ÁHRIF STEFNUNNAR Í PENINGAMÁLUM OG RÍKISFJÁRMÁLUM Á

HEILDAREFTIRSPURN

35

Heildareftirspurn

Heildareftirspurn ræðst af ýmsum þáttum auk stefnunnar í peningamálum og ríkisfjármálum

Útgjaldagleði heimila, fyrirtækja og almannavaldsins hefur lykiláhrif á heildareftirspurn eftir vörum og þjónustu

Munið: Y = C + I + G +

X - Z

Heildareftirspurn

Þegar útgjöld heimila og fyrirtækja aukast, hliðrast heildareftirspurnarkúrfan til hægri, svo að framleiðsla og atvinna aukast í bráð

Þegar útgjöld heimila og fyrirtækja minnka, hliðrast heildareftirspurnarkúrfan til vinstri, svo að framleiðsla og atvinna dragast saman í bráð

Ráðstafanir í peningamálum og ríkisfjármálum eru stundum notaðar til að vega á móti sveiflum í heildareftirspurn og auka þannig stöðugleika í efnahagslífinuSveiflujöfnun

Áhrif peningastefnunnar á heildareftirspurn

Heildareftirspurnarkúrfan hallar niður á við af þrem ástæðum, sbr. 33. kafla Auðsáhrif

P upp => M/P niður => C niður => Y niður Vaxtaáhrif

P upp => M/P niður => i upp => I niður => Y niður

Gengisáhrif P upp => eP/P* upp => X niður, Z upp => Y niður

Eða A/P niður; M er partur

af A

Áhrif peningastefnunnar á heildareftirspurn

Í Bandaríkjunum eru vaxtaáhrifin mikilvægasta ástæðan fyrir neikvæðum halla heildareftirspurnarkúrfunnar

Í opnum hagkerfum, eins og t.d. á Íslandi, skipta gengisáhrifin einnig miklu – e.t.v. meira! – máli en vaxtaáhrifin

Peningamarkaður

Keynes bjó til kenningu um peningaeftirspurn til að reyna að bregða birtu á ákvörðun vaxta

Skv. kenningu hans ráðast vextir af jafnvægi framboðs og eftirspurnar á peningamarkaði

Peningamagnskenningin (upprifjun)MV = PY => M/P = kY með k = 1/VPeningaeftirspurn fer eftir tekjum Viðskiptaeftirspurn eftir peningum

Keynes gekk skrefi lengraM/P = kY – mi með m > 0Peningaeftirspurn fer einnig eftir vöxtum Spákaupmennskueftirspurn eftir peningum

Peningamarkaður

Eftirspurn eftir peningum ræðst m.a. af vöxtum

Fólk þarf á handbæru fé að halda, enda þótt önnur eignarform bjóði hærri vexti, þar eð peningar eru gjaldmiðill – munið: smurning

Fórnarkostnaður peningaeignar er vextirnir, sem hægt væri að vinna sér inn með því að eiga skuldabréf á vöxtum í stað peninga

Hækkun vaxta eykur fórnarkostnað peningaeignar, svo að ...

... vaxtahækkun dregur úr peningaeftirspurn

Peningamarkaður

Framboð peningaSeðlabankinn stýrir peningaframboði

MarkaðsaðgerðirBreytingar á bindiskylduBreytingar á stýrivöxtum

Þar eð seðlabankinn stýrir peningaframboði, fer það ekki eftir vöxtum

Fast peningaframboð birtist í lóðréttri framboðskúrfu á peningamarkaði

Þetta er einföldun: Við höfum áður séð, að M = D + R

Peningamarkaður

Jafnvægi á peningamarkaðiVextir jafna metin milli framboðs og

eftirspurnar á peningamarkaði Vextir ná jafnvægi, þegar framboð er

jafnt eftirspurn eftir peningum

Peningamarkaður

Jafnvægi á peningamarkaði Þrjár forsendur

Verðlagi er haldið föstu til einföldunarVextir jafna metin milli framboðs og

eftirspurnar við gefnu verðlagiFramleiðsla breytist í hátt við

heildareftirspurnHeildarframboðskúrfan hallar upp í bráð

Peningamarkaður

AS

ADAD’

