S M A I L ^ E K I ]

AGRESIJA NA REPUBLIKU

BOSNU I HERCEGOVINU

- PLANIRANJE, PRIPREMA, IZVO\ENJE -

Sarajevo, 2004.

IZDAVA^I:Institut za istra`ivanje zlo~ina protiv~ovje~nosti i me|unarodnog prava, SarajevoKULT/B, Sarajevo

ZA IZDAVA^A:Prof. dr Ismet Dizdarevi}

UREDNIK I REDAKTOR:Prof. mr Muharem Kreso

RECENZENTI:Prof. dr Mustafa Imamovi}Prof. dr Norman CigarProf. dr Nijaz Durakovi}Prof. mr Muharem Kreso

NASLOVNA STRANA:KULT/B, Sarajevo

LEKTOR I KOREKTOR:Azra Fi{er

REGISTRI:Azra Fi{er

DTP:Meldijana Arnaut

[TAMPA:[tamparija Fojnica, Fojnica

ZA [TAMPARIJU:[ahzija Buljina

TIRA@:1.000

AGRESIJA NA REPUBLIKU

BOSNU I HERCEGOVINU

- PLANIRANJE, PRIPREMA, IZVO\ENJE -

S A D R @ A J

UVODNE NAPOMENE ................................................................. 9

K NJ I G A P R V A

I

UDAR NA USTAVNI KONCEPT ODBRANE SFRJ

1. Ustavno odre|enje Oru`anih snaga SFRJ ................................... 172. Razbijanje ustavnog koncepta odbrane SFRJ ............................. 343. Ilegalni “[tab Vrhovne komande” .............................................. 714. Smanjenje Teritorijalne odbrane Bosne i Hercegovine ............... 875. Razoru`anje Teritorijalne odbrane Bosne i Hercegovine ............ 1176. Od antifa{isti~ke do velikosrpske vojske .................................... 148

II

SRPSKI VELIKODR@AVNI PROJEKAT I PLANIRANJE ZLO^INA

1. Obnova i eskalacija Velikosrpskog pokreta ................................ 1752. Metodi, mehanizmi i postupci planiranja i pripremanja zlo~ina ... 194

III

VELIKOSRPSKI POKRET I PREDSJEDNI[TVO SFRJ DO MARTA 1991.

1. Predsjedni{tvo SFRJ i njemu paralelna neformalna grupa .......... 2332. Neuspjeh uvo|enja vanrednog stanja i

dogovorenog vojnog udara marta 1991. .................................... 272

5

IV

OME\AVANJE GRANICA VELIKE SRBIJE

1. Ratni plan “RAM” ...................................................................... 3252. Realizacija ratnog plana “RAM” ................................................ 3733. Neuspjeh mobilizacije i njena nadoknada .................................. 449

V

KONSTITUISANJE VELIKOSRPSKE PETE KOLONE U BOSNI I HERCEGOVINI

1. Petokolona{ka aktivnost i organizovana destrukcija vlasti u Bosni i Hercegovini ........................................................ 477

2. Krizni {tabovi srpskog naroda - organi okupacione vlasti ......... 5233. Velikosrpski strate{ki ciljevi u Bosni i Hercegovini ................... 547

VI

NEPOSREDNE PRIPREME ZA AGRESIJU

1. Naoru`avanje pete kolone .......................................................... 5772. Objedinjavanje komandovanja na okupiranim teritorijama ....... 6593. Zauzimanje polaznih pozicija ..................................................... 695

K NJ I G A D R U G A

VII

ORU@ANE FORMACIJE VELIKOSRPSKOG AGRESORA INJIHOVA LOGISTIKA

1. “Jugoslovenska narodna armija” / Vojska Jugoslavije ................ 7652. Dobrovoljci i dobrovolja~ke jedinice JNA ................................. 795

6

3. Oru`ane formacije Srpske demokratske stranke Bosne i Hercegovine ................................................................ 802

4. “Vojska Srpske Republike BiH” ............................................... 8365. Ostale oru`ane formacije i grupe iz Srbije,

Crne Gore i Hrvatske ................................................................ 8716. Oru`ane formacije Saveza komunista

— Pokreta za Jugoslaviju ........................................................... 8997. Strani pla}enici ......................................................................... 9018. Logisti~ka podr{ka i poja~anja u `ivoj sili ................................ 906

VIII

UKLJU^IVANJE REPUBLIKE HRVATSKE U AGRESIJU NAREPUBLIKU BOSNU I HERCEGOVINU

1. Hrvatska nacionalisti~ka ideologija .......................................... 9352. Dogovori u Kara|or|evu i Gracu ............................................. 9423. Velikohrvatska peta kolona u Bosni i Hercegovini ................... 9504. Zauzimanje dijela Republike Bosne i Hercegovine .................. 972

a) Prikrivena agresija (novembar 1991. — januar 1993.) .... 973b) Otvorena agresija (januar 1993. — januar 1994.) ............ 1018

5. Logisti~ko obezbje|enje kolaboracionisti~kih jedinica Hrvatske vojske ........................................................... 1075

Z A K LJ U ^ A K

Z A K LJ U ^ A K ....................................................................... 1119I Z V O R I I L I T E R A T U R A . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1139S K R A ] E N I C E ............................................................ 1161R E G I S T R I

- Registar li~nih imena ....................................................... 1173- Registar geografskih naziva ............................................ 1237- Registar relevantnih dr`avnih, vojnih i ostalih pojmova .. 1287

7

UVODNE NAPOMENE

Kroz svoju dosada{nju historiju Bosna i njeno stanovni{tvo,posebno Bo{njaci, bili su raspeti izme|u krupnih ideolo{kih ipoliti~kih podjela na Balkanu i evropskom kontinentu. Bosna je bilana granici izme|u Zapadnog i Isto~nog rimskog carstva (izme|u Rimai Bizanta), zatim izme|u isto~nog i zapadnog kr{}anstva, kao i kasnijeizme|u Habsburgs{kog i Osmanskog carstva.

U srednjem vijeku protiv Bosne, koja kao dr`ava postoji najkasnijeod sredine X stolje}a, i njene autohtone Crkve bosanske organizovani subrojni krsta{ki ratovi i osvaja~ki pohodi. Bosna je kao ugledno kraljevstvouspje{no branila svoju dr`avnu samostalnost sve do sredine XV stolje}a.Oslabljena tim ratovima i unutra{njim sukobima, te pod sve ja~im udaromOsmanlija, a bez ikakve pomo}i od strane kr{}anskog Zapada, koja jeo~ekivana poslije pokr{tavanja kralja Stjepana Toma{a i krunisanjapapskom krunom Stjepana Toma{evi}a, Bosna je 1463. kona~no palapod osmansku vlast.

Kao isturena osmanska provincija Bosna je slu`ila kao polazi{teza dalja osmanska osvajanja prema srednjoj Evropi. Nakon porazaOsmanlija u Be~kom ratu (1683.-1689.), Bosna postaje grani~na osmanskaprovincija izlo`ena stalnim napadima Austrije i Venecije. U tim ratovima,koji su trajali tokom ~itavog XVIII stolje}a, Bosna je vlastitim snagamauspjela da se odbrani, pri ~emu je, pored ostalog, 1737. izvojevala klju~nupobjedu pod Banja Lukom.

U XIX i XX stolje}u oko Bosne se sukobljavaju Srbija (sa istoka)i Hrvatska (sa zapada), dok su Bo{njaci stije{njeni u sredini. Historijskigledano, od kraja osmanske vlasti, 1878. godine, pa sve do danas, Bosnaje glavno popri{te suprotstavljenih srpskih i hrvatskih velikodr`avnihinteresa. Naime, rije~ je o zahtjevima koji su dio {irih srpskih i hrvatskihhegemonisti~kih aspiracija na Bosnu i Bo{njake, sa ciljem da se Bosnazauzme i podijeli, a muslimani biolo{ki i duhovno zatru.

9

Osvaja~ke aspiracije genocidnog karaktera isto~nih i zapadnihsusjeda na Bosnu i Bo{njake odra`avaju se i prisutne su i u djelima jednogbroja srpskih i hrvatskih histori~ara i politi~ara. Srpska i hrvatskanacionalisti~ka historiografija i politika negira postojanje Bosne kaodr`ave i osporava historiju Bo{njaka, njihovu kulturu, jezik, vjeru,tradiciju. Osporavaju}i pro{lost muslimana Bo{njaka, predstavnici takvehistoriografije i politike krivotvore i njihovo etni~ko porijeklo, njihovidentitet i nacionalni status.

Na toj osnovi nacionalisti~ke ideologije i velikodr`avnih projekatau dosada{njoj historiji nad Bosnom i Bo{njacima izvr{eni su brojnizlo~ini, posebno u XX stolje}u. Njihovi korijeni, uzroci, ciljevi, razmjerei posljedice jo{ uvijek nisu u cjelosti istra`eni, posebno kada je rije~ ozlo~inima na kraju XX stolje}a.

Posljednjih godina se u svijetu vode brojne rasprave i objavljujuknjige o raspadu SFRJ i sukobima u toku i nakon njene disolucije. Takvanastojanja imaju za cilj da se pru`i odgovor na pitanje uzroka propastizajedni~ke jugoslovenske dr`ave, pa, izme|u ostalog, i da se utvrdikarakter sukoba u Bosni i Hercegovini.

U pogledu karaktera sukoba u Bosni, prisutne su, uglavnom, dvijeteze:

a) da je na Bosnu i Hercegovinu izvr{ena agresija i nadBo{njacima po~injen genocid i

b) da je rije~ o gra|anskom ratu, unutra{njem sukobu izme|utri strane, plemenskoj i historijskoj mr`nji me|u jugoslovenskimnarodima i neprekidnoj etni~koj i vjerskoj borbi. Pri tome se umjestogenocida koristi eufemizam “etni~ko ~i{}enje”.

Vi{e godina istra`uju}i te probleme, sabrali smo brojna dokumenta,podatke, ~injenice, informacije, saznanja i druge dokaze, koji jasnoukazuju na porijeklo, uzroke, ciljeve i karakter sukoba na teritoriji SFRJ,a posebno u Bosni i Hercegovini, {to nas je opredijelilo za izradu oveStudije. S obzirom na stanje i stepen dostupnosti, prije svega, relevantnearhivske gra|e, fokusirali smo se na planiranje, pripremu i izvo|enjeagresije na Republiku Bosnu i Hercegovinu, {to je predmet, cilj isadr`aj ove Studije. Aspekti i razmjere genocida i drugih oblika zlo~inai dalje ostaju otvoreni za istra`ivanje.

10

Studija je, uglavnom, ra|ena na osnovu relevantnih neobjavljenihdokumenata dr`ava agresorâ, do kojih smo u dosada{njem istra`ivanjudo{li. Pored toga, zna~ajne izvore podataka na{li smo i u brojnimradovima memoarskog karaktera neposrednih u~esnika doga|aja,zvani~nim izvje{tajima organa Ujedinjenih nacija, izvje{tajima nevladinihorganizacija, podacima organa i ustanova Republike Bosne i Hercegovine,medijskim izvje{tajima, objavljenim radovima nau~nog i stru~nogkaraktera i dr. Rezultati istra`ivanja potkrijepljeni su veoma obimnimnau~nim aparatom.

Studija nema pretenzije da potpuno rekonstrui{e doga|aje nazapadnom Balkanu sa kraja XX stolje}a. S obzirom na njen karakter inedostupnost odgovaraju}e dokumentacije, izostala je {ira rekonstrukcijaratnih operacija i borbenih dejstava.

U Studiji je prisutan veliki broj razli~itih pojmova i subjekatarazli~itog karaktera i nivoa, {to je, pored ostalog, uslovljeno prirodomraspolo`ive dokumentacione osnove. To je razlog {to su registri takoobimni i {to obuhvataju veliki broj li~nih imena, geografskih naziva, tedr`avnih, vojnih i ostalih relevantnih pojmova.

S obzirom na razmatrani problem i obiman sadr`aj, izlaganja su,radi lak{e upotrebe, podijeljena u dvije knjige. Bez obzira na to, Studijaje koncipirana kao cjelina, pri ~emu je sadr`aj proporcionalan anga`ovanjudr`avâ u agresiji. Sadr`aj obje knjige se nalazi na njihovom po~etku,a izvori i literatura, te skra}enice i registri, na kraju Studije.

