ÁHRIF STEFNUNNAR Í ÁHRIF STEFNUNNAR Í PENINGAMÁLUM OG PENINGAMÁLUM OG RÍKISFJÁRMÁLUM Á RÍKISFJÁRMÁLUM Á

HEILDAREFTIRSPURNHEILDAREFTIRSPURN

34

HeildareftirspurnHeildareftirspurn

Heildareftirspurn ræðst af ýmsum þáttum auk stefnunnar í peningamálum og ríkisfjármálum

Útgjaldagleði heimila, fyrirtækja og almannavaldsins hefur lykiláhrif á heildareftirspurn eftir vörum og þjónustu

Munið: Y = C + I + G +

X - Z

HeildareftirspurnHeildareftirspurn

Þegar útgjöld heimila og fyrirtækja aukastaukast, hliðrast heildareftirspurnarkúrfan til hægritil hægri, svo að framleiðsla og atvinna aukast í bráð

Þegar útgjöld heimila og fyrirtækja minnkaminnka, hliðrast heildareftirspurnarkúrfan til vinstritil vinstri, svo að framleiðsla og atvinna dragast saman í bráð

Ráðstafanir í peningamálum og ríkisfjármálum eru stundum notaðar til að vega á móti sveiflum í heildareftirspurn og auka þannig stöðugleika í efnahagslífinuSveiflujöfnunSveiflujöfnun

Áhrif peningastefnunnar á Áhrif peningastefnunnar á heildareftirspurnheildareftirspurn

Heildareftirspurnarkúrfan hallar niður á við af þrem ástæðum, sbr. 33. kafla Auðsáhrif

P upp => M/P niður => C niður => Y niður

Vaxtaáhrif P upp => M/P niður => i upp => I niður => Y niður

Gengisáhrif P upp => eP/P* upp => X niður, Z upp => Y niður

Áhrif peningastefnunnar á Áhrif peningastefnunnar á heildareftirspurnheildareftirspurn

Í Bandaríkjunum eru vaxtaáhrifinvaxtaáhrifin mikilvægasta ástæðan fyrir neikvæðum halla heildareftirspurnarkúrfunnar

Í opnum hagkerfum, eins og t.d. á Íslandi, skipta gengisáhrifingengisáhrifin einnig miklu – e.t.v. meira! – máli en vaxtaáhrifin

PeningamarkaðurPeningamarkaður

Keynes bjó til kenningu um peningaeftirspurn til að reyna að bregða birtu á ákvörðun vaxta

Skv. kenningu hans ráðast vextir af jafnvægi framboðs og eftirspurnar á peningamarkaði

Peningamagnskenningin (upprifjun)MV = PY => M/P = kY með k = 1/VPeningaeftirspurn fer eftir tekjum ViðskiptaeftirspurnViðskiptaeftirspurn eftir peningum

Keynes gekk skrefi lengraM/P = kY – mi með m > 0Peningaeftirspurn fer einnig eftir vöxtum SpákaupmennskueftirspurnSpákaupmennskueftirspurn eftir peningum

PeningamarkaðurPeningamarkaður

Eftirspurn eftir peningum ræðst m.a. af vöxtum

Fólk þarf á handbæru fé að halda, enda þótt önnur eignarform bjóði hærri vexti, þar eð peningar eru gjaldmiðill – munið: smurning

Fórnarkostnaður peningaeignar er vextirnir, sem hægt væri að vinna sér inn með því að eiga skuldabréf á vöxtum í stað peninga

Hækkun vaxta eykur fórnarkostnað peningaeignar, svo að ...

