Anadolu Üniversitesi Yay›n No: 1417 Aç›kö¤retim Fakültesi Yay›n No: 762

DIfi T‹CARETE G‹R‹fi

Yazar ve Editör

Prof.Dr. Nüvit OKTAY

Anadolu ÜniversitesiAç›kö¤retim Fakültesi

Önlisans Program›

ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹Aç›kö¤retim Fakültesi

Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar›Anadolu Üniversitesi'ne aittir.

"Uzaktan Ö¤retim" tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r.

‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya dabölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›tveya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz,bas›lamaz ve da¤›t›lamaz.

Copyright 2002 by Anadolu University

All rights reserved

No part of this book may be reproducedor stored in a retrieval system, or transmittedin any form or by any means mechanical, electronic,photocopy, magnetic, tape or otherwise, withoutpermission in writing from the University.

D›fl Ticarete Girifl

Kapak Düzeni: Yrd.Doç.Dr. Ergun TUNÇKAN

ISBN 975-06-0155-6

‹çindekiler

Ünite 1 _______________________________________

Günümüzde Dünya Ekonomisi I 1

Dünya Ekonomisinde Gayri Safi Milli Has›la, Büyüme H›z› ve Kiflibafl›na Gayri Safi Milli Ha-

s›la 2, Dünya Ekonomisinde Mal ‹hracat ve ‹thalat› 9, Dünya Ekonomisinde Hizmet ‹hracat ve

‹thalat› 16, Özet 18, De¤erlendirme Sorular›18, Sözlük ve Kavramlar Dizini 19, Yararlan›lan

ve Baflvurulabilecek Kaynaklar 20

Ünite 2 _______________________________________

Günümüzde Dünya Ekonomisi II 21

Dünya Nüfusu ve ‹flgücü 22, Dünyada ‹flsizlik 24, Dünyada Gelir Da¤›l›m› 26, Dünyada Enf-

lasyon 27, Dünyada D›fl Ticaret Hadleri 30, Dünyada Harcamalar 31, Geliflmekte Olan Ülke-

lerde D›fl Borçlar 33, Dünyada Çok Uluslu fiirketler 35, Özet 37, De¤erlendirme Sorular› 38,

Sözlük ve Kavramlar Dizini 39, Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar 39

Ünite 3 _______________________________________

Uluslararas› Ticaret Teorisine Girifl 40

Merkantilizm 41, Klasik D›fl Ticaret Teorisi 41, Heckscher-Ohlin Faktör Oranlar› Teorisi 45,

Uluslararas› Ticareti Aç›klamaya Yönelik Yeni Teoriler 46, Özet 50, De¤erlendirme Sorular›

50, Sözlük ve Kavramlar Dizini 51, Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar 52

Ünite 4 _______________________________________

Ödemeler Bilançosu 53

Döviz Piyasas› 54, Ödemeler Bilançosunun Tan›m› ve Özellikleri 55, Ödemeler Bilançosunun

Hesaplar› 56, Özet 68, De¤erlendirme Sorular› 68, Sözlük ve Kavramlar Dizini 70, Yararlan›-

lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar 70

- III -

Ünite 5 _______________________________________

Türkiye’nin Ödemeler Bilançosu 71

Genel Bir Bak›fl 72, Cari ‹fllemler Hesab›ndaki Geliflmeler 74, Sermaye Hareketleri Hesab›n-

daki Geliflmeler 77, Rezerv Hareketleri Hesab›ndaki Geliflmeler 78, Türkiye’nin D›fl Borçlar›

(Krediler) 79, Türkiye’de D›fl Turizm 83, Türkiye’de Do¤rudan Yabanc› Sermaye Yat›r›mlar›

84, Özet 89, De¤erlendirme Sorular› 89, Sözlük ve Kavramlar Dizini 91, Yararlan›lan ve Bafl-

vurulabilecek Kaynaklar 91

Ünite 6 _______________________________________

Türkiye’nin D›fl Ticareti 92

Dünya Ticaretinde Türkiye’nin Yeri 93, ‹hracat›n Ülkelere Da¤›l›m› 94, ‹thalat›n Ülkelere Da-

¤›l›m› 97, ‹hracat›n Mal Gruplar›na Da¤›l›m› 99, ‹thalat›n Mal Gruplar›na Da¤›l›m› 101, D›fl Ti-

caret Hadleri 102, Özet 103, De¤erlendirme Sorular› 103, Sözlük ve Kavramlar Dizini 104,

Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar 105

Ünite 7 _______________________________________

D›fl Ekonomi Politikas› ve Gümrük Tarifeleri 106

‹ktisat Politikas› ‹çinde D›fl Ekonomi Politikas›n›n Yeri 107, D›fl Ekonomi Politikas›n›n Amaç-

lar› 108, Gümrük Tarifeleri 109, Türkiye’de Gümrük Vergileri 115, Özet 117, De¤erlendirme

Sorular› 117, Sözlük ve Kavramlar Dizini 119, Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar

119

Ünite 8 _______________________________________

Tarife D›fl› D›fl Ekonomi Politikas› Araçlar› ve GATT/DTÖ 120

Tarife Benzerleri 121, Miktar K›s›tlamalar› 123, Görünmeyen Engeller 128, Di¤er Engeller

128, ‹hracat› Teflvik Araçlar› 130, GATT/DTÖ 131, Özet 133, De¤erlendirme Sorular› 134,

Sözlük ve Kavramlar Dizini 135, Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar 135

- IV -

Ünite 9 _______________________________________

Türkiye’de ‹hracatta Devlet Yard›mlar› 136

Girifl 137, Araflt›rma-Gelifltirme (AR-GE) Yard›mlar›n›n Proje Baz›nda Desteklenmesi 137,

Araflt›rma-Gelifltirme (AR-GE) Yard›m› 139, Patent Faydal› Model Belgesi ve Endüstriyel Ta-

sar›m Harcamalar›n›n Desteklenmesi 139, Türk Ürünlerinin Yurt D›fl›nda Markalaflmas›, Ta-

n›t›m ve Tutundurmas› ile Türk Mal› ‹maj›n›n Yerlefltirilmesine Yönelik Faaliyetlerin Destek-

lenmesi 140, Uluslararas› Nitelikteki Yurtiçi ‹htisas Fuar›n›n Desteklenmesi 141, Yurtd›fl›nda

Düzenlenen Fuar ve Sergilere Milli Düzeyde veya Bireysel Kat›l›m›n Desteklenmesi 141, ‹fl

Gezilerine Kat›l›m Deste¤i 143, Yurt D›fl›nda Ofis-Ma¤aza Açma, ‹flletme Marka Tan›t›m Fa-

aliyetlerinin Desteklenmesi 143, Pazar Araflt›rmas› Deste¤i 144, Çevre Maliyetlerinin Destek-

lenmesi 146, Baz› Tar›msal Ürünlerde ‹hracat ‹adesi Yard›mlar› 146, ‹stihdam Yard›m› 147,

E¤itim Yard›m› 147, ‹hracatta KDV ‹stisnas› ve ‹adesi 148, Türk Exim-Bank Kredi Deste¤i

148, Özet 151, De¤erlendirme Sorular› 151, Sözlük ve Kavramlar Dizini 153, Yararlan›lan ve

Baflvurulabilecek Kaynaklar 153

Ünite 10 ______________________________________

Bölgesel ve Ekonomik Birleflmeler 155

Bölgesel Ekonomik Birleflmeler ve Türleri 156, Bölgesel Ekonomik Birleflmelerin Etkileri 158,

Uygulamada Bölgesel Ekonomik Birleflme Hareketleri 160, Özet 169, De¤erlendirme Sorula-

r› 169, Sözlük ve Kavramlar Dizini 170, Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar 171

Ünite 11 ______________________________________

Avrupa Birli¤i 172

Tarihçe 173, Avrupa Birli¤i’nin Amaçlar› 174, Avrupa Birli¤i’nin Organlar› 174, Avrupa Birli-

¤i’nin Ortak Politikalar› 179, Avrupa Birli¤i’nin Mali Araçlar› 186, AB’nin Üçüncü Ülkelerle ‹lifl-

kileri 187, Özet 189, De¤erlendirme Sorular› 189, Sözlük ve Kavramlar Dizini 190, Yararlan›-

lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar 191

Ünite 12 ______________________________________

Türkiye-Avrupa Birli¤i Ekonomik iliflkiler 192

Girifl 193, Türkiye-AB Ortakl›k Organlar› 194, Türkiye-AB ‹liflkilerinde Dönemler 195, AB’nin

Türkiye’ye Yönelik Hibe ve Kredileri 210, Özet 213, De¤erlendirme Sorular› 213, Sözlük ve

Kavramlar Dizini 214, Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar 215

- V -

Ünite 13 ______________________________________

Türkiye’de D›fl Ticarete Yard›mc› Kurum ve Kurulufllar 216

D›fl Ticaret Müsteflarl›¤› 217, Hazine Müsteflarl›¤› 218, Gümrük Müsteflarl›¤› 218, ‹hracatç›

Birlikleri 220, ‹hracat› Gelifltirme Etüd Merkezi (‹GEME) 221, TC. Merkez Bankas› 222, Türk

Eximbank 225, Türk Standartlar› Enstitüsü (TSE) 226, Nakliye fiirketleri 226, Ticaret ve Sa-

nayi Odalar› 227, Faktöring ‹fllemi Yapan fiirketler 228, Uluslararas› Gözetim fiirketleri 228,

Yurt ‹çi Bankalar-Finans Kurumlar› 229, Muhabir Bankalar 229, Türkiye’nin Yurt D›fl›ndaki

Ekonomi ve Ticaret Müflavirlikleri 230, Gümrük Müflaviri 230, Ticaret ve Sanayi Odalar› ve

Türkiye Ticaret, Sanayi, Deniz Ticaret Odalar› ve Ticaret Borsalar› Birli¤i (TOBB) 230, Özet

232, De¤erlendirme Sorular› 232, Sözlük ve Kavramlar Dizini 234, Yararlan›lan ve Baflvuru-

labilecek Kaynaklar 234

Ünite 14 ______________________________________

Uluslararas› Mali ve Ekonomik Kurulufllar: IMF ve Dünya Bankas› 235

Uluslararas› Para Fonu (IMF) 236, Dünya Bankas› 239, Özet 240, De¤erlendirme Sorular›

240, Sözlük ve Kavramlar Dizini 241, Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar 242

Ünite 15 ______________________________________

Di¤er Uluslararas› Mali ve Ekonomik Kurulufllar 243

Avrupa Yat›r›m Bankas› (European Investment Bank-EIB) 244, Avrupa ‹mar ve Kalk›nma

Bankas› (European Bank For Resttlement and Development EBRD) 245, Karadeniz Ekono-

mik ‹flbirli¤i, Ticaret ve Kalk›nma Bankas› (Black Sea Ekonomik Cooperation, Trade and De-

velopment Bank-Bsectd) 245, Afrika Kalk›nma Bankas› (African Development Bank AFDB)

246, ‹slam Kalk›nma Bankas› (IKB Islamic Development Bank-‹DB) 246, Asya Kalk›nma Ban-

kas› (Asian Development Bank, ASDB) 247, Uluslararas› Finans Kurumu (International Fi-

nance Corporation-IFC) 248, Arap Ekonomik Kalk›nmas› Kuveyt Fonu (Kuvait Fund For Arab

Economic Development) 248, Arap Para Fonu (Arab Monetary Fund-AMF) 249, Birleflmifl

Milletler Kalk›nma Program› (United Nations Development Programme-UNDP) 250, Birlefl-

mifl Milletler Kalk›nma Fonu (United Nations Development Fund-UNDF) 251, Birleflmifl Mil-

letler Sinai Kalk›nma Örgütü (United Nations Industrial Development Organization- UNIDO)

252, Milletleraras› Ticaret Odas› (MTO) (International Chamber Of Commerce-ICC) 252,

Uluslararas› Ticaret Merkezi (International Trade Center-Unctad/WTO (ITC)) 253, Özet 253,

De¤erlendirme Sorular› 253, Sözlük ve Kavramlar Dizini 255, Yararlan›lan ve Baflvrulabilecek

Kaynaklar 255

Cevap Anahtar› 256

- VI -

SUNUfi

D›fl ticarete girifl dersi çerçevesinde 4 y›ll›k lisans programlar› kapsam›nda okutulan Ulusla-

raras› ‹ktisat dersinde verilen bilgilerin özellikle uygulamaya dönük olanlar›n› ö¤reneceksiniz.

Yan›s›ra, gelecek y›l alaca¤›n›z Kambiyo Mevzuat›, ‹hracat/‹thalat Uygulamalar›, Gümrükle-

me gibi mesleki dersler için temel oluflturacak bilgiler edineceksiniz.

Bu y›l yeniden düzenlenerek sizlere sunulmufl olan ders kitab›n›zdaki tüm konular› büyük bir

dikkatle okuman›z ara ve de¤erlendirme sorular›n› yan›tlamaya çal›flman›z gerekmektedir.

Konularla ilgili daha fazla bilgi edinmek isteyenler için ünite sonlar›nda yer alan kaynakça yar-

d›mc› olacakt›r.

Yapaca¤›n›z çal›flmalarda flimdiden baflar›lar dilerim.

Editör

Prof.Dr. Nüvit OKTAY

- VII -

KISALTMALAR

AB : Avrupa Birli¤i

AET : Avrupa Ekonomik Toplulu¤u

APEC : Asya Pasifik Ekonomik ‹flbirli¤i

Ar-ge : Araflt›rma-Gelifltirme

AT : Avrupa Toplulu¤u

BAE : Birleflik Arap Emirlikleri

BDT : Birleflik Devletler Toplulu¤u

DF‹F : Destekleme ve Fiyat ‹stikrar Fonu

D‹E : Devlet ‹statistik Enstitüsü

DPT : Devlet Planlama Teflkilat›

DTH : Döviz Tevdiat Hesab›

DTM : D›fl Ticaret Müsteflarl›¤›

DTÖ : D›fl Ticaret Örgütü

DTSfi : D›fl Ticaret Sermaye fiirketleri

GATT : Tarifeler ve Ticaret Genel Anlaflmas›

GSMH : Gayri Safi Milli Has›la

GSY‹H : Gayri Safi Yurtiçi Has›la

‹GEME : ‹hracat› Gelifltirme Etüd Merkezi

IMF : Uluslararas› Para Fonu

KDV : Katma De¤er Vergisi

KKTC : Kuzey K›br›s Türk Cumhuriyeti

KOB‹ : Küçük ve Orta Büyüklükte ‹flletmeler

KOSGEB : Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi Gelifltirme ve Destekleme ‹daresi Baflkanl›¤›

NAFTA : Kuzey Amerika Serbest Ticaret Bölgesi

OECD : ‹ktisadi ‹flbirli¤i ve Kalk›nma Örgütü

ÖB : Ödemeler Bilançosu

- VIII -

SAP : Sat›n Alma Gücü Paritesi

SDfi : Sektörel D›fl Ticaret fiirketi

TCMB : Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankas›

TPE : Türkiye Patent Enstitüsü

TSE : Türk Standartlar› Enstitüsü

TTGV : Türkiye Teknoloji Gelifltirme Vakf›

TÜFE : Tüketici Fiyat Endeksi

ÜD : Üretici Dernekleri

- IX -

Bu üniteyi çal›flt›ktan sonra,

■ D›fl ticaret derslerinde karfl›laflaca¤›n›z çeflitli ülkeler ve ülke gruplar›n›n çeflitli kriterler aç›-

s›ndan dünya ekonomisindeki a¤›rl›klar›n›n ne oldu¤unu ö¤renmifl olacaks›n›z.

■ ‹ki üniteden oluflan günümüzde dünya ekonomisi konusunda iki üniteyi toplu olarak oku-

du¤unuzda özetle de olsa günümüzün dünyas›ndaki ekonomik geliflmeleri daha iyi anla-

man›za yard›mc› olacak temel bilgileri edinmifl olacaks›n›z.

■ Dünya Ekonomisinde Gayri Safi Milli Has›la, Büyüme H›z› ve Kiflibafl›na Gayri Safi Milli

Has›la

■ Dünya Ekonomisinde Mal ‹hracat ve ‹thalat›

■ Dünya Ekonomisinde Hizmet ‹hracat ve ‹thalat›

■ Özet

■ De¤erlendirme Sorular›

■ Sözlük ve Kavramlar Dizini

■ Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar

Bu üniteyi daha iyi anlayabilmeniz için;

■ Baz› makro iktisat kavramlar›n› (GSMH, Büyüme H›z›, Kiflibafl›na GSMH gibi) iktisat kitap-

lar›n›zdan okuyarak iyice kavraman›z yarar sa¤layacakt›r.

■ Bir dünya atlas›n› önünüze al›p nüfus, yüzölçüm, gibi baz› göstergeleri de dikkate alarak

üniteyi çal›flman›z hat›r›n›zda kal›c›l›¤› artt›racakt›r.

■ Ünitedeki tablolardaki tüm rakamlar› ezberlemeye çal›flman›z gereksizdir. Bunlar size bir

fikir vermek için verilmifltir. Ancak özellikle vurgulanan baz› temel göstergeleri ve e¤ilimle-

ri ö¤renmeniz gerekmektedir.

ÜN‹TE1Günümüzde Dünya

Ekonomisi I

Amaçlar

‹ç indeki ler

Öneri ler

1. DÜNYA EKONOM‹S‹NDE GAYR‹ SAF‹ M‹LL‹ HASILA, BÜYÜME HIZI VEK‹fi‹BAfiINA GAYR‹ SAF‹ M‹LL‹ HASILA

1.1. Gayri Safi Milli Has›la

Bir ülkenin ekonomisinin büyüklü¤ü hakk›nda genel bir fikir edinilmek istenildi¤inde bilinmesi

gereken ekonomik göstergelerden biri, belki de birincisi o ülkenin gayri safi milli has›las›d›r.

Çünkü o rakam sayesinde o ülkede bir y›l içerisinde gerçekleflen toplam gelir, toplam üretim

veya toplam harcamalar düzeyi hakk›nda kabaca da olsa bilgi sahibi olmufl oluruz. Bu raka-

m› önceki y›llarla karfl›laflt›rarak büyüme (veya küçülme) h›z›, baflka ülkelerin rakamlar›yla

karfl›laflt›rarak dünya ekonomisinde ülkenin yeri hakk›nda yine çok genel çizgilerle bir fikir sa-

hibi oluruz. Gayri safi milli has›lan›n kendisi için yap›lan bu de¤erlendirmelerin hepsini alt sek-

törleri ve üretim gruplar› için hatta tek tek herbir mal veya hizmet türü için de yapmak müm-

kündür. Böylece bunlar›n giderek büyüyüp büyümedi¤ini ya da dünyadaki rakiplerine göre du-

rumlar›n›n ve performanslar›n›n hangi yönde de¤iflim gösterdi¤ini de¤erlendirebilecek duru-

ma geliriz. Bütün bu analizleri tek bir y›l için de¤il de belli bir periyot için yapt›¤›m›zda ise ül-

ke ekonomilerinin ve sektörlerinin son üç, befl, on, yirmi, otuz vb. y›ldaki geliflim trendi orta-

ya ç›kar ki böylelikle de ülkelerin ekonomik büyüme savafl›nda toptan ve sektör (mal) baz›n-

daki performanslar›n› yorumlamak ve karfl›laflt›rmak mümkün hale gelir.

GSMH de¤erlerinin ülkelerin gerçek sat›n alma güçlerini yans›tmayabilece¤i yolundaki elefl-

tiriler k›smen do¤ru olsa bile bir y›ldan di¤erine olan de¤iflimlerini (olumlu veya olumsuz) eko-

nomik geliflmeyi haber verme özelli¤i inkar edilemez bir gerçektir. Dolay›s›yla ekonomik bü-

yüme (veya küçülme) e¤ilimini GSMH de¤erlerindeki geliflmelere bakarak belirlemek müm-

kündür.

Kay›td›fl› ekonominin tüm ekonomi içindeki pay›, kurun gerçekçi bir fiyatlama yap›lmas›na el-

veriflli olup olmad›¤›, evlerde yap›lan üretimin toplam üretim içindeki pay›, stoklanm›fl servet

unsurlar›n›n büyüklü¤ü gibi faktörler baz› ülkelerin GSMH’lar› düflük de olsa sat›n alma güç-

lerinin ve tükettikleri mal ve hizmet miktar›n›n nispeten yüksek olmas›n›n nedenlerini aç›kla-

makta kullan›lmaktad›r. Sat›nalma gücü paritesine göre yap›lan GSMH ölçümleri bu tür fak-

törleri de dikkate ald›¤› için Türkiye’de dahil baz› ülkelerde daha yüksek GSMH de¤erlerine

ulafl›lmas›na yol açabilmektedir.

Tablo 1.1.’de 1998 y›l› itibariyle sat›n alma gücü paritesine (SAP) göre dünyan›n en büyük 20

ekonomisi s›ralanm›flt›r:

- 2 -

Tablo 1.1. Sat›nalma Gücü Paritesi Kriterine Göre Dünyan›n En Büyük Ekonomileri (1998) (Milyar $).

Kaynak: Dünya Bankas›.

Tablo 1.1.’de görüldü¤ü gibi dünyan›n en büyük ekonomisi hem GSMH aç›s›ndan hem de

SAP’a göre hesaplanm›fl GSMH yönünden ABD’dir. GSMH’a göre s›ralamada dünyan›n 7.

büyük ekonomisi olan Çin, SAP’a göre 2., 11. büyük ekonomisi olan Hindistan 4., 22. büyük

ekonomisi olan Türkiye ise 17. s›raya ç›kmaktad›r.

SAP dikkate al›nmad›¤› taktirde dünyan›n GSMH’lar›na göre en büyük ekonomileri s›rayla;

ABD, Japonya, Almanya, Fransa, ‹ngiltere’dir.

1998 y›l›ndaki durum aradan geçen 3 y›lda bir miktar de¤iflmifltir. Özellikle yaflan›lan ekono-

mik kriz Türkiye’nin yerinin önemli ölçüde gerilemesine sebep olmufltur. Tablo 1.2.’de görül-

dü¤ü gibi 2001 y›l› itibar›yla Türkiye 22. s›radan 28. s›raya gerilemifl ve GSMH’s› 148 milyar

dolar düflmüfltür. Dünyan›n en büyük ekonomileri s›ralamas›nda ilk befl de¤iflmemifl, ABD,

Japonya, Almanya, ‹ngiltere ve Fransa olarak s›ralanm›flt›r. Yaln›z ‹ngiltere, Fransa ile yer de-

¤ifltirerek 5.likten 4.lü¤e ç›km›flt›r. ‹lk on s›rada yer alan ülkeler aras›nda say›lan Brezilya on-

birinci s›raya düflerken yerini Meksika alm›flt›r.

- 3 -

ÜlkelerSAP'a Göre

GSMHGSMH

ABD 7903 7903Çin 3779 923Japonya 2982 4089Hindistan 2018 427Almanya 1807 2179Fransa 1200 1465‹ngiltere 1185 1264‹talya 1173 1157Brezilya 1070 767Rusya 907 331Meksika 714 368Kanada 691 580‹spanya 628 555Güney Kore 616 398Endonezya 490 130Arjantin 424 290Türkiye 419 200Avustralya 409 387Hollanda 350 389Güney Afrika 343 136Tayland 338 131

Tablo 1.2. Dünyan›n En Büyük Ekonomileri (2001).

Kaynak: IMF, World Economic Outlook, April 2002.

Sat›nalma gücü paritesine göre veya do¤rudan GSMH de¤eri aç›s›ndan

dünyan›n en büyük ekonomileri s›ralamas›nda son y›llarda ne gibi de¤i-

fliklikler olmufltur?

Dünya GSMH’›n› veya üretimini oluflturan tar›m, sanayi ve hizmetler sektörlerindeki üretim-

den s›nai üretimin temel sektörler itibar›yla ve OECD üyesi ço¤u geliflmifl ülkeler baz›nda na-

s›l de¤iflikli¤e u¤rad›¤› Tablo 1.3.’de gösterilmifltir.

Tablo 1.3. Dünyada Endüstriyel Ç›kt› Düzeyi - 2000 (1995=100).

Kaynak: OECD.

- 4 -

S›raNo

ÜlkelerGSMH

(Milyar $)S›raNo

ÜlkelerGSMH

(Milyar $)1 ABD 10.208,13 16 Rusya 309,9452 Japonya 4.148,649 17 Tayvan 282,2393 Almanya 1.847,345 18 Arjantin 269,4774 ‹ngiltere 1.424,489 19 ‹sviçre 246,9455 Fransa 1.307,056 20 Belçika 227,3746 Çin 1.158,700 21 ‹sveç 209,8217 ‹talya 1.089,408 22 Avusturya 188,6808 Kanada 699,991 23 Polonya 176,2749 Meksika 617,865 24 Suudi Arabistan 166,693

10 ‹spanya 582,225 25 Norveç 163,71211 Brezilya 504,391 26 Hong Kong 161,87012 Hindistan 480,903 27 Danimarka 161,40513 G.Kore 422,165 28 Türkiye 147,94714 Hollanda 380,317 29 Endonezya 145,50115 Avustralya 357,433

ÜlkelerToplam

‹malat (%De¤iflim)

KimyasalÜretim (%De¤iflim)

TemelMetaller (%

De¤iflim)

MotorluAraçlar (%De¤iflim)

Makine veEkipman

(% De¤iflim)Kanada 125,4 114,3 112,6 138,7 103,2ABD 132,8 121,6 115,1 125,0 114,8Japonya 105,1 104,3 100,4 106,1 97,8Avustralya 113,4 - 111,4 115,4 -Avusturya 137,9 134,4 128,4 201,3 138,8Belçika 116,1 136,3 105,9 100,0 102,4Danimarka 118,5 162,5 119,6 131,2 104,6Finlandiya 147,2 123,9 130,1 142,3 117,1Fransa 117,5 119,4 111,6 145,8 112,8Almanya 119,5 119,6 109,0 147,6 115,7Yunanistan 107,2 118,6 111,0 178,8 109,4‹rlanda 147,6 208,1 108,7 114,8 127,7‹talya 106,9 107,7 101,1 116,0 109,0Hollanda 113,7 115,5 108,5 142,8 113,0Portekiz 114,5 111,6 132,5 134,5 103,7‹spanya 120,4 115,5 123,9 147,8 123,7‹sveç 126,0 135,9 106,8 149,2 93,5‹ngiltere 103,8 112,6 89,8 104,3 89,2Norveç 104,1 107,1 116,7 - 11,2‹sviçre 122,6 163,0 119,6 124,4 121,9Türkiye 123,0 140,1 120,9 162,8 129,1

2000 y›l›nda toplam imalat›n› 1995’e göre en fazla artt›ran OECD ülkesi ‹rlanda olmufl (%

147) ikinci s›ray› ABD alm›flt›r (% 133). Kimyasal üretim art›fl›nda ‹rlanda ilk s›ray› al›rken (%

208), ‹sviçre (% 163)’le ikinci s›ray› alm›flt›r. Temel metaller üretiminde Portekiz (% 132,5) ve

Finlandiya (% 130,1) ilk iki s›ray› paylaflm›fllard›r. Motorlu araç üretiminde art›flta % 201,3’le

Avusturya birinci, % 178,8’le Yunanistan ikinci olmufltur.

Makina ve ekipman üretimindeki art›flta ise % 138,8’le Avusturya birinci, % 129,1 ile Türkiye

ikinci olmufltur.

Dünya s›nai üretiminde önde gelen OECD üyesi ülkelerin 1995’ten 2000’e

s›nai üretimleri hangi sanayi dallar›nda ne ölçüde artm›flt›r?

1.2. Büyüme H›z›

Bir ekonomide GSMH’n›n bir y›ldan di¤erine art›fl h›z› demek olan büyüme h›z› aç›s›ndan

1995-2001 aras›ndaki döneme bakt›¤›m›zda, geliflmifl ülkelerde ortalama y›lda % 3,3, gelifl-

mekte olan ülkelerde ortalama y›lda % 5,7 oran›nda bir art›fl sözkonusudur. Bölgesel bazda

ise, yeni sanayileflmifl Asya ülkelerinde y›ll›k ortalama % 5,6, Afrika ülkelerinde % 3,4, orta-

do¤u ülkelerinde % 4,3’lük art›fllar gerçekleflmifltir. Türkiye için bu dönemde y›lda % 3,2’lik or-

talama art›fl gerçekleflmifltir. Türkiye böylece son 7 y›lda hem geliflmifl hem de geliflmekte

olan ülkelerin ortalama büyüme h›z›n›n gerisinde kalan bir performans göstermifl olmaktad›r.

Bu arada dünya ülkelerinin toplam GSMH’lar›n›n 1999’da 31,6, 2000’de 32,3 trilyon dolar›

buldu¤unu, böylece 1999’da % 3,0, 2000’de % 4,7’lik büyüme h›zlar›n›n gerçekleflmifl oldu-

¤unu karfl›laflt›rma yaparken gözönünde tutmakta yarar vard›r.

Ülkelerin yapt›klar› mal ve hizmet ithalat› hem gayri safi milli has›lalar›n›n hem de gayri safi

milli has›lalar›ndaki de¤iflimin bir fonksiyonudur. ‹thalat/GSMH ortalama ithalat e¤ilimini, itha-

lattaki de¤iflim/GSMH’daki de¤iflim, marjinal ithalat e¤ilimini verir. Örne¤in ortalama ithalat

e¤ilimi 0,10 ise o ülkede GSMH’n›n % 10’u kadar ithal mal talebi var demektir. Dolay›s›yla

zengin ve GSMH’› yüksek ülkelerin veya GSMH’› yüksek olmasa da yabanc› mala düflkün in-

sanlar› olan ülkelerin ithalat› da yüksek olacak demektir.

Örne¤in GSMH’› 10 trilyon dolar olan ABD’de ortalama ithalat e¤ilimi % 10 ise y›ll›k ithalat›n

1 trilyon dolar civar›nda olmas› beklenir. ‹hracatç› ülkeler aç›s›ndan ise bu rakam karfl› karfl›-

ya olunan pazar›n büyüklü¤ü hakk›nda bir fikir vermektedir. Ancak GSMH’daki de¤iflimin (bü-

yüme h›z›) yaratt›¤› ilave ithal mal› talebinin büyüklü¤ünü ölçen marjinal ithalat e¤ilimi de ye-

ni pazar imkanlar›n› göstermesi aç›s›ndan önemlidir. Örne¤in Tablo 1.4.’de görüldü¤ü gibi Ka-

tar 1997 y›l›nda ola¤and›fl› bir büyüme h›z› olan % 25,4’lük bir performans sergilemifltir. E¤er

marjinal ithalat e¤ilimi % 20 ise GSMH’daki bu art›fl›n % 20’si (5 te biri) yabanc›lara (ihracat-

ç›lara) dönecek demektir. O halde d›fl ekonomik iliflkiler aç›s›ndan ülkelerin gerçekleflen ve

- 5 -

tahmini büyüme h›zlar›n›n izlenmesi hangi pazar (pazarlarda) yeni f›rsatlar›n do¤du¤unu (ve

do¤aca¤›n›) görme flans›n› yaratmaktad›r. Büyüme h›z› küçük de olsa GSMH’› büyük olan ül-

kelerdeki her (+) büyüme h›z› di¤er ülkeler için önemli ölçüde yeni (ilave) ihracat f›rsat› de-

mektir. Hele ABD gibi dev bir pazarda 1997-98-99 ve 2000’de oldu¤u gibi sürekli olarak y›lda

% 4’ün üzerinde gerçekleflen büyüme h›zlar› ithalat›n yüz milyarlarca dolar artmas›na yol

açarak de¤erlendirebilen ülkeler ve firmalar için yeni ihraç f›rsatlar› yaratm›fl olmaktad›r.

Tablo 1.4. Baz› Ekonomilerde GSMH’n›n Büyüme H›zlar› (1995-2001).

Kaynak: IMF, World Economic Outlook, April 2002.

Tablo 1.4.’de Çin’in istikrarl› olarak yüksek büyüme h›zlar› gerçeklefltirdi¤i (y›ll›k % 7’nin üze-

rinde) gözlenmektedir. Benzer bir geliflme sürekli olarak y›ll›k % 4’ün üzerinde büyüyen Hin-

distan için de söz konusudur.

Büyüme h›z› aç›s›ndan dünya ülkelerinin durumlar› karfl›laflt›r›ld›¤›nda

neler söylenebilir?

- 6 -

Ülkeler 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001‹rlanda 10 7,8 10,8 8,6 10,9 11,5 6Yunanistan 2,1 2,4 3,6 3,4 3,4 4,3 4,1G.Kore 8,9 6,8 5 -6,7 10,9 9,3 3‹spanya 2,8 2,4 4 4,3 4,1 4,1 2,8Avustralya 3,9 3,9 3,7 5,2 4,8 3,2 2,4‹ngiltere 2,9 2,6 3,4 3 2,1 3 2,2Fransa 1,8 1,1 1,9 3,5 3 3,6 2‹talya 2,9 1,1 2 1,8 1,6 2,9 1,8Kanada 2,8 1,6 4,3 3,9 5,1 4,4 1,5‹sviçre 0,5 0,3 1,7 2,4 1,6 3 1,3ABD 2,7 3,6 4,4 4,3 4,1 4,1 1,2Hollanda 2,3 3 3,8 4,3 3,7 3,5 1,1Almanya 1,7 0,8 1,4 2 1,8 3 0,6Japonya 1,5 3,6 1,8 -1 0,7 2,2 -0,4‹srail 6,8 4,5 3,3 2,7 2,6 6,4 -0,6Tayvan 6,4 6,1 6,7 4,6 5,4 5,9 -1,9Çin 10,5 9,6 8,8 7,8 7,1 8 7,3Endonezya 8,2 8 4,5 -13,1 0,8 4,8 3,3Hindistan 7,6 7,5 5 5,8 6,7 5,4 4,3Pakistan 4,9 2,9 1,8 3,1 4,1 3,9 3,4Rusya -4,2 -3,4 0,9 -4,9 5,4 9 5Tayland 9,2 5,9 -1,4 -10,5 4,4 4,6 1,8Türkiye 8,0 7,1 8,3 3,9 -6,1 6,1 -9,4Cezayir 3,8 3,8 1,1 5,1 3,2 2,4 3,5M›s›r 4,7 5 5,3 5,7 6 5,1 3,3‹ran 3,2 5,9 2,7 3,8 2,6 4,9 5,1Katar 2,9 4,8 25,4 6,2 5,3 11,6 7,2Kuveyt 9,6 1,5 2,3 3,7 -1,7 1,7 2,7Suriye 5,8 4,4 1,8 7,6 -2 2,5 2,5Arjantin -2,8 5,5 8,1 3,8 -3,4 -0,8 -3,7Brezilya 4,2 2,6 3,3 0,2 0,8 4,4 1,5fiili 10,8 7,4 6,6 3,2 -1 4,4 2,8

Dünya üretimi 1996’da % 4,3, 1997’de % 4,2, 1998’de % 2,5, 1999’da ise % 3 artm›flt›r.

Buna karfl›l›k 2000 y›l›nda dünya ekonomisinde son onbefl y›l›n en büyük büyüme oran› göz-

lenmifl ve dünya üretimi % 4,7 artm›flt›r. Ancak bu e¤ilimin ayn› ölçüde 2001’de devam etme-

yece¤i tahmin edilmektedir. IMF, 2001’de dünya üretiminin % 2,6 artaca¤›n› tahmin etmekte-

dir. Kuflkusuz bu tahminlerde 2001 Eylül’ündeki terörist sald›r› sonras› yaflanan politik ve eko-

nomik geliflmelerin etkisi de bulunmaktad›r.

Türkiye’nin birinci derecede ihraç pazar› olan Euro bölgesindeki ekonomik büyüme h›z› 2000

y›l›n›n ikinci yar›s›ndan itibaren yavafllamaya bafllam›fl ve bu e¤ilim 2001’de de devam etmifl-

tir. Ekonomik yavafllaman›n, hayvan hastal›klar› nedeniyle artan g›da fiyatlar›n›n ve yüksek

petrol fiyatlar›n›n reel gelirde oluflturdu¤u bask› sonucunda zay›flayan iç talep büyümesi ve

hisse senedi piyasalar›ndaki düflüfller ile iletiflim ve teknoloji sektörlerinin zor duruma girme-

si gibi faktörlerden kaynakland›¤› belirtilmektedir. Global talebin zay›flamas› sonucunda ihra-

cat ve ithalat büyüme h›zlar›nda gözlenen azalma da yavafllamaya katk›da bulunmufltur. Av-

rupa Merkez Bankas›’n›n 2000 y›l› boyunca faiz oranlar›n› artt›rm›fl olmas› da bölgenin eko-

nomik büyümesinde 2001 y›l›nda gözlenen yavafllamaya katk›da bulunmufltur. En büyük ih-

raç pazar›m›z olan Almanya’da brüt sabit sermaye yat›r›mlar› gerilemifltir. Euro bölgesinin

ikinci büyük ekonomisi olan Fransa ekonomisi ise vergi indirimleri ve süregelen istihdam ar-

t›fl› sayesinde global durgunlu¤a karfl› göreceli olarak karfl› koyabilmifltir. Euro bölgesinin ak-

sine, ‹ngiltere de iç talep gücünü korumufltur. Güçlü iç talep zay›fken, al›nan maliye tedbirle-

ri de harcamalara destek vermifltir. Bu geliflmeler sonucunda ve 11 Eylül olaylar›ndan sonra,

IMF taraf›ndan, Avrupa Birli¤i ve Euro Bölgesi üretiminin 2001 y›l›nda yüzde 1,8 büyüyece¤i

tahmin edilmifltir. En büyük d›fl ticaret orta¤›m›z olan Avrupa Birli¤i ülkelerinin d›fl taleplerinin

ve büyümelerinin önümüzdeki dönemde yavafllamas›n›n Türkiye’nin ihracat›na olumsuz yön-

de etkide bulunmas› beklenmektedir.

Dünyan›n en büyük ekonomisi olan ABD ekonomisi 2000’de % 4,1 oran›nda büyümüfltür. An-

cak 2001 y›l›nda girilen durgunluk sonucunda bu oran›n % 1,3 de kalmas› beklenmektedir.

Japonya ekonomisinin 2000’de % 1,3 gibi düflük bir oranda büyüdükten sonra zay›flayan d›fl

talep ve yat›r›mlar›n gerilemesi gibi nedenlerle 2001’de % 0,5 oran›nda bir küçülme ile karfl›

karfl›ya kalaca¤› tahmin edilmektedir.

Di¤er taraftan, 2000’de % 7 oran›nda büyüyen geliflmekte olan Asya ekonomilerinin Japon-

ya’ya olan ba¤›ml›l›klar› nedeniyle 2001’de Çin hariç ancak % 3-4’ü aflmayan oranlarda bü-

yüyebilece¤i tahmin edilmektedir.

2000’de % 4,2 oran›nda büyüme h›z›na eriflen Latin Amerika ülkelerinin Arjantin hariç

2001’de ortalama % 1,7 civar›nda büyüyebilece¤i san›lmaktad›r.

Dünyadaki bafll›ca ekonomik bölgeler itibar›yla 2000 ve 2001 y›l› ekono-

mik büyüme h›zlar› ile ilgili öngörüler nelerdir?

- 7 -

1.3. Kiflibafl›na GSMH

GSMH, ülkelerin üretim gücü hakk›nda çok genel bir fikir verir. Ancak bir ekonomide nihai he-

def insanlar›n refah düzeyinin yükselmesi oldu¤una göre, ülkede yaflayanlar›n refah düzeyi-

ni de¤erlendirebilmek için GSMH yeterli bir gösterge olma niteli¤i tafl›maz. Onun yerine

GSMH/nüfus oran›ndan elde edilen kiflibafl›na düflen GSMH çok daha anlaml› bir gösterge-

dir. Böylece çok kabaca ülkede yaflayan herbir bireyin pay›na bir y›lda yarat›lan toplam üre-

tim de¤erinden ne kadar›n›n düfltü¤ünü ö¤renmifl oluruz. Kuflkusuz bu de¤er gerçekte her-

kese eflit da¤›lmaz. Ancak ayn› durum baflka ülkeler için de geçerlidir. Dolay›s›yla kiflibafl›na

düflen GSMH aç›s›ndan yap›lan karfl›laflt›rmalar farkl› ülkelerin insanlar›n›n birbirlerine göre

refah durumlar›n›n kavranabilmesine önemli ölçüde yard›mc› olur. Nitekim yap›lan çeflitli s›-

n›fland›rmalarda dünya ülkeleri kifli bafl›na düflen GSMH de¤erleri aç›s›ndan grupland›r›l-

maktad›rlar. Örne¤in Dünya Bankas›’n›n yapt›¤› s›n›flamaya göre kifli bafl›na düflen GSMH’s›

760 ABD dolar›na kadar olanlar dünyan›n refah düzeyi en düflük (fakir) ülkeler olarak kabul

edilmektedir. Bu grupta Çad, Togo, Nijerya, Somali, Sudan gibi birçok Afrika ülkesi, Afganis-

tan, Bangladefl, Tacikistan, Hindistan gibi baz› Asya ülkeleri, Honduras, Nikaragua gibi birkaç

Amerika k›tas› ülkesi yer almaktad›r. Avrupa k›tas›nda Bosna Hersek ve Arnavutluk d›fl›nda

bu grupta herhangi bir ülke bulunmamaktad›r.

Kiflibafl›na düflen GSMH’s› 761 ABD dolar› ile 9360 ABD dolar› aras›nda kalan orta düzeyde

refah sahibi ülkelerin 761-3030 dolar dilimindekileri orta-alt, 3031-9360 dolar aras›ndakiler or-

ta-üst gruba dahildir.

Orta-alt gruba; Tunus, Fas, Nambiya, Botswana, Senegal, Kamerun gibi baz› Afrika ülkeleri,

orta Asya’daki Türk Cumhuriyetlerinin ço¤u, Çin, ‹ran, Irak, Suriye, Endonezya gibi baz› As-

ya ülkeleri, Küba, El Salvador, Peru, Kolombiya gibi baz› Orta ve Güney Amerika ülkeleri ile

birkaç Do¤u Avrupa ülkesi (Arnavutluk gibi) dahildir.

Orta-üst grubundaki ülkelere; Afrika’dan Güney Afrika, Gabon, Libya, Asya’dan Güney Kore,

Malezya, Bahreyn, Amerika k›tas›ndan Brezilya, Meksika, fiili, Venezuella, Avrupa k›tas›ndan

Macaristan, Çek Cumhuriyeti, Slovenya, Estonya örnek gösterilebilir.

Türkiye’nin 1998’de 3255 ABD dolar›na kadar yükselen kifli bafl›na GSMH’s› 2000’de 2965,

2001’de 2160 ABD dolar›na kadar düfltü¤ü için Türkiye orta-üstten orta-alt refah düzeyine sa-

hip ülkeler grubuna inmifl bulunmaktad›r.

Dünyada refah düzeyi en yüksek ülkelerin yer ald›¤› grup kiflibafl›na GSMH’s› 9361 ABD do-

lar›ndan daha yüksek olan ülkeleri kapsamaktad›r. Dünyan›n zenginleri demek olan bu gru-

ba AB’ne üye onbefl ülkenin yan›s›ra Avrupa k›tas›ndan ‹sviçre, Norveç, Andora, San Marino,

Güney K›br›s, Lihtenfltayn, ‹zlanda gibi ülkeler, Asya k›tas›ndan Avustralya, Yeni Zelanda, Ja-

ponya, Singapur, Tayvan, Brunei, Suudi Arabistan, Kuveyt, Birleflik Arap Emirlikleri, Katar, ‹s-

rail, Amerika k›tas›ndan ABD, Kanada, Cayman Adalar›, Virgin Adalar› ve Bermuda dahildir.

- 8 -

Bunlar›n bir k›sm› ise 9361 dolar›n çok üzerine ç›kabilmektedir (Örne¤in ‹sviçre’de 36 bin,

Lüksemburg’da 42 bin, Japonya’da 33 bin, ABD’de 32 bin, Almanya’da 26 bin dolar).

Kifli bafl›na GSMH ülkeyi temsil eden herhangi bir kiflinin pay›na düflen ortalama GSMH de-

¤erini gösterirken gerçekte bu de¤er gelirin topluma dengeli veya dengesiz da¤›l›m›na göre

de¤iflir. Örne¤in 1990 y›l› itibar›yla dünyada en zengin % 20’lik nüfus dilimi dünya gelirinin %

80’ini, geri kalan % 80’lik dilim ise % 20’sini almaktad›r.

O halde dünyada gelir da¤›l›m›n›n genel olarak dengesiz oldu¤u söylenebilir. Bu dengesizlik

az geliflmifllerde daha fazla, geliflmifllerde daha azd›r. Çünkü geliflmifl ülkelerde çeflitli sosyal

politikalar uygulanmaktad›r ve çok ortakl› yap›lar› nedeniyle flirket mülkiyetleri ve dolay›s›yla

kâr paylafl›mlar› genifl halk kitlelerine yayg›nlaflm›flt›r.

Kiflibafl›na GSMH kriteri aç›s›ndan dünya ülkeleri nas›l s›n›fland›r›lmakta-

d›r? Bu kriteri de¤erlendirirken nelere dikkat edilmelidir?

2. DÜNYA EKONOM‹S‹NDE MAL ‹HRACAT VE ‹THALATI

1999 y›l› itibar›yla tüm dünya ülkelerinin mal ihracat-ithalat de¤erleri ve bu de¤erleri dünya-

n›n toplam mal ihracat ve ithalat› içindeki paylar› Tablo 1.5.’de verilmifltir.

Dünyan›n ihracat› baflka gezegenlerle ticaret söz konusu olmad›¤›na göre dünya üzerindeki

ihracat yap›lan ülkelerin ithalat› demektir. Dolay›s›yla asl›nda ayn› de¤erde olmas› gerekir.

Ancak gümrüklerden ç›k›fl› yap›lan mal de¤eri her zaman gümrüklerden girifli yap›lan mal de-

¤erini tutmayabilmektedir. Bu duruma çeflitli ülkelerde uygulanan veri toplama ve de¤erlen-

dirme yöntemlerindeki farkl›l›klar›n yan›s›ra baz› küçük, kay›p ve hatalar da yol açabilmekte-

dir. Nitekim Tablo 1.5.’de de görüldü¤ü gibi dünya toplam ihracat› 1999 y›l› itibar›yla 5 trilyon

587 milyar dolar iken ithalat› ise 5 trilyon 739 milyar dolar civar›ndad›r ve birbirine yak›n ol-

makla birlikte eflit de¤ildir.

2.1. Ülke Baz›nda Mal ‹hracat ve ‹thalat› ile D›fla Aç›kl›k Oranlar›

Dünyan›n en fazla ihracat yapan ülkesinin ABD oldu¤u ve bu ülkenin tüm dünya ihracat›n›n

1/8’ini gerçeklefltirdi¤i anlafl›lmaktad›r. ‹lk befle giren di¤er ülkeler s›rayla Almanya, Japonya,

Fransa ve ‹ngiltere’dir. Bu befl ülke toplam olarak dünya ihracat›n›n % 40’›n› gerçeklefltirmek-

tedir. Geriye kalan 200’e yak›n ülkenin pay› ise % 60’t›r.

- 9 -

Tablo 1.5. Dünya Ülkelerinin Mal ‹hracat›, ‹thalat› ve D›fla Aç›kl›k Oranlar› (1999).