11

AGRESIJA NA REPUBLIKU

BOSNU I HERCEGOVINU

- PLANIRANJE, PRIPREMA, IZVO\ENJE -

KNJIGA PRVA

I

UDAR NA USTAVNI KONCEPT ODBRANE SFRJ

17

1. Ustavno odre|enje Oru`anih snaga SFRJ

Radni ljudi i gra|ani i narodi i narodnosti Jugoslavije su, premaUstavu SFRJ od 1974, u cilju izgradnje svoje samoupravne socijalisti~kezajednice, dosljednog sprovo|enja politike mira, “a protiv agresije,rata i agresivnih pritisaka bilo koje vrste”, te “odlu~ni da svimraspolo`ivim snagama i sredstvima, oru`anom borbom i drugimoblicima op{tenarodnog otpora, {tite i brane svoju slobodu,nezavisnost, suverenitet, teritorijalnu cjelokupnost i socijalisti~kisamoupravni poredak Socijalisti~ke Federativne RepublikeJugoslavije”, organizovali i izgra|ivali op{tenarodnu odbranu “kaonerazdvojni dio socijalisti~kog samoupravnog dru{tvenog ure|enja”.Pri tome su bili “svjesni da je odbrambena sposobnost dru{tva ipripremljenost zemlje za odbranu ve}a, a mogu}nost od agresijemanja, ukoliko je razvijenija op{tenarodna odbrana kao oblik isadr`ina odbrambene organizovanosti dru{tvene zajednice”.1

Op{tenarodna odbrana u Socijalisti~koj Federativnoj RepubliciJugoslaviji je, prema tom Ustavu, predstavljala “jedinstveni sistemorganizovanja, pripremanja i u~e{}a Federacije, republika,autonomnih pokrajina, op{tina, organizacija udru`enog rada,mjesnih zajednica, samoupravnih interesnih zajednica i drugihsamoupravnih organizacija i zajednica, dru{tveno-politi~kih idrugih dru{tvenih organizacija, radnih ljudi i gra|ana u oru`anojborbi i svim drugim oblicima otpora i u vr{enju drugih zadatakaod interesa za odbranu zemlje”. U op{tenarodnoj odbrani oru`anaborba je predstavljala odlu~uju}i oblik suprotstavljanja agresiji.2

1 USTAV SFRJ, USTAVI SOCIJALISTI^KIH REPUBLIKA I POKRAJINA(u daljem tekstu: USTAV SFRJ…), Beograd 1974, str. 9.

2 Isto.

18

Oru`ane snage Socijalisti~ke Federativne Republike Jugoslavijesu, prema Ustavu SFRJ, ~inile jedinstvenu cjelinu i sastojale su se od“Jugoslovenske narodne armije, kao zajedni~ke oru`ane sile svihnaroda i narodnosti i svih radnih ljudi i gra|ana, i od Teritorijalneodbrane kao najvi{eg oblika organizovanog oru`anog op{tenarodnogotpora”. Oru`ane snage SFRJ “{tite nezavisnost, suverenitet, teritorijalnucjelokupnost” i Ustavom “utvr|eno dru{tveno ure|enje Socijalisti~keFederativne Republike Jugoslavije”. Pripadnik Oru`anih snaga SFRJje bio “svaki gra|anin koji sa oru`jem ili na drugi na~in u~estvujeu otporu protiv napada~a”.3

Vojna obaveza gra|ana je bila op{ta. “Neprikosnoveno je ineotu|ivo pravo i du`nost naroda i narodnosti Jugoslavije, radnihljudi i gra|ana da {tite i brane nezavisnost, suverenitet,teritorijalnu cjelokupnost i Ustavom SFRJ utvr|eno dru{tvenoure|enje Socijalisti~ke Federativne Republike Jugoslavije”. Nikonije imao “pravo da prizna ili potpi{e kapitulaciju, niti da prihvatiili prizna okupaciju Socijalisti~ke Federativne RepublikeJugoslavije ili pojedinog njenog dijela”. Niko nije imao pravo “dasprije~i gra|ane Socijalisti~ke Federativne Republike Jugoslavijeda se bore protiv neprijatelja” koji bi napao zemlju. Takvi akti subili protivustavni i ka`njavani su kao izdaja zemlje, koja jekvalifikovana kao “najte`i zlo~in prema narodu” i ka`njavano jekao te{ko krivi~no djelo.4

Prava i du`nosti Federacije i njenih organa, kao i op{tina, pokrajinai republika, u oblasti narodne odbrane utvr|ena su navedenimUstavom. Pravo i du`nost op{tina, autonomnih pokrajina i republika,odnosno drugih društveno-politi~kih zajednica je, bilo da, “u skladusa sistemom narodne odbrane, svaka na svojoj teritoriji ure|uje iorganizuje narodnu odbranu i da rukovodi teritorijalnomodbranom, civilnom zaštitom i drugim pripremama za odbranuzemlje, a u slu~aju napada na zemlju - organizuje opštenarodniotpor i njime rukovodi”. Organizacije udru`enog rada i drugesamoupravne organizacije i zajednice vršile su “pravo i du`nostodbrane zemlje u skladu sa zakonom, planovima i odlukama

3 Isto, str. 53.

4 Isto, str. 52-53.

19

društveno-politi~kih zajednica, obezbe|uju sredstva za narodnuodbranu i vrše druge zadatke od interesa za narodnu odbranu”.5

Ustavom se “u pogledu sastava starje{inskog kadra i postavljenjana vi{e komandne i rukovode}e polo`aje u Jugoslovenskoj narodnojarmiji primjenjuje na~elo {to srazmjernije zastupljenosti republikai atuonomnih pokrajina”.6

U Oru`anim snagama SFRJ “obezbje|uje se, u skladu saUstavom SFRJ, ravnopravnost jezika i pisama naroda inarodnosti Jugoslavije”. U komandovanju i vojnoj obuci uJugoslovenskoj narodnoj armiji mogao se, u skladu sa saveznimzakonom, upotrebljavati jedan od jezika naroda Jugoslavije, a unjenim dijelovima — jezici naroda i narodnosti.7

Federacija je preko saveznih organa, pored ostalog, ure|ivala“osnove sistema narodne odbrane” i starala se “o njegovomsprovo|enju”….; utvr|ivala “osnove planova i pripremnih mjeraza odbranu zemlje”; progla{avala mobilizaciju; ure|ivala rukovo|enjei komandovanje Oru`anim snagama SFRJ i ostvarivala vrhovnokomandovanje oru`anim snagama; ure|ivala i organizovala Jugoslovenskunarodnu armiju i rukovodila i komandovala njome i dr.8

Najvi{i organ rukovo|enja i komandovanja Oru`animsnagama SFRJ u ratu i miru bilo je, po Ustavu SFRJ, Predsjedni{tvoSFRJ. To je predsjedni{tvo, pred ostalog, postavljalo, unapre|ivalo irazrje{avalo generale i admirale, kao i druge vojne starje{ine koje jesavezni zakon odre|ivao, te postavljao i razrje{avao predsjednike,sudije i sudije-porotnike vojnih sudova i vojne tu`ioce.9

Predsjedni{tvo SFRJ je, u ostvarivanju op{tenarodne odbrane,utvr|ivalo osnove planova i pripremnih mjera za odbranu zemlje,davalo “smjernice za preduzimanje mjera priprema i mobilisanjaizvora i snaga zemlje za odbranu i za uskla|ivanje planova i

5 Isto, str. 52.

6 Isto, str. 53.

7 Isto.

8 Isto, str. 61-62.

9 Isto, str. 70.

20

mjera dru{tveno-politi~kih zajednica, organizacija udru`enograda i drugih samoupravnih organizacija i zajednica”, utvr|ivalo“postojanje neposredne ratne opasnosti”, nare|ivalo “op{tu idjelimi~nu mobilizaciju i, ukoliko Skup{tina SFRJ nije bila umogu}nosti da se sastane, progla{avalo ratno stanje”.

U slu~aju rata Predsjedni{tvo SFRJ je utvr|ivalo plan upotrebeOru`anih snaga Socijalisti~ke Federativne Republike Jugoslavije, tenare|ivalo njihovu upotrebu u miru.

Predsjedni{tvo SFRJ je moglo odre|ene poslove rukovo|enja ikomandovanja Oru`anim snagama prenijeti na saveznog sekretaraza narodnu odbranu, koji je odgovarao Predsjedni{tvu SFRJ zaposlove koji su na njega preneseni.

Radi pra}enja sprovo|enja utvr|ene politike rukovo|enja ikomandovanja Oru`anim snagama Socijalisti~ke Federativne RepublikeJugoslavije, Predsjedni{tvo SFRJ je moglo uputiti svoje delegate kodSaveznog sekretarijata za narodu odbranu i kod drugih vi{ih komandiOru`anih snaga SFRJ.10

Predsjedni{vo SFRJ je, “po svojoj inicijativi ili na prijedlogSaveznog izvr{nog vije}a za vrijeme ratnog stanja ili u slu~ajuneposredne ratne opasnosti” donosilo uredbe sa zakonskom snagomo pitanjima iz nadle`nosti Skup{tine SFRJ. Predsjedni{tvo SFRJ“podnosi ove uredbe na potvrdu Skup{tini SFRJ ~im ona bude umogu}nosti da se sastane”.

Uredbom sa zakonskom snagom, donesenom za vrijeme ratnogstanja, moglo se izuzetno, “dok to stanje traje i ako to zahtijevajuinteresi odbrane zemlje, obustaviti pojedine odredbe ovog ustavakoje se odnose na dono{enje zakona, drugih propisa i op{tih akatai preduzimanja mjera od strane saveznih organa na osnovusaglasnosti nadle`nih organa republika i autonomih pokrajina, napojedine slobode, prava i du`nosti ~ovjeka i gra|anina i pravasamoupravnih organizacija i zajednica ili na sastav i ovla{}enjaizvr{nih i upravnih organa”.11

10 Isto, str. 71.

11 Isto.

21

Predsjednik/Predsjedni{tvo Republike je bio/bilo Vrhovni komandantOru`anih snaga SFRJ. On/ono je, kao Vrhovni komandant Oru`anih snagaSFRJ, rukovodio/lo i utvr|ivao/lo osnove planova i pripremnih mjeraza odbranu zemlje, utvr|ivao/lo Plan upotrebe Oru`anih snaga SFRJza slu~aj rata i nare|ivao/lo upotrebu Oru`anih snaga u miru i dr.12

Osnovno obilje`je sadr`aja Ustava SFRJ o narodnoj odbranibilo je u tome što je izra`avao organizovanost i podruštvljavanjeodbrane u cjelini i Teritorijalne odbrane kao njenog veoma bitnogdijela i što je svojim odredbama utemeljivao postoje}i cjelovitikoncept svih subjekata društva kao neposrednih nosilaca djelatnosti ina opštem planu narodne odbrane, kao i na planu organizovanja ipripremanja Teritorijalne odbrane.13

U ustavima socijalisti~kih republika i autonomnih pokrajina,statutima opština, mjesnih zajednica i organizacija udru`enog rada,koji su, poslije progla{enja Ustava SFRJ, usvojeni, definisano je svešto se odnosilo na razvoj Teritorijalne odbrane. Za sve društveno-politi~ke zajednice, organizacije udru`enog rada i sve druge subjektedruštva utvr|ena su prava, du`nosti, obaveze i odgovornosti vezane zaorganizciju, pripremanje, obu~avanje, opremanje i naoru`avanjejedinica, štabova i slu`bi Teritorijalne odbrane.14

12 Isto, str. 74-75.

13 M. In|i}, TERITORIJALNA ODBRANA BOSNE I HERCEGOVINE,Sarajevo 1989, str. 144.

14 USTAV SFRJ…, str. 146-147, 239-241, 344-345, 439-440, 541-543, 636-637,731-732 i 822-823; M. In|i}, nav. dj., str. 145.

Teritorijalna odbrana u Republici Bosni i Hercegovini je, po Ustavu Socijalisti~keRepublike Bosne i Hercegovine, progla{enom 25. februara 1974, “naj{iri oblikorganizovanog op{tenarodnog oru`anog otpora i sastavni dio jedinstvenihoru`anih snaga Socijalisti~ke Federativne Republike Jugoslavije.

Teritorijalna odbrana se organizuje u Republici i op{tini kao jedinstven sistem.

U pogledu sastava starje{inskog kadra u Teritorijalnoj odbrani primjenjujese na~elo {to srazmjernije zastupljenosti naroda i narodnosti u Republici.

Ako se organizuju jedinice teritorijalne odbrane od pripadnika narodnosti, ukomandovanju i obuci upotrebljava}e se jezik te narodnosti” (USTAV SFRJ…, str. 174).

Tako je u Bosni i Hercegovini prvi put u potpunosti, pored ostalog, i ustavnokonstituisana Teritorijalna odbrana i data sigurna ustavna osnova za njen dalji razvoj.

22

Zakonom o narodnoj odbrani od 1974. (usvojen na sjedniciSavezne skupštine 26. aprila) razra|ena je, na osnovu Ustava,koncepcija opštenarodne odbrane kao jedinstvena platforma pripremanja,organizovanja i u~eš}a cjelokupnog stanovništva i društvenih snaga uodbrani zemlje, a posebno prava i du`nosti radnih ljudi i gra|ana,organizacija udru`enog rada i ostalih ~inilaca dru{tva, a posebnoFederacije i njenih gra|ana, u pripremi i odbrani zemlje. U Zakonu sunormativno razra|eni mjesto, organizacija i upotreba Oru`anih snagana osnovi jedinstvenog sistema organizovanja i priprema, upotrebe,rukovo|enja i komandovanja, popune i mobilizacije, pripravnosti imaterijalnog obezbje|enja Oru`anih snaga. Tim su zakonom, poredJNA (njeno odre|enje, organizacija, sastav i dr.), normativno razra|enasva pitanja Teritorijalne odbrane na osnovu jedinstvenog sistemaopštenarodne odbrane - organizacija, pripremanje, upotreba, rukovo|enje,komandovanje, popuna, mobilizacija, pripravnost i materijalnoobezbje|enje jedinica, štabova i slu`bi Teritorijalne odbrane.15

Rukovo|enje i komandovanje u Teritorijalnoj odbrani ostvarivalisu starješine {tabova i starje{ine jedinica i ustanova Teritorijalneodbrane, u skladu sa zakonom i ovlaštenjima koje je na njih prenosioVrhovni komandant Oru`anih snaga. Za organizovanje i pripremanjeTeritorijalne odbrane starješina štaba Teritorijalne odbrane odgovaraoje organu društveno-politi~ke zajednice koji je obrazovao štab i starješinipretpostavljenog štaba Teritorijalne odbrane, a za borbenu gotovost iupotrebu jedinica-starješina štaba Teritorijalne odbrane u`e društveno-politi~ke zajednice odgovarao je starješina štaba Teritorijalne odbranešire društveno-politi~ke zajednice.16

Za organizovanje i pripremanje jedinica i ustanova Teritorijalneodbrane organizacija udru`enog rada, starje{ina jedinica i ustanoveodgovarale su organima upravljanja tih organizacija, kao ipretpostavljenom starješini Teritorijalne odbrane, a za borbenugotovost i upotrebu jedinica i ustanova nadle`nom starje{ini op{tinskog,odnosno pretpostavljenom štabu Teritorijalne odbrane.17 Kada je jedinica

15 ZAKON O NARODNOJ ODBRANI, Beograd 1974, str. 5, 13-17.

16 Isto, str.19. Time je precizno ustanovljena njihova odgovornost po vertikali -pretpostaljenom štabu Teritorijalne odbrane i po horizontali — skup{tini društveno-politi~ke zajednice koja ih je formirala (M. In|i}, nav. dj., str. 146).

