เอกสารประกอบการสอน รายวชา 0605205 ประวตศาสตรศลปไทย

บทท 3 สถาปตยกรรมไทยกอนสมยรตนโกสนทร

ขอบเขตเนอหา 1. ความหมายสถาปตยกรรมไทย 2. ประเภทสถาปตยกรรมไทย 3. รปแบบสถาปตยกรรมไทย

วตถประสงค หลงจากเรยนจบบทเรยนนแลว ผเรยนสามารถ 1. บอกความหมายของสถาปตยกรรมไทยได 2. อธบายประเภทสถาปตยกรรมไทยได 3. วเคราะหและจ าแนกรปแบบของสถาปตยกรรมแตละสมยในประเทศไทยได ความหมายสถาปตยกรรมไทย

ค าวา “สถาปตยกรรม” ตามพจนานกรมฉบบราชบณฑตยสถาน พ .ศ.2525 ไดอธบายไววา สถาปตยกรรม น. ศลปะหรอวชาวาดวยการกอสราง1 สถาปตยกรรมพนถน (Vernacular Architecture) หมายถงรปแบบของอาคารทชาวบานสรางขนในแตละทองถน และเฉพาะอาคารประเภททพกอาศย ซงมลกษณะแปรเปลยนไปตามลกษณะของวฒนธรรม สภาพแวดลอม และดนฟาอากาศทตางกน สถาปตยกรรมไทย (Thai architecture) หมายถง การออกแบบกอสรางอาคารสถานทเพอเปนทประกอบพธกรรมทางศาสนา และเปนทอยอาศย ไดแก วด ศาลาการเปรยญ อโบสถ วหาร สถป เจดย กฏ หอระฆง หอไตร ปราสาทราชวง และบานเรองไทย ซงเปนลกษณะประจ าชาตไทย โดยฝมอของสถาปนกหรอชางไทย ซงมเอกลกษณทสรางสรรคสบทอดตอเนองกนมาตงแต บรรพกาลจนถง สถาปตยกรรมไทยแบงออกเปน 2 ลกษณะ คอ สถาปตยกรรมเปด หมายถง สงกอสรางทมนษยเขาไปอยอาศยได เชน ทอยอาศยซ งเปนเรอนไทย โบสถ วหาร ศาลาการเปรยญ เปนตน และสถาปตยกรรมปด หมายถง สงกอสรางทมนษยเขาไปอยอาศยไมได มงเนนเพอสกการบชา เชน สถป และเจดย เปนตน สถาปตยกรรมแบงตามประเภทของการใชสอย แบงออกไดเปน 2 ประเภท คอ 1. ทอยอาศย รวมทงสถาปตยกรรมเกยวกบ การออกแบบและการสรางอาคาร การออกแบบอาคารชนดตาง ๆ เชน อาคารพกอาศย ไดแก บาน หอพก อาคารสาธารณะ โรงเรยน โรงพยาบาล 2. อาคารทางศาสนา รวมทงสงกอสรางเครองใชเครองสอยตาง ๆ ทสมพนธ หรอเกยวของกบศาสนา อาจแยกประเภทไดดงน 2.1 โบราณสถาน สวนมากเปนศาสนสถานทเปนอฐ หน ในรปปราสาท วหาร วด สถป (พระธาต)

1 ราชบณฑตยสถาน. พจนานกรมฉบบราชบณฑตยสถาน พ.ศ. 2525. พมพครงท 3 (กรงเทพฯ : อกษรเจรญทศน, 2530) หนา 779.

