการแพทยหรอการศลยกรรมเปนเงอนไขเบองตนในการรบรองเพศสถานะทางกฎหมาย222 ในป พ.ศ.2553 และ 2558 ผเชยวชาญทางการแพทยทวโลกทเชยวชาญดานการแปลงเพศไดยนยนถงการแยกแยะความแตกตางดงกลาวน สมาคมวชาชพโลกวาดวยสขภาพของบคคลขามเพศ (WPATH) ไดออกแถลงการณคดคานการก�าหนดใหศลยกรรมและการท�าหมนเปนเงอนไขเบองตนในการรบรองเพศสถานะทางกฎหมาย ผเชยวชาญดานสทธมนษยชนจ�านวนมากและหนวยงานขององคการสหประชาชาตยนยนวาขอก�าหนดดงกลาวเปนขอก�าหนดทละเมดสทธมนษยชนของบคคลขามเพศในการก�าหนดใจตนเองและการไดรบการรบรองโดยกฎหมาย223

ในเดอนพฤษภาคม พ.ศ.2553 คณะกรรมการสมาคมวชาชพโลกวาดวยสขภาพของบคคลขามเพศออกแถลงการณตอไปนเพอเรยกรองใหยกเลกการก�าหนดวาการเปนบคคลขามเพศเปนความผดปกตทางจต:

“การแสดงออกซงลกษณะทางเพศ รวมถงอตลกษณทมตรงตามลกษณะทางเพศทสงคมก�าหนดเปนปรากฏการณทวไปทมความแตกตางกนไปในแตละวฒนธรรม ซงไมควรถกตดสนวาเปนโรคหรอสงเลวราย การท�าใหการแสดงออกซงลกษณะทางเพศและ อตลกษณทางเพศกลายเปนความผดปกตทางจตนนเปนการสงเสรมตตรา อคต และการเลอกปฏบตตอบคคลขามเพศ สงผลใหบคคลขามเพศเปราะบางตอการถกกดกนและการเบยดขบทางสงคม และยงเพมความเสยงตอปญหาทางสขภาพจตและสขภาวะทางกาย สมาคมวชาชพโลกวาดวยสขภาพของบคคลขามเพศเรยกรองใหองคกรวชาชพทางการแพทยและองคกรของรฐทบทวนนโยบายและแนวปฏบตเพอขจดการตตราตอบคคลทมความแตกตางหลากหลายทางเพศสถานะ” 224

219 การวนจฉยทางการแพทยพยาธสภาพทางจตวทยา คอการนยามอตลกษณทางเพศของบคคลขามเพศวามความผดปกตทางจต

220 กรณาดหวขอ 7.2 “การรบรองและปกปองคมครองบคคลขามเพศในกองทพ” และบทท 6 การรบรองเพศสถานะทางกฎหมายในระบบการศกษา

221 นาดา ไชยจตต และวรรณพงษ ยอดเมอง (2559). บทสมภาษณ รศ.นพ. ศรชย จนดารกษ, ศลยแพทยตกแตงประจ�าสถาบน PAI สมภาษณเมอวนท 15 มนาคม พ.ศ.2559

222 Winter, Sam et al. (2016). Transgender people: health at the margins of society, The Lancet, Volume 388, Issue 10042, pp. 390–400.

223 กรณาดหวขอ 1.7 “บรบทสากล” เพอเปนขอมลเพมเตม

224 HPP, APTN, UNDP (2015), pp. 32–33

บทท 10: กำรรบรองเพศสถำนะทำงกฎหมำยกบกำรวนจฉยทำงกำรแพทย (พยำธสภำพทำงจตวทยำ) ในประเทศไทย

การรบรองเพศสถานะตามกฎหมายในประเทศไทย: การทบทวนกฎหมายและนโยบาย58

บญชจ�าแนกทางสถตระหวางประเทศของโรคและปญหาสขภาพทเกยวของ (ICD) ซงออกโดยองคการอนามยโลกและคมอการวนจฉยและสถตส�าหรบความผดปกตทางจต (DSM) ของสมาคมจตเวชอเมรกนถกน�ามาใชโดยระบบสาธารณสข ทวโลก รวมทงประเทศไทย กอนหนาน ICD และ DSM ระบใหอตลกษณขามเพศเปน “ความผดปกตของอตลกษณทางเพศ” หรอ GID225 ในป พ.ศ. 2556 คมอการวนจฉยและสถตส�าหรบความผดปกตทางจตไดรบการปรบปรง และ GID ถกแทนทดวยค�าวา ‘ภาวะความไมสอดคลองกนของเพศสถานะ’226 ซงถอเปนค�าทมความหมายเชงบวกมากขน เนองจาก GID เปนเปนการตตราอตลกษณทางเพศของบคคลขามเพศ ในขณะทค�าวาภาวะความไมสอดคลองกนของเพศสถานะมความเจาะจงไปทความทกขใจของบคคลขามเพศจ�านวนหนงเมออตลกษณทางเพศไมสอดคลองกบรางกาย อยางไรกตามการเปลยนแปลงของค�าเหลานยงมได สงผลใหเกดความเปลยนแปลงในประเทศไทย

ปจจบน ICD อยในระหวางการแกไขปรบปรง และไดมการระบวา ICD ฉบบท 11 จะตดค�าวา “ความผดปกตของเพศสถานะ” ออกจากบททวาดวยสขภาพจตและจะออกค�าใหมทจะไมท�าใหการแสดงออกทางเพศเปนพยาธสภาพ โดยมขอเสนอใหบรรจไวในบททวาดวย ‘อาการทเกยวของกบสขภาวะทางเพศ’ แทน ทงนเพอด�ารงไวซงโอกาสส�าหรบบคคลขามเพศในการเขาถงบรการดานสขภาพทเกยวของกบการเปลยนผานทางเพศ227

ในชวงหลายปทผานมา ตวอยางแนวทางการปฏบตทดในการรบรองเพศสถานะทางกฎหมายเรมมจ�านวนเพมขนเรอยๆ ทวโลก ซงแนวทางเหลานองตามหลกการในการก�าหนดใจตนเองและการมอ�านาจความชอบธรรมในเนอตวรางกายของตน ในเดอนพฤษภาคม พ.ศ. 2555 ประเทศอารเจนตนากลายเปนประเทศแรกทผานกฎหมายอตลกษณทางเพศทอนญาตใหบคคลขามเพศสามารถเปลยนแปลงเครองหมายก�าหนดเพศในใบสตบตรและเอกสารทเกยวของไดตามความตองการของตน228 และประเดนส�าคญหนงกคอกฎหมายฉบบนไมก�าหนดใหการวนจฉยทางการแพทย การศลยกรรม หรอใชฮอรโมน เปนเงอนไขในการก�าหนด อตลกษณทางเพศ นอกจากน ประเทศเดนมารก229 ประเทศมอลตา230 ประเทศไอรแลนด231 และประเทศนอรเวย232 ตางกไดตรากฎหมายทอนญาตใหบคคลขามเพศสามารถนยามอตลกษณทางเพศของตวเองไดโดยไดรบการรบรองตามกฎหมายและไมตองผานการวนจฉยทางการแพทย การผาตด หรอการรบฮอรโมน

225 ดงทไดแสดงในรายงานฉบบน, ความผดปกตทางอตลกษณทางเพศ (GID) ยงคงถกใชในการวนจฉยในประเทศไทยอยในปจจบน

226 HPP, APTN, UNDP (2015) p. 32.

227 เมอมการเปลยนแปลงในการจดท�า 'ความผดปกตทางอตลกษณทางเพศ' หรอค�าวา 'ความไมสอดคลองของเพศสถานะ' อตลกษณขามเพศสถานะกไมไดถกวนจฉยอกตอไปในลกษณะของความผดปกต

ทางจตหรอผดปกตทางพฤตกรรม; Transgender Europe (TGEU) (2014a). A step in the right direction: WHO proposes to remove FG “Gender Identity Disorders” from the mental and behavioural

disorders [Press Release]; Drescher, Jack et al. (2012). Minding the Body: Situating Gender Identity Diagnoses in the ICD-11. International Review of Psychiatry, 24 (6), pp. 568–77.

228 Ley 26743: Derecho a la identidad de género. [Law No. 26743: Right to gender identity]. An English translation of this Act is available at: https://globaltransaction. les.wordpress.com/2012/05/

argentina-gender-identity-law.pdf (Accessed 7 July 2016).

229 The Danish law, including an uno cial English language translation are available at TGEU (2014) Danish Trans Law Amendments 2014, 26 September, http://tgeu.org/danish-trans-law-amendments-

2014-l-182-motion-to-amend-the-act-on-the-danish-civil- registration-system (Accessed 9 August 2016).

230 Malta’s Gender Identity, Gender Expression and Sex Characteristics Act; TGEU (2015) Malta Adopts Ground-breaking Trans and Intersex Law [Press Release] 1 April. Available at: http://tgeu.org/

malta-adopts-ground-breaking-trans-intersex-law/ (Accessed 9 August 2016).

231 Ireland’s 2015 Gender Recognition Act is available at: Transgender Equality Network Ireland (2015) Legal Gender Recognition in Ireland, http://www.teni.ie/page.aspx?contentid=586 (Accessed 9

August 2016).

232 Lov om endring av juridisk kjønn 17. june. 2016. Nr. 46 [Law amending legal status] 17. June 2016. Nr. 46]. ere is currently no English language translation available for this law. However, the

Norwegian law is available at: https://lovdata.no/dokument/NL/lov/2016- 06-17-46 (Accessed 20 December 2016).