17 Isto.

23

ili ustanova Teritorijalne odbrane izvršavla zadatke obezbje|enja iodbrane svoje radne organizacije, starješina Teritorijalne jedinice bioje odgovoran organu upravljanja te organizacije.18

[tabovi teritorijalne odbrane uskla|ivali su na svojoj teritorijiplanove i borbena dejstva teritorijalne odbrane sa planovima iborbenim dejstvima Jugoslovenske narodne armije, kao i saplanovima i dejstvima teritorijalne odbrane susjedne dru{tveno-politi~ke zajednice. Jedinice i ustanove Jugoslovenske narodne armijei jedinice i ustanove teritorijalne odbrane, “koje u~estvuju uizvr{avanju zajedni~kog borbenog zadatka, pot~injavaju se starje{inikoji rukovodi izvr{avanjem tog zadataka”. Na teritoriji “privremenozaposjednutoj od neprijatelja {tabovi teritorijalne odbrane rukovode ikomanduju i jedinicama i ustanovama Jugoslovenske narodne armije,ako posebnom naredbom nije druk~ije odre|eno”.19

Republi~ki i pokrajinski {tabovi teritorijalne odbrane bili suobavezni da sara|uju sa Saveznim sekretarijatom za narodnu odbranuu sprovo|enju akata Vrhovnog komandanta Oru`anih snaga, i uposlovima pripremanja prijedloga tih akata i obezbje|ivanja potrebnihpodataka i stru~nih i drugih analiza neophodnih za odluke i akte kojeje donosio Vrhovni komandant. Republi~ki i pokrajinski {taboviteritorijalne odbrane obezbje|ivali su potrebne podatke i stru~ne idruge analize neophodne za rad Saveznog sekretarijata za narodnuodbranu. U poslovima rukovo|enja i komandovanja Oru`animsnagama za koje ga je ovlastio Vrhovni komandant Oru`anih snaga iu poslovima izvr{avanja akata i mjera Vrhovnog komandanta, koja su se

18 Isto. Sve socijalisti~ke republike, osim Socijalisti~ke Republike Srbije,donijele su na vrijeme svoje zakone o narodnoj odbrani i u njima precizirali ono što jepropisano novim zakonom o narodnoj odbrani SFRJ, vode}i ra~una o svimspecifi~nostima socijalisti~kih republika. Time je ostvaren jedinstven prilaz uorganizovanju i pripremanju Teritorijalne odbrane u zemlji, osim Socijalisti~keRepublike Srbije. Usagla{avanje stavova o narodnoj odbrani na nivou Republike Srbijei njenih pokrajina trajalo je deset godina. Tek 1984. godine, nakon što su usaglašenistavovi, donesen je i Zakon o narodnoj odbrani Srbije. Time je otklonjeno nenormalnostanje u vezi sa organizacijom i nadle`nostima u Teritorijalnoj odbrani na cijelojteritoriji Socijalisti~ke Republike Srbije, što je bilo bitno i za cijelu zemlju (M. In|i},nav. dj., str. 146).

19 Isto, str. 20.

24

odnosila na organizovanje, pripremanje, rukovo|enje i komandovanjeteritorijalnom odbranom, Savezni sekretar za narodnu odbranu mogaoje izdavati nare|enja, obavezne instrukcije i druge akte starje{inama{tabova teritorijalne odbrane.20

Zakonom o op{tenarodnoj odbrani od 1982. ure|ena su, osnovnaprava i du`nosti radnih ljudi i gra|ana, osnovnih i drugihorganizacija udru`enog rada, mjesnih zajednica i drugihsamoupravnih organizacija i zajednica, dru{tveno-politi~kih idrugih dru{tvenih organizacija u odbrani nezavisnosti, suvereniteta,teritorijalne cjelokupnosti i Ustavom Socijalisti~ke FederativneRepublike Jugoslavije utvr|enog dru{tvenog ure|enja i ostvarivanjusistema op{tenarodne odbrane, te osnove sistema op{tenarodneodbrane, rukovo|enje i komandovanje Oru`anim snagamaSocijalisti~ke Federativne Republike Jugoslavije, kao i osnoveorganizovanja i pripremanja Oru`anih snaga i druge osnovezna~ajne za jedinstveno organizovanje i ostvarivanje sistemaop{tenarodne odbrane.21

Op{tenarodna odbrana je predstavljala jedinstven sistemorganizovanja, pripremanja i aktivnog u~e{}a radnih ljudi i gra|ana,samoupravnih organizacija i zajednica, dru{tveno-politi~kih zajednicau odvra}anju i sprje~avanju agresije i drugih opasnosti za zemlju, uoru`anoj borbi i drugim oblicima op{tenarodnog otpora i u izvr{avanjudrugih zadataka radi odbrane nezavisnosti, suvereniteta, teritorijalnecjelokupnosti i Ustavom SFRJ utvr|enog dru{tvenog ure|enja.22

U poglavlju IX (ORU@ANE SNAGE) pomenutog zakonautvr|ene su zajedni~ke odredbe kojima su obuhva}eni Jugoslovenskanarodna armija, Teritorijalna odbrana, rukovo|enje i komandovanjeOru`anim snagama, popuna, mobilizacija i pripravnost, materijalnoobezbje|enje Oru`anih snaga i druga pitanja.23 Teritorijalna odbrana

20 Isto.

21 ZAKON O OP[TENARODNOJ ODBRANI, u : M. Lepu{ina, ZBIRKAPROPOPISA IZ OBLASTI OP[TENARODNE ODBRANE sa obja{njenjima, drugo,izmijenjeno i dopunjeno izdanje, Sarajevo 1989, str. 341.

22 Isto.

23 Isto, str. 370-381.

25

je, po tom zakonu, predstavljala “najširi oblik organizovanogoru`anog opštenarodnog otpora i sastavni dio jedinstvenihoru`anih snaga Socijalisti~ke Federativne Republike Jugoslavije”,koja se organizovala u osnovnoj i drugoj organizaciji udru`enograda, mjesnoj zajednici, opštini, autonomnoj pokrajini, republicii drugim društveno-politi~kim zajednicama; obuhvatala je svenaoru`ane sastave koji nisu bili dio JNA i milicije; sastojala se odjedinica, ustanova, štabova i drugih oblika organizovanja radnihljudi i gra|ana za opštenarodni oru`ani otpor. Tim su zakonomdate jedinstvene osnove i u vezi sa rukovo|enjem i komandovanjemOru`anim snagama. Tako su rukovo|enje i komandovanje uTeritorijalnoj odbrani ostvarilivali komandanti Teritorijalne odbrane istarješine jedinica i ustanova Teritorijalne odbrane u skladu sazakonom. Tako|e je bilo predvi|eno da rukovo|enje Teritorijalnomodbranom ostvaruju i komiteti za opštenarodnu odbranu i društvenusamozaštitu u situacijama kada je na osnovu odluke PredsjedništvaSFRJ preduzimao mjere u vezi sa upotrebom pojedinih dijelovaTeritorijalne odbrane. U tim je situacijama komandant Teritorijalneodbrane postupao po odluci Komiteta za ONO i DSZ. KomandantiTeritorijalne odbrane republika odgovarali su za svoj rad, borbenugotovost, upotrebu jedinica i ustanova i rukovo|enje i komandovanjePredsjedni{tvu SFRJ.24

24 Isto, str. 372-375. Op{tine, gradske i regionalne zajednice koje su bileobrazovane kao dru{tveno-politi~ke zajednice, autonomne pokrajine, obrazovale sukomitete za op{tenarodnu odbranu i dru{tvenu samoza{titu, kao svojakoordinaciona i operativno—politi~ka tijela, “radi: usmjeravanja, koordiniranjamjera i aktivnosti u ostvarivanju jedinstvenih ciljeva i zadataka op{tenarodneodbrane i dru{tvene samoza{tite; operativno-politi~kog pra}enja i procjenjivanjasituacije od zna~aja za odbranu i bezbjednost zemlje; podsticanja aktivnostiorgana samoupravnih organizacija i zajednica, dru{tveno-politi~kih i drugihdru{tvenih organizacija i dru{tveno-politi~kih zajednica u ostvarivanjuop{tenarodne odbrane i dru{tvene samoza{tite; blagovremenog i efikasnogdjelovanja jedinstvenog odbrambeno-samoza{titnog sistema u pripremama iakcijama i obezbje|enja ostvarivanja ustavom utvr|ene uloge i odgovornosti Savezakomunista za za{titu socijalisti~ke revolucije i socijalisti~kih samoupravnihdru{tvenih odnosa” (ZAKON O OP[TENARODNOJ ODBRANI, str. 361).

Komiteti za opštenarodnu odbranu i društvenu samozaštitu su nastali izpotrebe što boljeg usmjeravanja razvoja i funkcionisanja odbrambenog i zaštitnogsistema, posebno u vanrednim uslovima i situacijama u miru i ratu, posebno na

26

U “STRATEGIJI ORU@ANE BORBE” iz 1983. i “STRATEGIJIOP[TENARODNE ODBRANE I DRU[TVENE SAMOZA[TITESFRJ” iz 1987. definisani su namjena, osnovni zadaci, organizacija,rukovo|enje i komandovanje Oru`anim snagama SFRJ. Prema timdokumentima Oru`ane snage SFRJ su predstavljale jedinstvenuoru`anu silu radni~ke k1ase i svih radnih ljudi i gra|ana, narodai narodnosti Jugoslavije i poseban subjekt op{tenarodne odbranei dru{tvene samoza{tite. One su bile okosnica i integralni deosistema opštenarodne odbrane i društvene samozaštite i osnovninosilac oru`ane borbe u opštenarodnom odbrambenom ratu. Bilesu organizovane, namijenjene, opremljene i osposobljene za vo|enjeoru`ane borbe u svim uslovima opštenarodnog odbrambenograta, kao i za odre|ene zadatke društvene samozaštite u miru,vanrednim prilikama i u ratu”.25

Oru`ane snage SFRJ su, zajedno sa drugim snagamaopštenarodne odbrane i dru{tvene samoza{tite, obezbje|ivale i{titile aktuelne i historijske interese svih naroda i narodnosti i svihradnih ljudi i gra|ana socijalisti~ke samoupravne i nesvrstaneJugoslavije, te imale narodni, socijalisti~ki, revolucionarni,odbrambeni i opštejugos1ovenski karakter.26

privremeno zaposjednutoj teritoriji. Oni su doprinosili potpunijem i dosljednijemprovo|enju obaveza i ostvarivanju prava koja su imali društveni subjekti u oblastiopštenarodne odbrane i ostvarivanju vode}e uloge SKJ u opštenarodnoj odbrani (M.In|i}, nav. dj., str. 204-205).

Komiteti za op{tenarodnu odbranu i dru{tvenu samoza{titu su, prema“STRATEGIJI OP[TENARODNE ODBRANE I DRU[TVENE SAMOZA[TITESFRJ” iz 1987, imali poseban zna~aj za uspje{no funkcionisanje op{tenarodneodbrane i dru{tvene samoza{tite. Oni su obrazovani u op{tinama, gradskim,regionalnim i mjesnim zajednicama, organizacijama udru`enog rada i drugimsamoupravnim organizacijama i zajednicama. O obrazovanju komiteta zaop{tenarodnu odbranu, imenovanju njihovih ~lanova, sastavu, osnovnim zadacima,pravima i du`nostima i drugo vidi “STRATEGIJU OP[TENARODNE ODBRANEI DRU[TVENE SAMOZA[TITE SFRJ, Beograd 1987, str. 79-81.

25 STRATEGIJA ORU@ANE BORBE, Beograd 1983, str. 111; STRATEGIJAOP[TENARODNE ODBRANE I DRU[TVENE SAMOZA[TITE SFRJ (udaljem tekstu: STRATEGIJA ONO I DSZ...), Beograd 1987, str. 54.