... vaxtahækkun dregur úr peningaeftirspurn

PeningamarkaðurPeningamarkaður

Framboð peningaSeðlabankinn stýrir peningaframboði

MarkaðsaðgerðirBreytingar á bindiskylduBreytingar á stýrivöxtum

Þar eð seðlabankinn stýrir peningaframboði, fer það ekki eftir vöxtum

Fast peningaframboð birtist í lóðréttri framboðskúrfu á peningamarkaði

Þetta er einföldun:

við höfum áður

séð, að M = D + R

PeningamarkaðurPeningamarkaður

Jafnvægi á peningamarkaðiVextir jafna metin milli framboðs og

eftirspurnar á peningamarkaði Vextir ná jafnvægi, þegar framboð er

jafnt eftirspurn eftir peningum

PeningamarkaðurPeningamarkaður

Jafnvægi á peningamarkaði Þrjár forsendur

Verðlagi er haldið föstu til einföldunarVextir jafna metin milli framboðs og

eftirspurnar við gefnu verðlagiFramleiðsla breytist í hátt við

heildareftirspurnHeildarframboðskúrfan hallar upp í bráð

PeningamarkaðurPeningamarkaður

AS

AD

AD’

Mynd 1. Jafnvægi á peningamarkaði

Peningamagn

Vextir

0

Eftirspurneftir peningum

Peningaframboðskv. ákvörðun seðlabankans

Framboðpeninga

r2

M2dMd

r1

Jafnvægis-vextir

Heildareftirspurnarkúrfan hallar niður Heildareftirspurnarkúrfan hallar niður á viðá við

Eftirspurn eftir peningum ræðst m.a. af verðlagi

Hækkun verðlags eykur eftirspurn eftir peningum við gefnum vöxtum

Aukin peningaeftirspurn veldur vaxtahækkunVaxtahækkun dregur úr fjárfestingu, svo að

heildareftirspurn dregst samanSamdráttur heildareftirspurnar dregur úr

framleiðsluSem sagt: Hækkun P => lækkun Y

Heildareftirspurnarkúrfan hallar niður Heildareftirspurnarkúrfan hallar niður á viðá við

Af þessari röksemdafærslu leiðir sem sagt neikvætt samband milli verðlags og heildareftirspurnar eftir vörum og þjónustu

Niðurhallandi heildareftirspurnarkúrfaÞetta eru vaxtaáhrifin

Skoðum málið á myndum

Mynd 2. Peningamarkaður og halli heildareftirspurnarkúrfunnar

PeningamagnPeningaframboðskv. ákvörðun seðlabanka

0

Vextir

Peningaeftirspurn við verðlagi P2 , MD2

Peningaeftirspurn við verðlagi P , MD

Framboðpeninga

(a) Peningamarkaður (b) Heildareftirspurnarkúrfan

3. … svo aðvextirhækka …

2. . . . þá eyksteftirspurn eftir peningum …

Framleiðsla0

Verðlag

Heildar-eftirspurn

P2

Y2 Y

P

4. . . . og þá minnkar fjárfesting og einnigheildareftirspurn eftir vörum og þjónustu.

1. Efverðlaghækkar …

r

r2

Breytingar peningaframboðsBreytingar peningaframboðs

Seðlabankinn getur hliðrað heildareftirspurnarkúrfunni með því að breyta peningaframboði

Aukning peningaframboðs hliðrar peningaframboðskúrfunni til hægri

Ef peningaeftirspurn stendur í stað, þá lækka vextir

Vaxtalækkun örvar fjárfestingu og þá um leið heildareftirspurn og landsframleiðslu

Mynd 3. Aukning peningaframboðs

MS2Framboðpeninga, MS

HeildareftirspurnAD

YY

P

Peningaeftirspurn við verðlagi P

AD2

Peningamagn0

Vextir

r

r2

(a) Peningamarkaður (b) Heildareftirspurnarkúrfan

Framleiðsla0

Verðlag

3. … svo að fjárfesting eykst og einnig heildareftirspurn við gefnu verðlagi

2. … þálækkavextir …

1. Þegar seðlabankinneykur framboðpeninga …

Breytingar peningaframboðsBreytingar peningaframboðs

Þegar seðlabankinn eykur peningamagneykur peningamagn í umferð (þ.e. framboð peninga), lækkar hann vexti og eykur heildareftirspurn við gefnu verðlagi, svo að heildareftirspurnarkúrfan hliðrast til hægritil hægri