59

บทท 11 บคคลเพศกำากวมกบการรบรองเพศ สถานะทางกฎหมาย

การศกษาวจยนถกออกแบบเพอศกษาประเดนการรบรองเพศสถานะทางกฎหมายของประเทศไทย ซงมไดมการเกบขอมลเชงรกเกยวกบกฎหมาย นโยบาย ระเบยบขอบงคบ และการพพากษาของศาลเพอใหบคคลเพศก�ากวมสามารถแกไขชอ เพศ หรอค�าน�าหนานามของตนในเอกสารทางราชการ อยางไรกตามคณะวจยพบวามบทบญญตทเกยวของกบบคคลเพศก�ากวมอย จงตดสนใจทจะรวบรวมขอมลเหลานและน�าเสนอในรายงานฉบบนเพอประโยชนในการอางองในอนาคต อยางไรกตามการวเคราะหเชงลกเกยวกบกฎหมายการรบรองเพศสถานะส�าหรบบคคลเพศก�ากวมในประเทศไทยอยนอกขอบเขตของการศกษาครงน

เพศก�ากวม (Intersex) เปนค�าทมความหมายครอบคลมความหลากหลายของรางกายตามธรรมชาตซงมลกษณะรวมกนคอ คณลกษณะทางกายภาพ ฮอรโมน หรอลกษณะทางพนธกรรมของบคคลเพศก�ากวมนนไมสอดคลองกบลกษณะของเพศชายและเพศหญงทสงคมคาดหวงแบบเหมารวม233 อยางไรกตามในบรบทของสงคมไทยค�าวา ‘บคคลเพศก�ากวม’ และ ‘บคคลขามเพศ’ มฐานคดทางวฒนธรรมรวมกน และมกถกน�ามาปะปนรวมกนภายใตค�าวา ‘กะเทย’ ปจจบนสงคมไทยยงขาดความรเกยวกบตวตนของบคคลเพศก�ากวมและปญหาทบคคลเพศก�ากวมตองเผชญ

ในประเดนการรบรองเพศสถานะทางกฎหมายในประเทศไทย ในขณะทบคคลขามเพศยงไมสามารถแกไขค�าน�าหนานามหรอเครองหมายก�าหนดเพศสถานะในสตบตรได แตบคคลเพศก�ากวมยงมทางเลอกทางกฎหมายทแตกตางไปจากบคคลขามเพศ มาก

บคคลเพศก�ากวมบางคนอาจสามารถแกไขเพศทถกลงทะเบยนไวในเอกสารทงหมดได อยางไรกตามสทธนจ�ากดอยเฉพาะกบคนทไดรบการวนจฉยวามภาวะเพศก�ากวมตงแตแรกเกดแลวเทานน234 (ยดตามหลกอวยวะเพศก�ากวม) และตองเปนผทไดรบการผาตด “ท�าใหเพศเปนปกต” เพอท�าใหอวยวะเพศสอดคลองกบความเปนเพศชายหรอเพศหญงอยางใดอยางหนง ในระดบสากลนนการผาตดในลกษณะดงกลาวมกกระทบเมอบคคลเพศก�ากวมยงเดกเกนกวาทจะใหความเหนชอบได แนวปฏบตนจงถกวพากษวจารณโดยกลไกและหนวยงานของสหประชาชาตวาเปนการละเมดสทธมนษยชน235

การศกษาครงนพบวา ประเทศไทยไมมกฎหมายการรบรองเพศสถานะส�าหรบบคคลเพศก�ากวมทไมระบเงอนทางการแพทยหรอการผาตด236 งานวจยส�าหรบโครงการนพบเอกสารค�าสงทางปกครองฉบบหนงซงออกโดยกระทรวงมหาดไทยในป พ.ศ. 2535 237 ขอบเขตของเอกสารนจ�ากดอยทบคคลเพศก�ากวมทม “อวยวะคลมเครอ” เทานน

ค�าสงทางปกครองนออกเพอตอบสนองตอกรณในป พ.ศ. 2535 ทถกรองเรยนไปยงคณะกรรมการสทธมนษยชนแหงชาตของประเทศไทย โดยทบคคลเพศก�ากวมทเปนผใหญตองการทจะเปลยนค�าน�าหนานามในเอกสารทางกฎหมาย238 คณะกรรมการขอใหกรมการปกครองชแจงวาบคคลเพศก�ากวมสามารถเปลยนแปลงขอมลทะเบยนราษฎร และเอกสารทางกฎหมาย เชน บตรประจ�าตวประชาชน ไดหรอไม และถาสามารถเปลยนแปลงไดจะอาศยอ�านาจตามกฎหมายและระเบยบใด

233 APF (2016). p. 65.

234 นกเคลอนไหวในประเดนบคคลเพศก�ากวมหลายคนปฏเสธภาษาทางการแพทยทใชอธบายถงรางกายของคนทมเพศก�ากวม การก�าหนดใหรางกายของบคคลเพศก�ากวมเปนความเจบปวยถกใชในการสราง

ความชอบธรรมใหกบการผาตดเพอบงคบใหรางกายของบคคลเพศก�ากวมสอดคลองกบความเปนเพศชายและเพศหญงอยางใดอยางหนง การรกษาเหลานมกเกดขนโดยปราศจากความยนยอมพรอมใจ

และอาจสงผลกระทบในระยะยาวตอสขภาพจต อารมณ กาย และสขภาวะทางเพศของบคคลทมเพศก�ากวม ดงนนผเขยนรายงานฉบบนเลอกทจะไมผลตซ�าการใชค�าทไมถกตองเหลานกบรางกายทเกด

ขนตามธรรมชาตของคนทมเพศก�ากวม ทงนมการใชค�าดงกลาวเฉพาะเมอเปนการอางองโดยตรงจากตวบททอางอง; Astraea Lesbian Foundation for Justice (2016).

235 UN Human Rights Council (2013); WHO, OHCHR, UN Women, UNAIDS, UNDP, UNFPA and UNICEF (2014); UN Office of the High Commissioner for Human Rights (2015); WHO (2015).

236 การก�าหนดเงอนไขทางการแพทยและศลยกรรมส�าหรบบคคลเพศก�ากวมในการแกไขเอกสารประจ�าตวของตนเปนการละเมดกฎหมายสทธมนษยชนระหวางประเทศ กรณาดหวขอ 1.7 “บรบทสากล”

เพอเปนขอมลเพมเตม

237 ส�านกบรหารทางทะเบยน กรมการปกครอง กระทรวงมหาดไทย

238 นาดา ไชยจตต และวรรณพงษ ยอดเมอง (2559). บทสมภาษณ คณกตพร บญอ�า, เจาหนาทดานสทธมนษยชน คณะกรรมการสทธมนษยชนแหงชาต สมภาษณเมอวนท 4 มนาคม พ.ศ.2559

บทท 11: บคคลเพศก�ำกวมกบกำรรบรองเพศสถำนะทำงกฎหมำย

การรบรองเพศสถานะตามกฎหมายในประเทศไทย: การทบทวนกฎหมายและนโยบาย60

ในหนงสอราชการทออกโดยส�านกบรหารการทะเบยนมการชแจงวา บคคลเพศก�ากวมในกรณนไดรบการระบวาเปนเพศชายในสตบตร แตไดรบ “การวนจฉย” วาม “ความผดปกตของอวยวะเพศ” และไดผานการผาตด “เอาอวยวะทผดปกตออกแลว”239 หนงสอราชการฉบบนระบวาการผาตดนน “ไมใชการผาตดเพอเปลยนแปลงเพศ” ซงจากหลกฐานน “นายทะเบยนสามารถแกไขหลกฐานในสตบตรและทะเบยนบานตามความเปนจรงตามระเบยบของส�านกบรหารการทะเบยน”240

คณะกรรมการสทธมนษยชนแหงชาตไดยนยนวาค�าสงทางปกครองนไดจ�ากดการแกไขบนทกขอมลของบคคลเพศก�ากวมไดเฉพาะเมอความเปนเพศก�ากวมนนเกดจากการม “อวยวะเพศคลมเครอ” ซงถกระบไว ณ แรกเกด และไดมการผาตดอวยวะเพศใหสอดคลองกบความเปนเพศชายหรอเพศหญงอยางใดอยางหนงแลว241 ซงเปนการกดกนบคคลเพศก�ากวมสวนใหญให ไมสามารถการแกไขรายละเอยดเพศในขอมลทะเบยนราษฎรได242

หลงจากนน คณะกรรมการสทธมนษยชนแหงชาตจงไดจดท�าเอกสารเผยแพรโดยมจดมงหมายเพอใหขอมลเกยวกบกระบวนการดงกลาว เอกสารเผยแพรดงกลาวนไดระบถงเอกสารตางๆ ทบคคลเพศก�ากวมทมสทธในการเปลยนแปลงแกไขขอมลจ�าเปนตองยนเพอการแกไขขอมลในรายการทะเบยนราษฎร โดยมรายละเอยดดงน243

1. ใบรบรองแพทยเกยวกบเพศสถานะและวถทางเพศ รวมทงความเหนของแพทยผเชยวชาญ ในการก�าหนดค�าน�าหนานามทควรใชและบคคลทขอเปลยนแปลงจ�าเปนตองมการผาตดอวยวะเพศใหมอวยวะเพศชายหรอหญงอยางใดอยางหนงในลกษณะทไมมความก�ากวม

2. หมายเลขประจ�าตวประชาชน 13 หลก3. ชอของบคคลทเปนพยานและไปแสดงตว ณ ส�านกงานเขต หรอส�านกงานเขตตามภมล�าเนา

แนวปฏบตนมปญหาในหลายระดบ กลาวคอเปนการตตราบคคลเพศก�ากวม หรอคนทม ‘อวยวะเพศก�ากวม’ ใหเปนความผดปกตทควรไดรบการแกไขดวยการผาตด ซงเปนแนวทางทขดกบหลกฐานดานสทธมนษยชนสากลทมเพมขนเรอยๆ อนชชดวา การผาตดดงกลาวโดยมากมกกระท�ากอนทบคคลเพศก�ากวมจะมอายมากพอทจะใหความยนยอม ภายในสถานการณน แนวปฏบตดงกลาวนบเปนการละเมดมาตรฐานสทธมนษยชนหลายประการ

แมวากระบวนการดงกลาวจะถกก�าหนดขนอยางชดเจน แตเงอนไขในการพจารณาเพศสถานะและวถทางเพศของบคคลเพศก�ากวมกอนทจะอนญาตใหมการเปลยนแปลงเอกสารนนมไดค�านงถงสทธในการก�าหนดใจตนเองของบคคลเพศก�ากวม นอกจากนยงแสดงใหเหนวาวถทางเพศของบคคลเพศก�ากวมถกน�ามาใชในการพจารณาดวย ปรากฏการณนสอดคลองกบประสบการณชวตของบคคลขามเพศและบคคลเพศก�ากวมในประเทศไทย นนคออตลกษณทางเพศและวถทางเพศยงคงถกรบรภายใตกรอบวถทางเพศแบบรกตางเพศ สงผลใหบคคลเพศก�ากวมทรกตางเพศมแนวโนมทจะไดรบอนญาตใหเปลยนแปลงเอกสารมากกวาบคคลเพศก�ากวมทมวถทางเพศกบคนเพศเดยวกน244 บคคลเพศก�ากวมมความหลากหลายในวถทางเพศและอตลกษณทางเพศเชนเดยวกบคนอนๆ และไมควรถกเลอกปฏบตดวยเหตแหงวถทางเพศหรออตลกษณทางเพศนน ถาบคคลเพศก�ากวมตองการเปลยนแปลงรายละเอยดเรองเพศในเอกสาร หลกฐานทางการแพทยของวถทางเพศกไมควรเปนเงอนไขในการเปลยนแปลงนน

239 รองผอ�านวยการ, ส�านกบรหารทางทะเบยน (2545). หนงสอถงหนวยบรหารทางทะเบยนพษณโลก ท มท.0322/9158 ลงวนท 21 ตลาคม

240 ส�านกบรหารทางทะเบยน (2545) ขอท115: ระเบยบนระบวาเพอทจะแกไขเนอหาในเอกสารทะเบยนราษฎรผรองขอจะตองสงเอกสารไปยงนายทะเบยนอ�าเภอหรอนายทะเบยนทองถน ถาการจดทะเบยน

ไดรบการพจารณาอนมตแลวใหแกไขเนอหาในเอกสารทะเบยนราษฎรตอไป

241 นาดา ไชยจตต และวรรณพงษ ยอดเมอง (2559). บทสมภาษณ คณกตพร บญอ�า, เจาหนาทดานสทธมนษยชน คณะกรรมการสทธมนษยชนแหงชาต สมภาษณเมอวนท 4 มนาคม พ.ศ.2559

242 บคคลเพศก�ากวมมอยหลายรปแบบ ซงรวมถง เพศก�ากวมในระดบโครโมโซมหรอระดบฮอรโมนทไมไดสงผลใหมอวยวะเพศก�ากวมตงแตแรกเกด เปนผลใหบคคลเพศก�ากวมจ�านวนมากอาจไมพบวาตนเอง

คอบคคลเพศก�ากวมจนกวาจะถงวยรนหรอวยผใหญ

243 National Human Rights Commission of Thailand (2012). Request for the revision of the civil registration record: in case of the request for the revision of name title of intersex persons at birth

[Pamphlet].

