Áhrif banka á efnahagslegar framfarir á Íslandi

Ásgeir Jónsson

Viðskipta- og hagfræðideild

Háskóli Íslands

Þróun bankakerfa• Fjármálaeignir sem skipta um hendur á fjármálamörkuðum eru

yfirleitt fremur einsleitar á milli landa. • Fjármálakerfi og stofnanir í kringum viðskiptin eru aftur á

móti mjög misleitar á milli landa – hér skipta hliðarskilyrði sögunnar máli.

• Flest bankakerfi hafa þó fylgt ákveðnu þróunarferli sem lengst er komið í Bretlandi – enda er London fjármálahöfuðborg heimsins.

• Þróunarferlið hefur verið sett fram í sex stigum sjá Dow (1999) eða Chick (1986).

• Við hvert stig sem bankakerfið bætir við, eykst hagkvæmni bankaviðskipta, nýting fjármuna og framleiðni vex í efnahagslífinu.

Sex stig í þróun bankarekstrar

1. Bein fjármálaleg milliganga (Pure financial intermediation)

2. Bankainnistæður notaðar sem gjaldmiðill

3. Tilkoma millibankamarkaðar

4. Tilkoma lánveitanda til þrautarvara

5. Skulda- og fjárstýring (Liability management)

6. Skuldaskjalavafningar (securitisation)

Stig 1: Bein fjármálaleg milliganga• Bankar eða einstakir auðmenn lána út sinn eigin

sparnað en innlánsstofnanir eru ekki virkar. • Einhverjir slíkir lánveitendur eru til staðar í nær öllum

samfélögum, óháð því hversu þróað hagkerfið er. • Borgun í fríðu eða myntum úr góðmálmum.• Enginn bankamargfaldari M0=M1=M2=M3. • Lánveitingar takmarkaðar við slegna eða prentaða

peningaútgáfu ríkisins eða framboð á góðmálmum• Sparnaður verður að koma á undan fjárfestingu.• Lánveitingar yfirleitt fremur smáar í sniðum og til

skamms tíma, til þess að tryggja áhættudreifingu.

Stig 1 á Íslandi• Lengi tíðkast að efnaðir bændur láni út fjármagn. Verslanir

stunduðu einnig innskriftarviðskipti.• Yfirleitt einn eða fleiri „heimabankar” í hverri sveit sem sáu

um smá lán til neyslujöfnunar eða til kaupa á jörðum eða bústofni

• Þessir „heimabankar” uxu þó ekki til þess að verða formlegar innlánsstofnanir né fóru verslanir út í bankarekstur.

• Reikningsverslun, bjöguð viðskiptakjör og frumstæð fjármálumgjörð ollu viðvarandi skorti á opinberum gjaldmiðli sem takmarkaði útlán heimabankanna (þar sem enginn peningamargfaldari var til staðar).

• Danir voru einnig áhugalausir um stofnun íslenskra fjármálastofnana, en voru tortryggnir ef aðrar þjóðir hugðust hasla sér hér völl.

• Frumstætt fjármálakerfi og bið eftir stigi 2 í fjármagns-viðskiptum hefur án efa tafið framþróun landsins um áratugi.

Brúnastaðabankinn

• Jóhann Pétursson hreppstjóri á Brúnastöðum í Skagafirði var umsvifamikill bankamaður á árunum 1870-1924.

• Hann lánaði til bænda, kaupmanna og embættismanna með 5-6% vöxtum til þess að brúa bilið á milli neyslu og tekna.

• Á sama tíma voru innlánsvextir í Landsbankans 4%.• Jóhann lánaði raunar allt á milli himins á himins jarðar – hvort sem um

var að ræða sauðatað, hey, korn, tóbak eða brennivín.