26 Isto.

27

Dvije ravnopravne komponente ~inile su Oru`ane snage SFRJ :Jugoslovenska narodna armija i Teritorijalna odbrana. Jugoslavenskanarodna armija je bila zajedni~ka oru`ana sila svih naroda inarodnosti i svih radnih ljudi i gra|ana Jugoslavije, a Teritorijalnaodbrana najširi oblik organizovanja radnih ljudi i gra|ana za oru`anuborbu i obavljanje odre|enih zadataka društvene samozaštite inajširi ob1ik za pru`anje oru`anog op{tenarodnog otpora.27

Jugoslovenska narodna armija i Teritorijalna odbrana su bilidijelovi jedinstvenih oru`anih snaga. Osnove tog jedinstva su ~inili:društveno-politi~ki sistem socijalisti~kog samoupravljanja ifederativno ure|enje; karakter oru`anih snaga; nedeljivostjugoslovenskog prostora kao jedinstvenog odbrambeno-zaštitnogpodru~ja; jedinstven cilj i objekat odbrane i zaštite; jedinstvenadoktrina oru`ane borbe; jedinstvene osnove sistema materijalnogi zdravstvenog obezbe|nja; jedinstven sistem rukovo|enja ikomandovanja; i jedinstveno vrhovno rukovodstvo i komandovanje.28

Oru`ane snage SFRJ bile su namijenjene “da štite slobodu,nezavisnost, suverenitet, teritorijalnu celokupnost i Ustavomutvr|eno društveno ure|enje, zatim da štite i brane Jugoslavijukao društveno-politi~ku i dr`avnu zajednicu ravnopravnihnaroda i narodnosti, njenu teritorijalnu celokupnost, socijalisti~kisamoupravni društveno-politi~ki sistem i nezavisnu i nesvrstanuspoljnu politiku. Zaštita i odbrana tih vrijednosti bio je zadatak iobaveza svih subjekata društva, a Oru`ane snage, kao osnovninosilac oru`ane borbe, imale su u tome odlu~uju}u ulogu”.29

Oru`ane snage SFRJ bile su “namijenjene i osposobljene zavo|enje oru`ane borbe na cjelokupnom i jedinstvenom jugoslovenskomratištu: na kopnu, moru i u vazdušnom prostoru; na frontu,privremeno zaposjednutoj teritoriji i u vlastitoj pozadini, primjenomfrontalnog, partizanskog i kombinovanog oblika oru`ane borbe.One se osposobljavane da uspješno vode oru`anu borbu u

27 STRATEGIJA ORU@ANE BORBE, Beograd 1983, str. 111-112; STRATEGIJAONO I DSZ, Beograd 1987, str. 54-55.

28 Isto.

29 STRATEGIJA ORU@ANE BORBE, str. 112; STRATEGIJA ONO I DSZ,str. 55.

28

uslovima konvencionalnog i nuklearnog rata. Takva spremnost isposobnost obezbje|ivala je uspješno suprotstavljanje svimvrstama oru`ane agresije na SFRJ, pri svakom odnosu snaga i uratu razli~itog trajanja”.30

Oru`ane snage SFRJ su organizovane, opremane i obu~avaneza uspje{no vo|enje oru`ane borbe i obavljanje drugih zadatakau skladu sa njihovom doktrinarnom ulogom, namjenom izadacima u miru, vanrednim prilikama i u ratu.31

Jugoslovenska narodna armija, kao zajedni~ka oru`ana silai udarni dio jedinstvenih oru`anih snaga, bila je okosnicaodbrambenog sistema SFRJ i sa Teritorijalnom odbranom je~inila oslonac drugim snagama opštenarodne odbrane i društvenesamozaštite u obavljanju njihovih odbrambenih i samozaštitnihzadataka. Bila je namijenjena za vo|enje oru`ane borbe nacjelokupnom jugoslovenskom ratištu u svim uslovima agresije naSFRJ. U miru, Jugoslovenska narodna armija je bila bitankohezioni faktor Jugoslavije i zna~ajna brana svim snagama ipojavama usmerenim na slabljenje jedinstva Jugoslavije.32

Teritorijalna odbrana je bila organizovana na cjelokupnojteritoriji i akvatoriji Jugoslavije na jedinstvenim osnovama uskladu sa potrebama i planovima odbrane i zaštite i specifi~nimuslovima svakog dijela teritorije SFRJ. Borbena dejstva je trebaloda izvodi u sadejstvu sa snagama Jugoslovenske narodne armije isamostalno, oslanjaju}i se na društveno-politi~ke zajednice, mjesnezajednice, organizacije udru`enog rada i druge strukture društva.Osnovu uspjeha Teritorijalne odbrane, kao i Oru`anih snaga ucjelini, ~inio je oslonac na stanovništvo i njegovu podršku.33

30 STRATEGIJA ORU@ANE BORBE, str. 112-113; STRATEGIJA ONO IDSZ, str. 55.

31 STRATEGIJA ORU@ANE BORBE, str. 113; STRATEGIJA ONO I DSZ,str. 56.

32 STRATEGIJA ORU@ANE BORBE, str. 113-114; STRATEGIJA ONO IDSZ, str. 56.

33 STRATEGIJA ORU@ANE BORBE, str. 120; STRATEGIJA ONO I DSZ,str. 57.

29

Teritorijalna odbrana je omogu}avala i masovno u~eš}estanovništva u oru`anoj borbi, istovremeno vo|enje oru`aneborbe na svim dijelovima jugoslovenskog ratišta na kojima bi senašle snage agresora, posebno na privremeno zaposednutojteritoriji, borbenu kontrolu i obezbje|enje cjelokupne teritorijeSFRJ. Borbenom aktivnoš}u Oru`anih snaga u cjelini, posebnoTeritorijalne odbrane, postojali su nepohodni uslovi zaneprekidno funkcionisanje jugoslovenskog dru{tveno-politi~kogsistema na cjelokupnoj teritoriji i u svim uslovima rata.34

Operativna i dobro naoru`ana JNA je bila federalna komponenta,a Teritorijalna odbrana republi~ka, slabije naoru`ana i slabije pokretljivosti,predvi|ena da bude sveobuhvatni oslonac JNA. U me|usobnim suodnosima obje komponente bile ravnopravne, a u ratnim uslovimatrebale su se nadopunjavati po koncepciji op{tenarodnog oru`anogotpora. Za upotrebu JNA bilo je nadle`no Predsjedni{tvo SFRJ, aTeritorijalna odbrana je u miru bila u nadle`nosti republi~kih ipokrajinskih rukovodstava. Takvom ravnopravnom organizacijomdvije komponente Oru`anih snaga, zasnovanih na Ustavu iz 1974,sprje~avana je centralizacija Jugoslavije, prije svega, premo}najbrojnijeg naroda nad ostalim.35

Rukovo|enje i komandovanje Oru`anim snagama SFRJ bilo jedio jedinstvenog sistema rukovo|enja opštenarodnom odbranomi društvenom zaštitom i opredijeljeno socijalisti~kim samoupravnimdruštveno-politi~kim sistemom, koncepcijom opštenarodne odbranei društvene samozaštite, doktrinom oru`ane borbe i organizacijomOru`anih snaga.36

34 STRATEGIJA ORU@ANE BORBE, str. 120-121; STRATEGIJA ONO IDSZ, str. 57-58.

35 STRATEGIJA ORU@ANE BORBE, str. 135-139; STRATEGIJA ONO IDSZ, str. 58-60; D. Marijan, JUGOSLOVENSKA NARODNA ARMIJA U AGRESIJINA REPUBLIKU HRVATSKU 1990. - 1992. GODINE (u daljem tekstu:JUGOSLOVENSKA NARODNA ARMIJA...), ^asopis za suvremenu povijest, br. 2,Hrvatski institut za povijest, Zagreb 2001, str. 290; S. Biserko, OD JNA DO SRPSKEVOJSKE, u: RATOVI U JUGOSLAVIJI 1991. - 1999, Zbornik saop{tenja i diskusijesa Okruglog stola , Beograd, 7.-9. novembar 2001, Beograd 2002, str. 218.

36 STRATEGIJA ONO I DSZ, str. 81; I. Radakovi}, BESMISLENA YURATOVANJA, Beograd 1997, str. 17-18; M. In|i}, TERITORIJALNA ODBRANABOSNE I HERCEGOVINE, Sarajevo 1989, str. 146-147.

30

U organizacijskom i funkcionalnom pogledu sistem rukovo|enjai komandovanja u Oru`anim snagama SFRJ obuhvatao je : - funkcijePredsjedništva SFRJ - Vrhovne komande, kao najvišeg organarukovo|enja i komandovanja oru`anim snagama u miru i ratu; -djelatnost Saveznog sekretarijata za narodnu odbranu u funkcijištapskog organa Predsjedništva SFRJ - Vrhovne komande; - aktivnostikomiteta za op{tenarodnu odbranu i dru{tvenu samoza{titu; -funkcije komandi, štabova i ustanova Oru`anih snaga svih nivoarukovo|enja i komandovanja i njihovu organizacijsko-formacijskustrukturu; kao i - saradnju komandi i štabova Oru`anih snaga sarukovodstvima društveno-politi~kih zajednica, društveno-politi~kihorganizacija, organizacija udru`enog rada i drugih struktura društva.37

Sistem rukovo|enja i komandovanja bio je organizovan ponivoima - na strategijskom, strategijsko-operativnom, operativnomi takti~kom nivou.38

Predsjedništvo SFRJ bilo je organ rukovo|enja op{tenarodnomodbranom i dru{tvenom samoza{titom i najvi{i organ rukovo|enja ikomandovanja Oru`anim snagama SFRJ u miru i ratu. Ono jedonosilo smjernice, direktive, pravila, odluke, naredbe i druge akte.

37 STRATEGIJA ORU@ANE BORBE, Beograd 1983, str. 139-142;STRATEGIJA ONO I DSZ, Beograd 1987, str. 81.

38 STRATEGIJA ORU@ANE BORBE, str. 143-145; STRATEGIJA ONO IDSZ, str. 81-82.

Strategijski nivo obuhvatao je rukovo|enje i komandovanje oru`anim snagamaSFRJ u miru i ratu i rukovo|enje i komandovanje strategijskim grupacijama navojištima. Na tom nivou rukovo|enje i komandovanje ostvaruje Predsedništvo SFRJ,odnosno Vrhovna komanda preko odgovaraju}ih strategijskih komandi na vojištima ilipreko komandi strategijsko-operativnih jedinica JNA i štabova Teritorijalne odbranesocijalisti~kih republika i socijalisti~kih autonomnih pokrajina. Strategijske komandena vojištima objedinjuju rukovo|enje i komandovanje celokupnim oru`anim snagamana vojištu preko komandi strategijsko-operativnih jedinica i sastava i odgovaraju}ihštabova TO” (Isto, str. 82).

Strategijsko-operativni nivo obuhvatao je “rukovo|enje i komandovanjestrategijsko-operativnim jedinicama i grupacijama JNA i snagama TO socijalisti~kihrepublika i socijalisti~kih autonomnih pokrajina”. Operativni nivo obuhvatao je“rukovo|enje i komandovanje operativnim jedinicama i sastavima”. Takti~ki nivoobuhvatao je rukovo|enje i komandovanje takti~kim jedinicama Jugoslovenskenarodne armije i Teritorijalne odbrane” (Isto).

31

Predsjednik Predsjedništva SFRJ je, u ime Predsjedni{tva, ostvarivaokomandovanje Oru`anim snagama u skladu sa Ustavom SFRJ,saveznim zakonom i odlukama i stavovima Predsjedništva SFRJ.39

Predsjedni{tvo SFRJ je, pored ostalog, imenovalo irazrje{avalo du`nosti, na prijedlog nadle`nog republi~kog, odnosnopokrajinskog organa, komandanta Teritorijalne odbrane republike,odnosno komandanta Teritorijalne odbrane pokrajine.40

Funkciju najvišeg organa rukovo|enja i komandovanjaOru`nim snagama SFRJ u ratu Predsjedništvo SFRJ je obavljalou svojstvu Vrhovne komande Oru`anih snaga SFRJ. [tapskeposlove Vrhovne komande u ratu je obavljao Savezni sekretarijatza narodnu odbranu.41

39 STRATEGIJA ORU@ANE BORBE, Beograd 1983, str. 144-145;STRATEGIJA ONO I DSZ, Beograd 1987, str. 74 i 81-82. Predsjedni{tvo SFRJ je, premaSTRATEGIJI ORU@ANE BORBE iz 1983, utvr|ivalo sistem rukovo|enja ikomandovanja Oru`anim snagama u skladu sa Ustavom i Zakonom o op{tenarodnojodbrani SFRJ; utvr|ivalo osnove planova razvoja Oru`anih snaga i plan razvojaJugoslovenske narodne armije; utvr|ivalo osnove organizacije Oru`anih snaga iorganizaciju i formaciju Jugoslovenske narodne armije; pratilo sprovo|enje utvr|enepolitike rukovo|enja i komandovanja Oru`anim snagama, utvr|ivalo plan upotrebeOru`anih snaga u slu~aju rata i nare|ivalo upotrebu Oru`anih snaga u miru; davalosmjernice za preduzimanje mjera priprema i mobilisanja Oru`anih snaga i smjernice zauskla|ivanje priprema i priprema i planova Jugoslovenske narodne armije i Teritorijalneodbrane; propisivalo mjere pripravnosti Oru`anih snaga u slu~aju neposredne ratneopasnosti i u drugim vanrednim prilikama i nare|ivalo njihovo sprovo|enje i stavljanjeOru`anih snaga ili dijela Oru`anih snaga u stanje pripravnosti; utvr|ivalo osnovenaoru`avanja i opremanja Oru`anih snaga; utvr|ivalo vojnoteritorijalnu podjelu zemlje;donosilo osnovna pravila i druge akte koji su se odnosili na strategiju oru`ane borbe,mobilizaciju, razvoj i upotrebu Oru`anih snaga; donosilo propise o obuci Oru`anih snaga ivojnoj disciplini i druge propise predvi|ene saveznim zakonom; imenovalo i razrje{avalodu`nosti, na prijedlog nadle`nog republi~kog, odnosno pokrajinskog organa, komandantaTeritorijalne odbrane republike, odnosno komandanta Teritorijalne odbrane autonomnepokrajine; vr{ilo i druge poslove rukovo|enja i komandovanja Oru`anim snagama, naosnovu i u okviru Ustava SFRJ i saveznih zakona (STRATEGIJA ORU@ANE BORBE,Beograd 1983, str. 144).

40 STRATEGIJA ORU@ANE BORBE, Beograd 1983, str. 144. Ta odredba nepostoji u STRATEGIJI ONO I DSZ iz 1987.

41 STRATEGIJA ORU@ANE BORBE, Beograd 1983, str. 144-145;STRATEGIJA ONO I DSZ, Beograd 1987, str. 74 i 81-82.

32

Kao najvi{em organu rukovo|enja i komandovanja,Predsjedni{tvu SFRJ neposredno su bili pot~injeni: savezni sekretarza narodnu odbranu, komandanti armija, Ratnog vazduhoplovstvai protivvazdu{tne odbrane, Ratne mornarice i obalske odbrane,samostalnih korpusa i komandanti {tabova Teritorijalne odbranesocijalisti~kih republika i socijalisti~kih autonomnih pokrajina,kao i komandanti privremenih strategijskih grupacija (ukoliko bibile formirane).42

Prema STRATEGIJI ORU@ANE BORBE iz 1983. Predsjedni{tvoSFRJ je moglo, odlukom o upotrebi Oru`anih snaga, predvidjetiodre|ena prava i obaveze komiteta za op{tenarodnu odbranu idru{tvenu samoza{titu u pogledu upotrebe dijelova Teritorijalneodbrane. Kad je komitet za op{tenarodnu odbranu i dru{tvenusamoza{titu, na osnovu odluke Predsjedni{tva SFRJ, preduzeo mjereu vezi sa upotrebom pojedinih dijelova Teritorijalne odbrane,komandant Teritorijalne odbrane, postupao je po odluci komiteta.43

Odre|ene poslove rukovo|enja i komandovanja Oru`animsnagama Predsjedni{tvo SFRJ je moglo prenijeti na saveznogsekretara za narodnu odbranu, koji je odgovarao Predsjedni{tvu SFRJza poslove koje je na njega prenosio taj organ.44

42 STRATEGIJA ORU@ANE BORBE, Beograd 1983, str. 145. U STRATEGIJIONO I DSZ iz 1987. te odredbe nisu postojale, {to pokazuje da je decentralizacijarukovo|enja i komandovanja bila u toku.