เอกสารประกอบการสอน รายวชา 0605205 ประวตศาสตรศลปไทย

37

2.2.ศลปวตถ เชน ลวดลายบนสวนประดบสถาปตยกรรม ตาง ๆ ไดแก ปนปน สลกหน ไม การตกแตงเขยนส เปนตน

(ซาย) ภาพประกอบ 43 : พระมหาธาต (ขวา) ภาพประกอบ 44 : ไมแกะสลก ธรรมมาส

ทมา : ประทป สธาทองไทย ถายภาพ

สถาปตยกรรม จ าแนกตามลกษณะการใชประโยชนออกได 4 ประเภท คอ เรอนพกอาศย ศาสนาคาร สาธารณสถาน สงทท าขนชวคราวตามคตความเชอหรอประเพณ 1. ทพกอาศย จ าแนกออกได 4 ประเภทคอ เรอนเครองผก เรอนเครองสบ อาคารคาขาย และราชวง 1.1 เรอนเครองผก เปนเรอนทใชกรรมวธการผกยดโครงสรางสวนใหญหรอทงหมด ประกอบกนเปนเรอนดวยเชอก เถาวลย หวาย ตอกไมไผ ฯลฯ 1.2 เรอนเครองสบ เปนเรอนทใชกรรมวธการปลกสรางและประกอบโครงสรางดวยการบาก เจาะ เขาเดอย ใสสลก ยดดวยนอต (Nut) ตะป วสดทเปนไมผานการแปรรปใหมขนาด สดสวนตามตองการ หลงคามงดวยแปนเกลดหรอสงกะส มความคงทนถาวร มความปลอดภย เรอนเครองสบ จงมสภาพการใชประโยชนมากกวาเรอนเครองผก 1.3 อาคารคาขาย เปนอาคารกงรานคาขายของเบดเตลดกงทอยอาศย จ าแนกโดยใชรปแบบเปนเกณฑไดสองประเภทคอ ตกดน และเรอนไม 1) ตกดน สวนใหญจะเปนตกดนผนงกอดวยอฐดนเผาโบกดวยดน นยมสรางชนเดยวตดดนหรอมชนลอย โครงสรางหลงคาท าดวยไม มงดวยสงกะสดานหนาเปนประตไมบานพบ และแยกแผน ตฝาเพดานดวยไม 2) เรอนไม มทงเรอนไม ชนเดยวตดดนและเรอนแถวไมสองชน เรอนไมชนเดยวตดดนหลงคามงสงกะส ดานหนาเปนประตไมบานพบและแยกแผน เรอนแถวไมสองชน ชนบนมระเบยง ราวระเบยงนยมฉลไมเปนลวดลาย หรอใชไมต หลงคาทรงปนหยาและจว มงดวยสงกะส บานหนาตางมจ านวนมากขนกวาอาคารคาขายประเภทอน 1.4 พระบรมมหาราชวง พระต าหนก เปนทประทบหรอเสดจวาราชการ

เอกสารประกอบการสอน รายวชา 0605205 ประวตศาสตรศลปไทย

38

2. ศาสนาคาร ในทนจะกลาวถงสถาปตยกรรมทางพทธศาสนา ทสรางอยตามวด สามารถจ าแนกประเภทออกตามหนาทและความส าคญของสถาปตยกรรมทางพทธศาสนา ไดแก เขตพทธาวาส เขตสงฆาวาส เขตสาธารณะหรอเขตปรก อยางไรกตามวดสวนใหญมพนทใชสอยคบแคบการแบงเขตไมคอยเครงครดยกเวนวดในชมชนเมอง 2.1. เขตพทธาวาส หมายถง บรเวณประดษฐานปชนยวตถอนเกยวเนองดวยการปฏบตธรรม นยมสรางสถาปตยกรรมส าหรบเปนทประกอบกจทางสงฆกรรมของสงฆ ไดแก โบสถ วหาร ศาลา หอไตร หอระฆง หอกลอง เจดยบรรจพระธาต เชน พระบรมสารรกธาตพระองคารธาต พระสารรกธาต และพระอฐธาต 2.2 เขตสงฆาวาส หมายถง บรเวณซงใชเปนทอยอาศยของภกษ และสามเณร นยมสรางสถาปตยกรรมส าหรบใชเปนทอยอาศยเชน กฏสงฆ ศาลาการเปรยญ 2.3 เขตสาธารณะหรอเขตปรก หมายถง เขตซงอยนอกเหนอไปจากเขตพทธาวาส และสงฆาวาส สภาพการใชประโยชนแตกตางกน นยมสรางสถาปตยกรรมส าหรบใชเปนทประกอบกจกรรม พธกรรม ประเพณ ของชมชน เชน หอพระอปคต เมร ศาลาพกศพ อาคารพาณชย ประตโขง ก าแพงวด เปนตน 3. สาธารณสถาน เชน ปราสาทพระวหาร ปรางคสามยอด ศาลากลางบาน ศาลเจาพอมเหศกด ศาลหลกเมอง 4. สงทท าขนชวคราว ตามคตความเชอหรอประเพณ เชน พระเมรมาศกลางทองสนามหลวง ปราสาทผง

