ปท 1 ฉบบท 1 (มกราคม – มถนายน) 2558

83 พระอนทร: คตความเชอและรปแบบทพบบนใบเสมาสมยทวารวดอสาน

พระอนทร: คตความเชอและรปแบบทพบบนใบเสมา สมยทวารวดอสาน Indra: Beliefs and Iconography of Northeastern Thai Boundary Marker Stones in Dvaravati Age

พระศรณย มะกรดอนทร1 / Phra Sarun Makrudin บทคดยอ

ภาพสลกเลาเรองบนใบเสมาทวารวดอสานนนใชเปนสอในการแสดงธรรมะทางพทธศาสนา ทงพทธประวต และชาดกแกศาสนกชนทเขามาในพทธสถานนน โดยมรปแบบใบเสมาทมลกษณะแตกตางกนอยางชดเจนดวยกน 2 กลม คอ กลมใบเสมาทเมองฟาแดดสงยาง อ าเภอกมลาไสย จงหวดกาฬสนธ ซงพบมากในแถบพนทภาคตะวนออกเฉยงเหนอตอนบนบรเวณลมแมน าช ใบเสมาในกลมนมกแสดงลกษณะบคคลตามแบบทวารวด คอ ตาโปน จมกบานใหญ ปากหนา และแสดงภาพเลาเรองอยเตมพนทของใบเสมา โดยในเรองพระอนทรปรากฏทงภาพพระอนทรทรงชางเอราวณ พระอนทรประทบบนสวรรคชนดาวดงสรวมกบพระชายา พระอนทรในพทธประวตตอนเสดจลงจากสวรรคชนดาวดงส และพระอนทรในชาดก โดยแสดงเปนรปพระอนทรแปลงเปนพราหมณมาขอนางมทรในเวสสนดรชาดก

1 นกศกษาปรญญาเอก สาขาวชาประวตศาสตรศลปะ คณะโบราณคด มหาวทยาลยศลปากร อเมล panyabalo@gmail.com

ปท 1 ฉบบท 1 (มกราคม – มถนายน) 2558

84

ในขณะทกลมใบเสมาใกลพระพทธบาทบวบาน บานไผลอม อ าเภอบานผอ จงหวดอดรธาน บรเวณลมแมน าโขง กลบปรากฏอทธพลศลปะเขมร สมยเมองพระนครอยางชดเจน ทงลกษณะของบคคล และกรอบซม โดยมระเบยบการสลกภาพบรเวณโคนใบเสมา ลกษณะของพระอนทรทปรากฏบนใบเสมากลมนไมมความชดเจนมากนก หากแตใชการเทยบเคยงกบลกษณะของพระอนทรทปรากฏบนหนาบนและทบหลงปราสาทเขมร พจารณารวมกบมทรา อาสนะ และทศทางการปกใบเสมาตความวาบคคลทปรากฏใบเสมานน คอ พระอนทร ค าส าคญ: พระอนทร รปแบบ ใบเสมา Abstract

The bas-reliefs on northeastern Thai boundary marker stones in Dvaravati age (known as Sema) are depicted as Buddhist sermon related to Lord Buddha’s life history and Jakata tales to Buddhist devotees who come into monasteries. These Sema are explicitly found to be comprised of two different styles.

The first style of Sema is in Muang Fa Daed Song Yang of Kamalasai District in Kalasin Province. This style is mostly found in the upper area of Northeast Thailand where Chi River Basin is located in. This style shows different characteristics of people in Dvaravati age which is comprised of protruding eyes, flat noses, and thick lips. Also, these Sema are full of Indra bas-reliefs evidenced by carvings on the

ปท 1 ฉบบท 1 (มกราคม – มถนายน) 2558

85 พระอนทร: คตความเชอและรปแบบทพบบนใบเสมาสมยทวารวดอสาน

face of the entire Sema. The Indra iconography of these Sema shows: 1) Indra riding his elephant called Airavata; 2) Indra and his wives on Tavatimsa Heaven; 3) Indra, according to the Buddha’s life history, coming down from the Tavatimsa Heaven; and 4) Indra, according to Vessantara Jakata tale, impersonating himself as Brahman in order to ask Princess Maddi from Prince Vessantara. The second style of Sema found near Phra Buddha Bat Bua Ban in Phai Lom Village of Ban Phue District, Udon Thani Province and close to Mekong River Basin is stylistically influenced by Khmer art. These Sema are only carved on their lower portions. The iconography related to Indra in this style is inexplicit. However, there are some characteristics which are believed the Indra is depicted here. These are evidenced by the similarities of Indra characteristics carved on lintels of Khmer architecture included mudras, asana, and the position the Sema are located. Keywords: Indra, Iconography, Sema น าเรอง

รองรอยคตความเชอเกยวกบพระอนทรในภาคตะวนออกเฉยงเหนอนน ปรากฏภาพสลกรปพระอนทรบนใบเสมาในสมยทวารวดอยจ านวนหนงทสะทอนพระอนทรในคตพทธศาสนาเถรวาท ตลอดจนการผสมผสานรปแบบงานศลปกรรมแบบทวารวดภาคตะวนออกเฉยงเหนอกบศลปกรรมแบบเขมรสมย

ปท 1 ฉบบท 1 (มกราคม – มถนายน) 2558

86

เมองพระนครดวย ซงการสลกภาพเลาเรองบนใบเสมานนเปนการถายทอดเรองราวทงพทธประวต หรอชาดกทประชาชนในสมยนนรบรกนอยทวไป เพอใชเปนสอในการแสดงธรรมะนอกเหนอไปจากค าสอนของพระบรมศาสดา ทไดรบการถายทอดผานทางพระภกษสงฆแตเพยงอยางเดยว

ใบเสมาทปรากฏรปพระอนทรในพนทภาคตะวนออกเฉยงเหนอของไทยนน สวนใหญพบใน 2 พนททตางมรปแบบแตกตางกนอยางชดเจน คอ กลมใบเสมาทพบในเมองฟาแดดสงยาง อ าเภอกมลาไสย จงหวดกาฬสนธ ซงเปนกลมใบเสมาทพบมากในแถบพนทภาคตะวนออกเฉยงเหนอตอนบน บรเวณลมแมน าช และกลมใบเสมาใกลพระพทธบาทบวบาน บานไผลอม ต าบลเมองพาน อ าเภอบานผอ จงหวดอดรธาน บรเวณลมแมน าโขง เขตแองสกลนคร