244 การประชมผมสวนไดสวนเสยครงท 2 เรองการรบรองเพศสถานะในประเทศไทย วนท 15 มถนายน 2559 อาคารส�านกงานเลขาธการสหประชาชาต กรงเทพ

61

ตวอยางส�าคญของการปฏบตทดในการรบรองเพศสถานะทางกฎหมายของบคคลเพศก�ากวมในระดบสากล คอกรณของประเทศมอลตา กฎหมายของประเทศมอลตาไดค�านงถงสทธมนษยชนของบคคลขามเพศอยางเปนลายลกษณอกษร และเปนครงแรกในโลกทหามการผาตดทเรยกวา ‘การท�าใหเพศเปนปกต’ ในทารกทมภาวะเพศก�ากวม และเปนประเทศทสองในโลกหลงจากประเทศออสเตรเลยทปกปองคมครองบคคลเพศก�ากวมจากการเลอกปฏบตโดยการระบอยางชดเจนวาหามการเลอกปฏบตดวยเหตแหงความเปนเพศก�ากวม245

ค�าแถลงการณจากการประชมบคคลเพศก�ากวมระหวางประเทศครงท 3 ในเดอนธนวาคม พ.ศ. 2556 ซงมผประชมจากภมภาคเอเชยดวยนน ไดวางกรอบการรบรองทางกฎหมายส�าหรบบคคลเพศก�ากวมโดยค�านงถงสทธในเนอตวรางกาย อ�านาจและความชอบธรรม และสทธในการก�าหนดใจตนเอง ค�าแถลงการณนไดเสนอแนวการปฏบตทดส�าหรบการรบรองเพศสถานะทางกฎหมายของบคคลเพศก�ากวมไวดงน

∞ เสนอใหลงทะเบยนเดกเพศก�ากวมในฐานะเพศหญงหรอเพศชาย โดยตองตระหนกวาเดกเหลานเมอเตบโตขนแลวอาจระบเพศหรอเพศสถานะของตนแตกตางไปจากทลงทะเบยนไว

∞ สงเสรมใหการจ�าแนกเพศหรอเพศสถานะสามารถแกไขไดภายหลงผาน โดยมขนตอนทงายไมซบซอน และเปนไปตามการรองขอของบคคลเพศก�ากวม ผใหญและผเยาวทกคนสามารถทจะเลอกเปนเพศหญง (F) เพศชาย (M) เพศสถานะทอยนอกระบบเพศขวตรงขาม หรอเลอกมากกวาหนงได ทงนในอนาคตเพศหรอเพศสถานะไมควรถกระบในสตบตรหรอเอกสารระบตวตน เชนเดยวกนกบเชอชาตหรอศาสนา

245 บคคลเพศก�ากวมไดรบการคมครองภายใต กฎหมาย "ลกษณะทางเพศ" ของมอลตาป พ.ศ. 2558 และในประเทศออสเตรเลย 'ความเปนเพศก�ากวม' ถกเพมเปนกลมทไดรบความคมครองตามตาม

พระราชบญญตการเลอกปฏบตทางเพศของรฐบาลกลาง 1984 (Cth) ในป พ.ศ. 2556 เชนเดยวกบวถทางเพศและอตลกษณทางเพศ; อตลกษณทางเพศของมอลตาการแสดงออกทางเพศ และคณลกษณะ

ทางเพศ 2015; TGEU (2015); มลนธ Open Society (2014)

บทท 11: บคคลเพศก�ำกวมกบกำรรบรองเพศสถำนะทำงกฎหมำย

การรบรองเพศสถานะตามกฎหมายในประเทศไทย: การทบทวนกฎหมายและนโยบาย62

บทสรป

รายงานนไดรวบรวมและศกษากฎหมาย ระเบยบขอบงคบ และนโยบายจ�านวนหนงในประเทศไทยทไดรวมเอาบคคลขามเพศเขาไวในขอบเขตของกฎหมายและนโยบายเหลานน ซงอาจมความเกยวของกบการรบรองเพศสถานะทางกฎหมาย

ในชวงหลายปทผานมาประเทศไทยไดบงคบใชพระราชบญญตความเทาเทยมระหวางเพศซงใหความคมครองจาก การเลอกปฏบตตอบคคลขามเพศ และไดมการก�าหนดระเบยบขอบงคบตางๆ ทระบวากฎหมายเกยวกบการเกณฑทหารมผลบงคบใชกบผหญงขามเพศอยางไร อยางไรกตามแมวาความเปลยนแปลงเหลานจะแสดงถงความคบหนา แตกฎหมาย ระเบยบขอบงคบ หรอนโยบายตางๆ กยงไมไดใหความส�าคญอยางเพยงพอกบการปกปองบคคลขามเพศจากการเลอกปฏบตและ การรบรองเพศสถานะทางกฎหมาย

ดงทรายงานฉบบนไดชใหเหน ประเทศไทยมกฎหมาย ระเบยบขอบงคบ และนโยบายตางๆ จ�านวนมาก ทมการเลอกปฏบตทงทางตรงและทางออมตอบคคลขามเพศ เชน กฎหมายค�าน�าหนานามบคคลทก�าหนดใหมการใชค�าน�าหนานามตามเพศทถกก�าหนด ณ แรกเกด การแยกเพศของชดเครองแบบในระบบการศกษาทงภาครฐและเอกชนตามฐานแนวความคดแบบเพศขวตรงขามผชายและผหญงตามเพศทถกก�าหนด ณ แรกเกด และการตรวจคดกรองทางการทหารทคดผหญงขามเพศออกจากการเปนผสมคร

นอกจากน กระบวนการรางรฐธรรมนญฉบบใหมไดน�าไปส ความกงวลของบคคลขามเพศวาแนวคดเรอง เพศ จะถกตความใหหมายรวมถงอตลกษณทางเพศของบคคลขามเพศหรอไม ดงเชนในรฐธรรมนญป พ.ศ. 2550 ทถกยกเลกไป ทงนการตความค�าวา เพศ ทหมายรวมถงความหลากหลายทางเพศเปนสงส�าคญส�าหรบการรบรองอตลกษณทางเพศของบคคลขามเพศ

รายงานนมองวาพระราชบญญตความเทาเทยมระหวางเพศ พ.ศ. 2558 เปนเครองมอททรงพลงทสดส�าหรบการรณรงคขบเคลอนเชงนโยบายใหเกดการรบรองเพศสถานะทางกฎหมาย และยงเปนเครองมอส�าหรบการแกไขบทบญญตทเปนการเลอกปฏบตตอบคคลขามเพศในทกภาคสวน อยางไรกตาม พระราชบญญตฉบบนยงเปนกฎหมายใหม ความเขมแขงและความครอบคลมของการน�าไปปฏบตใชยงเปนสงทตองจบตามองกนตอไป นอกจากน มาตรา 17 ของกฎหมายฉบบนไดก�าหนดขอยกเวนเฉพาะเอาไว เชน การเลอกปฏบตบนฐานของความเชอทางศาสนา ขอยกเวนนอนญาตใหมการเลอกปฏบตซงไมสอดคลองกบมาตรฐานสทธมนษยชนสากลวาดวยการตอตานการเลอกปฏบต246

ทงนในระหวางการเขยนรายงานฉบบนและการปรกษาหารอกบผมสวนไดสวนเสยในการประชมอภปรายโตะกลมของ ผมสวนไดสวนเสย ไดเกดการระบประเดนและขอเสนอแนะทส�าคญดงตอไปน

246 Universal Declaration of Human Rights, Articles 1, 2 and 7; International Covenant on Civil and Political Rights (ICCPR, 1966) Article 26; International Covenant on Economic, Social, and Cultural

Rights (ICESCR, 1966) Article 2 (2),3; CEDAW Articles 1-4; CRC Article 1.