- 10 -

Ülke‹hracat

(Milyon $)

Dünya‹hr.‹çin.Pay.(%)

‹thalat(Milyon $)

Dünya‹th.‹çin.Pay (%)

GSMH(Milyar $)

GSMHS›ras›

‹hracat /GSMH (%)

‹thalat /GSMH (%)

ABD 702,098 12.6 1,059,435 18.5 8,351 1 8.41 12.69Almanya 542,869 9.7 473,539 8.3 2,079 3 26.11 22.78Arjantin 23,333 0.4 25,538 0.4 278 17 8.4 9.19Avustralya 56,079 1.0 69,158 1.2 381 15 14.73 18.16Avusturya 64,124 1.1 69,555 1.2 210 21 30.54 33.12Bangladefl 3,922 0.1 7,694 0.1 47 50 8.34 16.37Belçika 178,961 3.2 164,617 2.9 251 19 71.41 65.69Benin 386 0.0 668 0.0 2 141 16.78 29.04Beyaz Rusya 5,909 0.1 6,674 0.1 27 61 22.05 24.9Bolivya 1,051 0.0 1,755 0.0 8 92 12.82 21.4Brezilya 48,011 0.9 51,675 0.9 743 8 6.46 6.96Bulgaristan 3,925 0.1 5,409 0.1 11 81 34.73 47.87Burkina Faso 254 0.0 696 0.0 3 138 9.77 26.77Burundi 54 0.0 118 0.0 1 174 6.75 14.75Çek Cumhuriyeti 26,241 0.5 29,482 0.5 52 48 50.46 56.7Çin 195,150 3.5 165,788 2.9 980 7 19.91 16.91Danimarka 48,575 0.9 44,165 0.8 170 23 28.52 25.93Ekvator 4,451 0.1 3,017 0.1 16 72 27.48 18.62Endonezya 48,665 0.9 24,004 0.4 120 32 40.72 20.09Ermenistan 232 0.0 800 0.0 2 151 12.21 42.11Estonya 2,936 0.1 4,094 0.1 5 110 58.72 81.88Fas 7,367 0.1 9,925 0.2 34 57 21.67 29.19Fildifli Sahilleri 4,540 0.1 3,249 0.1 10 84 43.65 31.24Filipinler 36,576 0.7 32,568 0.6 78 40 46.89 41.75Finlandiya 40,665 0.7 30,726 0.5 123 30 33.09 25Fransa 300,152 5.4 289,906 5.1 1,427 4 21.03 20.32Guatemala 2,398 0.0 4,382 0.1 18 69 13.03 23.82Güney Afrika 26,707 0.5 29,696 0.5 133 28 20.08 20.07Güney Kore 144,745 2.6 119,750 2.1 398 13 36.37 30.09Haiti 196 0.0 1,025 0.0 4 125 5.44 28.47Hindistan 36,316 0.6 44,889 0.8 442 11 8.21 10.15H›rvatistan 4,303 0.1 7,799 0.1 20 62 21.09 38.23Hollanda 200,286 3.6 187,525 3.3 384 14 52.16 48.83Honduras 1,249 0.0 2,728 0.0 5 112 26.02 56.83Hong Kong 173,885 3.1 179,520 3.1 161,7 24 107.54 111.02‹ngiltere 268,211 4.8 317,968 5.5 1,338 5 20.05 23.76‹rlanda 70,543 1.3 46,534 0.8 71 42 98.8 65.17‹spanya 109,964 2.0 144,436 2.5 552 10 19.92 26.17‹srail 25,794 0.5 33,160 0.6 - -‹sveç 84,836 1.5 68,621 1.2 222 20 38.21 30.91‹sviçre 76,122 1.4 75,438 1.3 273 18 27.88 27.63‹talya 230,193 4.1 216,621 3.8 1,136 6 20.26 19.07‹zlanda 2,005 0.0 2,503 0.0 8 - 25.06 31.29Jamaika 1,240 0.0 2,899 0.1 6 103 20.67 48.32Japonya 419,367 7.5 311,262 5.4 4,079 2 10.28 7.63Kanada 238,446 4.3 220,183 3.8 591 9 40.32 37.23Kazakistan 5,592 0.1 3,683 0.1 19 68 29.43 19.38Kenya 1,747 0.0 2,832 0.0 11 83 15.88 25.75Kolombiya 11,576 0.2 10,659 0.2 94 37 12.37 11.39Kosta Rika 6,577 0.1 6,320 0.1 10 85 67.11 64.49Lao 311 0.0 525 0.0 1 160 31.1 52.5Letonya 1,723 0.0 2,945 0.1 6 104 28.72 49.08Litvanya 3,004.00 0.05 4,835.00 0.08 10.00 86.00 30.04 48.35Lübnan 677 0.0 6,207 0.1 16 75 4.23 38.79

3,004 4,835 10 86

Kaynak: DTÖ

Dünyan›n en fazla ithalat yapan ilk befl ülkesi ise; ABD, Almanya, ‹ngiltere, Japonya ve Fran-

sa’d›r. Bu befl ülkenin toplam ithalat› dünya ithalat›n›n % 43’ünü bulmaktad›r. ABD neredey-

se dünya toplam ithalat›n›n 1/5’ini tek bafl›na gerçeklefltirmektedir.

Bu arada kiflibafl›na düflen GSMH’s› yüksek ülkelerin ayn› zamanda dünya ticaretinden yük-

sek pay alan ülkeler olduklar› da gözden kaç›r›lmamal›d›r. Dünyan›n refah düzeyi yüksek (ki-

flibafl›na GSMH’s› 9360 dolardan fazla) otuz ülkesi dünya ihracat›n›n % 75 kadar›n› gerçek-

lefltirmektedir. Geriye kalan 170 civar›ndaki ülke ise yaln›zca % 25’ini yapabilmektedir. Ben-

zer durum ithalat için de geçerlidir. Bu otuz ülke dünya ithalat›n›n % 80’ini gerçeklefltirirken

geriye kalan 170 kadar ülke ancak % 20’sini yapabilmektedir.

Türkiye’nin dünya ihracat›nda % 0,5’lik dünya ithalat›nda ise % 0,7’lik pay› vard›r. Dolay›s›y-

la dünya ihracat›n›n 200 de birini dünya ithalat›n›n ise 143 de birini gerçeklefltirmektedir. 2000

- 11 -

Lüksemburg 7,859 0.1 10,771 0.2 19 41.36 56.69Macaristan 24,950 0.4 27,923 0.5 47 51 53.31 59.66Malezya 84,455 1.5 64,966 1.1 77 41 109.68 84.37Mali 566 0.0 752 0.0 3 137 18.87 25.07Meksika 136,391 2.4 148,648 2.6 429 12 31.79 34.65M›s›r 3,559 0.1 16,022 0.3 88 38 4.07 18.31Mozambik 268 0.0 1,161 0.0 4 119 6.7 29.03Nepal 602 0.0 1,422 0.0 5 109 12.04 28.44Nijer 290 0.0 402 0.0 2 147 14.5 20.1Nikaragua 545 0.0 1,862 0.0 2 143 27.35 93.1Norveç 44,884 0.8 34.041 0.6 146 27 30.74 23.32Pakistan 8,491 0.2 10,297 0.2 64 44 13.27 16.09Panama 821 0.0 3,516 0.1 9 89 9.12 39.07Papua Yeni Gine 1,877 0.0 1,188 0.0 4 122 46.93 29.7Peru 6,113 0.1 8,075 0.1 60 45 10.19 13.46Polonya 27,397 0.5 45,903 0.8 153 25 17.91 30Portekiz 24,493 0.4 39,823 0.7 106 34 23.11 37.57Romanya 8,505 0.2 10,392 0.2 34 56 25.01 30.56Ruanda 60 0.0 253 0.0 2 145 3 12.65Rusya Fed. 74,663 1.3 43,588 0.8 333 16 22.42 13.09Senegal 983 0.0 1,471 0.0 5 113 19.66 29.42Sierra Leone 6 0.0 81 0.0 1 179 0.6 8.1Singapur 114,689 2.1 111,060 1.9 95 36 120.73 116.91Slovakya 10,226 0.2 11,888 0.2 19 66 53.82 62.57Slovenya 8,604 0.2 9,952 0.2 20 64 43.02 49.76Sri Lanka 4,584 0.1 5,876 0.1 16 76 28.65 36.73Suriye 3,464 0.1 3,832 0.1 15 77 23.09 25.55fiili 15,616 0.3 15,137 0.3 71 43 21.96 21.29Tanzanya 543 0.0 1,560 0.0 8 94 6.79 19.5Tayland 58,440 1.0 50,342 0.9 121 31 48.3 41.6Tayvan 121,496 2.2 110,957 1.9 - -Togo 982 0.0 597 0.0 2 157 49.1 29.85Tunus 5,872 0.1 8,474 0.1 20 63 29.36 42.37Türkiye 26,587 0.5 40,687 0.7 186 22 14.29 21.87Uganda 519 0.0 1,342 0.0 7 99 7.41 19.17Ukrayna 11,582 0.2 11,846 0.2 38 55 30.48 31.17Uruguay 2,237 0.0 3,357 0.1 20 65 11.19 16.79Ürdün 1,832 0.0 3,717 0.1 7 97 26.17 53.1Venezüella 20,190 0.4 14,063 0.2 87 39 23.21 16.16Yeni Zelanda 12,455 0.2 14,298 0.2 53 47 23.5 26.98Yunanistan 9,815 0.2 25,433 0.4 124 29 7.92 20.51DÜNYA 5,587,000 100 5,739,800 100 29,232 19.12 19.64

y›l› itibar›yla 27,8 milyar dolar ihracat 54 milyar dolar ithalat yapan Türkiye en çok ihracat ya-

pan 41., en çok ithalat yapan 24. ülke konumundad›r. Bu rakamlar Türkiye’nin halen dünya

ticaretinde önemli bir yeri olmad›¤›n› göstermektedir.

Ülke baz›nda dünya mal ihracat ve ithalat›n› de¤erlendiriniz.

‹hracat ve/veya ithalat›n GSMH içindeki yeri ülkelerdeki iktisadi faaliyetler içinde yurt d›fl› ile

ilgili olanlar›n pay›n› verdi¤i için ülkelerin d›fla aç›kl›k oranlar›n› gösterir. Tablo 1.5.’den izle-

nebilece¤i gibi nüfusu büyük ülkelerde bu oran genellikle düflük ç›kmaktad›r. Örne¤in ABD,

Bangladefl, Brezilya, Çin, Hindistan, ‹ngiltere, Japonya, M›s›r, Pakistan, Rusya, Türkiye’de bu

oranlar genellikle % 5-% 30 aral›¤›nda kalmaktad›r. Bu durumun nedeni büyük iç pazar›n var-

l›¤›d›r. Üretim ve ekonomi öncelikle iç pazara yönelik olarak yap›lanmaktad›r.

Ne ilginçtir ki dünyan›n en büyük ekonomisi olan ve en fazla ihracat ile ithalat yapan ABD’de

yurt içi üretim ve sat›fllar o kadar büyüktür ki d›fl ticaretin ekonomi içindeki pay› yine de çok

küçük kalmaktad›r (ihracat % 8,41 ithalat % 12,7).

Belçika, Çek Cumhuriyeti, Hollanda, ‹rlanda, Kosta Rika, Lüksemburg, Macaristan, Malezya,

Singapur, Slovakya gibi nüfusu ve iç pazar› nispeten küçük ülkelerde ihracat ve/veya ithala-

t›n GSMH içindeki pay› % 40-50’lerden % 120’lere kadar uzanmaktad›r. Baz› ülkelerde

GSMH’› bile aflan de¤erde ihracat ve ithalat yap›lmas›, d›fl ticarete konu mallar›n bir k›sm›-

n›n yurtiçinde üretilmemifl olabilece¤ini göstermektedir. Reexport (önce ithal et-sonra ihraç

et), dahilde iflleme (hammaddeyi ithal et iflle ve ihraç et), hariçte iflleme (hammaddeyi ihraç

et, iflle ve ithal et) gibi tekniklerle k›smen veya tamamen yurt d›fl›nda üretilen mallar›n d›fl ti-

careti yap›labilmektedir. Ad› geçen ülkelerde karfl›lafl›lacak herhangi bir kiflinin yurt d›fl› ile il-

gili bir meslekte (ihracatç›, ithalatç›, gümrükçü, bankac›, nakliyeci, depocu, ambalajc› vs.) ça-

l›fl›yor olma ihtimali çok yüksektir.

Dünya ülkelerinin d›fla aç›kl›k oranlar› aç›s›ndan durumlar› nas›ld›r? Bil-

gi veriniz.

2.2. Bölge Baz›nda Dünya Mal ‹hracat› ve ‹thalat›

Dünya ihracat›n›n 1948’de 58 milyar dolardan 1999’da yaklafl›k 90 kat artarak 5.473 milyar

dolara ulaflt›¤› Tablo 1.6.’da görülmektedir.

Art›fl oranlar› önceki dönemlere göre 1953 y›l›nda yüzde 27,3, 1963 y›l›nda yüzde 94,0, 1973

y›l›nda yüzde 261,3, 1983 y›l›nda yüzde 219,2, 1993 y›l›nda yüzde 99,6, 1999 y›l›nda yüzde

52,2 olmufltur. Ticaret hacmindeki art›fl 1950 ve 1960’l› y›llarda daha düflük seyretmifl, 1970

- 12 -

ve 1980’li y›llarda çok yüksek gerçekleflmifl, daha sonra düflerek yaklafl›k 1950’li y›llar sevi-

yesine gelmifltir. Art›fl oranlar›n›n 1973-1983 ve 1993-1999 dönemlerinde büyük ölçüde pet-

rol fiyatlar›ndaki geliflmelerden, ülke kompozisyonundaki de¤iflimlerden, 1993-1999 döne-

minde ise Balt›k ülkeleri ile Birleflik Devletler Toplulu¤u (BDT) ülkeleri aras›ndaki ticaret ra-

kamlar›n›n dahil edilmesinden etkilendi¤i aç›kt›r.

Tablo 1.6. ‹hracat›n Bölgelere Göre Da¤›l›m›n›n Geliflimi (1948-1999). (%)

Kaynak: DTÖ.

Dünya ihracat›nda Kuzey ve Latin Amerika ülkelerinin pay› 1948’de % 40’lardan 1999’da %

22’lere düflmüfltür. (Tablo 1.6) Eski SSCB ve Do¤u Bloku kapsam›ndaki ülkelerde % 6-8’ler-

den % 4’lere, Afrika k›tas›nda % 7’lerden % 2’lere, Avustralya k›tas›nda %3’lerden % 1’lere

gerilemifltir.

Buna karfl›l›k Bat› Avrupa’da AB’ne dahil ülkelerin etkisiyle pay % 31’den % 43’e, Asya’da

özellikle Japonya, Çin ve alt› Asya kaplan›n›n (Malezya, Güney Kore, Singapur, Tayvan, Tay-

land, Hong Kong) etkisiyle pay % 13’den % 26’ya ç›km›flt›r.

‹thalat aç›s›ndan ise Kuzey ve Latin Amerika ülkelerinin toplam pay› % 30’lardan % 25-30

aras›na gerilemifltir (Tablo 1.7.). Bunda Latin Amerika ülkelerinin pay›n›n azalmas› etkili ol-

mufltur. Eski SSCB ve Do¤u Bloku kapsam›ndaki ülkelerin ithalat› ihracatlar› gibi % 6 civar›n-

dan % 4’e gerilemifl, Afrika k›tas› % 7’den % 2’ye inmifltir. Buna karfl›l›k Bat› Avrupa’da pay

% 40’tan biraz artarak % 42 civar›na, Asya’da pay % 14’ten % 21’e de¤iflmifltir. Bu art›flta yi-

ne ihracattaki art›flta pay› olan ülkelerin etkisi önemli olmufltur.

Bu arada dünya ticaretini serbestlefltirmeyi hedefleyen GATT’a ve onun 1994’ten sonraki ye-

ni flekli olan Dünya Ticaret Örgütü’ne üye ülkelerin dünya ihracat› ve ithalat› aç›s›ndan pay-

lar› giderek artarak toplam de¤erin % 90’lar›na ulaflm›flt›r.

- 13 -

1948 1953 1963 1973 1983 1993 1999Dünya (Milyar $) 58,0 83,0 157,0 578,0 1.835,0 3.639,0 5.587,8Dünya Yüzde Pay› 100 100 100 100 100 100 100Kuzey Amerika 27,5 24,6 19,4 17,2 15,4 16,8 17,1Latin Amerika 12,3 10,5 7,0 4,7 5,8 4,4 5,4Bat› Avrupa Ülkeleri 31,0 34,9 41,0 44,8 39,0 43,7 43,0Merkezi, Do¤u Avrupa, Balt›kDevletleri, BDT Ülkeleri

6,0 8,2 11,0 8,9 9,5 2,9 3,9

Afrika 7,4 6,5 5,7 4,8 4,4 2,5 2,0Ortado¤u 2,1 2,1 3,3 4,5 6,8 3,4 3,1Asya 13,8 13,2 12,6 15,0 19,1 26,3 25,5Japonya 0,4 1,5 3,5 6,4 8,0 10,0 7,7Çin 0,9 1,4 1,3 1,0 1,2 2,5 3,6Avustralya, Yeni Zelanda 3,7 3,2 2,4 2,1 1,4 1,5 1,3Alt› Do¤u Asya Ülkesi 3,0 2,6 2,4 3,4 5,8 9,7 10,0Di¤er Asya Ülkeleri 5,8 4,5 3,1 2,1 2,7 2,6 3,0GATT/DTÖ 60,4 68,7 72,8 81,8 76,0 86,9 89,7

Tablo 1.7. ‹thalat›n Bölgelere Göre Da¤›l›m›n›n Geliflimi (1948-1999). (%)

Kaynak: DTÖ.

Günümüzde art›k, dünya genel ithalat ve ihracat› büyük ço¤unlukla Bat› Avrupa ülkeleri, Ku-

zey Amerika ve Asya ülkeleri taraf›ndan gerçeklefltirilmektedir. Bat› Avrupa ülkelerinin dünya

ticaret hacmi içerisindeki pay› son yar›m as›rl›k dönemde sürekli en yüksek düzeyde olmufl,

Kuzey Amerika’n›n pay› da ikinci büyüklük seviyesini korumufltur. Özellikle ihracatta Kuzey

Amerika’n›n 1948 ve 1953 y›llar›ndaki pay›, Bat› Avrupa ülkelerinin paylar›na nazaran düfl-

müfl, son yirmi y›ll›k dönemde de ithalattaki pay› yükselmifltir. Asya ülkelerinin ticaret hacmi

içerisindeki pay› da yükselen bir seyir izlemifltir.

Küreselleflme ile bölgesel yo¤unlaflman›n gözlendi¤i, Bat› Avrupa, Kuzey Amerika ve Asya

Pasifik bölgesinde dünya ticaretinin yüzde 90’› gerçeklefltirilmektedir. Bu bölgelerdeki enteg-

rasyonlardan AB, NAFTA ve APEC dikkate al›nd›¤›nda bu sürecin yo¤unlaflarak devam ede-

ce¤i görüflleri hakimdir.

2000 y›l›nda dünya mal ihracat› ve ithalat› rekor bir flekilde % 12 civar›nda artarak 6 trilyon

dolar› aflm›flt›r. Ancak 2002 y›l› için beklentiler % 2’den fazla bir art›fl olmayaca¤› fleklindedir.

2000 y›l›nda en fazla ihracat ve ithalat yapan 50 ülkenin dünya ihracat ve ithalat›ndan ald›¤›

pay % 95 civar›ndad›r. O halde rahatl›kla dünya ticaretinin dünyadaki 200 civar›ndaki ülkenin

yaln›zca 1/4’ünün kat›ld›¤› bir faaliyet alan› oldu¤u söylenebilir.

Dünyadaki belli bafll› ekonomik bölgeler baz›nda mal ihracat› ve ithalat›

hakk›nda neler söylenebilir?

- 14 -

1948 1953 1963 1973 1983 1993 1999Dünya (Milyar $) 66,0 84,0 163,0 589,0 1.880,0 3.752,0 5.739,8Dünya Yüzde Pay› 100 100 100 100,0 100 100 100Kuzey Amerika 19,8 19,7 15,5 16,7 17,8 19,8 22,3Latin Amerika 10,6 9,3 6,8 5,1 4,5 5,2 5,8Bat› Avrupa Ülkeleri 40,4 39,4 45,4 47,4 40,0 42,9 42,2Merkezi, Do¤u Avrupa, Balt›kDevletleri, BDT Ülkeleri

5,8 7,6 10,3 8,9 8,4 2,9 3,7

Afrika 7,6 7,0 5,5 4,0 4,6 2,6 2,3Ortado¤u 1,7 2,0 2,3 2,8 6,3 3,2 2,6Asya 14,2 15,1 14,2 15,1 18,5 23,4 20,9Japonya 1,0 2,9 4,1 6,5 6,7 6,4 5,4Çin 1,1 1,7 0,9 0,9 1,1 2,8 2,9Avustralya, Yeni Zelanda 2,6 2,4 2,3 1,6 1,4 1,5 1,5Alt› Do¤u Asya Ülkesi 3,0 3,4 3,1 3,7 6,1 9,9 8,5Di¤er Asya Ülkeleri 6,5 4,7 3,8 2,3 3,1 2,8 2,7GATT/DTÖ 52,9 66,0 74,2 89,1 83,9 91,1 91,6

2.3. Mal Gruplar› Baz›nda Dünya ‹hracat›

2000 y›l› dünya ihracat›n›n mal gruplar›na göre da¤›l›m› incelendi¤inde dünyada en çok ima-

lat sanayi ürünlerinin ihraç edildi¤ini ve 2000 y›l›nda bu mal grubunun pay›n› 1990’daki %

70,5’ten % 74,9’a artt›rm›fl oldu¤unu görmekteyiz (Tablo 1.8.)

Ayr›ca bu grupta ihracat art›fl› ortalama y›ll›k % 7 gibi yüksek bir oranda olmufltur.

Tablo 1.8. Mal Gruplar›na Göre Dünya ‹hracat› (Milyar Dolar ve %).

Kaynak: WTO, International Trade Statistics, 2001.

Madensel ürünlerin pay› 1990’da % 14,3’ten 2000’de % 13,1’e inmifltir. Son y›llarda petrol fi-

yatlar›n›n artmas› ile birlikte yak›t ihracat›n›n de¤eri y›lda % 20’nin üzerinde artm›fl olsa da

son on y›l›n grup ihracat›n›n y›ll›k ortalama art›fl h›z› % 5’te kalm›flt›r.

Tar›msal ürünlerin dünya toplam ihracat› içindeki pay› 1990’da % 12,2 iken 2000’de % 9,0’a

gerilemifltir. Buna ra¤men grubun y›ll›k ortalama ihracat art›fl h›z› % 3 olabilmifltir.

Mal gruplar›na toplu olarak bak›ld›¤›nda en fazla paya makina ve ulafl›m ekipmanlar›n› tem-

sil eden otomotiv, ofis telekom ve di¤er makina ve ulafl›m ekipman›ndan oluflan üç kalemin

toplam›n›n sahip oldu¤u görülmektedir. 2000 y›l›nda 571+940+1055 yani 2566 milyar dolar

olan bu grup toplam›n % 41,5’ini oluflturmaktad›r ve özellikle ofis ve telekom ekipmanlar›n›n

ihrac›ndaki art›fl nedeniyle pay›n› 1990’a göre % 6 civar›nda artt›rm›flt›r.

■ 2000 y›l›nda bir önceki y›la göre mal ticaretinde en yüksek art›fl gösteren ürün gruplar›, s›-

ras›yla % 51’lik art›fl ve 631 milyar $’l›k de¤er ile “yak›tlar” ve % 20’lik art›fl ve 940 milyar

$’l›k de¤ere ulaflan “ofis ve telekomünikasyon ekipman›”d›r. Öte yandan, tüm ürün grupla-

r› içinde, % 2 ile en düflük art›fl› gösteren tar›msal ürünler ihracat›, de¤er olarak ancak 558

milyar $’da kalm›flt›r.

- 15 -

De¤er Pay Y›ll›k De¤iflim (%)2000 1990 2000 1999-2000 1998 1999 2000

Toplam 6186 100.0 100.0 6 -1 4 12I. Tar›msal Üretim 558 12.2 9.0 3 -5 -3 2 Yiyecek 442 9.3 7.2 3 -3 -3 0 Ham Madde 116 2.9 1.9 2 11 -2 10II. Maden Üretimi 813 14.3 13.1 5 20 15 42 Maden Cevheri ve Di¤er Mineraller 62 1.6 1.0 2 -8 -5 13 Yak›t 631 10.5 10.2 6 26 22 51 Demir D›fl› Metaller 120 2.1 1.9 5 -5 1 19III. ‹malat 4630 70.5 74.9 7 2 4 10 Demir ve Çelik 144 3.1 2.3 3 -2 12 14 Kimyasal 574 8.7 9.3 7 2 4 8 Di¤er Yar› Mamul Üretimi 449 7.8 7.3 5 0 3 8 Otomotiv Üretimi 571 9.4 9.2 6 5 5 4 Ofis ve Telekom Ekipman› 940 8.8 15.2 12 1 12 20 Di¤er Makine ve Ulafl›m Ekipman› 1055 17.6 17.1 6 3 1 7 Tekstil 157 3.1 2.5 4 -4 -2 7 Giyim 199 3.2 3.2 6 1 0 7 Di¤er Tüketim Mallar› 541 8.8 8.8 6 1 5 8

■ Bilgi teknolojisi sektöründe yakalanm›fl bulunan yüksek büyüme oran›, baflta Kuzey Ame-

rika ve Asya ekonomilerine önemli ölçüde katk›da bulunurken; dünya enerji talebindeki ar-

t›fl ile, petrol fiyatlar›ndaki efl zamanl› patlamadan, do¤al olarak petrol ihraç eden ülkeler

kârl› ç›km›fllard›r.

■ Kuzey Amerika bölgesinin mal ihracat›nda yaflanan % 12,5’lik art›fl oran›, önceki y›l›n ne-

redeyse 2 kat› düzeyinde gerçekleflerek, bölgeden yap›lan hizmet ihracat›n›n ulaflt›¤› %

10 gibi önemli rakam› dahi gerilerde b›rakabilmifltir.

■ Ayn› flekilde, önceki y›la göre 2 kat h›zla artan Bat› Avrupa mamul madde ihracat›, %

10’luk büyüme ile son on y›l›n en büyük üretim ve ticaret rakamlar›na ulafl›lmas›n› sa¤la-

m›flt›r.

Geliflme yolundaki ülkeler, 2000 y›l›nda, toplu olarak, dünya üretim ve ticaretinin h›zl› art›fl

trendine, ortalaman›n üstündeki performanslar› ile en büyük katk›y› yapm›fllard›r. Bahse ko-

nu ülkelerin ihracatlar›nda % 15 olarak tahmin edilen art›fl, üretimlerinde kaydedilen art›fl›n

neredeyse 3 kat›na yaklaflmakta olup; bu durum, an›lan ülkelerin 90’l› y›llar boyunca dünya

ticaretinden ald›klar› pay›n art›fl e¤ilimi ile de tamamen paralellik arz etmektedir. Dahas›, bu

art›fl›n sebeplerinden ancak küçük bir bölümünün petrol fiyatlar›ndaki yükselmeden kaynak-

land›¤› müflahade edilmektedir. Söz konusu durum an›lan ülkelerin, dünya ticaretinin en di-

namik k›sm› olan imalat sanayi ürünleri ihracat›ndaki artan rolleri sayesinde gerçekleflmifltir.

Geliflme yolundaki ülkeler, 1990’da dünya ticaretinde % 17 olan imalat sanayi ürünleri ihra-

cat›ndan ald›klar› pay›, 2000’de % 27’ler seviyesine kadar yükseltmeyi baflarm›fllard›r.

Mal gruplar› baz›nda dünya ihracat›n› de¤erlendiriniz.

3. DÜNYA EKONOM‹S‹NDE H‹ZMET ‹HRACAT VE ‹THALATI

2000 y›l›nda dünya hizmet ihracat› (ithalat›) bir önceki y›la göre % 6 oran›nda artarak 1,43

trilyon dolara yükselmifltir. Bu de¤er dünya mal ihracat›n›n % 23’üne karfl› gelmektedir.

1 trilyon 430 milyon dolar› oluflturan sektörlerden biri olan turizm ve seyahat 465 milyar do-

lar ile % 32,4, tafl›mac›l›k ise 330 milyar dolar ile % 23’lük pay almaktad›r. Bu sektörlerin 10

y›l önceki paylar› (1990’da) s›rayla % 34 ve % 28,5’ti. Görülüyor ki her iki sektör de son on

y›lda ortalama % 6 ve % 4 büyümüfl olsa da toplam hizmet ihrac› içindeki paylar› azalm›flt›r.

Di¤er ticari hizmetler bafll›¤› alt›nda yer alan hizmet gruplar›n›n (bankac›l›k, dan›flmanl›k, si-

gortac›l›k, taahhüt iflleri, e¤itim, sa¤l›k, haberleflme vb.) toplam ihracat tutar› 2000’de 640 mil-

yar dolara ve % 44,6’l›k paya eriflmifltir. Son on y›lda ortalama % 8 oran›nda büyüyen bu grup

1990’da yaln›z % 37,6’l›k paya sahipti.

- 16 -

Tablo 1.9. Dünyada Baz› Ülkeler ‹tibar› ‹le Ticari Hizmetler ‹hracat ve ‹thalat Bilgileri

(Milyar $ ve % - 2000).

Kaynak: Dünya Ticaret Örgütü (WTO).

Dünya Ticaret Örgütü istatistiklerine göre 2000 y›l›nda dünyada en fazla hizmet ihraç eden

ülke ABD’dir (Tablo 1.9.). ABD, 275 milyar dolarl›k hizmet ihracat› ile % 19,1’lik paya sahiptir.

‹lk befli oluflturan ülkeler mal ihrac›nda oldu¤u gibi ABD, ‹ngiltere, Fransa, Almanya ve Japon-

ya’d›r. Yaln›z ‹ngiltere 2. s›ray› alarak s›ralamadaki yerini mal ihrac›na göre yükseltmifltir. Tab-

lo 1.9.’da yer alan 21 ülke toplam hizmet ihrac›n›n % 80’e yaklaflan bir bölümünü gerçeklefl-

tirmifltir. Türkiye ise 19 milyar dolarl›k ihracat› ile ilk 20’ye girebilmektedir ve 2000’de hizmet

ihrac›n› en çok artt›ran 2. ülke konumundad›r.

Hizmet ithali aç›s›ndan ise ilk s›ray› yine ABD almakta, ilk befli yine ABD, Almanya, Japonya,

‹ngiltere ve Fransa oluflturmaktad›r. ‹lk 21 ülkenin pay› toplam›n % 75’ini bulmaktad›r. Türki-

ye hizmet ithalinde y›lda 7,6 milyar dolar döviz ödemektedir ve dünyan›n en çok hizmet ithal

eden 35. ülkesi konumundad›r. 2000 y›l›nda Güney Kore’nin hizmet ithali bir önceki y›la gö-

re % 25 gibi yüksek bir oranda artm›flt›r.

Dünya hizmet ihracat›n›n 2000 y›l›ndaki durumunu anlat›n›z.

- 17 -

S›raNo

‹hracatç› Ülke De¤er Pay Y›ll›k %De¤iflim

S›raNo

‹thalatç› Ülke De¤er Pay Y›ll›k %De¤iflim

1 ABD 274.6 19.1 10 1 ABD 198.9 13.8 132 ‹ngiltere 99.9 7.0 -3 2 Almanya 132.3 9.2 03 Fransa 81.2 5.7 0 3 Japonya 115.7 8.1 14 Almanya 80.0 5.6 1 4 ‹ngiltere 82.1 5.7 -15 Japonya 68.3 4.8 13 5 Fransa 61.5 4.3 -26 ‹talya 56.7 4.0 -6 6 ‹talya 55.7 3.9 -37 ‹spanya 53.0 3.7 0 7 Hollanda 51.1 3.6 28 Hollanda 52.3 3.6 -1 8 Kanada 41.9 2.9 99 Hong Kong 42.1 2.9 13 9 Belçika-Lüksembourg 38.3 2.7 6

10 Belçika-Lüksembourg 42.0 2.9 4 10 Çin 35.9 2.5 1611 Kanada 37.2 2.6 9 11 Kore 33.4 2.3 2512 Çin 30.1 2.1 15 12 ‹spanya 30.8 2.1 213 Avusturya 30.0 2.1 -3 13 Avusturya 29.1 2.0 -114 Kore 29.2 2.0 13 14 ‹rlanda 28.7 2.0 815 Singapur 26.6 1.9 13 15 Hong Kong 26.2 1.8 316 ‹sviçre 26.4 1.8 0 16 Tayvan 25.7 1.8 1017 Danimarka 20.6 1.4 22 17 ‹sveç 23.4 1.6 418 Tayvan 20.2 1.4 18 18 Singapur 21.3 1.5 1319 ‹sveç 20.0 1.4 2 19 Hindistan 19.9 1.4 1620 Türkiye 19.2 1.3 19 20 B.Arap Emirlikleri 18.8 1.3 ...21 Avustralya 17.8 1.2 5 35 Türkiye 7.6 0.5 -10

Globalleflmeden bahsedilen günümüz dünyas›nda, ülkelerin birbirleriyle olan ekonomik iliflki-

leri Dünya Ekonomisinin konular›n› oluflturur. Günümüzde Dünya Ekonomisi denildi¤i zaman

akl›m›za öncelikle, Dünya Ekonomisinde Gayri Safi Milli Has›la, Büyüme H›z› Kiflibafl›na

Gayrisafi Milli Has›la, Mal ‹hracat› ve ‹thalat›, Hizmet ‹hracat› ve ‹thalat› gelmelidir. Tüm bu

büyüklüklerle ilgili güncel bilgiler bu ünite boyunca verilmifltir.

1. Afla¤›dakilerden hangisi GSMH aç›s›ndan orta-üst grubu dilimi aras›ndad›r?

A) 761-9360 ABD Dolar› aras›

B) 761-3030 ABD Dolar› aras›

C) 3031-9360 ABD Dolar› aras›

D) 9360- ABD Dolar›ndan yukar›s›

E) 761 ABD Dolar›ndan afla¤›s›

2. Afla¤›dakilerden hangisi dünyan›n en fazla itracat yapan ilk befl ülkesinden biri de¤ildir?

A) ABD

B) Almanya

C) ‹ngiltere

D) Japonya

E) ‹talya

3. 2001 y›l› itibariyle Türkiye GSMH aç›s›ndan Dünyada kaç›nc› s›radad›r?

A) 27.

B) 28.

C) 22.

D) 30.

E) 31.

- 18 -

Özet

De¤erlendirme Sorular ›

4. 2000 y›l›nda ortaya ç›kan dünya ekonomisinde son onbefl y›l›n en büyük büyüme oran›-

na göre dünya üretimi yüzde kaç artm›flt›r?

A) % 4,7

B) % 5,7

C) % 3,7

D) % 0,7

E) % 0,1

5. Afla¤›dakilerden hangisi Dünyan›n en fazla ithalat yapan ilk befl ülkesinden biri de¤ildir?

A) ABD

B) Almanya

C) ‹ngiltere

D) Japonya

E) Norveç

Sat›n Alma Gücü Paritesi : ‹sveçli iktisatç› Gustav Cassel (1866-1945) taraf›ndan gelifltiri-

len sat›n alma gücü paritesi teorisi, iki ülke paras› aras›ndaki

de¤iflim oran›n›n bu paralar›n yurt içinde sat›n alabilecekleri

mal ve hizmet miktar›na göre belirlenmesini savunur. Bu du-

rumda örne¤in 1$ = 2 milyon TL. iken 1 dolar ile ABD’de sat›n

al›nabilen mal / hizmet miktar› 2 milyon TL. ile Türkiye’de sat›n

al›nabilen mal / hizmet miktar›n›n yar›s› ise bu kurun asl›nda 1$

= 1 milyon TL. olmas› gerekti¤i ortaya ç›kar.

Büyüme H›z› : Sabit fiyatlarla hesaplanan GSMH’daki art›fl›n bir önceki y›l›n

GSMH’›na oran›d›r. Y›ll›k büyüme h›z›n› de¤erlendirirken nüfus

art›fl h›z›n› da dikkate almak gerekir. Örne¤in nüfus art›fl h›z› %

2 olan bir ülkede büyüme h›z› % 5 ise net büyüme h›z› (refah

seviyesinde etkili olan büyüme h›z›) % 5-% 2 = % 3’tür. Genel

olarak % 6’n›n üzerindeki büyüme h›zlar› yüksek kabul edilir.

- 19 -

Sözlük ve Kavramlar Dizini

IMF. World Development Report 2000, Washington DC, Mart, 2001.

IMF. World Economic Outlook, Washington D.C., Nisan, 2002.

Maliye Bakanl›¤›. 1998, 1999, 2000, 2001 Y›ll›k Ekonomi Raporlar›, Ankara, 1998, 1999,

2000, 2001.

Mortan, Kenan. Dünya Ekonomisi, Aç›kö¤retim Fakültesi Yay›nlar›, Anadolu Üniversitesi,

Eskiflehir, 2000.

OECD. Economic Outlook, Paris, 2001.

- 20 -

Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar

Bu üniteyi çal›flt›ktan sonra,

■ Günümüzde dünya ekonomisinin temel makroekonomik göstergelerini ülke ve ülke grupla-

r› baz›nda ö¤renme konusunda bir önceki ünitede edinmifl oldu¤umuz bilgilerin pekiflti¤ini

ve tamamland›¤›n› göreceksiniz.

■ Böylece daha sonraki ünitelerde ve baflka derslerinizde de kullanabilece¤iniz temel bilgi-

leri edinmifl olacaks›n›z.

■ Dünya Nüfusu ve ‹flgücü

■ Dünyada ‹flsizlik

■ Dünyada Gelir Da¤›l›m›

■ Dünyada Enflasyon

■ Dünyada D›fl Ticaret Hadleri

■ Dünyada Harcamalar

■ Geliflmekte Olan Ülkelerde D›fl Borçlar

■ Dünyada Çok Uluslu fiirketler

■ Özet

■ De¤erlendirme Sorular›

■ Sözlük ve Kavramlar Dizini

■ Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar

Bu üniteyi daha iyi kavrayabilmek için,

■ Bir dünya atlas›n›n önünüzde aç›k oldu¤u bir ortamda çal›flman›z› yürütmeniz yararl› ola-

cakt›r. Böylece ülke ve k›ta baz›nda yap›lan baz› de¤erlendirmeleri daha iyi takip edebile-

ceksiniz.

■ Ünite boyunca verilen tablolardaki tüm rakamlar› ezberlemeniz gereksizdir. Ancak temel

gösterge niteli¤i tafl›yan rakamlar› bilmeniz ve genel e¤ilimleri kavraman›z yeterlidir.

Günümüzde Dünya Ekonomisi II

Amaçlar

‹ç indeki ler

Öneri ler

ÜN‹TE2

1. DÜNYA NÜFUSU VE ‹fiGÜCÜ

1950 y›l›nda 2.5 milyar kifliden oluflan dünya nüfusu 2000 y›l›nda 2 kat›ndan daha yüksek bir

de¤ere ulaflm›flt›r. Halen dünya nüfusunun 6 milyar kifliyi geçti¤i tahmin edilmektedir. Yap›lan

projeksiyonlar dünya nüfusunun 50 y›l sonra %50 kadar bir art›flla 9 milyar kifliyi bulaca¤› yö-

nündedir (Tablo 2.1).

Tablo 2.1. Dünyada Çeflitli Bölgelere Göre Nüfus Miktarlar› ve Oranlar› (2001). (%)

1950 y›l›nda dünya nüfusunun %55’den ço¤u Asya k›tas›nda (özellikle Çin ve Hindistan’da)

yaflamaktayd›. 2000 y›l›nda da Asya k›tas› aç›k farkla en çok nüfus bar›nd›ran k›ta olma özel-

li¤ini korumaktad›r. Üstelik toplam içindeki pay› artarak %60’›n üzerine ç›km›flt›r. 2050 y›l› için

yap›lan tahminler küçük bir düflüfl de olsa (%2 kadar) Asya k›tas›n›n dünya nüfusunun yo-

¤unlaflt›¤› k›ta olma özelli¤ini sürdürece¤ini göstermektedir.

1950’de dünya nüfusunun %22 gibi önemli bir k›sm›n›n yaflad›¤› eski k›talardan Avrupa’n›n

pay› 2000’de önemli ölçüde düflmüfl ve %12’ye inmifltir. Bu düflüflün 2050’ye kadar sürmesi

ve %6’lara kadar gerilemesi beklenmektedir.

Amerika k›tas›nda ABD, Kanada ve Meksika’n›n yer ald›¤› Kuzey Amerika’n›n dünya nüfusu

içindeki pay› Avrupa k›tas›nda oldu¤u gibi giderek düflmektedir ve bu düflüflün 2000’li y›llar›n

ilk yar›s›nda da azalarak sürece¤i beklenmektedir. Böylece 1950’den 2050’ye kadar nüfus

aç›s›ndan Kuzey Amerika, %7’ye yak›n bir paydan %5’in alt›nda bir paya inecektir.

Amerika k›tas›n›n orta ve güneyini içeren Latin Amerika’n›n nüfustan ald›¤› pay son 50 y›lda

%2 artarak %8.6’ya ç›km›flt›r. Bu art›fl›n sürmesi beklenmemektedir. 1950’lerde nüfusun yal-

n›zca %8.8’inin yafland›¤› kara k›ta Afrika 2000’de pay›n› %5’e yak›n artt›rarak %13’ün üze-

rine ç›karm›flt›r. Bu e¤ilimin sürmesi ve 2050’de Afrika’n›n dünya nüfusunu en çok bar›nd›ran

2. k›ta olmas› (%21.5) beklenmektedir.

Avusturalya ve Yeni Zelanda’dan oluflan Okyanusya k›tas›n›n önemsiz (yüzde yar›ml›k) pa-

y›n›n de¤iflmedi¤i ve de¤iflmeyece¤i anlafl›lmaktad›r.

- 22 -

Bölgeler Top. NüfusaOranfi

1950(Milyon)

Top. NüfusaOranfi

2000(Milyon)

Top. NüfusaOranfi

2050*(Milyon)

Afrika 8.8 221 13.1 794 21.5 2000Asya 55.5 1399 60.6 3672 58.2 5428Latin Amerika 6.6 167 8.6 519 8.6 806Avrupa 21.8 548 12.0 727 6.5 603Kuzey Amerika 6.8 172 5.2 314 4.7 438Okyanusya 0.5 13 0.5 31 0.5 47Dünya 100.0 2519 100.0 6057 100.0 9322

(*) TahminiKaynak: Birleflmifl Milletler ‹statistikleri

Tüm veriler toplu olarak de¤erlendirildi¤inde dünyan›n refah bölgelerini oluflturan Kuzey

Amerika, Avrupa ve Okyanusya’da yaflayan nüfusun toplam pay›n›n 1950’de %29.1’den

2000’de %17.7’ye düfltü¤ü ve 2050 de %11.7’ye inece¤i anlafl›lmaktad›r.

Buna karfl›l›k dünyan›n en fakir ülkelerinin yer ald›¤› Afrika ile orta gelirli ülkelerin yer ald›¤›

Latin Amerika’n›n pay›n›n 1950’de %15’lerden 2050’de %30’lara ç›kaca¤› beklenmektedir.

Geçmiflte ço¤unlukla geri kalm›fl ülkelerden oluflan Asya k›tas›nda ki yo¤un nüfus olgusunun

sürmesi beklenmektedir. Ancak, bu k›tadaki Japonya, Tayvan, Güney Kore, Singapur, Malez-

ya’n›n yan›s›ra petrol zengini baz› Arap ülkeleri ile bafllayan zenginleflme ve yüksek refah dal-

gas›n›n Çin, Hindistan, Endonezya gibi yüksek nüfuslu di¤er ülkelere de k›smen s›çrad›¤› gö-

zönünde tutulur ve bunlara Orta Asya’daki do¤al kaynak zengini Türk Cumhuriyetlerinin de ek-

lenebilece¤i beklentisi de eklenirse, bu k›tada 2050’lerde ço¤unlukla refah düzeyi de yükselmifl

yo¤un bir nüfusun var olabilece¤i hiç de az olmayan bir ihtimal haline dönüflmektedir.

K›talar itibariyle Dünya nüfusu 1950’den 2000’e nas›l de¤iflmifltir? 2050

y›l› ile ilgili beklentiler nelerdir?

Tablo 2.2.’de dünyan›n baz› ülkelerinde son iki on y›lda nüfus art›fl h›zlar›, çal›flabilir yafltaki

(15-64 yafl) nüfus ve bu nüfusun içinden gerçekleflen iflgücü arz› de¤erleri görülmektedir.

Tablo 2.2. Baz› Ülkelerde Nüfus ve ‹flgücü.

Kaynak: Dünya Bankas› Geliflme Raporu, 2000/2001.

- 23 -

Nüfus ‹flgücü

Toplam (Milyon) Ortalama Y›ll›kArt›fl (%)

Yafl (15-64)(Milyon kifli) Toplam (Milyon)

1980 1999 1980-90 1990-99 1980 1999 1980 1999

Hindistan 687 998 2.1 1.8 394 609 302 439Pakistan 83 135 2.7 2.5 44 74 29 50Çin 981 1250 1.5 1.1 586 844 540 750M›s›r 41 61 2.5 1.9 23 38 14 24Bulgaristan 9 8 -0.2 -0.7 6 6 5 4Romanya 22 23 0.4 -0.4 14 15 11 11Rusya Federasyonu 139 147 0.6 -0.1 95 101 76 78Türkiye 45 64 2.3 1.5 25 43 19 31Brezilya 122 168 2.0 1.4 70 110 47 79Suudi Arabistan 9 21 5.2 3.4 5 12 3 7Yunanistan 10 11 0.5 0.4 6 7 4 5Portekiz 10 10 0.1 0.1 6 7 5 5‹spanya 37 39 0.4 0.2 23 27 14 17‹ngiltere 56 59 0.2 0.3 36 39 27 30‹talya 56 58 0.1 0.2 36 39 23 26Hollanda 14 16 0.6 0.6 9 11 6 7Fransa 54 59 0.5 0.5 34 39 24 27ABD 227 273 0.9 1.0 151 179 109 139Almanya 78 82 0.1 0.4 52 56 38 41Japonya 117 127 0.6 0.3 79 87 57 68

Dünyan›n nüfusu 1 milyar s›n›r›n› aflan iki ülkesi olan Çin ve Hindistan’da nüfus art›fl h›z-

lar›, oldukça düflmekle birlikte hala %1’in üzerindedir. Birçok Avrupa ülkesinde %1’in al-

t›na düflen hatta %0’a yak›n gerçekleflen nüfus art›fl h›z› aç›s›ndan Türkiye hala %1.5 gi-

bi yüksek de¤ere sahiptir. Di¤er bir ifadeyle Türkiye’ye her y›l ilave 1 milyon nüfus eklen-

mektedir. Dünyan›n çal›flabilir yafltaki nüfusu ve iflgücü arz› aç›s›ndan önde gelen ülke-

leri Çin, Hindistan, ABD, Brezilya, Rusya, Japonya, Pakistan, Almanya ve Türkiye’dir.

Ço¤u Avrupa ülkesi bu aç›dan oldukça yetersiz kalmaktad›r.

Dünyada son yirmi y›lda nüfus art›fl h›z› ve iflgücü arz›ndaki de¤iflmeleri

ülkelerden örnekler vererek anlat›n›z.

2. DÜNYADA ‹fiS‹ZL‹K

15-64 yafl dilimindeki ifli olmayan aktif iflsizlerin say›s›n›n ifle yerlefltirilsin yerlefltirilmesin bu

yafl dilimindeki iflgücüne oran› al›narak bulunan iflsizlik oran›, geliflmifl ülkelerin ço¤unda son

y›llarda azalma e¤ilimi içindedir. Tablo 2.3.’de görüldü¤ü gibi bu oran 1995’te %7’den 2001’de

%5,7’ye düflmüfltür. ABD’de h›zl› büyüme ve özel sektörün yaratt›¤› yeni ifl alanlar› iflsizlik

oran›ndaki %4.4’e varan düflüflleri aç›klamaktad›r. Avrupa Birli¤i’nin genelinde de iflsizlik ora-

n› düflüflünü sürdürmektedir (%10.5’ten %7.5’e) Bu arada ‹spanya, Yunanistan ve ‹talya

%12.6, %11.3 ve %10 oranlar›ndaki iflsiz say›s› ile AB ülkeleri içinde en fazla iflsizi olanlar-

d›r. Geliflmifl ülkeler aras›nda ekonomik durgunlu¤un iflsiz say›s› ve oran›n›n artmas›na yo-

laçt›¤› bir ülke Japonya’d›r. (%3.1’den %5.3’e ç›km›flt›r). Japon hükümeti bu nedenle daha

çok bilgi teknolojisi ve sa¤l›k bak›m› gibi yeni sanayi alanlar›nda ifl kuracaklara mali destek

sa¤layan bir aç›k istihdam program› aç›klamak zorunda kalm›flt›r.

- 24 -

Tablo 2.3. Geliflmifl Ekonomilerde ‹flsizlik Oranlar› (1995-2001) (%).

Kaynak: IMF, World Economic Outlook, 2002.

Yeni sanayileflen Asya ekonomilerinde 1998-99’a kadar iflsizlik oranlar› artm›flken son iki y›l-

d›r azalma e¤ilimine girmifltir.

Türkiye’de iflsizlik oran› %6’larda seyrederken 2001 y›l›nda ekonomik krizin de etkisiyle

%8.5’e ç›km›flt›r. ‹flsiz say›s› ise 1 milyon 900 bine ulaflm›flt›r.

Az geliflmifl ülkelerde iflsizlik oranlar› ise genel olarak daha yüksek de¤erlerde seyretmekte-

dir. Örne¤in Do¤u Avrupa ülkelerinde %12-18 aras›nda de¤iflmektedir.

- 25 -

1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001Geliflmifl Ekonomiler 7.0 7.0 6.8 6.7 6.3 5.9 5.7Bafll›ca Sanayileflmifl Ülkeler 6. 6 6.7 6.4 6.2 6.0 5.7 5.8ABD 5.6 5.4 4.9 4.5 4.2 4.1 4.4Japonya 3.1 3.3 3.4 4.1 4.7 5.0 5.3Almanya 7.9 8.6 9.5 9.0 8.3 7.9 7.6Fransa 11.7 12.4 12.5 11.7 11.3 9.8 8.8‹talya 11.6 11.6 11.7 11.8 11.4 10.7 10.0‹ngiltere 8.0 7.3 5.5 4.7 4.3 3.9 4.0Kanada 9.4 9.6 9.1 8.3 7.6 6.6 6.5Di¤er Geliflmifl Ekonomiler 8.2 8.1 7.8 8.1 7.3 6.2 5.7‹spanya 22.9 22.2 20.8 18.8 15.9 14.0 12.6Hollanda 7.1 6.6 5.5 4.1 3.2 2.3 2.0Belçika 9.9 9.7 9.4 9.5 9.0 8.3 7.7‹sveç 7.7 8.1 8.0 6.5 5.6 4.6 4.0Avusturya 3.9 4.3 4.4 4.7 4.4 3.5 3.5Danimarka 10.1 8.6 7.7 6.4 5.6 5.4 5.5Finlandiya 15.4 14.6 12.6 11.4 10.3 9.0 8.2Yunanistan 9.1 9.8 9.7 10.8 11.7 11.5 11.3Portakiz 7.2 7.3 6.7 5.0 4.4 4.1 4.0‹rlanda 12.1 11.5 9.8 7.4 5.6 4.5 4.0Lüksemburg 3.0 3.3 3.3 3.3 2.9 2.7 2.3‹sviçre 4.2 4.7 5.2 3.9 2.7 2.0 1.9Norveç 4.7 4.1 3.3 2.4 3.2 3.6 3.6‹srail 6.9 6.7 7.7 8.5 8.9 8.4 8.2‹zlanda 5.0 4.3 3.7 2.9 1.9 1.8 1.8Güney Kore 2.0 2.0 2.6 6.8 6.3 4.2 3.5Avustralya 8.5 8.6 8.5 8.0 7.2 6.7 6.6Tayvan 1.8 2.6 2.7 2.7 2.9 2.5 2.3Honkong 3.2 2.8 2.2 4.7 6.1 4.0 3.1Singapur 2.7 2.0 1.8 3.2 3.5 2.9 2.5Yeni Zelanda 6.3 6.1 6.7 7.5 6.8 6.4 6.4Sanayileflmifl Ülkeler 7.4 7.4 7.1 6.8 6.4 6.0 6.0Avrupa Birli¤i 10.5 10.6 10.3 9.5 8.8 8.0 7.5Türkiye 6.9 6.1 6.4 6.4 6.4 6.6 8.5Yeni Sanayileflen Asya Ekonomileri 2.1 2.2 2.6 5.4 5.2 3.7 3.1

Dünya ülkelerinde son y›llarda iflsizlik oranlar› nas›l bir seyir izle-

mektedir?