กลมใบเสมาทพบทเมองโบราณฟาแดดสงยาง อ าเภอกมลาไสย จงหวดกาฬสนธ

ใบเสมาชนแรกพบทเมองโบราณฟาแดดสงยาง จงหวดกาฬสนธ ปจจบนจดแสดงอยทพพธภณฑแหงชาตองกฤษ (British museum) แสดงรปพระอนทรประทบนงบนชางเอราวณ 3 เศยรรวมกบพระชายาอก 2 องค โดยพระอนทรและพระชายานนตางประทบนงอยบนกระพองชางแตละเศยร ลกษณะของพระอนทรนนประทบนงอยในทามหาราชลลาสนะทรงเครองเทวพสตราภรณอนประกอบดวยกรฏมงกฏ กณฑล พาหรด ทองกร และอทรพนธะ เบองหลงพระเศยรมแถบประภามณฑล พระหตถขวายกขนในระดบพระอระในลกษณะททรงเทพศสตราวธ พระกรซายทอดยาวโดยวางพระหตถ

ปท 1 ฉบบท 1 (มกราคม – มถนายน) 2558

87 พระอนทร: คตความเชอและรปแบบทพบบนใบเสมาสมยทวารวดอสาน

ไวเหนอพระชงฆ พระชายาเบองขวาประทบนงพบเพยบ พระหตถวางอยบนพระชานขวาของพระอนทร พระชายาเบองซายประทบนงพบเพยบ พระกรขวาทอดยาวลงบนกระพองชาง พระหตถซายจบพระกะโประ(ศอก) เบองหลงทง 3 องคมเสนสนเทาในลกษณะคลายกอนเมฆ ในสวนของชางเอราวณนน แสดงรปดวยชาง 3 เศยร ทรงเครองคชาภรณ อนประกอบดวย ปกกระพอง และสรอยคอ (ภาพท 1)

ภาพท 1 ใบเสมารปพระอนทรประทบนงบนชางเอราวณทเมองโบราณฟาแดดสงยาง จงหวดกาฬสนธ

ปท 1 ฉบบท 1 (มกราคม – มถนายน) 2558

88

จากรปแบบพระอนทรบนในเสมาน สนนษฐานวาเปนรปพระอนทรขณะประพาสอทยาน หากแตเศยรของชางเอราวณนน ปรากฏเพยง 3 เศยร อนเปนรปแบบเศยรของชางเอราวณทนยมแสดงในงานศลปกรรม เพอความงดงามทางสนทรยภาพ และสะทอนภาพของเทพทประดบเหนอเศยรชางนนวาคอพระอนทร อกทงใน 2 กระพองทงดานขางกแสดงรปพระชายาแทนรปเทวบตรอก 32 ตน ดวย เพอมาปรนนบตดแลพระอนทรผ เปนจอมเทพแหงสรวงสวรรคชนดาวดงส

ชนท 2 คอ ใบเสมาแสดงภาพเลาเรองพทธประวตตอนเสดจลงจากสวรรคชนดาวดงส พบทเมองโบราณฟาแดดสงยาง จงหวดกาฬสนธ ปจจบนจดแสดงอยทพพธภณฑสถานแหงชาต พระนคร แสดงรปพระพทธเจาประทบยนสมภงค แสดงปางวตรรกมทราสองพระหตถ ทรงครองจวรหมคลม โดยพระเศยรมรศมในลกษณะของแผนประภามณฑล พรอมทงมฉตรกางกนอยเบองหลง ขนาบดวยเทวดา 2 องค เทวดาเบองซายประทบยน พระหตถขวาแสดงปางวตรรกมทรา ทรงเครองพสตราภรณอยางกษตรย อนประกอบไปดวย กรณฑมงกฏทเบองหลงมแผนประภามณฑล กณฑล กรองศอ ทองกร อทรพนธะ ทรงผานงทมการชกชายผาออกมาเบองหนา สวนเทวดาเบองขวานนช ารด ถดขนไปเหนอเทวดาทง 2 องคแสดงดวยรปกอนเมฆทมเทวดาเหาะอก 2 องคกระท าอญชลมาทางพระพทธเจา (ภาพท 2)

ปท 1 ฉบบท 1 (มกราคม – มถนายน) 2558

89 พระอนทร: คตความเชอและรปแบบทพบบนใบเสมาสมยทวารวดอสาน

ภาพท 2 ใบเสมารปพทธประวตตอนเสดจลงจากสวรรคชนดาวดงส ทเมองโบราณ ฟาแดดสงยาง จงหวดกาฬสนธ ทมาภาพขวา: ศรศกร วลลโภดม, 2518, ภาพท 14.

จากประตมานวทยาดงกลาว ตรงกบพทธประวตในตอนเสดจลงจากสวรรคชนดาวดงส ตามทปรากฏในอรรถกถาเตรสนบาต สรภชาดก และอรรถกถาขททกนกาย คาถาธรรมบท พทธวรรคท 14 ไดบรรยายถง เหตการณทพระพทธองคเสดจขนไปโปรดพทธมารดาบนสวรรคชนดาวดงส ทาวสกกะพรอมดวยหม เทวดานมนตใหพระพทธองคประทบนงบนพระแทนบณฑกมพลศลาอาสน พระพทธเจาทรงแสดงอภธรรมโปรดพระพทธมารดาจนครบพรรษกาล จงเสดจลงยงมนษยโลก ณ เมองสงกสสะ

หากแตมขอแตกตางในประเดนผสรางบนไดทองค า บนไดแกวมณ บนไดเงนลงสยงประตสงกสสนคร ความวา ในอรรถกถาธรรมบทนน ระบวา