Við dauða Jóhanns árið 1926 rann höfuðstóll Brúnastaða-bankans í Sparisjóð Sauðárkróks með stofnun styrktarsjóða sem áttu m.a. að styðja við fátæk börn í Lýtingsstaðahreppi. (Sparisjóður Sauðárkróks rann inn í Búnaðarbankann um 1970)

Stig 2: Bankainnistæður sem gjaldmiðill

• Innlánsstofnanir búa til seljanleika Breyta skammtímainnistæðum í langatímalán Breyta mörgum smáum innstæðum í stór lán. Lækkun viðskiptakostnaðar einstaklinga og fyrirtækja

• Stærðarhagkvæmni í fjárhagslegri milligöngu upplýsingaöflun, eftirfylgni, áhættudreifing.

• Peningamargfaldarinn virkur – fjármálakerfið getur vaxið með aukningu bankainnistæðna.

• Bankakerfið tengir saman þá sem spara og þá sem fjárfesta og tengir efnahagslífið saman í einu greiðsluneti.

• Forsenda fyrir nútímavæðingu hagkerfisins.

Stig 2 á Íslandi

• Þrátt fyrir stofnun Landsbankans 1887 og sparisjóðir skytu upp kollinum (24 sparisjóðir voru starfandi árið 1900) var lítil hreyfing á bankaviðskiptum fyrir stofnun Íslandsbanka 1904.

• Fyrir þann tíma stóð Landsbankinn einn í Reykjavík með takmarkanir á útlánum og verulega áhættufælni.

• Fjármálakerfið svæðisbundið með heimabönkum og sparisjóðum sem stóðu stakir, höfðu litla burði og tengdust lítt.

• Árið 1900 eru veltiinnlán (ótímatengdar bankainnistæður) aðeins um 29% af seðlum og mynt í umferð.

• Það þýðir að greiðsluþjónustan var að litlu leyti í höndum innlánsstofnana og galdur nútíma bankaviðskipta var ekki enn farinn að verka í íslensku hagkerfi.

• Eigið fé Íslandsbanka var vitaskuld dágóð viðbót við fjármálakerfið en mestu skiptir að með tilkomu hans verður til bankakerfi úr mörgum stökum stofnunum.

• Árið 1904 myndast bankakerfi með tilkomu Íslandsbanka.

Útlán taka við sér 1904

Raunútlán á mann m.v. verðlag 1930

0

200

400

600

800

1000

1200

1886

1890

1894

1898

1902

1906

1910

1914

1918

1922

1926

1930

1934

1938

Hvenær verða bankainnstæður notaðar sem gjaldmiðill?

Hlutfall seðla og myntar í umferð á móti M1

0%

20%

40%

60%

80%

100%

120%

18

86

18

94

19

02

19

10

19

18

19

26

19

34

19

42

19

50

19

58

19

66

19

74

19

82

19

90

19

98

Héraðsbundinn bankarekstur gefur eftir fyrir hagkvæmni stærðarinnar árið 1904 (og aftur eftir 1998)

Hlutfall sparisjóðanna af heildarútlánum

0%

5%

10%

15%

20%

25%

30%

35%

40%

1887

1892

1897

1902

1907

1912

1917

1922

1927

1932

1937

1942

1947

1952

1957

1962

1967

1972

1977

1982

1987

1992

1997

2002

Stig 3: Millibankamarkaður• Eftir viðskiptabankar hafa vaxið og myndað fjármagnskerfi er

næsta skref að mynda millibankamarkað um heildsölu á fjármagni

• Bankarnir sjá sameiginlegan hag í því að lækka lausafjáráhættu hvers annars með millibankalánum.

• Peningamargfaldari stækkar sökum þess að þörfin fyrir lausafé hefur minnkað.

• Peningamargfaldarinn hefur hraðari virkni• Mun meiri arðsemi bankakerfisins og minni vaxtamunur.• Heildsala með lausafé á millibankamörkuðum forsenda fyrir

sköpun seljanleika á eignamörkuðum og virka verðmyndun, t.d. á gjaldeyri.