Þegar seðlabankinn dregur úr dregur úr peningamagnipeningamagni í umferð, hækkar hann vexti og dregur úr heildareftirspurn við gefnu verðlagi, svo að heildareftirspurnarkúrfan hliðrast til vinstritil vinstri

Vextir sem hagstjórnartækiVextir sem hagstjórnartæki

Stjórn peningamála miðast ýmist við stjórn peningamagns í umferð eða vexti

Ef peningamagn er stjórntæki, þá leiðir tiltekið peningamagn til tiltekins vaxtastigs í jafnvægi á peningamarkaði eins og við sáum áðan: vextir vextir eru innri stærðeru innri stærð

Ef vextir eru stjórntæki, þá útheimtir vaxtamarkmið seðlabankans tiltekið framboð peninga: peningaframboð verður þá innri stærðpeningaframboð verður þá innri stærð

Ef seðlabankinn setur sér vaxtamarkmið eða verðbólgumarkmið, hefur það áhrif á peningaframboð og þá um leið á heildareftirspurn

Áhrif ríkisfjármála á Áhrif ríkisfjármála á heildareftirspurnheildareftirspurn

Stefnan í fjármálum ríkisins felst í að ákveða ríkisútgjöld og skatta

Fjármálastefna ríkisins hefur áhrif á sparnað, fjárfestingu og hagvöxt til langs tíma litið, sbr. 26. kafla

Fjármálastefnan hefur aðallega áhrif heildareftirspurn til skamms tíma litiðtil skamms tíma litiðFjármálastefnan hefur einnig áhrif á hagvöxt til til

langs tíma litiðlangs tíma litið (menntun, heilbrigði o.s.frv.)

Breytingar á ríkisútgjöldumBreytingar á ríkisútgjöldum

Þegar stjórnvöld breyta peningamagni eða sköttum, eru áhrifin á heildareftirspurn óbein – þau orka á útgjaldaákvarðanir heimila og fyrirtækja Meira peningamagn leiðir til aukinnar fjárfestingar Skattahækkun dregur úr neyzlu

Þegar stjórnvöld breyta ríkisútgjöldum, eru áhrifin á heildareftirspurn bein og milliliðalaus Ríkisútgjöld eru partur af heildareftirspurn Y = C + I + GG + X - Z

Breytingar á ríkisútgjöldumBreytingar á ríkisútgjöldum

Breyting ríkisútgjalda hefur tvenns konar áhrif á heildareftirspurn 1. Margfaldaraáhrif2. Ruðningsáhrif

MargföldunaráhrifinMargföldunaráhrifin

Aukin ríkisútgjöld hafa margföldunaráhrif á heildareftirspurn Ríkið eykur útgjöld sín um 100 Framleiðsla og tekjur aukast þá um 100 Neyzla eykst þá um 80, ef neyzluhneigðin er 0,8 Framleiðsla og tekjur aukast um 80 til viðbótar ... ... og þannig áfram koll af kolli Hver króna, sem ríkið ver til að kaupa vörur og

þjónustu, eykur heildareftirspurn um meira en eina krónu

C = a + bY með b = C = a + bY með b =

0,80,8

MargföldunaráhrifinMargföldunaráhrifin

Margföldunaráhrifin lýsa viðbótarhliðrun heildareftirspurnarkúrfunnar vegna þess, að aukning ríkisútgjalda eykur framleiðslu og tekjur og þá um leið neyzlu heimilanna

Mynd 4. MargföldunaráhrifinMynd 4. Margföldunaráhrifin

Framleiðsla

Verðlag

0

Heildareftirspurn, AD1

100 mkr.

AD2

AD3

1. Aukning ríkisútgjaldaum 100 mkr. eykur heildareftirspurnfyrsta kastið um sömu 100 mkr. …

2. … en margföldunar-áhrifin geta magnaðhliðrun heildar-eftirspurnarkúrfunnar.

