niteye, ncelikle afladaki cmlelerdeki koyu yazlan szckleri inceleyerekbafllayalm. niteyi tamamladktan sonra, bu cmleleri ve saptadmz yanlfl-lar gzden geirelim. Bakalm bu yanlfllklarn nedenlerini ve giderilme yollar-n bulabilecek miyiz? Bu iflkolik adama, evinde bir efli ve iki ocuu olduunu hatrlatalm. Belgeselin bu blmnde lmcl Afrika ylanlarn greceiz. Mesel bunu flyle bir misalle aklayalm. Aflr scaklar, etkisini srdrmeye devam edecek. Bu konuda kamuoyuna duyurmalar yaptk.

Bu niteyi tamamladmzda szckleri doru kullanarak etkili anlatmlaryapma yollarn renerek, afladaki sorulara yant verebileceiz:

yi ve doru anlatm niin nemlidir?Szcklerle ilgili, ska yaplan anlatm bozukluklar nelerdir, bu bozukluk-lar nasl dzeltebiliriz?

121

Anlatm Bozukluklar-I:Szck Yanlfllar 8

Anahtar Kavramlar Szck Anlatm Bozukluu

ANLATIM

yi ve doru anlatm niin nemlidir?

Dflnce ve duygularmzn, baflkalarna sz ya da yazyla bildirilmesine anlatmdiyoruz.

Her dilin olduu gibi, Trkemizin de onu kullananlarca bilinmesi ve uyulma-s gereken anlatm kurallar vardr. Bunlar:

Szcklerin yap, anlam ve sesleriyle ilgili kurallar, Cmlelerin yap, anlam, yarg ve eleriyle ilgili kurallar olarak iki bafllk

altnda toplayabiliriz.Burada ele alacamz bu kurallar bilmezsek, daha da nemlisi bunlar uygu-

lamazsak, insanlarla kuracamz iletiflimde birtakm aksamalar, birtakm yanlflanlamalar ortaya kacaktr. Biz bunlara anlatm bozukluklar diyoruz.

Bu nitede; dilimizi kullanrken sk sk karfllafltmz szck yanlfllarn,bunlarn nedenlerini ve bunlar en aza indirmenin yollarn ve yntemlerini elealacaz.

Anlatmn AflamalarTrk diline uzun yllar emek veren mer Asm AKSOYa gre anlatm, zelliineve niteliine gre aflama gsterir: Doru anlatm, iyi anlatm, gzel anlatm.

Doru anlatm, yalnzca dil kurallarna uygun olan anlatmdr. Kullanlan di-lin, manta uygunluu yannda, dilbilgisi kurallarna uygun olmas doru anlatmiin gerekli ve yeterlidir.

yi anlatm, doru anlatmla, gzel anlatm arasnda her ikisinden de eflitlizellikler taflyan anlatmdr. Bir konu, doru olarak eflitli biimlerde anlatlabilir.yi anlatm bu biimlerin en uygunu, en ok beenilenidir. yi anlatmda dil, y-lesine salam, yle derli topludur ki okuyanlar ya da dinleyenler, konu bundandaha uygun biimde anlatlamaz diye dflnrler. yi anlatmak, doru anlatmak-tan ok aba ister. yi anlatmak iin arafltrma yapmak, okumak, inceleme yapmakgerekir.

Gzel anlatm, edebiyatlarn, sanatlarn yarattklar sanat eserlerindeki an-latmdr. Bunlar, doru ve iyi olufllarnn yannda orijinal bulufllar, zengin hayallerve derin duygularla ssl anlatmlardr. Gzel anlatm elbette ki bir yetenek iflidir.Ancak anlatm, hele hele doru anlatm, belli bir eitim grmfl herkesin baflara-bilecei hatta baflarmak zorunda olduu bir konudur. Yazan ya da konuflan her-kes anadilini iyi bilmeli, dflncelerini ve duygularn iyi ve doru anlatmaldr.

Ne var ki, iyi ve doru anlatm bugn her aydn iin sradan bir zellik olma-s gerekirken, bunun tam tersine doru dzgn konuflan ve yazan, hele hele iyikonuflan ve yazan kifliler toplumumuzda, parmakla gsterilecek kadar azdr. Ba-sndan, zel ve resmi televizyonlara, radyolara; sade vatandafltan niversiteli ay-dnlara kadar, uzanan kurum ve kifliler, szl ve yazl anlatm konusunda sayszyanlfllar yapmaktadrlar. Bunlarn rneklerini gnlk hayatta sk sk gryoruz:Fransz polisi Trk ocuu ldrd. Byk tirajl bir gazetede kan bu haber-de len kim, ldren kimdir, aka anlafllmyor.

Bir baflka rnek: Yunanistana ait Edirne yaknlarndaki kylerde kan or-man yangnnda ok sayda hayvann telef olduu bildiriliyor. Bu haberde ise,Edirnenin, Yunanistana ait olduu gibi yanlfl bir anlam ortaya kyor. fiimdi,gnlk hayatta en ok karfllafltmz szck yanlfllarna geelim.

122 Trk Di l i

1A M A

SZCK YANLIfiLARI

Szcklerle ilgili, ska yaplan anlatm bozukluklar nelerdir, busozukluklar nasl dzeltebiliriz?