ปท 1 ฉบบท 1 (มกราคม – มถนายน) 2558

90

ทาวสกกะเปนผนรมตบนไดถวาย (พระสตรและอรรถกถาแปล ขททกนกาย คาถาธรรมบทเลมท 1 ภาคท 2 ตอนท 3, 2530, 316-317) สวนในอรรถกถาสรภชาดกระบวา ทรงตรสเรยกวษณกรรมเทพบตรมาสรางไว (พระสตรและอรรถกถาแปล ขททกนกายชาดก เลมท 3 ภาค 6, 2530, 335)

โดยในอรรถกถาธรรมบทยงไดใหรายละเอยดเพมเตมอกวา บนไดทองนนอยเบองขวาส าหรบเทวดาทงหลาย สวนบนไดเงนอยเบองซายส าหรบมหาพรหมทงหลาย บนไดแกวอยทามกลางส าหรบพระบรมศาสดา ครนพระพทธองคทรงท าปาฏหารยเปดโลก และทรงเปลงฉพพรรณรงสแลว เหลาเทวดาลงทางบนไดทอง มหาพรหมลงทางบนไดเงน พระสมมาสมพทธเจาเสดจลงทางบนไดแกวมณ มปญจสขะถอพณสเหลองดจผลมะตมยนอย ณ ขางเบองขวา ท าบชาดวยการฟอนถวาย มมาตลสงคาหกเทพบตรยน ณ เบองซาย ถอของหอมและดอกไมอนเปนทพยนมสการอย ทาวมหาพรหมไดกนฉตร ทาวสยามถอพดวาลวชนเสดจตามลงมาพรอมเหลาเทวดา (พระสตรและอรรถกถาแปล ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลมท 1 ภาคท 2 ตอนท 3, 2530, 317)

ในขณะทอรรถกถาสรภชาดกยงไดใหรายละเอยดเพมเตมวา ยงมทาวสกกะทรงเชญบาตรและจวรตามเสดจลงมาดวย (พระสตรและอรรถกถาแปล ขททกนกายชาดก เลมท 3 ภาค 6, 2530, 335) ภาพนจงถกตความวาเปนพทธประวตตอนเสดจลงจากสวรรคชนดาวดงส ดงปรากฏรายละเอยดทสอดคลองกบในคมภรอรรถกถา คอ การกนฉตรแสดงถงการเสดจพระราชด าเนนอยทามกลางเทวดา (พระอนทร) และพรหม (ช ารด) พรอมเหลาเทวดาทเหาะหาสงเสดจอกดวย

ปท 1 ฉบบท 1 (มกราคม – มถนายน) 2558

91 พระอนทร: คตความเชอและรปแบบทพบบนใบเสมาสมยทวารวดอสาน

ชนท 3 คอ ใบเสมาทพบรอบฐานเจดยพระธาตยาค เมองฟาแดดสงยาง จงหวดกาฬสนธ แสดงภาพพระอนทรทรงเครองอยางกษตรย ไดแก กรณฑมกฏ กณฑล กรองศอ อทรพนธะ พระหตถขวาทรงวชระ พระหตถซายวางบนพระชงฆ ประทบนงในทาลลตาสนะใตรมไม เบองซายมรปสตร 3 นาง โดยสตรดานหนานนถอนกอยในพระหตถ เบองขวามรปชางประดบดวยเครองคชาภรณ ไดแก ปกกระพอง และสรอยคอ (ภาพท 3)

ภาพท 3 ใบเสมารปพระอนทรทพบรอบฐานเจดยพระธาตยาค เมองโบราณฟาแดดสงยาง จงหวดกาฬสนธ

ปท 1 ฉบบท 1 (มกราคม – มถนายน) 2558

92

ศาสตราจารย ดร.ศกดชย สายสงห (2543,149-150) สนนษฐานวา เปนภาพของพระอนทรกบพระชายาทง 3 คน สวนนกนนเปนนกเผอกหรอนกกระยางซงเปนชายาของพระอนทรเชนกน พระนามวา สชาดา ทกลาวถง เรองราวของมฆมาณพทบ าเพญบารม ดวยการสรางศาลาทพกคนเดนทางเปนจ านวนมาก จนกษตรยของเมองนนคดวาเปนกบฏจงสงชางมาท าราย แตชางกไมสามารถท าอะไรได (ในภาพแสดงชางก าลงหมอบท าความเคารพอย) มฆมาณพมภรรยาหลวง คอนางสชาดา ซงไมไดชวยท างานเลย เพราะคดวาเมอสามท าแลวผลบญคงจะตกมาถงตนดวย เมอทงหมดตายไป มฆมาณพไดมาเกดเปนพระอนทร ชายาทง 3 คนไดมาเกดเปนเทพธดาดวย ยกเวนนางสชาดาทไมไดท าบญจงไปเกดเปนนกกระยาง(หรอกาเผอก) และไดมาเฝาพระอนทรเสมอ พระอนทรไดรดวยญาณจงไดใหนางบ าเพญเพยรไมกนสตวมชวต นางกไดปฏบตตามค าแนะน า ตอมาจงไดมาเกดบนสวรรคและมาเปนชายาของพระอนทรในทสด

สวนผ เขยนไดสนนษฐานวาคอรปของพระอนทร รวมกบพระชายา โดยเฉพาะชายาองคหนงทไปเกดเปนนางนกยาง หากแตมขอเสนอแนะเพมเตมวา สถานทประทบของพระอนทร คอ สวรรคชนดาวดงส ชางในสมยกอนคงสะทอนสญลกษณ ดวยการสลกใหพระอนทรประทบนงอยบนพระแทนบณฑกมพลศลาอาสน ใตตนไมทขนบนสวรรคชนน คอ ตนปารชาต พรอมทงแสดงรปชางเอราวณ อยเบองหลงของพระอนทร โดยเฉพาะรปชางน คงเปนรปชางเอราวณ มากกวาชางทกษตรยทรงปลอยเพอท ารายมฆมาณพ เพราะจากบรบทโดยรวมของภาพนนสะทอนเหตการณขณะทมฆมาณพจตขนมาเกดเปนพระอนทรบนสวรรคชนดาวดงสแลว