ภาพประกอบ 45 : ปราสาทพระวหาร

ทมา : ๗ ปราสาท มหศจรรยแหงอสาน (2551)

เอกสารประกอบการสอน รายวชา 0605205 ประวตศาสตรศลปไทย

39

รปแบบสถาปตยกรรมไทย

กอนสมยทจะมการกลาวถงรปแบบสถาปตยกรรมไทยทมเอกลกษณอยางชดเจน ในราวพทธศตวรรษท 18 สงกอสรางทมมากอนในภาคตะวนออกเฉยงเหนอโดยเฉพาะในเขตอสานใต ราวพทธศตวรรษท 15-16 (รวมสมยลพบร) อยในลกษณะการตงเมองแบบขอมทมการวางระบบชลประทานควบคไปกบการวางผงเมองและการสรางชมชนแบบขอม อนเรองมาจากการแผขยายอทธพลทางการเมองของอาณาจกรเมองพระนคร (ขอม) เขามาทางชองเขาพนมดงเรก แทนทอทธพลทางวฒนธรรมทแพรหลายมาจากเมองสมยทวารวดในภาคกลาง2 ปรากฏเปนโบราณสถานทถอเปนสญลกษณอยางหนงของภาคอสานในปจจบนคอ ปราสาทหน3 เชน เมองพมาย มความเกยวเนองกบความเชอในลทธเทวราชาของขอมทวา กษตรยเปรยบเสมอนอวตารภาคหนงของเทพเจาในศาสนาฮนด ไดแก พระศวะ พระนารายณ และพระพรหม และตอมาภายหลงศาสนาสถานทสรางขนเมอพทธศาสนาเขามา ศวลงค อนหมายถงเทวราชา กกลบกลายเปนรปปนกษตรยในลกษณะของพระพทธรป ทหมายถง “พธพทธราชา” ทงเทวราชาและพทธราชา ตางกถอวา กษตรยคอพระเจาบนโลกนนเอง ดวยแรงบนดาลใจทางศาสนาดงทกลาวมา เปนทมาของการกอสรางทเสมอนการจ าลองสวรรคมาไวยงพนโลก ท าใหเกดการใกลชดระหวางสองโลก4

(ซาย) ภาพประกอบ 46 : ปรางคแขก จ.ลพบร (ขวา) ภาพประกอบ 47 : ปราสาทหนพมาย (กอนบรณะ)

ทมา (ซาย) : ประทป สธาทองไทย ถายภาพ ทมา (ขวา) : คมอน าชมปราสาทหนพมาย (2545)

2 ศรศกร วลลโภดม. นครหลวงของไทย. พมพครงท 2 (กรงเทพฯ : เมองโบราณ, 2540) หนา 109. 3 อภวนทน อดลยพเชฏฐ, บรรณาธการ. ๗ ปราสาทหน มหศจรรยแหงอสาน. (กรงเทพฯ : เมองโบราณ, 2551) หนา 2. 4 ประโชต สงขนกจ, บรรณาธการ. เมองพมาย. (กรงเทพฯ : กรมศลปากร, 2531) หนา 14.