3. DÜNYADA GEL‹R DA⁄ILIMI

Kiflisel gelir da¤›l›m› tablolar›nda nüfus %20’lik dilimler halinde befl eflit parçaya bölünür. Her-

bir dilime isabet eden milli gelir oran› hesaplan›r. Herbir %20’lik dilime milli gelirin %20’si düfl-

müfl olsa, bu durumda gelir herkese eflit da¤›lm›fl demektir. Ancak %20’den ne kadar fazla

bir sapma olursa gelir da¤›l›m› o ölçüde dengesizleflmifl demektir.

Örne¤in Hindistan’da nüfusun en fakir %20’si milli gelirin %8’ini, ikinci en fakir %20’si,

%11.6’s›n› al›rken en zengin %20’si %46’s›n› almaktad›r.(Tablo 2.4) Brezilya’da ise bu oran-

lar s›ras› ile %2.5, %5.5 ve %63.8’dir ve bu çok daha çarp›k bir gelir da¤›l›m› anlam›na gel-

mektedir. Türkiye için de gelir da¤›l›m›n›n dengeli olmad›¤› anlafl›lmaktad›r. Buna karfl›l›k Hol-

landa, Almanya gibi ülkelerde da¤›l›m daha dengelidir.

Gelir da¤›l›m tablolar› arac›l›¤› ile bir ülkeye ihracat yaparken nüfusun hangi oranda

bir k›sm›n›n gelir düzeyinin yüksek, hangi oranl›k bir bölümünün düflük oldu¤unu ön-

ceden öngörüp gelir düzeyi ile uyumlu mal/hizmet üretip satma imkan›na kavuflulabil-

mektedir.

Görülüyor ki yaln›z kiflibafl›na GSMH de¤erine bakarak bir ülkenin tüm fertlerinin gelir düze-

yini kavrayabilmek mümkün olmamaktad›r. Mutlaka önemli bir kriter olan kifli bafl›na GSMH’›n

yan›s›ra bu ortalama de¤erin alt›nda ve üstünde gelire sahip olanlar›n say›s›n›n (veya oran›-

n›n da) bilinmesi gerekmektedir.

- 26 -

Tablo 2.4. Baz› Ülkelerde Gelir Da¤›l›m›.

Dünya ülkelerinden örnekler vererek gelir da¤›l›m durumunu aç›klay›n›z.

4. DÜNYADA ENFLASYON

Ülkeleraras› ticarette rekabetçi bir konumda olabilmek için ülkelerin üretip arz ettikleri ürünle-

rin fiyatlar›n›n uygun düzeylerde olmas› gerekir. Fiyatlar genel düzeyinde ortaya ç›kan art›fl

oran›n› gösteren enflasyon oran›n›n yüksek olmas› ise o ülkede fiyat aç›s›ndan uluslararas›

rekabet gücü yüksek ürünler üretilmesini zora koflar. Bu durumda izlenen kur politikas› yolu

ile ve ancak enflasyon oranlar›n› gözeten oranlarda milli paran›n de¤er yitirmesi pahas›na ih-

racat sürdürülebilir. Böylece iç fiyatlardaki art›fllar yabanc› para cinsinden ürün fiyatlar›na

- 27 -

Araflt›rmaY›l›

Gini Katsay›s›‹ndeksi

En Düflük% 20

‹kinci% 20

Üçüncü% 20

Dördüncü% 20

En Yüksek% 20

Hindistan (1) (2) 1997 37.8 8.1 11.6 15.0 19.3 46.1

Pakistan (1) (2) 1997 31.2 9.5 12.9 16.0 20.5 41.1

Çin (3) (4) 1998 40.3 5.9 10.2 15.1 22.2 46.6

M›s›r (1) (2) 1995 28.9 9.8 13.2 16.6 21.4 39.0

Bulgaristan (1) (2) 1995 28.3 8.5 13.8 17.9 22.7 37.0

Romanya (3) (4) 1994 28.2 8.9 13.6 17.6 22.6 37.3

Rusya Federasyonu (1) (2) 1998 48.2 4.4 8.6 13.3 20.1 53.7

Brezilya (3) (4) 1996 60.0 2.5 5.5 10.0 18.3 63.8

‹spanya (3) (4) 1990 32.5 7.5 12.6 17.0 22.6 40.3

‹ngiltere (3) (4) 1991 36.1 6.6 11.5 16.3 22.7 43.0

‹talya (3) (4) 1991 27.3 8.7 14.0 18.1 22.9 36.3

Hollanda (3) (4) 1994 32.6 7.3 12.7 17.2 22.8 30.1

Fransa (3) (4) 1995 32.7 7.2 12.6 17.2 22.8 40.2

ABD (3) (4) 1997 40.8 5.2 10.5 15.6 22.4 46.4

Almanya (3) (4) 1994 30.0 8.2 13.2 17.5 22.7 38.5

Türkiye (3) (4) 1987 43.0 5.2 9.6 14.1 22.1 49.9

Kaynak: Dünya Bankas› Geliflme Raporu, 2000/2001.

(1) Veriler kiflilerin yüzdelik harcama paylar›na karfl›l›k gelir.

(2) Kifli bafl›na düflen harcamalara göre s›ralanm›flt›r.

(3) Veriler kiflilerin yüzdelik gelir paylar›na karfl›l›k gelir.

(4) Kifli bafl›na düflen gelire göre s›ralanm›flt›r.

yans›t›lmayarak müflteri kayb›n›n önüne geçilebilir. Ancak daha sa¤l›kl› olan enflasyon oran›-

n›n düflmesi ve milli paran›n de¤erinin yabanc› paralar karfl›s›nda s›rf bu nedenle düflürülme-

sine ihtiyaç kalmamas›d›r.

Tablo 2.5’de görüldü¤ü gibi 1995-2001 döneminde geliflmifl ekonomilerde y›ll›k enflasyon

oranlar›n›n geliflimi %1.4-%2.6 band›nda seyretmifltir. Bu oran ABD’de biraz daha yüksek,

Japonya’da ise biraz daha düflük gerçekleflmifltir. 1999 y›l›nda teknolojik geliflmeler, mali pi-

yasalardaki at›l kapasite, uygulanan s›k› para ve maliye politikalar› gibi nedenlerde enerji fi-

yatlar›ndaki h›zl› art›fllara ra¤men enflasyon oran› %1.4’te kalm›flt›r. Ancak 2000’de petrol fi-

yatlar›n›n h›zl› art›fl› baflta olmak üzere birkaç faktör enflasyon oran›n› biraz yükseltmifltir.

Tablo 2.5. Dünya Ekonomisinde Enflasyon (1995-2001).

AB’de petrol ve g›da ürünleri fiyatlar›n›n artmas› enflasyonu 2001’de y›ll›k bazda %26 sevi-

yesine ç›kartm›flt›r. Çekirdek enflasyon da artarak %2’nin üzerine ç›km›flt›r. Enerji ve g›da

ürünleri fiyatlar›n›n artmas› enflasyonu art›rm›fl olsa da talepteki azalma nedeniyle 2002 y›-

l›nda çekirdek enflasyonda azalma beklenmektedir. 2002 y›l›nda, zaten negatif fiyat art›fl› ya-

flayan Japonya d›fl›ndaki tüm ekonomilerde 2001 y›l› sonu fiyat art›fl› beklentilerinin yaklafl›k

%50’si oran›nda daha az fiyat art›fl› beklemektedir. ABD’de tüketici fiyatlar› endeksi (TÜFE)

beklentisi 2002 y›l›nda %2.3’den %2.2’ye düflme, Japonya’da de¤iflmeyerek %-0.7 seviye-

- 28 -

Ülkeler 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001Geliflmifl Ülkeler 2.6 2.4 2.1 1.5 1.4 2.3 2.2ABD 2.8 2.9 2.3 1.5 2.2 3.4 2.8Avrupa Birli¤i 2.9 2.5 1.8 1.5 1.4 2.3 2.6Japonya -0.1 0 1.7 0.6 -0.3 -0.8 -0.7Kanada 1.9 1.6 1.6 1 1.8 2.7 2.5Di¤er Geliflmifl Ekonomiler 3.8 3.2 2.3 2.4 1.3 2.4 2.9

Geliflmekte olan Ekonomiler 23.2 15.4 10 10.6 6.9 6.1 5.7Afrika 35.3 30.2 14.6 10.9 12.3 14.2 12.6Asya 13.2 8.3 4.8 7.7 2.5 1.9 2.6Orta Do¤u Avrupa 39.1 29.6 28.3 28.1 23.7 19.6 17.2Latin Amerika 36 21.2 12.9 9.8 8.9 8.1 6.4Türkiye 93.6 80.4 85.7 84.6 64.9 54.9 54.4Geçifl Sürecindeki Ülkeler 133.8 42.5 27.3 21.8 44.1 20.2 55.9Azerbaycan 411.8 19.8 3.7 -0.8 -8.5 1.8 1.5Beyaz Rusya 709.3 52.7 63.9 73.2 293.8 168.9 61.3Estonya 29 23.1 11.2 8.1 3.3 4 5.8Kazakistan 176.3 39.1 17.4 7.3 8.4 13.3 8.3K›rg›zistan 40.7 31.3 22.6 12 35.9 18.7 7Litvanya 39.5 24.7 8.8 5.1 0.8 1 1.3Moldova 30.2 23.5 11.8 7.7 39.3 31.3 9.8Özbekistan 304.6 54 70.9 29 29.1 25 27.2Rusya 198 47.9 14.7 27.8 85.7 20.8 20.7Türkmenistan 1005.2 992.4 83.7 16.8 --- --- ---Ukrayna 376.4 80.2 15.9 10.6 22.7 28.2 12

Kaynak: IMF, World Economic Outlook, April, 2002.

sinde kalma, Almanya’da %2.5’den %1.3’e, AB’de %2.6’dan %1.8’e ve EURO bölgesinde ise

%2.7’den %1.7’e gerileme fleklindedir.

Geliflmekte olan ülkelerde ise özellikle Asya ülkelerinin baflar›s› sonucu %2.3’lerden %6’lara ka-

dar geniflleyen bir enflasyon oran› geçerli olmufltur. Bu azalma e¤ilimine Orta ve Do¤u Avrupa

ile Afrika ülkeleri de hala %10’lu de¤erlerde seyreden enflasyon oranlar›na ra¤men uyum gös-

termifltir. Örne¤in Orta Avrupa’da, orta dönemde, bütçe aç›klar› ve d›fl a盤› kapatmak için para

ve maliye politikalar›n›n iktisadi dalgalanmalara ra¤men nas›l bir arada uyum içerisinde ve ba-

flar›l› bir flekilde uygulanabilece¤i örne¤i sergilenmektedir. Polonya’da enflasyon ve faiz oranla-

r› h›zla azalmakta ve bütçe a盤› daralmaktad›r. Bunun aksine, Macaristan’da ekonomik genifl-

leme devam etmekte ve 1999 y›l›nda iki haneli rakamlara yükselen enflasyonun 2002 y›l›nda

%4’e gerileyece¤i tahmin edilmektedir. Döviz kuru band›n›n genifllemesi s›k› mali politikalarla

desteklenen s›k› bir para politikas›n› gerektirmektedir. Çek Cumhuriyeti’nde ilk çeyrekte canl› ol-

mas›na ra¤men izleyen dönemlerde talep azalma iflareteleri göstermektedir. Merkez Bankas›

düflen enflasyona ve artan bütçe aç›klar›na karfl›n Mart 1998 tarihinden beri ilk defa faiz art›r›-

m›na gitmifltir. Latin Amerika ülkelerinin uyumu ise %36’lardan %6’lara düflüfl fleklinde çok da-

ha ciddi boyuttad›r. Geçifl sürecindeki baz› ülkelerde (örne¤in Türkmenistan’da) enflasyon ora-

n›ndaki düflüfl çok daha sert olmufl ve %1000’lerden %16’lara inen ülkelere bile rastlan›lm›flt›r.

Dünyada enflasyon modas›n›n geçmesine ra¤men Türkiye yüksek enflasyon oranlar›n› (bir

miktar düflüfl olsa da) 2001’e kadar tutturmaya devam etmifltir. %90’lardan 2001’de %54’e

inilmifltir. 2002 y›l› ortas›nda enflasyon oran› aç›s›ndan Türkiye’nin son durumu ve baz› gelifl-

mifl ülkelerle karfl›laflt›rmas› afla¤›da Tablo 2.6.’da verilmifltir.

Tablo 2.6. Baz› Ülkelerin Y›ll›k Enflasyon Oranlar› (May›s 2002).

- 29 -

Ülke Enflasyon Oran› (%) Ülke Enflasyon Oran› (%)

Türkiye 46.2 Danimarka 2.4

Macaristan 6.1 ‹talya 2.3

‹zlanda 5.7 ‹sveç 2.2

‹rlanda 4.8 Lüksemburg 2.1

Meksika 4.7 Fransa 2

Yunanistan 4 Finlandiya 1.9

‹spanya 3.6 Avusturya 1.8

Hollanda 3.6 Kanada 1.7

Portekiz 3.6 Almanya 1.6

Slovak Cum. 3.5 ABD 1.6

Polonya 3.1 ‹ngiltere 1.5

Çek. Cum. 3.1 Belçika 1.3

Güney Kore 3 ‹sviçre 1.1

Avusturalya 2.9 Japonya -1.1

Yeni Zelanda 2.6

Kaynak: OECD Raporu, 2002.

OECD’nin ülkeler itibariyle tüketici enflasyonuna iliflkin verilerine göre, Türkiye ile di¤er ülke-

ler aras›nda enflasyon uçurumu sürmektedir. Türkiye’de 2002 May›s sonu itibariyle %46.2’ye

inen y›ll›k TÜFE (Tüketici Fiyat Endeksi) art›fl› di¤er OECD ülkelerinde eksi %1.1 ile %6.1

aras›nda de¤ifliyor. Buna göre Türkiye’nin tüketici enflasyonunun ortalama %2.4 oldu¤u AB

ile aras›ndaki puan fark› 43.8’e inmifl olmaktad›r. Tüketici enflasyonunda %6.1’le Türkiye’nin

en yak›n takipçisi olan Macaristan’la bile arada 40 puandan fazla bir fark bulunmaktad›r.

Türkiye’de 2001 y›l› fiubat ay›nda patlak veren ekonomik kriz sonras›nda t›rman›fla geçerek

2002 Ocak ay›nda %73.2’ye kadar yükselen y›ll›k bazda TÜFE art›fl›, izleyen dönemde h›zl›

bir düflüflle May›s sonu itibariyle %46.2’ye inmifl bulunmaktad›r. Bu gerilemede, Mart, Nisan

ve May›s’taki ayl›k fiyat art›fllar›n›n düflük kalmas› ve endeksin geçen y›l›n ayn› aylar›ndaki

yüksek art›fllar›n etkisinden ar›nmas› etkili olmufltur.

OECD verilerine göre May›s sonu itibariyle Türkiye’de %46.2 olan y›ll›k TÜFE art›fl›, OECD

ülkelerinin ço¤unda %1-2’li düzeylerde bulunuyor. AB ortalmas›nda %2.4 olan bu oran Ja-

ponya’da ise eksi de¤erde seyretmektedir (-%1.1).

Türkiye’nin en yak›n takipçisi olan Macaristan’› (%6.1) %5.7 ile ‹zlanda, %4.8’le ‹rlanda, %4.7

ile Meksika, %4’le Yunanistan izlemektedir.

OECD ülkelerinin bir ço¤unda y›ll›k oranlar›n, Türkiye’de bir ayda yaflanan enflasyondan da-

ha düflük oldu¤u görülmektedir.

Dünya ülkelerinden örnekler vererek enflasyon durumunu aç›klay›n›z.

5. DÜNYADA DIfi T‹CARET HADLER‹

Genel olarak bir ülkenin ihraç etti¤i binlerce mal›n fiyatlar›n›n temsilcisi olan ihraç mallar› fi-

yat indeksi de¤erinin (Px), ithal mallar›n›n fiyat indeks de¤erine (Pm) oran› d›fl ticaret hadleri

olarak adland›r›l›r.

D›fl ticaret hadleri artt›kça ülke giderek daha pahal›ya mal ihraç edip daha ucuza mal ithal

eder. Bu, sa¤l›kl› bir geliflmedir. Tersine, d›fl ticaret hadleri geriledikçe ihraç mallar›n›n fiyat-

lar› düflüp, ithal mallar›n›n fiyatlar› yükselir. Bu ise istenmeyen bir geliflmedir. Bununla birlik-

te, 1900’lü y›llar boyunca daha çok hammadde ihraç edip mamul ithal eden az geliflmifl ülke-

lerde d›fl ticaret hadleri genellikle gerilerken, hammadde ithal edip mamul ihraç eden gelifl-

mifl ülkelerde d›fl ticaret hadleri yükselmifltir.

Tablo 2.7’de geliflmifl ülkelerin ve geliflmekte olan ülkelerin 1995-2001 aras›nda ticaret had-

lerinin geliflimi izlenebilir. Geliflmifl ülkeler için iki y›l hariç küçük oranlarda d›fl ticaret hadle-

rinde gerileme göze çarpmaktad›r. Geliflmekte olan ülkelerde ise iki y›l hariç ilerleme vard›r.

D›fl ticaret hadleri petrol ihracatç›s› ülkelerde petrol fiyatlar›n›n inifl-ç›k›fl›na ba¤l› olarak da-

ha fazla dalgal› bir seyir izlemektedir (Bir y›l %22,9 gerilerken ertesi y›l %17,3 oran›nda iyile-

flebilmektedir).

- 30 -

Tablo 2.7. Dünya da D›fl Ticaret Hadleri (1995-20001) (Y›ll›k Yüzde De¤iflme).

Geliflmifl ekonomilerin aç›l›m›nda bafll›ca sanayileflmifl ülkelerden Japonya’n›n ve yeni sana-

yileflen Asya ekonomilerinin ihraç ürünlerinde bir ucuzlama göze çarparken di¤erlerinde dal-

gal› bir seyir izlendi¤i ve indeksin bir y›l artarken di¤er y›l› azald›¤› gözlenmektedir.

Geliflmekte olan ekonomilerin k›ta baz›nda aç›l›m›nda ise Afrika k›tas›ndaki ülkelerin genel

olarak indeks iyileflmesi ile karfl›laflt›klar›, di¤erlerinin iniflli ç›k›fll› istikrars›z bir seyir izledi¤i

görülmektedir.

D›fl ticaret hadleri neyi gösterir? Dünyadaki geliflimi ne flekildedir?

6. DÜNYADA HARCAMALAR

Bir ülkede bir y›lda yap›lan toplam harcamalar› bulmak için özel tüketim harcamalar›, devlet

(kamu harcamalar›), yat›r›m harcamalar› ve yabanc›lar›n mal/hizmet al›m› için yapt›klar› har-

camalar (ihracat)›n toplam›ndan yurt d›fl› mallar›n/hizmetlerin al›m› için yap›lan harcamalar›

(ithalat) ç›karmak gerekir. Afla¤›daki tabloda (Tablo 2.8.) ithalat hariç di¤er harcama kalemle-

ri gayrisafi yurtiçi has›lan›n yüzdesi olarak gösterilmifltir.

- 31 -

T‹CARET HADLER‹ 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001Geliflmifl Ekonomiler -0.1 -0.3 -0.6 1.3 -0.1 -1.0 0.7Geliflmekte Olan Ülkeler 3.4 1.6 0.6 -4.6 2.7 2.7 -1.4Petrol ‹hracatç›lar› -2.1 10.2 -0.4 -22.9 17.3 17.3 -9.2Petrol ‹hracatç›s› Olmayanlar 3.1 -1.2 -0.5 -1.1 -1.0 -1.0 0.9Geliflmifl EkonomilerBafll›ca Sanayileflmifl Ülkeler -0.5 -0.4 2.1 0.1 -1.3 0.9ABD -0.4 0.4 2.1 3.2 -1.0 -0.8 2.1Japonya -6.4 -4.5 2.6 1.0 -1.8 3.4Almanya 0.9 -0.6 -1.6 2.0 0.9 -0.6 0.2Fransa 0,1 -1.2 0.3 1.3 -0.8 -0.6 0.7‹talya -2.3 4.2 -1.4 2.7 -2.0 -0.4 0.1‹ngiltere -2.5 1.0 2.7 2.2 1.5 ,0.8 -2.0Kanada 2.8 2.3 -1.1 -3.3 3.6 -0.2 -0.3Di¤er Geliflmifl Ekonomiler 0.1 -0.6 -0.4 -0.3 0.3Sanayileflmifl Ülkeler 0.3 -0.2 -0.4 1.5 0.2 -0.1 0.8Avrupa Birli¤i 0.2 0.3 -0.3 1.5 -0.1 -0.4 0.1Euro Bölgesi 0.2 -0.8 1.5 -0.4 -0.2 0.4Yeni Sanayileflen Asya Ekonomileri -1.8 -0.5 -1.0 -0.1 -1.6 -0.8 0.3Geliflmekte Olan ÜlkelerAfrika 0.7 4.8 0.9 -9.9 3.6 11.3 -5.8Asya 1.0 -0.1 -0.9 -0.8 -1.3 -1,2 -Çin ve Hindistan Hariç 0.6 -0.2 -1.2 ,0.8 -1.4 -2.1 -0.4Orta Do¤u ve Avrupa 1.4 10.1 1.0 -14.4 12.3 9.5 -5.2Latin Amerika 5.1 1.0 -1.3 -7.2 5.2 1.3 -0.8

Kaynak: IMF, World Economic Outlook, May-September 2000.

Tablo 2.8. Baz› Ülkelerde Harcamalar›n Yap›s› (%).

Kamu harcamalar›n›n toplam harcamalar içinde pay›n›n en yüksek oldu¤u ülkenin %32 ile

Suudi Arabistan oldu¤u görülmektedir. Avrupa ülkelerinde genellikle %14-20 aras›nda de¤i-

flen bu oran geliflmekte olan ülkelerde %10’un da alt›na inmektedir. Türkiye’de pay %11’dir.

Özel tüketim harcamalar› ise en a¤›rl›kl› harcama kalemidir. Avrupa ülkelerinde %58-%65

aras›nda de¤iflen bu kalemin pay› geliflmekte olan ülkelerde %65-%80 oran›nda (Çin hariç)

de¤iflmektedir (Türkiye’de %68). Geliflmekte olan ülkelerde gelir düzeyi düflük oldu¤u için ge-

lirin yüksek bir oran› tüketici harcamalar›na ay›r›l›p küçük bir k›sm› tasarrufa ayr›lmak zorun-

da kal›nmaktad›r.

Yurtiçi yat›r›m harcamalar›n›n oransal paylar›nda %15-%29 aras› de¤iflen de¤erler göze

çarpmaktad›r (Çin’de %40). Türkiye’de bu de¤er %24’tür. Mal ve hizmet ihrac›nda ise Hollan-

da gibi nüfusu küçük ülkeler bir yana nüfusu çok ve iç pazar› büyük ülkelerde GSY‹H’a göre

pay düflük ç›kmaktad›r. Çünkü, içpazar önceli¤i nedeniyle ihracat›n göreceli pay› düflük kal-

maktad›r (‹ngiltere, Japonya, Hindistan, M›s›r gibi).

Türkiye’de bu oran %26’d›r. Ancak hemen hemen tüm ülkelerde 1990’dan 1999’a d›fl pazar-

lar›n ekonomideki önemi artm›fl ve bu oranlar yükselmifltir.

- 32 -

Gayri Safi Yurtiçi Has›lan›n Yüzdelik Oran›

Genel KamuHarcamalar›

ÖzelHarcamalar

Gayri SafiYurtiçi Yat›r›m

Mal veHizmetler‹hracat›

KaynakDengesi

1990 1999 1990 1999 1990 1999 1990 1999 1990 1999

Hindistan 11 11 67 69 25 24 7 11 -3 -3Pakistan 15 11 74 78 19 15 16 15 -8 -4Çin 12 8 50 50 35 40 18 22 3 2M›s›r 11 9 73 77 29 23 20 15 -13 -8Bulgaristan 18 12 60 76 26 16 33 38 -4 -4Romanya 13 9 66 81 30 15 17 29 -9 -5Türkiye 11 11 69 68 24 24 13 26 -4 -3Brezilya 19 16 59 64 20 21 8 10 1 -1Suudi Arabistan 31 32 40 41 20 21 46 36 10 5Yunanistan 15 15 73 73 23 20 17 16 -11 -8Portekiz 16 19 63 64 29 26 34 31 -7 -9‹spanya 16 16 62 62 25 21 17 28 -3 1‹ngiltere 21 20 63 64 17 19 10 12 -1 -1‹talya 18 16 61 62 21 18 20 27 0 4Hollanda 15 14 59 59 22 20 54 56 5 7Fransa 18 19 60 60 22 17 23 27 0 4ABD 18 15 67 68 17 19 10 12 -1 -1Almanya 20 19 57 58 23 21 25 27 0 2Japonya 9 10 58 60 32 29 11 11 1 1

Kaynak: Dünya Bankas› Geliflme Raporu, 2000/2001

Not: ‹talik (yan) yaz›lan rakamlar belirtilen y›l›n bilgileri de¤ildir.

Gelir gider dengesini sa¤lad›klar› için kaynak a盤› olmayan ülkeler daha çok geliflmifl ülke-

lerdir. Türkiye de dahil geliflmekte olan ülkelerin ço¤unda GSY‹H’›n %13’üne varan oranlar-

da kaynak a盤› ve dolay›s›yla y›ll›k borçlanma gereksinimi söz konusudur.

Ülkelerin harcamalar›n›n çeflitli harcama kalemlerine da¤›l›m› nas›ld›r?

Baz› ülkelerden örnekler vererek anlat›n›z.

7. GEL‹fiMEKTE OLAN ÜLKELERDE DIfi BORÇLAR

Yeterli sermaye birikimine ve kayna¤a sahip olmayan geliflmekte olan ülkeler h›zla ekonomik kal-

k›nmalar›n› gerçeklefltirebilmek amac› ile d›fl kayna¤a s›kça baflvurmak zorunda kalmaktad›r. Bu

durum geliflmekte olan ülkelerin d›fl borç sorunu yaflamalar›na yol açabilmektedir.fiüphesiz d›fl

borçlanma yaln›z geliflmekte olan ülkelerin baflvurdu¤u bir finansman yöntemi de¤ildir. Uygun

flartlarda ve miktarlarda d›fl borçlanmaya geliflmifl ülkeler de gidebilmektedir. Ancak bu ülkeler de

d›fl borçlanma güçlü ekonomik ve finansal yap› nedeniyle bir ekonomik sorun haline dönüflme-

mektedir. Onun için burada geliflmifl ülkelerin d›fl borçlanmas›na yer verilmemifltir.

Tablo 2.9, geliflmekte olan ve geçifl sürecindeki ülkelerin 1995-2001 dönemindeki d›fl borçla-

r›n› göstermektedir.

Tablo 2.9. Geliflmekte Olan Ülkelerin D›fl Borçlar› (milyar dolar).(1995-2001)

- 33 -

1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 Geliflmekte Olan Ülkeler 1.707.0 1.786.8 1.866.6 1.994.6 2.041.8 2.068.1 2.137.2Afrika 311.7 310.3 303.3 304.6 311.5 312.0 320.8Asya 562.8 595.1 642.5 661.2 671.0 660.9 681.7Orta Do¤u ve Avrupa 222.1 242.1 256.7 284.5 295.7 299.3 311.1Latin Amerika 617.3 650.6 675.1 756.4 759.9 789.6 817.2 Geçifl Sürecindeki Ülkeler 276.4 300.4 312.0 347.3 348.5 361.3 372.1Orta ve Do¤u Avrupa 137.1 147.6 157.4 175.1 184.6 195.5 209.2Beyaz Rusya ve Ukrayna Hariç 126.3 135.8 141.2 160.0 169.7 179.1 191.9Rusya 120.4 125.0 123.5 152.4 148.1 147.3 146.3Kafkasya ve Orta Asya 9.7 13.1 17.0 19.6 20.3 22.4 24.2 D›fl Borcun Mal ve Hizmet ‹hracat›na Oran› (%)(1) Geliflmekte Olan Ülkeler 167.2 156.3 150.2 172.7 160.5 139.5 135.6Afrika 256.7 228.8 240.2 248.6 237.0 192.9 189.8Asya 123.9 118.6 114.2 122.9 116.2 104.2 98.6Orta Do¤u ve Avrupa 107.0 100.3 101.4 134.6 122.5 94.3 99.7Latin Amerika 255.6 241.1 228.8 262.6 257.9 225.3 214.5 Geçifl Sürecindeki Ülkeler 106.8 106.9 105.5 121.0 123.8 112.1 107.2Orta ve Do¤u Avrupa 94.0 93.5 91.7 95.2 99.6 95.5 89.7Beyaz Rusya ve Ukrayna Hariç 101.3 103.8 99.9 101.5 104.9 101.4 94.6Rusya 134.2 132.4 130.5 174.6 175 144.5 142.3Kafkasya ve Orta Asya 61.5 78.5 96.7 127.9 127.8 108.0 114.6

Kaynak: IMF, World Economic Outlook, May›s-Eylül, 2000.

(1) Y›l sonu toplam borcunun belirtilen y›l›n mal ve hizmet ihracat›na oran›.

Tablo’nun ilk bölümünde 1995 y›l›nda 1.7 trilyon dolar olan geliflmekte olan ülkeler toplam d›fl

borç stokunun 2001’de 2.1 trilyon dolara ç›kt›¤› görülmektedir. Bu art›flla Afrika ülkelerini pek

fazla bir etkisinin olmad›¤›n› bu ülkelerin toplam 300 milyar dolar dolay›s›ndaki d›fl borcunun

sabit kalmas›ndan anlamaktay›z.

En fazla d›fl borç sto¤una sahip Latin Amerika ülkelerinin 617’den 817’ye 200 milyar dolarl›k

yeni borç yapmalar› bu art›fl›n yar›s›n› aç›klamaktad›r. Di¤er taraftan ikinci en borçlu k›ta olan

Asya k›tas›n›n geliflmekte olan ülkeleri de 562’den 681’e ç›karak 120 milyar dolar ilave borç

yapm›fl olmaktad›r. Orta Do¤u ve Avrupa’daki geliflmekte olan ülkelerin 222’den 311’e ç›k-

makta d›fl borçlar› 90 milyar dolar kadar artm›flt›r.

Asya ülkelerinin d›fl borçlar›n›n artmas›nda ekonomik krizin etkisi olmufltur. Latin Amerika ül-

kelerinden Meksika ve Venezuella’n›n d›fl borçlar›n art›fl›nda herhangi bir rolü yoktur.

Geçifl sürecindeki eski SSCB ve Do¤u Bloku ülkelerinin d›fl borçlar› ise 1995-2001 periyo-

dunda 100 milyar dolar artarak 372 milyar dolara ulaflm›flt›r.

Tablonun ikinci bölümünde borçlu ülkelerin toplam d›fl borç stokunun 1 y›ll›k döviz kazançla-

r›n›n hangi oran›nda oldu¤unu gösteren d›fl borç/mal-hizmet ihrac› oranlar› verilmifltir. Bu ora-

n›n genelde biraz düflmesi sa¤l›kl› bir geliflmedir. Bundan ülkelerin ödeyemeyecekleri ölçü-

lerde d›fl borç stok art›fllar›na gitmedikleri anlam› ç›kmaktad›r. Ayr›nt›l› olarak inceledi¤imizde

bu e¤ilimin istisnalar›n›n Rusya, Kafkasya ve Orta Asya Bölgelerinde oldu¤unu ve bu grupta-

ki ülkelerin döviz gelirlerine nispetle giderek artan oranlarda borçlanmaya sürdürdüklerini gö-

rebiliriz.

Geliflmekte olan ülkelerde d›fl borç sorununun boyutlar›n› tart›fl›n›z.

Daha önce al›nm›fl d›fl borçlar›n bir y›l bafl›na düflen faiz ve ana para geri ödemesi toplam›

anlam›na gelen d›fl borç servisi aç›s›ndan ülkelerin durumunu Tablo 2.10’da inceleyebiliriz.

Buna göre d›fl borç servisleri genel olarak giderek a¤›rlaflmaktad›r. Tek istisna d›fl borç ser-

visinin sabit kald›¤› Afrika k›tas›d›r.

D›fl borç servisleri 1 y›ll›k mal/hizmet ihracat›ndan elde edilen döviz girifllerinin yüzdesi ola-

rak ifade edildi¤inde ise geçifl sürecindeki Orta ve Do¤u Avrupa ülkeleri ile Türk Cumhuriyet-

lerinde bu oranda art›fl di¤er geliflmekte olan ülkelerde azal›fl e¤ilimi gözlenmektedir.

- 34 -

Tablo 2.10. D›fl Borç Servisi.(1995-2001)

D›fl borç servisi geliflmekte olan ve geçifl sürecindeki ülkelerde son 7 y›l-

d›r nas›l seyretmektedir?

8. DÜNYADA ÇOK ULUSLU fi‹RKETLER

Ayn› anda birçok ülkede faaliyet göstererek mal ve/veya hizmet üreten, gelir elde eden, an-

cak tek bir merkezden yönetilen, üretim ve sat›fl hacimleri toplum›fl bir çok geliflmekte olan

ülkenin gayrisafi milli has›lalar›n› geçen dev flirketlere çok uluslu (uluslararas›) flirketler denir.

Günümüzde dünya ekonomisinin bir olgusu haline gelen bu tür flirketlerin cirolar›na (gelirle-

rine) göre s›ralamas› yap›ld›¤›nda dünyadaki 200 civar›ndaki ülkeden Türkiye dahil 180 dola-

y›ndaki ülkeninkinden daha yüksek gayri safi milli has›laya sahip olanlar dahi vard›r. Tablo

2.11.’de görüldü¤ü gibi 2000 y›l› bilançolar›na göre dünyan›n ciro aç›s›ndan en büyük flirketi

Exxon-Mobil’dir. Cirosu 210.4 milyar dolard›r. (Türkiye’nin ayn› y›lki GSMH’s› 200 milyar do-

lar civar›ndad›r).

- 35 -

DIfi BORÇ SERV‹S ÖDEMELER‹ (1)(Milyar ABD Dolar›) 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001Geliflmekte Olan Ülkeler 241.2 284.5 307.4 309.6 355.2 342.6 347.4Afrika 33.8 30.8 30.9 29.1 29.2 33.9 33.7Asya 76.8 76.3 81.7 96.6 109.2 86.6 93.3Orta Do¤u ve Avrupa 29.3 45.9 41.6 36.9 39.8 53.9 47.9Latin Amerika 96.9 123.5 152.4 149.5 168.9 156.0 151.4Geçifl Sürecindeki Ülkeler 30.1 31.7 30.5 50.3 50.5 51.3 51.9Orta ve Do¤u Avrupa 21.9 24.7 24.6 29.2 34.0 37.1 38.0Beyaz Rusya ve Ukrayna Hariç 20.2 23.3 23.0 27.1 32.4 34.6 35.2Rusya 6.4 6.9 5.9 16.3 14.6 15.7 17.7Kafkasya ve Orta Asya 1.7 1.5 1.9 3.7 2.7 2.9 2.9MAL VE H‹ZMET ‹HRACATINA ORANI (%)Geliflmekte Olan ülkeler 23.6 24.9 24.7 26.8 28.4 23.1 22.0Afrika 26.9 24.9 20.9 21.8 20.7 15.7 22.5Asya 17.3 15.6 14.8 18.1 19.0 14.7 14.2Orta Do¤u ve Avrupa 16.2 19.1 15.5 18.7 17.1 13.7 13.5Latin Amerika 40.1 47.5 53.6 51.3 59.7 50.5 44.2Geçifl Sürecindeki Ülkeler 11.6 11.3 10.3 17.5 17.9 15.9 15.0Orta ve Do¤u Avrupa 8.5 8.3 7.7 10.6 12.6 11.0 10.4Beyaz Rusya ve Ukrayna Hariç 16.2 16.3 14.5 17.7 20.4 19.1 17.5Rusya 6.7 6.7 5.7 18.7 15.3 12.4 12.2Kafkasya ve Orta Asya 10.6 9.1 10.4 24.3 15.3 14.8 13.5

Kaynak: IMF, World Economic Outlook, May›s-Eylül, 2000.

(1) Borç servis ödemeleri, toplam borç üzerindeki gerçek faiz ödemeleri ile uzun vadeliborçlar›n geri ödemelerini ifade etmektedir.

Ayn› zamanda dünyan›n en kârl› flirketidir. 2000 y›l› kâr› 17.7 milyar dolard›r. Dünyan›n en

fazla iflgücü istihdam eden flirketi cirosu en büyük 15 flirket aras›nda yoktur. Ancak ciro aç›-

s›ndan 2 s›radaki Wal-Mart Stores 1 milyon 244 bin kifliye ifl olana¤› sa¤lad›¤› için istihdam

aç›s›ndan da 2. s›rada yer almaktad›r. Tablo 2.11.’de de görüldü¤ü gibi en çok ciro yapan ilk

on befl firma aras›nda ilk dört dahil toplam 6 adedi ABD, 5’i Japonya, 1’i Almanya, 1’i ‹ngilte-

re 1’i müfltereken ‹ngiltere ve Hollanda’ya aittir. Firmalardan 4’ü enerji, 4’ü otomotiv, 3’ü d›fl

ticaret, 1’i elektronik, 1’i iletiflim, 1’i finans, 1’i de perakende sektörü a¤›rl›kl› faaliyet göster-

mektedir.

Tablo 2.11. Dünyada En Büyük 15 Uluslararas› Firma Gelir, Kâr ve ‹stihdam Durumlar› (2000).

Çok uluslu flirketlerin dünya ekonomisindeki yerini ve önemini tart›fl›n›z.

Di¤er taraftan dünyada hisseleri borsada al›m sat›ma konu olan ve büyüklük aç›s›ndan ilk di-

limdeki belli say›da flirketin ortalama büyüklü¤ünün uluslararas› karfl›laflt›rmas› yap›ld›¤›nda,

ortalama flirket büyüklü¤ü en yüksek ülkelerin ‹sviçre, Hollanda, ‹talya, ABD ve Finlandiya

olarak s›raland›¤› görülmektedir. Tablo 2.12.’de görüldü¤ü gibi ‹sviçre’de 3.1 milyar dolarak

dayanan ortalama büyüklük 10. s›radaki Japonya’da 1.2 milyar dolara 20. s›radaki ‹spanya

0.5 milyar dolara 30. s›radaki Avusturya’da 0.3 milyar dolara 40. s›radaki Macaristan’da 0.2

milyar dolara inmektedir. 36. s›radaki Türkiye’de ortalama flirket büyüklü¤ü ise ‹sviçre’nin

15’te biri yani 211 milyon dolar civar›ndad›r. Böylece Türkiye’nin büyük flirketlerinin dahi dün-

ya ölçe¤inde pek de büyük olmad›klar› anlafl›lmaktad›r.

- 36 -

Firmalar Sektör Ülkeleri S›ra Gelir(Milyon $)

S›ra Kâr S›ra ‹stihdam

Exxon&Mobil Enerji ABD 1 210.392.0 1 17.720.0 138 99.600Wal-Mart Stores Prakende ABD 2 193.295.0 22 6.295.0 2 1.244.000General Motors Otomobil ABD 3 184.632.0 39 4.452.0 12 386.000Ford Motor Otomobil ABD 4 180.298.0 58 3.467.0 15 345.991Daimler & Chrysler Otomobil Almanya 5 150.069.7 16 7.295.4 11 416.501Royal Duth &ShellGroup Enerji

‹ngiltereHollanda 6 149.146.0 4 12.719.0 160 90.000

Bp Enerji ‹ngiltere 7 148.062.0 5 11.870.0 127 107.200General Electric Elektronik ABD 8 129.853.0 3 12.735.0 16 341.000Mitsubishi D›fl Ticaret Japonya 9 126.579.4 224 833.0 314 42.000Toyota Motor Otomobil Japonya 10 121.416.2 43 4.262.0 46 215.648Mitsui D›fl Ticaret Japonya 11 118.013.7 289 466.6 351 33.712Citigroup Finans ABD 12 111.826.0 2 13.519.0 35 237.500Itochu D›fl Ticaret Japonya 13 109.756.5 250 637.7 339 36.651Total Fina Elf Enerji Fransa 14 105.869.6 21 6.380.4 102 123.303Nippon Telegraph&Telephone ‹letiflim Japonya 15 103.234.7 45 4.197.3 47 215.200

Kaynak: Fortune 500, July 2001.

Tablo 2.12. Dünyada Ortalama fiirket Büyüklüklerine Göre ‹lk 40 Ülke (2001).

Ortalama flirket büyüklüklerine göre dünya ülkeleri nas›l s›ralanmakta-

d›r?

Günümüzde dünya ekonomisini yak›ndan etkileyen temel makroekonomik göstergeleri

aras›nda ülke ve ülke gruplar› baz›nda olmak kaydiyle, dünya nüfusu ve iflgücü, dünyadaki

iflsizlik oranlar›, dünyadaki gelir da¤›l›m›, dünyadaki enflasyon, dünya d›fl ticaret hadleri, dün-

yadaki harcamalar, geliflmekte olan ülkelerdeki d›fl borçlar ve dünyadaki çok uluslu flirketler,

say›labilir.

- 37 -

S›ra PiyasaOrtalama fiirket

Büyüklü¤ü(Milyon $)

S›ra PiyasaOrtalama fiirket

Büyüklü¤ü(Milyon $)

1 ‹sviçre 3.144.1 21 Brezilya 492.72 Hollanda 2.737.0 22 Danimarka 478.53 ‹talya 2.640.4 23 Tayvan 466.34 ABD 2.007.4 24 UAE 430.85 Finlandiya 1.906.7 25 Singapur 365.66 Fransa 1.790.4 26 Norveç 340.57 ‹ngiltere 1.353.5 27 Yunanistan 336.98 Arjantin 1.307.6 28 G.Afrika 332.79 Almanya 1.242.9 29 Avusturya 308.6

10 Japonya 1.232.8 30 Avustralya 280.311 ‹sveç 1.124.4 31 Kuveyt 269.812 ‹rlanda 1.077.4 32 Cayman Ada 250.013 Belçika 1.048.7 33 Katar 234.214 Suudi Arabistan 895.6 34 fiili 234.115 Hong Kong 800.3 35 Filipinler 224.116 Meksika 699.5 36 Türkiye 221.117 Lüksemburg 629.9 37 Kanada 211.618 Portekiz 556.7 38 Morokko 205.619 Çin 535.0 39 Malta 200.920 ‹spanya 494.8 40 Macaristan 200.3

Kaynak: Standard&Poors Emerging Stock Markets, 2001.

Özet

1. Afla¤›dakilerden hangisi, dünyada nüfusu 1 milyar s›n›r›n› aflan iki ülkedir?

A) ABD ve Çin

B) Hindistan ve Rusya

C) Japonya ve ABD

D) Çin ve Hindistan

E) Hiçbiri

2. 1995-2001 döneminde geliflmifl ekonomilerde y›ll›k enflasyon oranlar›n›n geliflimi hangi

yüzde diliminde seyretmifltir?

A) % 3,7 - % 4,6

B) % 0,2 - % 2,6

C) % 5,8 - % 6,7

D) % 1,4 - % 2,6

E) % 2,6 - % 4,6

3. Afla¤›dakilerden hangisi geliflmekte olan ekonomilerden de¤ildir?

A) Afrika

B) Asya

C) Ortado¤u Avrupa

D) Latin Amerika

E) Beyaz Rusya

4. (Px)’in (Pm)’e oran› neyi tan›mlar?

A) D›fl ticaret hadlerini

B) Enflasyonu

C) Gelir Da¤›l›m›n›

D) Harcamalar›

E) D›fl Ticaret Hacmini

5. Dünyan›n ciro aç›s›ndan en büyük flirketi afla¤›dakilerden hangisidir?

A) Ford Motor

B) Bp

C) Exxon Mobil

D) General Motors

E) Mitsui

- 38 -

De¤erlendirme Sorular ›

Gini Katsay›s› : Gelir da¤›l›m›nda eflitsizli¤i ölçmede kullan›lan bir araçt›r.

Gelir da¤›l›m› herkes için eflitse (ki böyle bir ülke yoktur)

gini katsay›s› s›f›r olur. Katsay› 1’e (veya %100’e) yaklafl-

t›kça eflitsizlik art›yor demektir.

Fiyat ‹ndeksi: : Belirli bir y›ldaki mal fiyatlar›n› 100 kabul ederek daha

sonraki y›llar›n mal fiyatlar› temel al›nan bu y›la göre he-

saplanarak bir dizi elde edilir. Bu diziye fiyat indeksi denir

ve özellikle enflasyon oranlar›n›n hesaplanmas›nda kulla-

n›l›r.

Tüketici Fiyat ‹ndeksi (TÜFE) : Enflasyonu ortalama bir ailenin karfl›laflt›¤› flekilde Türki-

ye’de ölçen Kentsel yerler tüketici indeksi 347 mal ve hiz-

metin fiyat de¤iflimini yans›t›r. Fiyat de¤iflimlerini izlemek

için kullan›lan en yayg›n araçt›r.

Dünya Bankas›. Dünya Bankas› Geliflme Raporu, 2000/2001, Washington DC, 2002.

IMF. World Economic Outlook, Washington DC, May, September, 2000.

Maliye Bakanl›¤›. 2000 Y›ll›k Ekonomik Rapor, Ankara, 2000.

Mortan, Kenan. Dünya Ekonomisi, AÖF Yay›n›, Anadolu Üniversitesi, Eskiflehir, 2000.

- 39 -

Sözlük ve Kavramlar Dizini

Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar

Bu üniteyi çal›flt›ktan sonra,

■ Ülkelerin niçin d›fl ticaret yapt›¤›n› ve d›fl ticaretten sa¤lad›klar› kazançlar›, aç›klayan kla-

sik ve yeni teorileri ö¤renmifl olacaks›n›z.

■ Merkantilizm

■ Klasik D›fl Ticaret Teorisi

■ Heckscher-Ohlin Faktör Oranlar› Teorisi

■ Uluslararas› Ticareti Aç›klamaya Yönelik Yeni Teoriler

■ Özet

■ De¤erlendirme Sorular›

■ Sözlük ve Kavramlar Dizini

■ Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar

Bu üniteyi daha iyi ö¤renebilmek için;

■ Kaynakçada verilen teorik kitaplardan yararlanabilirsiniz. Bu ünitede çok özet bilgi verilme-

sine karfl›n ilgili kitaplarda ve di¤er kaynaklarda görece¤iniz gibi konu ile ilgili genifl bir lite-

ratür mevcuttur.

■ Ünite sonundaki de¤erlendirme sorular›n› ve ünite içindeki ara sorular› cevapland›rmaya

çal›fl›n›z.

ÜN‹TE3Uluslararas› Ticaret Teorisine Girifl

Amaçlar

‹ç indeki ler

Öneri ler

Uluslararas› ticaret teorisi ülkelerin niçin, hangi miktarlarda ve fiyattan d›fl ticarete bafllad›k-

lar› sorular›na cevap arar. Bu konuda klasik d›fl ticaret teorisi öncesi, sonras› ve yeni teoriler

önemlidir. Afla¤›da bu konular ele al›nm›flt›r.

1. MERKANT‹L‹ZM

Klasik d›fl ticaret teorisinden önce dünyada geçerli olan ekonomik ve siyasal doktrin merkan-

tilizmdi. Merkantilizm 16. yüzy›l ortalar›ndan 17 yüzy›l sonlar›na kadar Bat› Avrupa’da etkin-

lik kazanan bir ekonomik doktrindir. Merkantilizmin ortaya ç›k›fl›nda keflifler sonras›nda ulus-

lararas› ticaretin geliflmesi, sermayenin güç kazanmas› bulunmaktad›r. Merkantilistlere göre

alt›n ve gümüfl gibi de¤erli madenler (ki o dönemde uluslararas› ödeme arac› (Döviz) yerine

kullan›labiliyordu) bir ülkenin siyasi ve ekonomik gücünün temel kayna¤›d›r. Onun için d›fl ti-

caret politikas›n›n temel amac› bunlar› artt›rmak olmal›d›r. Bu amaçla, ihracat özendirilmeli,

sanayide yerli hammadde kullan›lmal›, ithalat yasaklar ve yüksek gümrüklerle k›s›tlanmal›d›r.

Müdahaleci ve korumac› bir ekonomik politikan›n savunucusu olan merkantilizmin etkinil¤i

azalsa da sanayi devriminin gerçeklefltirilid¤i 18. y›zy›l›n sonlar›na kadar sürmüfltür.