ปท 1 ฉบบท 1 (มกราคม – มถนายน) 2558

93 พระอนทร: คตความเชอและรปแบบทพบบนใบเสมาสมยทวารวดอสาน

นอกจากน เรองราวของพระอนทรบนใบเสมานยงมความสมพนธกบคมภรทางพทธศาสนา 3 คมภรดวยกน กลาวคอ คมภรสมงคลวลาสน อรรถกถาทฆนกาย มหาวรรค สกกปญหสตร ภาณวารท 1 ในเรอง “สกกปวตตวณณนา” หรอการบรรยายประวตของพระอนทร อรรถกถาขททกนกาย ธรรมบท คาถาธรรมบท อปปมาทวรรคท 2 และอรรถกถากลาวกชาดก ทลวนกลาวถง เรองราวของพระอนทรทเคยเกดเปนมนษยนาม “มฆมาณพ” ในตอนททาวสกกะน าเอาชายาทไปเกดเปนนางนกยางขนมาบนสวรรค

หากแตอรรถกถาทฆนกาย มหาวรรค สกกปญหสตร และอรรถกถาขททกนกาย ธรรมบท คาถาธรรมบท อปปมาทวรรคท 2 จะกลาวถงพระอนทรในฐานะเรองของพระอนทรองคปจจบน สวนอรรถกถากลาวกชาดกนนแสดงเรองราวพระอนทรทเปนอดตชาตหนงของพระสมมาสมพทธเจา โดยมอรรถกถาขททกนกาย ธรรมบท คาถาธรรมบท อปปมาทวรรคท 2 ทใหรายละเอยดเพมเตมไปจนถงบทสนทนาในเหตการณดงกลาว

ใบเสมาภาพนจงเปนเหตการณทพระอนทรน านางนกยางขนสสวรรคชนดาวดงส หากแตกยงไมสามารถระบแนชดลงไปไดวา เปนพระอนทรทเปนอดตชาตของพระพทธเจาตอนทอธบายไวในอรรถกถากลาวกชาดก หรอเปนเรองราวอดตชาตของพระอนทรองคปจจบนตามทอรรถกถาทฆนกาย มหาวรรค สกกปญหสตร และอรรถกถาขททกนกาย ธรรมบท คาถาธรรมบท อปปมาทวรรคท 2 กเปนไปไดทง 2 แนวทาง

นอกจากน ทเมองฟาแดดสงยางยงมใบเสมาอกใบหนงทอาจมความเกยวพนกบเรองราวของมฆมาณพ เมอครงสรางศาลาในทางสแยกส าหรบเปนทพกของประชาชน รวมกบภรรยาอก 3 คน คอ นางสธรรมา นางสจตรา

ปท 1 ฉบบท 1 (มกราคม – มถนายน) 2558

94

นางสนนทา ซงเหตการณส าคญของเรองทแสดงใหเหนถงปฏภาณของภรรยาของมฆมาณพในการรวมสรางศาลา เนองดวยเหลาบรษทสรางศาลามตองการใหภรรยามสวนรวม เพราะเมอครงทมฆมาณพและสหายอก 32 คน ถกพระราชาลงโทษใหชางเหยยบนน มไดมภรรยาคนใดเขามาชวยเหลอ ในครงนน นางสธรรมาไดรวมยกชอฟาศาลา นางสจตราปลกพมไมดอก โดยทนางสนนทาใหขดสระบวไวใกลๆ เวนแตนางสชาดา ภรรยาเอกเทานนทมไดชวยอนใด (ภาพท 4)

ภาพท 4 ใบเสมาจากเมองโบราณฟาแดดสงยาง ปจจบนจดแสดงอยทพพธภณฑสถานแหงชาต ขอนแกน ทมา: น. ณ ปากน า, 2524, รปท 33.

ปท 1 ฉบบท 1 (มกราคม – มถนายน) 2558

95 พระอนทร: คตความเชอและรปแบบทพบบนใบเสมาสมยทวารวดอสาน

ภาพดงกลาวจงอาจจะสะทอนเหตการณหลงจากทมฆมาณพไดจตไปเกดเปนพระอนทรบนสวรรคชนดาวดงส ดงทปรากฏในอรรถกถาทฆนกาย มหาวรรค สกกปญหสตร ภาณวารท 1 ในเรอง “สกกปวตตวณณนา” ความวา

...ดวยผลแหงไมชอฟาของนางสธรรมา เกดเทวสภาชอสธรรมาสามรอยโยชน. ดวยผลแหงสระบวของนางสนนทา เกดสระบวชอนนทาหาสบโยชน. ดวยผลแหงสวนพมไมดอกของนางสจตรา เกดอทยานชอจตรลดาวนหกสบโยชน.ทาวสกกะผเปนราชาแหงเทพ ประทบนงบนบลลงกทองโยชนหนงในสธรรมาเทวสภา มเศวตฉตรสามโยชนกางกน...(พระสตรและอรรถกถาแปล ทฆนกาย มหาวรรค เลมท 2 ภาคท 2, 2530: 169 -170) หรออาจเปนเหตการณภายหลงทนางสชาดาหลงจากไปก าเนดเปน

นางนกยาง ธดาชางหมอแลว ในภายหลงไปก าเนดเปนธดาของอสรเวปจตต ในตอนเลอกค ซงพระนางไดเลอกพระอนทร และไดพาพระนางมาประทบรวมกนบนสวรรคชนดาวดงส (พระสตรและอรรถกถาแปล ทฆนกาย มหาวรรค เลมท 2 ภาคท 2, 2530:171-173) ซงในอรรถกถาธรรมบท อปปมาทวรรคท 2 ไดใหรายละเอยดเพมเตมวาพระอนทรไดปลอมองคเปนอสรไปในการเลอกคของธดาของอสรเวปจตต และการปะทะกบเหลาอสรเนองในเหตการณดงกลาว (พระสตรและอรรถกถาแปล ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลมท 1 ภาค 2, 2530: 374-376)

ปท 1 ฉบบท 1 (มกราคม – มถนายน) 2558

96

ภาพท 5 ภาพพระเวสสนดรประทานพระนางมทรแกพระอนทร

ซงแปลงเปนพราหมณมาขอ ทมา: ศรศกร วลลโภดม. 2518, ภาพท 16.