En sk raslanan szck yanlfllarn flu bafllklar halinde inceleyebiliriz: Yaplar yanlfl olan szckler Birbirleriyle karfltrlan szckler Yanlfl anlamda kullanlan szckler Gereksiz szckler Tekrarlar (yinelemeler) Gereksiz yardmc Eylemler eliflen szler

Yaplar Yanlfl Olan SzcklerHer dilde olduu gibi, Trkede de dilbilgisi kurallarna aykr olarak tretilmiflszckler vardr. Bunlar yazl ve szl anlatm olumsuz etkilemektedir: Gelifltire-bilmemifl, getirilmifl, irkinletmek, nitelendirilebilinir, razlar mdr gibi rneklerbunlarn sadece birkadr.

fiimdi, bunlarn cmle iindeki rneklerini grelim:

rnek:

Gnlerdir toplanmayan pler, evreyi kokturmufltu.

Kokturmak: Trkede byle bir szck yoktur. Dorusu kokutmaktr.

Bir yanlfllk yznden, uzun bir sre iflinden alkoyuldu.

Alkoyuldu: Dorusu alkonuldudur

Bu kadarck alflmayla baflarl olman olaszdr.

Olaszdr: Dorusu olanaksz (= imknsz)dr

Demokrasi, karfllkl sayg ve hoflgrlk rejimidir.

Hoflgrlk: Dorusu hoflgrdr

Hem ekmei ucuzlatmak hem de buday pahallatmak ancak devlet desteiylemmkndr.

Pahallatmak: Dorusu pahallafltrmaktr

Dilimiz, Cumhuriyet dneminde hzla zleflerek arnlaflmfltr.

Arnlaflmfltr: Dorusu arlaflmfltr olmalyd

Ortadounun blgevi meseleleri tmyle masaya yatrlacak.

Blgevi: Trke szce Arapa ek getirilmifl. Dorusu blgeseldir

Gndemdeki yasa nerileri nemiyet srasyla ele alnacak.

nemiyet: Ayn yanlfllk yaplmfl, Dorusu nemle (=ehemmiyetle)dir.

123nite 8 - Anlat m Bozukluklar - I : Szck Yanl fl lar

2A M A

124 Trk Di l i

ki kardeflin biri alkolik, dieri ise tam bir iflkolik.

flkolik: Trkede kolik diye bir ek yoktur. Kald ki bu e, alkolik szc rnekalnarak dilimize girmifl yanlfl bir yaplanmadr. Dorusu ifl bamls olabilirdi.

Grdm kadarnlan dolara karfl istek azalyor.

Kadarnlan: Dorusu kadaryladr.

Sana demincek sylemifltim.

Demincek: Dorusu demin olmalyd.

Geen gn, bizimkileri kandrkladm.

Kandrkladm: Dorusu kandrdm olmalyd.

Eller gibi davranp grmemezlikten gelme.

Grmemezlikten: Dorusu grmezlikten olmaldr.

Adamn birisi odaya girmifl, ierisini kontrol ediyordu.

Birisi, ierisi: Dorusu biri ve ieri-yi dir.

Tek tek basaraktan, bade szerekten...

Basaraktan, szerekten: Dorusu basarak ve szerek tir.

Rahmetlik amcam, iyi ki bu aclar grmeden ld.

Rahmetlik: Dorusu rahmetli olmaldr.

Yukardaki yanlfllarn dorularn tabloda grelim:

Yanlfl Doru Yanlfl Dorukokturmak kokutmak iflkolik ifl bamlsalkoyuldu alkonuldu kadarnla kadarylaolasz olanaksz demincek deminhoflgrlk hoflgr kandrkladm kandrdmpahallatmak pahallafltrmak grmemezlikten grmezliktenarnlaflmfl arlaflmfl birisi biriblgevi blgesel basaraktan basaraknemiyet nemle rahmetlik rahmetli

Afladaki cmlelerde bulunan koyu yazlmfl szcklerden hangisi, yap bakmndan yan-lfl deildir?A. Bu konuyu ayryeten seninle grfleceim.B. Bana kalrsa bu gidiflata bir son vermeli.C. Ben size karfl her zaman kardeflane duygular beslemiflimdir.D. Hava birden karard, gkyz kurfluni bir renge brnd.E. Boazda kiralk bir iflyerine bakacaz.

Yant: Sorudaki seeneklerde geen ayryeten, gidiflat, kardeflane ve kurfluni szckleri, Arapa ve Fars-a kalplara dklmfl Trke szcklerdir. Bu bakmdan yaplfllar yanlfltr. E seeneindek i iflyeriszcnde byle bir yanlfllk yoktur.

SIRA S ZDE

Birbirleriyle Karfltrlan SzcklerDilimizde, anlamlar birbirinden az ya da ok ayrlan, kavramlar karfllamadafarkllk gsteren kimi szcklerin bazen birbirinin yerine kullanld grlyor.

Bunlar: Ayrnt-ayrm, ayrcalk-ayrm, ekimserlik-ekingenlik, fotoraf-resim,yaklaflk-yakn, onanmaz-onulmaz, olas-olanak, meflruiyet-meflrutiyet, karfln-karfllk vb.dir.

Bunlarn yanlfl kullanlfllarna rnekler:

Belgeselin bu blmnde lmcl Afrika ylanlarn greceiz.

lmcl: lmesi yakn olan, lme iyice yaklaflmfl demektir. Dorusu ldrcolmalyd.

Din ile treyi birbirine karfltryoruz. Oysa aralarnda ok nemli ayrntlar vardr.

Ayrnt: Ayrnt (=detay, teferruat) burada yanlfl kullanlmfltr. Dorusu ayrm(=fark) olmalyd.

retmenlerin, renciler arasnda ayrcalk yapmyacaklarn biliyoruz.

Ayrcalk: Ayrcalk (=imtiyaz, zel yetki) burada yanlfl kullanlmfltr. Dorusu ayrm(=fark) olmalyd.