43 STRATEGIJA ORU@ANE BORBE, Beograd 1983, str. 145. Ta prava iobaveze komiteta za ONO i DSZ, prema STRATEGIJI OP[TENARODNEODBRANE I DRU[TVENE SAMOZA[TITE iz 1987, nisu predvi|ene (STRATEGIJAONO I DSZ, Beograd 1987, str. 79-81).

44 STRATEGIJA ORU@ANE BORBE, Beograd 1983, str. 146. Za izvr{avanjeakata Predsjedni{tva SFRJ iz oblasti rukovo|enja i komandovanja i izvr{avanjeposlova rukovo|enja i komandovanja Oru`anim snagama koje je na njega prenijeloPredsjedni{tvo SFRJ, savezni sekretar za narodnu odbranu je mogao donositi pravila,nare|enja, uputstva i druge akte. Savezni sekretar za narodnu odbranu je rukovo|enjei komandovanje Oru`anim snagama ostvarivao u skladu sa ovla{tenjima koje je nanjega, na osnovu Ustava SFRJ, prenosilo Predsjedni{tvo SFRJ i u skladu sa saveznimzakonom. Saveznog sekretara za narodu odbranu, u slu~aju njegove odsutnosti ilisprije~enosti, u navedenim poslovima zamjenjivao je na~elnik General{tabaJugoslovenske narodne armije (Isto, str. 145-146).

33

Rukovo|enje i komandovanje u Jugoslovenskoj narodnoj armijiostvarivali su u skladu sa saveznim zakonom, starje{ine jedinica iustanova Jugoslovenske narodne armije, a u Teritorijalnoj odbranikomandanti Teritorijalne odbrane i starje{ine jedinica i ustanovaTeritorijalne odbrane.45

Komandanti Teritorijalne odbrane i starje{ine jedinica i ustanovaJugoslovenske narodne armije i Teritorijalne odbrane odgovarali supretpostavljenim vojnim starje{inama za svoj rad, borbenu gotovost,upotrebu jedinica i ustanova i rukovo|enje i komandovanje, u skladusa sistemom rukovo|enja i komandovanja u Oru`anim snagama i uokviru svojih ovla{tenja. Za te su poslove komandanti Teritorijalneodbrane socijalisti~kih republika i socijalisti~kih autonomnih pokrajinau isto vrijeme odgovarali Predsjedni{tvu SFRJ i nadle`nim organimadru{tveno-politi~ke zajednice u republici, pokrajini, op{tini, a u mjesnimzajednicama i organizacijama udru`enog rada — organima upravljanjatih organizacija, odnosno odgovaraju}em organu mjesne zajednice.46

Saveznom sekretaru za narodnu odbranu su bili odgovornikomandanti armija, Ratnog vazduhoplovstva i protivvazdu{neodbrane, Ratne mornarice i obalske odbrane i samostalnih korpusa,kao i privremenih strategijskih grupacija i operativnih sastava uobavljanju onih poslova iz oblasti rukovo|enja i komandovanja koji sumu zakonom i drugim propisima stavljeni u nadle`nost, kao i poslovakoje je na njega prenosilo Predsjedni{tvo SFRJ. Savezni sekretar zanarodnu odbranu neposredno je nare|ivao komandantimarepubli~kih i pokrajinskih {tabova Teritorijalne odbrane samo uokviru poslova koje je na njega prenosilo Predsjedni{tvo SFRJ.47

45 Isto. Ta odredba nije stajala u STRATEGIJI ONO I DSZ iz 1987.

46 Isto. Ni te odredbe nisu stajale u STRATEGIJI ONO I DSZ iz 1987.

47 Isto, str. 146-147. Ni ta odredba nije stajala u STRATEGIJI ONO I DSZ iz1987.

34

2. Razbijanje ustavnog koncepta odbrane SFRJ

Svim ustavima i zakonima DFJ, FNRJ i SFRJ, uklju~uju}i i UstavSFRJ iz 1974, Oru`ane snage zemlje bile su namijenjene za odbranu odspoljnjeg agresora. U ZAKONU O NARODNOJ ODBRANI iz 1974.i prvom izdanju STRATEGIJE ORU@ANE BORBE iz 1976. ulogaOru`anih snaga SFRJ opredijeljena je samo za slu~aj agresije.48

ZAKONOM O OP[TENARODNOJ ODBRANI iz 1982. idrugim izdanjem STRATEGIJE ORU@ANE BORBE iz 1983. Oru`anesnage su bile organizovane, namijenjene, opremljene i osposobljeneza vo|enje oru`ane borbe na cijelom jugoslovenskom rati{tu u uslovimabilo koje agresije na SFRJ. Teritorijalna odbrana je, u slu~aju neposredneratne opasnosti ili u drugim vanrednim prilikama, a na osnovuodluke Predsjedni{tva SFRJ, mogla vr{iti i poslove odr`avanja javnogreda i mira i druge zadatke dru{tvene samoza{tite.49

48 ZAKON O NARODNOJ ODBRANI, Beograd 1974, str. 11-20; I.Radakovi}, nav. dj., str. 68. Tim je zakonom potvr|eno: mirnodopsko stanje, ratniuslovi, ugro`enost mira i bezbjednosti u svijetu, neposredna ratna opasnost ili izvr{enaagresija (ZAKON O NARODNOJ ODBRANI, str. 11-20).

49 ZAKON O OP[TENARODNOJ ODBRANI (1982.), u: M. Lepu{ina,ZBIRKA PROPISA IZ OBLASTI OP[TENARODNE ODBRANE SA OBJA[NJENJIMA,Sarajevo 1989, str. 341-342 i 372-373; STRATEGIJA ORU@ANE BORBE, Beograd1983, str. 112-124; I. Radakovi}, nav. dj., str. 68; D. Marijan, ORU@ANE SNAGESFRJ U IZVANREDNIM PRILIKAMA (u daljem tekstu: ORU@ANE SNAGESFRJ...), ^asopis sa suvremenu povijest, br. 2, Hrvatski institut za povijest, Zagreb2002, str. 341-342 i 355-356.

ZAKONOM O OP[TENARODNOJ ODBRANI iz 1982. i STRATEGIJOMORU@ANE BORBE iz 1983. predvi|ena su tri stanja: ratno, neposredna ratnaopasnost i vanredne prilike (Isto).

35

Navedena dva dokumenta prvi put pominju vanredne prilike.Taj se pojam u SFRJ slu`beno pojavio osamdesetih godina XX stolje}a,neposredno poslije smrti vrhovnog komandanta (Josipa Broza), ipredstavljao je osnovu za uvo|enje vanrednog stanja u dijelu ili nacjelokupnoj teritoriji SFRJ.50

U STRATEGIJI OP[TENARODNE ODBRANE I DRU[TVENESAMOZA[TITE SFRJ iz 1987. Oru`ane snage su bile opredijeljenei za upotrebu u vanrednim prilikama, {to je zna~ilo i u unutra{njem`ivotu zemlje”.51

Vojno rukovodstvo je, nakon usvajanja STRATEGIJEOP[TENARODNE ODBRANE I DRU[TVENE SAMOZA[TITESFRJ, 1988. donijelo PRIRU^NIK ZA RAD KOMANDI, [TABOVAI JEDINICA ORU@ANIH SNAGA SFRJ U VANREDNIM PRILIKAMA,kojim je utvr|ena aktivnost Oru`anih snaga u vanrednim prilikama.Zadatak Oru`anih snaga je bio da {titi ustavom SFRJ utvr|enodru{tveno ure|enje od “kontrarevolucionarnog djelovanja snagaspoljnjeg i unutra{njeg neprijatelja”.52

Velikosrpske snage kojima je smetala Teritorijalna odbrana ikoncept op{tenarodne odbrane izvele su navedenu evoluciju ulogeOru`anih snaga SFRJ, nastoje}i da je u cjelini podrede isklju~ivo

50 Isto.

51 STRATEGIJA OP[TENARODNE ODBRANE I DRU[TVENESAMOZA[TITE SFRJ, Beograd 1987, str. 55-72 i 132-151; I. Radakovi}, nav. dj.,str. 68; D. Marijan, nav. dj., str. 339-340. Po tom je dokumentu jedno ~itavo poglavlje(“IV VANREDNE PRILIKE”) tretiralo to pitanje: vanredne prilike izazvanesubverzivnim djelovanjem unutra{njeg i spoljnjeg neprijatelja na SFRJ; vanredneprilike izazvane neposrednom opasno{}u od oru`ane agresije na SFRJ; uloga i zadacisubjekata dru{tveno-politi~kog sistema u vanrednim prilikama; uloga i zadaci civilneza{tite u vanrednim prilikama; uloga i zadaci sistema osmatranja i obavje{tavanja uvanrednim prilikama; anga`ovanje oru`anih snaga u vanrednim prilikama i planovi zavanredne prilike.

52 D. Marijan, nav. dj., str. 356-360. Tim su dokumentom obra|eni osnovniaspekti upotrebe Oru`anih snaga SFRJ, od procjene stanja i planiranja jedinica uvanrednim prilikama, njihovu borbenu spremnost za vanredne prilike, upotrebu uvanrednim prilikama, rukovo|enje i komandovanje, upotrebu vatrenog oru`ja isaradnju sa ostalim subjektima op{tenarodne odbrane i dru{tvene samoza{tite (Isto).

36

rukovodstvu Jugoslovenske narodne armije i republikama oduzmuustavno pravo na rukovo|enje.53

Vojno rukovodstvo se tako uklju~ilo u pripreme koje su rezultiralekatastrofom, bez obzira koliko je i samo bilo svjesno te ~injenice.Osnovna motivacija bile su nacionalisti~ke i karijeristi~ke pobude, asu{tina u njenoj transformaciji iz instrumenta odbrane zemlje odspoljnje agresije u instrument za suzbijanje unutra{njih “nemira”, kojisu bili neminovna posljedica naru{avanja Ustava iz 1974. i garantovaneravnopravnosti naroda i narodnosti.

Polaze}i od ocjene da su upravo oni izuzetno odgovorni zaJugoslaviju u politi~ko-dr`avnom smislu, opredjeljenja vojnogrukovodstva, poslije smrti vrhovnog komandanta, Josipa Broza, bilasu usmjerena ka unitarizmu. Uz to je rukovodstvo SR Srbije, jo{ odPLAVE KNJIGE, stalno tvrdilo da je Ustavom iz 1974. o{te}en“ve}inski” — srpski narod, te da se Ustav mora promijeniti redukcijom“konfederalnih” elemenata. Njihov ideal je bila unitarna Jugoslavija,pa prema tome, i jaka JNA koja }e je braniti, bez obzira {to je njenonaju`e rukovodstvo (Tito, Kardelj i dr.) konstatovalo jo{ krajem {ezdesetihgodina XX stolje}a da se u takvoj (unitarnoj) organizaciji ne mo`e odr`ati.Stoga se vojno rukovodstvo zalagalo za povratak na model kakav jepostojao krajem ~etrdesetih i u pedesetim godinama XX stolje}a,zatim za poni{tenje Ustava iz 1974. i dr. To je rukovodstvo upravo uUstavu 1974. i “vidjelo osnovu za razbijanje Jugoslavije”.54

53 I. Radakovi}, nav. dj., str. 68.54 M. [pegelj, PRVA FAZA RATA 1990. - 1992.: PRIPREME JNA ZA

AGRESIJU I HRVATSKI ODBRAMBENI PLANOVI (u daljem tekstu: PRVAFAZA RATA...), u: RAT U HRVATSKOJ I BOSNI I HERCEGOVINI 1991. - 1995,Zagreb-Sarajevo 1999, str. 39 i 41; V. Kadijevi}, MOJE VI\ENJE RASPADA —VOJSKA BEZ DR@AVE, Beograd 1993, str. 108; N. Pa{i} - R. Ratkovi} - B.[padijer, PLAVA KNIGA, Beograd 1977.

Vojno rukovodstvo (admiral Branko Mamula, generali Stevan Mirkovi}, PetarGra~anin, Veljko Kadijevi}, admiral Stane Brovet, general Blagoje Ad`i} i drugi) je~vrsto zastupalo stav da su Tito i Kardelj te{ko pogrije{ili uvo|enjem Ustava iz 1974.Za njih je bilo kakva decentralizacija zna~ila propast Jugoslavije. General Mirkovi} jetvrdio kako pojava Gorba~ova i njegove perestrojke i glasnosti u SSSR-u ozna~avasmrt svjetskih socijalisti~kih ideja, da je Gorba~ov “grobar socijalizma” i “nas mo`esve upropastiti”. General Kadijevi} je procjenjivao kako je Jugoslaviju mogu}e spasitisamo obnovom dru{tveno-ekonomskog modela pedesetih godina XX stolje}a (M.[pegelj, SJE]ANJA VOJNIKA, Zagreb 2001, str. 96).