นอกจากใบเสมาทสลกเปนภาพพระอนทรโดยตรงแลว ยงพบวามภาพ

พระอนทรแปลง(ภาพท 5) ดงปรากฏเหตการณส าคญนในมหาเวสสนดรชาดก สกกบรรพ ทปรากฏในคมภรขททกนกาย ชาดก มหานบาต ความวา

หลงจากทพระเวสสนดรไดประทานกณหาและชาลแกชชกแลว เชาวนถดมาพระอนทรไดทรงแปลงเพศมาเปนพราหมณ เพอทลขอพระราชทานพระมเหส คอ พระนางมทร ล าดบนนพระเวสสนดรทรงกมหตถพระนางมทรแลวจบเตาน าหลงลงพระราชทานใหเปนทานแกพราหมณ สวนพระนางมทรเองกมไดทรงกนแสงกลบทรงเพงดพระสวามโดยดษณภาพ ครงนนจงเกดแผนดนไหว สายฟา

ปท 1 ฉบบท 1 (มกราคม – มถนายน) 2558

97 พระอนทร: คตความเชอและรปแบบทพบบนใบเสมาสมยทวารวดอสาน

แลบ และเหลาเทวดาทงหลายกไดถวายอนโมทนาแกการถวายทานของพระเวสสนดรในครงน ครนแลวพระอนทรจงไดถวายพระนางมทรคน พรอมทงทรงอวยพร 8 ประการแกพระเวสสนดร (พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลมท 4 ภาค 3, 2530: 570-574)

สอดคลองกบประตมาน ทพบบนใบเสมาเปนรปพระเวสสนดรทรงเครองทรงแบบนกบวชดวยการไวผมทรงชฎามงกฏ พระหตถดานซายกมพระหตถขวาพระนางมทร พระหตถดานขวาทรงหลงน าถวายแดพราหมณแสดงในลกษณะบคคลปลอยผมสยาย ตาโปน มอทงสองยกขนรบน าจากพระเวสสนดร เบองหลงรปบคคลทง 3 แสดงดวยภาพอาคารและตนไม สนนษฐานวา แทนอาศรมของพระเวสสนดรทอยทามกลางปาในเขาวงกต พรอมทงยงปรากฏมรปเทวดา 2 องคเหาะอยดานบน อนแสดงถงการอนโมทนาสาธการของเหลาเทวดาอกดวย

กลมใบเสมาใกลพระพทธบาทบวบาน (ในบรเวณทเรยก“บวชพระป”) บานไผลอม ต าบลเมองพาน อ าเภอบานผอ จงหวดอดรธาน

กลมใบเสมาแหงนไดรบการขดแตงในป พ.ศ. 2535 พบวามใบเสมาจ านวน 24 ใบ โดยมระเบยบในการปกทแนนอน ดวยการปกอยตามแนวแกนทศหลกและทศรองทง 8 ทศ แตละทศปกซอนกนเปน 3 ชน สนนษฐานเปนการปกใบเสมาลอมรอบอโบสถ อนเปนสถานทประกอบสงฆกรรมของพระภกษ ซงสมยแรกนนอาจเปนเพยงเนนดนทอาจกอตงอาคารเปนเครองไมขน (ศรศกร วลลโภดม, 2518: 112)

ปท 1 ฉบบท 1 (มกราคม – มถนายน) 2558

98

ใบเสมาชนในและชนกลางปกอยใกลกน สวนใบเสมาชนนอกนนปกหางออกไปเลกนอย โดยเฉพาะใบเสมาชนในมกปรากฏภาพสลกเลาเรอง (แผนผงท 1) ในสวนนปรากฏใบเสมาทสนนษฐานวาไดมการสลกเรองราวทเกยวพนกบพระอนทร ดงน

แผนผงท 1 แสดงต าแหนงกลมใบเสมาใกลพระพทธบาทบวบาน ทมา: อรณศกด กงมณ, 2541, แผนผงหมายเลข 1.

ใบเสมาหมายเลข 1 ใบเสมานมการสลกภาพทง 2 ดาน ดานหนง

แสดงเปนรปบรษประทบในทามหาราชลลาสนะบนแทนภายใตซมเรอนแกว พระหตถดานซายวางบนพระเพลา พระหตถดานขวายกขนเสมอพระอระถอกานดอกไม (ภาพท 6) ศาสตราจารย ดร. หมอมราชวงศสรยวฒ สขสวสด (2537: 100-101) ไดสนนษฐานวาอาจหมายถง พระศรอารยเมตไตรย ผทรง

ปท 1 ฉบบท 1 (มกราคม – มถนายน) 2558

99 พระอนทร: คตความเชอและรปแบบทพบบนใบเสมาสมยทวารวดอสาน

ดอกบษกรตามคตพทธศาสนาแบบเถรวาท มากกวาพระโพธสตวปทมปาณ ผทรงดอกบวขาบตามคตพทธศาสนาแบบมหายาน เนองดวยภาพสลกบนใบเสมาจากพระพทธบาทบวบานนสรางขนจากคตพทธศาสนาแบบเถรวาทเชนเดยวกบเมองโบราณฟาแดดสงยาง

ภาพท 6 ใบเสมาหมายเลข 1 ใกลพระพทธบาทบวบาน ทมา: อรณศกด กงมณ, 2541, ปกหนา และปกใน.

อรณศกด กงมณ สนนษฐานวาจากลกษณะดอกไมในพระหตถ ทปรากฏในใบเสมาตาง ๆ นน สามารถแบงประเภทผ ถอ ไดแก พระโพธสตว พระมหาสตว (อดตชาตของพระพทธเจา) และบคคลชนรองหรอบรวาร หากแต ดร.นนทนา ชตวงศ ไดใหทศนะเพมเตมวา อาจหมายถง พระอนทรตามคตพทธศาสนา เนองดวยในอดตชาตหนงของพระพทธเจากเคยถอก าเนดเปนพระอนทร และลกษณะของพระอนทรเชนนนาจะไดรบแรง