Merkantilizmin d›fl ticarete iliflkin temel görüflleri nelerdir?

2. KLAS‹K DIfi T‹CARET TEOR‹S‹

Sanayi devriminden sonra kitlesel üretim mümkün olabildi. Böylece art›k sorun üretimden çok

üretilen fazla ürünlere pazar bulmaya kayd›.

Bu ise ancak ülkeleraras› serbest ticaretle mümkün olabilirdi. Tam bu noktada A. Smith 1776

y›l›nda ünlü “Uluslar›n Zenginli¤i” kitab›n› yazd›. Bu kitap uluslararas› ticareti bilimsel yöntem-

lerle inceleyen ilk eser olarak kabul edilir. Smith bu kitab›nda Merkantilistlerin d›fl ticarete s›-

n›rlama getiren düflüncelerine karfl› ç›k›yordu. Smith’e göre uluslararas› ticaretten ticarete gi-

ren tüm taraflar kazançl› ç›kmaktayd›. Merkantilistlerin iddia etti¤i gibi tek tarafl› kazanç söz

konusu de¤ildir.

2.1. Mutlak Üstünlükler Teorisi

Smith’e göre d›fl ticaret sonucu belli mallar›n yüksek miktarlarda üretiminde uzmanlaflan ve

iflbölümü yapan ülkeler daha ucuz ve daha verimli üretim yapma imkan›na kavuflur. Böylece

k›t olan dünya kaynaklar› daha verimli kullan›labilir. Bu da toplam dünya refah›nda art›fl de-

mektir. D›fl ticarete aç›lmayan ülkelerin ürettikleri kadar tüketmeye mahkum olduklar›n› ifade

- 41 -

eden Smith d›fl ticarete aç›lan ülkelerin ürettiklerinden fazlas›n› tüketebileceklerini böylece re-

fahlar›n› artt›rabileceklerini savunmufltur.

Smith basitlefltirici bir varsay›m yaparak üretimde kullan›lan tek üretim faktörünün emek ol-

du¤unu kabul etmifltir. Bu durumda, X ve Y mallar›ndan A ve B ülkelerinde birim sürede afla-

¤›daki birim de¤erlerde üretim yap›ld›¤›n› varsayal›m:

X Mal› Y Mal›

A Ülkesi 30 10

B Ülkesi 20 80

Görülüyor ki A ülkesi X mal›ndan belli sürede 30, B ülkesi ise 20 birim üretim yapabilmekte-

dir. O halde A ülkesi B ülkesine göre X mal› üretiminde = 1,5 kat üstündür. Di¤er bir ifa-

deyle bu ülkede bu mal 1.5 kat boldur ve dolay›s›yla 1.5 kat ucuza üretebilmektedir.

Y mal› için ise tart›flmas›z B ülkesinin üstünlü¤ü vard›r. Birim sürede B ülkesi 80, A ülkesi 10

birim Y mal› üretimi yapabilmektedir. Bu durumda B ülkesi A ülkesine göre Y mal› üretiminde

=8 kat üstündür. Di¤er bir ifadeyle, bu ülkede bu mal 8 kat boldur ve dolay›s›yla 8 kat

ucuza üretilebilmektedir.

Sonuç olarak A ülkesinin Y mal›, B ülkesinin X mal› üretimi ile u¤raflmas› boflunad›r, kaynak

israf›d›r. Bu ülkelerin böylesi verimsiz üretimden tasarruf edecekleri üretim kaynaklar›n› üs-

tün olduklar› di¤er mallardan daha fazla üretmeye tahsis etmeleri ve ihtiyaç fazlas› üretim bi-

rimlerini birbirlerine ihraç etmeleri rasyonel bir davran›fl olacakt›r.

A. Smith’in Mutlak Üstünlükler Teorisi olarak bilinen yukar›da aç›klanan görüflleri, uluslarara-

s› ticaretin küçük bir bölümünün niçin yap›ld›¤›n› aç›klayabilmektedir. Ancak günümüzde iki

ülkenin d›fl ticarette birbirlerine göre bu kadar aç›kça üstün olduklar› çok say›da mal bulmak

zordur. Örne¤in Brezilya’n›n kahvede, Suudi Arabistan’›n ham petrolde, Malezya’n›n kauçuk

üretiminde bir çok ülkeye göre mutlak üstün oldu¤u aç›kt›r ama dünya ticareti üstünlüklerin

bu kadar aç›k olmad›¤› on binlerce mal› kapsamaktad›r. Ayr›ca unutmamak gerekir ki mutlak

üstünlükler gere¤i bir ülke bir baflka ülkeye göre tüm mallarda üstün oldu¤u taktirde o zaman

bu iki ülke birbirleriyle ticaret yapamayacakt›r. Böyle bir durumda bile bu ülkelerin d›fl ticare-

te bafllamalar›n›n her iki ülkenin de yarar›na olaca¤›n› savunan “Karfl›laflt›rmal› Üstünlük Te-

orisi” Mutlak Üstünlükler Teorisi’nin tamamlay›c›s› niteli¤indedir.

Mutlak Üstünlükler Teorisi’ni aç›klay›n›z.

8010

3020

- 42 -

2.2. Karfl›laflt›rmal› Üstünlükler Teorisi

Bir di¤er ünlü ‹ngiliz ‹ktisatç› D. Ricardo’nun Karfl›laflt›rmal› Üstünlükler Teorisi’ni daha iyi

aç›klayabilmek için yukar›da ald›¤›m›z örnekteki rakamlarda küçük bir farkl›l›k yapal›m.

X Mal› Y Mal›

A Ülkesi 10 10

B Ülkesi 20 80

Dikkat ederseniz bir önceki örnekteki tek bir rakam de¤ifltirilmifltir. 30, 10 yap›lm›flt›r. Böyle-

ce A ülkesi X mal›nda da Y mal›nda da B ülkesine, göre dezavantajl› duruma düflürülmüfltür.

Bu durumda A. Smith’in Mutlak Üstünlükler Teorisine göre B ülkesi iki malda da mutlak üs-

tündür. Dolay›s›yla A ülkesinden alabilece¤i herhangibir mal yoktur.

D. Ricardo, böyle bir durumda dahi B ülkesinin A’dan ithal edece¤i mal›n olabilece¤ini, bunun

da X mal› oldu¤unu savunmaktad›r. Çünkü Ricardo’ya göre önemli olan karfl›laflt›rmal› üstün-

lüklerdir. Örne¤in B ülkesi X mal›nda B ülkesine göre =2 kat üstündür. Ancak Y mal›nda

B ülkesine göre üstünlü¤ü =8 katt›r. Bu üstünlükleri abart›l› bir varsay›mla B ülkesinde X

mal› 2 kat ucuz, Y mal› 8 kat ucuzdur fleklinde de düflünebiliriz. O halde B ülkesi daha çok

üstün oldu¤u maldad›r. ‹htisaslafl›p kaynaklar›n› bu mal›n üretiminde yo¤unlaflt›rs›n ve üretim

fazlas›n› A ülkesine ihraç etsin. Nispeten (karfl›laflt›rmal› olarak) daha az üstün oldu¤u mal›n

üretimini de A ülkesine b›raks›n ve bu mal› A’dan ithal etsin. Bu durumda hem iki ülke aras›n-

da ticaret mümkün olacak hem de her iki ülke de bundan ticaretin olmad›¤› duruma göre ka-

zançl› ç›kacakt›r.

Konunun daha iyi anlafl›lmas›n› sa¤lamak için flöyle bir örnek verebiliriz:

Ayn› zamanda dikifl dikmesini çok iyi bilen ve terzilik yaparak kazanç sa¤layabilecek bir ünlü

cerrah›n ameliyatlara girerek sa¤layaca¤› kazanç terzilik yaparak sa¤layaca¤› kazanc›n 10

kat› ise, terzilik hizmeti üretmekle harcayaca¤› zaman› cerrahl›k hizmetine ay›r›p terzilik hiz-

metini gerekiyorsa baflkalar›ndan sat›n almas› do¤al bir davran›fl olacakt›r.

D. Ricardo’nun görüflleri ço¤u geliflmifl ülkenin dilerlerse geliflmekte olan ülkelerden daha

ucuza üretebilecekleri baz› ürünleri neden kendilerinin üretmeyip (veya yeterince üretmeyip)

geliflmekte olan ülkelerden ithal ettiklerine de bir aç›klama getirmektedir. Çünkü bu ülkeler bu

ürünlerin üretimi ve ticareti ile kazanacaklar›ndan çok daha fazlas›n› kazanabilecekleri daha

yeni, daha yüksek teknoloji veya yo¤un sermaye gerektiren ürünlerin üretimine yönelmekte-

dir. Böylece bir kamyon pamuk veya gömlek yerine 1 kamyon, chip veya cep telefonu üretip

ihraç etmek ve karfl›l›¤›nda pamuk ve gömle¤i baflkalar›ndan (geliflmekte olan ülkelerden) it-

hal etmek daha kazançl› olabilmektedir.

Karfl›laflt›rmal› Üstünlükler Teorisi günümüzde de d›fl ticaretin bir bölümünü aç›klayabilecek

güçlü argumanlar ihtiva etmektedir. Ancak varsay›mlar›nda ve aç›klamalalar›ndaki eksik ve-

ya yetersizliklerin giderilmesine de ihtiyaç vard›r. Afla¤›da bunlar k›saca ele al›nacakt›r.

8010

2010

- 43 -

Karfl›laflt›rmal› Üstünlükler Teorisi’ni say›sal bir örnek yard›m›yla aç›klay›n›z.

2.3. Klasik D›fl Ticaret Teorisine Tepkiler

Klasik iktisatç›lar›n (A. Smith ve D. Ricardo) görüflleri çeflitli tepkilere yol açm›flt›r. Bunlar›n

bir k›sm› klasik teorinin varsay›mlar›na ve aç›klamalar›na yönelikti. Bir k›sm› ise klasik iktisat

teorisine dayal› politikalardan zarar gören kesimlerden gelmifltir. Klasik Teori uluslar aras›

serbest ticareti savunmaktayd› ve bundan ‹ngiltere’nin kazanc› vard›r. Çünkü ‹ngiltere tekno-

loji ve verimlilikte o dönemi en ileri ülkesiydi. Oysa Almanya için durum böyle de¤ildi. Serbest

ticaret sonucu ucuz ve bol ‹ngiliz mallar› Almanya piyasas›n› doldurabilirdi. Nitekim, Alman

tepkisinin öncülerinden Frederick List serbest ticaret sonucu ülkeyi iflgal edecek ithal malla-

r›n y›k›c› rekabetine karfl› milli sanayilerin bir süre de olsa korunmas›n› öngören “Korumac›-

l›k Doktrini”nin savunuculu¤unu yapm›flt›r.

Serbest ticaretin yoksullar ve iflçiler üzerinde olumsuz etkilerine karfl› mücadele edilmesi fik-

ri üzerine dayal› bir baflka doktrin ise ütopik sosyalistlerin ileri sürdü¤ü Marksizm olmufltur.

Klasik d›fl ticaret teorisinde mallar›n uluslararas› fiyatlar›n› etkileyen unsurlar yaln›zca arzdan

(üretim) ibaret kabul edilmifltir. Asl›nda bir mal›n fiyat›n› en az arz kadar talep de etkiler dola-

y›s›yla bol olan bir mal talep varsa beklendi¤i kadar ucuz olmaz. K›t olan bir mal ise talep yok-

sa beklendi¤i kadar pahal› olmaz.

Bir di¤er elefltiri konusu mallar›n uluslararas› nakliyesinin maliyetler üzerine getirece¤i yükle-

rin hiç hesaba kat›lmamas›d›r. Ucuz gibi gözüken bir mal nakliye unsuru dikkate al›n›nca pa-

hal› hale gelebilir.

Üretimde kullan›lan tek faktörün iflgücü (emek) oldu¤u varsay›m› son derece kat› ve gerçek-

lerden uzakt›r. Çünkü günümüzde emek üretim maliyetleri içinde küçük bir k›sma sahip hale

gelmifltir.

Ülkeler aras›nda emek faktörünün yer de¤ifltiremeyece¤i varsay›m› günümüzdeki artan ve

seyahat ve iflgücü göçü hareketleri dikkate al›nd›¤›nda do¤ru de¤ildir.

‹flgücünün bir mal›n üretiminden vazgeçip bir baflka mal›n üretimine kolayca adapte olaca¤›

bu kayd›rman›n üretim maliyetleri üzerinde herhangi bir etkisinin olmayaca¤› da sert ve ger-

çekleri yans›tmayan bir varsay›md›r. Ayr›ca, ülkeleraras› ticarette gümrük, fon, harç, resim,

vergi gibi maliyetleri artt›r›c› çeflitli bedellerin hiçbirisinin al›nmad›¤› fleklinde bir varsay›mda

daha bulunulmufltur ki bu günümüzün gerçeklerini yans›tmamaktad›r.

Sonuç olarak getirilen bütün elefltiriler ve belirtilen eksikler ve yanl›fllara ra¤men klasiklerin

özellikle D. Ricardo’nun d›fl ticareti açaklamaya yönelik görüflleri günümüzde dahi üzerinde

- 44 -

durulmas› ve düflünülmesi gereken unsurlar tafl›maktad›r. Nitekim yap›lan baz› uygulamal›

çal›flmalarda ülkeler aras› ticaretin ülkelerin farkl› emek verimlili¤ine sahip olmalar›ndan kay-

nakland›¤›, dolay›s›yla Ricardo’nun görüfllerinin destek kazand›¤› bilinmektedir.

Klasik d›fl ticaret teorisine yönelik ne gibi elefltiriler yap›lm›flt›r?

2.4. Karfl›l›kl› Talep Yasas›

Klasik iktisatç›lar aras›nda d›fl ticarette talep flartlar›na ilk defa yer veren J. Stuart Mill olmufl-

tur. J.S. Mill üstünlük sahibi olduklar› mallar›n üretiminde ihtisaslaflacak ülkelerin birbirleriyle

hangi fiyattan ticaret yapacaklar›, ne miktarda ticaret yapacaklar› ve ticarete giriflebilecekleri

asgari ve azami fiyatlar›n ne olabilece¤i gibi sorulara cevap getirmifltir. Mill’in ortaya att›¤› kar-

fl›l›kl› talep yasas›, daha sonra A. Marshall’›n teklif e¤rileri yaklafl›m› ile geometrik olarak aç›k-

lanm›flt›r.

Sadece iki ülke aras›ndaki ticaret için ülkelerden birinin karfl›l›kl› talebi bu ülkenin kendi ma-

l›ndan verece¤i bir birim için öbüründen talep edece¤i mal miktar› ile ölçülür. Bir ülkenin tale-

bi di¤er ülke aç›s›ndan arzd›r. Onun için tersinden söylersek karfl›l›kl› talep bir birim baflka ül-

ke mal› karfl›l›¤›nda teklif edilen ulusal mal arz›na eflittir diyebiliriz. Bir ülke sundu¤u mal mik-

tar›na karfl›l›k ne ölçüde fazla baflka ülke mal› elde ederse d›fl ticaretten o ölçüde kazançl›

ç›kar.

E¤er o ülkede sunulan mal miktar› karfl›l›¤› elde edilen baflka ülke mal miktar›n›n ayn›s› yur-

tiçinde de sa¤lanabiliyorsa (iç fiyatlar d›fl fiyatlara eflitse) d›fl ticarete aç›lmaya gerek yoktur.

J.S. Mill’in Karfl›l›kl› Talep Yasas›’n›n önemi nedir?

3. HECKSCHER-OHLIN FAKTÖR ORANLARI TEOR‹S‹

Klasik d›fl ticaret teorisi uluslararas› ticarete ülkelerin farkl› üretim maliyetlerine ve dolay›s›y-

la fiyatlara sahip olmas›n›n yol açt›¤›n› ileri sürerken ülkeleraras› fiyat farkl›l›¤›na yolaçan ne-

denlerin neler oldu¤u üzerinde durmam›flt›r. ‹sveçli iktisatç›lar Heckscher ve Ohlin bu fiyat

farkl›l›¤›na ülkelerin farkl› faktör yo¤unlu¤una sahip olmalar›n›n yol açt›¤›n› savunmufllard›r.

Örne¤in bir ülke üretim faktörlerinden eme¤e bolca sahiptir. Bu durumda emek faktörü yo¤un

olarak kullan›larak üretilen emek-yo¤un mallar bu ülkede daha ucuza üretilir. Do¤ald›r ki ser-

maye faktörü yo¤un olarak kullan›larak üretilen sermaye-yo¤un mallar sermaye faktörü bol

- 45 -

olan ülkede daha ucuza üretilecektir. Bu bilgiler emek-yo¤un nitelik tafl›yan haz›r giyim sana-

yii ürünlerinin ihracat›nda niçin Türkiye’nin, sermaye-yo¤un nitelik tafl›yan optik sanayi ürün-

lerinin ihracat›nda niçin Almanya’n›n iddial› oldu¤una aç›klama getirmektedir.

Heckscher-Ohlin Teorisi’nin ülkelerin tümünde benzer üretim fonksiyonlar›n›n (üretim tekno-

lojilerinin) geçerli oldu¤u ve talep flartlar›n›n da benzer oldu¤u gibi oldukça sert varsay›mlar›

vard›r.

Heckscher-Ohlin Teoreminden Faktör Donat›m› Teorisi dahil dört teorem ç›kar›lm›flt›r. Yuka-

r›da incelenmifl bulunan Faktör Donat›m› Teorisi d›fl›nda Uluslararas› Faktör Fiyatlar› Eflitli¤i

Teoremi, Stolper-Samuelson Teoremi ve Rybczynski Teoremi do¤mufltur.

Faktör Fiyatlar› Eflitli¤i Teoremi’ne göre faktör yo¤unluklar› farkl› ülkeler aras›nda bafllayan ti-

caret ülkeleraras›nda faktör fiyatlar›n› eflitler. Yani ucuz olan faktöre, sahip ülkede bu faktör ti-

caret sonras› pahalan›r. Pahal› faktöre sahip olan ülkede ise bu faktör ticaret sonras› ucuzlar.

Stolper-Samuelson Teoremi ise serbest ticaretin gelir da¤›l›m›n› ülkede bol olan faktör lehin-

de de¤ifltirdi¤ini, sözgelimi bol olan faktör emekse emek, sermaye ise sermaye lehine de¤ifl-

tirdi¤ini ortaya koymaktad›r. Korumac›l›k ise gelir da¤›l›m›n› bir az›nl›k lehine (k›t faktöre sa-

hip olanlar) de¤ifltirmektedir. ‹lginç olan fludur ki baz› ülkelerde bol olan faktör olan emek sa-

hibi kifli veya onlar›n temsilcisi olan sendika vb örgütler kendilerinin lehine olan serbest tica-

rete karfl› ç›k›p kendi aleyhlerine olan korumac› önlemler al›nmas›n› talep edebilmektedir.

Rybczynski Teoremi’ne göre ise bir ekonomide hangi faktörün arz› artarsa o faktörü üretim-

de yo¤un olarak kullanan sektörde üretim artacakt›r. Arz› artmayan faktörü yo¤un olarak kul-

lanan sektörde ise üretim daralacakt›r.

Heckscher-Ohlin Faktör Oranlar› Teorisi’ni ve bu teoriden türeyen teori-

leri aç›klay›n›z.

4. ULUSLARARASI T‹CARET‹ AÇIKLAMAYA YÖNEL‹K YEN‹ TEOR‹LER

Uluslararas› ticareti yapan 200 civar›nda ülke ve ticarete konu onbinlerce mal için tek bir d›fl

ticaret teorisi modeli yeterli olmamaktad›r. Onun için farkl› nitelikteki ihracat ve ithalat örnek-

lerini aç›klamaya yönelik farkl› teoriler 1960’lardan itibaren gelifltirilmifltir. Bunlardan en

önemlileri afla¤›da aç›klanm›flt›r:

4.1. Gelir ve Tercihlerde Benzerlik Teorisi

‹sveçli iktisaç› B. Linder’in 1961’de gelifltirdi¤i “Gelir ve Tercihlerde Benzerlik Teorisi” üretim

maliyetleri ve fiyatlar aras›ndaki farkl›l›klardan ziyade s›nai mamul ihracat›n› etkileyen faktö-

rün benzer talep yap›lar› oldu¤unu iddia etmektedir. Di¤er bir ifade ile bir s›nai mamul paha-

- 46 -

l› da olsa ayn› veya benzer zevk tercih ve gelir düzeyine sahip ülke insanlar›nca talep edile-

bilmektedir. Tersine ucuz da olsa zevk, tercih ve gelir düzeyi farkl› ülke insanlar›nca talep edil-

meyebilmektedir.

Bu konuyu birkaç örnekle daha iyi aç›klayabiliriz. Örne¤in aç›kta sa¤l›ks›z flartlarda plastik

kap veya tenekelerde peynir sat›p almaya al›flm›fl bir ülke tüketicisine havas› al›nm›fl ve so-

¤utulmufl olarak konuldu¤u ambalaj›nda tan›t›c› çeflitli bilgilerin yer ald›¤› bir biçimde ve da-

ha sa¤l›kl› flartlarda ayn› peyniri sundu¤unuz taktirde belki de al›fl›k olmad›¤› bir ürün olarak

alg›layarak talepte bulunmayacakt›r.

Dolay›s›yla sa¤l›ks›z flartlarda üretilen ve arzedilen peyniri ayn› flartlarda tüketime al›flm›fl ül-

kelere satmak daha kolayken, farkl› zevk, tercihler ve gelir düzeyine sahip muhtemelen daha

geliflmifl ülkelere ihraç etmek (ucuz dahi olsa) mümkün olam›yacakt›r. Benzer örnekleri belli

kalitedeki otomobil, buzdolab›, bilgisayar, kozmatik ürünleri, giyim eflyalar›, di¤er ev eflyalar›

ve g›da maddeleri ile kültürel mal ve hizmetler için verebiliriz. Baz› mal ve hizmetlerin ucuz

veya pahal›l›¤› bir yana baz› ülkelerin fertlerinin belleklerinde bir tan›m kümesi dahi yoktur.

Bu durumda bir Afrika ülkesi olan Togo’lunun üretti¤i mal› aynen bir Çad’l›ya ihraç etmesi, bir

Pakistan’l›n›n üretti¤i mal› iç pazara sundu¤u flekliyle Afganistan pazar›na sunmas› çok da-

ha kolayd›r. Ayn› flekilde bir ‹sveçli’nin Norveç’liye, ABD’linin Kanadal›’ya, Alman’›n ‹sviçre’li-

ye mal satabilmesi daha kolayd›r. O halde geliflmifl ülkelerin benzer gelir seviyesi ve zevk ile

tercihlere sahip baflka geliflmifl ülkelere ihracat›n›n toplam ihracatlar›n›n önemli k›sm›n› olufl-

turmas› gerekir ki bu gerçekte de aynen böyledir. Benzer durumun geliflmekte olan ülkeler

için de geçerli olmas› beklenir. Bu ülkelerde s›nai ürünlerin tüketim mal› niteli¤i tafl›yanlar›n-

da gerçekten aynen böyle bir e¤ilim vard›r. Ancak be¤eni ve tercihlerle hiç alakas› olmayan

petrol, elektrik, pamuk gibi hammaddeler (yani ara mallar›) ile makina teçhizat gibi üretim

araçlar› (yani yat›r›m mallar›) için belli ülke grubu ayr›m› yap›lmas› sözkonusu de¤ildir. Bun-

lar› ister kendileri gibi geliflmekte olanlardan isterlerse de geliflmifl ülkelerden talep edebilir-

ler. Tüketim mal› niteli¤inde olmad›klar› için bunlar›n bir modas›n›n veya tercihlere dayal› bel-

li talep modellerinin varl›¤›ndan bahsedilemez.

Gelir ve tercihlerde benzerlik teoremi anlat›n›z.

4.2. Ölçek Ekonomileri Teorisi

Bir mal›n üretim maliyetinin üretim ölçe¤i ile yak›n iliflkisi vard›r. Üretim ölçe¤i büyüdükçe or-

talama maliyetlerin düflmesi söz konusu ise ölçe¤e göre azalan maliyetler veya artan getiri

flartlar› mevcuttur.

‹ç pazar› küçük olan ve ortalama maliyetleri yüksek olan üreticiler için iç pazara ihraç paza-

ralar›n› kat›p ihracata yönelik üretim ölçe¤i seçerek daha genifl bir pazar için ve daha düflük

ortalama maliyetlerde üretim yapacak bir ç›k›fl yolu olabilir. Böylece büyük ölçekli firmalarla

- 47 -

uluslararas› ticaretle rekabet edebilecek duruma gelinebilir. Rekabet ise yaln›z fiyat rekabeti

de¤ildir. Çünkü artan üretim ölçe¤i nedeniyle s›n›rl› say›da çeflit yerine daha çok say›da çe-

flit mal üretmek olanakl› (karl›) hale gelir. Böylece fiyat›n yan›s›ra mal farkl›laflt›rmas›na da-

yal› bir rekabet de ortaya ç›kar. AB oluflumunun ekonomik temelleri aras›nda daha genifl bir

pazar yarat›p ölçek ekonomilerinden yararlanma da vard›r. O halde baz› ülkeler kârl› üretim

ölçeklerine eriflmenin bir arac› oldu¤u için d›fl ticarete aç›lmaktad›r.

Ölçekli ekonomilerinin d›fl ticaretle iliflkisi nedir?

4.3. Uluslararas› Tekelci Rekabet Teorisi

Fiyatlar› yüksek de olsa, özellikleri rakip (ikame) mallardan çok farkl› olmasa da baz› mallar

belli müflteri kitleleri taraf›ndan ›srarla talep edilir. Bu mallar reklam, marka gibi araçlar kulla-

n›larak ve belli say›da tüketici için di¤er mallardan çok farkl› olduklar›na dair inanç yarat›larak

böyle bir konuma gelmifllerdir. Ayr›ca bireylerin psikolojik, toplumlar›n sosyolojik özellikleri iyi

etüt edilerek ve insanlar›n de¤ifliklikten hoflland›klar› dikkate al›narak flekil, ambalaj, formül,

tat, renk, tür vb özelliklerde farkl›l›klar yarat›larak yeni al›c› kitleleri kazan›labilmektedir.

Sonuçta belli marka jeansler, ilaçlar kozmetik ürünleri, otomobiller, elektronik aletler, saatler

kolal› içecekler, flampuanlar, g›da maddeleri ithal edilmektedir. Çünkü bunlar›n haz›r al›c›lar›

vard›r. Üstelik bu al›c›lar bu ürünleri eflsiz kabul ettikleri için fiyat ikinci planda kalmaktad›r.

Klasik d›fl ticaret teorisinde aç›kland›¤› gibi düflük üretim maliyeti ve fiyat d›fl ticareti bafllatan

bir neden olmamaktad›r. Dikkat edilmesi gereken bir di¤er nokta direkt tüketiciyi etkileyen bu

tür mallar›n ara mal› veya yat›r›m mal› de¤il de tüketim mal› olmalar›d›r. O halde uluslarara-

s› tekelci rekabet flartlar› baz› tüketim mallar›n›n niçin ihraç edilebildi¤ini aç›klamada baflar›-

l› olurken tüm mal türleri için benzer bir durumun geçerli oldu¤u söylenemez.

Uluslararas› tekelci rekabet teorisini örnekler vererek aç›klay›n›z.

4.4. Mal Gelifltirilmesi (Ürün Dönemleri) Teorisi

R. Vernon taraf›ndan 1966’da ortaya at›lan teoriye göre bir mal›n hayat seyrinde üç safha var-

d›r: Yeni ürün, olgun ürün ve standart ürün.

Özellikle geliflmifl ülkelerde yap›lan araflt›rma-gelifltirme harcamalar› sonucu ortaya ç›kan

teknolojik yenilikler, yeni mallar›n (veya mevcut mallarda yeni modellerin) s›n›rl› miktarda ve

iç pazara yönelik olarak arz edilmesine neden olur. Bu, yeni ürün safhas›d›r. Bu s›rada ürün

gelifltirilir.

- 48 -

Daha sonra ürünün hem iç piyasada üretim ve sat›fllar› artar hem de ihracata bafllan›r. Ürün

giderek oturmufltur. ‹catç› ülke ve firma yüksek kârlar elde etmektedir. Olgun ürün safhas›na

böylece gelinir.

Üretim teknolojisi deneme yan›lmadan uzak ve standart hale geldikçe ürünün üretimi tek mer-

kezli olmaktan uzaklafl›r. Bir taraftan yurt içi ve d›fl›nda yasal olmayan taklit (veya benzeri)

ürün üretimi bafllarken di¤er taraftan icatç› firma lisans bedeli karfl›l›¤›nda baflka ülkelerdeki

çeflitli firmalara teknolojik bilgiyi aktar›p buralarda daha düflük maliyetlerle üretimi bafllat›r.

Standart üretim safhas›n›n sonras› art›k karl› olmayan yurt içi üretimin yerine daha ucuza gel-

di¤i için iç pazar›n ihtayac›n›n bile lisans verilen ülkelerden ithalatla karfl›lanmas› dönemidir.

Böylece ürün dönemleri art›k sona ermektedir. ‹catç› ülke daha karl› yeni ürünler gelifltirme

peflinde koflarken mevcut yeni ürün art›k eski ürün haline gelmektedir. Siyah-beyaz TV’nin

icatç›s› ve ihracatç›s› ülkeler daha sonra bunu baflka ülkelerden ithal etme aflamas›na gel-

mifllerdir. Birçok otomobil modelinde, elektronik üründe benzer durumlarla karfl›lafl›lm›flt›r.

O halde baz› sanayi ürünlerinin yüksek karl› ilk aflamalarda geliflmifl, daha az karl› standart

ürün haline geldikleri ileri aflamalarda ise geliflmekte olan ülkeler taraf›ndan a¤›rl›kl› olarak ih-

raç edilir olmas›n›n arkas›nda ürün dönemlerinin etkisi bulunmaktad›r.

Mal Gelifltirilmesi Teorisi’ne göre hangi mallar› hangi safhada hangi ülke-

ler ihraç eder?

4.5. Nitelikli ‹flgücü Teorisi

Nitelikli iflgücü teorisine göre nitelikli iflgücüne sahip ülkeler üretiminde nitelikli iflgücüne ihti-

yaç duyulan mallar›n üretiminde ihtisaslafl›rlar. Nitelikli iflgücü yo¤un mallarla sermaye yo¤un

mallar genellikle birbirinin ayn›s›d›r. Ve bunlar› genellikle geliflmifl (zengin) ülkeler üretir.

Geliflmekte olan ülkeler ise niteliksiz emek gerektiren ilkel tar›m ürünleri ve bol toprak kulla-

n›lan katma de¤eri düflük sanayi ürünleri üretiminde uzmanlafl›rlar.

1983’te yay›nlanan bir araflt›rmaya gören dünyadaki nitelikli iflgücünün %27.7’sine ABD,

%8.7’sine Japonya, %6.9’una Bat› Almanya, %6.0’›na Fransa, %5.1’ine ‹ngiltere sahiptir. Sa-

y›lan ülkelerde mevcut düz iflçilerin dünyadaki toplam düz iflçiler içindeki pay› ise %1’i bile

bulmamaktad›r. Niteliksiz emek anlam›na gelen düz iflçilere %95’ten fazla oranda geliflmek-

te olan ülkeler sahiptir ve dolay›s›yla bu ülkeler bu tür eme¤i yo¤un olarak kullanmay› gerek-

tiren mallar›n üreticisi ve ihracatç›s›d›r.

Nitelikli iflgücü teorisi Heckscher-Ohlin Teorisi’ni tamamlay›c› nitelikte olup uluslararas› tica-

retin bir bölümünün aç›klanmas›nda baflar›l›d›r.

- 49 -

Nitelikli iflgücü teorisine göre geliflmifl ülkeler ne tür ürünlerin ihracatç›-

s› konumundad›r?

Ülkelerin neden d›fl ticaret yapt›¤› ve d›fl ticaretten sa¤lad›klar› kazançlar›n ne oldu¤u ile ilgi-

li görüfller çeflit ekonomik doktrinlerle aç›klanarak uluslararas› ticaret teorileri gelifltirilmifltir.

Bu teoriler öncelikle, Merkantilizmle bafllam›fl, daha sonra Klasik D›fl Ticaret Teorileri çerçe-

vesinde Mutlak Üstünlükler Teorisi, Karfl›laflt›rmal› Üstünlükler Teorisi, Karfl›l›kl› Talep Yasa-

s›’d›r ve Heckscher-Ohlin Faktör Oranlar› Teorisi ile sürmüfltür.

Uluslararas› ticareti aç›klamaya yönelik yeni teoriler ise; Gelir ve Tercihlerde Benzerlik Teori-

si, Ölçek Ekonomileri Teorisi, Uluslararas› Tekelci Rekabet Teorisi, Mal Gelifltirilmesi Teorisi

ve Nitelikli ‹flgücü Teorisi’dir.

1. Alt›n ve gümüfl gibi de¤erli madenler bir ülkenin siyasi ve ekonomik gücünün temel kay-

na¤›d›r felsefesini güden teori afla¤›dakilerden hangisidir?

A) Merkantilizm

B) Klasik D›fl Ticaret Teorisi

C) Heckscher-Ohlin Faktör Oranlar› Teorisi

D) Yeni Teoriler

E) Hiçbiri

2. Uluslararas› ticareti bilimsel yöntemlerle inceleyen ilk eser olarak bilinen “Uluslar›n Zen-

ginli¤i” isimli kitab› yazan ünlü bilim adam› kimdir?

A) D.Ricardo

B) Maslow

C) J.S.Mill

D) A.Smith

E) Hiçbiri

- 50 -

Özet

De¤erlendirme Sorular ›

3. Karfl›laflt›rmal› Üstünlükler Teorisi’ni hangi bilim adam› ortaya atm›flt›r?

A) Heckscher

B) D.Ricardo

C) Stolper-Samuelson

D) A.Smith

E) J.Vernon

4. Korumac›l›k Doktrininin savunucusu kimdir?

A) Frederick List

B) B.Linder

C) Stolper-Samuelson

D) Heckscher

E) J.S.Mill

5. Afla¤›dakilerden hangisi uluslararas› ticareti aç›klamaya yönelik yeni teorilerden de¤ildir?

A) Gelir ve Tercihlerde Benzerlik Teorisi

B) Ölçek Ekonomileri Teorisi

C) Uluslararas› Tekelci Rekabet Teorisi

D) Mal Gelifltirilmesi Teorisi

E) Klasik D›fl Ticaret Teorisi

Üretim Fonksiyonu : Belli bir teknik bilgi düzeyinde belli miktarda ürün elde etmek için

kullan›lan girdi miktarlar› ile ç›kt› miktarlar›n›n bileflimini oluflturan

noktalar›n geometrik yeridir.

Tekelci Rekabet : Bir eksik rekabet piyasas› türüdür. Monopolcü rekabet diye de ad-

land›r›l›r. Çok say›da al›c› sat›c› olmakla birlikte mallar›n homojenlik

koflulu aksar. Baz› ürünler farkl›laflt›r›larak veya farkl›laflt›r›ld›¤› iz-

lenimi verilerek piyasaya sunulur ve belli bir al›c› kitlesi üzerinde o

mal için firma monopolmüfl izlenimi yarat›l›r.

- 51 -

Sözlük ve Kavramlar Dizini

Ekonomi Ansiklopedisi, Milliyet Yay›nlar›, ‹stanbul, 1991.

Ertürk, Emin. Uluslararas› ‹ktisat, Ekin Kitabevi, ‹stanbul, 1996.

‹yibozkurt, Erol. Uluslararas› ‹ktisat Teori ve Politika, Ezgi Kitabevi Yay›nlar›, Bursa, 1995.

Karluk, S. R›dvan. Uluslararas› Ekonomi, Beta Bas›m A.fi., ‹stanbul, 1998.

Seyido¤lu, Halil. Uluslararas› ‹ktisat, Kurtifl Matbaas›, ‹stanbul, 1999.

Y›lmaz, fiiir Erkök. D›fl Ticaret Kuramlar›n›n Evrimi, Ankara, 1992.

- 52 -

Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar

Bu üniteyi çal›flt›ktan sonra

■ Ödemeler bilançosunun kapsam›na giren ifllem türlerini ö¤renmifl olacaks›n›z

■ Böylece bir ülkenin döviz gelirlerini artt›ran ve döviz giderlerine yol açan ifllemlerin neler ol-

du¤unu tan›m›fl olacaks›n›z.

■ Döviz Piyasas›

■ Ödemeler Bilançosunun Tan›m› ve Özellikleri

■ Ödemeler Bilançosunun Hesaplar›

■ Özet

■ De¤erlendirme Sorular›

■ Sözlük ve Kavramlar Dizini

■ Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar

Bu üniteyi daha iyi ö¤renebilmek için,

■ Bir sonraki üniteyle birlikte çal›fl›n›z.

■ Kambiyo Mevzuat› ders kitab›n›zda bu ünitede geçen ödemeler bilançosuna ait hesaplar-

la ilgili kambiyo ifllemlerini tan›yaca¤›n›z için bu konular› bu üniteyle birlikte çal›flman›zda

yarar vard›r.

ÜN‹TE 4Ödemeler Bilançosu

Amaçlar

‹ç indeki ler

Öneri ler

1. DÖV‹Z P‹YASASI

1.1. Döviz ve Döviz Kuru

Döviz, nakit fleklindeki yabanc› paralar ile likiditesi yüksek yabanc› ödeme araçlar›n›n tümü-

nü kapsar. Likiditesi yüksek yabanc› ödeme araçlar› aras›nda yabanc› banka havaleleri, dö-

viz poliçeleri, yabanc› mevduat sertifikalar›, dövize ba¤l› seyahat çekleri say›labilir.

Döviz kuru ise bir ulusal paran›n di¤er bir ulusal paraya göre de¤eridir. Bu de¤er dövize olan

arz ve talep do¤rultusunda oluflan ve bir birim yabanc› para miktar›n›n sat›n alabilece¤i ulu-

sal para miktar›d›r (1 ABD Dolar› = 1.700.000 TL. gibi).

Döviz kuru riski ise döviz kurlar›nda meydana gelen de¤iflikliklerden dolay› ortaya ç›kan za-

rar olas›l›klar›n› ifade eder.

Piyasalarda anl›k geçerli olan kura “spot kur” denir. Belirli bir süre sonras›nda yap›lacak al›m-

sat›mda geçerli olan kura ise “vadeli kur” denir.

Bir ülke paras›n›n bir baflka ülke paras› aç›s›ndan de¤erinin do¤rudan iki para aras›nda iliflki

kurarak de¤il fakat farkl› paralar aras›ndaki iliflkilerden yararlan›larak bulunmas› çapraz kur-

lardan hareket edilmesi anlam›na gelir. Örne¤in 1 ABD Dolar› = 1.600.000 TL. ABD dolar› ile

TL. aras›nda do¤rudan ifade edilen kur iliflkisidir. 1 ABD Dolar› = 0,8 Sterlin, 1 Sterlin = 2 mil-

yon TL. bilgilerinden hareketle 0,8 x 2 = 1,6 milyon bulunup, 1 ABD Dolar› = 1,6 milyon TL.

hesapland›¤›nda çapraz kurlardan gidilmifl olur. Çapraz kurlar ve do¤rudan kurlar aras›ndaki

-e¤er varsa- farkl›l›klar giderilmelidir. Aksi taktirde çapraz kurlardan gidilerek haks›z kazanç-

lar sa¤lanabilir.

1.2. Döviz Piyasas›

Döviz arz ve talebinin karfl› karfl›ya geldi¤i ortama döviz piyasas› denir. Döviz piyasas›ndaki

taraflar do¤rudan veya dolayl› döviz arzc›lar› ve döviz talepçileridir. Döviz ifllemi yapmaya yet-

kili kurulufllar, bankalar, finans kurumlar› bu piyasadaki arzc› ve talepçileri oluflturur.

Döviz kurunun oluflumunda döviz piyasas›ndaki döviz arz ve talebi etkili olur. Çeflitli biçimler-

de elde edilen ve ulusal paraya dönüfltürülmek üzere piyasaya sürülen yabanc› para mikta-

r›na “döviz arz›” denir. Döviz kuru ile döviz arz› aras›nda do¤ru yönlü bir iliflki vard›r. Di¤er bir

ifadeyle döviz kuru yükseldikçe döviz arz› artar. Döviz kuru düfltükçe döviz arz› azal›r. Döviz

kurunun düflmesi ulusal paran›n de¤erlenmesi demektir.

D›fl ödemeleri gerçeklefltirmek için “Döviz Talebi”nde bulunulur. Döviz talebi ile döviz kuru

aras›nda ters yönlü bir iliflki vard›r. Döviz kuru yükselince döviz talebi azal›r. Döviz kuru dü-

flünce döviz talebi artar. Döviz kuru yükselince ithalat pahalan›r ve ithalat talebi azal›r. Döviz

kuru düflünce ithalat ucuzlar ve ithalat talebi artar. ‹hracat aç›s›ndan ise durum tersinedir. Dö-

viz kuru yükselince ihracat ucuzlar ve ihracat artar. Döviz kuru düflünce ihracat pahalan›r ve

- 54 -

ihracat azal›r. Ancak bu iliflkiler her mal için ayn› ölçüde geçerli de¤ildir. Baz› mallar ucuzla-

d›¤› halde yeterince talebi olmazsa veya arz› artt›r›lm›yorsa ihracat beklendi¤i ölçüde artma-

yabilece¤i gibi pahalan›nca talebi düflmeyen ve arz› hemen de¤iflmeyen ürünler de olabilir.

Kurlardaki de¤iflme ile bir ülke paras›n›n de¤er kay›p oran› ayn› fley de¤ildir. Örne¤in

1 dolar=1.400.000 TL. den 1 dolar=2.800.000 TL.ye ç›km›flsa dolar TL.’ye göre % 100 de¤er

kazanm›flt›r denilebilir. Ancak TL.’nin dolara göre de¤er kayb› % 100 de¤ildir. çünkü % 100

de¤er kaybeden bir para de¤ersiz hale gelir ve böylece de¤erinin s›f›r olmas› gerekir. TL.’n›n

dolara göre de¤er kayb›n› bulmak için:

O halde TL.’n›n dolara karfl› de¤er kayb› % 50’dir.

Döviz, döviz kuru ve döviz piyasas› hakk›nda bilgi veriniz.

2. ÖDEMELER B‹LANÇOSUNUN TANIMI VE ÖZELL‹KLER‹

Bir ülkenin belli bir dönemde (genellikle bir takvim y›l›) di¤er ülkelerle aras›ndaki tüm ekono-

mik iliflkilerin kaydedildi¤i belgeye “Ödemeler Bilançosu” denir.

IMF’ye göre ise ödemeler bilançosu, “belirli bir süre içinde bir ekonominin yerlileri ile yaban-

c›lar aras›nda meydana gelen ekonomik ak›mlara ba¤l› de¤erlerin, transfer ödemelerinin ve

rezervlerde meydana gelen de¤iflikliklerin sistematik ve muhasebe kay›tlar›na uygun olarak

ifllendi¤i istatistiki bir belgedir”.

Tan›mda geçen ekonominin yerlileri, ülkede yerleflik olma esas›na dayan›r. Bundan ekono-

mik faaliyetlerini o ülkede yürüten kifliler, flirketler ve kamu kurum ve kurulufllar› anlafl›l›r.

Farkl› bir ülkenin vatandafl› olsalar bile uzun süredir belli bir ülkede ikamet eden, ifl kuranlar

ve faaliyetlerini yürütenler, o ülkede yerleflikmifl gibi kabul edilir. Örne¤in y›llard›r Avrupa ül-

kelerinde ikamet eden Türk iflçileri bulunduklar› ülkenin yerlefli¤i olarak kabul edilirler.

Benzer flekilde yabanc› sermayeli flirketlerin yat›r›m yapt›klar› ülkelerde kurduklar› flirketler

veya flubeler art›k bulunduklar› ülkelerin yerlisi say›l›rlar. Bu aç›dan o ülkenin kendi milli flir-

ketlerinden herhangi bir farklar› yoktur.

Ülkede yerleflik olma ilkesinin istisnalar› da vard›r. Yabanc› elçilik mensuplar›, diplomatlar

uzun süre yabanc› bir ülkede kalsalar da bulunduklar› ülkenin yerlefli¤i kabul edilmez, yaban-

c› say›l›rlar.

Ödemeler bilançosu muhasebe anlam›ndaki bilançodan farkl›d›r. Daha çok kâr/zarar tablosu-

na benzer. Döviz gelir ve giderlerinin kay›tlar›n›n bir özeti niteli¤indedir. Ancak muhasebe an-

lam›ndaki denklik ödemeler bilançosu için de geçerlidir. Herhangibir nedenle döviz gelir ve gi-

12.800.000

i 11.400.000

e bölmek gerekir. Bu da 12.800.000

/ 11.400.000

= 50100

'dür.

- 55 -

derlerinin denkli¤i sa¤lanam›yorsa istatistik farklar (hata-noksan) kaleminde kalan fark göste-

rilip muhasebe anlam›nda denklik mutlaka sa¤lan›r. Kay›t tutulurken ise çift kay›tl› muhasebe

sistemine uygun olarak bir borçlu bir alacakl› tarafa ifllem kaydedilir.

Ödemeler bilançosunda yer alan ifllemler stok de¤il ak›m kavramlara iliflkindir. Di¤er bir ifa-

deyle örne¤in ülkenin birikmifl borçlar›n› gösterme bunlarda y›ll›k art›fl ve azal›fllar› ifade eder.

Ö.B’nin kapsam›na giren ifllemlerin gerçekleflen d›fl ifllemlerin tümünü kapsad›¤› söylene-

mez. Çeflitli nedenlerle kayda girmeyen, eksik veya hatal› giren ifllemler oldu¤u gözden uzak

tutulmamal›d›r.

ÖB’de de¤erleme yap›l›rken hangi tarihteki kur de¤erini baz (esas) al›naca¤› önemlidir. Çe-

flitli ifllem türlerine göre de¤iflen tarihler de¤erlemede baz al›n›r.

Ödemeler bilançosu ülkelerin belli bir dönemdeki döviz kay›p ve kazançlar›n› ortaya koydu-

¤u için döviz dengesi veya dengesizli¤inin de iyi bir göstergesidir.

Ödemeler bilançosuna bakarak hükümet yetkilileri döviz darbo¤az› olup olmad›¤›n›, döviz ge-

lirlerinin giderleri karfl›lay›p karfl›layamayaca¤›n›, karfl›layam›yacaksa ne ölçüde ve flartlarda

borçlanmaya gidilmesi gerekti¤ini anlayabilirler. Ayr›ca yeni yat›r›mc›lar, kredi kurulufllar›, IMF

gibi uluslararas› finans çevreleri de ödemeler bilançosu ile yak›ndan ilgilidirler. Bunlar ekono-

minin gelece¤i hakk›nda öngörülende bulunurken d›fl dengenin hangi rakamlara oturabilece-

¤ini ödemeler bilançosunun alt kalemlerinden yararlanarak kestirirler.

Dünyada ilk defa 1921’de ABD’de düzenlenen ödemeler bilançosu tablosu daha sonra siste-

matik olarak 1930’da Almanlar taraf›ndan oluflturulmufltur.

Ödemeler bilançosunu tan›mlay›n›z ve temel özelliklerini aç›klay›n›z.

3. ÖDEMELER B‹LANÇOSUNUN HESAPLARI

Ödemeler Bilançosu (ÖB)’nun temel hesaplar›;

Cari ‹fllemler Hesab›, Sermaye Hesab›, Resmi Rezervler Hesab›’d›r. Ayr›ca bir düzeltme he-

sab› olarak ‹statistik Farklar Hesab› yer al›r (Tablo 4.1.)

3.1. Cari ‹fllemler Hesab›

ÖB’nin en önemli hesab›d›r. Çünkü bir ülkenin mal, hizmet, faktör ihracat› karfl›l›¤›nda eldeetti¤i döviz gelirleri ile mal, hizmet faktör ithalat› sonucunda katlanmak zorunda kald›¤› dövizgiderlerinin kalem kalem dökümü bu hesab›n alt gruplar›nda gösterilir. Ayr›ca herhangi birmal, hizmet, faktör ak›m› olmaks›z›n ülkeye giren veya ülkeden ç›kan döviz de bu hesaptagösterilir.

- 56 -

Cari ‹fllemler Hesab›’nda sonuç olarak döviz giriflleri ç›k›fllar›ndan fazla ise cari ifllemler faz-las› (d›fl fazla), az ise cari ifllemler a盤› (d›fl aç›k) vard›r denir. ‹ki de¤er birbirine çok yak›n-sa cari ifllemler dengesi sa¤lanm›flt›r fleklinde yorumlan›r.

Tablo 4.1. Ödemeler Bilançosunun Hesaplar›.

‹fllem Gruplar›

I. CAR‹ ‹fiLEMLER HESABI

A. Mal ‹hracat› ve ‹thalat›

B. Hizmet ‹hracat› ve ‹thalat›

C. Karfl›l›ks›z Transferler

II. SERMAYE HESABI

A. Uzun Süreli Sermaye

B. K›sa Süreli Sermaye

(Denklefltirici Olmayan)

III. RESM‹ REZERVLER HESABI

A. Döviz

B Parasal Alt›n

C. SDR ve IMF Rezerv Pozisyonu

IV. ‹STAT‹ST‹K FARKLAR

Cari ‹fllemler Hesab›n›n üç ana hesab› vard›r. Bunlar; Mal ticareti, hizmet ticareti, (uluslara-

ras› hizmetler) ve karfl›l›ks›z (tek yanl›) transferler hesaplar›d›r.