Bir zamanlar ifl dnyasnn azmsad taflral giriflimciler, flimdi Anadolu kaplanlar ola-rak kendilerini kantlamfllard.

Azmsad: Azmsamak (=az bulmak) yanlfl kullanlmfltr. Dorusu Kmsediiolmaldr.

Havalarn snmasyla yangn ihtimaline karfln ilgililer uyarld.

Karfln: Ramen anlamna gelen karfln szc, burada yanlfl kullanlmfltr. Dorusukarfl olmalyd.

fiiddetli kfla karfl okulunu bir gn bile aksatmamflt.

Karfl: Bu rnekte de karfl szc yanlfl kullanlmfltr. Dorusu karfln olmalyd.

Ky enstitlerinin flklar, ksa srede Anadoluda yankland.

Yankland: Yanklanmak (=sesin bir yere arpp geri dnmesi). Sz konusu olan flktr.Dorusu yansd olmalyd.

ocukluum ve genlik yllarm yoksuzluk iinde geti.

Yoksuzluk: Yok u olmayan anlamna gelebilecek bu szck, yoksullukla karfltrlmflDorusu yokluk ya da yoksulluk olmaldr.

Ark bir Trkeye kavuflmak, hepimizin amac olmaldr.

Ark: Ark (=zayf, clz). Yanlfl kullanlmfl. Dorusu ar olmalyd.

Bu savurganla dur demedike ekonomik sorunlarn altndan kalknamaz.

Kalknamaz: Dorusu kalklamaz olmalyd.

Herkese karfl son denli nazik ve kibar davranyor.

Son denli: Dorusu aflr lde ya da son derece olmalyd.

Balkanlardan ine kadar Trke konuflarak gitmek olasdr.

125nite 8 - Anlat m Bozukluklar - I : Szck Yanl fl lar

Olas: Olas (=muhtemel).Burada yanlfl kullanlmfl. Dorusu olanakl (=mmkn)olmalyd.

Bu parfm size zel, genlere zel...

zel: Hususi anlamndaki szck yanlfl kullanlmfltr. Dorusu zg (=has) olmalyd.

Yrede ksa srede nfus sahibi olmufltu.

Nfus: Kifli says anlamndaki bu szck, burada yanlfl kullanlmfltr Dorusu nfuz(=sz geme, saygnlk) olmalyd.

Halkmzn engin hoflgrs, alev-suni ayrmna hibir dnemde izin vermedi.

Suni: Yapay ya da yapmack anlamndaki bu szck, snn (Peygamber snnetine ba-l) szcyle karfltrlyor.

Bu projenin mal portresi ok byk.

Portre: nsan resmi anlamna gelen portre burada yanlfltr.

Dorusu portesi(=parasal tutar) olmalyd.

Bu iflin zevkine pye yok.

Pye: Unvan, rtbe. Burada yanlfl kullanlmfl. Dorusu pyan (=snr, son)olmalyd.

Byle bir seimin meflrutiyeti tartfllr.

Meflrutiyet: Hkmet biimi anlamndaki bu szck, bu rnekte yanlfi kullanlmfltr.Dorusu meflruiyeti (meflruluu, doruluu, yasall) olmalyd.

Merhumun lahdini, ikindi namazndan sonra topraa vermifltik.

Lahit: Mezar anlamndadr, topraa verilmez. Topraa verilen naafl ya da ceset (=l)tir.

Yeni bakan, halefinden grevi devrald.

Halef: Kendisinden sonra gelen anlamndadr. Bu rnekte selef (kendisinden nce gelen)szcyle karfltrlmfltr.

Dargn olduumuz halde nikh trenime gelmesi beni ok mtehasss etmiflti.

Mtehasss: htisas yapmfl (= uzmanlaflmfl) anlamndaki bu szck yanlfl kullanlmfltr.

Dorusu mtehassis (=duygulanmfl) olmalyd.

Takmmz flampiyonlua taflyan Sayn Baflkanmz huzurlarnzda kutsuyorum.

Kutsuyorum: Kutsamak (=kutsallafltrmak, vaftiz etmek) anlamnda dinsel bir terimdir.

Yukardaki rnekte kutluyorum denmesi gerekir.

Karfl szc, afladakilerin hangisinde karfln szcyle anlamca karfltrlarak kulla-nlmfltr?A. Kuvvetli don olayna karfl, reticiler uyarld.B. Yaplan bunca hakszla karfl, kin beslemedi.C. Dosta dflmana karfl kendini gstermelisin.D. Verdii paraya karfl gvence istemiflti.E. flkence olayna karfl nlem alnmas istendi.

Yant: Soruda karfl szc, A, C, D, E seeneklerinde doru anlamlaryla kullanlmfl. Ancak Bseeneinde karfln szcyle karfltrlarak yanlfl kullanlmfltr.

126 Trk Di l i

S IRA S ZDE

Yanlfl Anlamda Kullanlan SzcklerBir dilde, her szcn bir ya da birka anlam vardr. Yazda bu anlam incelik-lerinin iyi deerlendirilmesi ve dflnceyi en iyi biimde belirtecek olanlarn se-ilmesi gerekir. Anlamlar birbirine yakn olan szckler rasgele alnmamal, anla-tlmak istenene en uygun olan seilmelidir.

Afladaki rneklerde bu konudaki yanlfllklara yer vereceiz.

Devlet hazinesinden kar salayanlar, ekonominin de krize girmesini saladlar.

Salamak: Salamak (=olumlu sonu elde etmek) burada yanlfl kullanlmfltr.Dorusu girmesine yol atlar olmalyd.