ปท 1 ฉบบท 1 (มกราคม – มถนายน) 2558

100

บนดาลใจมาจากศาสนาพราหมณ-ฮนดทหนาบน หรอทบหลงของปราสาทหนเขมรทนยมสลกเปนภาพประทบนงในทามหาราชลลาสนะ โดยมพาหนะ ไดแก ชางเอราวณ แตบางครงกสลกประทบเหนอบลลงก สวนเทพศสตราวธแมโดยปกตจกทรงวชระ แตบางครงกทรงกระบอง หรอดอกบวอยดวยเชนกน (อรณศกด กงมณ, 2541: 31)

เพราะเมอพจารณารวมกบทศทางของใบเสมานนพบวา การปกใบเสมาบรเวณใกลพระพทธบาทบวบาน มรปแบบการปกในแนวแกนทศอยางชดเจน โดยการปกในเสมาตามแนวทศทง 8 ในแตละทศนนปกใบเสมาเรยงกนทศละ 3 ใบ ซงการปกใบเสมาในลกษณะนยงพบทกลมใบเสมาทพระเจาใหญ เมองชยวาน อ าเภอมญจาคร จงหวดขอนแกน(อรณศกด กงมณ, 2541: 49) โดยใบเสมานประดษฐานอยทางทศตะวนออก อนเปนทศเดยวกบคตพระอนทรในศาสนาพราหมณ-ฮนด ทแสดงสถานะหนง คอ การเปนโลกปาลหรอเทพประจ าทศตะวนออก ดงปรากฏคตนสบมาปราสาทหนทพบในดนแดนกมพชาและประเทศไทย

ภาพสลกอกดานหนง แสดงรปบรษประธานประทบนงขดสมาธเพชรบนบลลงกภายใตซมเรอนแกว พระหตถซายถอการดอกไมบานยกขนระดบพระอระ พระหตถวางบนพระเพลา ทรงเครองถนมพมพาภรณตางๆ ไดแก กรณฑมงกฏ กณฑล กรองศอ อทรพนธะ ดานซายท าเปนรปสตรประทบนงพบเพยบอยในซมเรอนแกวทต ากวารปบรษประธาน พระกรซายทาบขวางล าพระองค พระกรขวาเหยยดตรงมาสมผสพระแทน และทางดานขวาของรปบรษประธานแสดงรปบคคล 2 คน ประทบนงพบเพยบบนแทนในล าดบทต าลงไป (ภาพท 7)

ปท 1 ฉบบท 1 (มกราคม – มถนายน) 2558

101 พระอนทร: คตความเชอและรปแบบทพบบนใบเสมาสมยทวารวดอสาน

ภาพท 7 ใบเสมาหมายเลข 1 ใกลพระพทธบาทบวบาน ทมา: อรณศกด กงมณ, 2541, รปท 3 และปกในหลง.

หากรปบคคลประทบนงในทามหาราชลลาสนะ แสดงถงการประทบของผ มอ านาจทอาจสอความหมายถง พระอนทร ไดนน รปบรษประธานประทบนงขดสมาธราบ ซงเปนทาปฏบตธรรมของนกบวช กอาจหมายถง พระมหาสตว หรออดตชาตของพระพทธองคไดเชนเดยวกน ดวยเหตน หากเปนอดตชาตหนงของพระพทธองค เมอพจารณารวมกบองคประกอบอน ๆ ในภาพ โดยเฉพาะรปสตรสงศกดและรปบคคลชนสงอก 2 คนนน จงเปนทมาของขอสนนษฐานวาแสดงรปในเรองเวสสนดรชาดก ซงพระเวสสนดรประทบอยบนพระมหามณเฑยรรวมกบพระนางมทร และพระกมารทง 2 องค คอ พระชาลและพระกณหา (อรณศกด กงมณ, 2541: 31)

หากวารปบคคลทรงเครองอยางกษตร ย ทประทบนงในทามหาราชลลาสนะน สอความหมายถงพระอนทรตามท ดร.นนทนา ชตวงศ ได

ปท 1 ฉบบท 1 (มกราคม – มถนายน) 2558

102

แสดงทศนะไว กยงพบใบเสมาอนในกลมพระพทธบาทบวบานทอาจสอความหมายถงพระอนทรได ดงตอไปน

ใบเสมาหมายเลข 7 ใบเสมานสลกเปนรปบคคล 2 คน โดยบคคลทางซายเปนบรษประธานทรงเครองทรงอยางกษตรย ประทบนงในทามหาราชลลาสนะบนพระแทนในซมเรอนแกว พระหตถซายยกขนเสมอกบพระอระทรงกานดอกบวบาน พระหตถขวาวางบนพระเพลา สวนบคคลดานขวาประทบนงราบชนเขาขวาเลกนอยในซมเรอนแกว หนหนาเขาหาบรษประธาน (อรณศกด กงมณ, 2541: 33) (ภาพท 8) จากลกษณะการประทบนงในทามหาราชลลาสนะและการประทบในซมเรอนแกวนน จงสนนษฐานวาเปนรปของพระอนทรและบรวาร

ภาพท 8 ใบเสมาหมายเลข 7 ใกลพระพทธบาทบวบาน ทมา: อรณศกด กงมณ, 2541, รปท 9.

ปท 1 ฉบบท 1 (มกราคม – มถนายน) 2558

103 พระอนทร: คตความเชอและรปแบบทพบบนใบเสมาสมยทวารวดอสาน

ใบเสมาหมายเลข 13 บนใบเสมานสลกเปนรปบคคล 3 คนในซ มเรอนแกว บรษประธานทรงเครองทรงอยางกษตรย และประทบนงในทามหาราชลลาสนะบนพระแทน พระหตถซายทรงกานดอกบวบาน พระหตถขวาวางบนพระเพลา บคคลดานซายประทบนงพบเพยบบนพระแทนถดลงมา ประนมพระหตถระหวางพระอระ บคคลดานขวาเปนสตรประทบนงพบเพยบบนพระแทนทต าทสด พระหตถซายวางทพระอทร พระหตถขวาเหยยดตรงมาสมผสพระแทน (ภาพท 9)

ภาพท 9 ใบเสมาหมายเลข 13 ใกลพระพทธบาทบวบาน ทมา: อรณศกด กงมณ, 2541, รปท 15.