3.1.1. Mal Ticareti Hesab›

Di¤er ad›yla görünür ticaret hesab›d›r. Mal ihracat ve ithalat›n› yani d›fl ticareti kapsar. Geç-

miflte ödemeler bilançosu kavram› ortada yokken bir ülkenin d›fl ülkelerle olan tüm ekonomik

iliflkisini bu hesap temsil etmekteydi. Bugün dahi birçok ülkenin ödemeler bilançosundaki ifl-

lem tutar›n›n 1/2 ile 1/3’ü aras›ndaki k›sm›n› bu hesaptaki ifllemler kapsar. Mal ihracat› ülke-

ye döviz kazand›r›c› bir ifllem oldu¤u için (+), mal ithalat› ülkeden döviz ç›k›fl›na yol açan bir

ifllem oldu¤u için (-) iflaretle de¤erlendirilir. ‹hracat ithalattan büyükse mal ticareti hesab› faz-

la vermifl demetir. Bu fazlaya ‘d›fl ticaret fazlas›” da denir. ‹hracat ithalat›n gerisinde kalm›fl

ise mal ticareti hesab› aç›k vermifl denir. Bu a盤a “d›fl ticaret a盤›” da denir. ‹ki de¤er birbi-

rine yak›nsa d›fl ticaret dengesi sa¤lanm›flt›r denir.

Mal ihracat ve ithalat›n›n toplam›na “d›fl ticaret hacmi”, ihracat fiyat indeksinin ithalat fiyat in-

deksine oran›na “d›fl ticaret haddi” denir.

‹hracat de¤erinin ithalat de¤erine oran› ise ihracat›n ithalat› karfl›lama oran› olarak adland›r›-

l›r. IMF’nin ülkelerin hem ihracatlar›n› hem de ithalatlar›n› uluslararas› nakliye ve sigorta tu-

tarlar›n› dikkate almayan ç›k›fl ülkesindeki de¤erler (FOB) olarak hesaplamalar›n› tavsiye et-

- 57 -

mesine ra¤men birçok ülkenin ihracatlar›n› FOB, ithalatlar›n› nakliye ve sigortay› da içeren

CIF de¤erlerle ölçmesi toplam dünya ihracat› ile ithalat› de¤erleri aras›nda farkl›l›k yaratmak-

tad›r.

Cari ‹fllemlerin mal ticareti hesab› hakk›nda bilgi veriniz.

3.1.2. Hizmet Ticareti Hesab›

Uluslararas› Hizmetler Hesab› olarak da adland›r›lan bu hesab›n kapsam›nda yabanc›lara

sunulan hizmetler karfl›l›¤›nda elde edilen döviz gelirleri, yabanc›lardan sat›n al›nan hizmet-

ler karfl›l›¤›nda katlan›lan döviz giderlerinin yan›s›ra yabanc›lara geçici olarak sunulan faktör-

lerin karfl›l›¤›nda elde edilen faktör gelirleri (ücret, faiz, kâr, kira gibi) ile yabanc›lardan sa¤la-

nan faktörlerin karfl›l›¤›nda ödemesi yap›lan faktör giderleri yer al›r.

Ortada mal gibi al›n›p sat›lan fiziki özellikleri olan bir nesne olmad›¤› için “görünmez ticaret

hesab›” fleklinde de adland›r›lan bu hesapta yer alan ifllemler tutar› genellikle mal ticareti he-

sab›ndaki kadar büyük de¤ildir. Ancak turizm gelirleri, mal ihracat› gelirlerini aflan veya ulus-

lararas› nakliye hizmetlerinden gelen döviz gelirleri di¤er döviz gelirleri kadar olan ülke örnek-

leri de vard›r. Ayr›ca son y›llarda uluslararas› hizmet ticaretinin mal ticaretini aflan bir ilerleme

gösterdi¤i de unutulmamal›d›r.

Uluslararas› hizmetler hesab›nda yer alan hizmet türlerinin bafll›calar› flunlard›r.

Turizm: Ülkede yerleflik kiflilerin baflka ülkelerde yapm›fl olduklar› turistik harcamalar döviz

ç›k›fl›na yol açt›¤› için hizmet ithali gibi düflünülür ve turizmde gider olarak (-) iflaretle ifllenir.

Yabanc›lar›n ülkeye gelerek yapm›fl olduklar› turistik harcamalar ise döviz girifline yol açt›¤›

için hizmet ihrac› olarak al›n›r turizmde gelir olarak (+) iflaretle gösterilir.

Turizmi geliflmifl ülkeler bak›m›ndan turizm gelirleri önemli bir döviz kayna¤›d›r.

Bu konuda bir fikir vermek için sunulmufl olan Tablo 4.2.’de 1997’de dünyada turizm hizmeti

satarak 439- milyar dolar döviz geliri elde edildi¤i, bu gelirden ABD’nin 73, ‹talya’n›n 26 mil-

yar dolar pay ald›¤› görülmektedir. Ayr›ca dünyada yar›m milyardan fazla insan›n turist olarak

yabanc› ülkeleri ziyaret etti¤i anlafl›lmaktad›r.

- 58 -

Tablo 4.2. Uluslararas› Turizm Hareketleri (1994-1997).

Kaynak: Birleflmifl Milletler ‹statistik Y›ll›¤›, 1997.

Uluslararas› Ulaflt›rma Hizmetleri ve Transit Ticaret: Kara, hava, deniz, demir yolu, boru

hatt› ve kambine tafl›mac›l›k yollar› ile verilen uluslararas› nakliye hizmetleri karfl›l›¤›nda ya-

banc›lardan döviz geliri elde edildi¤inde (+), bu hizmetler sat›n al›nd›¤› için yabanc›lara dö-

vizle ödemede bulunuluyorsa (-) iflaretle dikkate al›nan bu alt kalemin bir di¤er unsuru da

transit ticarettir. A ülkesinden B ülkesine giderken C ülkesinden geçen mallar için C ülkesinin

sa¤lam›fl oldu¤u katma de¤erli hizmetler karfl›l›¤› elde edilen döviz geliri C ülkesinin transit

ticaret geliri olarak kabul edilir. C ülkesi kendi ülkemiz de¤il, bir baflka ülke ise transit ticaret

gideri söz konusudur.

Norveç, Yunanistan, Panama, Liberya gibi ülkeler denizyolu tafl›mac›l›¤›ndan önemli ölçüde

döviz geliri elde ederken, uluslararas› havayolu tafl›mac›l›¤›ndan Almanya, Fransa, Hollanda,

ABD gibi ülkeler milyarlarca dolarl›k gelir sa¤lamaktad›r. Son y›llarda ise elde edilen gelir yal-

n›z tafl›mac›l›k hizmetinden sa¤lanmamaktad›r. Yan›s›ra depoculuk, gümrük iflleri, sigortala-

ma, çeflitli belgelerin temini gibi mal ticaretine entegre her türlü lojistik hizmeti de verilmeye

bafllanm›flt›r. Böylece mal ihracatç›dan devraland›ktan sonraki her türlü aflamay› içeren

anahtar teslim bir hizmet anlay›fl› giderek yayg›nlaflmaktad›r.

Karayolu tafl›mac›l›¤›nda ise zaman›nda TIR filolar›n› çevre standartlar›na uygun olarak ve

teknik yeterliklerini güçlendirerek yenileyen ülkelerin önemi ve pay› artmaktad›r.

- 59 -

Gelen Turist Say›s› Turizm GelirleriÜlke 1994 1995 1996 1997 1994 1995 1996 1997Dünya 553,320 568,468 599,623 619,574 352,631 403,019 437,556 438,165Bafll›ca ÜlkelerABD 44,753 43,318 46,489 47,752 58,417 63,395 69,751 73,268Avusturya 17,894 17,173 17,090 16,647 12,202 13,437 12,830 11,073Almanya 14,494 14,847 15,205 15,837 14,816 17,908 17,546 16,509Belçika 5,309 5,560 5,829 6,037 5,162 5,858 5,951 5,275Bulgaristan 3,896 3,466 2,795 2,980 362 473 450 496Danimarka 2,094 2,124 2,125 2,158 3,174 3,672 3,425 3,185Fransa 61,312 60,033 62,406 67,310 24,678 27,527 28,357 28,009Hollanda 6,178 6,574 6,580 7,834 5,434 6,565 6,551 6,328‹ngiltere 20,794 23,537 25,163 25,515 14,986 18,554 19,173 20,039‹rlanda 4,309 4,821 5,282 5,557 2,236 2,688 3,003 3,189‹spanya 43,232 39,324 40,541 43,252 21,474 25,388 26,690 26,651‹sviçre 12,200 11,500 10,600 10,600 8,298 9,365 8,826 7,902‹talya 27,480 31,052 32,853 34,087 24,739 28,729 30,017 29,714Japonya 3,468 3,345 3,837 4,218 3,477 3,226 4,078 4,326Kanada 15,972 16,932 17,285 17,636 6,998 7,874 8,623 8,763Lüksemburg 762 768 724 771 291 292 295 297Meksika 17,182 20,241 21,405 19,351 6,363 6,179 6,934 7,593Portekiz 9,169 9,511 9,730 10,172 3,828 4,339 4,265 4,277Rusya Federasyonu 5,823 9,262 14,587 15,350 2,412 4,312 6,868 6,900Yunanistan 10,713 10,130 9,233 10,070 3,905 4,136 3,723 3,771

Turizm Gelirleri (milyon $)

Birden fazla tafl›mac›l›k türünü birlefltiren kombine tafl›mac›l›k örnekleri son y›llarda h›zla art-

maktad›r.

Uluslararas› nakliye hizmetlerinden döviz geliri elde etmenin tek yolunun bir ülkenin ihraç

mallar›n› tafl›mak olmad›¤›n› gözden kaç›rmay›n›z. Ayr›ca ülkenin ithal mallar›n› milli nakliye

flirketleri ithalatç› ülkeden tafl›yarak döviz geliri elde edebilirler veya yurt d›fl›na gidecek dö-

vizin ülkede kalmas›n› sa¤layabilirler. Ayr›ca baflka ülkelerin mallar›n›n ihracat veya ithalat›n-

da uluslararas› tafl›mac›l›k hizmeti vererek döviz geliri elde edebilirler. Dolay›s›yla sektörün

döviz geliri elde etme alan› son derece genifltir.

Transit ticaret ise özellikle dünya ulafl›m yollar›n›n üzerinde bulunan ülkeler için önemli bir ge-

lir kayna¤› olabilir.

Uluslararas› Bankac›l›k ve Sigortac›l›k Hizmetleri: Mal, hizmet, faktör ihrac› karfl›l›¤› döviz

giriflinde veya ithali s›ras›nda döviz ç›k›fl›nda ifllemler bankalar arac›l›¤› ile yürütüldü¤ü için

yerli bankalar sunduklar› hizmet karfl›l›¤› komisyon, masraf gibi isimler alt›nda döviz geliri el-

de ederken yabanc› bankalara da ayn› isimler alt›nda döviz cinsinden ödeme yap›l›r. Bu ifl-

lemler s›ras›nda gerek duyulan her aflamada sigorta flirketleri de devreye girerek döviz girifli

veya ç›k›fl›na yol açarlar.

Mal ihracat ve ithalat›n› hiç artt›rmadan mevcut ihracata ve ithalata iliflkin yaln›zca nakliye,

bankac›l›k ve sigortac›l›k hizmetlerinde daha baflar›l› olundu¤u taktirde, bir ülkenin d›fl tica-

retten sa¤lad›¤› katma de¤er ve dolay›s›yla döviz gelirini önemli ölçüde artt›rabilme potansi-

yeli vard›r.

Uluslararas› E¤itim ve Sa¤l›k Hizmetleri: Günümüzde birçok geliflmifl ülke yurt d›fl›ndan

ö¤renci-hasta kabul ederek ve onlara kaliteli e¤itim-sa¤l›k hizmetleri sunarak döviz gelirlerini

artt›rmaktad›r. Bu konularda yetersiz pek çok ülke için ise bu sektörlerde gelir kayb› ve döviz

gideri söz konusu olmaktad›r.

‹lkö¤retimden, üniversite ö¤retimine, yüksek lisans ö¤retiminden, doktoraya, yabanc› dil kurs-

lar›ndan sertifika programlar›na kadar pek çok dalda e¤tiim programlar›n›n yan›s›ra pek çok

hastal›¤›n teflhis ve tedavisi için nitelikli hizmetin sunulud¤u ‹ngiltere, ABD, ‹sviçre, Avustral-

ya, Kanada gibi ülkeler e¤itim ve sa¤l›k hizmetini satman›n yan›s›ra bu yolla uzun süreli tu-

rizm geliri de elde edebilmektedir. Baz› ülkeler (Kuzey K›br›s Cumhuriyeti, Malta gibi) dünya-

n›n dört bir taraf›ndan gelen ö¤rencilere yaln›z üniversite e¤itimi hizmeti sunarak ödemeler

bilançolar›na büyük katk›lar sa¤layabilmektedir.

Di¤er Hizmetler: Haberleflme, dan›flmanl›k, eksperlik, bak›m-onar›m ve çeflitli kamu hizmet-

leri gibi birçok hizmet kaleminde yabanc›lara yap›lan sat›fllar ihracat, yabanc›lardan yap›lan

al›mlar ise ithalat gibi de¤erlendirilir.

Cari ‹fllemlerin hizmet ticareti hesab›na ait çeflitli hizmet kalemleri hak-

k›nda bilgi veriniz.

- 60 -

Uluslararas› hizmetler hesab›n›n kapsam›na, yurt d›fl›na veya yurt d›fl›ndan yap›lan faktör ih-

racat veya ithalat›n›n gelir veya giderleri de girer.

Emek Faktörü: Örne¤in ödemeler bilançosunun ait oldu¤u dönemde yurt d›fl›na çal›flmak

üzere iflgücü gönderilmifl, bunlar bireysel olarak veya bir firma bünyesinde emek arz›nda bu-

lunmufl ve karfl›l›¤›nda ücret, maafl, prim gibi isimler alt›nda gelirler elde etmifllerdir. Bu ge-

lirlerin yurda transferi ülkeye döviz girifli sa¤layaca¤› için emek faktörü ihracat› geliri olarak

addedilir ve (+) iflaretle de¤erlendirilir. Tersine ülkede çal›flan yabanc›lar›n kendi ülkelerine

gönderdikleri dövizler emek ithali karfl›l›¤› döviz ç›k›fl› olarak kabul edilir ve (-) iflaretle de¤er-

lendirilir. Kal›c› olarak y›llard›r yurt d›fl›nda yaflayanlar›n döviz transferlerinin bu kapsama gir-

medi¤ine dikkat ediniz.

Sermaye Faktörü: Bir di¤er üretim faktörü olan sermayenin geliri/gideri olan faiz; e¤er yurt

d›fl›na sermaye ihraç edilmiflse gelir yarat›laca¤› için (+), yurt d›fl›ndan sermaye sa¤lanm›fl-

sa ödenecek faiz bir gider kalemi oldu¤u için (-) iflarette dikkate al›n›r.

Yurt d›fl›ndan geçici sürelerle sa¤lanan sermaye bir kredi, borç hüviyetinde oldu¤u için bun-

lara sermaye yerine d›fl kredi, d›fl borç denilmesi bunlar›n bedellerine de d›fl kredi veya d›fl

borç faizi denilmesi daha uygundur. Daha çok geliflmifl ülkeler ve baz› petrol zengini ülkeler

için d›fl borç faizi bir gelir kalemi hüviyetindedir. Çünkü bu ülkeler ellerindeki sermaye fazla-

s›n› d›fl kredi-d›fl borç ad› alt›nda çeflitli ülkelere sunmakta ve karfl›l›¤›nda faiz geliri elde et-

mektedir.

Daha ziyade geliflmekte olan ülkeler için d›fl borç faizi önemli bir gider kalemidir. Bu konuda

bu kitab›n ikinci ünitesinde daha genifl bilgi verilmifltir.

Teflebbüs (Giriflim) Faktörü: Yurt d›fl›na yaln›z emek ve sermaye ihrac› sözkonusu olmaz.

Yan›s›ra ifladamlar› (müteflebbisler) ifl kurmak veya taahhüt ifllerini yerine getirmek amac›y-

la yurt d›fl›na gidebilirler. Bunlar yönetim-organizasyon-idari-teknik becerilerini arz etmekte-

dirler. Risk almaktad›rlar. Bunun bedeli ise kârd›r. Dolay›s›yla yurtd›fl› yat›r›mlar›n kâr trans-

feri fleklindeki bedellerinin ülkeye dönmesi beklenir. E¤er yat›r›mlar yurtd›fl›nda yap›ld› ise ül-

keye kar transferlerinden döviz girifli (+) beklenir. Tersine yabanc›lar ülkede yat›r›m yapm›fl-

larsa elde ettikleri kârlar›n kendi ülkelerine transferleri döviz ç›k›fl› (-) olarak de¤erlendirilir.

Dünya üzerinde yabanc› sermaya yat›r›mlar›n› daha çok geliflmifl ülkeler gerçeklefltirirken,

yabanc› sermaye yat›r›mc›lar›n› çekebilenler baz› geliflmekte olan ülkeler ile di¤er geliflmifl ül-

kelerdir. Bu konu, bu kitapta ayr› bir ünitede ele al›nd›¤› için burada daha ayr›nt›l› bir bilgi ve-

rilmeyecektir.

Teknoloji Faktörü: Yurt d›fl›na teknik bilgi arz› karfl›l›¤›nda royalty ödemesi yap›l›r. Royalty

bir patent, lisans veya ticari marka sahibinin sahip oldu¤u haklar› bir baflkas›na devretmesi

karfl›l›¤› olarak ald›¤› bedeldir. Kiralama fleklinde veya üretim birimi bafl›na belli bir bedel flek-

linde royalty ödemeleri yap›labilir. Genellikle geliflmifl ülkeler için (+), geliflmekte olanlar için

(-) bakiye veren bir kalemdir. Bu konu üzerinde bu kitapta ayr›ca duruldu¤u için burada daha

fazla ayr›nt›ya girilmemifltir.

- 61 -

Toprak Faktörü: Yabanc›lara gayrimenkul arz› karfl›l›¤›nda kira fleklinde bir gelir elde edilir-

ken, yurt d›fl›ndan gayrimenkul talebinde bulunuldu¤unda kira bedeli bir gider kalemi olarak

döviz ç›k›fl›na yol açar. Bu konuda her ülkenin hukuki mevzuat› farkl› olabilir. Baz› ülkeler ya-

banc›lara gayrimenkul arz›n› tamamen yasaklarken baz›lar› mütekabiliyet (karfl›l›kl›l›k) esas›-

na göre kendi vatandafllar›na serbesti getiren ülkeler için serbesti sa¤layabilmektedir. Baz› ül-

keler ise bu konuda koflulsuz serbesti sa¤lamaktad›r.

Sonuçta hizmet ticareti hesab› yukar›da bafll›calar› say›lan hizmet ve faktör kalemlerinden el-

de edilenden daha fazla döviz giderine sahipse aç›k verir tersi durumda ise fazla verir.

Cari ifllemlerin, hizmet ticareti hesab›na iliflkin çeflitli faktör gelir/giderle-

ri kalemleri hakk›nda bilgi veriniz.

3.1.3. Karfl›l›ks›z (Tekyanl›) Transferler Hesab›

Cari ifllemlerin yukar›da ad› geçen iki temel hesab›nda bir mal, hizmet veya faktör karfl›l›¤›

döviz transferi sözkonusudur. Ancak herhangi bir mal hizmet veya faktör arz›n›n karfl›l›¤› ol-

madan da karfl›l›ks›z bir biçimde yurda veya yurt d›fl›na transfer yap›labilir. Bunun bir nedeni

tahmin edilebilece¤i gibi hibe (ba¤›fl) olabilir. Özellikle do¤al afetlere u¤rayan (deprem, su

bask›n› gibi) ülkelere yap›lan nakdi veya ayni (mal fleklinde) yard›mlar bu kapsama girer. Ya-

n›s›ra ticari amaç gütmeyen dini, kültürel, askeri, siyasi amaçl› hibeler de sözkonusu olabilir.

Yard›m› yapan ülke için döviz ç›k›fl› nedeniyle (-), yard›m› alan ülke için döviz girifli oldu¤u için

(+) iflaretle de¤erlendirme söz konusudur.

Ayr›ca yurt d›fl›nda yerleflik kiflilerin (bir k›sm› y›llard›r yurt d›fl›nda yaflayan ilgili ülke vatan-

dafllar› da olabilir) karfl›l›ks›z gönderdikleri dövizler de bu kapsamda mütalaa edilir. Y›llar ön-

ce ABD’ne yerleflmifl ‹talyan, Polanya as›ll› ABD yurttafllar›n›n karfl›l›ks›z olarak ülkelerine

gönderdikleri dövizlerin yan›s›ra Avrupa’da yerleflik Türklerin Türkiye’ye karfl›l›ks›z transfer

ettikleri dövizler bu konuda verilebilecek örneklerdendir. ÖB’de döviz gönderilen ülkeler için

(+), döviz gönderen ülkeler için (-) iflaretle de¤erlendirme yap›l›r.

Cari ifllemlerin karfl›l›ks›z transferler hesab› hakk›nda bilgi veriniz.

Cari ifllemler hesab›n›n yukar›da geçen üç alt hesab›n›n üçü de (-) bakiye verirse bu hesap

da kesinlikle aç›k verir. Üç alt hesab›n üçü de (+) bakiye verirse bu hesap kesinlikle fazla

verir.

- 62 -

3.1.4. Geliflmifl ve Geliflmekte Olan Ülkelerde Cari ‹fllemler Hesab›

Geliflmifl ve geliflmekte olan ülkelerde cari ifllemler hesaplar›n›n genel olarak aç›k m› fazla m›

verdi¤i konusu afla¤›da k›saca ele al›nacakt›r.

Geliflmifl ekonomilerin 1998 y›l›nda 51 milyar dolar dolay›nda olan toplam cari ifllemler fazla-

s› 1999 y›l›nda 134 milyar dolar a盤a dönüflmüfltür. ABD’nin cari ifllemler a盤›ndaki yüksek

art›fl bu geliflmede etkili olmufltur. 2000 y›l› için yap›lan tahminler geliflmifl ekonomilerin top-

lam cari ifllemler a盤›n›n 176 milyar dolara yükselece¤i yönündedir (Tablo 4.3.)

1999 y›l›nda ABD’de iç talepteki h›zl› büyüme ve dolar›n y›l boyunca de¤erli olmas› cari ifl-

lemler a盤›n› art›rm›fl, 114 milyar dolar art›fl kaydeden aç›k 331 milyar dolara ulaflm›flt›r.

2000 y›l›nda a盤›n artmaya devam ederek 420 milyar dolara yaklaflmas› beklenmektedir.

Japonya’da tasarruflardaki h›zl› art›fl sonucu iç talep düflmüfl, 1999 y›l›nda cari ifllemler faz-

las› 14 milyar dolar azalarak 107 milyar dolar olmufltur. 2000 y›l›nda cari ifllemler fazlas›n›n

121 milyar dolar civar›nda olaca¤› tahmin edilmektedir.

EURO bölgesinde toplam cari ifllemler fazlas› 1999 y›l›nda yar› yar›ya azalm›fl ve 40 milyar

dolara düflmüfltür. ‹talya’n›n cari ifllemler fazlas› azalarak 8 milyar dolara düflmüfl, Fransa’da

39 milyar dolar olan fazla bir önceki y›la göre de¤iflmemifltir. Almanya’da ise cari ifllemler aç›-

¤› artarak 20 milyar dolara ulaflm›flt›r. 2000 y›l›nda bölgenin toplam cari ifllemler fazlas›n›n 56

milyar dolara yükselece¤i beklenmektedir.

- 63 -

Tablo 4.3. Geliflmifl Ekonomilerin Cari ‹fllemler Dengesi (Milyar ABD Dolar›).

(1995-2001)

Kaynak: IMF, World Economic Outlook, May›s-Eylül 2000.

Geliflmekte olan ülkelerin 1998 y›l›nda 94 milyar dolar dolay›nda olan toplam cari ifllemler aç›-

¤› 1999 y›l›nda 24 milyar dolara düflmüfltür. 2000 y›l› için yap›lan tahminler ise 21 milyar do-

lar fazla olaca¤› fleklindedir. (Tablo 4.4.)

Asya ülkelerinin 1998 y›l›nda 46 milyar dolar olan toplam cari ifllemler fazlas› 1999 y›l›nda az

bir azal›flla 45 milyar dolar olmufltur. 2000 y›l›nda bölgenin toplam cari ifllemler fazlas›n›n 39

milyar dolar olaca¤› tahmin edilmektedir.

Yükselen piyasa ekonomilerinde 1998 y›l›nda 56 milyar dolar dolay›nda olan toplam cari ifl-

lemler a盤› 1999 y›l›nda 23 milyar dolar fazlaya dönüflmüfltür. 2000 y›l›nda fazlan›n daha da

artarak 65.5 milyar dolar olmas› beklenmektedir.

- 64 -

1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001Toplam -42 -47 14 -69 -162 -148 -221Geliflmifl Ekonomiler 57 44 92 51 -134 -176 -188Bafll›ca sanayileflmifl ülkeler 7 -3 23 -52 -218 -265 -276ABD -109 -123 -141 -217 -331 -419 -438Japonya 111 66 94 121 107 121 122Almanya -21 -8 -3 -5 -20 -4Fransa 11 21 39 39 39 36 47‹talya 25 40 32 20 8 11 15‹ngiltere -6 -1 11 -18 -21 -29Kanada -4 3 -10 -11 -2 10 7Diger Geliflmifl Ekonomiler 51 46 69 104 83 90 88‹spanya 0 0 2 -1 -13 -12 -11Hollanda 24 23 28 22 20 23 28Belçika-Lüksemburg 14 14 14 12 12 12 13‹sveç 7 7 8 7 6 6 6Avusturya -5 -5 -5 -5 -5 -4 -2Danimarka 2 3 1 -2 0 1 3Finlandiya 5 5 7 7 7 7 8Yunanistan -1 -3 -3 -2 -2 -2 -2Portekiz 0 -5 -6 -7 -9 -10 -11‹rlanda 2 2 2 1 1 0 -1‹sviçre 21 22 26 24 34 25 25Norveç 5 10 8 -2 6 11 12‹srail -5 -5 -3 -1 -2 -1 2‹zlanda 0 0 0 -1 -1 0 0

Kore -9 -23 -8 40 25 14 11Avusturalya -20 -16 -13 -18 -22 -21 -21Tayvan 6 11 8 4 7 7 8Hong Kong 6 2 -5 1 8 7 7Singapur 14 14 17 21 22 23 23Yeni Zelanda -3 -4 -4 -3 -4 -3 -3 Sanayileflmifl Ülkeler 57 49 86 -16 -194 -225 -230Avrupa Birli¤i 56 91 125 91 25 39 55Euro Bölgesi 55 86 110 87 40 56 78Yeni Sanayileflen Asya Ekonomileri 6 10 68 62 51 45

Tablo 4.4. Geliflmekte Olan Ülkelerin Cari ‹fllemler Dengesi (Milyar ABD Dolar›).

(1995-2001)

Kaynak: IMF, World Economic Outlook, Eylül 2000.

Asya’daki befl kriz ülkesinin toplam cari ifllemler fazlas› 1998 y›l›nda 70 milyar dolar iken

1999 y›l›nda ithalattaki art›fl›n etkisiyle azalarak 62 milyar dolar olmufltur. 2000 y›l›nda ise kriz

ülkelerinin toplam fazlas›n›n 44 milyar dolar olaca¤› tahmin edilmektedir.

Çin’in 1998 y›l›nda 29 milyar dolar olan cari ifllemler fazlas› 1999 y›l›nda ihracattaki azalma-

ya ba¤l› olarak 13.5 milyar dolara düflmüfltür. 2000 y›l›nda cari ifllemler fazlas›nda bir de¤i-

fliklik olmayaca¤› tahmin edilmektedir.

Latin Amerika ülkelerinin toplam cari ifllemler a盤› 1999 y›l›nda 33 milyar dolar azalarak 56

milyar dolar olmufltur. 2000 y›l›nda ise a盤›n 59 milyar dolar dolay›nda olmas› beklenmekte-

dir.

1999 ve 2000 y›llar›nda petrol fiyatlar›nda kaydedilen h›zl› art›fl Orta Do¤u ve Afrika ülkeleri-

nin cari ifllemler a盤›n›n azalmas›nda etkili olmufltur.

Orta Do¤u ve Avrupa bölgesinde 1998 y›l›nda 30 milyar dolar olan toplam aç›k 1999 y›l›nda

4 milyar dolar fazlaya dönüflmüfltür. 2000 y›l› için ise bölgenin toplam cari ifllemler fazlas›n›n

44 milyar dolara yükselece¤i tahminleri yap›lmaktad›r.

Afrika bölgesinde toplam cari ifllemler a盤› 1999 y›l›nda bir miktar azalarak 17 milyar dolar

olmufltur. 2000 y›l›nda Afrika bölgesinde toplam cari ifllemler a盤›n›n azalmaya devam ede-

rek 4 milyar dolara düflmesi beklenmektedir.

Geçifl sürecindeki ülkelerin toplam cari ifllemler a盤› azalm›fl, 1998 y›l›nda 26 milyar dolar

dolay›nda olan aç›k 1999 y›l›nda 4 milyar dolara düflmüfltür. 2000 y›l›lnda ise 7 milyar dolar

dolay›nda bir fazla olaca¤› tahmin edilmektedir.

Rusya’n›n cari ifllemler fazlas› 1999 y›l›nda artarak 21 milyar dolar olmufltur. Petrol fiyatlar›n-

daki h›zl› art›fl, 1998 y›l›n›n A¤ustos ay›ndaki devalüasyonun destekledi¤i ithalat› ikame etki-

si bu art›flta etkili olmufltur. Ekonomik politikalara ve beklentilere güvensizlik sonucu artan

sermaye ç›k›fllar› cari ifllemler dengesini olumsuz etkilemekte ise de yüksek düzeyde seyre-

den petrol fiyatlar›n›n etkisiyle 2000 y›l›nda cari ifllemler fazlas›n›n 32 milyar dolar olaca¤›

beklenmektedir.

- 65 -

1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001Geliflmekte Olan Ülkeler -98 -74 -58 -94 -24 21 -30Afrika -17 -7 -8 -20 -17 -4 -9Asya -43 -39 9 46 45 39 24Orta Do¤u Avrupa -2 10 6 -30 4 44 21Latin Amerika -37 -39 -65 -89 -56 -59 -66Geçifl Sürecindeki Ülkeler -1 -17 -20 -26 -4 7 -3Merkezi ve Do¤u Avrupa -5 -17 -19 -23 -23 -24 -24Beyaz Rusya ve Ukrayna Hariç -3 -15 -17 -20 -22 -23 -23Rusya 5 4 3 1 21 32 23Kafkasya ve Merkezi Asya -1 -4 -4 -5 -2 -1 -2

Günümüzde dünyadaki geliflmifl ve geliflmekte olan ülkelerde cari ifllem-

ler hesab›n›n durumu nas›ld›r? Anlat›n›z.

3.2. Sermaye Hesab›

Bu hesapta uzun vadeli sermaye hareketleri kapsam›nda dolays›z yabanc› sermaye yat›r›m-

lar›, özel portfolyo yat›r›mlar› ve resmi sermaye ifllemleri ile denklefltirici nitelik tafl›mayan k›-

sa vadeli sermaye hareketleri yeral›r.

Uzun vadeli sermaye hareketlerinde bir y›ldan fazla süreli uluslararas› sermaye ifllemleri iz-

lenir. Bu kapsamda yeralan do¤rudan yabanc› sermaye yat›r›mlar› ayr›ca ele al›nd›¤› için bu-

rada ifllenmeyecektir. Ancak ülkeye giren dolays›z yabanc› sermayenin (+), ülkeden ç›kan do-

lays›z sermayenin (-) iflaretle de¤erlendirildi¤ini belirtelim.

Resmi sermaye ifllemleri aras›nda hükümetlerin sa¤lad›¤› d›fl kaynaklar› oluflturan Dünya

Bankas›, IMF, IFC, IDA, Avrupa Yat›r›m Bankas› gibi uluslararas› finans kurulufllar›ndan sa¤-

lanan krediler, hükümetlerden sa¤lanan uzun vadeli borçlar, hükümetlerin uluslararas› piyas-

lara tahvil ihraç ederek sa¤lad›klar› fonlar, özel finans kurulufllar›ndan kamu kurulufllar›n›n

sa¤lad›¤› fonlar yeral›r. Fon çeken ülkeler aç›s›ndan döviz girifli nedeniyle (+), fon ihraç eden

(kreditör) ülkeler aç›s›ndan döviz ç›k›fl› nedeniyle (-) iflaretle de¤erlendirme söz konusudur.

Uluslararas› özel portfolyö yat›r›m› ise yabanc› özel sektör yat›r›mc›lar›n›n faiz ve kar pay›

sa¤lamak amac›yla bono, tahvil, hisse senedi gibi k›ymetli evrak sat›n al›nmalar›d›r. Bu kap-

samda yat›r›m yapan ülke için ülkeden döviz ç›k›fl› oludu¤undan (-), yat›r›m yap›lan ülke için

ülkeye döviz girifli oldu¤undan (+) iflaretle de¤erlendirme sözkonusudur.

K›sa süreli sermaye hareketleri ise vadesi bir y›la kadar olan özel ve resmi nitelikteki serma-

ye ak›mlar›n› içerir. Genelde bunlar›n süresi 30, 60, 90 gündür. K›sa süreli sermaye hareket-

lerinde kullan›lan araçlar aras›nda; finansman bonolar›, hazine bonolar›, ihracat kredileri,

mevduat sertifikalar› yer al›r. Bu fonlar dünya ekonomisinde veya arz olunduklar› ülkelerin

ekonomisinde meydana gelen de¤iflikliklere karfl› çok duyarl›d›r. Bunlarda oluflacak herhan-

gi bir olumlu veya olumsuz de¤ifliklik bu fonlar›n bir yerden bir baflka yere kaymas›na neden

olur. fiartlar eflitken yüksek faiz, yüksek getiri olana¤› bu fonlar› çekmede en önemli etkendir.

Bu tür fonlar› talep eden ülkeler için k›sa süreli sermaye hareketleri döviz girifline yol açt›¤›

için (+), arz edenler için ise döviz ç›k›fl›na yol açt›¤› için (-) iflaretle de¤erlendirilir.

Sermaye hesab›ndaki toplam alacakl› ve borçlu ifllemlerin bir araya getirilmesi sonucunda

döviz giriflleri ç›k›fllar›ndan fazla ise sermaye hesab› fazla vermifl demektir. Tersi durumda ise

aç›k vermifl oldu¤u söylenir.

- 66 -

Ödemeler bilançosunun sermaye hesab› hakk›nda bilgi veriniz.

3.3. Resmi Rezervler Hesab›

Resmi rezervler hesab›na alt kalemlerinden biri alt›n rezervidir.

Günümüzde hala önemli bir rezerv arac› olan alt›n devlet taraf›ndan uluslararas› ödeme ara-

c› olarak kullan›l›yorsa resmi rezervler hesab›nda gösterilir. E¤er bir mal gibi ticari amaçla ih-

raç ve ithal ediliyorsa cari ifllemlerin mal ticareti hesam›nda gösterilir. Alt›n rezervleri azalan

bir ülke, bu rezervlerden azal›fl ölçüsünde çekifl yapm›fl demektir. Dolay›s›yla ayn› ölçüde dö-

viz girifli olmufl demektir (+) iflaretle gösterilir.

Tersine alt›n rezervleri art›yorsa, rezervleri güçlendirmek için alt›n sat›n al›nm›fl ve mevcut re-

zervlere eklenmifl demektir. Bu ise ancak döviz satarak mümkün olaca¤› için döviz ç›k›fl› de-

mektir. Dolay›s›yla (-) iflaretle temsil edilir. Bu arada rezervlerdeki de¤iflmenin alt›n›n bir yer-

den bir yere tafl›nmas› ile de¤il mülkiyetinin kay›t düflülerek ka¤›t üzerinde bir ülkeden di¤e-

rine geçmesi fleklinde gerçekleflti¤ine dikkat ediniz. Bu arada ülkelerin alt›n stoklar› Londra,

Paris, Bern gibi güvenlik önlemlerinin yo¤un oldu¤u merkezlerde baz› bankalardaki özel ka-

salarda saklan›r.

Resmi rezervlerin bir k›sm› döviz cinsindendir. Alt›n rezervi için geçerli olan çal›flmalar›n ben-

zeri döviz rezervleri için de geçerlidir. Ekonomik aç›dan s›k›fl›ld›¤›nda bu rezervlerden yap›-

lan çekifller ülkeye döviz girifli olmufl etkisi yarataca¤› için (+) iflaretle de¤erlendirilir. Tersine

ekonomik durum müsaitken döviz rezervlerini takviye etmek için yap›lan döviz aktarmalar› ise

döviz ç›k›fl› gibi de¤erlendirilip (-) iflaretle gösterilir. Döviz rezervleri ço¤unlukla ABD dolar›

cinsinden tutulur.

Resmi rezervlerin bir k›sm›n› oluflturan IMF Rezervleri (özel Çekme Haklar›= SDR ve net ala-

cakl› rezerv pozisyonlar›) IMF nezdinde tutulan ve ihtiyaç duyuldu¤unda otomatikman kulla-

n›labilme özelli¤ine sahip rezervlerdir.

Ancak uygulamada döviz rezervleri d›fl›ndaki resmi rezervlere baflvurulmas› s›k raslanan bir

durum de¤ildir.

Ödemeler bilançosunun resmi rezervler hesab› hakk›nda bilgi veriniz.

- 67 -

3.4. ‹statistik Farklar Hesab›

Cari ifllemlerdeki dengesizlikleri gidermede sermaye hareketleri hesab› yeterli olmazsa denk-

lefltirici nitelikte ifllemler için baflvurulan bir hesap olma özelli¤indeki Resmi Rezervler Hesa-

b› devreye girmektedir.

Ancak hala döviz gelir/gider dengesizli¤i sürüyorsa istatistik farklar hesab›nda eksik tarafa

eksi¤i giderecek ölçüde eklenti yap›larak muhasebe anlam›nda denklik sa¤lan›r. Söz konusu

dengesizlikler bilgi toplamada hatalar, unutmalar, eksiklikler, gecikmeler gibi nedenlerden

kaynaklanabilir.

Ödemeler bilançosunun ‹statistik farklar hesab›n›n ifllevi nedir?

Bir ülkenin belli bir dönemde, di¤er ülkelerle aras›ndaki ekonomik iliflkilerin kaydedildi¤i bel-

geye ödemeler bilançosu denir. Ödemeler bilançosunun kapsam›na giren ana hesaplar ise;

cari ifllemler hesab›; sermaye hesab›, resmi rezervler hesab› ve istatistik farklard›r. Cari ifl-

lemler hesab›n›n alt›nda ise; mal ticareti hesab›, hizmet ticareti hesab›, karfl›l›ks›z (tek yanl›)

transferler hesab›n› ana kalemler olarak görmekteyiz.

1. Bir ülkenin belli bir dönemde di¤er ülkelerle aras›ndaki tüm ekonomik iliflkilerin kaydedil-

di¤i belgeye ne denir?

A) Y›l sonu bilançosu

B) Harcamalar bilançosu

C) Gelir bilançosu

D) Ödemeler bilançosu

E) Kâr/zarar bilançosu

- 68 -

Özet

De¤erlendirme Sorular ›

2. Afla¤›dakilerden hangisi, ödemeler bilançosunun hesaplar›ndan de¤ildir?

A) Cari ifllemler hesab›

B) Sermaye hesab›

C) Resmi rezervler hesab›

D) ‹statistik farklar hesab›

E) Stoklar hesab›

3. Afla¤›dakilerden hangisi ödemeler bilançosu hesaplar›ndan olan cari ifllemler hesab›n›n

ana hesaplar›ndand›r?

A) Mal ticareti

B) Ticari borçlar

C) Mali borçlar

D) Kâr yedekleri

E) Resmi rezervler

4. Afla¤›dakilerden hangisi, uluslararas› hizmetler hesab›nda yer alan bafll›ca hizmet türle-

rinden de¤ildir?

A) Uluslararas› nakliye hizmetleri ve transit ticaret

B) Uluslararas› bankac›l›k ve sigortac›l›k hizmetleri

C) Uluslararas› e¤itim ve sa¤l›k hizmetleri

D) D›fl Turizm

E) ‹hracat

5. Afla¤›dakilerden hangisi uluslararas› hizmetler hesab›n›n kapsam›na faktör gelir ve gider-

leri olarak girmez?

A) Emek faktörü

B) Sermaye faktörü

C) Teflebbüs faktörü

D) Teknoloji faktörü

E) Transfer faktörü

- 69 -

Rezerv : Merkez bankalar›n›n d›fl ödemelerde yararlanabilecekleri likiditeyi ve

likiditeye çevrilebilecek imkanlar› ifade eder.

Hazine Bonosu : Hazine taraf›ndan vadesi 1 y›ldan az süreli olmak üzere ç›kar›lan ve

iskontolu olarak ifllem gören borçlanma senetleridir.

Mevduat Sertifikas› : Banka mevduat hesaplar›n›n d›fl›nda k›ymetli evrak niteli¤indeki bir

menkul de¤erdir. Banka tahvili olarak tan›mlanabilir. Bir bankaya ya-

t›r›lan mevduat tutar›n› gösterir. Sertifika kimin elindeyse sahibi o ka-

bul edilir.

Ertürk, Emin. Uluslararas› ‹ktisat, Ekin Kitabevi, ‹stanbul, 1996.

Karluk, S. R›dvan. Uluslararas› Ekonomi, Beta Bas›m A.fi., 5. Bask›, ‹stanbul, 1998

Karluk, S. R›dvan. D›fl Ticarete Girifl, AÖF Yay›n No: 569, Eskiflehir, 2000.

Seyido¤lu, Halil. Uluslararas› ‹ktisat, (13. Bask›) Kurtifl Matbaas›, ‹stanbul, 1999.

- 70 -

Sözlük ve Kavramlar Dizini

Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar

Bu üniteyi çal›flt›ktan sonra,

■ Son befl y›lda Türkiye’nin hangi uluslararas› ekonomik faaliyetleri nedeniyle ve ne ölçüde

döviz geliri sa¤lad›¤›n›,

■ Hangi uluslararas› ekonomik faaliyetlerin Türkiye’de ne ölçüde döviz giderine yol açt›¤›n›

ö¤renmifl olacaks›n›z.

■ Baz› önemli döviz gelir/gider kalemlerine iliflkin detayl› aç›klamalar›n verilmesi de bu üni-

tede gözetilen hedeflerden bir di¤eridir.

■ Genel Bir Bak›fl

■ Cari ‹fllemler Hesab›ndaki Geliflmeler

■ Sermaye Hareketleri Hesab›ndaki Geliflmeler

■ Rezerv Hareketleri Hesab›ndaki Geliflmeler

■ Türkiye’nin D›fl Borçlar› (Krediler)

■ Türkiye’de D›fl Turizm

■ Türkiye’de Do¤rudan Yabanc› Sermaye Yat›r›mlar›

■ Özet

■ De¤erlendirme Sorular›

■ Sözlük ve Kavramlar Dizini

■ Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar

Bu üniteyi daha iyi ö¤renebilmek için;

■ Konuya iliflkin genel bilgiler sa¤layan bir önceki üniteyle birlikte çal›fl›n›z.

■ Kütüphanelerden kolayca temin edebilece¤iniz 2002’e ait y›ll›k ekonomik raporlardaki öde-

meler bilançosu tablolar›n› bu ünitedeki gibi yorumlamaya çal›fl›n›z.

ÜN‹TE5Türkiye’nin Ödemeler Bilançosu

Amaçlar

‹ç indeki ler

Öneri ler

1. GENEL B‹R BAKIfi

Türkiye’de ödemeler bilançosunda yer alan verilerde büyük ölçüde bankalar ve döviz al›m sa-

t›m›na yetkili di¤er kurulufllar›n kay›tlar› kullan›lmaktad›r. Çeflitli döviz cinsleri üzerinden ya-

p›lan ifllemler sonuçta ABD dolar› cinsinden gösterilmektedir. Tablolar uluslararas› kay›t sis-

temine uygun olarak Merkez Bankas› taraf›ndan haz›rlanmakta ve ayl›k, üç ayl›k, alt› ayl›k

olarak yay›nlanmaktad›r.

Ödemeler bilançosunda gösterilen ifllemlerin ülkede yerlefliklerle yerleflik olmayanlar aras›n-

da olmas›na özen gösterilmektedir. Yerleflikleraras› veya yerleflik olmayanlararas› ifllemler

ise ödemeler bilançosunda gösterilmemektedir. Bu çerçevede ithalatta Türk ithalatç› flirketle-

rince Türk nakliyecilerine ödeme yap›lmas› yerleflikleraras› bir ifllem olmas› sebebiyle bilan-

ço kay›tlar›nda gösterilmemektedir.

Türkiye’nin ödemeler bilançosu tablosu incelendi¤inde ana hesap gruplar› olarak; cari ifllem-

ler, sermaye hareketleri ve rezerv hareketleri göze çarpmaktad›r (Tablo.1.) ‹lk iki hesap gru-

bunun ve rezerv hareketlerinin cebirsel toplam› al›nd›¤›nda ortaya ç›kan tutar kadar fakat z›t

iflaretli bir de¤er net hata ve noksan kalemine karfl› gelecek flekilde yaz›lm›flt›r.

Ödemeler bilançosunun temel hesaplar› nelerdir?

Örne¤in 1997’de cari ifllemler -2638 milyon dolar aç›k vermifl ancak sermaye hareketleri

8737 dolar fazla verince bu aç›k ortadan kalkm›fl ve -2638 + 8737 = 6099 milyon dolarl›k bir

fazla kalm›fl bunun bir k›sm› rezervleri takviyede kullan›lm›fl 6099 - 3344 = 2755 milyon do-

larl›k bir fark hala sürdü¤ü için z›t iflaretli 2755 dolarl›k hata, noksan terimi tabloya eklenmifl-

tir. Böylece muhasebe anlam›nda denklik sa¤lanm›flt›r.

- 72 -

Tablo 5.1. Türkiye’nin Ödemeler Bilançosu.(1997-2000)

(1) Rezervler hariç

Kaynak: TCMB.

Benzer hesab› 2000 y›l› için yapt›¤›m›zda bu y›l için cari ifllemlerin 9819 milyon dolar aç›k,

sermaye hareketlerinin 9445 milyon dolar fazla verdi¤i görülmektedir. Bu durumda, - 9819 +

9445 = -374 milyon dolarl›k aç›k sürmektedir. Rezervlerden sa¤lanan 2997 milyon dolar bu

a盤› fazlas› ile kapatmaktad›r ve -374 + 2997 = 2623 milyon dolarl›k bir fazlal›k kalmaktad›r.

O halde bu fazlal›¤› eritmek için 2623 milyon dolarl›k ve ters (-) iflaretli bir net hata noksan

kalemi ifllenmifltir. Benzer hesab› 1998 ve 1999 y›llar› için kendiniz yapabilirsiniz. ‹zleyen ay-

- 73 -

1997 1998 1999 2000A. CAR‹ ‹fiLEMLER

‹hracat FOB 32,647 31,220 29,325 31,664‹hracat 26,261 26,973 26,587 27,774Bavul Ticareti 5,849 3,689 2,255 2,944Transit Ticaret 537 558 483 946

‹thalat FOB -48,005 -45,440 -39,768 -54,041‹thalat CIF -48,559 -45,922 -40,687 -54,502Alt›n ithalat› -1,867 -1,761 -1,079 -1,900Transit Ticaret -492 -514 -442 -911Navlun ve Sigorta 2,913 2,757 2,440 3,272

DIfi T‹CARET DENGES‹ -15,358 -14,220 -10,443 -22,377Di¤er Mal ve Hizmet Gelirleri 21,273 25,802 18,748 22,320

Turizm 7,002 7,177 52,032 7,636Faiz gelirleri 1,900 2,481 2,350 2,836Di¤er 12,371 16,144 11,195 11,848

Di¤er mal ve hizmet giderleri -13,419 -15,325 -14,840 -14,987Turizm -1,716 -1,754 -1,471 -1,711Faiz gelirleri -4,588 -4,823 -5,450 -6,299Di¤er -7,115 -8,748 -7,919 -6,977

TOPLAM MAL VE H‹ZMET -7,604 -3,743 -6,535 -15,044Karfl›l›ks›z transfer giriflleri (özel) 4,552 5,568 4,813 5,011

‹flçi gelirleri 4,197 5,356 4,529 4,560Di¤er 355 212 284 451

Karfl›l›ks›z transferler (resmi net) 314 159 362 214‹flçi gelirleri 32 41 47 43Di¤er 282 118 315 171

CAR‹ ‹fiLEMLER DENGES‹ -2,738 1,984 -1,360 -9,819B. SERMAYE HAREKETLER‹ (1) 8,737 448 4,670 9,445

Do¤rudan yat›r›mlar (net) 554 573 138 112Portföy yat›r›mlar› 1,634 -6,711 3,429 1,022Uzun vd. sermaye hareketleri 4,788 3,985 344 4,276

Kullan›mlar 9,905 11,505 11,035 17,459Ödemeler -6,095 -8,174 -10,560 -13,803Mevduat (KMDTH-Net) 978 654 -131 620

K›sa vadeli sermaye hareketleri 1,761 2,601 759 4,035Varl›klar (net) -1,750 -1,464 -2,571 -2,138Verilen krediler -358 -261 -453 116Bankalar döviz mevcutlar› -678 -752 -1,827 -1,915

Di¤er varl›klar -714 -451 -291 -339Yükümlülükler (net) 3,511 4,065 3,330 6,173

Sa¤lanan krediler 3,613 1,842 2,960 6,813Mevduatlar -102 2,223 370 -640

C. NET HATA VE NOKSAN -2,755 -1,985 1,896 -2,623GENEL DENGE 3,344 447 5,206 -2,997

D. REZERV HAREKETLER‹ -3,344 -447 -5,206 2,997Fon nezdindeki varl›klar›m›z ... ... -112 0IMF -28 -231 520 3,351RESM‹ REZERVLER -3,316 -216 -5,614 -354

r›mlarda Türkiye’nin ödemeler bilançosunun ana hesaplar›nda son y›llardaki geliflmeler ele

al›nacakt›r. Daha sonra bu hesaplarda yer alan baz› önemli kalemler daha ayr›nt›l› olarak ve

tek tek incelenecektir.