Mynd 1. Jafnvægi á peningamarkaði

Peningamagn

Vextir

0

Eftirspurneftir peningum

Peningaframboðskv. ákvörðun seðlabankans

Framboðpeninga

r2

M2dMd

r1

Jafnvægis-vextir

Heildareftirspurnarkúrfan hallar niður á við

Eftirspurn eftir peningum ræðst m.a. af verðlagi

Hækkun verðlags eykur eftirspurn eftir peningum við gefnum vöxtum

Aukin peningaeftirspurn veldur vaxtahækkun

Vaxtahækkun dregur úr fjárfestingu, svo að heildareftirspurn dregst saman

Samdráttur heildareftirspurnar dregur úr framleiðslu

Sem sagt: Hækkun P => lækkun Y

Heildareftirspurnarkúrfan hallar niður á við

Af þessari röksemdafærslu leiðir sem sagt neikvætt samband milli verðlags og heildareftirspurnar eftir vörum og þjónustu

Niðurhallandi heildareftirspurnarkúrfaÞetta eru vaxtaáhrifin

Skoðum málið á myndum

Mynd 2. Peningamarkaður og halli heildareftirspurnarkúrfunnar

PeningamagnPeningaframboðskv. ákvörðun seðlabanka

0

Vextir

Peningaeftirspurn við verðlagi P2 , MD2

Peningaeftirspurn við verðlagi P , MD

Framboðpeninga

(a) Peningamarkaður (b) Heildareftirspurnarkúrfan

3. … svo aðvextirhækka …

2. . . . þá eyksteftirspurn eftir peningum …

Framleiðsla0

Verðlag

Heildar-eftirspurn

P2

Y2 Y

P

4. . . . og þá minnkar fjárfesting og einnigheildareftirspurn eftir vörum og þjónustu.

1. Efverðlaghækkar …

r

r2

Breytingar peningaframboðs

Seðlabankinn getur hliðrað heildareftirspurnarkúrfunni með því að breyta peningaframboði

Aukning peningaframboðs hliðrar peningaframboðskúrfunni til hægri

Ef peningaeftirspurn stendur í stað, þá lækka vextir

Vaxtalækkun örvar fjárfestingu og þá um leið heildareftirspurn og landsframleiðslu

Mynd 3. Aukning peningaframboðs

MS2Framboðpeninga, MS

HeildareftirspurnAD

YY

P

Peningaeftirspurn við verðlagi P

AD2

Peningamagn0

Vextir

r

r2

(a) Peningamarkaður (b) Heildareftirspurnarkúrfan

Framleiðsla0

Verðlag

3. … svo að fjárfesting eykst og einnig heildareftirspurn við gefnu verðlagi

2. … þálækkavextir …

1. Þegar seðlabankinneykur framboðpeninga …

Breytingar peningaframboðs

Þegar seðlabankinn eykur peningamagn í umferð (þ.e. framboð peninga), lækkar hann vexti og eykur heildareftirspurn við gefnu verðlagi, svo að heildareftirspurnarkúrfan hliðrast til hægri

Þegar seðlabankinn dregur úr peningamagni í umferð, hækkar hann vexti og dregur úr heildareftirspurn við gefnu verðlagi, svo að heildareftirspurnarkúrfan hliðrast til vinstri

Seðlabankar og hlutabréfamarkaðir

Þegar hlutabréf hækka í verði, eykst auður heimilanna (A), og neyzla eykst

Hækkandi verð hlutabréfa hvetur einnig fyrirtæki til að gefa út ný bréf, og fjárfesting eykst

Seðlabankar geta slegið á eftirspurnarþensluna af völdum hækkandi hlutabréfaverðs með því að hækka vexti eða draga úr peningamagni í umferð

Seðlabankar og hlutabréfamarkaðir

Þegar hlutabréf lækka í verði, þurfa seðlabankar að slaka á peningastefnunni til að vega á móti samdrætti eftirspurnar af völdum fallandi hlutabréfaverðs