จากลกษณะการประทบนงในทามหาราชลลาสนะและการประทบใน

ซมเรอนแกวนน จงสนนษฐานวาเปนรปของพระอนทรประทานพรใหแกสตร

ปท 1 ฉบบท 1 (มกราคม – มถนายน) 2558

104

สงศกด ดวยเหตน อรณศกด กงมณ จงสนนษฐานวาเปนภาพพระอนทรก าลงประทานพรแกนางผสด ทปรากฏในเวสสนดรชาดก (อรณศกด กงมณ, 2541: 35-36)

ใบเสมาหมายเลข 22 นปรากฏภาพสลกอยทง 2 ดาน ดานหนงสลกเปนภาพบรษทรงเครองอยางกษตรย ประทบนงขดสมาธบนพระแทนภายในซมเรอนแกว ดานขวาสลกเปนรปบรษประทบนงราบประคองอญชล ดานซายสลกเปนรปมา สนนษฐานวาเปนรปพระโพธสตวออกมหาภเนษกรมณ (ภาพท 10)

ภาพท 10 ใบเสมาหมายเลข 22 ใกลพระพทธบาทบวบาน ทมา: อรณศกด กงมณ, 2541, รปท 21.

อกดานหนงสลกเปนรปบรษประธานเกลามวยสงประทบนงขดสมาธราบบนพระแทนภายใตซมเรอนแกว ดานซายสลกเปนภาพบรษทรงเครองอยางกษตรยประทบนง ในทามหาราชลลาสนะบนพระแทนทต ากวารปบรษ

ปท 1 ฉบบท 1 (มกราคม – มถนายน) 2558

105 พระอนทร: คตความเชอและรปแบบทพบบนใบเสมาสมยทวารวดอสาน

ประธานเพยงเลกนอยภายใตซมเรอนแกว ดานขวาเปนภาพสตรประทบนงพบเพยบภายในซมเรอนแกว พระหตถซายถอกานดอกบวบาน พระกรขวาเหยยดตรงมาสมผสพระแทน(อรณศกด กงมณ, 2541: 37-38) สนนษฐานวาเปนเหตการณเมอครงทพระพทธองคเสดจขนไปโปรดพระพทธมารดาบนสวรรคชนดาวดงส จงแสดงเปนรปของพระพทธองคประทบรวมกบพระอนทร ผ เปนเทวราชาแหงสวรรคชนดาวดงส และพระพทธมารดาทแมจะไปเกดเปนเทวบตรบนสวรรคชนดสตแลว (ภาพท 10) แตการน าเสนอเปนภาพสลกในสมยทวารวดนนกยงเคยปรากฏรปพทธมารดาในลกษณะของสตรเพศ ดงเชนกรณ ภาพศลาสลกสมยทวารวดทประดษฐานอยบนฐานชกชดานหลงของพระศรศากยมน วดสทศนเทพวราราม เปนตน ใบเสมาทวดตาลกองรฐฐวน บานกาลม ต าบลเมองพาน อ าเภอบานผอ จงหวดอดรธาน

ใบเสมาทวดตาลกองรฐฐวนแผนนสลกภาพบรษประธานทรงเครองทรงอยางกษตรยประทบนงในทามหาราชลลาสนะบนพระแทนภายในซ มเรอนแกว พระหตถขวายกขนระดบพระอระ พระหตถซายวางไวบนพระเพลา ทางดานขวาสลกเปนรปสตรประทบนงราบบนพระแทนภายในซมเรอนแกว พระหตถซายประคองพระเศยร พระหตถขวาเหยยดตรงมาจรดพระบาท ทางดานซายสลกเปนภาพบรษประทบนงในทาโยคาสนะภายในซมเรอนแกว ทรงผมเกลาเปนมวยสง (ชฎามงกฏ) พระหตถทงสองทรงอกษมาลา (ลกประค า) ยกขนระดบพระอระ (ภาพท 11)

ปท 1 ฉบบท 1 (มกราคม – มถนายน) 2558

106

ภาพสลกนยงไมมการตความอยางชด แตจากลกษณะของบรษประธานสนนษฐานวาเปนรปของบคคลสงศกดหรอพระอนทรในลกษณะก าลงแสดงธรรม สวนบคคลดานซายนนเปนภาพของฤๅษก าลงบ าเพญตบะตามลกษณะทพบทวไปในปราสาทแบบเขมร

ภาพท 11 ใบเสมาวดตาลกองรฐฐวน ทมา: อรณศกด กงมณ, 2541, ปกรองใน.

บทสรป จากรปลกษณะของพระอนทร ทปรากฏใบเสมาทพบในแถบพนท

ภาคตะวนออกเฉยงเหนอของไทย มความแตกตางกนอยางชดเจนในดานของรปแบบ โดยแบงออกเปน 2 กลมใหญ ๆ กลาวคอ กลมใบเสมาทพบใน

ปท 1 ฉบบท 1 (มกราคม – มถนายน) 2558

107 พระอนทร: คตความเชอและรปแบบทพบบนใบเสมาสมยทวารวดอสาน

เมองโบราณฟาแดดสงยาง อ าเภอกมลาไสย จงหวดกาฬสนธ มรปแบบทสลกภาพเลาเรองอยเตมพนทของใบเสมา แสดงรปลกษณะบคคลตามแบบศลปะทวารวด คอ ตาโปน จมกบานใหญ ปากหนา หรอการแสดงมทราแบบทวารวดแลว และยงปรากฏลวดลายประกอบแบบทวารวด เปนการน าเสนอเรองราวของพระอนทรโดยแสดงลกษณะทางประตมานวทยาอนส าคญ ทแสดงวาเปนรปของพระอนทร คอ การประทบรวมกบชางเอราวณ ทงในลกษณะทม 1 เศยรและ 3 เศยร ลกษณะของพระอนทรอนปรากฏในพทธประวตทสะทอนภาพออกมาอยางชดเจน คอ การเสดจรวมกบพระสมมาสมพทธเจาลงจากสวรรคชนดาวดงส และภาพของพระอนทรทปรากฏในชาดก โดยมการพบรปพระอนทรแปลงเปนพราหมณมาขอเมรจากพระเวสสนดร ซงลกษณะของพระอนทรทปรากฏบนใบเสมาสวนใหญลวนแสดงความเปนพระอนทรอยางชดเจน