63

ประเดนและขอเสนอแนะทสำาคญ

1. การปองกนการเลอกปฏบตรฐธรรมนญแหงราชอาณาจกรไทยรฐสภา

∞ ด�ารงไวซงการตความค�าวา “เพศ” ใหครอบคลมถงบคคลขามเพศใน “เจตนารมย” ของรฐธรรมนญฉบบใหม ∞ ท�าใหกฎหมาย ระเบยบขอบงคบ และนโยบายทงหมดเปนไปตามหลกการของการไมเลอกปฏบตตามรฐธรรมนญและกฎหมาย

สทธมนษยชนสากล

พระราชบญญตความเทาเทยมระหวางเพศกระทรวงการพฒนาสงคมและความมนคงของมนษย

∞ สรางความตระหนกในกลมบคคลขามเพศ หนวยงานของรฐ นายจาง ลกจาง สหภาพการคา และสาธารณชน และสรางความเขาใจวานยามของเลอกปฏบตทไมเปนธรรมดวยเหตแหงเพศในพระราชบญญตนคมครองครอบคลมไปถงลกจางทเปนบคคลขามเพศดวย

∞ ทบทวนและแกไขขอยกเวนในมาตรา 17 ของพระราชบญญตเพอใหสอดคลองไปกบมาตรฐานสทธมนษยชนสากล ซงจะ ไมสามารถใชขอยกเวนนในการเลอกปฏบตกบบคคลขามเพศได

∞ ใหสมาชกคณะกรรมการวนจฉยการเลอกปฏบตทไมเปนธรรมดวยเหตแหงเพศ และคณะกรรมการสงเสรมความเทาเทยมระหวางเพศ ไดรบการพฒนาใหมความละเอยดออนตอประเดนของบคคลขามเพศภายใตขอบเขตหนาทของตน

∞ ด�าเนนการใหทกคนสามารถเขาถงกลไกการรองเรยนตามพระราชบญญตน ∞ สรางความชดเจนในมาตรา 30 ของพระราชบญญตเกยวกบกองทนสงเสรมความเทาเทยมระหวางเพศ ใหสามารถสงเสรม

ชดเชย เยยวยาใหกบผทถกเลอกปฏบตทไมเปนธรรมดวยเหตแหงเพศ รวมถงบคคลขามเพศ ∞ ทบทวนกฎหมายทมอยเพอไมใหเกดผลกระทบเชงลบตอสทธมนษยชนและศกดศรของบคคลขามเพศ และหากเกดผลกระทบ

เชงลบเกดขนจะตองด�าเนนการใหเกดกลไกตามมาตรา 21 ตามพระราชบญญตในการตงขอสงเกตวากฎหมายนนขดกบรฐธรรมนญหรอไม และแสวงหาแนวทางการปฏรปกฎหมายใหดขน

แผนสทธมนษยชนแหงชาตฉบบท 3คณะกรรมการสทธมนษยชนแหงชาตและกระทรวงยตธรรม

∞ สรางความชดเจนใหการรบรองเพศสถานะทางกฎหมายถกระบและใหความส�าคญอยในแผนสทธมนษยชนแหงชาตฉบบท 3 ในสวนของแผนงานวาดวยความหลากหลายทางเพศและอตลกษณทางเพศ

∞ ตดตาม บนทก และสงเสรมโครงการของหนวยงานตางๆ ทมแผนการสงเสรมสทธมนษยชนส�าหรบกลมบคคลทม ความหลากหลายทางเพศและอตลกษณทางเพศภายในหนวยงาน

2. การรบรองเพศสถานะทางกฎหมายในสถานทท�างานกระทรวงแรงงาน

∞ ตดตาม บนทก และสงเสรมการด�าเนนการตามมาตรฐานแรงงานไทย ความรบผดชอบตอสงคมของธรกจไทย มรท. 8001 – 2553 ของนายจางทงภาครฐและเอกชน

∞ ด�าเนนการใหมาตรฐานแรงงานไทยถกน�าไปปฏบตในการจางงานของกระทรวงแรงงาน เพอเปนตวอยางในการด�าเนนการทด แกนายจางอนๆ น�าไปปฏบตตามได

∞ พจารณาทบทวนเรองชดเครองแบบขาราชการพลเรอนและใหแนวทางในการปฏบตเพอใหและขาราชการ และผสมครเขารบ ราชการพลเรอนทเปนบคคลขามเพศสามารถปฏบตตามอตลกษณทางเพศของตน

∞ สงเสรมใหองคกรตางๆ มนโยบายในการปกปองคมครองบคคลขามเพศจากการคกคามทกรปแบบ และสนบสนนใหจดตงกลไกในการรองเรยนพฤตกรรมการเลอกปฏบต

ประเดนและขอเสนอแนะทส�ำคญ

การรบรองเพศสถานะตามกฎหมายในประเทศไทย: การทบทวนกฎหมายและนโยบาย64

∞ ก�าหนดใหมมาตราการพเศษและมนโยบายในการปกปองคมครองแรงงานตางชาตทเปนบคคลขามเพศรวมไปถงผปฏบตงานใหองคกรตางประเทศทกฎหมายแรงงานไทยไมคมครอง

กระทรวงการพฒนาสงคมและความมนคงของมนษย ∞ สงเสรมการน�าเอาพระราชบญญตความเทาเทยมระหวางเพศไปบงคบใชกบนายจางและลกจางทงภาครฐและภาคเอกชน

รวมทงพฒนาแนวทางการปฏบตตามพระราชบญญตฯส�าหรบนายจางทงภาครฐและเอกชน ∞ รวมมอกบกระทรวงแรงงานในการใชกลไกของพระราชบญญตความเทาเทยมระหวางเพศในการเปลยนแปลงขอกฎหมาย

ระเบยบขอบงคบ และนโยบายใดทยงคงเลอกปฏบตตอบคคลขามเพศ

3. การศกษากระทรวงศกษาธการ

∞ รวมมอกบมหาวทยาลย โดยเฉพาะกบทประชมอธการบดแหงประเทศไทย และโรงเรยนในการรางแนวทางทชดเจนเกยวกบเครองแบบส�าหรบนกเรยน นกศกษาทขามเพศใหสอดคลองกบแนวทางปฏบตทดในระดบสากลเพอประโยชนและสวสดภาพ สงสดของนกเรยน นกศกษาทขามเพศ

∞ พฒนาและบงคบใชนโยบายการปองกนการกลนแกลงกนในกลมนกเรยนส�าหรบนกเรยนทกเพศสถานะ โดยเฉพาะการจดการกบผกระท�าการกลนแกลง (ซงหมายรวมถงครอาจารยดวย) ใหปราศจากการเลอกปฏบตดวยเหตแหงเพศ วถทางเพศ หรออตลกษณทางเพศ หรอการแสดงออกทางเพศไมวาจะเปนผกระท�าหรอผถกกระท�า

∞ บงคบใชขอก�าหนดคณะกรรมการสงเสรมการจดสวสดการสงคมแหงชาต (พ.ศ.2555)247 ซงก�าหนดใหตองเพมโอกาสในการศกษาใหกบบคคลทมความหลากหลายทางเพศ

กระทรวงศกษาธการ กระทรวงการพฒนาสงคมและความมนคงของมนษย และทประชมอธการบดแหงประเทศไทย

∞ ท�างานกบมหาวทยาลยและโรงเรยนตางๆ ใหกฎระเบยบขอบงคบของมหาวทยาลยและโรงเรยนสอดคลองและเปนไปตามพระราชบญญตความเทาเทยมระหวางเพศ ทงนเนองจากแตละมหาวทยาลยมกฎหมายรองรบเปนของตนเองจงไมสามารถแกไขไดดวยพระราชบญญตความเทาเทยมระหวางเพศเนองจากล�าดบชนของกฎหมายเทากน อยางไรกตามพระราชบญญตความเทาเทยมระหวางเพศสามารถใชเปนแนวทางส�าหรบการปฏบตทดส�าหรบความเสมอภาคทางเพศของประเทศไทย

∞ สงเสรมใหคณาจาย ผบรหาร หรอบคลากรอนๆ มความละเอยดออนตอมตความหลากหลายของวถทางเพศ และอตลกษณทางเพศ

∞ ด�าเนนการใหนกเรยนสามารถเขาเรยน เขาสอบ และใชพนทสาธารณะโดยไมตองค�านงถงเครองแบบ ∞ ด�าเนนการใหมหองน�าส�าหรบทกเพศหรอหองน�าทเปนมตรและปลอดภยตอบคคลขามเพศ และมการออกแบบเครองอ�านวย

ความสะดวกทจ�าเปนทค�านงถงศกดศรของบคคลขามเพศ ∞ สงเสรมการปฏบตทดในระดบสากล โดยค�านงถงสขภาพจต และคณภาพชวตของนกเรยนขามเพศ โดยอนญาตใหสวมใส

ชดเครองแบบทตรงตามอตลกษณทางเพศ

4. การรบรองโดยกฎหมาย: นยามกระทรวงการพฒนาสงคมและความมนคงของมนษย

∞ ใชอ�านาจตามมาตรา 5 ของพระราชบญญตความเทาเทยมระหวางเพศในการพฒนานยามทครอบคลมของบคคลขามเพศ อตลกษณทางเพศ การแสดงออกทางเพศ วถทางเพศ และลกษณะทางเพศสรระ ซงสามารถใหทกระบบกฎหมายน�าไปใชไดอยางถกตองเปนระบบเดยวกน ซงหลงจากพฒนานยามเสรจแลวอาจน�าไปประกาศในราชกจจานเบกษาเพอเปนมาตรฐานส�าหรบการตรากฎหมายและประเดนทางกฎหมายอนๆ ทงนนยามเหลานสามารถทจะรวบรวมอยในพจนานกรมกฎหมายไทยไดอกดวย

247 ขอก�าหนดคณะกรรมการสงเสรมการจดสวสดการสงคมแหงชาต วาดวยการก�าหนดบคคลหรอกลมบคคลเปาหมายเปนผรบบรการสวสดการสงคม พ.ศ.2555

65

∞ พฒนารางกฎหมายส�าหรบการรบรองเพศสถานะทางกฎหมายส�าหรบบคคลขามเพศ ดวยการรบฟงความเหนจากบคคลขามเพศ โดยท

∞ ด�าเนนการใหบคคลขามเพศสามารถแกไขเพศทถกก�าหนด ณ แรกเกด และค�าน�าหนานามในเอกสารการเกด ทะเบยนราษฎร และเอกสารทางราชการอนๆ

∞ ระบนยามของบคคลขามเพศทมครอบคลมความหลากหลายของบคคลขามเพศ ∞ ตองอยบนพนฐานของมาตรฐานสทธมนษยชนสากล ซงรวมถงสทธในการไดรบการรบรองโดยกฎหมาย

ความเปนสวนตว เจตจ�านงในการก�าหนดตวเอง และสทธอ�านาจในเนอตวรางกาย ∞ การรบรองเพศสถานะตองเขาถงไดส�าหรบบคคลขามเพศทกๆ คน ทงนโดยมจ�าเปนตองมหลกฐานจากการวนจฉย

หรอการรกษาโดยแพทย และไมตองค�านงถงการศลยกรรมเพอใหเพศทถกก�าหนด ณ แรกเกดสอดคลองกบ อตลกษณทางเพศ

∞ มกระบวนการขนตอนทงายไมซบซอน ซงด�าเนนการเมอมการยนค�ารองบนฐานของอตลกษณทางเพศท ผยนค�ารองนยามดวยตนเอง และไดรบการยนยนโดยพยานหลกฐานตามกฎหมาย

∞ สอดคลองกบการปองกนการเลอกปฏบตในพระราชบญญตความเทาเทยมระหวางเพศ

5. เอกสารราชการ: ค�าน�าหนานามกระทรวงการพฒนาสงคมและความมนคงของมนษย และกระทรวงมหาดไทย

∞ พฒนากฎหมาย ระเบยบขอบงคบ และนโยบายทท�าใหบคคลขามเพศสามารถเปลยนค�าหนานามได โดยท: ∞ อยบนพนฐานของการนยามอตลกษณทางเพศของตนเอง ซงยนยนไดจากพยานหลกฐานตามกฎหมาย ∞ ไมตองรองขอหลกฐานการศลยกรรมเพอใหเพศทถกก�าหนด ณ แรกเกดสอดคลองกบอตลกษณทางเพศหรอ