MargfaldarinnMargfaldarinn

Hversu stór er margfaldarinn?

NXGICY

bYaC 10 b

...1 32 bbb

Áhrif aukinnar neyzlu um eina krónu á tekjur

Hvar endar

þetta?

MargfaldarinnMargfaldarinn

Hversu stór er margfaldarinn?

...1 32 bbbS

...432 bbbbbS 1 bSS 1)1( bS

bbbbS

1

1...1 32

Margfaldarinn: Önnur útleiðslaMargfaldarinn: Önnur útleiðsla

Hversu stór er margfaldarinn?

NXGICY

bYaC 10 b

NXGIbYaY NXGIabYY

NXGIaYb )1(

Margfaldarinn: Önnur útleiðslaMargfaldarinn: Önnur útleiðsla

NXGIab

Y

1

1

bdG

dY

1

1

bdI

dY

1

1

bdX

dY

1

1

Ríkisútgjaldamargfaldari

Fjárfestingarmargfaldari

Útflutningsmargfaldari**að gefnum innflutningi

MargfaldarinnMargfaldarinn

Margfaldaraformúlan er sem sagtMargfaldari = 1/(1 - MPC)

Lykilstærðin í formúlunni er markaneyzluhneigðin MPCMarkaneyzluhneigðin er það hlutfall

viðbótartekna, sem varið er til neyzlu frekar en til sparnaðar

Ef MPC is 3/4, þá er margfaldarinnMargfaldari = 1/(1 - 3/4) = 4

Sé svo, þá leiðir aukning ríkisútgjalda um 100 mkr. til þess, að heildareftirspurn eftir vörum og þjónustu eykst um 400 mkr.

Ef MPC is 2/3, þá er margfaldarinnMargfaldari = 1/(1 - 2/3) = 3

Sé svo, þá leiðir aukning útflutningsútflutnings um 100 mkr. til þess, að heildareftirspurn eftir vörum og þjónustu eykst um 300 mkr.

MargfaldarinnMargfaldarinn

Örvandi aðgerðir í ríkisfjármálum, t.d. aukning ríkisútgjalda, hafa þó minni árif í reynd en margfaldarinn gefur til kynna

Aukin ríkisútgjöld leiða til vaxtahækkunar, þar eð ríkið keppir við einkageirann um lánsfé og þrýstir vöxtum upp á við

Vaxtahækkun dregur úr fjárfestinguSamdráttur fjárfestingar dregur úr

heildareftirspurn

RuðningsáhrifRuðningsáhrif

Þessi samdráttur eftirspurnar, sem leiðir af vaxtahækkun vegna aukningar ríkisútgjalda, er kenndur við ruðningsáhrifruðningsáhrif

Ruðningsáhrifin draga úr örvandi áhrifum ríkisútgjaldaaukningar á heildareftirspurn

Skoðum málið á myndum

RuðningsáhrifRuðningsáhrif

Mynd 5. RuðningsáhrifMynd 5. Ruðningsáhrif

PeningaframboðPeningaframboðskv. ákvörðun seðlabanka

0

Vextir

r

Peningaeftirspurn, MD

Framboðpeninga

(a) Peningamarkaður

3. ... svo aðvextirhækka ...

2. ... þá eyksteftirspurn eftirpeningum ...

MD2

Framleiðsla0

Verðlag

Heildareftirspurn, AD1

(b) Hliðrun heildareftirspurnar

4. ... og hækkunvaxta dregur úraukninguheildareftirspurnar.

AD2

AD3

1. Þegar aukning ríkisútgjalda eykur heildareftirspurn ...

r2

100 mkr.