37

Shvataju}i to, rukovodstvo zemlje je nizom mjera (dvokomponentneOru`ane snage i Ustav iz 1974.) nastojalo da to sprije~i i time stvorilouslove za njen dalji opstanak, {to je nai{lo na protivljenje velikosrpskih iproruskih snaga koje su u karijeristi~kim ambicijama vojnogrukovodstva vidjele mo}nog i dobrog saveznika. To je posebno do{lo doizra`aja u osamdesetim godinama, poslije Titove smrti, kada je,oslonjeno na mo}ni vojnoindustrijski kompleks i politi~ki svesamostalnije, vojno rukovodstvo pokrenulo zahtjev za promjenu Ustavaiz 1974, otpo~elo sa polemikama o promjeni koncepcije op{tenarodneodbrane i lansiralo parolu da je JNA “sedma republika”, iz ~ega suizvla~ili pravo na svoju posebnu odgovornost za sudbinu Jugoslavije.55

Godine 1982. za saveznog sekretara narodne odbrane te su snagedovele admirala Branka Mamulu, koji je u {est godina svog mandata,“reorganizacijom” Oru`anih snaga SFRJ, bitno izmijenio doktrinuop{tenarodne odbrane i sve u~inio da JNA postane samostalni faktor ida iz sistema rukovo|enja i komandovanja oru`anim snagama izbacirepubli~ka rukovodstva.

Vojno rukovodstvo je, poslije izvr{enih analiza komandno-{tabne ratne vje`be “Sloga ’83.” pred skupom najvi{ih rukovodilacazemlje i Oru`anih snaga, izvuklo zaklju~ak “da je neophodnounaprijediti cjelokupan sistem ONO za djelovanje u slo`enimuslovima napada spolja i unutarnjih nemira u zemlji”. S obziromna to da se, prema Mamuli, radilo “o svje`im iskustvimanacionalisti~ke pobune na Kosovu i ve} drugoj godini produbljenesocijalne krize, nije bilo te{ko prihvatiti op}i zaklju~ak”. Me|utim,mnogo je te`e, po njemu, “i{lo s promjenama koje je bilo potrebno

55 M. [pegelj, PRVA FAZA RATA..., str. 39-41, te intervjui jednog brojagenerala JNA, vojnih teoreti~ara, histori~ara i drugih javnih radnika, objavljenih uknjizi: F. Ademovi}, JNA BEZNA\E ZLA, Sarajevo 1997. U vojnom rukovodstvu suposlije Titove smrti zapo~ele polemike i aktivnosti za odre|ene promjene u koncepcijinarodne odbrane, posebno kada je na ~elo SSNO-a došao admiral Branko Mamula.Me|utim, najviše promjena se dogodilo kada je Mamulu zamijenio Kadijevi}. U suštini,Mamula, Kadijevi}, Gra~anin i ^anadi su se zauzimali za centralizovanje odbrambenedoktrine i za reorganizaciju odbrambenih snaga (I. Radakovi}, nav. dj., str. 59).

Vojno rukovodstvo, na ~elu sa admiralom Mamulom, zauzelo je stav “da }e JNA,ukoliko do|e do eskalacije krize i opasnosti opstanka, preuzeti kontrolu nadzemljom” (B. Mamula, SLU^AJ JUGOSLAVIJA, Podgorica 2000, str. 69).

38

u~initi u oru`anim snagama da bi se postiglo jedinstvenokomandovanje i iz njega isklju~ila republi~ka rukovodstva”.56

Kao operativna komponenta Oru`anih snaga SFRJ na tradicijiNarodnooslobodila~kog rata, JNA je do 1988./89. bila organizovana uarmijske oblasti: Prva armijska oblast sa sjedi{tem u Beogradu;Druga armijska oblast sa sjedi{tem u Ni{u; Tre}a armijska oblastsa sjedi{tem u Skoplju; Peta armijska oblast sa sjedi{tem u Zagrebu;Sedma armijska oblast sa sjedi{tem u Sarajevu; Deveta armijskaoblast sa sjedi{tem u Ljubljani i Vojno pomorska oblast sa sjedi{temu Splitu. Pored navedenih armijskih oblasti, postojala su i dvasamostalna korpusa na direktnoj vezi SSNO-a i to: 2. korpus sa sjedi{temu Titogradu i 52. korpus sa sjedi{tem u Pri{tini. Pored navedeniharmijskih oblasti i korpusa u sastavu JNA su postojale i komandevidova : RV i PVO sa sjedi{tem u Beogradu — Zemunu i KomandaRatne mornarice i ratne rije~ne flotile sa sjedi{tem u Beogradu.57

56 B. Mamula, nav. dj., str. 59-61. Taj je problem, po Mamuli, “suvi{e dubokozadirao u ustavni sistem zemlje i bilo je preambiciozno da na zaklju~cima jedne{tabske vje`be nametnemo saveznim i republi~kim rukovodstvima novi sistemrukovo|enja i komandovanja oru`anim snagama”. S tim u vezi, Mamula pi{e: “Bit}e nam potrebno tri godine da bismo uspjeli, ali ni tada do kraja” (Isto).

57 I. Radakovi}, nav. dj., str. 36; R. Dizdarevi}, IZDAJA VOJNOG VRHA, u:F. Ademovi}, JNA BEZNA\E ZLA, Sarajevo 1997, str. 148. Sedma armijska oblastje obuhvatala skoro cijelu Bosnu i Hercegovinu, te dijelove sjeverne i ju`ne Hrvatske.

Ta se organizacija JNA “na strategijsko-operativnom nivou”, po generaluKadijevi}u, “uglavnom, poklapala sa administrativnim granicama republika ipokrajina, tako da svaka republika i pokrajina ima ‘svoju’ armiju ili armije, aCrna Gora i pokrajine ‘svoje’ korpuse”, pri ~emu su “komandanti tih armija,odnosno korpusa, uglavnom bili straje{ine iz tih republika, odnosno pokrajina...”(V. Kadijevi}, nav. dj., str. 75). Zbog toga je to trebalo ukinuti.

General Ilija Radakovi} smatra da nije ta~na Kadijevi}eva tvrdnja o tome kako sedotada{nja organizacija JNA “poklapala sa administrarivnim granicama republikai pokrajina”. S tim u vezi, on navodi da su Prva i Druga armija (beogradska i ni{ka),osim nekoliko garnizona na jugu Srbije pokrivale teritoriju Srbije sa Kosovom iVojvodinom, a Titogradski korpus teritoriju Crne Gore; Tre}a armija (Skopje), poredMakedonije, dr`ala je i dio ju`ne Srbije; Peta armija (Zagreb) pokrivala je dioSlovenije (pravac Trst-Rijeka); Sedma armija (Sarajevo), pored Bosne, dio hrvatske(isto~nu Slavoniju do linije Našice - Slavonski Brod - Vinkova~ku depresiju). Devetaarmija (Ljubljana) je na teritoriji Slovenije. Vojno-pomorska oblast “pokrivala” jecijelu akvatoriju i dio kopnene teritorije ~etiri republike. RV i PVO locirane su nacijeloj teritoriji. Na teritoriji Hrvatske preklapale su se zagreba~ka armija i još trioperativno-strategijske organizacije — grupacije (I. Radakovi}, nav. dj., str. 36).

39

Skoro sve armije su tada nosile tradiciju ratnih armija (Slovenijaje 1968. godine dobila ljubljansku — Devetu armiju, sa tradicijomDevetog slovena~kog korpusa). Komande armija su rukovodiledivizijama i brigadama sa tradicijom iz NOB-a.58

JNA i TO su postepeno prikriveno osposobljavane za rje{avanjekrizne situacije u zemlji (unutra{nji sukobi). U dvije godine formirani sutzv. gotovi bataljoni (ukupno 12, odnosno 15) spremni odmah da stupeu borbu. Uz to su bataljoni vojne policije (ukupno 19, po dva u svakojarmiji i 3 u SSNO-u) broj~ano oja~ani, bolje naoru`ani i opremljeni. Odpitomaca vojnih {kola i akademija organizovani su i obu~avani ~etni ibataljonski sastavi za dejstvo u protivdesantnoj odbrani i kriznimsituacijama. Organizovan je brz vazdu{ni transport i ubrzano su gra|enipomorsko-desantni ~amci i brodovi za intervencije du` obale i naostrvima. Helikopterima su, uz vatrenu pripremu i podr{ku, uvje`bavanitakti~ki desanti. Po~ela je i proizvodnja i nabavka posebne policijskeopreme i borbenih sredstava za uli~ne borbe kako bi se kontrolisaliiskrsli nemiri. Pro{iren je i modernizovan Centar za diverzantsku iprotivdiverzantsku obuku kroz koji je godi{nje prolazilo stotinestarje{ina, vojnika na ugovorenom roku i rezervnih vojnih obveznika.59

Ve}i broj vojnih starje{ina je Teritorijalnu odbranu prihvatio ismatrao je pravim rje{enjem, tim prije, jer je iza te koncepcije stajaopredsjednik i vrhovni komandant Oru`anih snaga SFRJ, Josip Broz Tito.Mnogi su u~estvovali u izgradnji, obuci i opremanju Teritorijalneodbrane. Me|utim, u dijelu vojnog rukovodstva postojao je otpor premaTeritorijalnoj odbrani i njenom razvoju. Taj manji, ali dosta uticajan, diovojnog rukovodstva je bio protiv Teritorijalne odbrane, stalno prave}ismetnje, s tim {to se u po~etku nije smio javno deklarisati. On je nastojaoda Teritorijalnu odbranu podredi sebi (tj. JNA), da bi je izuzeo ispod

58 I. Radakovi}, nav. dj., str. 36.59 B. Mamula, nav. dj., str. 91; D. Marijan, nav. dj., str. 360.-361. Najspornije je,

po Mamuli, “i{lo s doktrinom, posebno takti~kom upotrebom navedenih i svihdrugih sastava”. S tim u vezi, on pi{e kako se “radilo o oportunizmu — da se otvorenone poka`e da se spremamo na unutra{nje sukobe. Tada to nitko nije htio razumjeti.@ivjelo se u uvjerenju da unutra{nji sukobi {irih razmjera, pogotovu gra|anski rat,u kojima bi morala sudjelovati JNA naprosto nisu mogu}i. Ba{ naprotiv, nai{libismo na osudu Armije, koja, kao da se priprema za vrlo sumnjive zadatke. JNA sesve vrijeme sumnji~ila, a u drugoj polovini ’80-tih direktno i napadala, da jepobjegla ispod kontrole dru{tva i da svojim neustavnim pona{anjem prijeti” (Isto).

40

uticaja republika i pokrajina. Tako je komandovanje Teritorijalnomodbranom bilo prioritetno rje{enje koje je vojno rukovodstvo tra`ilo.60

Kod saveznih sekretara za narodnu odbranu (od Ljubi~i}a doKadijevi}a) i jednog broja generala u SSNO-u i General{tabu, bilo jepodozrenja prema Teritorijalnoj odbrani - komponenti oru`anih snagapod rukovodstvom nadle`nih organa republika i autonomnih pokrajina upogledu njenog pripremanja i prava na upotrebu u eventualnom ratu.61

Polaze}i od zahtjeva za neposredno komandovanje Teritorijalnomodbranom, admiral Branko Mamula62 je tvrdio da je u koncept odbrane

60 R. Dizdarevi}, IZDAJA VOJNOG VRHA, str. 152; Isti, OD SMRTI TITADO SMRTI JUGOSLAVIJE, Sarajevo 2000, str. 413; B. Mamula, nav. dj., str. 60-61.Govore}i o tome, Raif Dizdarevi} navodi da je bilo poku{aja iz General{taba JNA dase bez znanja Predsjedni{tva SR Bosne i Hercegovine, jedinice TO Bosne iHercegovine anga`uju na Kosovu (o tome vidi: R. Dizdarevi}, OD SMRTI TITA DOSMRTI JUGOSLAVIJE, str. 413-414, nap. 15).

61 I. Dolni~ar, ZA^ETNICI RATNE TRAGEDIJE, u: F. Ademovi}, nav. dj.,str. 269. Kod generala Ljubi~i}a je, po ocjeni generala S. Poto~ara bilo “nekakveljubomore u vezi sa uspje{nim razvojem Teritorijalne odbrane, a dolaskomMamule i Kadijevi}a je armijski vrh po~eo raditi na smanjivanju samostalnostiTeritorijalne odbrane” (I. Radakovi}, nav. dj., str. 67).

Admiral Branko Mamula i general Veljko Kadijevi} imali su negativno mi{ljenjeo Teritorijalnoj odbrani, smatraju}i tu komponentu Oru`anih snaga SFRJ opasno{}u zazajedni~ku dr`avu.

62 Admiral flote Branko Mamula ro|en je 1921. u Slavskom Polju, op{tina VrginMost. U~esnik je NOR-a 1941.-1945. i nosilac Partizanske spomenice 1941. Vr{io jenajve}e vojne du`nosti u Oru`anim snagam SFRJ.

Admiral Mamula je 1979, nakon slu`be komandanta Vojnopomorske oblasti1970.-1979, imenovan za na~elnika General{taba JNA. Tada je ministar odbrane biogeneral Nikola Ljubi~i}. Na taj su na~in dvije najvi{e komandne funkcije u JNA bile urukama iste nacionalnosti (obojica Srbi), ~ime je prvi put prekr{en “nepisan zakonprema kojem dvije najvi{e komandne funkcije u JNA ne smiju biti u rukama istenacionalnosti”. Mamula je 1982. imenovan za ministra odbrane (saveznog sekretaraza narodnu odbranu — 15. maj 1982. — 15. maj 1988.) u vrijeme kada se po~elo{pekulisati o ulozi JNA u jugoslovenskoj krizi. S tim u vezi, on je smatrao da “JNA nemo`e ostati isklju~ivo unutar kasarni, ve} da mora iza}i na politi~ku scenu”, te daje JNA prvorazredni politi~ki faktor. Negiranje politi~ke uloge JNA je, po njemu “nahistorijskom iskustvu sasvim neprihvatljivo” (B. Mamula, nav. dj., str. 48-53; S.Biserko, OD JUGOSLOVENSKE NARODNE ARMIJE DO SRPSKE VOJSKE,u: RATOVI U JUGOSLAVIJI 1991. - 1999, Zbornik saop{tenja i diskusije sa Okruglogstola, Beograd 7.-9. novembar 2001, Beograd 2000, str. 219, nap. 7).