• Virkur millibankamarkaður forsenda fyrir því að Seðlabankinn geti beitt markaðsaðgerðum til þess að hafa áhrif vaxtastigið

Stig 3 á Íslandi• Eftir að Íslandsbanki var tekinn til gjaldþrotaskipta árið 1930

og Útvegsbankinn stofnaður á rústum hans, var lagður grunnur að bankakerfi með þremur stórum viðskiptabönkum í ríkiseigu.

• Síðar bættust við smærri bankar á vegum einstakra atvinnugreina sem voru fremur smáir og vanmáttugir og vörðu hagsmuni þeirrar greinar sem þeim var ætlað að þjóna.

• Í þessu nýja kerfi lögðust allar framfarir niður í íslenskum fjármagnsviðskiptum í hálfa öld.

• Skortur á millibankaviðskiptum sem líklega hafa komið í veg fyrir myndun virkra eignamarkaða hérlendis og sérhæfðra fjármálafyrirtækja þar til á níunda áratug tuttugustu aldar.

• Bankarnir urðu fyrst og fremst tæki stjórnvalda í pólitískri stefnumótun fyrir einstakar atvinnugreinar og jafnvel einstök kjördæmi

Stig 3 á Íslandi• Millibankamarkaður komst á í frumstæðu formi árið 1980.

• Fram til þess hindraði verðbólga og rentusókn ríkisins millibankaviðskipti.

• Ríkið setti á lausafjárkvaðir sem bundu fé bankanna á neikvæðum raunvöxtum.

• Engin þörf talin á verðmyndun á frjálsum fjármagnsmörkuðum.

• Skortur á gagnkvæmni á milli bankanna skapaði alls kyns bjögun í fjármagnsviðskiptum.

• Nútímalegur millibankamarkaður með bæði krónur og gjaldeyri varð til árið 1998 eftir umbætur sem voru leiddar af Seðlabanka Íslands.

Frá bindiskyldu til lausafjárstýringarBindiskylduhlutföll SB

0%

10%

20%

30%

jún.79 jún.83 jún.87 jún.91 jún.95 jún.99 jún.03

Stig 4: Lánveitandi til þrautarvara• Allir bankar eiga við óbrúaðan tímavanda (maturity mismatch)

að etja á milli útlána (eigna) og innlána (skulda). • Lausafjárforði bankanna er yfirleitt aðeins brot af

heildarskuldbindingum. • Bankarnir geta því ekki á neinum tíma staðið skil á skuldum

sínum sé eftir þeim kallað. • Þróað bankakerfi hlýtur að kalla eftir Seðlabanka eða

sambærilegri stofnun er tryggir innra greiðsluhæfi bankakerfisins.

• Seðlabankinn hefur það hlutverk að veita lán til þrautarvara þegar kerfisbundin lausafjárskortur skapast.

• Seðlabankinn tryggir einnig ytra greiðsluhæfi með gjaldeyrisvarasjóði og gjaldeyrisviðskiptum á reikning ríkisins.

• Áhersla á eitthvert þjóðhagslegt jafnvægi eða peningalegt akkeri, t.d. gullfót, fastgengi, verðbólgu etc.

Stig 4 á Íslandi• Íslandsbanki var í raun Seðlabanki landsins í byrjun tuttugustu aldar, þar

sem hann gaf út seðla. Síðan tók Landsbankinn við.• Báðir þessir bankar hugsuðu eins og viðskiptabankar og létu

peningaprentunina stjórnast af viðskiptasjónarmiðum. • Báðir bankar misnotuðu seðlaprentunarvald sitt í samkeppni við um

bankaviðskipti og áttu drjúgann þátt í þeim peningamála óstöðugleika sem ríkti á tímabilinu

• Réðu samkeppnishagsmunir því að Landsbankinn neitaði Íslandsbanka um millibankalán eða lán til þrautarvara árið 1930 en vísaði þess í stað á ríkissjóð?