1998 ve 1999 y›l›ndaki verilere göre ödemeler bilançosunun temel hesap-

lar›ndaki aç›k/fazla durumlar›n› yorumlay›p net-hata noksan hanesine ge-

lecek say›sal de¤ere ulafl›n›z.

2. CAR‹ ‹fiLEMLER HESABINDAK‹ GEL‹fiMELER

Bir önceki Ünitede görmüfl oldu¤unuz gibi ödemeler bilançosunun ana hesab› olan cari ifl-

lemler; mal ticareti, hizmet ticareti ve karfl›l›ks›z transferlerden oluflmaktad›r.

Tabloda mal ticareti terimi kullan›lmadan bu kapsamda yer alan ihracat ve ithalat ayr› ayr›

gösterilmifltir. Örne¤in 1997’de ihracat 32647 milyon dolar, ithalat 48005 milyon dolard›r. Mal

ticareti hesab›nda ithalat ihracat› aflt›¤› için 48005-32647 = 15358 milyon dolarl›k d›fl ticaret

a盤› ortaya ç›km›flt›r. Bu aç›k ithalat›n azalmas›yla 1998 ve 1999’da azalm›fl, ancak 2000 y›-

l›nda ithalattaki yüksek art›fl sonucu adeta katlanarak 10,4 milyar dolardan 22,4 milyar dola-

ra ç›km›flt›r.

‹hracat ve ithalat›n fark› al›n›rken toplam ihracat ve toplam ithalat de¤erlerinin fark›n›n al›nd›-

¤› dikkatinizi çekmifltir. Bir önceki ünitede genel bilgi verilirken anlat›lmad›¤› için Türkiye’nin

ödemeler bilançosu tablosunda karfl›lafl›lan bu durumun nedenini aç›klayal›m:

Toplam ihracat›n unsurlar› aras›nda mal ihracat›n›n yan›s›ra bavul ticareti ve transit ticaretin

de yer ald›¤› görülmektedir. Bavul ticareti, bankac›l›k sistemi kanal›yla yürütülen kaydi mal ih-

racat›ndan farkl› bir niteli¤e sahiptir. Rusya Federasyonu ve ba¤›ms›zl›¤›na yeni kavuflan Do-

¤u Avrupa ve Türk Cumhuriyetleri ülkeleri gibi ülkelerden gelen bu ülkeler vatandafllar›n›n dö-

nüfllerinde beraberlerinde götürdükleri ve tümüyle kay›t d›fl›nda kalan mallar bu kapsamda-

d›r. Bu tür ihracat›n merkezi ‹stanbul Laleli piyasas›d›r. Dolay›s›yla 1997’de toplam ihracat›n

1/5 kadar›n› oluflturan bavul ticareti farkl› özellikleri nedeniyle ayr› bir grupta toplanm›flt›r.

Rusya’da yaflanan ekonomik kriz sonucu getiren s›n›rlamalar nedeniyle 2000 de bavul tica-

reti toplam ihracat›n % 10’undan daha az bir k›sm›n› teflkil eder hale getirmifltir.

Eskiden daha çok serbest bölgelerden yap›lan Transit ticaretin ise iki yönü vard›r; ‹hracat ve

ithalat. Üçüncü ülkeye giden mal›n ihracat›, ülkeye döviz girifline yol açt›¤› için (+) iflaretle de-

¤erlendirilmektedir ve toplam ihracat unsurlar› aras›nda yer almaktad›r. Baflka ülkelerden it-

halat ise toplam ithalat bafll›¤›n›n alt›nda ve (-) iflaretle yer almaktad›r. Aradaki katma de¤er

ise ülkeye sa¤lanan net döviz girdisini vermektedir. Transit ticaretten sa¤lanan döviz girdisi-

nin 2000’de ikiye katlanarak 1 milyar dolara yaklaflt›¤› görülmektedir.

- 74 -

FOB yani navlun (nakliye) ve sigorta ödemelerini kapsamayan toplam ihracat tutar›n›n

1997’den 2000’e fazla de¤iflmedi¤i ve 32 milyar dolar civar›nda gerçekleflti¤i Tablo 5.1. de

görülmektedir.

FOB toplam ihracat tutar›na ulafl›lmas›na bir örnek verirsek 1997’de 26261 milyon dolarl›k

mal ihrac›na 5849 milyon dolarl›k bavul ticareti ile 537 milyon dolarl›k transit ticaret eklenir ve

32647 milyon dolarl›k FOB esasl› toplam ihracat de¤erine ulafl›l›r. Benzer ifllemi 1998, 1999

ve 2000 y›llar› için siz de yapabilirsiniz.

Toplam ithalat›n unsurlar› ise mal ithalat›n›n yan›s›ra ticari amaçl› ve ifllenmek üzere yap›lan

alt›n ithalat›ndan oluflur. Alt›n ithalat›n›n kapsam›nda resmi rezerv olan ticari amaçl› alt›nla il-

gili ifllemler yer almaz. Alt›n ithalat›n›n 1-2 milyar dolar aras›nda de¤iflti¤i görülmektedir. Tran-

sit ticaretten do¤an döviz ç›k›fl› 0,5 - 1 milyar dolar aras›nda de¤iflmektedir. Buna karfl›l›k ya-

banc› ülkelerden Türk nakliyecilerinin yapm›fl oldu¤u tafl›mac›l›k ve sigortalama ifllemleri ne-

deniyle kazan›lan dövizin (+) iflaretle de¤erlendirilmesiyle CIF (Türkiye teslim) ithalat yerine

FOB (yurt d›fl›ndaki ç›k›fl noktas›ndaki) ithalat de¤erine ulafl›lmas› mümkündür.

Örne¤in 1997 y›l›nda CIF ithalat de¤eri üzerine alt›n ve transit ticaret nedeniyle yaflanan dö-

viz kayb› eklendi¤inde; -48559 + (-1867) + (-492) = -50916 milyon dolar de¤erine ulafl›l›r.

Bundan nakliye ve sigortalama nedeniyle kazan›lan döviz geliri düflülürse, -50918 + 2913 =

-48005 milyon dolar de¤erine ulafl›l›r. Böylece ihracattan sonra ithalat›n da FOB de¤erine eri-

flilmifltir. 1998, 1999 ve 2000 y›llar› için siz de benzer hesaplamay› yapabilirsiniz. Yabanc›lar-

la yerleflikler aras›nda gerçeklefltirilen ve ülkeye y›lda 2,5-3 milyar dolar döviz girdisi sa¤la-

yan nakliye hizmetinin buradaki tasnifte uluslararas› hizmetlerden ayr›larak d›fl ticaretin ayr›l-

maz bir parças› gibi sunuldu¤una dikkat ediniz.

Toplam ihracat ve toplam ithalat de¤erleri aras›ndaki fark olan d›fl ticaret a盤› (veya fazlas›-

na) yukar›da de¤inilmiflti. Onun için burada tekrar ele al›nmayacakt›r. Ancak Türkiye’nin sü-

rekli olarak d›fl ticaret a盤› verdi¤ine burada tekrar dikkatinizi çekmek isteriz.

Sonuç olarak Türkiye’nin sürekli d›fl ticaret a盤› verdi¤i ve bavul ticareti ile nakliye-sigorta be-

dellerinin bu d›fl ticaret a盤›n›n daha da büyümesini önledi¤i söylenebilir.

Türkiye’nin d›fl ticaret (mal ticareti) hesab›nda son y›llarda ortaya ç›kan

de¤ifliklikleri de¤erlendiriniz.

Hizmet ticareti kapsam›nda yer alan unsurlar›n oldukça fazla oldu¤unu bir önceki ünitede gör-

müfltünüz. Turizm, sa¤l›k, e¤itim, bankac›l›k hizmetleri ve faktör ticareti bunlardan baz›s›d›r.

Uluslararas› tasnifte bu kalemlerden yaln›z ikisi önemli yer tutmalar› nedeniyle ayr› olarak gös-

terilmifltir. Bunlar; faiz ve turizmdir. Di¤erleri ise tabloda di¤erleri bafll›¤› alt›nda toplanm›flt›r.

Mal ve hizmet gelirlerine bakt›¤›m›zda örne¤in 1997 y›l›nda 21273 milyon dolarl›k toplam ge-

lirin 7002 milyon dolar› turizmden 1900 milyon dolar Türkiye’nin d›fl ülkelere vermifl oldu¤u

- 75 -

borçlar›n (sermaye ihrac›n›n) geliri olan d›fl kredi fazlerinden gelmektedir. Bu faiz gelirlerinin

bir k›sm› Türkiye’den mal sat›n alan ülkelere aç›lan kredilerden kaynaklanmaktad›r. Yani kre-

dili ihracata iliflkindir. Di¤er gelirler ise toplam olarak 12371 milyon dolar tutmakta, böylece

toplam olarak 12371 + 7002 + 1900 = 21273 milyon dolar elde edilmektedir. Benzer toplama-

y› 1998, 1999 ve 2000 y›llar› için siz de yapabilirsiniz. Sonuçta y›lda toplam 18-26 milyar do-

lar aras›nda de¤iflen hizmet ihraç geliri elde edilmektedir ki 1998 y›l›nda toplam hizmet ihraç

gelirleri neredeyse mal ihraç gelirlerini yakalam›flt›r.

Mal ihrac›ndan sonra en fazla y›ll›k 7 milyar dolar civar›nda döviz geliri sa¤layan cari ifllem-

ler kalemi olan turizm üzerinde bu ünitenin sonunda ayr›ca durulacakt›r. Di¤er hizmet gelirle-

ri ise yukar›da belirtildi¤i gibi çok çeflitli kalemlere da¤›lm›flt›r ve toplam olarak y›lda 12-16

milyar dolar aras›nda de¤iflmektedir.

Hizmet sektöründen bir taraftan gelir sa¤lan›rken di¤er taraftan yap›lan ödemeler nedeniyle

y›ll›k 13-15 milyar dolar aras›nda gider söz konusudur. Örne¤in 1997 y›l›nda yurt d›fl›na ç›-

kan Türk turistleri 1,7 milyar dolar döviz harcam›fllar, geçmiflte al›nan d›fl borçlar için 4,5 mil-

yar dolar borç faizi ödenmifl, di¤er hizmet giderleri 7,1 milyar dolar olmufl toplam 1,7 + 4,6 +

7,1 = 13,4 milyar dolarl›k döviz ç›k›fl› olmufltur (tam rakam 13419 milyon dolar). Benzer he-

saplamay› 1998, 1999 ve 2000 y›llar› için siz de yapabilirsiniz. Di¤er hizmet giderleri aras›n-

da; yurt d›fl›nda e¤itim gören Türk ö¤rencilerinin yapt›¤› döviz transferleri, sa¤l›k giderleri kap-

sam›ndaki döviz ç›k›fllar›, Türkiye’nin bankac›l›k, dan›flmanl›k, haberleflme hizmetleri gibi ya-

banc›lardan sat›n al›nan hizmetlerle yabanc› sermaye yat›r›mlar›n›n kâr transferleri gibi fas›l-

lardan yurt d›fl›na transferini yapt›¤› döviz bedelleri yer al›r. Bunlar›n toplam tutar› 7-8 milyar

dolar aras›nda de¤iflmektedir.

“Hizmet ticaretinin gelir-gider dengesi 1997 y›l›nda nedir?” sorusuna cevap ararken, gelir tu-

tar› olan 21273 ile gider tutar› olan 13419 milyon dolar› bir araya getirdi¤imizde 21273-13419

= 7854 milyar dolarl›k fazlal›k ortaya ç›kar. Tabloda bu tutar gösterilmemifltir. Bu tutar ile d›fl

ticaret a盤›n› bir araya getirdi¤imizde -15358 + 7854 = -7604 milyon dolara düflen a盤a ula-

fl›l›r ki tabloda görülmektedir (tabloda mal ve hizmet kalemine bak›n›z). Türkiye’nin izleyen

y›llarda da mal ticaretinden do¤an a盤›n› kapatmada hizmet ticaretinin katk›s› oldu¤u tablo-

da görülmektedir. Ancak 2000’de aç›k çok büyük oldu¤u için 22 milyar dolardan sadece 15

milyara düflebilmifltir.

Türkiye’nin ödemeler bilançosunda hizmet ticareti hesab›nda son y›llar-

da ne gibi de¤ifliklikler olmufltur?

Cari ifllemler hesab›n›n son ana kalemi olan karfl›l›ks›z transferler; özel ve resmi olarak iki alt

gruba ayr›lm›flt›r. Burada do¤al afetler, askeri hibeler vb. d›fl›nda en önemli kalem yurt d›fl›n-

da kal›c› olarak ikamet eden Türk yurttafllar›n›n herhangi bir mal, hizmet, faktör ihrac› karfl›-

l›¤› olmaks›z›n gönderdi¤i karfl›l›ks›z dövizler demek olan iflçi gelirleridir. Y›lda 4-5 milyar do-

- 76 -

lar aras›nda bir (+) etki yapan bu transferleri de dikkate alarak 1997 y›l› için karfl›l›ks›z trans-

fer girifllerinin özel ve resmi net tutarlar›n› toplarsak 4552 + 314 = 4866 milyon dolar elde ede-

riz. Bu de¤er tabloda gösterilmemifltir. Yukar›da hesaplam›fl oldu¤umuz 7604 milyon dolarl›k

a盤› dikkate al›rsak cari ifllemlerin aç›k veya fazlas›n› hesaplayabiliriz: -7604 + 4866 = -2738

milyon dolar cari ifllemler a盤›d›r ve tabloda görülmektedir. Böylece karfl›l›ks›z transferlerin

etkisiyle d›fl ticaret a盤› büyük ölçüde kapanm›fl olmaktad›r. ‹zleyen y›llardan 1998’de cari ifl-

lemler fazla dahi verebilirken, 1999 ve 2000’de yeniden cari ifllemler a盤› ortaya ç›km›fl ve

2000’de 9,8 milyar dolarl›k rekor de¤ere ulaflm›flt›r.

Türkiye’nin ödemeler bilançosunda karfl›l›ks›z transferler hesab›nda son

y›llarda ortaya ç›kan geliflmeleri anlat›n›z.

3. SERMAYE HAREKETLER‹ HESABINDAK‹ GEL‹fiMELER

Ödemeler bilançosunun ikinci önemli hesab› olan sermaye hareketlerinde; do¤rudan yat›r›m-

lar, portföy yat›r›mlar›, uzun vadeli sermaye hareketleri ve k›sa vadeli sermaye hareketleri yer

al›r. Örne¤in 1997 y›l›n› ele ald›¤›m›zda Türkiye’ye do¤rudan yat›r›m yapmak amac› ile gelen

yabanc› sermayenin Türkiye’den yurt d›fl›na ç›kan sermaye düflüldükten sonra net 554 mil-

yon dolar oldu¤u görülmektedir ki bu son derece düflük de¤erdir. Ayn› y›l portföy yat›r›mlar›n-

daki art›fl 1634 milyon dolar, yurt d›fl›ndan sa¤lanan kredi kullan›mlar› ile yurt d›fl›na yap›lan

kredi ana para geri ödemeleri düflüldükten sonra uzun vadeli sermaye hareketlerinden 4788

milyon dolar net döviz girifli sa¤lanm›flt›r. Ayr›nt›lar›na fazla girmeden k›sa vadeli sermaye ha-

reketlerinden sonuç olarak 1761 milyon dolar döviz girifli sa¤lanm›flt›r. Bu de¤erleri bir araya

getirdi¤imizde, 554 + 1634 + 4788 + 1761 = 8737 milyon dolarl›k döviz girifli sa¤land›¤› an-

lafl›lmaktad›r. Siz de 1998, 1999 ve 2000 y›llar› için benzer hesaplamay› yapabilirsiniz. So-

nuçta 1998 y›l›nda Rusya’da yaflanan mali kriz sonucu portföy yat›r›mlar›ndaki çekiliflten kay-

naklanan büyük düflüfl hariç sermaye hareketlerinden 5 ile 9 milyar dolar aras›nda de¤iflen

net döviz girifli sa¤land›¤› görülmektedir. Bu arada s›cak para da denilen k›sa vadeli portföy

yat›r›mlar›n›n geliflmekte olan ülke ekonomileri için hem bir imkan hem de bir tehdit unsuru

oldu¤unu belirtmekte yarar vard›r. Neden imkan oldu¤unu izaha gerek yoktur ama neden teh-

dit oldu¤unu da Türkiye 1998’den sonra Kas›m 2000 ve fiubat 2001 krizleriyle tecrübe ede-

rek ö¤renmifltir (Kas›m 2000’de 4,8 milyar dolar, fiubat 2001’de 3,6 milyar dolar portföy yat›-

r›m› yurt d›fl›na ç›km›flt›r). Güneydo¤u Asya Ülkeleri ve Rusya da ayn› tecrübeyi yaflam›flt›r.

Bir anda milyarlarca dolar›n hiçbir engelle karfl›laflmadan yurt d›fl›na ç›kar›lmas› her ülkenin

finansal yap›s›n› sarsar. Bu yüzden birçok tan›nm›fl iktisatç› sermaye denetimlerini savunma-

ya bafllam›flt›r.

Yukar›da ayr›nt›lar›na girmeden vermifl oldu¤umuz yabanc› sermaye yat›r›mlar› üzerinde üni-

tenin izleyen bölümünde ayr›nt›l› olarak durulacakt›r.

- 77 -

Uzun vadeli sermaye hareketlerinde yeniden al›nan kredilerden kullan›m, geçmiflte al›nan

kredi ana para ödemeleri, ödemeler sözcükleri ile ifade edilmektedir. Mevduat kayd› ise Kre-

di Mektuplu Döviz Tevdiat Hesab› (KMDTH)’ndan oluflur. bu hesap Almanya’daki Türk iflçile-

rinin Dresdner Bank’ta açt›rd›klar› mevduat hesab›ndan TC Merkez Bankas›’na kulland›r›lan

uzun vadeli kredileri kapsar.

K›sa vadeli sermaye hareketlerinde yer alan varl›klar ve yükümlülüklerden varl›klar verilen

krediler ile banka rezervlerinden meydana gelir. Yükümlülükler aras›nda ise sa¤lanan kredi-

ler ile mevduatlar vard›r. Mevduatlar ise Türkiye’deki bankalarda açt›r›lan (Türk vatandafllar›

veya yabanc›lar taraf›ndan) döviz mevduat hesaplar›n› ifade etmektedir.

Türkiye’de ödemeler bilançosunun sermaye hareketleri hesab›nda son

y›llarda ne gibi de¤ifliklikler olmufltur?

4. REZERV HAREKETLER‹ HESABINDAK‹ GEL‹fiMELER

Resmi rezervlerdeki art›fl›n ödemeler bilançosunda rezervlere döviz transfer edilmesi nede-

niyle (-) iflaretle gösterildi¤ini daha önce belirtmifltik. Tablo 5.1.’de 1997’de resmi rezervlerde

3316 milyon dolarl›k art›fl oldu¤u görülmektedir.

Resmi rezervler 1998 y›l›nda 216 milyon dolar artarken 1999 y›l›nda 5.6 milyar dolar artm›fl-

t›r. 2000 y›l› sonunda ise resmi rezervlerde 354 milyon dolarl›k art›fl olmufltur.

Di¤er taraftan, stok edilmifl alt›n ve döviz rezervlerinden oluflan net uluslararas› rezervler,

1999 y›l›n›n sonunda 34.1 milyar dolara, 2000 y›l›n›n Temmuz ay› sonunda ise 36.6 milyar

dolara yükselmifltir.

Bu miktar›n 1 milyar dolar› alt›n, 24.5 milyar dolar› Merkez Bankas› ve 11.1 milyar dolar› ban-

kalardaki dövizler olmak üzere 35.6 milyar dolar› rezervidir.

Net uluslararas› rezervlerdeki son 6 y›ldaki de¤iflim fiekil 5.1.’de gösterilmifltir.

Kaynak: T.C. Maliye Bakanl›¤›, 2000 Y›l› Ekonomik Raporu.

- 78 -

0

5

10

15

20

25

30

35

40

1995 1996 1997 1998 1999 2000/7

22 23.626

28.5

33.135.6

9.67.4 7.6 8.8 9.9 11.112.4

16.318.4 19.7

23.2 24.5

TOPLAM BANKALAR TCMB

fiekil 5.1. Türkiye’nin Net Uluslararas› Rezervleri (Milyar dolar).

Alt›n ve döviz rezervlerindeki art›fllar d›fl›nda IMF’deki pozisyonlarda de¤ifliklikler olmufl ve

2000’de IMF’le ilgili rezervlerde 3351 milyon dolarl›k azal›fl olmufltur.

Resmi rezervler 2000 y›l›nda güç duruma düflen ekonomiyi finanse etmek amac›yla kullan›l-

m›flt›r. Önceki üç y›lda ise genellikle rezervler takviye edilmifltir.

Sonuçta bu ünitenin bafllang›c›nda da belirtildi¤i gibi cari ifllemler ve sermaye hareketleri he-

saplar›n›n birlefltirilmesi ile ortaya ç›kan aç›k (veya fazla) resmi rezerv de¤iflimi ile bir araya

getirilince oluflan fazlal›k veya aç›k ne kadar ise buna eflit ve z›t iflaretli bir de¤er istatistik

farklarda (net hata ve noksan) kaydedilip bilanço denkli¤i sa¤lanmaktad›r.

Ünitenin bundan sonraki bölümünde ödemeler bilançosu kalemleri aras›nda yer alan ve

önemli olduklar› için ayr›ca incelenmesinde yarar gördü¤ümüz baz› ekonomik büyüklüklerin

Türkiye’deki durumu k›saca ele al›nacakt›r.

Türkiye’de ödemeler bilançosunun rezerv hareketleri hesab›nda son y›l-

larda ortaya ç›kan geliflmeleri de¤erlendiriniz.

5. TÜRK‹YE’N‹N DIfi BORÇLARI (KRED‹LER)

Ödemeler bilançosunun önemli kalemlerinden biri olan sermaye hareketleri hesab›n›n önem-

li bölümü d›fl krediler kullan›m› ve geri ödemelerindeki de¤iflikliklerden oluflur. D›fl kredilerin

faizleri ise hizmetler hesab›nda yer almaktad›r. Afla¤›da Türkiye’nin kümülatif (birikimli) ola-

rak d›fl kredi (borçlar) kullan›m› ve servisleri ele al›nacakt›r.

Türkiye’nin toplam d›fl borcu 1996 y›l›nda 79 milyar dolardan 2000 y›l› ortalar›nda 106 milyar

dolara ç›km›flt›r.

D›fl borçlanman›n de¤erlendirmesinde vade, faiz oran›, geri ödeme flartlar›, servis, gayrisafi

milli has›la, döviz gelirleri gibi büyüklüklere oran› vb. kriterlere bak›l›r.

Tablo 5.2.’den izlenece¤i gibi 1996’da 79 milyar dolarl›k d›fl borcun orta ve uzun vadeli olan

k›sm›n›n pay› % 78.2 iken 2000’de 106 milyar dolarl›k d›fl borç için bu oran % 76.5 olmufltur.

Böylece geçen 5 y›lda k›sa vadeli borçlar›n pay›n› azaltman›n mümkün olamad›¤› tersine

bunlar›n pay›n›n % 21.8’den % 23.5’a ç›kt›¤› anlafl›lmaktad›r. Bu, arzu edilen yönde bir gelifl-

me de¤ildir.

D›fl borçlar›n GSMH içindeki pay›n›n 1999’da % 55’e kadar ç›kt›ktan sonra 2000’de % 53’e

düflmesi yeterli bir gerileme say›lmamaktad›r.

Bir di¤er olumsuz geliflme döviz gelirlerinin ve ihracat›n toplam d›fl borçlar içindeki pay›n›n

artmay›p azalmas›d›r. fiüphesiz toplam d›fl borcun 1 y›ll›k ihracat veya döviz geliri ile öden-

mesi söz konusu de¤ildir. Çünkü toplam d›fl borcun ödeme takvimi k›sa, orta ve uzun vade-

- 79 -

ye yay›lm›flt›r. Ancak yine de döviz gelirlerinin veya ihracat›n d›fl borcu karfl›lama oran›n›n gi-

derek düflmesi olumlu bir geliflme de¤ildir.

‹lave d›fl borçlanman›n daha çok kamu sektörünün borçlanmas›ndan kaynakland›¤› anlafl›l-

maktad›r. Çünkü yaln›z bu kesimin d›fl borç stoku artmaktad›r. Toplam d›fl borcun bir y›l ba-

fl›na düflen ana para ve faiz geri ödeme tutar›n› gösteren d›fl borç servisi, eski d›fl borçlar›n

vadesi gelen ana para ve faiz ödemeleri nedeniyle 1996’da 11,5’tan 2000’de 18,3 milyar do-

lara ç›km›flt›r. Böylece d›fl borç servisinin GSMH içindeki pay› da % 6,2’den % 9.9’a ulaflm›fl-

t›r. Bu servisin y›ll›k döviz gelirleri ve/veya ihracata oran› da giderek artmaktad›r. Bu duruma

hem d›fl borç servisinin artmas› hem de ihracat ve döviz girifllerinin fazla de¤iflmemesi yol aç-

maktad›r. Bu geliflme önlem al›nmazsa ilerki y›llarda d›fl borç servis ödemelerinde zorlan›la-

bilece¤ini göstermektedir.

Tablo 5.2. Türkiye’nin D›fl Borçlar›yla ‹lgili Baz› Büyüklük ve Göstergeler

(1996-2000) (Milyon $).

(*) Geçici, Haziran ay› itibariyle.

(1) T.C. Merkez Bankas› ödemeler dengesi rakamlar› al›nm›flt›r.

(2) Toplam Döviz Gelirleri = ‹hracat (FOB) + di¤er mal ve hizmet gelirleri + karfl›l›ks›z transfer giriflleri

(Net)

Kaynak: Hazine Müsteflarl›¤›, T.C.M.B., D‹E.

Türkiye’nin d›fl borç stokunun borçlanan taraflara ve alacakl› olanlara göre da¤›l›m›n›n gös-

terildi¤i Tablo 5.3.’e bakt›¤›m›zda flu tespitleri yapabiliriz:

- 80 -

1996 1997 1998 1999 2000(*)TOPLAM DIfi BORÇLAR 79,626 84,887 96,973 102,110 106,029

1. ORTA VE UZUN VADE 62,281 66,893 75,756 78,638 81,125 -Kamu Sektörü 40,200 39,420 40,339 42,537 45,849 -TCMB 11,389 10,868 12,073 10,312 10,350 -Özel Sektör 10,693 16,605 23,344 25,788 24,926

2. KISA VADE 17,345 17,994 21,217 23,472 24,904DIfi BORÇ SERV‹S‹ (1) 11,418 12,418 16,513 18,316 -

-Anapara 7,218 7,830 11,690 12,866 - -Faiz 4,200 4,588 4,823 5,450 -

MAKRO BÜYÜKLÜKLER -‹hracat (FOB) 32,446 32,647 31,220 29,326 - -Toplam Döviz Gelirleri (2) 51,521 58,786 62,749 53,249 - -Uluslararas› Rezervler (Net) 24,966 27,138 29,499 34,127 35,347 -GSMH 183,601 192,383 206,552 185,171 199,820

TEMEL GÖSTERGELER (%) -Toplam D›fl Borçlar / GSMH 43.4 44.1 46.9 55.1 53.1 -Toplam Döviz Gelirleri / Toplam D›fl Borçlar 64.7 69.3 64.7 52.1 - -‹hracat / Toplam D›fl Borçlar 40.7 38.5 32.2 28.7 - -Uluslararas› Rezervler / Toplam D›fl Borçlar 31.4 32.0 30.4 33.4 33.3 -D›fl Borç Servisi / GSMH 6.2 6.5 8.0 9.9 - -D›fl Borç Servisi / Toplam Döviz Gelirleri 22.2 21.1 26.3 34.4 - -D›fl Borç Servisi / Toplam D›fl Borçlar 14.3 14.6 17.0 17.9 - -D›fl Borç Servisi / ‹hracat 35.2 38.0 52.9 62.5 -

K›sa vadeli borçlar›n toplam içindeki % 23.5’a yükselen pay›n›n art›fl›ndaki en önemli neden

ticari bankalar›n % 13’e yükselen paylar› olmufltur. Bu borçlanmay› ticari bankalardan al›nan

krediler ile özel kesim kredileri finanse etmifltir. Orta ve uzun vadeli borç sto¤unun art›fl›nda

kamu sektörünün d›fl borçlanmas› etkili olmufltur. Bu borçlanmada resmi kreditörlerden al›-

nanlar›n tutar› fazla de¤iflmezken özel kreditörlerden al›nan hem de¤er hem pay olarak yük-

selifl kaydetmifltir. Resmi kreditörlerin iki aya¤›n› oluflturan hükümet kurulufllar› ve uluslarara-

s› kurulufllar›n toplam d›fl borç stokunun % 7,5’ardan toplam % 15’ini finanse etti¤i görülmek-

tedir.

Tablo 5.3. Türkiye’nin Borçlulara ve Alacakl›lara Göre D›fl Borç Stoku (1997-2000) (Milyon $).

Kaynak: Hazine Müsteflarl›¤›, TCMB.

(1) Geçici (Haziran ay› itibariyle)

(*) T.Kalk›nma Bankas›, T.‹hracat Kredi Bankas›, Vak›flar Bankas›

- 81 -

YILLAR Yüzde De¤iflim Yüzde Pay1997 1998 1999 2000(1) 1998 1999 2000(1) 1997 1998 1999 2000(1)

TOPLAM BORÇ STOKU 84,887 96,973 102,110 106,029 14.2 5.3 3.8 100 100 100 1001- Orta ve Uzun Vade 66,893 75,756 78,638 81,125 13.2 3.8 3.2 78.8 78.1 77 76.52- K›sa Vade 17,994 21,217 23,472 24,904 17.9 10.6 6.1 21.2 21.9 23 23.51- KISA VADEL‹ DIfi BORÇLAR

A- TCMB 889 905 686 683 1.8 -24.2 -0.4 1 0.9 0.7 0.6a) TCMB Kredileri 30 7 6 25 -76.7 -14.3 316.7 0 0 0 0b) Kredi Mektuplar› DTH 859 898 680 658 4.5 -24.3 -3.2 1 0.9 0.7 0.6

B- T‹CAR‹ BANKALAR 8,503 11,159 13,172 13,998 31.2 18 6.3 10 11.5 12.9 13.2C- D‹⁄ER SEKTÖRLER 8,602 9,153 9,614 10,223 6.4 5 6.3 10.1 9.4 9.4 9.6

2- ORTA-UZUN VADEL‹ DIfi BORÇLARA- KAMU SEKTÖRÜ 39,420 40,339 42,537 45,849 2.3 5.4 7.8 46.4 41.6 41.7 43.2

1- GENEL HÜKÜMET 35,338 36,399 38,345 41,025 3 5.3 7 41.6 37.5 37.6 38.7 - Konsolide Bütçe (Merkezi Hükümet) 31,397 32,338 34,620 37,497 3 7.1 8.3 37 33.3 33.9 35.3 - Yerel Yönetimler 2,935 3,227 3,057 2,926 9.9 -5.3 -4.3 3.5 3.3 3 2.8 - Fonlar 997 823 663 615 -17.5 -19.4 -7.2 1.2 0.8 0.6 0.6 - Üniversiteler 9 11 5 5 22.2 -54.5 0 0 0 0 0

2- D‹⁄ER KAMU SEKTÖRÜ (*) 939 686 857 1,175 -26.9 24.9 37.1 1.1 0.7 0.7 1.13- K‹T'LER 3,143 3,255 3,336 3,650 3.6 2.5 9.4 3.7 3.4 3.3 3.4

B- TCMB 10,868 12,073 10,312 10,350 11.1 -14.6 0.4 12.8 12.4 10.1 9.8 - TCMB Kredileri 601 392 396 606 -34.8 1 53 0.7 0.4 0.4 0.6 - Kredi Mektuplu DTH 10,267 11,681 9,916 9,744 13.8 -15.1 -1.7 12.1 12 9.7 9.2

C- ÖZEL SEKTÖR 16,605 23,344 25,788 24,926 40.6 10.5 -3.3 19.6 24.1 25.3 23.51- KISA VADEL‹ DIfi BORÇLAR

A- T‹CAR‹ BANKA KRED‹LER‹ 5,969 6,511 8,262 9,409 9.1 26.9 13.9 7 6.7 8.1 8.9B- ÖZEL KES‹M KRED‹LER‹ 12,025 14,706 15,210 15,495 22.3 3.4 1.9 14.2 15.2 14.9 14.6

2- ORTA-UZUN VADEL‹ DIfi BORÇLARA- RESM‹ KRED‹TÖRLER 16,368 16,882 16,133 16,115 3.1 -4.4 -0.1 19.3 17.4 15.8 15.2

a) Hükümet Kurulufllar› 8,281 8,903 8,398 8,200 7.5 -5.7 -2.4 9.8 9.2 8.2 7.7 - Merkez Bankalar› 16 33 39 44 106.3 18.2 12.8 0 0 0 0 - Merkezi Hükümetler 3,693 3,555 2,958 2,751 -3.7 -16.8 -7 4.4 3.7 2.9 2.6 - Resmi Finansman Kurulufllar› 2,275 2,390 2,223 2,138 5.1 -7 -3.8 2.7 2.5 2.2 2 - Resmi Yat›r›m ve Kalk›nma Bankalar› 2,298 2,925 3,178 3,268 27.3 8.6 2.8 2.7 3 3.1 3.1

b) Uluslararas› Kurulufllar 8,087 7,979 7,735 7,915 -1.3 -3.1 2.3 9.5 8.2 7.6 7.5 - Avrupa Yat›r›m Bankas› 526 649 566 552 23.4 -12.8 -2.5 0.6 0.7 0.6 0.5 - Avrupa Konseyi Kalk›nma Bankas› 2,227 2,176 1,838 1,480 -2.3 -15.5 -19.5 2.6 2.2 1.8 1.4 - ‹slam Kalk›nma Bankas› 262 322 315 300 22.9 -2.2 -4.8 0.3 0.3 0.3 0.3 - Uluslararas› Tar›msal Kalk›nma Fonu 8 6 9 10 -25 50 11.1 0 0 0 0 - Uluslararas› Finans Kurumu 841 1,080 1,125 1,107 28.4 4.2 -1.6 1 1.1 1.1 1 - Uluslararas› Kalk›nma Birli¤i 118 112 107 104 -5.1 -4.5 -2.8 0.1 0.1 0.1 0.1 - Uluslararas› ‹mar ve Kalk›nma Bank. 3,510 3,246 2,885 3,275 -7.5 -11.1 13.5 4.1 3.3 2.8 3.1 - Uluslararas› Para Fonu (IMF) 595 388 890 1,088 -34.8 129.4 22.2 0.7 0.4 0.9 1

B- ÖZEL KRED‹TÖRLER 50,524 58,874 62,505 65,010 16.5 6.2 4 59.5 60.7 61.2 61.3a) Özel Alacakl›lar 36,693 44,739 45,652 44,777 21.9 2 -1.9 43.2 46.1 44.7 42.2

- Bankac›l›k D›fl› Finansman Kurulufllar› 5,163 6,481 7,071 6,243 25.5 9.1 -11.7 6.1 6.7 6.9 5.9 - Parasal Olmayan Kurulufllar 1,998 3,297 3,649 3,821 65 10.7 4.7 2.4 3.4 3.6 3.6 - Bankac›l›k Sistemi 29,533 34,932 34,932 34,713 18.4 -0.1 -0.6 34.8 36.1 34.2 32.7

b) Tahvil 13,831 14,135 16,853 20,233 2.2 19.2 20.1 16.3 14.6 16.5 19.1

BORÇLULARA GÖRE

ALACAKLILARA GÖRE

Toplam d›fl borç stokunun %61’inin kreditörleri olan özel kreditörler aras›nda bankalar›n

%33’e yak›n pay› vard›r. Geriye kalan %28’ içinde %19’luk k›s›m tahvil sat›fl›na dayal› finans-

man sa¤lamay›, 28-19=9 olup %9’luk k›s›m ise bankac›l›k d›fl› ve parasal olmayan kurulufl-

lardan finansman sa¤lamaya temsil etmektedir. Tahvil sat›fllar›na dayal› finansman›n pay›n›n

son y›llarda artt›¤› dikkat çekmektedir.

Türkiye’nin 2000 y›l› Haziran ay› itibariyle 106 milyar dolarl›k d›fl borç stokunun %55’i ABD

Dolar›, %23.5’i Alman Mark›, %8.7’si Euro, %6.7’si Japon Yeni cinsinden olup, di¤er yabanc›

paralar cinsinden olan borçlar›n pay› %6.6’d›r.

Türkiye’nin d›fl borçlar› ile ilgili en son durum ise Tablo 5.4.’de sunulmufltur.

Tablo 5.4. Türkiye’nin Son D›fl Borç Tablosu (Milyar Dolar).

Tablodan da izlenebilece¤i gibi Türkiye’nin toplam d›fl borç rakam› artmay›p azalmaktad›r.

2001 sonunda borç toplam› da 3.3 milyar dolar azalm›fl bulunmaktad›r. 2000 y›l› sonundaki

toplam d›fl borç rakam› 118.6 milyar dolar iken 2001 y›l› sonunda 115.1 milyar dolar rakam›-

na düflmüfltür.

Borçlar›m›z›n içindeki k›sa vade oran› azal›p orta ve uzun vade oran› artmaktad›r. -Ülkenin

toplam borcunun içindeki k›sa vadeli toplam› 2000 sonundaki 28.3 milyar dolarl›k düzeyden

2001 sonunda 16.3 milyar dolar düzeyine inmifltir. orta ve uzun vadeli borç ise 2000 sonun-

daki 90.3 milyar dolar düzeyinde 98.7 milyar dolar düzeyine yükselmifl bulunuyor. Bu yap› de-

¤iflikli¤i sa¤l›kl› bir geliflmedir.

D›fl borç servisi 2000 y›l›nda 15.6 milyar dolar anapara ve 6.2 milyar dolar faiz olarak ger-

çekleflirken, 2001 y›l›nda d›fl borç anapara ödemeleri 17.48 milyar dolar ve faviz ödemeleri

7.13 milyar dolar olarak gerçekleflmifltir. Burada da krizlere ra¤men önemli bir de¤ifliklik ol-

mam›flt›r.

Türkiye’nin d›fl borçlar›n›n ve d›fl borç servislerinin yap›s›nda son duru-

mu nas›ld›r? De¤erlendiriniz.

- 82 -

2000 Y›l› 2001 2001 2001 2001 Y›l›Sonu 1.Üç ay 2. Üç ay 3. Üç ay Sonu

Toplam 118.6 115.6 113 118.5 115.1D›fl BorçOr ta 90 .3 89 .5 90 .9 98 .3 98 .7UzunVadeK›sa 28.3 26 22.1 20.1 16.3Vade

6. TÜRK‹YE’DE DIfi TUR‹ZM

Türkiye’de 1989’da yaln›z 2.5 milyar dolar olan turizminden elde edilen döviz gelirleri 1998 y›-

l›nda 7.2 milyar dolar iken 1999 y›l›nda %27.5 azal›flla 5.2 milyar dolara gerilemifltir. (Tablo

5.5.) Turizm giderleri ise 1998 y›l›nda 1.8 milyar dolar iken 1999 y›l›nda %16.1 azal›flla 1.5

milyar dolara gerilemifltir. Bu geliflmeler sonucu 1999 y›l›nda net turizm gelirleri %31.2 aza-

larak 3.7 milyar dolar olmufltur. 2000 y›l›nda ise 7.6 milyar dolarl›k turizm gelirine karfl›l›k 1.7

milyar dolarl›k turizm harcamas› olmufl, böylece net gelir 5.9 milyar dolara yükselmifltir. 2001

y›l›nda ise toplam turizm geliri 8.5 milyar dolar olmufltur. Türk turistlerin yurt d›fl› harcamala-

r› 1.7 milyar dolar olunca net gelir 6.8 milyar dolar olmufltur. 2001 y›l›nda Türkiye’nin turizm

gelirlerinin ihracat›ndaki pay› %27.5 olmufltur. Böylece ihracattan sona en önemli döviz gelir

kalemi haline gelmifltir.

Dünyada en çok turizm geliri olan ülkelerle ilgili Tablo 5.6.’da Türkiye’nin üst s›ralara yüksel-

di¤i görülmektedir. Özellikle 2000 de turizm gelirlerini %46 oran›nda artt›rmas› ile dikkat çe-

ken dünyay› sarsan 11 Eylül sald›r›s›na ra¤men 2001 y›l›nda Türkiye’ye 11.6 milyon turist gel-

mifl ve y›ll›k turist say›s› art›fl oran› %12 olmufltur. %12 ayn› zamanda bu sektörün son on-

befl y›lda Türkiye’deki ortalama y›ll›k büyüme h›z›d›r.

Tablo 5.5. Turizm Gelir ve Giderleri (1989-1999) (Milyon Dolar).

Kaynak: DPT.

Tablo 5.6. Dünyada En Çok Turizm Geliri Olan Ülkeler (Milyar Dolar).

- 83 -

Y›llar TurizmGeliri

% TurizmGideri

% Net TurizmGeliri

% T.Geliri/‹thalat (%)

T.Geliri/‹hracat(%)

1989 2,557 8.6 565 57.8 1,992 -0.3 16.2 21.71990 3,225 26.1 520 -8 2,705 35.8 14.5 24.81991 2,654 -17.7 592 13.8 2,062 -23.8 12.6 19.41992 3,639 37.1 776 31.1 2,863 38.8 15.9 24.41993 3,959 8.8 934 20.4 3,025 5.7 13.5 25.41994 4,321 9.1 866 -7.3 3,455 14.2 18.6 23.51995 4,957 14.7 911 5.2 4,046 17.1 13.9 22.61996 5,650 14 1,265 38.9 4,385 8.4 13.0 17.41997 7,002 23.9 1,716 35.7 5,286 20.5 14.4 21.51998 7,177 2.5 1,754 2.2 5,423 2.6 15.6 23.01999 5,203 -27.5 1,471 -16.1 3,732 -31.2 12.8 17.7

Turizm Geliri De¤iflimÜlkeler 1999 2000 Oran› (%)ABD 74,9 85,2 13,8‹spanya 32,4 31,0 -4,3Fransa 31,5 29,9 -5,1‹talya 28,4 27,4 -3,5‹ngiltere 20,2 19,5 -3,5Almanya 16,7 17,8 6,6Çin 14,1 16,2 14,9Avusturya 12,5 11,4 -8,8Kanada 10,9 10,8 -0,1Yunanistan 8,8 9,3 5,7Avusturalya 8,0 8,4 5,0Meksika 7,2 8,3 15,3Hong Kong 7,2 7,9 9,7Türkiye 5,2 7,6 46,2

Dünya Turizm Örgütü’nün yapt›¤› bir araflt›rma sonucuna göre Türkiye’nin y›lda ortalama

%5.5 büyüme h›z› ile 2010 y›l›nda 17, 2020 y›l›nda 27 milyon yabanc› turisti a¤›rlamas› ve 25

milyar dolar turizm geliri elde etmesi beklenmektedir.

Türkiye’ye gelen turistlerin dünyadaki bölgelere göre da¤›l›m›nda son üç y›ldaki geliflim ise

Tablo 5.7.’de görülmektedir. En büyük paya sahip olan A.B’›n pay›n›n giderek daha da artt›¤›

ve bu art›fl sonucu AB’› da kapsayan OECD ülkelerinden gelen turist say›s›n›n toplam turist

say›s›n›n 2001’de üçte ikisine ulaflt›¤› anlafl›lmaktad›r. Do¤u Avrupa’l› turist say›s› biraz azal-

makla birlikte %22 civar›ndaki pay› ile 2. s›ray› almaktad›r. Asya k›tas› %9, Afrika %1.6. Di-

¤erleri ise %0.4 payla s›ralanmaktad›r. K›ta itibariyle Avrupa %80’in üzerinde bir payla ilk s›-

rada yeralmaktad›r.

Tablo 5.7. Türkiye’ye Gelen Turistlerin Geldikleri Bölgelere Da¤›l›m› (%).

(1999-2001)

Türkiye’yi 2001 y›l›nda ziyaret eden yabanc›lar›n kifli bafl›na harcamas› ortalama 792 dolar-

d›r. Bu tutar Rus ve ABD pasaportlularda 1200 dolar, Alman pasaportlular da ise 718 dolar-

d›r. Gelenlerin %72’si orta gelir düzeyindedir. Gelen turistlerin %81’i havayolu, %12’si kara-

yolu %6’s› denizyolu ile %1’i demiryolu ile Türkiye’den ç›k›fl yapm›flt›r. Türkiye’nin daha çok

adam bafl› harcama yapan ve daha uzun süre kalan turistlere yönelik politikalara a¤›rl›k ver-

mesi yerinde olacakt›r.

Türkiye’nin ödemeler bilançosunda turizmin yeri nedir? Türk d›fl turizmi-

nin yap›sal özellikleri ve potansiyeli nedir?

7. TÜRK‹YE’DE DO⁄RUDAN YABANCI SERMAYE YATIRIMLARI

Do¤rudan yabanc› sermaye yat›r›mlar› genellikle bir ülkenin ekonomik kalk›nmas›na en faz-

la hizmet edebilecek sermaye girifli say›l›r. Çünkü ço¤unlukla teknoloji transferine ve/veya ih-

racat pazarlar›n›n genifllemesine yard›mc› olur. D›fl krediler gibi faizi ile birlikte ana para ge-

ri ödemesi yoktur. Ülkenin karfl›laflabilece¤i her türlü riske katlanmak durumundad›r. Kaynak-

lar›n daha üretken kullan›lmas›na katk›da bulunabilir. Ayr›ca k›sa vadeli spekülatif kazanç pe-

flinde olmad›¤›ndan, daha istikrarl›d›r.

- 84 -

1999 2000 2001AB 46,8 53,2 58,3OECD 57,8 64,1 67,2Do¤u Avrupa 25,5 23,2 21,9Asya 11,9 10,6 9,0Afrika 1,7 1,6 1,6Di¤erleri 0,6 0,5 0,5Toplam 100,0 100,0 100,0Toplam Turist Say›s› 7,487,285 10,428,153 11,618,969

Ancak ne yaz›k ki Türkiye do¤rudan yat›r›mlar› çekmekte pek baflar›l› olamam›flt›r. Bunun

bafll›ca sebepleri aras›nda;

■ Siyasi istikrars›zl›k,

■ Makroekonomik istikrars›zl›k,

■ Tan›t›m ve imaj eksikli¤i,

■ Yat›r›m yapmak için gerekli yasal sürecin uzun ve karmafl›k olmas›,

■ Vergilendirmede rasyonel olmayan uygulamalar gibi faktörler say›labilir.

Türkiye 2001 y›l› Dünya Yat›r›m Raporu’na göre yabanc› yat›r›mlar aç›s›ndan 136 ülke ara-

s›nda 120. ile 128. aras›nda aral›kta s›ra almaktad›r. 1996’da dünyada 359 milyar dolar

1997’de 464, 1998’de 644 milyar dolarl›k yabanc› sermaye girifli olmufltur. Türkiye’nin bu ra-

kamlar›n içindeki pay› binde 1.5-2 gibi son derece küçük de¤erdedir. Do¤rudan yabanc› ya-

t›r›mlar›n büyüme oran› 1986-1990 aras›nda ortalama %23.3, 1991-95 aras›nda ortalama

%19.6, 1996 da %9.1, 1997’de %29.4 ve 1998’de %38.7’ye ulaflm›flt›r. Güvenli ve istikrarl›

piyasalara sahip geliflmifl ülkelerde önemli ölçüde yabanc› sermaye yat›r›mlar› yap›lmaktad›r.

Örne¤in ABD’de 1998’de 193 milyar dolarl›k yabanc› sermaye yat›r›m› yap›lm›flt›r. ‹ngiltere’de

63, AB’da toplam 230 milyar dolarl›k yabanc› sermaye yat›r›m› gerçeklefltirilmifltir. Japon-

ya’da ise bu tutar sadece 3 milyar dolard›r.

Geliflmekte olan ülkeler aras›nda Çin y›ll›k 44 milyar dolarl›k yabanc› sermaye girifli ile ilk s›-

ray› al›rken Brezilya 29 milyar dolar, Meksika 10 milyar olan yabanc› sermaye çekebilmifltir.

Do¤rudan yabanc› yat›r›m girifllerinin GSY‹H’a oran› dünyada ortalama olarak 1980’de

%5’lerden 1997’de %12’lere ç›km›flt›r. Bu oran Belçika Lüksemburg’ta %55’e kadar ç›kmak-

tad›r. AB ortalamas› %15’tir. Afrika’da %16’d›r. Latin Amerika’da %16’d›r. Güney Do¤u As-

ya’da %18’dir. Türkiye’de %0.3’tür. Dünya ortalamas›n›n 60’da biridir.