Seimi kaybetmesini, yakn evresine ve parti ii muhalefete borludur.

Borlu olmak: Borlu olmak (=iyi bir duruma kavuflturana karfl ykmllk duymak, minnet). Burada yanlfltr. Dorusu, seimi kaybetmesi, yakn evresi ve parti ii muhalefet yzndendir.

Bu ekonomi politikasyla, enflasyonun hzla ykseleceini savundu.

Savundu: Yanlfl kullanlmfl. Savunmak (=olumlu, hakl ynlerini ortaya koymak).

Dorusu ileri (ne) srd olmalyd.

Resim boyama alflmas yapan miniklerin eli yz, st bafl boyalara bezenmiflti.

Bezenmiflti: Bezenmek (=sslenmek). Dorusu bulanmflt olmalyd.

Kampse girerken kimliinizi yannzda bulundurmanz kofluldur.

Kofluldur: Burada yanlfltr. Dorusu gereklidir olmalyd.

Ortaretimde snf geme ve snav ynetmenlii yeniden dzenlenecek.

Ynetmenlik: Yneticilik anlamndaki bu szcn yerine, yukardaki rnekteYnetmelik kullanlmalyd.

Boazdaki tanker yangn nedeniyle kyy kapsayan petrol, doal yaflam ok olumsuzetkilemiflti.

Kapsamak: Kapsamak (=iine almak) yanlfl kullanlmfltr. Dorusu dolduran ya dakyya yaylan olmalyd.

Toplu uygulamalarda tekil ayrmlar gzetilemez.

Tekil: Bir dilbilgisi terimidir. Dorusu zel ya da kiflisel olmalyd.

Kavgada srtna batrlan bakla ar yaralanmflt.

Batrmak: ne batrlr. Dorusu saplanan olmalyd.

Okul giriflinde, sa bymfl olanlar ayrp, doruca berbere yollarlard.

Bymfl: Dorusu uzamfl olmalyd.

ki flehir arasna ift ray ekilecek.

ekilecek: Dorusu dflenecek olmalyd.

127nite 8 - Anlat m Bozukluklar - I : Szck Yanl fl lar

18 Nisan 1999 ylnda seim yaplmas kararlafltrld.

Ylnda: Baflta gn verildii iin dorusu: gnnde ya da tarihinde olmalyd.

Rzgr sayesinde yangn ksa srede yayld.

Saye: Glge anlamndaki bu szck, mecaz olarak yardm, iyilik anlamna gelir.

Dorusu rzgr yznden ya da rzgrn etkisiyle olmalyd.

Yunan Baflbakan, Trkleri ven szlerim iin ok olumlu tepkiler alyorum, dedi.

Tepki: Anlam sadece olumsuzluk ieren tepkinin olumlusu olmaz. Dorusu olumlukarfllanyorum olmalyd.

Okuldan her yl mezun olanlar -atyorum- befl yz kifliyse, bunlarn ou kzrencilerdir.

Atyorum: Cmlede, yaklaflk ya da sz gelimi anlamndaki bu szck, yanlfl olarakkullanlmfltr. Daha ok, argo anlam kabilen byle kullanmlardan kanlmaldr.

Filistinliler, srail devletinin kurulufl yldnmn yas olarak kutlamaktadrlar.

Kutlamak: Mutlu bir olay sevinle anmak anlamndaki bu szck, yanlfl kullanlmfltr.Dorusu yas tutmaktadrlar olmalyd.

Anadoluda, her doan ocuk iin kavak ekilmesi gibi gzel bir tre vardr.

Kavak ekilmesi: Trkede aa tr bitkiler iin dikmek szc kullanlr. Dorusukavak dikilmesi olmalyd.

Kimsesiz ocuklar yararna verdiiniz konser, halkta gzel bir tepki uyandrd. Yukardaki cmlede anlatm bozukluu, afladakilerden hangisiyle giderilebilir?A. Tepki yerine etki szcn getirerek,B. Uyandrd yerine brakt getirerek,C. Konser szcn gzel den sonra getirerek,D. Kimsesiz szcn atarak,E. Verdiiniz yerine dzenlediiniz szcn getirerek.

Yant: Bu cmlede olumsuz bir anlam ieren tepki szc yanlfl bir anlamda kullanlmfltr. Onunyerine etki getirilirse cmledeki bozukluk giderilir.

Gereksiz SzcklerEflanlaml dil elerinin bir arada kullanlmas ya da grevi olmayan bir szcecmlede yer verilmesi, anlatmn gcn azaltr. Bir cmledeki gereksiz szcbulmann en kestirme yolu fludur: Cmleden o szc attmz zaman; cmle-nin anlamnda bir eksilme, bozulma olmuyorsa, o szck gereksizdir.

rnek:

Depomuzda, befl ton tohumluk buday mevcut bulunmaktadr.

Mevcut: Mevcut (=var olmak, bulunmak) gereksiz kullanlmfltr.

Konuk Cumhurbaflkan, bbreklerindeki iltihaptan mtevellit rahatsz bulunmaktadr.

Mtevellit: leri gelen, kaynaklanan anlamndaki bu szck gereksizdir.

128 Trk Di l i

S IRA S ZDE

nite 8 - Anlat m Bozukluklar - I : Szck Yanl fl lar

Kutup aylar, sfrn altnda eksi krk elli derece soua bile dayanabilirler.

Sfrn altnda: Eksi ile efl anlaml olduundan, bunlardan biri gereksizdir.

Toplantda ifli eylemleri befl saat sre ile grflld.