เอกสารประกอบการสอน รายวชา 0605205 ประวตศาสตรศลปไทย

40

ศลปะสโขทย ระหวางพทธศตวรรษท 18–19 นยมสรางสถปทรงระฆงคว า เชน เจดยวดชางลอม จงหวดสโขทย แตสถาปตยกรรมทมรปแบบเฉพาะเปนเอกลกษณของสโขทยกคอ “สถปทรงพมขาวบณฑ” หรอทรงดอกบวตม เชน วดเจดยเจดแถว และวดมหาธาต จงหวดสโขทย เปนสถาปตยกรรมทมความประณตงดงาม มรปทรงสงเพรยว สงางาม สวนปลายของสถปพวยพงสเบองบน เปนพทธปรชญา หมายถง การหลดพนสดนแดนสขาวด

(ซาย) ภาพประกอบ 48 : เจดยทรงระฆงคว า (ขวา) ภาพประกอบ 49 : เจดยทรงดอกบวตม

ทมา : ประทป สธาทองไทย ถายภาพ

ศลปะอยธยา ระหวางพทธศตวรรษท 19–24 จากหลกฐานทางประตศาสตรยนยนไดวาอยธยาเกดจากการรวมตวของบานเมองระดบแควนส าคญสองแหง คอ ละโว-ลพบร กบ สพรรณบร5 เปนจกรอยธยาท เรองอ านาจเปนเวลาถง 417 ป หลกฐานทางดานศลปะทปรากฏสวนใหญเกยวเนองกบพระพทธศาสนาและสถาบนพระมหากษตรย จ าแนกรปแบบตามววฒนาการได 3 ระยะ คอ

ระยะแรก ศลปะอยธยาตอนตน (พ.ศ. 1893-2031) เมอแรกตงกรงศรอยธยานน สรนยมแบบเขมรของชนชนน าทเคยใกลชดกบทางกมพชายงคงเขมขน เหนไดจากการสถาปนาพระมหาธาตทรงปรางค รวมทงวดทมปรางคเปนประธานหลายแหง อยางไรกด รปแบบงานชางจากกลมเมองสพรรณบร เชน เจดยแปดเหลยมกเรมเขามามบทบาท และยงไดเรมพบเจดยทรงระฆงทแสดงใหเหนความสมพนธกบทางสโขทยและพทธศาสนาจากลงกา6 โบสถ วหารนยมท าขนาดใหญมอาคารโถงสเหลยม ตวอาคาร ผนง เสากอดวยอฐ ผนงอาคารเจาะเปนชองแคบๆ คลายลกกรงเรยกวา ลกฟก ส าหรบระบายลม และใหแสงแดดสองผานเขาไปได

5 ชาญวทย เกษตรศร. อยธยา ประวตศาสตรและการเมอง. (กรงเทพฯ : มลนธโครงการต าราสงคมศาสตรและมนษยศาสตร, 2543) หนา 4. 6 ประวตศาสตรศลปะ คณะโบราณคด มหาวทยาลยศลปากร, ภาควชา. สมดภาพศลปะอยธยา. (กรงเทพฯ : ภาควชาประวตศาสตรศลปะ คณะโบราณคด มหาวทยาลยศลปากร, 2555) หนา 23.