• Seðlabanki Íslands stofnaður árið 1960 og sinnti hlutverki sínu sem lánveitandi til þrautavara og sem umsjónarmaður fyrir ytra greiðsluhæfi landsins

• Seðlabankinn hóf að einhverju leyti vaxtastýringu eftir 1987 eftir að vextir innlánsstofnana voru gefnir frjálsir

• Nútímalegar markaðsaðgerðir Seðlabankans hefjast ekki fyrr en eftir tilkomu millibankamarkaðarins um og eftir 1998.

Orsakir erfiðleikanna

• Benjamín J. Eiríksson benti á það árið 1938 að orsakir erfiðleikanna í atvinnu og gjaldeyrismálum á kreppuárunum væri að leita til áreksturs í starfsemi Landsbankans sem Seðlabanka og sem viðskiptabanka.

• Lánsfjárþensla Landsbankans kom fram eins og peningaprentun er var í andstöðu við fastgengismarkmið ríkisstjórnar og leiddi til þráláts viðskiptahalla og gjaldeyrisskorts.

• Landsbankinn reyndi að veikum mætti að tryggja greiðsluhæfi landsins með gjaldeyrisvarasjóði, en bað um gjaldeyrishöft í upphafi kreppunnar til þess að ná því markmiði. Það var upphaf haftakerfisins.

• Skortur á Seðlabanka hefur án efa framlengt haftakerfið um 10-20 ár.

Vaxtastjórn Landsbankans

Vextir Landsbanka Íslands 1886-1970

0,00

2,00

4,00

6,00

8,00

10,00

12,00

1886

1891

1896

1901

1906

1911

1916

1921

1926

1931

1936

1941

1946

1951

1956

1961

1966

Forvextir almennra víxla

Innlánsvextir á almennum sparisjóðsbókum

Vaxtastjórn Seðlabankans

0,00

5,00

10,00

15,00

20,00

25,00

30,00

35,00

40,00

45,00

14.4

.198

7

14.4

.198

8

14.4

.198

9

14.4

.199

0

14.4

.199

1

14.4

.199

2

14.4

.199

3

14.4

.199

4

14.4

.199

5

14.4

.199

6

14.4

.199

7

14.4

.199

8

14.4

.199

9

14.4

.200

0

14.4

.200

1

14.4

.200

2

14.4

.200

3

14.4

.200

4

Vextir á 90 daga innistæðubréfum

Vextir í endanhverfanlegum viðskiptum

Stig 5: Skulda- og fjárstýring (Liability management)

• Bankarnir færa út kvíarnar frá hefðbundinni greiðsluþjónustu og yfir í fjölhliða fjármálaþjónustu, s.s. öfluga eigna- og lausafjárstýringu fyrir aðila utan bankans.

• Bankarnir færa sig frá hefðbundnum lánaviðskiptum byggð á innlánum yfir til þess að fjármagna útlán með heildsölukaupum á fjármagni, s.s. í gegnum erlenda millibankamarkaði.

• Stig 5 hefst eftir að bankaviðskipti hafa verið gefin frjáls og bönkunum er frjálst að þróa fjölhæfða fjármálaþjónustu og nýta sér samlegðaráhrif ólíkrar fjármálaþjónustu.

• Samhliða þurfa bankarnir að fást við samkeppni frá öðrum tegundum fyrirtækja, s.s. tryggingafélaga, lífeyrissjóða, sérhæfðra fjármálafyrirtækja sem sækja á sömu mið og berjast hatrammlega um markaðshlutdeild.

Stig 5 á Íslandi

• Íslenskt bankakerfi komst á stig fimm eftir 1998.

• Undanfari: vaxtafrelsi eftir 1985, frelsi í fjármagnsflutningum við útlönd eftir árið 1995, tilkoma nútímalegs millibankamarkaðar með krónur og gjaldeyri árið 1998 og síðan einkavæðing bankakerfisins sem átti sér stað í þrepum á árunum 1998-2003.