Sre ile: Bu szlerden sonra sre kullanlmas gereksizdir.

Silahl kuvvetlerin ihtiyac iin yz adet skorsky helikopteri alnacak.

Bu cmlede yz szc zaten adet (tane) ifade etmiyor mu? yleyse adetszc gereksiz.

Benim iin daha da nemli olan konu, insanlarn can gvenliidir.

Bu cmlede da ve olan szckleri gereksizdir.

Zamannda nlem alnmazsa bu aclar daha da artar ve hem de fliddetlenir.

Hem de: Daha szcnden sonra hem de gereksizdir.

Tipik bir rnek vermem gerekirse mesel...

Mesel: rnek szcnn bulunduu bu cmlede mesel szc gereksizdir.

ok zevk aldm, umarm yeniden bir daha gelirim.

Bir daha: Yeniden szcnden sonra bir daha sz gereksizdir.

nanlmaz glklere karfl dayanmay bilmifltir.

Karfl: Bu szck gereksizdir.

yi beslenmemekten dolay kaynaklanan bir hastalktr.

Dolay: Ayn flekilde gereksiz deil mi?

Eski gemifl devirlerden kalma bir alflkanlk.

Gemifl: Eski szcnn yannda bu szck gereksiz kullanlmfltr.

Kbrsta yaklaflk otuz yla yakn bir zamandr, kayda deer bir olay yaflanmad.

Yaklaflk: Yakn szc ile kullanldnda biri gereksizdir.

Souk hava dalgas, etkisini srdrmeye devam edecek.

Srdrmeye devam edecek: Cmlede srdrmek=devam ettirmek eylemlerindenbiri gereksiz.

Yangnda alt aylk bir bebek sa olarak kurtarld.

Sa olarak: Cmlede sa olarak sz gereksizdir.

Her sank, sulu demek anlamna gelmez. Bu cmledeki anlatm bozukluu afladaki deiflikliklerden hangisiyle giderilebilir? demek sz atlarak her sank yerine sanklar sz getirilerek suludan sonra demektir sz getiriilerek gelmez yerine anlam taflmaz sz getirilerek sanktan sonra kesinlikle sz getirilerek

129

SIRA S ZDE

TekrarlarAyn anlama gelen birden ok szcn bir arada kullanlmasna tekrar (yinele-me) diyoruz. Bu yanlfllk, genellikle szcklerin Trkesiyle yabancsnn birliktekullanlmasndan kaynaklanmaktadr.

rnek:

Ekonomiyle ilgili yeni yasalar, nmzdeki devre dneminde karlacak.

Devre-dnem: Bunlar eflanlamldr, biri gereksizdir.

Milletimiz bu terr belsn da atlatmfl ve ulusumuz yeniden huzura kavuflmufltur.

Millet-ulus: Bunlar eflanlamldr, biri gereksizdir.

Gereini arz eder, muhterem kardefllerime sayg ve hrmetlerimi sunarm.

Sayg-hrmet: Bunlar eflanlamldr, biri gereksizdir.

Byle bir olayn olmas ok irkin bir olay.

Olayn olmas-olay: Bunlar eflanlamldr, biri dflndakiler gereksizdir.

Geen hafta toplanamayan grup toplants yarn saat 10.00da toplanacak.

Toplanamayan-toplant-toplanacak: Gereksiz szck tekrarlar.

ocuklarn eitim ve terbiyesi toplumun gelecei iin hayati nem taflr.

Eitim-terbiye: Bunlar eflanlamldr, biri gereksizdir.

Yarn yola kacam, depom full dolu.

Full-dolu: Bunlar eflanlamldr, biri gereksizdir.

Genlerimize, yeni olanaklar salayarak imknlar sunmalyz.

Olanak-imkn: Bunlar eflanlamldr, biri gereksizdir.

Bayram dolaysyla taflt aralar yollarda uzun kuyruklar oluflturmufltu.

Taflt arac: Bu kullanm yanlfltr. Taflt zaten bir aratr. Aralar burada gereksizdir.

Caddelerdeki durak yerlerine reklam afiflleri yerlefltirilecek.

Yerlerine: Durak, durulan yer olduuna gre yerlerine gereksizdir.

Bu ekonomik bunalmn nedeni faizlerin aflr ykselmesinden kaynaklanyor.

Nedeni, -den kaynaklanyor: Bu ayn anlaml elerden biri gereksizdir.

Bu szn anlam acaba ne demektir?

Demektir-anlam: Bunlardan biri gereksizdir.

Elti demek, erkek kardefllerin efllerine denir.

Demek-denir: Biri gereksizdir.

Ayrlk hasreti canma yetti.

Ayrlk-hasret: Biri gereksizdir.

Bir sre sonra kontrolden kan kalabaln, ou tarihi deer taflyan evi tahrip ettiklerive yktklar bildirildi.

Tahrip ettikleri-yktklar: Biri gereksizdir.

Belediye, yoksul ve fakirler iin ramazanda yemek verecek

Yoksul-fakir: Biri gereksizdir

130 Trk Di l i

Gereksiz Yardmc EylemlerPek ok yazda hi gerei bulunmayan yardmc eylemler kullanlmaktadr:

rnek:

Yediim ok acl i kfte yznden, midem arma yapt.

Arma yapt: Ard demek yeterli iken yapt gereksizdir

Bu iflin yarn zmleneceinii umut ediyorum.

Umut ediyorum: Dorusu umuyorum dur. Etmek eylemi gereksizdir.

Ondan kuflku etmekte hakl olduum ortaya kt.