Kalk›nma için gerekli sermaye birikimini yurt içi kaynaklar›n yetersizli¤i nedeniyle d›fl borçlan-

ma ve yabanc› sermaye girifli ile sa¤lamaya çal›flan Türkiye’de 1980 y›l›na kadar kayda de-

¤er bir art›fl gösteremeyen yabanc› sermaye izinleri, 1980’de 97 milyon Dolardan, 1981’de

337 milyon Dolara yükselerek büyük bir s›çrama kaydetmifltir. (Tablo 5.8.) ‹kinci büyük s›çra-

ma, 1986’da yap›lan mevzuat de¤iflikli¤i ile gerçekleflmifl ve 1986 y›l›nda 364 milyon Dolar

olan yabanc› sermaye izinleri, 1987’de 655 milyon dolara ç›km›flt›r. 1992 y›l›nda yap›lan mev-

zuat de¤iflikli¤i ile ilk defa 2 milyar dolar s›n›r› afl›lm›fl ve nihayet 1995 y›l›nda 3 milyar dolar

s›n›r›na gelinmifltir. 1997-1999 döneminde ortalama 1.7 milyar dolar tutar›nda izinlerle 2001

y›l› sonuna kadar verilen izinlerin toplam› 31.2 milyar dolara ulaflm›flt›r.

Ancak fiili girifl baz›nda ise ülkemize gelen uluslararas› do¤rudan yabanc› yat›r›m, 1980 y›l›n-

da 35 milyon dolar iken, 1990 y›l›nda yaklafl›k olarak 1 milyar dolara ulaflm›flt›r. 1990’l› y›llar-

da Türkiye’ye gelen yabanc› sermaye y›ll›k ortalama 1 milyar dolar civar›nda seyretmektedir.

20 y›lda fiilen gelen toplam yabanc› sermaye tutar› 15 milyar dolar›n biraz üzerindedir. Di¤er

bir ifadeyle fiili girifl al›nan izin tutar›n›n yar›s› kadard›r. 2001’deki 3 milyar dolar› aflan fiili gi-

rifl art›fl› telekomünikasyon alan›nda tek bir firman›n yapt›¤› sermaye transferinden kaynak-

lanmaktad›r. Süreklili¤i yoktur.

- 85 -

Tablo 5.8. Yabanc› Sermaye Yat›r›mlar›n›n Y›llara Göre Da¤›l›m› (Milyon Dolar).

(1981-2001)

Kaynak: TCMB., DPT., HM.

Bu arada yurt d›fl›na yat›r›m sermayesi ç›k›fllar›n›n da dikkate al›nmas› halinde net sermaye

girifli daha da düflmektedir. Örne¤in 1999’da net girifl sadece 138 milyon dolar olmufltur.

1981’den 2001’e kadar geçen 20 y›lda toplam net yabanc› sermaye yat›r›m› girifli 12 milyar

dolar civar›nda kalm›flt›r. Bu, y›l bafl›nda 600 milyon dolar kadarl›k bir net tutar anlam›na ge-

lir ki son derece düflük bir de¤erdir.

Türkiye’de 2000 y›l› itibariyle faaliyette bulunan yabanc› sermayeli firma say›s› 5024 adettir.

Türkiye’nin en büyük 500 flirketi aras›nda 1998 itibar›yla 139 adet yabanc› sermayeli firma

bulunmaktad›r.

Türkiye’de gerçeklefltirilen do¤rudan yabanc› sermaye yat›r›mlar›n›n

dünya ile karfl›laflt›rmas›n› yap›n›z.

‹zin verilen yabanc› sermaye geçmiflte imalat sanayi a¤›rl›kl› iken son y›llarda imalat sanayi-

nin pay› %35-45’lere düflmüfl, hizmetler sektörünün pay› %45-55’lere ç›km›flt›r. (Tablo 5.9.)

Bunda özellikle haberleflme, turizm, ticaret ve bankac›l›k gibi hizmet sektörlerinde yap›lan ya-

t›r›mlar›n etkisi olmufltur.

- 86 -

‹zinler GerçekleflenY›llar Kümülatif Y›ll›k Girifller Ç›k›fllar Net1981 338 338 141 46 951982 505 167 103 48 551983 608 103 87 41 461984 879 271 162 49 1131985 1.114 235 158 59 991986 1.478 364 170 45 1251987 2.133 655 171 65 1061988 2.954 821 387 33 3541989 4.466 1.512 739 76 6631990 6.327 1.861 788 88 7001991 8.294 1.967 910 127 7831992 10.114 1.82 912 133 7791993 12.178 2.063 797 175 6221994 13.655 1.478 637 78 5591995 16.594 2.938 935 163 7721996 20.43 3.837 937 325 6121997 22.108 1.678 873 319 5541998 23.755 1.647 982 409 5731999 25.456 1.701 823 685 1382000 28.515 3.06 1.707 725 9822001 31.254 2.739 3.288 22 3.266

Toplam 15.707 3.711 11.996

Tablo 5.9. ‹zin Verilen Yabanc› Sermayenin Sektörel Da¤›l›m› (Milyon $).(1990-2001)

‹malat sanayinde yabanc› sermaye en fazla içki, tütün, g›da, otomotiv, kimya ve petrol ile

elektronik ve elektrikli makinalar sanayinde yat›r›m yapm›flt›r.

Yat›r›mc› ülkelere göre yabanc› sermaye yat›r›mlar››n da¤›l›m› Tablo 5.10.’da gösterilmifltir.

Buna göre OECD ülkeleri en büyük paya sahiptir. (%87) OECD içinde AB ülkeleri %66, AB

d›fl›ndakiler %22’lik pay almaktad›r. En fazla yat›r›m yapan ülkeler ise Hollanda, Almanya,

ABD, Fransa, ‹talya, ‹ngiltere ve Japonya’d›r.

Tablo 5.10. Yabanc› Sermaye ‹zinlerinin Ülkelere Göre Da¤›l›m›.(1999-2001)

- 87 -

Y›llar ‹malat % Tar›m % Madencilik % Hizmetler % Toplam1980-1990 3993 62.18 146 2.28 74 1.15 2208 34.39 6423

1991 1095 55.69 22 1.14 39 2.02 809 41.15 1.9671992 1274 70.02 33 1.85 18 1.04 493 27.1 1.8191993 1568 76.02 21 1.02 11 0.55 462 22.41 2.0631994 1107 74.94 28 1.91 6 0.42 335 22.73 1.4771995 1.996 67.95 31 1.08 60 2.06 849 28.91 2.9381996 640 16.7 64 1.67 8 0.22 3.123 81.42 3.8361997 871 51.95 12 0.73 26 1.59 767 45.73 1.6781998 1.018 61.84 5 0.35 13 0.83 609 37.02 1.6461999 1123 66.05 17 1.01 6 0.4 553 32.54 1.72000 1.115 36.45 59 1.95 6 0.21 1.878 61.4 3.0592001 1.255 45.86 134 4.92 29 1.09 1.318 48.13 2.738

TOPLAM 17.275 54.2 577 1.81 311 0.98 13.709 43.01 31.738

1999 2000 2001(1)‹zin Verilen

Yabanc›Sermaye

Yüzdeda¤›l›m›

‹zin VerilenYabanc›Sermaye

YüzdeDa¤›l›m›

‹zin VerilenYabanc›Sermaye

YüzdeDa¤›l›m›

I. OECD Ülkeleri 1.444,3 85,0 2.559,1 83,6 1.757,9 87,7A. AB Ülkeleri 1.069,5 62,9 1.941,5 63,4 1.317,8 65,8

- Almanya 407,3 24,0 583,0 19,1 215,6 10,8- Belçika-Lüksemburg 27,6 1,6 95,8 3,1 70,0 3,5- Danimarka 11,3 0,7 10,5 0,3 67,7 3,4- Fransa 146,7 8,6 37,8 1,2 112,1 5,6- Hollanda 234,6 13,8 696,0 22,7 476,0 23,8- ‹ngiltere 88,4 5,2 166,0 5,4 295,2 14,7- ‹rlanda 1,2 0,1 0,4 0,0 1,2 0,1- ‹talya 95,2 5,6 271,7 8,9 69,9 3,5- Yunanistan 2,6 0,2 32,7 1,1 2,5 0,1- ‹spanya 31,0 1,8 6,3 0,2 3,7 0,2- Portekiz 0,1 0,0 0,0 0,0 0,5 0,0- Avusturya 16,4 1,0 29,4 1,0 1,3 0,1

- ‹sveç 6,9 0,4 8,7 0,3 2,1 0,1 - Finlandiya 0,2 0,0 3,1 0,1 0,6 0,0B. Di¤er OECD Ülkeleri 374,9 22,1 617,6 20,2 440 22,0

- ABD 292,5 17,2 296,1 9,7 115,3 5,8- Japonya 13,9 0,8 192,1 6,3 257,1 12,8- ‹sviçre 50,9 3,0 35,4 1,2 63,3 3,2- Di¤erleri 17,6 1,0 94 3,1 4 0,2

II. ‹slam Ülkeleri 26,1 1,5 48,1 1,6 11,4 0,6A. Orta-Do¤u 24,9 1,5 46,7 1,5 7,6 0,4

- ‹ran 1,6 0,1 2,1 0,1 2,7 0,1- Irak 0,7 0,0 2,0 0,1 1,7 0,1- S.Arabistan 14,5 0,9 9,1 0,3 0,7 0,0- Kuveyt 0,3 0,0 0,1 0,0 0,0 0,0- Lübnan 1,5 0,1 0,4 0,0 0,7 0,0- Suriye 1,9 0,1 0,5 0,0 0,6 0,0- Ürdün 0,7 0,0 1,2 0,0 0,6 0,0- Bahreyn 0,0 0,0 0,0 0,0 0,1 0,0- Katar 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0- KKTC 3,5 0,2 28,9 0,9 0,0 0,0- ‹KB 0,0 0,0 0,0 0,0 0,1 0,0- BAE 0,2 0,0 0,0 0,0 0,3 0,0- Yemen 0,1 0,0 2,3 0,1 0,0 0,0

B. Kuzey Afrika 0,4 0,0 0,4 0,0 3,5 0,2- Libya 0,0 0,0 0,0 0,0 0,3 0,0- M›s›r 0,2 0,0 0,4 0,0 3,0 0,1- Tunus 0,2 0,0 0,0 0,0 0,1 0,0

C. Di¤er ‹slam Ülkeleri 0,7 0,0 1,0 0,0 0,3 0,0III. Di¤er ‹slam Ülkeleri 229,6 13,5 452,8 14,8 234,8 11,7

TOPLAM 1.700,0 100,0 3.060,0 100,0 2.004,0 100,0

(1) Eylül sonu itibar›yla.

Türkiye’de sektör ve ülkeler itibar›yla yabanc› sermaye yat›r›m izinlerinin

durumu nas›ld›r?

1954’de 6224 Say›l› Kanun ile dönemin en liberal Yabanc› Sermaye Kanununu uygulamaya

koyan Türkiye, “24 Ocak 1980 Ekonomik ‹stikrar Tedbirleri” kapsam›nda uluslararas› serma-

ye ile ilgili düzenlemeler de yap›lm›flt›r. 8/168 say›l› “Yabanc› Sermaye Çerçeve Kararname-

si” 25.1.1980 tarihinde yürürlü¤e girmifl ve Baflbakanl›¤a ba¤l› Yabanc› Sermaye Dairesi ku-

rulmufl, daha sonra Devlet Planlama Teflkilat›’na ba¤lanm›flt›r. 17.7.1991 tarih ve 436 say›l›

Kararname ile Yabanc› Sermaye Genel Müdürlü¤ü, Hazine ve D›fl Ticaret Müsteflarl›¤› bün-

yesine al›nm›flt›r. Yabanc› Sermaye Genel Müdürlü¤ü 9.12.1994 tarih ve 4059 say›l› Kanun

ile Hazine ve D›fl Ticaret Müsteflarl›klar›n›n kurulmas› sonucunda Hazine Müsteflarl›¤› bün-

yesinde faaliyetine devam etmektedir.

1980 y›l›ndan itibaren, çerçeve kararlar› 1986 ve 1992 y›llar›nda iki kez de¤ifltirilmifltir. ‹zle-

yen dönemde de liberalleflme sürecine devam edilmifl ve önemli de¤ifliklikler getiren son dü-

zenleme 7.6.1995 tarihinde yürürlü¤e konulan 95/6990 say›l› “Yabanc› Sermaye Çerçeve Ka-

rar›” ile yap›lm›flt›r.

Bu düzenlemeler sonucunda var›lan noktada, yabanc› yat›r›mc›lar tekel veya özel imtiyaz

teflkil etmemek kayd›yla, Türk özel sektörüne aç›k her alanda Türk yat›r›mc›larla ayn› flartlar

da her türlü mal ve hizmet üretimine yönelik faaliyetlerde bulunabilmektedir.

■ Yabanc› sermaye olarak getirilen dövizler, Türk liras›na çevrilmeden döviz tevdiat hesab›n-

da tutulabilmektedir.

■ Kâr pay›, royalty, tasfiye pay›, v.b. gibi yat›r›mc›lara ait kazançlar serbestçe ülke d›fl›na

transfer edilebilmektedir.

■ Yabanc› yat›r›mc› ihtiyaç duydu¤u yabanc› personeli istihdam edebilmektedir.

■ Yabanc› yat›r›mc›lar›n d›fl kredi anlaflmalar›n›n Hazine Müsteflarl›¤›’na onay mecburiyeti

yoktur.

Türkiye, ço¤u AB üyesi, Do¤u Avrupa ve Türk Cumhuriyetleri olan 57 ülke ile “Yat›r›mlar›n

Karfl›l›kl› Teflviki ve Korunmas› Anlaflmas›”n› imzalam›fl ve bunlardan 36 tanesi yürürlü¤e gir-

mifl bulunmaktad›r.

Ayr›ca, 42 ülke ile “Çifte Vergilendirmeyi Önleme Anlaflmas›” imzalanm›flt›r.

Türkiye’nin co¤rafi konumu, 70 milyona yak›n nüfusu, genç ve rekabet edebilir maliyetli iflgü-

cü, geliflmifl ulafl›m-iletiflim altyap›s› ve büyük enerji yat›r›m program›, liberal yabanc› serma-

ye mevzuat› gibi avantajlar›na karfl›n siyasi ve ekonomik istikrars›zl›k, yetersiz tan›t›m, b›kt›-

ran bürokrasi, a¤›r vergisel yükler, görünmeyen çeflitli engeller, yüksek enflasyon ve faiz

- 88 -

oranlar›, AB ile iliflkilerdeki belirsizlikler, komflu ülkelerdeki olumsuzluklar gibi nedenlerle ye-

terli ölçüde yabanc› sermaye yat›r›m› çekememektedir. Bu konuda hali haz›rdaki y›ll›k yat›r›-

m›n enaz 30-40 kat› kadar yabanc› sermaye yat›r›m›n›n Türkiye’de yap›lmas›n›n do¤al oldu-

¤u araflt›rmac›larca ifade edilmektedir.

Türkiye’de do¤rudan yabanc› sermaye yat›r›m› yapacak firmalar nas›l bir

mevzuatla ve ne gibi avantaj ve dezavantajlarla karfl› karfl›yad›r?

Bir ülkenin ödemeler bilançosu denildi¤inde, uluslararas› ekonomik faaliyetler nedeniyle sa¤-

lanan döviz gelir ve döviz giderleri ile bunlara iliflkin kalemlerin kaydedildi¤i cetvel anlafl›l›r.

Türkiyenin ödemeler bilançosunu daha iyi anlayabilmek için, cari ifllemler hesab›ndaki gelifl-

meleri, sermaye hareketleri hesab›ndaki geliflmeleri, rezerv hareketleri hesab›ndaki geliflme-

leri, Türkiye’nin ihracat›n›, ithalat›n›, d›fl borçlar›n›, turizm gibi kalemleri ile ülkedeki do¤rudan

yabanc› sermaye yat›r›mlar›n›n durumunun bilinmesi gereklidir.

1. Türkiye’nin 2000 y›l› Haziran ay› itibariyle 106 milyar dolarl›k d›fl borç stokunun yüzde ka-

ç› ABD Dolar›’d›r?

A) % 6,7’si

B) % 8,7’si

C) % 23,5’u¤u

D) % 55’i

E) %100’ü

- 89 -

Özet

De¤erlendirme Sorular ›

2. Afla¤›dakilerden hangisi Dünyada en çok turizm geliri olan ilk befl ülkeden biri de¤ildir?

A) ABD

B) ‹spanya

C) Fransa

D) ‹talya

E) Türkiye

3. Afla¤›dakilerden hangisi Türkiye’nin do¤rudan yat›r›mlar› çekmekte baflar›l› olamamas›-

n›n nedenlerinden de¤ildir?

A) Siyasi istikrars›zl›k

B) Makroekonomik istikrars›zl›k

C) Tan›t›m ve imaj eksikli¤i

D) Vergilendirmede rasyonel olmayan uygulamalar

E) Yasal süreçlerin k›sa olmas›

4. Afla¤›dakilerden hangisi Türkiye’de 2000 y›l› itibariyle faaliyette bulunan yabanc› serma-

yeli firma say›s›d›r?

A) 5024 adet

B) 3024 adet

C) 2024 adet

D) 6024 adet

E) 10024 adet

5. Türkiye’ye gelen turistlerin geldikleri bölgelere göre da¤›l›m›nda ilk s›ray› hangisi almak-

tad›r?

A) Asya

B) OECD

C) AB

D) Do¤u Avrupa

E) Afrika

- 90 -

Döviz Tevdiat Hesab› (DTH) : Yurt içi ve yurt d›fl›nda yerleflik kiflilerin ticari bankalarda

açm›fl olduklar› yabanc› para cinsinden mevduata verilen

isimdir.

Serbest Bölge : Bir ülkenin ulusal egemenlik s›n›rlar› içinde bulunmakla bir-

likte gümrük s›n›rlar› d›fl›nda kalan, ülkede geçerli çeflitli

mali ve ekonomik devlet düzenlemelerinin tamamen veya

k›smen kald›r›ld›¤› bölgelerdir.

Alpar, Cem, Ongun, Tuba. D›fl Ticaret Ansiklopedisi Sözlük, Türkiye D›fl Ticaret Derne¤i,

Ankara, 1987.

DPT. Do¤rudan Yabanc› Sermaye Yat›r›mlar› Ö‹K Raporu, No:532.

DPT. 2002 Y›l› Program›, 8. Befl Y›ll›k Kalk›nma Plan› (2001-2005) Resmi Gazete, S: 24567,

Ankara, 28 Ekim 2001.

HM. Yabanc› Sermaye Raporu, Hazine Müsteflarl›¤›, Ankara, Ocak 2000.

http://www.dre.gov.tr/ TURKISH/SONIST/TURIZM/hbO90502.html.

Karluk, S. R›dvan. D›fl Ticarete Girifl, AÖF Yay›n› No: 596, Eskiflehir 2000.

Seyido¤lu, Halil. Uluslararas› ‹ktisat, Kurtifl Matbaas›, ‹stanbul, 1999.

UNCTAD. World Investment Report-1999, Foreign Direct Investment and Challenge of De-

velopment, New York, 1999.

- 91 -

Sözlük ve Kavramlar Dizini

Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar

Bu üniteyi çal›flt›ktan sonra,

■ Dünya ticaretinde Türkiye’nin yerini rakamsal olarak ve çeflitli kriterlere göre ö¤renmifl ola-

caks›n›z.

■ Dünya Ticaretinde Türkiye’nin Yeri

■ ‹hracat›n Ülkelere Da¤›l›m›

■ ‹thalat›n Ülkelere Da¤›l›m›

■ ‹hracat›n Mal Gruplar›na Da¤›l›m›

■ ‹thalat›n Mal Gruplar›na Da¤›l›m›

■ D›fl Ticaret Hadleri

■ Özet

■ De¤erlendirme Sorular›

■ Sözlük ve Kavramlar Dizini

■ Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar

Bu üniteyi daha iyi ö¤renebilmek için;

■ Türkiye’de D›fl Ticarete Yard›mc› Kurum ve Kurulufllar ünitesiyle birlikte çal›flman›z› öneri-

riz.

ÜN‹TE6Türkiye’nin D›fl Ticareti

Amaçlar

‹ç indeki ler

Öneri ler

1. DÜNYA T‹CARET‹NDE TÜRK‹YE’N‹N YER‹

1948-2001 döneminde dünya ticaret hacmi, Türkiye, ihracat ve ithalat› ile dünya ticaret hac-

mi içindeki paylar afla¤›daki tabloda gösterilmifltir. (Tablo 6.1.)

Tablo 6.1. Dünya Ticaret Hacmi ve Türkiye’nin Pay›.

(1948-2001)

*Tahmini de¤er al›nm›flt›r.

Kaynak: DTM.

Türkiye’nin ihracat›n›n dünya ticaret hacmi içindeki pay› 1948 y›l›ndan itibaren incelendi¤in-

de genelde de¤iflkenlik göstermesine ra¤men 1990’l› y›llarda sürekli binde 4 civar›nda sey-

retti¤i, di¤er zaman dilimleri içerisinde de binde 1.4 ile 3.8 aral›¤›nda gerçekleflmifl oldu¤u gö-

rülmektedir. En düflük oran binde 1.4 ile 1979 ve 1980 y›llar›nda, en yüksek oran da binde

4.8 ile 1998 ve 2001 y›llar›nda olmufltur.

- 93 -

Y›llarDünya TicaretHacmi (Milyar

Dolar)

Türkiye‹hracat›

(Milyar Dolar)

Türkiye‹thalat›

(Milyar Dolar)

Türkiye ‹hracat›n›nDünya TicaretHacmi ‹çindeki

Pay› (%)

Türkiye ‹thalat›n›nDünya TicaretHacmi ‹çindeki

Pay› (%)1948 66.0 0.2 0.3 0.298 0.4171953 44.0 0.4 0.5 0.471 0.6341963 163.0 0.4 0.7 0.226 0.4221966 203.2 0.5 0.7 0.241 0.3531969 268.2 0.5 0.8 0.200 0.2991972 404.0 0.9 1.6 0.219 0.3871975 849.7 1.4 4.7 0.165 0.5581978 1.268.4 2.3 4.6 0.180 0.3631979 1.604.7 2.3 5.1 0.141 0.3161980 1.971.7 2.9 7.9 0.148 0.4011981 1.954.3 4.7 8.9 0.241 0.4571982 1.826.4 5.7 8.8 0.315 0.4841983 1.880.0 5.7 9.2 0.305 0.4911984 1.885.3 7.1 10.8 0.378 0.5711985 1.893.3 8.0 11.3 0.420 0.5991986 2.073.6 7.5 11.1 0.360 0.5361987 2.422.9 10.2 14.2 0.421 0.5841988 2.769.2 11.7 14.3 0.421 0.5181989 3.008.4 11.6 15.8 0.386 0.5251990 3.438.3 13.0 22.3 0.377 0.6491991 3.560.2 13.6 21.0 0.382 0.5911992 3.807.6 14.7 22.9 0.387 0.6011993 3.752.0 15.3 29.4 0.409 0.7841994 4.328.7 18.1 23.3 0.418 0.5381995 5.175.3 21.6 35.7 0.418 0.6901996 5.418.2 23.2 43.6 0.429 0.8051997 5.604.8 26.3 48.6 0.469 0.8661998 5.511.4 27.0 45.9 0.489 0.8331999 5.824.9 26.6 40.7 0.456 0.6992000 6.364.1 27.8 54.5 0.437 0.8562001 6.472.9* 31.3 41.4 0.483 0.640

‹hracat›n 2001 y›l›nda %13 civar›nda art›fl›n›n sebepleri aras›nda;

■ fiubat krizinden sonra döviz kurlar›n›n serbest b›rak›lmas›yla TL’nin de¤erinin düflürülme-

si sonucu ihraç mallar›n›n d›fl piyasalarda fiyat avantaj› sa¤lamas›,

■ Ekonomide yaflanan kriz ve rekor düzeyde gerçekleflen küçülme nedeniyle iç talebin da-

ralmas› gibi faktörler say›labilir.

Türkiye’nin ithalat›n›n dünya ticaret hacmi içindeki pay› ise ihracata göre biraz daha fazlad›r.

Bu pay 1953 y›l› hariç 1990’a kadar binde 6’n›n üzerine hiç ç›kmam›flt›r. 1990’dan sonraki y›l-

larda daha da artarak 1997’de binde 8.6 gibi en yüksek de¤erine eriflmifltir. Böylece Türkiye

dünya ithalat›nda hiçbir zaman %1’i bulan bir büyüklü¤e eriflmemifl olmaktad›r. Son olarak

ekonomik krizin etkilerinin yafland›¤› 2001’de bu pay ‰6’lara gerilemifltir.

Türkiye’nin ithalat› 2000 y›l›nda patlama yaflanm›fl ve bir önceki y›la göre %34 nispetinde ar-

tarak 54.5 milyar dolara ç›km›flt›r. ‹thalat ekonominin büyüme dönemlerinde artt›¤› için 2000

y›l› yüksek ekonomik büyüme h›z› ile geçilmifltir. Ancak büyüme h›z›n›n azald›¤› 1998, 1999

ve 2001 y›llar›nda ithalatta da azalmalar kaydedilmifltir. ‹thalat›n seyrinin ihracata göre daha

dalgal› oldu¤u görülmektedir.

‹thalat›n bir di¤er hassasiyeti döviz kurlar›na karfl›d›r. Nitekim 2001’de TL’n›n h›zl› de¤er yiti-

rifli ithalatta önemli düflüfllere yol açm›flt›r.

Dünya ticaret hacminde Türkiye’nin ihracat ve ithalat›n›n yeri nedir?

2. ‹HRACATIN ÜLKELERE DA⁄ILIMI

Türkiye’nin ihracat›n›n ülke gruplar›na göre da¤›l›m› incelendi¤inde her zaman en fazla ihra-

cat›n OECD üyesi ülkelere yap›ld›¤› gözlenmektedir. Son y›llarda bu pay %63, %68,4 ve

%66,4’tür ve (Tablo 6.3.) y›ll›k 20 milyar dolar civar›nda bir büyüklü¤e denk düflmektedir.

(1994’te 10 milyar dolard›) (Tablo 6.2.) OECD grubunda a¤›rl›¤› 15 AB üyesi oluflturmaktad›r.

Toplam ihracat›n %50-%54 aras› AB’a yap›ld›¤›na göre geriye kalan %10-%14 aras› k›s›m

da AB d›fl› OECD ülkelerine ve özellikle ABD, Japonya, Kanada vb. ne yap›lmaktad›r.

OECD üyesi olmayan ülkelere yap›lan ihracat ise toplam›n %28’i ile %34’ü aras›nda de¤ifl-

mektedir. Bu pay son y›llarda giderek düflmektedir. Özellikle OECD üyesi olmayan Orta ve

Do¤u Avrupa ülkeleri ile BOT’e dahil ülkelerin pay›nda hissedilir ve sürekli bir düflüfl yaflan-

maktad›r (%15’ten %8’e).

Afrika ülkelerinin pay›nda da bir gerileme vard›r. (%7’den %5’e). Ortado¤u ve Asya ülkeleri-

nin pay› ise artmaktad›r.

- 94 -

Tablo 6.2. Türkiye’de ‹hracat›n Ülkelere ve Ülke Gruplar›na Göre Da¤›l›m› (1994-2001).

(1) Son üç y›l›n de¤erlerine göre en çok ihracat yap›lan ülkeler seçilmifltir.

Kaynak: D‹E, DPT.

Tablo 6.3. Ülke Gruplar›na Göre ‹hracat›n Da¤›l›m› (1998-2001).

(*) ‹lk 11 ay.

Kaynak: D‹E.

- 95 -

1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001A. OECD Ülkeleri 10.758 13.289 14.426 15.583 16.979 18.056 19.005 20.552

1. AB Üyeleri 8.635 11.070 11.548 12.247 13.498 14.348 14.510 16.0782. EFTA Ülkeleri 276 293 335 414 356 361 324 3033. Di¤er OECD Ülkeleri 1.845 1.925 2.541 2.921 3.124 3.346 4.171 4.171

B. Türkiye Serbest Bölgeleri 830 780 895 926C. OECD Üyesi Olmayan Ülkeler 7.348 8.346 8.798 10.677 9.163 7.750 7.873 9.707

1. Avrupa Ülkeleri 2.437 3.480 3.645 4.684 3.979 2.735 2.277 2.6502. Afrika Ülkeleri 842 1.063 1.159 1.233 1.819 1.656 1.372 1.5153. Amerika Ülkeleri 117 135 140 205 234 243 246 3254. Ortado¤u Ülkeleri 2.108 2.119 2.245 2.381 2.190 2.204 2.552 3.5375. Di¤er Asya Ülkeleri 1.144 1.070 1.143 1.168 635 696 1.380 1.5036. Di¤er Ülkeler 396 476 464 1.004 304 215 43 174

Seçilmifl Ülke Gruplar› -Karadeniz Ekonomik ‹flbirli¤i 1.636 2.417 2.905 3.831 3.237 2.171 2.368 2.834 -Ekonomik ‹flbirli¤i Teflkilat› 752 904 1.129 1.237 1.125 865 873 955 -Ba¤›ms›z Devletler Toplulu¤u 1.412 2.056 2.665 3.512 2.666 1.532 1.648 1.966 -Türk Cumhuriyetleri 429 543 747 858 835 573 572 549 -‹slam Konferans› Teflkilat› 3.556 3.872 4.104 4.209 4.374 3.947 3.915 4.838

Seçilmifl Ülkeler (1) -Almanya 3.934 5.033 5.186 5.253 5.460 5.474 5.179 5.362 -ABD 1.520 1.512 1.639 2.032 2.233 5.475 3.135 3.120 -Rusya 820 1.232 1.511 2.056 1.348 763 643 923 -‹ngiltere 888 1.134 1.260 1.511 1.739 1.829 2.036 2.172 -‹talya 1.033 1.455 1.446 1.387 1.557 1.682 1.789 2.332 -Fransa 851 1.032 1.053 1.162 1.304 1.569 1.657 1.892 -Hollanda 621 736 769 779 888 932 874 890 -Belçika-Lüksemburg 371 451 492 563 669 623 647 680 -Suudi Arabistan 609 467 430 535 473 367 386 492 -‹spanya 231 354 363 439 513 763 713 945 -Romanya 175 301 314 358 468 268 325 391 -‹srail 178 239 254 391 479 585 650 796 -M›s›r 194 245 316 304 474 467 375 421 -Cezayir 237 269 278 317 482 407 383 421 -Yunanistan 168 209 236 298 370 406 437 472Toplam 18.105 21.637 23.224 26.261 26.974 26.587 27.774 31.186

% Da¤›l›m1998 1999 2000 11/2001*

Genel Toplam 100.0 100.0 100.0 100.0A-OECD Ülkeleri 62.9 67.9 68.4 66.41- Avrupa Birli¤i Ülkeleri 50.0 54.0 52.2 51.92-EFTA Ülkeleri 1.3 1.4 0.8 1.03-Di¤er OECD Ülkeleri 11.6 12.6 14.9 13.5B-Türkiye Serbest Bölgeleri 3.1 2.9 3.2 3.0C-OECD Üyesi Olmayan Ülkeler 34.0 29.2 28.4 30.71- Avrupa+BDT Ülkeleri 14.8 10.3 10.3 8.32- Afrika Ülkeleri 6.7 6.2 6.2 4.93- Di¤er Amerika Ülkeleri 0.9 0.9 0.9 1.14- Orta Do¤u Ülkeleri 8.1 8.3 8.3 11.15- Di¤er Asya Ülkeleri 2.4 2.6 2.6 4.86- Di¤er Ülkeler 1.2 0.6 0.8 0.5

Türkiye’de bulunan serbest bölgelere yap›lan ihracat ise %3 gibi bir oranda kalmaktad›r. (Tab-

lo 6.3.).

Ülke baz›nda Almanya 5.3, ABD 3.1, ‹talya 2.3, ‹ngiltere 2.2 ve Fransa 9 milyar dolarla en faz-

la ihracat yapt›¤›m›z ilk 5 ülkeyi oluflturmaktad›r. (Tablo 6.4.)

Tablo 6.4.’te 2001 y›l›n›n ilk 11 ayl›k sonuçlar›na göre ihracat›m›z içinde en fazla paya sahip

on ülke gösterilmifltir. Görüldü¤ü gibi ihracat›m›z›n %50’sinden fazlas›n› Avrupa Birli¤i ülkele-

rine yaparken ihracat›m›z›n dörtte birinden fazlas› Almanya’ya ve ABD’yedir. Ancak Rusya

(%2,7) Yunanistan (%1.5) ve Ortado¤u ülkeleri (%8.2) gibi çevre ülkelere, ihracat›m›z›n co¤-

rafi yak›nl›¤a ra¤men, yeterli düzeyde geliflmedi¤i görülmektedir. Asl›nda mesela Rusya itha-

lat›m›zda 2000 y›l›nda %7’lik bir payla ilk dört ülke içinde yer almaktad›r. (2001 y›l›n›n ilk 11

ay› rakamlar›na göre %8.4 pay ile üçüncü s›raya yükselmifltir) Rusya’ya ihracat›m›z 1997 y›-

l›nda 2 milyar dolar› geçerken 1998’de 589 milyon dolara düflmüfl; 1999 y›l›nda 644 milyon

dolar seviyesinde gerçekleflmifltir. 2001 Kas›m ay›na kadar yap›lan ihracat ise 786 milyon do-

lar düzeyindedir. 1999 ve 2000 y›llar›n›n rakamlar›na göre toplam d›fl ticaret a盤›m›z (ithala-

t›n ihracattan fark›) içindeki pay› s›ras›yla %12.7 ve 12.1 olan Rusya Federasyonu, en yük-

sek ticaret a盤› verdi¤imiz ülke konumundad›r. Bunda Rusya’n›n 1998 y›l›nda yaflad›¤› eko-

nomik krizin ve Türkiye’nin Rusya’dan yapt›¤› enerji (do¤algaz gibi) ithalat›n›n esneksizli¤inin

rolü bulunmaktad›r. Bu örnekten hareketle Türkiye’nin ayn› havzada bulundu¤u ülkelerle tica-

reti artt›rmas› için hem siyasi hem de ekonomik alanda daha çok çaba sarf etmesi gerekti¤i

söylenebilir.

Türkiye’nin ihracat›n›n ülkelere göre da¤›l›m› nas›ld›r. En büyük paya sa-

hip ülkeler hangileridir?

- 96 -

Ülke Pay› %Almanya 17.4A.B.D 10.2‹talya 7.5‹ngiltere 7.0Fransa 6.1‹spanya 3.0Hollanda 2.9Rusya 2.7‹srail 2.4Belçika-Lüksemburg 2.2

Tablo 6.4. ‹hracat›m›zda ‹lk On Ülke.(2001)

3. ‹THALATIN ÜLKELERE DA⁄ILIMI

‹hracatta oldu¤u gibi ithalatta da en büyük pay› OECD ülkeleri almaktad›r. Bununla beraber

OECD ülkelerinin ithalat›m›z içindeki pay›nda bir azalma gözlemlenmektedir. 1998 y›l›nda it-

halat›n %73’ü bu ülkelerden yap›l›rken 2001/11’de bu oran %62.5’e düflmüfltür. Buna muka-

bil OECD ülkesi olmayan ülkelerden ithalat›m›z artma e¤ilimindedir. (Tablo 6.5.)

Türkiye serbest bölgelerden toplam ithalat›n›n %1 kadarl›k bir k›sm›n› gerçeklefltirmektedir.

Tablo 6.5. ‹thalat›n Ülkelere Göre Da¤›l›m› (1998-2001).

(1) Son üç y›l›n de¤erlerine göre en çok ithalat yap›lan ülkeler seçilmifltir.

Kaynak: D‹E, DPT.

Türkiye’nin ithalat›ndaki a¤›rl›kl› ülkeler listesinde 3. s›radaki Rusya d›fl›nda ilk befl ayn›d›r. ‹lk

ona giren ülkeler s›rayla; Almanya, ‹talya, Rusya, ABD, Fransa, ‹ngiltere, Japonya, ‹spanya,

Cezayir ve Hollanda’d›r (Tablo 6.6.).

- 97 -

1998 %Pay 1999 % Pay 2000 %Pay 2001 %PayA. OECD Ülkeleri 33.472.0 72.9 28.326.1 69.6 35.682 65.5 25.221 62.3

1. AB Üyeleri 24.074.7 52.4 21.416.3 52.6 26.610 48.8 18.059 44.62. EFTA Ülkeleri 1.169.2 2.5 926.1 2.3 1.155 2.1 925 2.33. Di¤er OECD Ülkeleri 8.228.0 17.9 5.983.7 14.7 7.916 14.5 6.237 15.4

B. Türkiye Serbest Bölgeleri 417.6 0.9 507.8 1.2 499 0.9 303 0.7C. OECD Üyesi Olmayan Ülkeler 12.031.8 26.2 11.852.9 29.1 18.325 33.6 14.982 37.0

1. Avrupa Ülkeleri 4.673.0 10.2 4.671.5 11.5 6.319 11.6 5.318 13.12. Afrika Ülkeleri 1.758.4 3.8 1.687.4 4.1 2.714 5.0 2.588 6.43. Amerika Ülkeleri 724.5 1.6 494.6 1.2 580 1.1 420 1.04. Ortado¤u Ülkeleri 1.943.1 4.2 1.986.6 4.9 4.155 7.6 3.379 8.35. Di¤er Asya Ülkeleri 2.625.7 5.7 2.391.4 5.9 4.382 8.0 3.022 7.56. Di¤er Ülkeler 307.1 0.7 621.4 1.5 175 0.3 254 0.6

Seçilmifl Ülke Gruplar› -Karadeniz Ekonomik ‹flbirli¤i 4.331.6 9.4 4.297.1 10.6 6.699 12.3 5.598 13.8 -Ekonomik ‹flbirli¤i Teflkilat› 947.8 2.1 1.121.3 2.8 1.543 2.8 1.239 3.1 -Ba¤›ms›z Devletler Toplulu¤u 3.724.4 8.1 3.733.8 9.2 5.693 10.4 4.673 11.5 -Türk Cumhuriyetleri 449.0 1.0 457.2 1.1 628 1.2 284 0.7 -‹slam Konferans› Teflkilat› 4.210.6 9.2 4.049.8 10.0 7.353 13.5 6.086 15.0

Seçilmifl Ülkeler (1) -Almanya 7.316.3 15.9 5.880.1 14.5 7.198 13.2 5.334 12.9 -ABD 4.221.7 9.2 3.192.1 7.8 4.333 7.9 3.480 8.4 -Rusya 4.053.8 8.8 3.080.3 7.6 3.911 7.2 3.253 7.9 -‹ngiltere 3.034.1 6.6 3.127.2 7.7 3.532 6.5 2.284 5.5 -‹talya 2.683.3 5.8 2.190.0 5.4 2.748 5.0 1.800 4.3 -Fransa 2.155.0 4.7 2.374.1 5.8 3.887 7.1 3.476 8.3 -Hollanda 2.045.6 4.5 1.393.3 3.4 1.621 3.0 1.307 3.2 -Belçika-Lüksemburg 1.446.4 3.1 1.314.9 3.2 1.585 2.9 1.042 2.5 -Suudi Arabistan 1.276.4 2.8 1.262.1 3.1 1.678 3.1 1.062 2.6 -‹spanya 1.202.6 2.6 1.133.1 2.8 1.661 3.0 890 2.2 -Romanya 670.0 1.5 579.2 1.4 962 1.8 771 1.8 -‹srail 1.017.7 2.2 748.9 1.8 891 1.6 683 1.7 -M›s›r 1.124.2 2.4 871.1 2.1 1.181 2.2 759 1.8 -Cezayir 988.8 2.2 773.7 1.9 982 1.8 758 1.9 -Yunanistan 999.4 2.2 1.444.2 3.5 1.440 2.6 544 1.3Toplam 45.921.4 100.0 40.686.7 100.0 54.503 100.0 41.399 100.0

Tablo 6.6. Türkiye’nin ‹thalat›nda ‹lk 40 Ülke.

(1) S›ralama 2002 y›l› Ocak Ay› verileri esas al›narak yap›lm›flt›r.

Kaynak: DTM.

Türkiye’nin ‹thalat›n›n ülke gruplar›na göre da¤›l›m› nas›ld›r? En fazla it-

halat yap›lan ülkeler hangileridir?

- 98 -

Ülkeler 2000 Da¤›l›m % 2001 Da¤›l›m % De¤iflim %Almanya 7.198 13.2 5.334 12.9 -25.9Rusya 3.887 7.1 3.436 8.3 -11.6A.B.D. 3.911 7.2 3.253 7.9 -16.8‹talya 4.333 7.9 3.480 8.4 -19.7‹sviçre 891 1.6 683 1.7 -23.3Fransa 3.532 6.5 2.284 5.5 -35.3‹ngiltere 2.748 5.0 1.800 4.3 -34.5Japonya 1.621 3.0 1.307 3.2 -19.3Güney Kore 1.181 2.2 759 1.8 -35.7Çin 1.345 2.5 922 2.2 -31.4Kanada 256 0.5 129 0.3 -49.6‹spanya 1.678 3.1 1.062 2.6 -36.7Belçika 1.661 3.0 890 2.2 -46.4Cezayir 1.192 2.2 1.036 2.5 -13.1Hollanda 1.584 2.9 1.042 2.5 -34.3Libya 786 1.4 848 2.0 7.8Suudi Arabistan 962 1.8 730 1.8 -24.1Avustralya 282 1.5 211 0.5 -25.2Ukrayna 982 1.8 757 1.8 -22.8Suriye 545 1.0 463 1.1 -15.0‹srail 505 0.9 525 1.3 3.8Hindistan 449 0.8 355 0.9 -21.0‹ran 816 1.5 840 2.0 2.9‹rlanda 478 0.9 378 0.9 -21.0Avusturya 517 0.9 415 1.0 -19.7Tayvan 563 1.0 316 0.8 -43.8‹sveç 1.440 2.6 544 1.3 -62.2Romanya 674 1.2 481 1.2 -28.7Bulgaristan 465 0.9 392 0.9 -15.7Yunanistan 431 0.8 266 0.6 -38.2Nijerya 132 0.2 228 0.6 72.5Finlandiya 723 1.3 302 0.7 -58.3Endonezya 231 0.4 202 0.5 -12.6Macaristan 216 0.4 186 0.5 -13.8Brezilya 303 0.6 212 0.5 -29.9Malezya 269 0.5 239 0.6 -10.9Norveç 260 0.5 240 0.6 -7.8Polonya 165 0.3 168 0.4 -2.1Tayland 232 0.4 152 0.4 -34.4Güney Afrika 172 0.3 142 0.3 -17.1L‹STE TOPLAMI 49.615 91.0 37.011 89.4 -25.4GENEL TOPLAM 54.503 100.0 41.399 100.0 -24.0

4. ‹HRACATIN MAL GRUPLARINA DA⁄ILIMI

Türkiye’nin ihracat›n›n mal gruplar›na göre da¤›l›m›na bakt›¤›m›zda daha ziyade tüketim ma-

l› (y›llara göre de¤iflse de %48.5-%54.8 aral›¤›nda) ihraç etti¤imiz anlafl›lmaktad›r. Hemen ar-

kas›ndan %40.8-%45.4 aras›nda de¤iflen oranlarda ara mal› (üretimde girdi niteli¤indeki ham

maddeler ve yar› mamuller) gelmektedir. Yat›r›m mallar›n›n (üretim araçlar› ve ekipman) pa-

y› son y›llarda düzenli artarak %8.4’e ulaflm›flt›r (Tablo 6.7.).

Tablo 6.7. Türkiye’nin ‹hracat›n›n Mal Gruplar›na Göre Da¤›l›m (1994-2001).

‹hracatta iki önemli husus, ürün yelpazesinin ve pazar›n geniflli¤idir. Ürün çeflidi bak›m›ndan

Türkiye benzer ülkelerden geri de¤ildir. Türkiye bugün 13 bin çeflit mal ihraç etmekte ve bu

say› her y›l artmaktad›r. Ancak bu say› yeterli de¤ildir. Çünkü ihracatta ürün farkl›laflt›rmas›

çok önemli bir stratejik unsurdur.

‹hracatta sektörler baz›nda, kayda de¤er bir de¤ifliklik bulunmamaktad›r. Tar›m, ormanc›l›k ve

bal›kç›l›k sektörünün ihracat içindeki pay› 1999’da %9.1’den 2000’de %7.2’ye gerilemifl ve

2001 y›l›n›n ilk 11 ay›nda da %7.3, olarak gerçekleflmifltir. Madencilik ve Taflocakç›l›¤› sektö-

rünün pay› 1999 ve 2000 y›llar›nda %1.4 iken, 2001 y›l›nda %1.1’e gerilemifltir. ‹malat sana-

yiinin pay› ise 1999’da %89.4’ten 2000 y›l›nda %91.4’e, 2001 y›l›n›n ilk 11 ay›nda da

%91.6’ya yükselmifltir (Tablo 6.8.).

Tablo 6.8. Uluslararas› Standart Sanayi S›nflamas›na Göre ‹hracat (Milyon Dolar).

Kaynak: DTM.

Türkiye’nin ihracat›n›n ara, yat›r›m ve tüketim mal gruplar›na ve üç temel

üretim sektörüne göre da¤›l›m›n› de¤erlendiriniz.

‹hracat›n mal gruplar›na da¤›l›m›n›n daha genifl bir özeti Tablo 3.9’da gösterilmifltir. Görülü-

yor ki Türkiye’nin ihracat›nda g›da maddeleri 3.5 milyar $ (özellikle f›nd›k baflta olmak üzere

meyva, sebze) madenler 1.1 milyar dolar, sanayi ürünleri 22.7 milyar dolar paya sahiptir

(2000 y›l›).

- 99 -

YIL Yat›r›m Ara Mal› TüketimDe¤er Pay (%) De¤. (%) De¤er Pay (%) De¤. (%) De¤er Pay (%) De¤. (%) Toplam

1994 727 4.0 8222 45.4 9.156 50.6 18.1051995 837 3.9 15.1 8946 41.3 8.8 11.854 54.8 29.5 21.6361996 1.125 4.8 34.5 9745 42.0 8.9 12.354 53.2 4.2 23.2241997 1.339 5.1 19.0 11032 42.0 13.2 13.890 52.9 12.4 26.2611998 1.378 5.1 2.9 11.129 41.4 0.9 14.374 53.5 3.5 26.8811999 1796 6.8 30.3 10.840 40.8 -2.6 13.895 52.3 -3.3 26.5892000 2140 7.7 19.2 11.573 41.7 6.8 14.013 50.5 0.8 27.7752001 2618 8.4 22.3 13.299 42.4 14.9 15.221 48.6 8.6 31.342

Y›ll›k Da¤. De¤iflim Ocak-Kas›m Da¤. De¤iflim1999 2000 % % 2000 2001 % %

‹HRACAT 26.587 27.775 100.0 4.5 25.286 28.620 100.0 13.2Tar›m, Orman, Bal›kç›l›k 2.432 1.990 7.2 -18.2 1.791 2.081 7.3 16.2Madencilik, Taflocakç›l›k 385 400 1.4 3.9 365 316 1.1 -13.4‹malat Sanayi (1) 23.770 25.385 91.4 6.8 23.130 26.223 91.6 13.4

S›nai ürünleri içinde haz›r giyim 6.6 milyar dolarla ilk s›ray› al›rken makinalar ve ulafl›m araç-

lar› 5.7 milyar dolarla ikinci s›ray› almaktad›r. Kimyasallar 1.2 milyar dolarla di¤er önemli grup-

lard›r.

Tablo 6.9. Türkiye’nin Genel ‹hracat› (Milyon $) Sektörel Da¤›l›m (SITC) (1996-2000).