ในขณะท กลมใบเสมาใกลพระพทธบาทบวบาน บานไผลอม อ าเภอบานผอ จงหวดอดรธานนน กลบปรากฏอทธพลศลปะเขมร สมยพระนครอยางชดเจน ทงลกษณะของบคคล และกรอบซม โดยเฉพาะรปบคคลทรงมงกฎมกรอบหนา กณฑล ทรงภษาสมพรตจบเปนรว ชกชายผาออกมาเปนวงโคงขนาดใหญ อนแสดงใหเหนถงรปแบบอทธพลศลปะเขมร สมยเกาะแกร ราวครงหลงพทธศตวรรษท 15 ทงสน(หมอมราชวงศสรยวฒ สขสวสด, 2537: 98 - 99)

แตจากลกษณะการชกชายผานงรปวงโคงใตอทรแผออกมาเพยงฟากเดยวนน คลายกบผานงบรษในศลปะนครวด เชนเดยวกบกรอบซ มทแสดงใหเหนถงอทธพลจากศลปะเขมรแบบนครวด ก าหนดอายราวพทธ

ปท 1 ฉบบท 1 (มกราคม – มถนายน) 2558

108

ศตวรรษท 17 นอกจากนใบเสมาในกลมพระพทธบาทบวบานนยงมรปแบบการสลกบรเวณโคนใบเสมาทมขนาดความสงไมเกน 1 ใน 3 ของพนทใบทงหมด และมเสนกลางใบยาวตลอดขนไปจนสดปลาย หากแตลกษณะของพระอนทรทปรากฏบนใบเสมาในกลมนกลบมลกษณะทไมชดเจน โดยใชการตความเทยบเคยงกบเทวลกษณะพระอนทร ทปรากฏบนหนาบนและทบหลงปราสาทเขมรในศลปะเขมร สมยเมองพระนคร รวมกบทศทางการปกใบเสมาตามแนวทศตะวนออก อนเปนทศทางเดยวกบคตพระอนทรในศาสนาพราหมณ-ฮนด ทแสดงสถานะหนงคอ การเปนโลกบาลหรอเทพประจ าทศตะวนออกดวย หรอการพจารณาองคประกอบภาพ มทรา และอาสนะของบคคลทปรากฏรวมกนบนใบเสมาสนนษฐานวาเปนพระอนทรในพทธประวตหรอชาดกในตอนตาง ๆ

แมใบเสมาในทง 2 กลมจะมความแตกตางกนในดานรปแบบ แตในดานคตความเชอทางพทธศาสนาเถรวาท ทมพระอนทร หรอทาวสกกะเปนองคประกอบของเรองราว เพอถายทอดเรองราวทางพทธศาสนาใหแกพทธศาสนกชน ตลอดจนพระภกษสงฆทมารวมท าสงฆกรรมในพนทดงกลาวอกดวย

ปท 1 ฉบบท 1 (มกราคม – มถนายน) 2558

109 พระอนทร: คตความเชอและรปแบบทพบบนใบเสมาสมยทวารวดอสาน

เอกสารอางอง น. ณ ปากน า. (2524). ศลปบนในเสมา. กรงเทพฯ: เมองโบราณ. พระวนยปฎก เลม 4 มหาวรรค ภาคท 1 และอรรถกถา. (2530). กรงเทพฯ: มหามกฏราชวทยาลย. พระสตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก เลมท 4 ภาคท 3. (2530). กรงเทพฯ: มหามกฏราชวทยาลย. พระสตรและอรรถกถาแปล ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลมท 1 ภาค ท 2 ตอนท 3. (2530). กรงเทพฯ: มหามกฏราชวทยาลย. พระสตรและอรรถกถาแปล ขททกนกาย คาถาธรรมบท เลมท 1 ภาค ท 2. (2530). กรงเทพฯ: มหามกฏราชวทยาลย. พระสตรและอรรถกถาแปล ขททกนกาย ชาดก เลมท 3 ภาคท 1. (2530). กรงเทพฯ: มหามกฏราชวทยาลย. พระสตรและอรรถกถาแปล ขททกนกาย ชาดก เลมท 3 ภาคท 6. (2530). กรงเทพฯ: มหามกฏราชวทยาลย. พระสตรและอรรถกถาแปล ทฆนกาย มหาวรรค เลมท 2 ภาคท 2. กรงเทพฯ: มหามกฏราชวทยาลย. รงโรจน ธรรมรงเรอง. (2555). ศลปะและวฒนธรรมทวารวดภาค ตะวนออกเฉยงเหนอ. กรงเทพฯ: โครงการจดท าต าราและ เอกสารค าสอนของภาควชาประวตศาสตรศลปะ

คณะโบราณคด มหาวทยาลยศลปากร. ศรศกร วลลโภดม. (2518). เสมาอสาน, เมองโบราณ, 1(2), 90 - 114.

ปท 1 ฉบบท 1 (มกราคม – มถนายน) 2558

110

ศรศกร วลลโภดม. (2528). เสมาหนอสาน: การส ารวจและศกษาการ สบเนองของประเพณปกหนตงในสงคมภาค ตะวนออกเฉยงเหนอ, เมองโบราณ, 11(4), 6. ศกดชย สายสงห. (2543). ทวารวด ศลปกรรมยคแรกเรมในดนแดน ไทย. กรงเทพฯ: ภาควชาประวตศาสตรศลปะ คณะโบราณคด มหาวทยาลยศลปากร. สรยวฒ สขสวสด, หมอมราชวงศ. (2537). “ภาพสลกบนใบเสมาคนพบใหม

ณ พระพทธบาทบวบาน อดรธาน”. ใน ศรทวารวดถง ศรรตนโกสนทร. กรงเทพฯ: เมองโบราณ.

อรณศกด กงมณ. (2541). “การศกษาเบองตนดานประวตศาสตรศลปะของ ใบเสมากลมพระพทธบาทบวบาน อ าเภอบานผอ จงหวด อดรธาน”. ใน ใบเสมากลมพระพทธบาทบวบาน อ าเภอบานผอ จงหวดอดรธาน. กรงเทพฯ: กรมศลปากร.