Kuflku etmek: Kuflkulanmak. Yardmc eylem gereksizdir.

Odalar Birlii seimlerine siyasetilerin eflitli yollardan etki ettikleri ilerisrlmfltr.

Etki ettii: Dorusu etkiledii dir.

Geziye katlmak iin baflvuruda bulunanlarn yarn sabah 7.00de terminaldehazr olmalar istendi.

Baflvuruda bulunanlar: Baflvuranlar demek yetmiyor mu?

Hatta Sayn Cumhurbaflkanna da duyurmalar yaptk.

Duyurma yapmak: Duyurmak. Yardmc eylem gereksiz.

Afladaki cmlelerin hangisinde yardmc eylem gereksiz kullanlmfltr?A. Yarn daymlar Ankaraya yolcu edeceim.B. Mevlam neylerse gzel eyler.C. Ben onlara hi ktlk yapmadm.D. Snav kazanacan umut ediyorum.E. nanyorum ki o ileride byk adam olacak.

Yant: Adaki etmek , Bdeki eylemek , Cdeki yapmak ve Edeki olmak yardmc eylemleri gerekli sz-cklerdir. Oysa Ddeki etmek eylemi gereksizdir. Dorusu umuyorum olmalyd.

eliflen SzlerYazl ya da szl anlatmda, gerek anlam, gerek mantk ve gerekse slp ynle-rinden birbirini tutmayan szlerin bulunmasna eliflen szler diyoruz. Bu trszlerin de, cmlelerimizde yer almas anlatm bozukluuna yol aar. Sz geliflibelki-tabii, muhakkak-sanyorum vb. gibi anlamca eliflen szckleri bir aradakullanmamalyz.

Bir anlatmda bunlardan baflka ne tr eliflkiler olabilir?

fiimdi de bu tr yanlfllara rnekler verelim:

Belki de bizim yola kacamz dflnememifltir tabii.

Belki-tabii: Bu iki szck anlamca eliflkilidir.

131nite 8 - Anlat m Bozukluklar - I : Szck Yanl fl lar

S IRA S ZDE

DfiNEL M

Eminim ki Kbrs konusunda duyarl olduu bilinen Baflbakann, ok sert bir aklamayapmas gl bir olaslk olsa gerek.

Eminiz-olaslk-olsa gerek: Eminiz sz kesin yarg bildirir. Oysa olaslk ve olsagerek szleri bafltaki szle eliflmektedir.

Bu konuflma lkemizde hi flphesiz, toplumun tepkisiyle karfllanacak olmaldr.

Hi flphesiz-olmaldr: Birinci sz kesinlik, ikinci sz ise tahmin ve olaslk bildiriyor.Bu yzden de eliflkilidir.

Bu yaz ben, geen yldan kalan iznimle birlikte afla yukar tam krk iki gn izin kullandm.

Afla yukar-tam: Afla yukar sz tahmin, tam sz kesinlik bildirir.

Dilimizdeki umut szc, Farsadaki md szcnn tam karfll gibi birfley.

Tam-gibi: Tam sz kesinlik, gibi sz buradaki anlamyla tahmin bildiriyor. kisi birarada eliflkiye yol ayor.

Onu kurtarmak kesinlikle mmkn olmayabilirdi.

Kesinlikle-olmayabilirdi: Kesinlikle szcnden sonra tahmin bildiren Olmayabilir-di eliflki oluflturuyor.

Mstakbel seimlerde milletvekili namzetlerimizi aday yoklamas ile tesbit edeceiz.

Mstakbel-seim, namzet-aday, yoklama-tesbit: Bir blm dilimizden atlmfl olan,bir blm de yeni saylabilecek bu szcklerin ayn cmle iinde yer almas kifliliin dileyansmas demek olan slp (biim) bakmndan bir eliflkiye yol ayor.

Emrinizi yerine getirmeyi dev telkki eder, hrmetlerimi sunarm.

Emir-dev-telkki-hrmet-sunmak: Bu szckler de anlatmda eliflkiye yol ayor.Dorusu Buyurularnz (isteklerinizi) yerine getirmeyi dev sayar, sayglarm sunarm.olmalyd.

Afladaki bozuk cmleler iinde, eliflen szlerin yer ald rnek hangisidir?A. yi bir kadn, her zaman erkeine yardmc olur.B. Eminim ki annem, bu konuda en ok ac duyan insan olsa gerek.C. Denizi sev ama kyda dur.D. Tok an halinden anlamaz.E. Deerli arkadafllarma derin sayglar sunarm.

Yant: B flkkndaki eminim ki sz kesin yarg bildirir. Olsa gerek szyse tahmin ve olaslk bil-diriyor. Bir yargnn hem kesinlik hem de olaslk iermesi eliflkilidir.

132 Trk Di l i

S IRA S ZDE

133nite 8 - Anlat m Bozukluklar - I : Szck Yanl fl lar

zet

yi ve doru anlatm niin nemlidir?

Dilimizi kullanrken, bir blm dilin kurallarnbilmemekten, bir blm de bu kurallar uygula-mamaktan kaynaklanan yanlfllar yapyoruz. Ge-rek szl anlatmda, gerekse yazl anlatmda orta-ya kan bu tr yanlfllara anlatm bozukluklarad verilmektedir.

Anlatm, zelliine ve niteliine gre aflama gs-

terir: Doru anlatm, iyi anlatm, gzel anlatm.

Szcklerle ilgili, ska yaplan anlatm bozukluk-

lar nelerdir, bu bozukluklar nasl dzeltebiliriz?