เอกสารประกอบการสอน รายวชา 0605205 ประวตศาสตรศลปไทย

41

(ซาย) ภาพประกอบ 50 : เจดยราย วดพระศรรตนมหาธาต จ.ลพบร

(ขวา) ภาพประกอบ 51 : ปรางค วดมหาธาต จ.อยธยา ทมา (ซาย) : พชต องคสภรกล ถายภาพ ทมา (ขวา) : ประทป สธาทองไทย ถายภาพ

ระยะทสอง ศลปะอยธยาตอนกลาง (พ.ศ. 2032 - 2172) ลกษณะส าคญของศลปะสมย

อยธยาตอนกลางคอความหลากหลายทเปลยนแปลงไปตามปจจยทางประวตศาสตร เชน การตดตอกบชมชนภายนอกมากขน ไดแกสโขทยและลานนา มผลใหความนยมในวฒนธรรมเขมรเรมทจะจางลงไป เหนไดจากการสรางปรางคเปนประธานของวดเรมลดลง ขณะทวดหลวงขนาดใหญอยาง วดพระศรสรรเพชญ ไดเปลยนมาสรางเจดยทรงระฆงเปนหลกของวดแทนทปรางคทเคยมมากอน7 สวนโบสถ วหารลดขนาดเลกลง กอผนงทบ เจาะชองระบายลมแคบๆ มบานประต 2-3 ชอง

ระยะทสาม ศลปะอยธยาตอนปลาย (พ.ศ.2173 - 2310) เรมนบจากสมยสมเดพระเจาปราสาททอง ปราบดาภเษกขนเปนกษตรยกรงศรอยธยาโดยมภมหลงจากสามญชน จงเกดงานกอสรางทแสดงสญลกษณของสทธอนชอบธรรมของพระองคขนมากมาย เชน การฟนฟระบบการสรางวดหลวงทใชปรางคเปนประธานของวด เชน วดไชยวฒนาราม เพอแสดงความหมายของการเปนศนยกลางจกรวาลชดเจน ปรางคบรวารทตงอยทงสมมบนฐานไพท สรางขนเพอเนนความส าคญของปรางคประธาน เปนแบบอยางของปรางคสมยอยธยาตอนปลายได จากสวนเรอนธาตทเลกลงจนไมสามารถเจาะคหาหรอ ใชพนทภายในเรอนธาตได เปนแบบอยางใหกบกาสรางปรางคในสมยรตนโกสนทรตอนตน

7 สภทรดศ ดสกล, ม.จ. ศลปะในประเทศไทย. (กรงเทพฯ : โรงพมพมหาวทยาลยธรรมศาสตร, 2539) หนา 35.

เอกสารประกอบการสอน รายวชา 0605205 ประวตศาสตรศลปไทย

42

ภาพประกอบ 52 : เจดยวดพระศรสรรเพชญ

ทมา : พชต องคสภรกล ถายภาพ

ภาพประกอบ 53 : วดไชยวฒนาราม จ.อยธยา

ทมา : ประทป สธาทองไทย ถายภาพ

เอกสารประกอบการสอน รายวชา 0605205 ประวตศาสตรศลปไทย

43

ฐานอาคารมลกษณะเฉพาะนยมท าเปนรปโคงคลายทองเรอ การเจาะหนาตางทผนงอาคาร ตกแตงซมประตหนาตางอยางประณต ใชกระเบองเคลอบมงหลงคา น าเอาศลปะการกอสรางอาคารของยโรปมาผสม เชน การเจาะหนาตางโคงแบบศลปะโกธค สรางอาคารสองชน โบสถ วหารถกสรางขนตามแบบใหม เชน พระนารายณราชนเวศ จงหวดลพบร ต าหนกพระพทธโฆษาจารย วหารวดตก วหารวดเจายา จงหวดพระนครศรอยธยา

ภาพประกอบ 54 : อาคารสองชน พระนารายณราชนเวศ จ.ลพบร

ทมา : ประทป สธาทองไทย ถายภาพ

ค าถามหลงเรยน/แบบฝกหดทายบทเรยน 1. การสรางงานสถาปตยกรรมมความสมพนธ หรอเกยวของกบเหตปจจยอะไรบาง 2. องคประกอบของสถาปตยกรรมประกอบดวยอะไรบาง 3. สถาปตยกรรมไทยมลกษณะเฉพาะอยางไร