การวนจฉยโดยแพทย

6. การศกษาและฝกอบรมของผมอ�านาจในการตดสนใจกระทรวงการพฒนาสงคมและความมนคงของมนษย

∞ สงเสรมใหกฎหมายและผก�าหนดนโยบายมความละเอยดออนในมตอตลกษณทางเพศ วถทางเพศ และลกษณะทางเพศสรระ เพอใหกฎหมายและการตดสนใจนนๆ เกดขนไดอยางถกตองแมนย�าและมความชดเจนในเนอหา ซงจะน�าไปส ความชดเจนในการตความและน�าไปปฏบต และเปนไปตามมาตรฐานสทธมนษยชนสากล และมาตรา 10 ของพระราชบญญต ความเทาเทยมระหวางเพศ

∞ พฒนาและจดใหมการอบรมดานกฎหมาย หรอแนวทางดานสทธมนษยชนของบคคลขามเพศ และการน�าเอาพระราชบญญตไปบงคบใช รวมทงเชอมโยงถงมาตรฐานสทธมนษยชนสากล

7. บคคลขามเพศกบการรบราชการทหารกระทรวงกลาโหม

∞ พจารณาทบทวนแนวปฏบตในการเกณฑทหารโดยค�านงถงอตลกษณทางเพศของบคคลขามเพศ โดยไมกดกนชายหรอผหญงขามเพศจากการสมครใจเขารบราชการทหารกองเกน โดยหมายรวมถงการพจารณาทบทวนในประเดนตางๆ ดงตอไปน:

∞ พจารณาวาผหญงขามเพศไดรบการยกเวนในการเขารบราชการทหารกองเกนในฐานะผหญง ซงในประเทศไทย ผหญงมจ�าเปนตองเขารบการเกณฑทหาร และยงควรพฒนาแนวทางระดบชาตในการเกณฑทหารส�าหรบผหญงขามเพศดวย

∞ ยกเลกกระบวนการคดกรองผหญงขามเพศทกคนซงมใชกระบวนการทเปนทางการในการเกณฑทหาร ∞ อนญาตใหผชายขามเพศ และผหญงขามเพศสมครเขารบราชการทหารกองเกนเหมอนกบพลเมองไทยคนอนๆ

โดยปราศจากขอจ�ากดเงอนไขเพยงเพราะอตลกษณทางเพศไมสอดคลองกบเพศทถกก�าหนด ณ แรกเกด

ประเดนและขอเสนอแนะทส�ำคญ

การรบรองเพศสถานะตามกฎหมายในประเทศไทย: การทบทวนกฎหมายและนโยบาย66

8. บคคลขามเพศในสถานคมขงกระทรวงยตธรรม

∞ หมายรวมเอาบคคลขามเพศทถกคมขงใหไดการรบรองเพศสถานะ ∞ พฒนาแนวนางทมความเคารพและละเอยดออนส�าหรบกระบวนการตรวจคน และกระบวนการคมขงบคคลขามเพศบนหลก

การของความจ�าเปนเพอใหเกดความปลอดภยส�าหรบทกคนในสถานคมขง รวมถงบคคลท อตลกษณทางเพศแตกตางจากเพศทถกก�าหนด ณ แรกเกด

∞ สงเสรมใหเจาหนาทในสถานคมขงมความละเอยดออนตออตลกษณทางเพศ ดวยการอบรมในประเดนความหลากหลายทางเพศสถานะ โดยทเนนย�าถงประเดนการตรวจคน การคมขง การฟนฟ และการเขาถงบรการทางสขภาพส�าหรบบคคลขามเพศทถกคมขง

∞ ด�าเนนการใหผถกคมขงขามเพศมสทธในการอยในทปลอดภย รวมทงสามารถเลอกวาจะอยในสถานทคมขงส�าหรบผชาย หรอผหญง หรอทอนๆ ทปลอดภยได

∞ ด�าเนนการใหบคคลขามเพศในสถานคมขงใหสามารถเขาถงบรการสขภาพในการปรบเปลยนเพศทถกก�าหนด ณ แรกเกดใหสอดคลองกบอตลกษณทางเพศ ในระดบทเทยบเทากบบคคลขามเพศทมไดถกคมขง ทงนรวมถงการเขาถงการใชฮอรโมน และการตรวจสขภาพทเกยวของ และตองแจงใหบคคลขามเพศตระหนกถงประมวลระเบยบการต�ารวจฯ ขอ 139 ตงแตเวลาทถกจบกม เพอใหเมอเปนไปได บคคลขามเพศสามารถไดรบการคมขงแยกจากผตองหาคนอนๆ หากบคคลขามเพศปรารถนาเชนนน

9. การใหค�าปรกษาโดยผมสวนไดสวนเสยทกหนวยงานภาครฐ

∞ สงเสรมใหบคคลขามเพศและองคกรบคคลขามเพศไดมสวนรวมในการใหขอเสนอแนะและใหค�าปรกษาในทกระยะของ การพฒนา การแกไข หรอปรบปรงกฎหมาย และนโยบายทอาจมผลกระทบตอบคคลขามเพศโดยตรง

10. บคคลเพศก�ากวมกระทรวงมหาดไทย และกระทรวงการพฒนาสงคมและความมนคงของมนษย

∞ สงเสรมใหการจ�าแนกเพศสรระหรอเพศสถานะ รวมถงค�าน�าหนานามสามารถแกไขไดดวยกระบวนการบรหารจดการ ทไมยงยากหากมการรองขอจากบคคลเพศก�ากวม กระบวนการบรหารจดการควรจะด�าเนนไปตามมาตรฐานสทธมนษยชนสากล โดยท:

∞ ขยายขอบเขตของกลมเปาหมายใหบคคลเพศก�ากวมทกคนสามารถเปลยนแปลงเอกสารได มใชจ�ากดอยเพยงเฉพาะบคคลทมอวยวะเพศคลมเครอเมอแรกเกดเทานน

∞ ยกเลกเงอนไขส�าหรบบคคลเพศก�ากวมทมอวยวะเพศคลมเครอทระบวาตองผานกระบวนการศลยกรรมเพอรางกายสอดคลองกบความเปนชายหรอหญงทถกก�าหนดโดยสงคมจงจะไดรบการรบรองเพศสถานะ

∞ ยกเลกเงอนไขทระบวาตองมใบรบรองแพทยทใหรายละเอยดทงเพศสถานะ และวถทางเพศของบคคลเพศก�ากวมกอนทจะสามารถเปลยนค�าน�าหนานาม เพศสรระ หรอเพศสถานะ

11. การวนจฉยทางการแพทยกบการรบรองเพศสถานะทางกฎหมายทกหนวยงานภาครฐ

∞ ด�าเนนการเพอยกเลกเงอนไขซงก�าหนดใหการวนจฉยทางการแพทยวาบคคลขามเพศเปน “ความผดปกตของอตลกษณทางเพศ” หรอมพยาธสภาพทางจตวทยาลกษณะอนๆ เปนเงอนไขส�าหรบการรบรองอตลกษณทางเพศของบคคลขามเพศ และการแสดงออกซงอตลกษณทางเพศ ซงเกยวเนองไปถงการแตงกายหรอเครองแบบ

67

บรรณานกรม

Areerat, Kongpob (2015). LGBT Activists to push for title law and legal recognitions. Prachatai, 14 July. Available at: http://prachatai.org/english/node/5313?utm_source=dlvr.it&utm_medium=facebook (Accessed 02 April 2016).

Asia Pacific Forum of National Human Rights Institutions and the United Nations Development Programme (2016). Promoting and Protecting Human Rights in relation to Sexual Orientation, Gender Identity and Sex Characteristics: A Manual for National Human Rights Institutions.

Bangkokbiznews (2016). Announcement! 9 members of Committee on Consideration of Unfair Gender Discrimination. Bangkokbiznews.com, 25 July. Available at: http://www.bangkokbiznews.com/news/detail/708917. Accessed 15 August 2016.

Bangprapa, Mongkol (2016). Official Charter Referendum Figures Posted. Bangkok Post, 11 August. Available at: http://www.bangkokpost.com/news/politics/1058026/official-charter-referendum-figures-posted. Accessed 15 August 2016.

BBC Thai (2016). Stories from an inmate: When Thai prisoners will designate a special area of LGBTs – ฟงควำมเหนนกโทษ เมอเรอนจ�ำไทยจะเปดแดนพเศษเพอผมควำมหลำกหลำยทำงเพศ. Available at: https://www.youtube.com/watch?v=Uv-9Jc1Fhkg. Accessed 28 October 2016.

Bureau of Registration Administration, Department of Provincial Administration, Ministry of Interior (1969). Operation Manual of Registration subsection on Person Name and Use of Title. Bangkok: Department of Provincial Administration Publishing.

Chokprajakchat, Srisombat et al. (2015). 3rd National Human Rights Plan. Bangkok: Cabinet and Government Gazette.

Chueathai, Somyot (2013). Introduction to Law. Bangkok: Winyuchon Publication House.

Department of Women’s Affairs and Family Development, Ministry of Social Development and Human Security (2016). Gender Equality Act B.E. 2558 (Public Edition). Bangkok: Department of Women’s Affairs and Family Development.

Drescher, Jack et al. (2012). Minding the Body: Situating Gender Identity Diagnoses in the ICD-11. International Review of Psychiatry, 24 (6), pp. 568–77.

Human Rights Watch (2011). Rights in Transition: Making Legal Gender Recognition for Trans People a Global Priority. Available at: https://www.hrw.org/world-report/2016/rights-in-transition. Accessed 19 August 2016.

Human Rights Watch (2015). Thailand Gender Equality Act. Available at: https://www.hrw.org/news/2015/09/21/thailand-gender-equality-act. Accessed 8 September 2016.

International Commission of Jurists (ICJ) (2007). Yogyakarta Principles – Principles on the application of international human rights law in relation to sexual orientation and gender identity.

iLaw (2014). The Story of Trans people in Male Prisons – เรองเลำควำมหลำกหลำยทำงเพศในคก (ชำย)’ [blog], iLaw, 22 April. Available at: https://ilaw.or.th/node/3088. Accessed 28 October 2016.

iLaw (2015). iLaw compilation of 10 major stories of 2015/2015 iLaw รวม 10 เรองเดน ประจ�ำป 2558 [Blog], iLaw, 28 December. Available at: http://ilaw.or.th/node/3980. Accessed 5 October 2016.