41

bila “ugra|ena ideja nacionalne-republi~ke vojske, Teritorijalneodbrane”. S tim u vezi, on navodi kako se na iskustvima Hrvatske(1971.) i Kosova (1981.) vidjelo da, “u slu~aju ozbiljne unutarnjekrize TO mo`e biti upotrebljena protiv zajedni~ke dr`ave injezine vojske”. Stoga se “kao neposredan zadatak”, po njemu,nametalo “pot~injvanje jedinstvenoj komandi oru`anih snaga nasvim razinama, a ne jedino Vrhovnoj komandi”. To je, po Mamuli,“zna~ilo isklju~iti republi~ka rukovodstva iz sistema komandovanjaoru`anim snagama i oru`anom borbom”.63

Formiranje dvije ravnopravne komponente oru`anih snaga —Jugoslovenske narodne armije i Teritorijalne odbrane zna~ilo je, po ocjenisaveznog sekretara za narodnu odbranu, generala Veljka Kadijevi}a,“da se na najautoritativniji na~in prakti~ki cijepa jedinstvo oru`anihsnaga”. Polaze}i od tako pogre{ne ocjene, koja je navodno sadr`ana uUstavu iz 1974, general Kadijevi} tvrdi kako “Teritorijalna odbranapostaje vojska republi~kih i pokrajinskih dr`ava”.64

63 B. Mamula, nav. dj., str. 55 i 60-61. S tim u vezi, Mamula pi{e: “^etirijedinstva strategije odbrane: jedinstvo rati{ta, oru`anih snaga, oru`ane borbe isvih vrsta otpora i jedinstvo komandovanja, nisu mogla biti sporna” (Isto).

Admiral Branko Mamula je, zbog radikalizacije situacije u zemlji i posebnoposlije demonstracija na Kosovu 1981, uporno zahtijevao reorganizaciju JNA i TOzbog njihove pripreme za mogu}e eventualne nemire i sukobe, kao i promjenu Ustavaiz 1974. (S. Biserko, nav. dj., str. 218-219).

64 V. Kadijevi}, nav. dj., str. 73 i 76. S tim u vezi, Kadijevi} dalje razvija svoju“tezu” u stilu nau~ne fantastike: “Posle takve krupne strategijske pobjede konceptarazbijanja oru`anih snaga, razbija~ima Jugoslavije je ostalo da svoje aktivnostidalje skoncentri{u na razbijanje same JNA, {to oni vrlo organizovano, uporno idosljedno ~ine” (Isto).

Oru`ane snage SFRJ su se, po Kadijevi}u, sastojale “od tzv. dvije ravnopravnekomponente — JNA i Teritorijalne odbrane - u kojima je Teritorijalna odbrana pobroju i ve}a od JNA, a po rije{enjima predstavlja za~etak budu}ih republi~kihvojski” (Isto, str. 63). On na vi{e mjesta iznosi nedokazanu tvrdnju da Teritorijalnaodbrana nije bila ravnopravna komponenta JNA — jedinstvenih oru`anih snaga (ona je,po Kadijevi}u, “tobo`e ravnopravna komponenta...”), ve} “prakti~no republi~kavojska secesionisti~kih republika” (Isto, str. 162).

U republi~kim rukovodstvima nije se razmi{ljalo o uvo|enju nacionalne armije iparavojnih formacija. Teritorijalna odbrana se razvijala u sastavu odbrambenog sistemau Jugoslaviji (I. Radakovi}, nav. dj., str. 67-68).

42

Ustav iz 1974. je, po Kadijevi}u, “u najva`nijem elementufunkcionisanja vojske — komandovanju i rukovo|enju”, u~inio“krupan udar na jedinstvo oru`anih snaga”, jer je dao pravorepublikama i pokrajinama “da rukovode Teritorijalnom odbranom,a {tabove Teritorijalne odbrane stavio u dvojnu pot~injenost —pretpostavljenim komandama oru`anih snaga i istovremenorukovodstvima republika, pokrajina i op{tina”.65

I koncepciju ONO i neadekvatnu organizaciju oru`anih snagaKadijevi} je ozna~io me|u uzrocima raspada SFRJ. Glavni razlog zatakvu organizaciju i nepripremljenost OS SFRJ on je na{ao u izgradnjiJNA i TO po koncepciji op{tenarodne odbrane. Oru`ane snage su se,po njemu, “cijeli posleratni period pripremale za rat po koncepcijiop{tenarodne odbrane, koja je su{ta suprotnost uslovima i na~inuupotrebe do koje je zaista do{lo”, {to je bio “ogroman hendikep” zanjihovu efikasnu upotrebu.66

U dokazivanju “tvrdnje” po kojoj je koncepcija ONO bila ~inilacraspada dr`ave i uzrok neadekvatne organizacije i nepripremljenostiOru`anih snaga SFRJ general Kadijevi} koristi “argumente” koji se nemogu odr`ati. Jedan od takvih je i njegova konstatacija da se razvojOru`anih snaga Jugoslavije u periodu od polovine {ezdesetih godina,“pa do po~etka kona~nog raspada SFRJ”, odvijao kroz sukobdvije linije - “jedne koju je zastupala ve}ina armijskih starje{inai koja je htjela da Oru`ane snage Jugoslavije budu jedinstvenavojska jugoslovenske dr`ave, da se modernizuju u svakompogledu u skladu sa op{tim kretanjima u svijetu i na{im realnimmogu}nostima”, i druge “koja je dolazila iz dru{tva i ~iji su glavni

65 Isto. Takvo je rje{enje, po njemu, predstavljalo “izvanrednu podlogu zaparalisanje komadovanja, pa i vi{e od toga. I to se rje{enje u praksi pokazalo kaodobro odabran potez u funkciji razbijanja i slabljenja oru`anih snaga u svakompogledu i posebno kao vje{t manevar za nacionalisti~ki orijentisane starje{ine uoru`anim snagama” (Isto). O~igledno da je rije~ o Kadijevi}evoj obmani. Svanormativna akta su regulisala dvojnu odgovornost republi~kih i pokrajinskih {tabovaTeritorijalne odbrane — republi~kim i pokrajinskim rukovodstvima i vrhovnomkomandantu — Predsjedni{tvu SFRJ, kao najvi{em organu rukovo|enja ikomandovanja Oru`anim snagama SFRJ.

66 V. Kadijevi}, nav. dj., str. 95; I. Radakovi}, nav. dj., str. 26.

43

nosioci bili Kardelj i Bakari} sa ponekim pripadnicima armijskesredine, ~iji je osnovni motiv bio da se proces razgradnje federalnedr`ave prenese potpuno i na vojsku”. Navodna Kardeljeva teorija onaoru`anom narodu i milicijskom tipu organizacije oru`anih snaga bilaje, po njemu, osnova i naj{iri teorijski okvir takvog koncepta.67 Takvogje karaktera i njegova konstatacija da se Tito ({ef dr`ave, vrhovnikomandant Oru`anih snaga) u svojim stavovima o izgradnji jugoslovenskihoru`anih snaga stalno “kolebao” izme|u te dvije koncepcije, da bi se,“kako je vrijeme odmicalo, sve vi{e priklanjao Karedeljevoj idejiustrojstva oru`anih snaga i doktrini njihove upotrebe”.68

67 V. Kadijevi}, nav. dj., str. 71-72; I. Radakovi}, nav. dj., str. 26.

Kadijevi} o{tro napada “Kardeljevu koncepciju” o vojsci, smatraju}i da je njen“dobar dio” “u{ao u Ustav iz 1974. godine i u odgovaraju}e zakone o odbrani ioru`anim snagama kao i u armijsku praksu sa pogubnim posljedicama zasudbinu oru`anih snaga, uostalom kao i po sudbinu zemlje u cjelini”. S tim u vezi,general pi{e: “Teorijsku osnovu Kardeljeve koncepcije ~inila je kvazi-teorija onaoru`anom narodu. Osnovna poruka te teorije u Kardeljevom izdanju je bila dasamoupravnom socijalisti~kom dru{tvu ne odgovara tip vojske kao {to je JNA, daje prevazi|en ostatak staja}ih profesionalnih vojski, ostatak birokratskogcentralisti~kog dr`avnog ure|enja i da nju treba zamijeniti naoru`animnarodom” V. Kadijevi}, nav. dj., str. 71-72; I. Radakovi}, nav. dj., str. 17). I pored toga{to ni{ta sli~no nije postojalo u Kardeljevim radovima, Kadijevi}u ne smeta da“zaklju~i”: “Jedino {to je bilo va`no jeste da se razbije JNA iz istih onih razloga izkojih je razbijena i federalna jugoslovenska dr`ava” (Isto).

Koncept naoru`anog naroda, op{tenarodne odbrane, podru{tvljavanje odbrane isl. su, po Kadijevi}u, Kardeljeva izmi{ljotina i “kvazi teorija”. Ukazuju}i na“najzna~ajnije segmente” te koncepcije, sadr`ane u Ustavu iz 1974. Kadijevi} pi{e:“Na prvom mestu to je generalna teza o takozvanom podru{tvljavanju odbrane,prema kojoj poslove odbrane treba da vode ne neka stru~na tijela, jo{ manjevojske, ve} cijelo dru{tvo” (Isto).

Kadijevi}eva tvrdnja da prema Ustavu poslove odbrane treba da vodi “cijelodru{tvo” je, po generalu Radakovi}u, proizvoljna i “logi~ki nakazna konstrukcijakoja u dokumentu na koji se poziva nema potvrde”, jer je odbrana u SFRJ, premaUstavu, “jedinstven sistem organizovanja, pripremanja...”. Me|utim, to nije smetaloKadijevi}u da iz jedne konstrukcije lako i “logi~no’ izvla~i i drugu la`: “U praksi to jezna~ilo uvo|enje samoupravne anarhije i u poslove odbrane u celini, pa i u ~istovojno stru~ne poslove” (V. Kadijevi}, nav. dj., str. 72-73; I. Radakovi}, nav. dj., str. 18).

68 V. Kadijevi}, nav. dj., str. 71-72.

44

Kadijevi}ev stav o dvije dijametralno suprotstavljene koncepcijeu politici razvoja i izgradnje jugoslovenskih oru`anih snaga vi{e sezasnivao na preuveli~avanju obima i zna~aja odre|enih razlika kojesu se u razvoju oru`anih snaga pojavljivale, posebno u procesuteorijskog osmi{ljavanja i operacionalizacije u domenu vojneorganizacije Dru{tva i ustrojstva oru`anih snaga. Iako je u razli~itimfazama bilo i druga~ijih mi{ljenja o ustrojstvu i razvoju Oru`anihsnaga, ipak, u najva`nijim zakonskim normativnim aktima (UstavSFRJ, Zakon o narodnoj odbrani, Zakon o op{tenarodnoj odbrani,Strategija oru`ane borbe, Strategija op{tenarodne odbrane idru{tvene samoza{tite SFRJ i dr.) nije bilo ni govora o milicijskomtipu vojne organizacije, pa ni kad je u pitanju prostorna struktura TO,kao naj{iri oblik vojnog organizovanja. U tim su dokumentima oru`anesnage definisane kao jedinstvena oru`ana sila, organizovana po savremenimprincipima i kriterijima i u skladu sa zahtjevima koncepcije i doktrine,potrebama i objektivnim mogu}nostima zemlje.69

Apsurdna je i Kadijevi}eva tvrdnja o Titovom “kolebanju” i“priklanjanju” nekoj Kardeljevoj koncepciji ustrojstva i razvojajugoslovenskih oru`anih snaga, tim prije, jer je dobro poznato da seBroz kontinuirano zalagao za jedinstvene i moderno organizovaneOru`ane snage, a posebno za savremeno opremljenu JNA. Takva jeoptu`ba protiv Tita jo{ ~udnija ako se ima u vidu da je Kadijevi}podr`avao Titov koncept razvoja OS SFRJ, ocjenjuju}i ga kao primjerstvarala~ke primjene Marksove teorije o naoru`anom narodu nakonkretne jugoslovenske uslove i potrebe.70

69 STRATEGIJA ORU@ANE BORBE, Beograd 1983, str. 111-156; STRATEGIJAOP[TENARODNE ODBRANE I DRU[TVENE SAMOZA[TITE SFRJ, Beograd1987, str. 54-60; I. Radakovi}, nav. dj., str. 26-27.

70 I. Radakovi}, nav. dj., str. 27. Tako je u ~lanku “Marksizam i vojnoorganizovanje za odbranu”, polemi{u}i sa nekim neadekvatnim interpretacijamaMarksove teorije o naoru`anom narodu i mogu}nosti njene primjene na jugoslovenskustvarnost, Kadijevi} zastupao tezu da je jugoslovensko rje{enje, o`ivotvoreno u koncepcijiONO i na njoj zasnovanoj vojnoj organizaciji, najdosljednija stvarala~ka primjenaMarksove teorije, pri ~emu je Titov doprinos bio odlu~uju}i. Tito je, po njemu,“o~igledno pitanju izgradnje oru`anih snaga prilazio stvarala~ki i slu`e}i semarksisti~kom metodom, rje{enja pronalazio u skladu sa postoje}om praksom...Realizacija ideje o naoru`anom narodu i u savremenim uslovima nije vezana zaprimjenu samo jednog vojnog sistema bilo da se radi o milicijskom tipu vojne

45

Odluka o dvokomponentnom ustrojstvu jugoslovenskih oru`anihsnaga proizilazila je iz ustavnog ure|enja zemlje i koncepcije odbrane,tradicije, karaktera i na~ina vo|enja rata, koji bi se eventualno mogaovoditi na jugoslovenskom rati{tu, sa osloncem na demografske, ekonomskei druge mogu}nosti zemlje i na druge ~inioce jugoslovenskestvarnosti, zbog ~ega je bila i prihva}ena kao optimalan odgovor naagresiju i ugro`avanje sigurnosti zemlje. Za prihvatanje takve struktureoru`anih snaga zna~ajan uticaj imala su bogata iskustva i saznanja izNOB-a 1941.-1945, te iz nekih drugih ratova (Kina, Vijetnam, Al`ir),kao i onih dr`ava ([vedska, [vajcarska) koje su se u politici razvoja istruktuiranja svojih snaga orijentisale na sli~na rje{enja.71

organizacije, ili regularnoj armiji... JNA i TO su dva osnovna oblikaorganizovanja radnih ljudi, naroda i narodnosti Jugoslavije za borbu. To sukonkretni oblici primjene Marksove ideje o naoru`anom narodu na dana{njemstepenu razvitka na{eg socijalisti~kog dru{tva i u okviru postoje}ih me|unarodnihodnosa” — pi{e Kadijevi}, i zaklju~uje da je “osnovna linija razvoja cjeline OS ostalajo{ uvijek sa~uvana, zahvaljuju}i, prije svega, Titu i njegovim uvijek jasnimstavovima o tom sudbonosnom pitanju na{e odbrane” (Isto, str. 27-28).