Sumir seðlabankar gera þetta eins og vera berAðrir gera þetta ekki, einkum ef þeir

einblína á verðbólguna eins og hún birtist í hagtölum frekar en á verðbólguna, sem kraumar undir yfirborðinu

Vextir sem hagstjórnartæki

Stjórn peningamála miðast ýmist við stjórn peningamagns í umferð eða vexti

Ef peningamagn er stjórntæki, þá leiðir tiltekið peningamagn til tiltekins vaxtastigs í jafnvægi á peningamarkaði eins og við sáum áðan: vextir eru innri stærð

Ef vextir eru stjórntæki, þá útheimtir vaxtamarkmið seðlabankans tiltekið framboð peninga: peningaframboð verður þá innri stærð

Ef seðlabankinn setur sér vaxtamarkmið eða verðbólgumarkmið, hefur það áhrif á peningaframboð og þá um leið á heildareftirspurn

Peningamagn sem stjórnstærð Vextir sem stjórnstærð

IS-LM: Peningamagn eða vextir?

LM

IS

IS’

Vext

ir

Tekjur

LM

IS

IS’Ve

xtir

Tekjur

Hækkun G hliðrar IS til hægri

Peningamagn sem stjórnstærð Vextir sem stjórnstærð

IS-LM: Peningamagn eða vextir?

LM

IS

LM’

Vext

ir

Tekjur

LM

LM’

ISVe

xtir

TekjurHækkun M hliðrar LM til hægri

Hækkun i hliðrar LM til upp á við

Áhrif ríkisfjármála á heildareftirspurn

Stefnan í fjármálum ríkisins felst í að ákveða ríkisútgjöld og skatta

Fjármálastefna ríkisins hefur áhrif á sparnað, fjárfestingu og hagvöxt til langs tíma litið, sbr. 26. kafla

Fjármálastefnan hefur aðallega áhrif heildareftirspurn til skamms tíma litiðFjármálastefnan hefur einnig áhrif á

hagvöxt til langs tíma litið (menntun, heilbrigði o.s.frv.)

Breytingar á ríkisútgjöldum

Þegar stjórnvöld breyta peningamagni eða sköttum, eru áhrifin á heildareftirspurn óbein – þau orka á útgjaldaákvarðanir heimila og fyrirtækja Meira peningamagn leiðir til aukinnar

fjárfestingar Skattahækkun dregur úr neyzlu

Þegar stjórnvöld breyta ríkisútgjöldum, eru áhrifin á heildareftirspurn bein og milliliðalaus Ríkisútgjöld eru partur af heildareftirspurn Y = C + I + G + X - Z

Breytingar á ríkisútgjöldum

Breyting ríkisútgjalda hefur tvenns konar áhrif á heildareftirspurn 1. Margfaldaraáhrif2. Ruðningsáhrif

Margfeldisáhrifin

Aukin ríkisútgjöld hafa margföldunaráhrif á heildareftirspurn Ríkið eykur útgjöld sín um 100 Framleiðsla og tekjur aukast þá um 100 Neyzla eykst þá um 80, ef neyzluhneigðin

er 0,8 Framleiðsla og tekjur aukast um 80 til

viðbótar ... ... og þannig áfram koll af kolli Hver króna, sem ríkið ver til að kaupa

vörur og þjónustu, eykur heildareftirspurn um meira en eina krónu

C = a + bY með b = 0,8

Margfeldisáhrifin

Margföldunaráhrifin lýsa viðbótarhliðrun heildareftirspurnarkúrfunnar vegna þess, að aukning ríkisútgjalda eykur framleiðslu og tekjur og þá um leið neyzlu heimilanna

Mynd 4. Margfeldisráhrifin

Framleiðsla

Verðlag

0

Heildareftirspurn, AD1

100 mkr.

AD2

AD3

1. Aukning ríkisútgjaldaum 100 mkr. eykur heildareftirspurnfyrsta kastið um sömu 100 mkr. …

2. … en margföldunar-áhrifin geta magnaðhliðrun heildar-eftirspurnarkúrfunnar.