ILO, OHCHR, UNAIDS Secretariat, UNDP, UNESCO, UNHCR, UNICEF, UNODC, UN Women, WFP and WHO (2015), Joint Statement on ending violence and discrimination against Lesbian, Gay, Bisexual, Transgender and Intersex People. Available at: http://www.ohchr.org/Documents/Issues/Discrimination/Joint_LGBTI_Statement_ENG.pdf. Accessed 5 August 2016.

Jumpa, Manit et al. (2003). Basic Knowledge of the Law, Bangkok. Bangkok: Darnsutha Printing Co. Ltd.

บรรณำนกรม

การรบรองเพศสถานะตามกฎหมายในประเทศไทย: การทบทวนกฎหมายและนโยบาย68

Klindera, Kent (2015). Fighting for Legal Recognition for Trans Individuals in Thailand [Blog]. amfAR. 3 August. Available at: http://www.amfar.org/Around-the-World/GMT/GMT-Blog/Fighting-for-Legal-Recognition-for-Trans-Individuals-in-Thailand/. Accessed 2 April 2016.

The Lancet, UNDP (June 2016). The Lancet special issue on transgender health. Available at: http://www.thelancet.com/series/transgender-health.

Lavers, Michael K. (2015). Colombia to Allow Gender Change without Surgery. The Washington Blade, June 8. Available at: http://www.washingtonblade.com/2015/06/08/colombia-to-allow-gender-change-without-surgery/. Accessed 1 November 2016.

Mahavongtrakul, Melalin (2016). Newly released research provides a framework for gender recognition law, but will it be enough, activists ask. Bangkok Post, 26 September. Available at: http://www.bangkokpost.com/print/1095085/. Accessed 11 October 2016.

Mahavongtrakul, Melalin (2017). Uniform Justice: Not Until LGBTI rights become universal—even in the realm of university uniforms—will the sexes be entirely equal. Bangkok Post Lifestyle, 6 February. Available at: https://www.pressreader.com/thailand/bangkok-post/20170206/282084866539811. Accessed 12 March 2017.

Mahidol University, Plan International Thailand and UNESCO Bangkok Office (2014) Bullying targeting secondary school students who are or are perceived to be transgender or same-sex attracted: Types, prevalence, impact, motivation and preventative mechanisms in 5 provinces of Thailand. Available at: http://unesdoc.unesco.org/images/0022/002275/227518e.pdf. Accessed 20 October 2016.

McCormick, Joseph Patrick (2015). Top Thai University Changes Uniform Guidelines to Accommodate Trans Students. Pink News, 10 June. Available at: http://www.pinknews.co.uk/2015/06/10/top-thai-university-changes-uniform-guidelines-to-accommodate-trans-students. Accessed 29 August 2016.

MSDHS (n.d.) Child Identification Card, New Dimension, Many Benefits. M Society. Available at: http://www.m-society.go.th/ewt_news.php?nid=1722. Accessed 20 March 2016.

National Human Rights Commission of Thailand (2012). Request for the revision of the civil registration record: in case of the request for the revision of name title of intersex persons at birth [Pamphlet].

National Human Rights Commission of Thailand (n.d.) Mandates. Available at: http://www.nhrc.or.th/AboutUs/The-Commission/Mandates.aspx. Accessed 15 August 2016.

National Human Rights Commission of Thailand (2015). NHRC signing an agreement with transgender and entertainment establishment. Available at: http://www.nhrc.or.th/News/Information-News/กสม-รวมท�ำบนทกขอตกลงระหวำงคนขำมเพศกบสถำนบนเ.aspx. Accessed 25 August 2016.

Neabklang, S. (2010). Introduction to Law. Legal Textbook Development Center, Payao University.

Open Society Foundations (2014a). License to Be Yourself: Laws and advocacy for legal gender recognition of trans people. Available at: https://www.opensocietyfoundations.org/sites/default/files/license-to-be-yourself-20140501.pdf. Accessed 1 November 2016.

Open Society Foundations (2014b). License to be yourself: Trans Children and Youth. Available at: https://www.opensocietyfoundations.org/sites/default/files/lgr_trans-children-youth-20151120.pdf. Accessed 1 November 2016.

Panyawong, S. (2011). Explanation on Fundamental Public Law, School of Law, University of Phayao.

Phumhiran, Chanikan (2015). Transgender model appeals to NHRC over alleged ban from pub. The Nation, 10 February. Available at: http://www.nationmultimedia.com/news/national/aec/30253724. Accessed 25 August 2016.

69

Prachatai English (2017). Our Genders Need no Approval from the State: LGBT Activists. Prachatai, 15 March. Available at: http://prachatai.org/english/node/7006. Accessed 17 March 2017.

Preechasilpakul, S. (2013). Persons with sexual diversity in legal system. Bangkok: Foundation for SOGI Rights and Justice.

Sangsrikaew, Watcharin (2003). Legal Status of Transsexual Individuals [LLM Thesis]. Faculty of Law, Thammasat University.

Sangsrikaew, W. (2013). Administrative Order for Transgender. Academic Papers of Senate Law Data and Coordination Service Center, 4 November. Available at: http://www.snc.lib.su.ac.th/serindex/dublin.php?&f=dublin&ID=13399501112. Accessed 22 October 2016.

Solares, Mateo Rodrigo and Edelman, Elijah Adiv (2016). Bolivia Prioritizes Transgender and Transsexual Human Rights, Anthropology News, 19 May. Available at: http://www.anthropology-news.org/index.php/2016/08/31/bolivia-prioritizes-transgender-and-transsexual-human-rights/. Accessed 1 November 2016.

Neabklang, Somsak (2010). Introduction to Law. Legal Textbook Development Center, Payao University.

Sornsuphap, J. (2010). Legal Problems on Sex Transformation and The Postoperative Transsexuals (ปญหำทำงกฎหมำยเกยวกบกำรผำตดแปลงเพศและบคคลทผำตดแปลงเพศแลว) [Master’s Thesis]. Chulalongkorn University.

Suriyasarn, Busakorn (2014). Gender Identity and Sexuality in Thailand: Promoting Rights, Diversity and Equality in the World of Work (PRIDE). Bangkok: ILO.

Transgender Europe (TGEU) (2014a). A step in the right direction: WHO proposes to remove FG “Gender Identity Disorders” from the mental and behavioural disorders [Press Release]. Available at: http://tgeu.org/who-publishes-icd-11-beta/. Accessed 1 November 2016.

TGEU (2014b). Danish Trans Law Amendments 2014. Available at: http://tgeu.org/danish-trans-law-amendments-2014-l-182-motion-to-amend-the-act-on-the-danish-civil-registration-system. Accessed 9 August 2016.

TGEU (2015). Malta Adopts Ground-breaking Trans and Intersex Law [Press Release], 1 April. Available at: http://tgeu.org/malta-adopts-ground-breaking-trans-intersex-law/. Accessed 9 August 2016.

TGEU (2016). Norway Approves Legal Gender Recognition Based on Self Determination [Press Release]. Available at: http://tgeu.org/norway-lgr/. (Accessed 20 December 2016).

TNN24 (2015). 9 members of Gender Equality Promotion Commission are named. TNN Thailand, 31 October. Available at: http://www.tnnthailand.com/news_detail.php?id=81942&t=news. Accessed 15 August 2016.

Transgender Equality Network Ireland (2015a). Gender Recognition and Transgender Young People. Available at: http://teni.ie/attachments/8156eb45-14af-4804-aac4-412a3f6cdec1.PDF. Accessed 5 October 2016.

Transgender Equality Network Ireland (2015b). Legal Gender Recognition in Ireland. Available at: http://www.teni.ie/page.aspx?contentid=586. Accessed 9 August 2016.

UN Committee on Economic, Social and Cultural Rights (CESCR) (2009). General comment No. 20: Non-discrimination in economic, social and cultural rights, 2 July, E/C.12/GC/20. Available at: http://www.refworld.org/docid/4a60961f2.html. Accessed 23 January 2018.

UN Committee on the Elimination of Discrimination Against Women (2010). General Recommendation No. 28 on the Core Obligations of States Parties, 16 December, CEDAW/C/GC/28.

UN Committee on the Elimination of Discrimination Against Women (2015). General Recommendation No. 33 on Women’s Access to Justice, 23 July, CEDAW/C/GC/33.

UN Committee on the Rights of the Child (2013). General Comment No. 14 on the Right of the Child to have His or Her Best Interests taken as a Primary Consideration, 29 May, CRC/C/GC/14.

บรรณำนกรม

การรบรองเพศสถานะตามกฎหมายในประเทศไทย: การทบทวนกฎหมายและนโยบาย70

UNDP (2015). UNDP Partners with Royal Thai Government and ‘Being LGBTI in Asia’ to launch new Gender Equality Act [Blog], 3 September. Available at: http://www.th.undp.org/content/thailand/en/home/presscenter/pressreleases/2015/09/02/undp-partners-with-royal-thai-government-and-being-lgbti-in-asia-to-launch-new-gender-equality-act-.html. Accessed 5 February 2016.

UNDP, APTN (2017). Legal Gender Recognition: A Multi-Country Legal and Policy Review in Asia.

UNDP, USAID (2014). Being LGBT in Asia: Thailand Country Report. Bangkok.

UNESCO (2015). From insult to inclusion: Asia-Pacific report on school bullying, violence and discrimination on the basis of sexual orientation and gender identity. Bangkok.

UN Free and Equal (2015). Fact sheet: Intersex. Available at: https://unfe.org/system/unfe-65-Intersex_Factsheet_ENGLISH.pdf. Accessed 1 November 2016.

UN Human Rights Council (2013). Report of the Special Rapporteur on torture and other cruel, inhuman or degrading treatment or punishment, 1 February, A/HRC/22/53. Available at: http://www.ohchr.org/Documents/HRBodies/HRCouncil/RegularSession/Session22/A.HRC.22.53_English.pdf. Accessed 28 March 2016.

UN Human Rights Council (2016). Report of the Special Rapporteur on torture and other cruel, inhuman or degrading treatment or punishment, 5 January , A/HRC/31/57, paras 34–36. Available at: https://documents-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/G16/000/97/PDF/G1600097.pdf?OpenElement. Accessed 31 October 2016.

United Nations Office on Drugs and Crime (UNODC) (2008). Handbook for prison managers and policymakers on Women and Imprisonment, Criminal Justice Handbook Series

UNODC (2009). Handbook on Prisoners with special needs. Criminal Justice Handbook Series. Available at: https://www.unodc.org/pdf/criminal_justice/Handbook_on_Prisoners_with_Special_Needs.pdf. Accessed 31 October 2016.

UN Office of the High Commissioner for Human Rights (2011). Discriminatory laws and practices and acts of violence against individuals based on their sexual orientation and gender identity. A/HRC/19/41.