71 I. Radakovi}, nav. dj., str. 28. Kritika dvokomponentne strukture, odnosno TOkao dijela OS SFRJ, kod Kadijevi}a je, tvrdi general Radakovi}, imala drugukonotaciju i predstavljala poku{aj da se u nekim objektivnim razvojnim iorganizacijskim slabostima oru`anih snaga prona|e opravdanje za njihovuneprimjerenu upotrebu u nastaloj kriznoj situaciji, za podr{ku unitaristi~koj Jugoslavijii ratu (Isto). Ta je kritika koncepta dvokomponentne strukture Oru`anih snaga, poRadakovi}u, zanimljiva i kad se razmatra sa stanovi{ta ranijih teorijskih gledanja izalaganja Kadijevi}a u nekim radovima u kojima je podr`avao takvo rje{enje. U raduMARKSIZAM I VOJNO ORGANIZOVANJE ZA ODBRANU, on (Kadijevi}), izme|uostalog, pi{e: “Bitni faktori, ako ne i jedini koji opredeljuju oblik organizacijeoru`anih snaga jesu karakter i osobito oblik oru`ane borbe. Koncepcijaop{tenarodne odbrane je utvrdila da se mi pripremamo za sva tri oblika oru`aneborbe, kombinovani, frontalni i partizanski, s tim {to kombinovani oblik, premana{oj doktrini, zauzima dominantno mesto. Primena kombinovanog oblikaoru`ane borbe pretpostavlja postojanje dveju komponenti oru`anih snaga, jedne,namenjene za vo|enje dejstava prete`no na frontu, i druge, osposobljene zavo|enje borbe u pozadini neprijateljevih snaga koje deluju na frontu, uzsposobnost prela`enja manjih ili ve}ih delova jedne u drugu komponentu”.Upore|enjem onoga {to je o dvokomponentnoj strukturi oru`anih snaga Kadijevi}pisao ranije, sa onim {to je napisao u svojoj knjizi MOJE VI\ENJE RASPADA —VOJSKA BEZ DR@AVE, general Radakovi} s pravom postavlja pitanje - koje je odta dva dijametralno suprotna stanovi{ta — njegovo istinsko ubje|enje? (Isto, str. 28-29).

46

Poslije Titove smrti u vojnom rukovodstvu su sve vi{e ja~aladogmatska shvatanja, kojima je pripadao i Kadijevi}, a koja su“dovela zemlju do krvavog zapleta” upravo u vrijeme kada je vojnorukovodstvo ostalo bez partizanskih kadrova i kori{tenja njihovogneposrednog iskustva iz Drugog svjetskog rata i poslije njega.72

Neargumentovana je i Kadijevi}eva tvrdnja po kojoj jeneadekvatna organizacija sistema rukovo|enja i komandovanja bila“dobro odabran potez u funkciji razbijanja oru`anih snaga usvakom pogledu i posebno kao vje{t manevar za nacionalisti~kiorijentisane stare{ine u oru`anim snagama”.73 Tim prije, jerpostoje}i sistem nije bio ni u organizacijskom ni u tehni~kom pogleduprepreka i limitiraju}i faktor uspje{nog komandovanja na bilo komnivou vojne organizacije Oru`anih snaga.74

Kadijevi} je kritici izlo`io i rje{enje o vojno-teritorijalnoj podjelijugoslovenskog prostora, a naro~ito navodno podudaranje armijskih irepubli~kih administrativnih granica, {to je, po njemu, imalo “vrlojasan cilj - da definitivno razbiju JNA kao jedinstvenu oru`anusilu savezne dr`ave i ve} u njenim okvirima prakti~no stvore vojskerepubli~kih, odnosno pokrajinskih dr`ava”.75 Njegova nekorektnostnije samo u tome {to jednom strategijskom i vojnostru~nom rje{enjupripisuje neprimjerene politi~ke kvalifikacije, ve} i u tome {to neta~nointerpretira i navodi neke zna~ajne materijalne ~injenice. Kadijevi}uje bilo dobro poznato da se u tra`enju najcjelishodnijeg rje{enja za vojno--teritorijalnu podjelu jugoslovenskog prostora, odnosno pri odre|ivanjuarmijskih granica, moralo polaziti od slo`enog kriterija, pri ~emu suoperativno-strategijski zahtjevi i potrebe odlu~uju}i. Povr{na analizazona odgovornosti (armijskih granica) pokazuje da su se, pri njihovomutvr|ivanju, pored operativno-strategijskih, morali uva`avati i drugi

72 Isto, str. 29. Vojno rukovodstvo je poslije Titove smrti doktrinu kombinovanogfrontalno-partizanskog rata i, s tim u vezi, odgovaraju}u strukturu oru`anih snaga,proglasilo zabludom i svjesnom prevarom. Time je izvr{ena radikalna revizija strategijezemlje, posebno Titove zamisli o odbrani (D`. [arac, SUROVA STRATEGIJA NASILJA,u: F. Ademovi}, nav. dj., str. 121).

73 V. Kadijevi}, nav. dj., str. 73; I. Radakovi}, nav. dj., str. 29-30.

74 I. Radakovi}, nav. dj., str. 29-30.

75 V. Kadijevi}, nav. dj., str. 76; I. Radakovi}, nav. dj., str. 30.

47

~inioci (geografske karakteristike, politi~ko-administrativna podjela,ekonomski i demografski potencijali, tradicija i dr.), {to je bilo o~iglednopo konkretnim rje{enjima koja su bila na snazi prije ukidanja armija.76

Nije ta~no da su komandanti armijskih oblasti i korpusa, koji supokrivali teritoriju jedne republike, po pravilu bili starje{ine iz te republike,iako je ta pojava u ranijem periodu bila dosta karakteristi~na. To sevidi iz ~injenice da prije, a posebno neposredno pred izvo|enje agresijena Hrvatsku i Bosnu i Hercegovinu, nijedan komandant oblasti nijebio iz republike ~iju je teritoriju pokrivala “njegova” armija ili su mnogizamijenjeni zbog navodnog nepovjerenja. Posljednji komandant 9.(ljubljanske) armije bio je Srbin (Svetozar Vi{nji}), 5. (zagreba~ke)vojne oblasti @ivota Avramovi} (Srbin, a prije njega Konrad Kol{ek —Slovenac), 7. (sarajevske) armije Hrvat (Anton Luke`i}, prijerasformiranja, odnosno Milutin Kukanjac - Srbin, nakon ponovnogformiranja). Komandant 3. (skopske) oblasti bio je @ivota Avramovi}.Komandant 1. (beogradske) oblasti bio je Makedonac (AleksandarSpirkovski), komandant Vojno-pomorske oblasti Srbin (Mile Kandi}),a komandant ratnog vazduhoplovstva i PVO Hrvat (Zvonko Jurjevi}).77

Ozna~avaju}i koncepciju ONO i organizaciju Oru`anih snagaSFRJ me|u uzrocima raspada SFRJ, Kadijevi} je Teritorijalnuodbranu nazvao podvalom, u kojoj je vidio i neprijatelja, jer se iz nje,po njemu, formiraju “vojske republi~kih i pokrajinskih dr`ava”.U intervjuu zagreba~kom nedeljniku ”Danas” decembra 1990, koga je6. decembra prenijela i ”Narodna armija”, on je izjavio: ”Teritorijalnaodbrana, takva kakva je stvorena krajem {ezdesetih i po~etkomsedamdesetih godina, objektivno je velika podvala” koja se, nakonsloma politi~kog koncepta u kome je izgra|ena, pokazala ”kao baza iokosnica republi~kih armija”.78

76 I. Radakovi}, nav. dj., str. 30.

77 Isto.

78 Narodna armija, br. 2682, Beograd, 6. decembar 1990, str. 9; I. Radakovi}, nav.dj., str. 28; I. Dolni~ar, nav. dj., str. 269; I. Radakovi}, KADIJEVI] SKRIVA ISTINU,u: F. Ademovi}, nav. dj., str. 215; M. [pegelj, SJE]ANJA VOJNIKA, str. 190; D.Marijan, JUGOSLOVENSKA NARODNA ARMIJA..., str. 295; V. Kadijevi}, nav.dj., str. 73 i 76; R. Dizdarevi}, IZDAJA VOJNOG VRHA, str. 51; Isti, OD SMRTITITA DO SMRTI JUGOSLAVIJE, str. 412. To je, po D. Marijanu, bio napad naBrozovu “ostav{inu, onu istu ~ijim se ~uvarom JNA predstavljala u javnosti”.

48

Poslije kritike koncepcije ONO i nekih, po Kadijevi}u,neprimjerenih rje{enja u organizaciji, sistemu rukovo|enja ikomandovanja, kadrovskoj politici i finansiranju, savezni sekretar zanarodnu odbranu i na~elnik ilegalnog [taba Vrhovne komandeelaborirao je mjere koje je preduzelo najvi{e vojno rukovodstvo, akojima je, kako ka`e, “trebalo ubla`iti negativno razaraju}edejstvo koncepta oru`anih snaga sadr`anog u Ustavu”.79

Vojno rukovodstvo je nastojalo da u dono{enju i provo|enjuplaniranih mjera zaobi|e i izigra va`e}e ustavne i druge zakonskeodredbe, odnosno, kako to, ironi~no navodi Kadijevi}, “da seodgovaraju}im stru~nim rje{enjima dosko~i i maksimalnoneutrali{u ona rje{enja koja su proizilazila iz postoje}eg ustavnogkoncepta”.80 Cilj odluka koje je “inicirala JNA iz oblasti organizacijeoru`anih snaga, komandovanja i rukovo|enja” je bio “da seubla`e negativne posljedice ustavnih rje{enja u ovoj oblasti”.81 Tesu mjere i odluke, uglavnom, posmatrane sa politi~kog i vojno-stru~nog aspekta, bile ishitrene, kontraverzne i kontraproduktivne,posebno u slo`enoj unutra{njoj politi~koj situaciji.82

Kadijevi} do tada, pi{e general Radakovi}, nije tako mislio. U odgovoru napitanje za{to je on tada i kasnije smatrao da je TO podvala, Radakovi} navodi da seKadijevi} za takav stav mo`da opredijelio “i naknadno, iz pragmati~nih razloga, uvrijeme kada su na izborima u nekim republikama pobijedili protivnici politi~kogvrha Srbije i armijskog vrha, a koji su na osnovu Ustava i politi~ke pozicije dobilinajve}i dio snaga svoje Teritorijalne odbrane i kada se armijski i diojugoslovenskog vrha svrstao iza aktuelne politike Srbije i bio li{en koncepcije i togdijela oru`anih snaga (u Sloveniji, Hrvatskoj i dijelom u Bosni i Hercegovini)” —I. Radakovi}, nav. dj., str. 215-216.

79 V. Kadijevi}, nav. dj., str. 77; I. Radakovi}, nav. dj., str. 31-32.

80 Isto.

81 V. Kadijevi}, nav. dj., str. 100.

82 I. Radakovi}, nav. dj., str. 31. Nastojanje vojnog rukovodstva da republikamaoduzme pravo na rukovo|enje Teritorijalnom odbranom (i pot~ini je JNA) admiral Mamula“stru~no” obja{njava na sljede}i na~in: “U republikama nije bilo spremnosti da seodreknu svoje vojske. Upravo se to smatralo velikim dostignu}em nacionalne —dr`avne suverenosti republika. Tra`ilo se da TO bude naoru`ana kao i JNA,modernom i te{kom ratnom tehnikom. TO je brojno bila ve}a od ratne JNA. Bili smove} stigli do rasprave da li u TO organizirati divizijske i korpusne sastave. Dakle, do

49

Vojno rukovodstvo je tvrdilo da je neophodno uvesti strategijskenivoe komandovanja i rukovo|enja, odnosno komandne instance nanivou voji{ta.83 U tom su cilju i izlo`ili pravce mogu}ih rje{enja. Natom je zadatku General{tab radio vi{e od dvije godine.83a Kona~neodluke su donesene po~etkom 1987, {to zna~i prije Osme sjednice CKSK Srbije. Vojnom rukovodstvu je trebalo vi{e od godinu dana da

potpuno dviju uporednih vojski. Nama su se postavljala oba aspekta — politi~ki i vojni— komandovanja i rukovo|enja oru`anim snagama.... Na~elna pot~injenost TOVrhovnoj komandi nije ni{ta zna~ila, najmanje je osiguravala jedinstvenokomandovanje svim oru`anim snagama zemlje. Na strategijskom i operativnomnivou organizirala se suradnja i sadejstvo, a na takti~kom nivou — pot~injavanjeteritorijalnih jedinica, ako dejstvuju u zoni odgovornosti takti~kih sastava JNA.[tabovi TO ni tada se nisu pot~injavali komandama JNA. Da su an|eli, komandatidviju uporednih struktura vojski na istom prostoru, ne bi mogli benevolentno,pravovremeno