Szcklerle ilgili anlatm bozukluklarn flu bafllk-lar altnda incelenir:- Yaplar yanlfl olan szckler- Birbirleriyle karfltrlan szckler- Yanlfl anlamda kullanlan szckler- Gereksiz szckler- Gereksiz yardmc Eylemler- eliflen szler- Tekrarlar (yinelemeler)

1A M A

2A M A

SevgilerdeSevgilileri, yarnlara braktnzekingen, tutuk, saygl.Btn yaknlarnzSizi yanlfl tand.

Bitmeyen ifller yznden(Siz byle olsun istemezdiniz)Bir bakfl bile yeterken anlatmaya herfleyiKalbinizi dolduran duygularKalbinizde kald.

Siz genifl zamanlar umuyordunuzirkindi dar vakitlerde bir sevgiyi sylemek.Yllarn telafllarda bu kadar abukGeecei aklnza gelmezdi.

Gizli bahenizdeAan iekler vard,Gecelerde ve yalnz.Vermeye az buldunuzYahut vakit olmad.

Behet NECATGL

134 Trk Dili

Kendimizi Snayalm1. niversiteye kesin kayt yaptrmak iin, ayryeten pa-ra yatrmak gerekmiyor.Bu cmledeki anlatm bozukluunu gidermek iin, afla-dakilerden hangisi yaplmaldr?

a. Gerekmiyor szc yerine flart deil szgetirilerek

b. Kesin szc gerekmiyordan nce getirilerekc. Yatrmak szc yerine demek getirilerekd. Ayryeten szc yerine ayrca getirilereke. in szc gerekmiyordan nce getirilerek

2. Baflarszl yznden, okuldan atldn yakinenbiliyorum.Bu cmledeki anlatm bozukluu, afladakilerden hangi-siyle giderilebilir?

a. Yakinen szc yerine yakndan getirilerekb. Biliyorum szc yerine gryorum getirilerekc. Yznden szc biliyorumdan nce getirilerekd. Yznden szcnn yerine nedeniyle

getirilereke. Atldn szc yerine uzaklafltrldn

getirilerek

3. Baflkalarnn kuyusunu sinsice kazaraktan, iyi insanolunamayacan bilmiyor musun? cmlesindeki anlatmbozukluu, afladakilerden hangisiyle giderilebilir?

a. nsan szc yerine vatandafl getirilerekb. Kazaraktan yerine kazarak getirilerekc. Bilmiyor musun? yerine anlamyor musun

getirilerekd. Kuyusunu szc cmlenin baflna getirilereke. Bir yere sznden nce hi szc getirilerek

4. Sahradaki lmcl akreplerin, her yl binlerce insa-nn lmne yol at konusunda, ciddi bilgilerimiz var.Bu cmledeki anlatm bozukluu, afladakilerden hangi-siyle giderilebilir?

a. Bilgilerimiz szc yerine kantlarmz getirilerekb. Yol at sznden sonra binlerce szc

getirilerekc. Binlerce szc bilgilerimizden nce getirilerekd. lmcl szcnn yerine ldrc getirilereke. Yol at sz yerine, neden olduu getirilerek

5. Bu iki konuyu birbirine karfltrmayalm. Aralarndakk de olsa bir ayrnt var.Bu cmledeki anlatm bozukluu, afladakilerden hangi-siyle giderilebilir?

a. Bu szc atlarakb. Ayrnt szc yerine fark getirilerekc. Kk szc de ile birleflik yazlarakd. ki szcnn yerine kadar getirilereke. Karfltrmayalm szc yerine ayralm

getirilerek

6. fiiddetli rzgr sayesinde yangn ksa srede sitenintmn kaplad. cmlesindeki anlatm bozukluu, afla-dakilerden hangisiyle giderilebilir?

a. Ksa srede szc yerine bir anda szgetirilerek

b. Kaplad szc yerine yayld getirilerekc. Tmn szc yerine tamamn getirilerekd. Sitenin szc yerine siteye getirereke. Sayesinde szc yerine yznden getirilerek

7. st ste yaflanan ekonomik krizler, pek ok kkiflletmenin kapanmasn salad. Bu cmledeki anlatm bozukluu, afladakilerden hangi-siyle giderilebilir?

e. Kapanmasn szc yerine iflasn getirilerekb. Kapanmasn salad szc yerine kapanma-

sna yol at sz getirilerekc. Yaflanan szc yerine pek oktan nce

getirilerekd. Pek ok sz atlarake. Kk szcnn yerine irili ufakl sz getirilerek

8. Souk hava dalgasnn, hafta sonunda da etkisi sr-meye devam edecek.Bu cmledeki anlatm bozukluu, afladakilerden hangi-siyle giderilebilir?

a. Dalgasnn szc yerine cephesinin getirilerekb. Srmeye szc atlarakc. Etkisini szc yerine tesirini getirilerekd. Devam edecek sz atlarake. Srmeye szc, dalgas szcnn sonu-

na getirilerek

9. Tkanan trafik yznden binlerce taflt arac, kilomet-relerce uzunlukta kuyruk oluflturmufltur. cmlesindeki an-latm bozukluu, afladakilerden hangisiyle giderilebilir?

a. Yznden szc yerine nedeniyle getirilerekb. Arac szc atlarakc. Uzunlukta szc yerine uzaklkta getirilerekd. Oluflturmufltur szc yerine olmufltur getirilereke. Taflt szc atlarak

135nite 8 - Anlat m Bozukluklar - I : Szck Yanl fl lar

10. Evle ayn anda teslim alacamz mobilya takm dastelik cabas. Bu cmledeki anlatm bozukluu, afladakilerden han-gisiyle giderilebilir?

a. Cabas szcnden sonra olacak getirilerekb. Birlikte szc yerine beraber getirilerekc. stelik szc atlarakd. Takm szc da ile birlefltirilereke. Cabas szc atlarak

Yaflamn inden

fiyle Falan OlmakGenlerin nasl konufltuu, hem yazar olarak hem ret-men olarak beni ok ilgilendiriyor.