UN Office of the High Commissioner for Human Rights (2015). Discrimination and violence against individuals based on their sexual orientation and gender identity. Report of the United Nations High Commissioner for Human Rights, 4 May, A/HRC/29/23. Available at: http://www.un.org/en/ga/search/view_doc.asp?symbol=A/HRC/29/23&referer=/english/&Lang=E. Accessed 19 April 2016.

UN Women (2016). Summary of Proceedings: Promoting and protecting the rights of lesbians, bisexual women, transgender and intersex persons. Bangkok, Thailand, 29 February–3 March.

United States Agency for International Development (USAID), United Nations Development Programme (UNDP), Asia Pacific Transgender Network (APTN), Health Policy Project (HPP) (2015). Blueprint for the Provision of Comprehensive Care for Trans People and Trans Communities. Washington, DC: Futures Group, Health Policy Project.

Winter, Sam et al. (2016). Transgender people: health at the margins of society, The Lancet, Volume 388, Issue 10042, pp. 390–400.

World Professional Association for Transgender Health (WPATH) (2010). De-psychopathologization Statement. May 26. Available at: http://www.wpath.org/site_page.cfm?pk_association_webpage_menu=1351&pk_association_webpage=3928. Accessed 25 August 2016.

World Health Organization (1992). The ICD-10 classification of mental and behavioural disorders: Clinical descriptions and diagnostic guidelines. Geneva: World Health Organization.

WHO (2015). Sexual health, human rights and the law. Available at: http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/175556/1/9789241564984_eng.pdf. Accessed 4 April 2016.

71

WHO, OHCHR, UN Women, UNAIDS, UNDP, UNFPA and UNICEF (2014). Eliminating forced, coercive and otherwise involuntary sterilization: an interagency statement. Available at: http://www.who.int/reproductivehealth/publications/gender_rights/eliminating-forced-sterilization/en/. Accessed 28 March 2016.

บรรณำนกรม

การรบรองเพศสถานะตามกฎหมายในประเทศไทย: การทบทวนกฎหมายและนโยบาย72

กฎหมาย นโยบาย และแนวปฏบตประเทศไทยพระราชบญญตชอบคคล พ.ศ. 2484ค�าพพากษาศาลปกครองกลาง คดหมายเลขแดงท 1540/2554พระราชบญญตวธปฏบตราชการทาง.ปกครอง พ.ศ. 2539ระเบยบส�านกทะเบยนกลางวาดวยการจดท�าทะเบยนราษฎร พ.ศ.2535 ขอ 115พระราชกฤษฎกาวาดวยค�าน�าหนานามเดก พ.ศ. 2464ประมวลกฎหมายแพงและพาณชยประมวลกฎหมายแพงพระราชบญญตการทะเบยนราษฎร พ.ศ. 2534พระราชบญญตการทะเบยนราษฎร (ฉบบท 2) พ.ศ. 2551รฐธรรมนญแหงราชอาณาจกรไทย พทธศกราช 2550รฐธรรมนญแหงราชอาณาจกรไทย (ฉบบชวคราว) พทธศกราช 2557รฐธรรมนญแหงราชอาณาจกรไทย พทธศกราช 2560พระราชบญญตแกไขเพมเตมประมวลกฎหมายอาญา (ฉบบท 19) พ.ศ. 2550ประมวลกฎหมายวธพจารณาความอาญา พ.ศ. 2559พระราชบญญตค�าน�าหนานามหญง พ.ศ. 2551พระราชบญญตความเทาเทยมระหวางเพศ พ.ศ. 2558แนวทางปฏบตส�าหรบจตแพทยในการชวยเหลอผทมปญหาเอกลกษณทางเพศ 2552 ราชวทยาลยจตแพทยแหงประเทศไทย (18 กนยายน 2552)พระราชบญญตคณะกรรมการสทธมนษยชนแหงชาต พ.ศ. 2542ขอบงคบมหาวทยาลยมหดล วาดวยเครองแบบนกศกษา พ.ศ.2553พระราชบญญตรบราชการทหาร พ.ศ. 2497กฎกระทรวง ฉบบท 37 (พ.ศ.2516) ภายใตพระราชบญญตรบราชการทหาร พ.ศ. 2497กฎกระทรวง ฉบบท 47 (พ.ศ.2518) ภายใตพระราชบญญตรบราชการทหาร พ.ศ. 2497กฎกระทรวง ฉบบท 74 (พ.ศ.2540) ภายใตพระราชบญญตรบราชการทหาร พ.ศ. 2497กฎกระทรวง ฉบบท 75 (พ.ศ.2555) ภายใตพระราชบญญตรบราชการทหาร พ.ศ. 2497ระเบยบกระทรวงศกษาธการวาดวยเครองแบบนกเรยน พ.ศ.2551พระราชบญญตบตรประจ�าตวประชาชน พ.ศ.2526พระราชบญญตบตรประจ�าตวประชาชน (ฉบบท 2) พ.ศ. 2542พระราชบญญตบตรประจ�าตวประชาชน (ฉบบท 3) พ.ศ. 2554พระราชบญญตสงเสรมการจดสวสดการสงคม (ฉบบท 2) พ.ศ.2550ขอก�าหนดคณะกรรมการสงเสรมการจดสวสดการสงคมแหงชาต วาดวยการก�าหนดบคคลหรอกลมบคคลเปาหมายเปนผรบบรการสวสดการสงคม พ.ศ.2555พระราชบญญตชอบคคล พ.ศ. 2505ประมวลระเบยบการต�ารวจเกยวกบคด: ระเบยบท 139 พ.ศ. 2545พระราชบญญตปองกนและปราบปรามการคาประเวณ พ.ศ. 2539ระเบยบกรมราชทณฑ วาดวยการปฏบตตอผตองกกขง พ.ศ. 2549 ขอ 24ระเบยบกรมการปกครองวาดวยการจดท�าบตรประจ�าประชาชน พ.ศ. 2554 ขอ 11ขอบงคบแพทยสภาวาดวยการรกษาจรยธรรมแหงวชาชพเวชกรรม เรอง เกณฑการรกษาเพอแปลงเพศ พ.ศ. 2552ระเบยบกระทรวงการตางประเทศ วาดวยการออกหนงสอเดนทาง พ.ศ. 2548ค�าพพากษาศาลฎกาท 157/2524มาตรฐานแรงงานไทย ความรบผดชอบทางสงคมของธรกจไทย มรท. 8001 – 2553

73

European Court of Human RightsAffaire A.P., Garçon et Nicot v. France (79885/12, 52471/13 and 52596/13), 6 April 2017ArgentinaLey No. 26743: Derecho a la identidad de género, B.O. No. 32.404, 24 May 2012, pp.2-3. (Law No. 26743: Right to gender identity, Official Bulletin (Boletín Official = B.O.) No. 32.404, 24 May 2012, pp. 2-3)AustraliaBirths, Deaths and Marriages Registration Amendment Bill 2016 (VIC)BoliviaLey No. 807: Ley de Identidad de Género, Gaceta, Official Edición 861NEC, 21 Mayo 2016 (Law No 807: The Gender Identity Law, Official Gazette Edition 861NEC, 21 Mayo 2016)ColombiaMinisterio de justicia y del derecho decreto 1227 de 2015, 4 Junio 2015 (Ministry of Justice Decree 1227 of 2015, 4 June 2015)DenmarkLov om ændring af lov om Det Centrale Personregister ((Tildeling af nyt personnummer til personer, der oplever sig som tilhørende det andet køn), Til lovforslag nr. L 182, Folketinget 2013-14 (Motion to amend the Act on the (Danish) Civil Registration System (Granting a new social security number to people who experience themselves as belonging to the opposite sex) Bill Nr. 182, Danish Parliament 2013-14)IrelandGender Recognition Act 2015MaltaGender Identity, Gender Expression, and Sex Characteristics Act 2015NorwayLov om endring av juridisk kjønn 17. juni 2016. Nr.46 [Law amending legal status] 17. June 2016. Nr. 46]

บรรณำนกรม

การรบรองเพศสถานะตามกฎหมายในประเทศไทย: การทบทวนกฎหมายและนโยบาย74

ภาคผนวก

รายชอผเขารวมการประชมสนทนาผมสวนไดสวนเสย ในประเดนการรบรองอตลกษณทางเพศในประเทศไทยครงท 121 ตลำคม พ.ศ. 2558 ณ อำคำรส�ำนกงำนสหประชำชำต กรงเทพมหำนคร

อจฉราฉว หาสณหะ นกพฒนาสงคมช�านาญการพเศษ กรมกจการสตรและสถาบนครอบครว กระทรวงการพฒนาสงคมและความมนคง ของมนษย

กนตพงศ รงษสวาง ผอ�านวยการฝายนตการ กรมกจการสตรและสถาบนครอบครว กระทรวงการพฒนาสงคมและความมนคง ของมนษย

พนธพงศ อศวชยโสภณ เจาหนาทวเคราะหแผนและนโยบาย กรมการปกครอง กระทรวงมหาดไทย

ทพวรรณ จตรตน เจาพนกงานปกครองช�านาญการ ส�านกบรหารทางทะเบยนกรมการปกครอง กระทรวงมหาดไทย

ดร. แทจรง ศรพานช กรรมการ ส�านกงานคณะกรรมการสทธมนษยชนแหงชาต (NHRCT)

มนตสวรรค วฒยงยง เจาหนาทภาคสนาม มลนธเอมพลส

เคท ครงพบลย ผรวมกอตง และ คณะท�างาน มลนธเครอขายเพอนกะเทยไทย เพอสทธมนษยชน(Thai TGA)

ณท ไกรเพชร ผประสานงานเครอขาย เครอขายบคคลขามเพศแหงเอเชยและแปซฟก (APTN)

ฐตญานนท หนกปอ ผอ�านวยการ มลนธซสเตอรส

วรรณพงษ ยอดเมอง ทปรกษา UNDP UNDP

รณภม สามคคคารมย อาจารย คณะสาธารณสขศาสตรมหาวทยาลยธรรมศาสตร

นาดา ไชยจตต นกกจกรรมอสระดานสทธบคคล ขามเพศและอนเทอรเซกส และ ทปรกษา UNDP

เครอขายผชายขามเพศ (TMAT) เครอขายสขภาพและโอกาส (HON)UNDP

บษกร สรยสาร ทปรกษา องคการแรงงานระหวางประเทศ

แจค เบรน ทปรกษา ระดบภมภาค ส�านกงานโครงการพฒนาแหงสหประชาชาต ประจ�าภมภาคเอเชยและแปซฟค

เอสเธอร กสโมด ทปรกษา ระดบภมภาค ส�านกงานโครงการพฒนาแหงสหประชาชาต ประจ�าภมภาคเอเชยและแปซฟค