RuðningsáhrifRuðningsáhrif

Þegar útgjöld ríkisins eru aukin um 100 mkr. eykst heildareftirspurn um meira eða minna en 100 mkr. eftir því, hvor eru sterkari, margföldunaráhrifin eða ruðningsáhrifin

Breytingar á sköttumBreytingar á sköttum

Þegar stjórnvöld lækka tekjuskatt, aukast ráðstöfunartekjur heimilannaHeimilin spara hluta viðbótarteknannaÞau verja afganginum til aukinnar

neyzluAukin neyzla heimilanna hliðrar

heildareftirspurnarkúrfunni til hægri

SkattamargfaldarinnSkattamargfaldarinn

Y = C + I + G + X – ZÞrjú atferlisföll:

C = a + b(Y – T), b = markaneyzluhneigð

T = tY, t = skatthlutfallZ = mY, m = innflutningshlutfall

Y = a + [b(1-t)]Y + I + G + X – mYLeysum fyrir Y:

Y = {1/[1-b(1-t) + m]}(a + I + G + X)

dY/dt < 0

Margfaldarinn = {1/[1-b(1-t)

+ m]}

Áhrif skattabreytingar á heildareftirspurn ráðast af samspili margföldunaráhrifa og ruðningsáhrifa

Áhrif skattabreytingar fara einnig eftir því, hvort skattabreytingin er talin vera tímabundin eða varanlegVaranleg skattahækkun hefur meiri áhrif

en tímabundin skattahækkun

Breytingar á sköttumBreytingar á sköttum

HagstjórnHagstjórn

Hagstjórn til sveiflujöfnunar hefur verið lögbundin í Bandaríkjunum síðan 1946

Hagstjórn hefur borið árangur: Mynd Tobins

Kerfisbundin hagstjórn hófst enn fyrr í Evrópu, t.d. í Svíþjóð á árunum eftir 1930

Áskorun til hagstjórnenda Þeir þurfa að reyna að milda milda hagsveiflur Þeir þurfa að forðast að magnamagna hagsveiflur

Hagsveiflur í Bandaríkjunum 1871-Hagsveiflur í Bandaríkjunum 1871-20032003

Kaupmáttur VLF á mann, breyting í % á ári

Hagsveiflur í Frakklandi 1821-2003Hagsveiflur í Frakklandi 1821-2003

Kaupmáttur VLF á mann, breyting í % á ári

Hagsveiflur í Þýzkalandi 1851-2003Hagsveiflur í Þýzkalandi 1851-2003

Kaupmáttur VLF á mann, breyting í % á ári

Hagsveiflur í Bretlandi 1831-2003Hagsveiflur í Bretlandi 1831-2003

Kaupmáttur VLF á mann, breyting í % á ári

Hagsveiflur í Danmörku 1821-2003Hagsveiflur í Danmörku 1821-2003

Kaupmáttur VLF á mann, breyting í % á ári

Staðalfrávik

1821-1945: 3,8

1947-2003: 2,3

Hagsveiflur á Íslandi 1901-2003Hagsveiflur á Íslandi 1901-2003

VLF á mann, breyting í % á ári

Staðalfrávik

1901-1945: 6,4

1947-2003: 4,3

Rök gegn sveiflujöfnunRök gegn sveiflujöfnun

Sumir hagfræðingar telja, að tilraunir til hagstjórnar hneigist til að magna hagsveiflur frekar en að milda þær

Aðgerðir í peningamálum og ríkisfjármálum hafa áhrif á heildareftirspurn með töf

Þessir hagfræðingar telja, að hagsveiflan eigi að fá að vera í friði, hún sé óumflýjanleg

Öðru máli gegnir um kreppurEnginn hagfræðingur með fullu viti vill, að

kreppur fái að geisa í friði

Sjálfvirkir höggdeyfarSjálfvirkir höggdeyfar

Með sjálfvirkum höggdeyfumsjálfvirkum höggdeyfum er átt við breytingar á stefnunni í ríkisfjármálum, sem örva efnahagslífið sjálfkrafa í niðursveiflum og dempa það í uppsveiflum, án þess að stjórnvöld þurfi að skipta sér af málinu

Skattkerfið er sjálfvirkur höggdeyfir, og sama gildir um sumar tegundir ríkisútgjalda, t.d. atvinnuleysisbæturSbr. Ísland núna