• Íslenskur banki í dag er einfaldlega allt önnur stofnun en hann var fyrir 10 árum.

• Bankakerfið er nú í auknum mæli orðið vettvangur fyrir háskólamenntaða sérfræðinga á ýmsum sviðum og býður upp á mjög fjölbreytta fjármálaþjónustu bæði fyrir einstaklinga og fyrirtæki.

• Stigi 5 er ekki enn lokið!

Íslandsbanki FBA Landsbanki Búnaðarbanki Kaupþing Sparisjóðir

SparisjóðirÍ ríkiseiguÍ einkaeigu

1998

Landsbanki KB banki Sparisjóðir

Í einkaeigu

2004

Umbreyting síðustu 6 ára

Bankabyltingin 1998

Raunútlán á mann m.v. verðlag 1930

02000400060008000

1000012000140001600018000

1886

1895

1904

1913

1922

1931

1940

1949

1958

1967

1976

1985

1994

2003

Innlán skipta æ minna máliInnlánsstofnanir - hlutfall innlána af útlánum

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004

Landsbanki ÍslandsbankiKB banki Sparisjóðir

Stig 6: Skuldaskjalavafningar (securitisation)

• Þeir vaxtamöguleikar sem kynntir voru til sögunnar í fimmta stigi hafa verið nýttir til fullnustu og bankarnir þurfa jafnvel að fást við timburmenn vegna hraðrar útþenslu, s.s. útlánatöp.

• Bönkunum er nauðsyn að auka markaðshæfi eigna sinna með sk. skuldaskjalavafningum (e. securitization) þar sem lánum er vafið um í markaðshæf skuldabréf.

• Aðalávinningurinn felst í minni áhættu vegna seljanleika auk þess sem t.d. hægt er að flytja hægt að flytja vaxtaáhættu af bönkunum yfir á lífeyrissjóði.

• Í þessum nýja bankaheimi eru það reglur um eigin fé (CAD) sem eru notaðar til þess að hafa hemil á útlánum þar sem lausafé er ekki lengur takmarkandi þáttur.

• Samhliða aukast færslur utan efnahagsreiknings (off balance sheet activity), s.s. með afleiðum, og ýmsum slíkum viðskiptum sem binda ekki eigið fé bankans.

Stig 6 á Íslandi• Þetta stig er líklega ekki enn hafið þrátt fyrir nokkrar

vísbendingar BIS II reglur verða teknar upp hérlendis árið 2005. Lántöku bankanna erlendis var vafið upp í skuldabréfa- útgáfur upp úr

1998.

• Skuldaskjalavafningar og afleiðuviðskipti utan efnahags-reiknings mjög skammt á veg komin. Stefnt er að því leynt og ljóst af hálfu bankanna að breyta nýjum

húsnæðislánum í skuldabréfaútgáfur á næstu árum. Afleiðuviðskipti, t.d. með hlutabréf, hófust að einhverju marki 1999-

2000 en hafa ekki vaxið að miklu marki á síðustu árum.

• Mikill vöxtur útlána á síðustu 6 árum hefur ekki enn hefnt sín með útlánatöpum – ekki enn.

• Bankakerfið er líklega enn á stigi 5!

Velferðarkostnaður frumstæðra bankaviðskipta

• Gæði fjármálakerfisins skipta höfuðmáli fyrir nýtingu fjármagns í efnahagslífinu.

• Frumstæðni í fjármálaviðskiptum er líklega ein helsta ástæðan fyrir lágri framleiðni vinnuafls hérlendis.

• Tafir í fjármálalegri þróun – sá tími sem það hefur tekið að komast á milli stiga – hefur leitt til gífurlegs taps fyrir íslenskt efnahagslíf.

• Haftabúskapurinn hefði verið mun bærilegri og athafnarými bankanna mun meira ef stofnanaumgjörðin hefði verið betur byggð.