คาทร ควโอจา Programme Specialist ส�านกงานโครงการพฒนาแหงสหประชาชาต ประจ�าภมภาคเอเชยและแปซฟค

75

เจนเซน เบรน เจาหนาทดานสทธมนษยชน และ ความหลากหลายทางเพศ

ส�านกงานโครงการพฒนาแหงสหประชาชาต ประจ�าภมภาคเอเชยและแปซฟค

เออรเนสท โนรอนฮา เจาหนาทดานสทธมนษยชน ส�านกงานโครงการพฒนาแหงสหประชาชาต ประจ�าภมภาคเอเชยและแปซฟค

ทเวย กวม นกศกษาฝกงาน โครงการพฒนาแหงสหประชาชาต ประจ�าภมภาคเอเชยและแปซฟค

สภาณ พงษเรองพนธ เจาหนาทดานธรรมาภบาล สทธมนษยชน และความหลากหลาย ทางเพศ

โครงการพฒนาแหงสหประชาชาต ประจ�าประเทศไทย

ภำคผนวก

การรบรองเพศสถานะตามกฎหมายในประเทศไทย: การทบทวนกฎหมายและนโยบาย76

รายชอผเขารวมการประชมสนทนาผมสวนไดสวนเสยในประเดนการรบรองอตลกษณทางเพศในประเทศไทย ครงท 216 มถนำยน พ.ศ. 2559 ณ อำคำรส�ำนกงำนสหประชำชำต กรงเทพมหำนคร

พ.ต.อ. อภชา ถาวรศร ผก�ากบการ กลมงานตรวจสอบส�านวน 3 กองคดอาญาส�านกงานต�ารวจแหงชาต

ดร. ดล บนนาค ผพพากษาหวหนาศาลเยาวชน และครอบครบ จงหวดสกลนคร

ศาลเยาวชนและครอบครว จงหวดสกลนคร

ค�านวณ วบลยพนธ หวหนากลมงานทะเบยนสทธ และสถานะภาพบคลล สวนการทะเบยนทวไป

ส�านกบรหารการทะเบยนกรมการปกครอง กระทรวงมหาดไทย

กรรณการ เจรญลกษณ เลขานการกลมงานรบเรองรองเรยน คณะกรรมการวนจฉยการเลอกปฏบตไมเปนธรรมระหวางเพศ

กรมกจการสตรและสถาบนครอบครว กระทรวงการพฒนาสงคมและความมนคงของมนษย

เกดโชค เกษมวงศจตร ผเชยวชาญเฉพาะดานการสงเสรมและระงบขอพพาท

กรมคมครองสทธและเสรภาพกระทรวงยตธรรม

กตพร บญอ�า เจาหนาทดานสทธมนษยชน ส�านกงานคณะกรรมการสทธมนษยชนแหงชาต (NHRC)

พ.ท. ปยะชาต ประสานนาม ผชวยผอ�านวยการกองการสสด หนวยบญชาการรกษาดนแดนกระทรวงกลาโหม

พงษธร จนทรเลอน กรรมการ คณะกรรมการสงสรมความเทาเทยม ระหวางเพศ

สรเชษฐ สถตนรามย กรรมการ คณะกรรมการสทธมนษยชนแหงชาต

เจษฏา แตสมบต ผอ�านวยการ มลนธเครอขายเพอนกะเทยไทย เพอสทธมนษยชน (Thai TGA)

กฤตธพฒน โชตฐานตสกล ผรวมกอตง เครอขายผชายขามเพศแหงประเทศไทย (TMAT)

มนตสวรรค วฒยงยง เจาหนาทภาคสนาม มลนธเอมพลส

นยนา สภาพง ผอ�านวยการ มลนธธรนาถ กาญจนอกษร

ณท ไกรเพชร ผประสานงานเครอขาย เครอขายบคคลขามเพศแหงเอเชยและแปซฟก (APTN)

ฐานกาญจน วงศวศษฎศลป ผกอตง กลมพลงบนดาลใจบคคลขามเพศ (Transpiration Power)

ทฤษฎ สวางยง ผอ�านวยการ เครอขายสขภาพและโอกาส พทยา (HON)

บญช แจงเจรญกจ ผอ�านวยการกองกฎหมายและ ศนยขอมลขาวสาร

มหาวทยาลยมหดล

รณภม สามคคคารมย อาจารย คณะสาธารณสขศาสตรมหาวทยาลยธรรมศาสตร

77

รศ.นพ. ศรชย จนดารกษ หวหนาภาควชาศลยศาสตร คณะแพทยศาสตร จฬาลงกรณมหาวทยาลย ศลยแพทยตกแตงประจ�าสถาบน PAI

จฬาลงกรณมหาวทยาลย และ สถาบน PAI

ดร. วมลเรขา ศรชยราวรรณ ผอ�านวยการ ศนยชวยเหลอประชาชนและพฒนาทกษะทางกฎหมาย

คณะนตศาสตรบณฑตวทยาลย มหาวทยาลยพะเยา

ดร. บษกร สรยสาร ทปรกษา องคการแรงงานระหวางประเทศ

สภาณ พงษเรองพนธ เจาหนาทดานธรรมภบาล สทธมนษยชน และความหลากหลายทางเพศ

ส�านกงานโครงการพฒนาแหงสหประชาชาต ประจ�าประเทศไทย

นาดา ไชยจตต นกกจกรรมอสระดานสทธบคคล ขามเพศและอนเทอรเซกส และทปรกษา UNDP

UNDP

วรรณพงษ ยอดเมอง ทปรกษา UNDP UNDP

ภำคผนวก

การรบรองเพศสถานะตามกฎหมายในประเทศไทย: การทบทวนกฎหมายและนโยบาย78

ขอมลสวนหนงจากมาตรฐานแรงงานไทย ความรบผดชอบทางสงคมของธรกจไทย มรท. 8001 – 2553

5.6 การเลอกปฏบต5.6.1 สถานประกอบกจการตองไมกระท�า หรอสนบสนนใหมการเลอกปฏบตในการจางงาน ทงการจายคาจาง และ

คาตอบแทนในการท�างาน การใหสวสดการ โอกาสไดรบการฝกอบรมและพฒนา การพจารณาเลอนขนหรอต�าแหนงหนาท การเลกจาง การเกษยณอายการท�างานและอนๆ อนเนองมาจากเหตเพราะความแตกตางในเรองสญชาต เชอชาต ศาสนา ภาษา อาย เพศ สถานภาพสมรส ความพการ การตดเชอเอชไอว การเปนผปวยเอดส การเปนสมาชกสหภาพแรงงาน การเปนกรรมการลกจาง ความนยมในพรรคการเมอง หรอแนวความคดสวนบคคลอนๆ

5.6.2 สถานประกอบกจการตองไมขดขวาง แทรกแซง หรอกระท�าการใดๆ ทจะเปนผลกระทบตอการใชสทธของลกจางทไมมผลเสยหายตอกจการ ในการด�าเนนกจกรรมทเกยวกบเชอชาต ประเพณประจ�าชาต ศาสนา เพศ ความพการ การเปนกรรมการลกจาง การเปนสมาชกสหภาพแรงงาน หรอพรรคการเมองและการแสดงออกตามทศนคตสวนบคคลออนๆ

79

รายชอบคคลผใหขอมลในการสมภาษณผใหขอมลหลกซงสมภาษณเปนภาษาไทยโดยนกวจย นาดา ไชยจตต และ วรรณพงศ ยอดเมอง

พ.ต.อ. อภชา ถาวรศร ผก�ากบการ, กลมงานตรวจสอบส�านวน 3 กองคดอาญา สมภาษณเมอวนท 25 กมภาพนธ พ.ศ.2559

คณฐานกาญจน วงศวศษฎศลป, นกกจกรรมกลม Transpiration Power และอดตนกศกษาปรญญาโท มหาวทยาลยมหดล สมภาษณเมอวนท 19 พฤศจกายน พ.ศ.2558

คณบญช แจงเจรญกจ, ผอ�านวยการกองกฎหมายและศนยขอมลขาวสารมหาวทยาลยมหดลสมภาษณเมอวนท 19 กมภาพนธ พ.ศ.2559

คณกนตพงศ รงสสวาง, ผอ�านวยการฝายกฎหมาย กองสงเสรมความเสมอภาคระหวางเพศ กระทรวงการพฒนาสงคมและ ความมนคงของมนษย สมภาษณเมอวนท 11 มนาคม พ.ศ.2559

คณค�านวณ วบลยพนธ, หวหนากลมงานทะเบยนสทธและสถานะภาพบคคล สวนการทะเบยนทวไป ส�านกบรหารการทะเบยน กรมการปกครอง สมภาษณเมอวนท 24 มนาคม พ.ศ.2559

คณเกดโชค เกษมวงศจตร, ผเชยวชาญเฉพาะดานการสงเสรมและระงบขอพพาท กรมคมครอง สทธและเสรภาพกระทรวงยตธรรม สมภาษณเมอวนท 22 มกราคม พ.ศ.2559

คณกตพร บญอ�า, เจาหนาทดานสทธมนษยชน คณะกรรมการสทธมนษยชนแหงชาต สมภาษณเมอวนท 4 มนาคม พ.ศ.2559

คณกฤตธพฒน โชตฐานตสกล, ประธานเครอขายผชายขามเพศแหงประเทศไทย สมภาษณเมอวนท 8 กนยายน พ.ศ.2559

พ.ท. ปยะชาต ประสานนาม, ทหารกองการสสด กองการรกษาดนแดน สมภาษณเมอวนท 2 มนาคม พ.ศ.2559

รศ.นพ. ศรชย จนดารกษ, ศลยแพทยตกแตงประจ�าสถาบน PAI สมภาษณเมอวนท 15 มนาคม พ.ศ.2559

คณรณภม สามคคคารมย, คณะอนกรรมการรางอนบญญตตามพระราชบญญตความเทาเทยมระหวางเพศ พ.ศ.2558 สมภาษณเมอวนท 27 มกราคม พ.ศ. 2559

คณวรนฐฐา บณฑตผชายขามเพศ จากคณะนตศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหม สมภาษณเมอวนท 19 พฤศจกายน พ.ศ. 2558

ภำคผนวก

การรบรองเพศสถานะตามกฎหมายในประเทศไทย: การทบทวนกฎหมายและนโยบาย82

โครงการพฒนาแหงสหประชาชาตส�านกงานประเทศไทยชน 12 อำคำรสหประชำชำตถนนรำชด�ำเนนนอก กรงเทพมหำนคร 10200 ประเทศไทยโทรศพท: +66 2304 9191โทรสำร: +66 2280 4294Twitter: @UNDPThailandเวปไซต: http://www.th.undp.org/