Margfaldarinn

Hversu stór er margfaldarinn?

NXGICY

bYaC 10 b

...1 32 bbbÁhrif aukinnar neyzlu um eina krónu á tekjur

Hvar endar þetta?

Margfaldarinn

Hversu stór er margfaldarinn?

...1 32 bbbS...432 bbbbbS

1 bSS 1)1( bS

bbbbS

11...1 32

Margfaldarinn: Önnur útleiðsla

Hversu stór er margfaldarinn?

NXGICY

bYaC 10 b

NXGIbYaY NXGIabYY

NXGIaYb )1(

Margfaldarinn: Önnur útleiðsla

NXGIab

Y

11

bdGdY

11

bdIdY

11

bdXdY

11

Ríkisútgjaldamargfaldari

Fjárfestingarmargfaldari

Útflutningsmargfaldari**að gefnum innflutningi

Margfaldarinn

Margfaldaraformúlan er sem sagtMargfaldari = 1/(1 - MPC)

Lykilstærðin í formúlunni er markaneyzluhneigðin MPCMarkaneyzluhneigðin er það hlutfall

viðbótartekna, sem varið er til neyzlu frekar en til sparnaðar

Ef MPC is 3/4, þá er margfaldarinnMargfaldari = 1/(1 - 3/4) = 4

Sé svo, þá leiðir aukning ríkisútgjalda um 100 mkr. til þess, að heildareftirspurn eftir vörum og þjónustu eykst um 400 mkr.

Ef MPC is 2/3, þá er margfaldarinnMargfaldari = 1/(1 - 2/3) = 3

Sé svo, þá leiðir aukning útflutnings um 100 mkr. til þess, að heildareftirspurn eftir vörum og þjónustu eykst um 300 mkr.

Margfaldarinn

Örvandi aðgerðir í ríkisfjármálum, t.d. aukning ríkisútgjalda, hafa þó minni árif í reynd en margfaldarinn gefur til kynna

Aukin ríkisútgjöld leiða til vaxtahækkunar, þar eð ríkið keppir við einkageirann um lánsfé og þrýstir vöxtum upp á við

Vaxtahækkun dregur úr fjárfestinguSamdráttur fjárfestingar dregur úr

heildareftirspurn

Ruðningsáhrif

Þessi samdráttur eftirspurnar, sem leiðir af vaxtahækkun vegna aukningar ríkisútgjalda, er kenndur við ruðningsáhrif

Ruðningsáhrifin draga úr örvandi áhrifum ríkisútgjaldaaukningar á heildareftirspurn

Skoðum málið á myndum

Ruðningsáhrif

Mynd 5. Ruðningsáhrif

PeningaframboðPeningaframboðskv. ákvörðun seðlabanka

0

Vextir

r

Peningaeftirspurn, MD

Framboðpeninga

(a) Peningamarkaður

3. ... svo aðvextirhækka ...

2. ... þá eyksteftirspurn eftirpeningum ...

MD2

Framleiðsla0

Verðlag

Heildareftirspurn, AD1

(b) Hliðrun heildareftirspurnar

4. ... og hækkunvaxta dregur úraukninguheildareftirspurnar.

AD2

AD3

1. Þegar aukning ríkisútgjalda eykur heildareftirspurn ...

r2

100 mkr.

Ruðningsáhrif

Þegar útgjöld ríkisins eru aukin um 100 mkr. eykst heildareftirspurn um meira eða minna en 100 mkr. eftir því, hvor eru sterkari, margföldunaráhrifin eða ruðningsáhrifin

Breytingar á sköttum

Þegar stjórnvöld lækka tekjuskatt, aukast ráðstöfunartekjur heimilannaHeimilin spara hluta

viðbótarteknannaÞau verja afganginum til aukinnar

neyzluAukin neyzla heimilanna hliðrar

heildareftirspurnarkúrfunni til hægri

Skattamargfaldarinn

Y = C + I + G + X – ZÞrjú atferlisföll:

C = a + b(Y – T), b = markaneyzluhneigðT = tY, t = skatthlutfallZ = mY, m = innflutningshlutfall

Y = a + [b(1-t)]Y + I + G + X – mYLeysum fyrir Y:

Y = {1/[1-b(1-t) + m]}(a + I + G + X)

dY/dt < 0

Margfaldarinn = {1/[1-b(1-t)

+ m]}

Áhrif skattabreytingar á heildareftirspurn ráðast af samspili margföldunaráhrifa og ruðningsáhrifa

Áhrif skattabreytingar fara einnig eftir því, hvort skattabreytingin er talin vera tímabundin eða varanlegVaranleg skattahækkun hefur meiri

áhrif en tímabundin skattahækkun

Breytingar á sköttum

Hagstjórn

Hagstjórn til sveiflujöfnunar hefur verið lögbundin í Bandaríkjunum síðan 1946

Hagstjórn hefur borið árangur: Mynd Tobins

Kerfisbundin hagstjórn hófst enn fyrr í Evrópu, t.d. í Svíþjóð á árunum eftir 1930

Áskorun til hagstjórnenda Þeir þurfa að reyna að milda hagsveiflur Þeir þurfa að forðast að magna hagsveiflur

Hagsveiflur í Bandaríkjunum 1871-2003

1871 1880 1889 1898 1907 1916 1925 1934 1943 1952 1961 1970 1979 1988 1997

-25

-20

-15

-10

-5

0

5

10

15

20

25 Kaupmáttur VLF á mann, breyting í % á ári

Hagsveiflur í Frakklandi 1821-2003

1821 1833 1845 1857 1869 1881 1893 1905 1917 1929 1941 1953 1965 1977 1989 2001

-30

-20

-10

0

10

20

30

40

50

60

Kaupmáttur VLF á mann, breyting í % á ári

Hagsveiflur í Þýzkalandi 1851-2003

1851 1861 1871 1881 1891 1901 1911 1921 1931 1941 1951 1961 1971 1981 1991 2001

-60

-50

-40

-30

-20

-10

0

10

20

30

Kaupmáttur VLF á mann, breyting í % á ári

Hagsveiflur í Bretlandi 1831-2003

1831 1842 1853 1864 1875 1886 1897 1908 1919 1930 1941 1952 1963 1974 1985 1996

-15

-10

-5

0

5

10

15

Kaupmáttur VLF á mann, breyting í % á ári

Hagsveiflur í Danmörku 1821-2003

18211832184318541865187618871898190919201931194219531964197519861997

-20

-15

-10

-5

0

5

10

15

20

Kaupmáttur VLF á mann, breyting í % á ári

Staðalfrávik 1821-1945: 3,81947-2003: 2,3

Hagsveiflur á Íslandi 1901-2003

1901 1908 1915 1922 1929 1936 1943 1950 1957 1964 1971 1978 1985 1992 1999

-20

-15

-10

-5

0

5

10

15

20

VLF á mann, breyting í % á ári

Staðalfrávik 1901-1945: 6,41947-2003: 4,3

Rök gegn sveiflujöfnun

Sumir hagfræðingar telja, að tilraunir til hagstjórnar hneigist til að magna hagsveiflur frekar en að milda þær

Aðgerðir í peningamálum og ríkisfjármálum hafa áhrif á heildareftirspurn með töf

Þessir hagfræðingar telja, að hagsveiflan eigi að fá að vera í friði, hún sé óumflýjanleg

Öðru máli gegnir um kreppurEnginn hagfræðingur með fullu viti vill,

að kreppur fái að geisa í friði

Sjálfvirkir höggdeyfar

Með sjálfvirkum höggdeyfum er átt við breytingar á stefnunni í ríkisfjármálum, sem örva efnahagslífið sjálfkrafa í niðursveiflum og dempa það í uppsveiflum, án þess að stjórnvöld þurfi að skipta sér af málinu

Skattkerfið er sjálfvirkur höggdeyfir, og sama gildir um sumar tegundir ríkisútgjalda, t.d. atvinnuleysisbæturSbr. Ísland núna