• Íslenskar innlánsstofnanir munu þó líklega hafa getað sinnt grunnhlutverki sínu - skv. stigi tvö – hvað varðaði greiðsluþjónustu og fjármálalega milligöngu (financial intermediation) – fram til 1970 – þó yfirbygging, útbúanet etc. væri mun stærri og dýrari en nauðsyn kvað.

Velferðarkostnaður frumstæðra bankaviðskipta

• Um þverbak keyrði þó með óðaverðbólgu á árunum 1970-1992 en þá er íslenskt lánakerfi nálægt því keyrt í þrot með neikvæðum raunvöxtum, pólitískum afskiptum og síðan gjaldþrotum fyrirtækja þegar þenslunni lauk.

• Enda var framleiðni vinnuafls á nær samfelldri niðurleið allan þennan tíma.

• Kreppan mikla frá 1988 til 1994 var fyrst og fremst tilkominn vegna hnignunar fjármálakerfisins þegar verðbólga braut upp þá bresti sem voru í stofnanaramma fjármálakerfisins.

• Endurreisn íslensks efnahagslífs – endurnýjaður framleiðnivöxtur íslensks vinnuafls – eftir 1994 er fyrst og fremst tilkominn með frelsi í fjármagnsviðskiptum og umbótum í fjármálakerfi landsins.

Áhrif verðbólgunnar á framleiðni vinnuafls

-6%

-4%

-2%

0%

2%

4%

6%

1948 1952 1956 1960 1964 1968 1972 1976 1980 1984 1988 1992 1996 2000 2004

Vöxtur landsframleiðslu á hvern Íslending á aldrinum 16 til 70 frá 1948 til 2004

Verðbólguárin

Áhrif verðbólgu á innlán.

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

1960 1968 1976 1984 1992 2000

M1/VLF M3/VLF

Peningamagn (þ.e. bankainnistæður) sem hlutfall af landsframleiðslu 1960 til 2004

Hlutverk mistaka• Ef litið er til sögunnar sést hve stórt hlutverk einstök mistök í

bankarekstri hafa leikið í þróun fjármálaviðskipta hérlendis og oft tafið fyrir framþróun.

• Ástæðan er líklega einkum sú að vegna þess hve landið er smátt og stofnanir fáar skipta gerðir hvers og eins fjármálamóguls mun meiri máli en í stærri löndum.

• Af þeim sökum geta framfarir orðið mun hraðari en gerðist erlendis – svo sem þegar Íslandsbanki var stofnaður árið 1904 og færði íslensk fjármagnsviðskipti upp um eitt stig.

• Jafnframt er ljóst að einstök mistök skipta meira máli – svo sem þegar Íslandsbanki varð gjaldþrota og tafði framfarir í bankaviðskiptum um áratugi.

Íslenskir bankar á sama þróunarstigi

• Íslenskt bankakerfi verður líklega komið á sama þróunarstig og þekkist erlendis innan 1-3 ára.

• Það felur vitaskuld ekki í sér stöðnun en erfitt verður að sjá fyrir sér þróunina hérlendis út frá því sem gerst hefur erlendis.

• Ljóst er að allir bankarnir þrír hafa hugsað sér að hefja markaðssókn erlendis að vísu með mismiklum áþreifanlegum árangri, enn sem komið er.

• Fáar eða engar erlendar fyrirmyndir eru fyrir slíkri bankaútrás á landsvísu en að öllum líkindum mun þessi erlenda sókn hafa töluverð áhrif á fjármagnsviðskipti á heimamarkaði. Hér er ekki rúm fyrir getgátur í því efni.

• Sú hugsun hlýtur þó að kitla að marga að í framtíðinni gætu íslenskar fjármagnsstofnanir hæglega gengið í farabroddi í bankaviðskiptum stað þess að haltra á eftir með margra árutuga töf sem raun hefur verið á tuttugustu öld.