...Bir dil bilinci kazandrlabiliyor muyuz onlara?Gzlediim kadaryla, szcn Trkesini aramak,

bulmak ve kullanmak iin rnein bizim kuflaktakileringsterdii aba pek yok onlarda.

...Kullanm giderek yaygnlaflan yabanc szckler iin

de bir zenme duygusu iine sokuluyor genler. Yes;evetin yerini almak zere; O.K. (okey), alright (ol-rayt) sradanlaflt; bye (bay) yetmiyor, usla, slevedalaflyorlar artk. Yine, yabanc zentisiyle olsa gerekher tmceden deil, her szck beinden sonra Ta-mam m? diye kendilerini onaylatma gerei duyuyorlar:Sper bir mzik, tamam m; adam paraya bir girdi, ta-mam m; yklyor her taraf, tamam m?

...Gen sunucularn, izleyicilerden Kocaman alkfl! iste-

diine ok tank olmuflsunuzdur. Bu, somut byklkleriin kullandmz kocaman szc, bir bakyorsunuziyi dilekleri sunmak iin kullanlyor: Kendinize koca-man iyi bakn.

Art szc de moda syleyifllerden biri. Matematikterimi olmaktan kt, Orada kalmak size mesleki adanne tr artlar getirdi? biiminde, sunucularn diline girdi,renci genliin dilinde de dahas, fazlas, stelik anla-mnda kullanlarak hzla yaygnlaflyor. fiu konuflma kalbhi kimsenin yabancs deil; Gerekten ok gzel, art...

Genlerin anlatabilmek iin ne skntlar ektiini gr-mek iimi actyor. Eer, flayet... diye sze bafllayan bir

gencin anlatma sknts yok mu? Fakat, ama, yani... di-ye kvranan bir gencin? zellikle flu yani szc... Herkullanmnda bilin ki konuflan, meramn anlatabilmekiin kvranyor, yardm istiyor. Yani, yani deyip dile ge-tiremedii o fleyin, varsa bir ad, onu bulmaya alflyor.Rahat konufluyor grnenlerden bir blmnn ses tak-litlerine ne kadar ok yer verdii de gzmden kamyor:Harflfl diye dikildim nne, fllak diye attm ktlar.

Bu anlatamamak yznden bir moda daha hzla yay-gnlaflmakta. fiaflknl, sevinci, mutluluunu, ksaca duy-gularn anlatmaya alflan gen, yzn, gerekiyorsabedenini o duygunun anlatmna sokup bir eflit pan-domima yapyor: Ben byle falan oldum.Genlerimize ana dillerini ustaca kullanmay retemez-ken onlardaki gizli tiyatro yeteneini mi ortaya karyoruzacaba?

Feyza HEPLNGRLER

Dn akflam gen bir flairin evinde toplandk. Misafirler-den biri kitaplktan ekip kard bir kitaba dald, birbaflkas da limonata ve breklerin verdii hofllukla gevfle-dii sra, ev sahibi bana taslak halindeki bir fliirini okuya-rak fliir zerindeki dflncemi sordu. Ben fliir bitmedenbir fley sylememe imkan olmadn anlattm. O steledive taslak halindeki fliiri deil de iindeki fikirleri naslbulduumu sylememi istedi. Ben, de nemli olann fi-kirler deil de fliir olabileceini akladm. Ama, bir evvel-ki sz zerinde inat edince ben de ona MallarmeninDegasyaya olan yantn tekrarladm:fiiir, fikirlerle deil, kelimelerle yazlr.

Salah BRSEL

Yararlanlan KaynaklarAksoy, . A. (1991). Dil Yanlfllar. stanbul: Adam

Yaynlar.Baraz, T. (1989). Trk Dili. Eskiflehir: Anadolu niversi-

tesi Akretim Fakltesi Yayn. Baraz, T. (1992). Noktalama-Yazm Kurallar. stanbul:

Cem Yaynevi.Hatibolu, A. N. (2000). niversitede Trk Dili Dersle-

ri. Ankara: Sekin Yaynevi.Hepilingirler, F. (1999). Trke Off. stanbul: Remzi

Yaynevi.

Yant Anahtar1. d Yantnz farklysa Yaplar Yanlfl Olan Szckler

blmn tekrar ediniz.2. a Yantnz farklysa Yaplar Yanlfl Olan Szckler

blmn tekrar ediniz.3. b Yantnz farklysa Yaplar Yanlfl Olan Szckler

blmn tekrar ediniz.4. d Yantnz farklysa Birbirleriyle Karfltrlan

Szckler blmn tekrar ediniz.5. b Yantnz farklysa Birbirleriyle Karfltrlan

Szckler blmn tekrar ediniz.6. e Yantnz farklysa Yanlfl Anlamda Szckler

blmn tekrar ediniz.7. b Yantnz farklysa Yanlfl Anlamda Kullanlan

Szckler blmn tekrar ediniz.8. b Yantnz farklysa Gereksiz Szckler blmn

tekrar ediniz.9. b Yantnz farklysa Gereksiz Szckler blmn

tekrar ediniz.10. c Yantnz farklysa Gereksiz Szckler blmn

tekrar ediniz.

136 Trk Dili