- 100 -

YILLIK

1996 1997 1998 1999 2000

1. TARIMSAL ÜRÜNLER 4.949 5.470 5.053 4.442 3.855

i- G›da Maddeleri 4.557 5.133 4.688 4.085 3.543

Canl› hayvanlar ve g›da maddeleri 3.559 4.079 3.771 3.190 2.891

Canl› hayvanlar 85 83 48 12 2

Hububat ve mamulleri 507 637 581 379 406

Meyva, sebze ve mamulleri 2.219 2.466 2.357 2.133 1.817

Tabii bal, fleker ve mamulleri 211 270 232 217 239

Hayvan yemleri 15 8 5 6 11

Di¤er g›da maddeleri 522 616 548 444 416

‹çkiler, tütün ve mamulleri 742 754 645 603 529

Alkollü ve alkolsüz içkiler 105 75 55 41 37

Tütün ve mamulleri 638 683 590 562 491

Hayvansal ve bitkisel ya¤lar ve mumlar 232 271 239 256 100

Ya¤l› tohumlar ve meyvalar 23 30 33 36 23

ii-Tar›msal Hammaddeler 392 337 365 357 313

Deri, kösele ve ham postlar 4 3 22 10 26

Tabii, sentetik ve rejenere kauçuk 14 9 8 9 10

Tabii mantar ve yuvarlak a¤açlar 18 31 30 24 16

Odun Hamuru ve ka¤›t döküntüleri 0 0 1 0 1

Dokumaya elveriflli lifler ve döküntüleri 279 213 220 233 196

Bitkisel ve hayvansal di¤er hammaddeler 78 82 84 81 64

2. MADENC‹L‹K ÜRÜNLER‹ 991 992 1.034 1.078 1.157

i-Maden cevherleri ve döküntüleri 418 462 406 423 454

ii- Mineral yak›tlar ve mineral ya¤lar 275 192 259 337 329

Kömür 1 1 2 1 2

Petrol ve ürünleri 250 169 233 308 292

Petrol gazlar›, do¤algaz 9 11 9 13 15

Elektrik enerjisi 15 11 15 14 20

iii-Demir d›fl› metaller 298 338 365 319 374

3. SANAY‹ 17.256 19.769 20.866 21.023 22.699

i-Demir ve çelik 1.926 2.248 1.824 1.737 1.865

ii-Kimyasallar 999 1.169 1.152 1.125 1.243

Plastikler 196 235 245 248 299

Eczac›l›k ürünleri 97 114 120 127 148

Di¤er kimyasallar 705 820 787 746 796

iii-Di¤er yar› mamuller 1.602 1.875 2.035 2.054 2.280

Haz›rlanm›fl deriler, postlar ve mamulleri 44 62 60 49 48

Kauçuk mamulleri 251 278 327 339 373

Mantar ve a¤aç mamulleri 52 44 41 45 48

Ka¤›t-karton ve ka¤›t, karton esasl› mamuller 127 156 154 150 166

Metal d›fl› mineral mamuller 693 838 845 857 1.015

Alç›, çimento vb. inflaat malzemeleri 221 279 273 287 371

Cam ve cam eflya 254 323 328 306 363

Di¤erleri 218 236 244 264 281

Metal eflya 434 497 607 614 629

iv-Makinalar ve ulafl›m araçlar› 3.012 3.364 4.092 5.037 5.740

Otomotiv sanayii ürünleri 806 665 800 1.438 1.531

Büro makinalar› ve haberleflme cihazlar› 332 493 898 821 1.019

Di¤er makine ve ulafl›m araçlar› 1.875 2.205 2.394 2.778 3.190

Enerji üreten makina 92 111 158 138 149

Di¤er elektriksiz makinalar 505 612 677 737 844

Di¤er ulafl›m araçlar› 320 516 558 937 1.094

Elektrikli makina ve cihazlar 958 966 1.000 966 1.104

v-Dokumac›l›k ürünleri 2.724 3.352 3.557 3.478 3.706

vi-Haz›r giyim 6.076 6.697 7.074 6.516 6.586

Deri ve kürkten giyim 347 407 357 308 343

Di¤er giyim eflyas› 5.729 6.289 6.717 6.208 6.243

vii-Di¤er tüketim mallar› 918 1.065 1.132 1.080 1.279

S›hhi tesisat, ›s›tma ve ayd›nlatma malzemeleri 134 137 158 155 167

Mobilyalar 87 91 111 140 178

Seyahat eflyas› 38 40 36 31 34

Ayakkab› 151 209 186 110 114

Mesleki, bilimsel ölçü ve kontrol cihazlar› 39 42 56 108 53

Di¤er tüketim mallar› 468 545 585 596 734

4. D‹ ⁄ER ÜRÜNLER 28 30 22 45 63

TOPLAM 23.224 26.261 26.974 26.587 27.775

Kaynak: DTM.

5. ‹THALATIN MAL GRUPLARINA DA⁄ILIMI

Yat›r›m mal› ithalat›nda düflüfl yat›r›m yapacak müteflebbislerin gelece¤e dönük olumsuz

beklentileri oldu¤unu gösterir. 2001 deki düflüfl bu aç›dan önemlidir. Ara mal› ithalat›ndaki dü-

flüfl ise içinde bulunulan y›lda üretim yeterince yap›lamad›¤› için fazla ara mal› kullan›lmad›-

¤› anlam›na gelir. 2001’de bu kalemde de %20’ye yak›n düflüfl olmufltur. Nitekim ayn› y›l re-

kor seviyede üretim ve büyüme h›z› düflüflü yaflanm›flt›r. (Tablo 6.10.)

Tablo 6.10. Türkiye’nin ‹thalat›n›n Mal Gruplar›na Göre Da¤›l›m›

(1994-2001) (Milyar Dolar).

Kaynak: DTM.

Tüketim mal› ithalat›nda da 2001 y›l›nda düflüfl kaydedilmifltir.

Türkiye’nin ithalat›nda yat›r›m, ara ve tüketim mallar›n›n s›rayla %17-20, %65-79 ve %10-13

civar›nda paylar› bulunmaktad›r. ‹thal ürünlerinin daha detayl› bir dökümü Tablo 6.11.’de gös-

terilmifltir. Toplam›n %80 kadar›n› temsil eden bu fas›llara göre en büyük pay aralar›nda pet-

rolün de oldu¤u mineral yak›t-ya¤ grubuna aittir (8.4 milyar $) Kazan, alet, makinalar 2. elekt-

rikli makinalar 3. motorlu tafl›tlar 4. demir ve çelik 5. s›rada gelmektedir.

Tablo 6.11. Türkiye’nin ‹thalat›nda ‹lk 20 Fas›l.

- 101 -

Yat›r›m Ara Mal› TüketimY›l De¤er Pay (%) De¤. (%) De¤er Pay (%) De¤.(%) De¤er Pay (%) De¤. (%) Toplam

1994 5.319 22.9 16.536 71.1 1.416 6.1 23.2711995 8.215 23.0 54.4 25.037 70.1 51.4 2.456 6.9 73.4 35.7071996 10.624 24.4 29.3 28.737 65.9 14.8 4.266 9.8 73.7 43.6271997 11.352 23.4 6.9 31.871 65.6 10.9 5.335 11.0 25.0 48.5591998 11.027 24.0 -2.9 29.560 64.4 -7.3 5.320 11.6 -0.3 45.9071999 8.729 21.5 -20.8 26.553 65.3 -10.2 5.063 12.4 -4.8 40.6722000 11.341 20.8 29.9 35.710 65.5 34.5 7.220 13.2 42.6 54.5032001 7.087 16.8 -38.6 28.931 69.9 -19.0 4.088 9.9 -43.4 41.399

YILLIKFas›llar 1997 1998 1999 2000 200127 Mineral Yak›t, Mineral Ya¤. Müstahzarlar›, Mumlar 6.068.315 4.509.461 5.377.189 9.540.584 8.339.36684 Nükleer Reaktörler, Kazan; Mak.Cih., Aletler, Parç. 9.157.152 8.928.235 6.390.293 7.826.275 6.306.56085 Elektrikli Makina ve Cihazlar, Aksam ve Parçalar› 3.849.262 4.402.215 5.097.838 6.103.664 3.633.63287 Motorlu Kara Tafl›t., Traktör, Bisiklet, Motosiklet v.b. 4.105.136 3.727.578 3.094.421 5.466.837 1.827.05472 Demir ve Çelik 2.961.989 2.769.416 2.055.978 2.778.433 1.797.36739 Plastik ve Plastikten Mamul Eflya 1.926.519 1.943.015 1.806.432 2.179.477 1.733.42629 Organik Kimyasal Müstahzarlar 1.703.818 1.626.640 1.626.151 2.036.010 1.624.31930 Eczac›l›k Ürünleri 550.547 720.403 858.441 1.034.747 1.087.80890 Optik, Foto¤., Sinema, Ölçü, Kontrol, Ayar Cih.T›bbi Alet. 1.078.413 1.144.723 1.027.386 1.242.464 953.08452 Pamuk, Pamuk ‹pli¤i, Pamuklu Mensucat 1.044.822 994.752 671.387 1.079.791 950.07073 Demir ve Çelikten Eflya 761.441 649.050 486.042 705.256 844.63048 Ka¤›t, Karton; Ka¤›t Hamurundan Ka¤›t, Karton Eflya 708.996 719.259 744.577 940.686 653.71354 Dokumaya Elveriflli Suni ve Sentetik Lifler 711.069 781.932 639.814 694.911 566.71155 Sentetik ve Suni Devams›z Lifler 675.932 640.703 552.591 665.157 549.67632 Debagat, Boyac›l›kta Kull.Hülasa, Boya, Macun, Sak›z. 703.574 669.507 585.075 613.768 491.95038 Muhtelif Kimyasal Maddeler 538.286 549.972 505.460 492.031 470.74641 Ham Postlar, Deriler (Kürk Hariç) ve Köseleler 784.869 513.612 195.381 382.701 427.27276 Aluminyum ve Aluminyum Eflya 519.007 503.359 472.241 548.245 417.91240 Kauçuk ve Kauçuktan Eflya 486.498 483.389 423.336 537.654 365.08728 ‹norg.Kimyasal Müstahsallar, Org., ‹norg.Bileflikler 419.094 350.777 406.206 451.025 356.118

TOPLAM 38.754.739 36.627.998 33.016.239 45.319.716 33.396.501GENEL ‹THALAT 48.558.721 45.921.392 40.671.272 54.502.821 41.399.083GENEL ‹THALAT ‹Ç‹NDEK‹ PAYI (%) 80,2 80,4 81,9 84,2 80,7

Kaynak: DTM.

Türkiye’nin ithalat›n› ara, yat›r›m ve tüketim mal› gruplar› ile önde gelen

mal fas›llar› aç›s›ndan yorumlay›n›z.

6. DIfi T‹CARET HADLER‹

D›fl ticarette pahal› sat›p ucuza almak d›fl ticaret hadlerini lehe geliflti¤i ve ülkesi al›flveriflte

kazançl› ç›kt›¤› bir durum iflaret eder. Tersi ise olumsuzdur.

Türkiye’nin 1995’ten itibaren d›fl ticaret hadlerinin gösterildi¤i Tablo 6.12.’de genel olarak

hadlerin 1998’e kadar lehte geliflti¤ini 1999 ‘da bir miktar düflüfl oldu¤unu görüyoruz. Bu dü-

flüfl 2000’de de sürmüfl ve 100’ün alt›na inilmifltir. 2001’de ise düflüfl 90’lar›n bile alt›na dü-

flebilecek boyutlara varm›flt›r.

1995-1999’da çeflitli mal gruplar›na göre ülkenin d›fl ticaret hadlerinden ne ölçüde kazanç-

l›/zararl› ç›kt›¤› incelendi¤inde; tütün, orman ürünleri, a¤aç ürünleri, kimyasallar ulafl›m araç-

lar›, mobilya, tar›m ve hayvanc›l›k ürünlerinde kazançl›, madenlerde, giyim eflyas›nda, bas›n-

yay›n malzemeleri, metal eflyada ise zararl› ç›kt›¤› görülmektedir.

Tablo 6.12. D›fl Ticaret Hadleri (1995-1999).

- 102 -

1995 1996 1997 1998 1999Genel 96.4 98.1 102.4 102.4 101.0

A- Tar›m ve Ormanc›l›k 79.4 86.3 104.3 116.1 128.001 Tar›m ve Hayvanc›l›k 77.9 84.9 103.1 114.7 126.102 Ormanc›l›k ve Tomrukçuluk 97.1 101.8 103.2 110.5 136.6

C- Madencilik ve Taflocakç›l›¤› 96.9 82.2 85.1 110.0 87.713 Metal Cevherleri 85.6 96.6 93.0 84.1 88.114 Taflocakç›l›¤› ve Di¤er Madencilik 104.9 96.1 86.9 86.1 88.9

D- ‹malat 97.7 101.5 103.9 98.8 99.715 G›da Ürünleri ve ‹çecek 98.8 103.2 95.3 86.6 102.016 Tütün Ürünleri 100.9 118.6 134.6 128.7 143.117 Tekstil Ürünleri 107.5 111.2 104.0 101.9 102.418 Giyim Eflyas› 89.0 115.5 95.0 78.9 79.019 Dabaklanm›fl Deri, Bavul, El Çantas›, Saraciye ve Ayakkab› 95.8 82.5 74.3 60.2 69.320 A¤aç ve Mantar Ürünleri (Mobilya Hariç) has›r vb. Örülerek Yap›lan 101.6 91.7 112.3 109.3 127.121 Ka¤›t ve Ka¤›t Ürünleri 86.4 102.3 93.7 89.5 99.422 Bas›m ve Yay›m; Plak, Kaset vb. 109.9 89.7 70.6 73.3 70.023 Kok Kömürü Rafine Edilmifl Petrol Ürünleri ve Nükleer Yak›tlar 92.1 83.8 68.0 109.2 114.924 Kimyasal Madde ve Ürünler 91.2 95.3 104.6 101.9 100.025 Plastik ve Kauçuk Ürünleri 93.7 90.3 96.4 89.8 88.626 Metalik Olmayan Di¤er Mineral Ürünler 100.4 90.9 105.6 91.1 78.127 Ana Metal Sanayi 93.7 96.1 101.3 99.5 95.128 Metal Eflya Sanayi (Makine ve Teçhizat› Hariç) 107.1 106.8 104.2 90.3 77.729 Baflka Yerde S›n›fland›r›lmam›fl Makine ve Teçhizat 93.7 101.4 112.3 103.0 99.130 Büro, Muhasebe ve Bilgi ‹flleme Makineleri 84.2 116.0 108.8 97.2 75.931 Baflka Yerde S›n›fland›r›lmam›fl Elektrikli Makine ve Cihazlar 99.7 103.9 94.2 75.8 97.132 Radyo, Televizyon, Haberleflme Teçhizat› ve Cihazlar› 93.0 93.2 95.9 110.0 96.133 T›bbi Hassas Optik Aletler ve Saat 109.6 144.2 135.7 120.0 104.834 Motorlu Kara Tafl›t› ve Römorklar 101.8 99.2 102.0 103.3 106.535 Di¤er Ulafl›m Araçlar› 67.4 110.7 128.9 123.5 136.436 Mobilya 105.0 151.0 143.1 114.2 127.6

Kaynak: D‹E.

B

2001 y›l›nda ihracat fiyat endeksinde bir iyileflme görülmektedir. Bununla beraber ithalat fiyat-

lar›nda daha büyük bir art›fl görülmekte, dolay›s›yla d›fl ticaret hadleri aleyhimize geliflmekte-

dir (Tabloda bu bilgi yoktur).

Türkiye’nin d›fl ticaret hadleri son y›llar›nda nas›l bir geliflim göstermifltir?

Globalleflen dünyam›zda, ülkelerin birbirleriyle yapt›¤› ticaret anlaflmalar›yla birlikte, Türkiye

de dünya ticaretinde önemli bir yere gelmektedir. Burada dikkat edilmesi gereken nokta ihra-

cat›n ülkelere da¤›l›m›d›r. Burada iki ana grup olan OECD ülkeleri ve OECD üyesi olmayan

ülkelere da¤›l›m önemlidir.

Ayr›ca ihracat›n mal gruplar›na da¤›l›m›na bakt›¤›m›zda, daha çok Türkiye’nin tüketim mal›

ihraç etti¤i anlafl›lmaktad›r.

‹thalat›n mal gruplar›na göre da¤›l›m›na bakt›¤›m›zda ise yat›r›m, ara ve tüketim mallar› s›ra-

s›yla birbirini takip etmektedir. A¤›rl›k ara mal›ndad›r. Sonra, yat›r›m ve tüketim mallar› gel-

mektedir. D›fl ticaretle ilgili de¤erlendirmelerde ülkenin d›fl ticaret hadlerine de bak›lmas› ge-

rekir. Türkiye 1998 y›l›na kadar pahal› sat›p ucuza alarak d›fl ticaret hadlerini lehe gelifltirdi¤i

halde, 1998 y›l›ndan itibaren hadler düflüfle geçmifltir.

1. Türkiye’nin ithalat›n›n dünya ticaret hacmi içindeki pay› hangi y›lda, en yüksek de¤erine

ulaflm›flt›r?

A) 2001’de

B) 1997’de

C) 1998’de

D) 1996’da

E) 1980’de

- 103 -

Özet

De¤erlendirme Sorular ›

2. Afla¤›daki ülkelerden hangisi ihracat›m›zda ilk on ülke aras›nda yer almaz?

A) Almanya

B) ABD

C) ‹talya

D) ‹ngiltere

E) ‹sveç

3. Türkiye ihracat›nda kaç bin çeflit mal ihraç etmektedir?

A) 10 bin

B) 11 bin

C) 12 bin

D) 13 bin

E) 20 bin

4. Türkiye’nin ithalat›nda yat›r›m mallar›n›n pay› nedir?

A) % 17-20

B) % 10-13

C) % 9-11

D) % 6-10

E) % 20-23

5. 1995-1999 y›llar›nda ülkemizde çeflitli mal gruplar›na göre d›fl ticaret hadleri aç›s›ndan

hangi ürünlerde zararl› ç›k›lm›flt›r?

A) Orman -a¤aç ürünleri

B) Kimyasallar

C) Tar›m ve hayvanc›l›k

D) Radyo TV Haberleflme Teçhizat› ve Cihazlar›

E) Metal eflya

‹hracat : Bir ülkeden baflka ülkeye mal ç›kar›p sat›lmas› veya ülke içinde üretilmifl malla-

r›n d›flar›ya transfer edilmesidir.

‹thalat : Herhangi bir mal veya emtian›n yabanc› piyasalardan yurda sokulmas›.

- 104 -

Sözlük ve Kavramlar Dizini

ASKON. Ekonomik Rapor 2001, ‹stanbul, 2001.

D‹E. D›fl Ticaret ‹statistikleri 2001, Ankara, 2001

DPT. Türkiyenin D›fl Ekonomik ‹liflkileri, 8. Befl Y›ll›k Kalk›nma Plan›, Özel ‹htisas Komis-

yonu Raporu, Ankara, 2000.

Maliye Bakanl›¤›. Y›ll›k Ekonomik Rapor, Ankara, 2000.

- 105 -

Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar

Bu üniteyi çal›flt›ktan sonra,

■ D›fl ekonomi politikas›n›n iktisat politikas› içindeki yerini, önemini ve amaçlar›n›,

■ En önemli d›fl ekonomi politikas› araçlar›ndan biri olan gümrük tarifelerinin özelliklerini ve

Türkiye uygulamas›n› temel bilgiler düzeyinde ö¤renmifl olacaks›n›z.

■ ‹ktisat Politikas› ‹çinde D›fl Ekonomi Politikas›n›n Yeri

■ D›fl Ekonomi Politikas›n›n Amaçlar›

■ Gümrük Tarifeleri

■ Türkiye’de Gümrük Vergileri

■ Özet

■ De¤erlendirme Sorular›

■ Sözlük ve Kavramlar Dizini

■ Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar

Bu üniteyi daha iyi kavrayabilmek için,

■ Bir sonraki ünitede yer alan tarife d›fl› d›fl ekonomi politikas› araçlar› ve GATT/DTÖ politi-

kalar› ile bütünleflik olarak çal›flman›z›,

■ Yan›s›ra, 10. ünitede yer alan Bölgesel Ekonomik Birleflme türlerinden serbest ticaret böl-

geleri ve gümrük birli¤iyle efl zamanl› olarak çal›flman›z› öneririz.

ÜN‹TE7D›fl Ekonomi Politikas› ve

Gümrük Tarifeleri

Amaçlar

‹ç indeki ler

Öneri ler

1. ‹KT‹SAT POL‹T‹KASI ‹Ç‹NDE DIfi EKONOM‹ POL‹T‹KASININ YER‹

Bilindi¤i gibi iktisat (ekonomi) politikas›, devletin belli ekonomik amaçlara ulaflmak için ald›¤›

kararlar ve yapt›¤› davran›fllard›r. Örne¤in ekonomik amaç kalk›nma h›z›n› artt›rmak olsun.

Bu amaca ulaflabilmek için yat›r›mlarda vergi indirimi ve muafiyetine gidilebilir. Bu ise yürütü-

len iktisat politikas›n›n bir arac› olarak vergi oranlar›n›n kullan›ld›¤›n› gösterir. Asl›nda sonuç-

ta iktisat politikas›n›n bir arac› olan vergi oranlar›; ayn› zaman da do¤rudan do¤ruya bir ma-

liye politikas› arac›d›r.

Bu noktada iktisat politikas›n›n temelde üç taraf oldu¤undan sözedebiliriz. Maliye Politikas›,

para politikas› ve d›fl ekonomi politikas›. Her bir politikan›n da kendine özgü araçlar› vard›r.

Örne¤in maliye politikas› yürütülürken gelir vergisi, kurumlar vergisi ve katma de¤er vergisi

oranlar› ile bütçe harcamalar› gibi araçlarda artt›r›c› veya azalt›c› yönde tedbirler al›narak be-

lirli ekonomik amaçlara (enflasyonu düflürmek, iflsizli¤i azaltmak, üretimi artt›rmak, bütçe

aç›klar›n› azaltmak gibi) ulafl›lmaya çal›fl›l›r.

Para politikas›n›n araçlar›ndan olan çeflitli türdeki faiz oranlar›, emisyon hacmi (yeni bir de-

¤er olarak ilk defa piyasaya sunulan banknot, tahvil, bono, hisse senedi miktar›), mevduat

karfl›l›k oranlar› (ticari bankalar›n toplad›klar› mevduattan zorunlu olarak merkez bankas›nda

bloke bir hesapta tutmak üzere ay›rd›klar› k›s›m) vb. kullan›larak devlet belirli amaçlar›na

ulaflmaya çal›fl›r. Bu amaçlar aras›nda fiyat istikrar›n› sa¤lamak, yat›r›mlar› artt›rmak, borç-

lanma maliyetlerini düflürmek vb say›labilir. Asl›nda bunlar›n hepsi sonuçta ve ayn› zamanda

iktisat politikas›n›n da amaçlar›d›r. Ancak iktisat politikas›n›n amaçlar›na ulaflmada iktisat po-

litikas›n›n bir alt türü olan para politikas› araçlar›ndan yararlan›lm›fl olmaktad›r.

Benzer flekilde iktisat politikas› yürütülürken iktisat politikas›n›n bir alt kolu olan d›fl ekonomi

politikas› araçlar›ndan da yararlan›labilir. Gümrük tarifeleri, ihracat teflvikleri, teknik standart-

lar, döviz kuru politikas› gibi bir çok d›fl ekonomi politikas› arac› kullan›larak belirli amaçlara

var›lmak istenebilir. Bu amaçlar aras›nda cari ifllemler aç›klar›n› azaltmak, döviz gelirlirini art-

t›rmak, d›fl borçlar› azaltmak, yerli sanayii korumak, rekabetçi bir s›nai yap›lanmay› sa¤lamak

vb. say›labilir. Bunlar ayn› zamanda hem d›fl ekonomi politikas›n›n hem de genel iktisat poli-

tikas›n›n amaçlar› olarak kabul edilir.

Önemli olan iktisat politikas›n›n amaçlar› ile kullan›lan para, maliye ve d›fl ekonomi politikas›

araçlar› aras›nda bir uyum olmas›d›r. Örne¤in iktisat politikas› amac› yat›r›mlar› artt›rmak ol-

sun. Bu amaca uygun bir maliye politikas› arac› yat›r›mc›lara yönelik vergi oranlar›n› düflür-

mek olabilir. Bu amaca uygun bir para politikas› arac› yat›r›mc›lara yönelik kredileri miktar ola-

rak artt›rmak ve bunlara iliflkin faiz oranlar›n› düflürmek olabilir. Çünkü bunlar sonuçta yat›-

r›mlar› artt›r›r. Ancak bir d›fl ekonomi politikas› arac› olan yabanc› sermaye yat›r›mc›lar›na yö-

nelik teflvikleri azalt›c› bir karar al›n›rsa yat›r›mlar azalaca¤› için bu karar hem izlenen iktisat

politikas›n›n amac›na ters düfler hem de para, maliye ve d›fl ekonomi politikalar› aras›nda

uyumsuzluk oldu¤unu gösterir. Bu tür çeliflkilere düflülmemesi gerekir.

- 107 -

D›fl ekonomi politikas› nedir? Di¤er iktisat politikas› türleri içindeki yerinedir.

2. DIfi EKONOM‹ POL‹T‹KASININ AMAÇLARI

D›fl ekonomi politikas›n›n amaçlar› nelerdir? sorusunun cevab› verilirken pek çok amaç say›-

labilir. Ancak bunlar›n ço¤u nihai (son) amaç de¤ildir. Ara amaç niteli¤indedir. Örne¤in ihra-

cat› artt›rmak ilk bak›flta nihai bir amaç gibi görülse de d›fl ödemeler dengesi sorunu yaflayan

veya d›fl borç servisleri çok yükselmifl d›fl kaynak s›k›nt›s› yaflayan bir ülke söz konusu ise

sa¤l›kl› ve düflük maliyetli döviz girdisi sa¤layarak ekonominin d›fl dengesini kurma nihai

amac›na ulaflmadan bir ara durak olarak nitelendirilebilir.

Bir baflka örnek verirsek, bir ülkede gümrük vergileri indirilmifl, ithalat artm›fl olsun. Peki ni-

hai amaç ithalat›n artt›r›lmas› m›d›r? Yoksa yerli üreticileri ithal ürünlerin rekabetine açarak

daha verimli çal›flmaya zorlamak m›d›r? Muhtemelen ikincisidir.

D›fl ekonomi politikas›n›n nihai olma niteli¤i tafl›yan baz› temel amaçlar› say›labilir. Bunlar› flu

flekilde belirtebiliriz:

■ Ekonomik Kalk›nmay› Sa¤lama

fiüphesiz kalk›nm›fl (geliflmifl) bir ülke olma her ülke için ve her zaman geçerli bir nihai he-

deftir. Ancak as›l tart›flma bu hedefe ulaflmak için hangi araçlar›n hangi sürelerle ve ne yön-

de kullan›lmas› gerekti¤i konusunda ç›kmaktad›r.

■ ‹ç Ekonomik ‹stikrar› Sa¤lama

‹ç ekonomik istikrar› bozan enflasyon, iflsizlik, durgunluk, bütçe aç›klar› gibi sorunlar› aflma,

üzerinde tam bir uzlaflma sa¤land›¤› söylenebilecek bir d›fl ekonomi politikas› araçd›r.

■ D›fl Rekabetten Korunma

Yukar›da say›lan ilk iki amaç gibi her zaman üzerinde uzlafl›lan bir amaç de¤ildir. Genellikle

az geliflmifl ülkelerde yeni sanayilerin kurulma döneminde belirli bir süre için böyle bir amaç

benimsenebilir. Ancak zamanla tam tersine d›fl rekabete aç›lma fleklinde bir amaç da güdü-

lebilir.

■ Otorfli (Kendi kendine yeterli olma)

Günümüzde say›lar› çok az olan bir iki ülke (Kuzey Kore gibi) d›fl›nda art›k hiçbir ülkenin be-

nimsemedi¤i bir amaçt›r. Ancak geçmiflte çok yayg›n olarak kendi kendine yeterli olma anla-

y›fl› ile karfl›lafl›ld›¤›n› belirtebiliriz.

- 108 -

D›fl ticaretin nedenlerini aç›klayan teorilerde de kan›tland›¤› üzere her mal› kendisi üretip tü-

ketmeye çal›flan bir ülke d›fl ticarete aç›lan bir ülkeye k›yasla dezavantajl› durumdad›r. Bu tür

ülkelerde tüketim üretimle s›n›rl›d›r ve üretime uymak zorundad›r. Üretim az fiyatlar yüksek,

kalite düflükse tüketicinin yapac›¤› hiçbirfley yoktur. ‹steklerinden vazgeçmeyi ö¤renecektir

veya ya az olan üretimi sat›n alabilmek için kuyru¤a girecek ya da yüksek bedel ödeyerek ka-

raborsadan vb. yollardan sa¤lamaya çal›flacakt›r. Aksine d›fla aç›lan ülkelerde üretti¤inden

daha fazlas›n› ithalat sayesinde tüketebilen ve bunu sa¤lamak için baz› ürünlerde ihtisasla-

fl›p tüketti¤inden daha fazlas›n› üretip fazlay› d›fla satan (ihracat yapan) bir ekonomi ile kar-

fl› karfl›ya gelinir.

■ Baz› Siyasi ve Sosyal Hedeflere Ulaflma

Bazen izlenen d›fl ekonomi politikas› bir ülkeye ambargo uygulama veya ürünlerini boykot et-

me ya da baflka bir ülkeye de tercihli tarifeler uygulama, özel kolayl›klar sa¤lama fleklinde or-

taya ç›kabilir. Bu durumun nedeni bu ülkelerle olan siyasi iliflkilerdir. Bazen de uluslararas›

toplumun alm›fl oldu¤u karara kat›l›m›n gere¤idir.

Sosyal hedefler denilince belirli üretim gruplar›na (çifçilere, esnafa, ifl çevrelerine vb) yönelik

amaçlar anlafl›lmal›d›r.

D›fl ekonomi politikas›n›n baflka amaçlar› nelerdir? Aç›klay›n›z.

D›fl ekonomi politikas› yürütülürken öngörülen amaçlara ulaflmada kullan›lan çeflitli araçlar

vard›r. D›fl ekonomi politikas›n›n tüm araçlar› içersinde en çok bilineni olan gümrük tarifeleri

bu ünitenin bundan sonraki bölümünde tan›t›lacakt›r. Di¤er araçlara ise izleyen ünitede yer

verilmifltir.

3. GÜMRÜK TAR‹FELER‹

3.1. Gümrük Tarifesi ve Türleri

Gümrük hatt›n› geçen mallardan geçifl s›ras›nda al›nan vergileri gösteren cetvele gümrük ta-

rifesi denir. Günümüzde gümrük hatt›n› geçen ihraç mallar›ndan ancak çok istisnai hallerde

vergi al›nd›¤›ndan gümrük tarifeleri ve vergileri terimi uygulamada daha çok ithal edilen mal-

lara konulan vergiler için kullan›lmaktad›r.

Gümrük tarifeleri bir ülkenin kendi iradesiyle ve tek tarafl› olarak konmuflsa “otonom tarife”

ad›n› al›r. En az iki ülke veya daha çok say›da ülke aras›nda uluslararas› anlaflmalarla var›-

lan uzlaflma sonucunda konulan tarifelere ise “sözleflmeli tarife” denir. Bunlar belirli taviz-

ler sonucu konulduklar› için genellikle otonom tarifelere göre daha düflük oranl›d›r.

- 109 -

3.2. Advalorem ve Spesifik Vergiler

Gümrük vergileri konulufl esas›na göre advalorem ve spesifik vergiler olarak ikiye ayr›l›r.

Advalorem vergiler ithal edilen mal›n ülkeye var›fl noktas›ndaki de¤erinin belli bir yüzdesi ola-

rak al›n›r. (%40-%50)

Spesifik vergiler ise ithal edilen mal›n fiziki birimi baz al›narak tahsil edilir. (5000 dolar/adet

gibi).

Advalorem vergiler daha adaletlidir. Oransal oldu¤u için pahal› ürünlerde yüksek, ucuz ürün-

lerde düflüktür. Örne¤in mal›n ülkeye var›fltaki ithal de¤eri 1000 dolarsa %10’luk advalorem

vergi oran› gere¤i 100 dolar gümrük vergisi ödenir. Bu de¤er 5000 dolarsa 5000’in %10’u 500

dolar advalorem vergi ödenir. Spesifik vergide ise ayn› mal›n 1000 dolarl›k cinsi için de 5000

dolarl›k cinsi için de adet bafl›na ayn› vergi (örne¤in 500 dolar/adet) ödenir. Bu durumda ma-

l›n 1000 dolar olan cinsi yerine 5000 dolar olan›n›n ithali ye¤lenecektir. Çünkü her ikisinde de

sonuçta 500 dolar vergi ödenecektir. Ancak 500 dolar 1000 dolarl›k malda yüksek bir vergi-

dir. 5000 dolarl›k maldan ise nispeten önemsiz bir vergidir. Sonuç olarak spesifik vergiler pa-

hal› ürünlerin ithalat›n› cazip k›lar ve teflvik eder ve adaletsizdir. Bununla birlikte fazla türü ol-

mayan standart mallar için konmas› kolay oldu¤u için tercih edilebilir. Uygulanacak ithal mal-

lar›n birkaç istisna d›fl›nda ço¤unda gümrük vergileri advalorem esasl›d›r.

Gümrük tarifesi, otonom tarife, sözleflmeli tarife advalorem vergi ve spe-

sifik vergi kavramlar›n› aç›klay›n›z.

3.3. Kalan Say›s› Aç›s›ndan Gümrük Tarifesi Cetvelleri

Gümrük tarife cetvelleri tek kolonlu olabilece¤i gibi iki, üç kolonlu da olabilir. Tek kolonlu cet-

vellerde her mala ithal edildi¤i ülke gözetilmeksizin tek tip (oranda) tarife uygulan›r.

Çift kolonlu tarife sistemlerinde her mal için iki tarife oran› vard›r. Bunlardan birisi daha dü-

flüktür. Genellikle GATT/DTÖ üyesi ülkelerde bu ikinci tarife oran› kullan›l›r. GATT’a üye ülke-

lerden yap›lan ithalatta daha düflük (tavizli) oran üzerinden gümrük vergisi ödenir.

Üç kolonlu tarife sisteminde yeralan üçüncü kolonda daha da düflük vergi oranlar›n›n yer al-

d›¤› bir üçüncü sütun aç›lm›flt›r. Burada ülkelerin belirli ekonomik birleflme hareketleri ile (AB,

EFTA gibi) olan anlaflmalar gere¤i bu ülkelerden ithalatta uygulanacak olan gümrük vergisi

oranlar› gösterilir. Bu durumda örne¤in bir A firmas› bir X mal›n› Kuzey Kore (GATT’a üye de-

¤il)’den ithal ederse %40, Norveç’ten ithal ederse (GATT’a üye) %30, AB’den ithal ederse

(gümrük birli¤i nedeniyle s›nai ürünlerde gümrük vergileri 0’d›r) %0 gümrük vergisi ödeyecek-

tir. Her üç oran da üç kolonluda gösterilmifltir.

- 110 -

Kolon say›s› aç›s›ndan gümrük tarife cetvelleri kaç türlüdür?

3.4. S›n›fland›rma Sistemati¤i Aç›s›ndan Gümrük Tarifeleri

Gümrü¤e tabi eflyan›n yaln›z isimle tan›mlanmas› uluslararas› ticarette büyük sorunlar yara-

tabilir. Çünkü en basit bir mal›n dahi birçok çeflidi vard›r. Bir tar›msal ürünün bu¤day›n dahi

biçok çeflidi vard›r. Bir tar›msal ürünün bu¤day›n dahi birçok çeflidi vard›r. Otomobilin motor

hacmi gibi bir kriter baz al›nsa bunun daha de¤iflik türleri vard›r. Bunlar herzaman belirtilme-

yebilir ve sonuçta A ürünü ithal ediyorum derken belge üzerinde B ürünü ithal edilmifl gözü-

kebilir. Ayr›ca dillerin birden fazla anlama gelen sözcükleri nedeniyle amaçlanmayan ürünler

gümrü¤e kadar gelebilir. Bu gibi durumlarla bazen kasti olarak da karfl›lafl›labilir. Dolay›s›yla

uluslararas› ticarette ihtilaflar, zaman ve para kay›plar› ortaya ç›kabilir.

Yukar›da ifade edilen durumlarla karfl›laflmamak için uluslararas› ticarete konu olan mallar›n

belirli sistematiklere göre s›n›fland›r›lmas›n›n yap›lmas› ve bu sistemati¤e göre ana fas›llara

ba¤l› mal ve mal gruplar›n›n tek tek tan›mlar› yap›l›p kodlara ba¤lanmas› gerekir. Belirli say›-

sal kodlarla ifade edilen mallar›n tan›mlar› da belli oldu¤u için anlaflmazl›k ihtimali ortada kal-

kar. Mallara iliflkin bu say›sal kodlara “gümrük tarife pozisyonu” denir.

Geçmiflte dünyada birden fazla s›n›fland›rma sistemati¤i kullan›lmaktayd›. Ancak günümüz-

de GATT bünyesindeki Tokyo Turu’na kat›lan ve 1983’te Armonize Mal Tan›m› ve Kodlam Sis-

temi Hakk›nda Uluslararas› Sözleflmeyi (Armonize Sistem) imzalayan ülkeler 1988’den itiba-

ren sistemin yürürlü¤e girmesiyle ortak s›nfland›rma sistemine geçmifllerdir.

Bu sistemde ülkeler kendi sistematiklerinde en az alt› say›sal kodta (Gümrük tarife pozisyo-

nunda) mal s›n›fland›r›lmas› açmak zorundad›r.

Gümrük tarifelerinde s›n›fland›rma sistemati¤ine niçin ihtiyaç vard›r?

3.5. Gümrük Tarifelerinin Ekonomik Etkileri

Gümrük tarifelerinin konulmas›n›n global de¤il fakat tek tek tarife konulan mal (veya sektör)

baz›nda ortaya ç›kan ekonomik etkilerinden bafll›calar› afla¤›da ele al›nacakt›r. Bu etkiler;

devlete gelir sa¤lay›c›, tüketici refah›n› azalt›c›, üreticiyi koruyucu ve gelirin yeniden da¤›t›m›-

n› sa¤lay›c› etkiler olarak ortaya ç›kmaktad›r.

- 111 -

3.5.1. Devlete Gelir Sa¤lay›c› Etki

Gümrük tarifeleri konulmas›n›n nedenleri aras›nda en bilineni ve eskisi devlete gelir sa¤lama-

d›r. Bu neden ayn› zamanda gümrük tariflerinin ekonomik etkilerinden birini de oluflturmakta-

d›r. Ancak bu amaç günümüzde giderek önemini yitirmektedir. Çünkü tarifelerinin konulmas›-

n›n veya yükseltilmesinin her zaman belirlendi¤i gibi devlet gelirlerini artt›ramad›¤› bazen ta-

rife indirimlerinin ithalat› artt›rarak gümrük vergisi tahsilat›n› artt›rd›¤› bilinmektedir. Asl›nda

zorunlu mal niteli¤i tafl›yan ürünlerin ithalat›nda gümrük vergilerinin artt›r›lmas› talebi fazla

k›smayaca¤› için devlet gelirlerini gerçekten artt›r›rken, lüks veya alternatifi olan mallarda

gümrük vergilerinin artt›r›lmas› tüketicinin bu mallardan vazgeçmesi sonucunu do¤urabilmek-

te, bu da devlet gelirlerini azaltabilmektedir. Tarifelerle oynayarak her zaman devletin gelirle-

rinin artmayabilece¤i görüflüne hakl›l›k kazand›ran bir di¤er neden ise tarife konulan ülkele-

rin misillemelerde bulunabilme riskidir. Çünkü mallar›na tarife konulan ülke de ilgili ülkenin

mallar›na tarife koyma teflebbüsünde bulunabilir.

3.5.2. Tüketici Refah›n› Azalt›c› Etki

Gümrük tarifelerinin konulmas› veya artt›r›lmas› sonucunda ortaya ç›kan bir di¤er ekonomik

etki tüketici refah›n›n azalmas›d›r. Tüketiciler sat›n ald›klar› her birim malda tarife oran› kadar

fazla ödeme yapmak zorunda kald›klar› için taleplerini geri çekmek zorunda kalabilirler. Böy-

lelikle daha az tüketmek ve daha az fayda sa¤lamak durumunda kal›rlar.

Gümrük tarifelerinin devlete gelir sa¤lay›c› ve tüketici refah›n› azalt›c› et-

kilerini aç›klay›n›z.

3.5.3. Üreticiyi Koruyucu Etki

Günümüzde Gümrük tarifeleri konulmas› sonucunda ortaya ç›kan en önemli ekonomik etki

olarak “koruma etkisi” üzerinde durulmaktad›r. Koruma nominal ve reel koruma olarak iki alt

bafll›k alt›na incelenebilir.

3.5.3.1. Nominal Koruma

Üreticiyi nominal koruma etkisi, yurt içinde üretilen mala benzer veya ayn›s› olan ithal tarife

konulmas› sonucunda pahalanan yabanc› mallara karfl›n ayn› veya benzeri yerli mallar›n sa-

t›fllar›n›n artmas› fleklinde kendini gösterir. Yerli üreticiler tarife oranlar› ölçüsünde yükselen

gümrük duvarlar›n›n arkas›nda daha rahat ve d›fl rekabetten uzak üretim ve sat›fl yapma im-

kan›na kavuflurlar. Bu durum uzun süre devam ederse hantal, rekabetten uzak, ve kalitesiz

üretime yol açabilir. Böyle bir ürün portföyüne sahip iflletmelerin d›fl piyasalarda da baflar›l›

olmas› zordur. Çünkü ihracatta baflar›n›n ilk flart› fiyat ve kalite aç›s›ndan rekabet edebilir

- 112 -

ürün üretmek ve bunu hep sürdürebilmektedir. Nas›l olsa fazla rakip yok diye iç pazarda ye-

ni ürün yeni model çal›flmas›n› bile yeterince yapmayan iflletmeler, uluslararas› piyasalarda

her y›l yeni model ve tasar›mlar›n› yo¤un rekabet ortam› içinde tan›tan rakip firmalarla nas›l

bafledebileceklerdir?

Bununla birlikte koruma, makul düzeyde ve geçici süre ile yap›ld›¤› taktirde bir ölçü savunu-

labilir. Bu konuda yeni kurulan yavru (genç) sanayilerin pazarda tutunabilmeleri aflamas›na

gelinceye kadar bir miktar korunmas› gerekti¤i konusunda görüfller vard›r.

3.5.3.2. Etken (Reel) Koruma

Gümrük tarifelerinin koruma etkisi ölçümlenmiflken yaln›z nihai (son) mal›n ithalat›ndaki güm-

rük vergisi oran›na bak›lmas› do¤ru de¤ildir. Asl›nda bu sadece nominal koruma oran›n› gös-

terir. Gerçek, koruma oran› ise daha farkl› bir de¤erde (reel) olabilir. Gerçek koruma oran›n›

bulabilmek için korunan yerli sanayiin üretiminde kulland›¤› ithal girdilerin oransal pay› ve

bunlar üzerindeki tarife oranlar›n›n da dikkate al›nmas› gerekir. Bu durumda tek bir ithal girdi

kullanan yerli üreticinin üretiminde ithal girdi tutar›n›n toplam üretim maliyeti içindeki pay› “a”,

bu girdinin yurt d›fl›ndan ithal edilmesi durumunda üzerindeki gümrük tarife oran› “r”, yerli üre-

ticinin üretti¤i ürün nihai (son) haldeyken yurt d›fl›ndan ithal edildi¤inde uygulanacak gümrük

tarife oran› (nominal koruma oran›) “t” iken, etken (reel) koruma oran›:

formülünden hesap edilir.

Örne¤in, otomobil ithalat›nda uygulanan gümrük vergi oran› %50 olsun. Bu oran nominal ko-

ruma oran›d›r. Ancak gerçek koruma oran› de¤ildir. Bunu hesap edebilmek için otomobil üre-

timinde kullan›lan ithal girdilerin pay›n› (a) ve bunlar üzerindeki gümrük tarife oranlar›n›n (r)

bilinmesi gerekir. Kolaylaflt›r›c› bir varsay›mla tek bir ithal girdi kullan›ld›¤›n› ve bu girdinin

üretim de¤eri içinde %20’lik bir paya sahip oldu¤unu üzerindeki tarife oran›n›n ise %0 oldu-

¤unu (yani gümrüksüz) kabul edelim. Bu durum da; t=0.50 a=0.20 r= 0’d›r.

Etken koruma oran› veya ya da %62.5 olarak hesaplanm›fl oldu. O halde ithal

girdilere düflük (0) gümrük vergisi uygulamak asl›nda nihai ürünün imalatç›lar›n›n daha fazla

korunma s›na (%62,5 > % 50) yol açmaktad›r diyebiliriz.

6251000

6251000

e = t - ar1 - a

= 0.50 - (0.20) (0)1 - 0.20

= 0.500.80

= 0.625

e = t - ar1 - a

- 113 -

‹thal girdinin önemi daha fazla (Örne¤in a=0.50) olsayd›

yani etken koruma oran› %100 olurdu. O halde etken koruma; “t” artt›kça, “a” artt›kça ve “r”

azald›kça artar diyebiliriz.

Birden fazla ithal girdi kullanan imalatç›lar için etken koruma oran›;

Di¤er bir ifadeyle,

’dir.

Bir örnek verelim. Nihai mal olarak ithal edildi¤inde üzerinde %40 gümrük vergisi olan bir ürü-

nün üretiminde kullan›lan iki ithal girdinin ürün de¤eri içindeki paylar› %10 ve %20, bunlar

üzerindeki tarife oranlar› ise %0 ve %10’dur. Bu mal›n gerçek koruma oran› nedir?

t=0.40, a1=0.10, a2=0.20, r1=0, r2=0.10 olup

Böylece mal›n gerçek koruma oran› %40 de¤il %54.3 olarak bulunur.

Uygulamada gerçek koruma oranlar›, nominal koruma oran›ndan genellikle daha yüksektir.

Bu konuda bir fikir vermek üzere afla¤›daki tablo verilmifltir.

Tablo 7.1. Nominal ve Etken Koruma Oranlar› (1983).

Tablo biraz eski tarihli de olsa en yüksek koruma oranlar›n›n etken koruma oranlar›nda oldu-

¤u konusunda bir fikir vermektedir. Tablo da sektör baz›nda en fazla koruman›n g›da, içki, tü-

e = t - (a1 r1 + a2 r2 + ... an rn)1 - ( a1 + a2 + ... an )

e =t - a i r i∑

i - 1

n

1 - a i∑i = 1

n

e = t - ar1 - a

= 0.50 - (0) (0.20)1 - 0.50

= 1

- 114 -

e =0.40 - (0.10) (0) + (0.20) (0.10)

1 - (0.10 + 0.20)

e = 0.40 - 0.021 - 0.30

= 0.380.70

= 0.543 = % 54.3

Nominal EtkenMal ABD Japonya AB ABD Japonya ABG›da, içki, tütün 4.7 25.4 10.1 10.2 50.3 25.4G‹yim 22.7 13.8 13.4 43.3 42.2 19.3Tekstil 9.2 3.3 7.2 18 -2.4 8.8Mobilya 4.1 5.1 5.6 5.2 10.3 11.3Kimya 2.4 4.8 7.8 3.7 6.4 11.7Demir-Çelik 3.6 2.8 4.7 6.2 4.3 11.6Elektirik makinalar› 4.4 4.3 7.9 6.3 6.7 10.8Tafl›t araçlar› 2.5 1.5 8 1.9 0.1 12.3

tün, giyim eflyas›nda gerçekleflti¤i görülmektedir. AB’nin gerçek koruma oranlar›nda görün-

dü¤ünden daha korumac› bir grup oldu¤una dikkat ediniz.

Daha yeni tarihli bir di¤er istatisti¤e göre GATT’›n 1994’teki Uruguay Roundu’ndan sonra no-

minal tarife oranlar›nda önemli indirimlere gidilmifl ve örne¤in ABD’nin AB’›n ve Japonya’n›n

tekstil ürünlerinde uygulad›¤› oranlar s›rayla %7.5, 6.5 ve 6.0 olmufltur. Bu oranlar giyimde

ise s›rayla 15.2, 10.9 ve 10.2 dir.

Tüm ülkelerin giyim hariç %10’dan yukar›da nominal tarife uygulad›¤› mal grubu kalmad›¤›n›

ifade edersek konu daha iyi anlafl›lm›fl olacakt›r. fiüphesiz reel koruma bu oranlardan biraz

daha yüksektir.

3.5.4. Gelirin Yeniden Da¤›t›m› Etkisi

Gümrük tarifelerinin yurtiçi sanayii koruyucu etkisi yurtiçi üreticilere yaln›z ilave üretim yapma

imkan› sa¤lamaz. Mevcut üretimlerini daha yüksek fiyatla satma imkan› da sa¤lar. Böylece

toplumda ithalat› ikame eden (yerini tutan) üretim yapan ve tarifelerle korunan kesim lehine

bir rant yarat›lm›fl olur. Bunun bir di¤er ifadesi gelir da¤›l›m›nda bu kesim lehine bir dengesiz-

lik yarat›lm›fl olmas›d›r. Bu etkiye gelirin yeniden da¤›t›m etkisi denir.

Gümrük tarifelerinin üreticiyi koruyucu ve gelirin yeniden da¤›t›m›na yol

aç›c› etkilerini aç›klay›n›z.

4. TÜRK‹YE’DE GÜMRÜK VERG‹LER‹

Türkiye’de Cumhuriyetin kuruldu¤u ilk y›llar (1923-1928) hariç 1929’dan bafllayarak 1950 y›-

l›na kadar kontrollü bir ithalat politikas› izlenmifl, gümrükler yerli sanayii korumak için yüksek

tutulmufl, ithalat rejimlerindeki a¤›r k›s›tlamalar nedeniyle baz› zorunlu ara ve yat›r›m mallar›

d›fl›nda ithalat yapmak adeta imkans›z hale gelmifltir.

1950 y›l›ndan itibaren k›sa bir süre daha liberal bir ithalat politikas› izlenmifl ancak 1953’ten

itibaren d›fl ticaret aç›klar›n›n artmas› ile tekrar yavafl yavafl kontrollü sisteme geri dönülmüfl-

tür. Planl› dönemin bafllad›¤› 1963’ten sonra ithalatta s›n›rl› baz› kolayl›klar ve AT ve GATT’la

iliflkiler nedeniyle baz› gümrük indirimleri yap›lm›fl olsa da ekonomik durumun 1980’lere do¤-

ru giderek kötüleflmesi s›n›rlamalar›n da tekrar artmas›na neden olmufltur. Böylece ithalat›

yasak ve izne tabi mallar kural, serbest mallar ise istisna durumuna gelmifltir. Tabii ki ithal

edemedi¤iniz mal›n gümrük vergisini alman›z da mümkün olamamaktayd›. Bu tür kazançlar

kaçakç›lar ve karaborsac›lara kaym›fl durumdayd›. O dönemde resmen yasak veya zor olan

her türlü mal› yasal olmayan ithali yollardan sa¤lamak mümkün olmufltur.

- 115 -

1980 sonras›nda Türkiye daha liberal bir d›fl ticaret, kambiyo ve gümrük politikas› uygulama-

s›na geçmifltir. Bunun sonucunda ithalattaki k›s›tlamalar büyük ölçüde kald›r›lm›fl, istisnai az

say›da mal d›fl›nda yasaklar ve izinler kald›r›lm›flt›r. Bu arada tarife indirimleri devam etmifl-

tir. 1 Ocak 1988’den itibaren Gümrük Tarifelerinin s›n›fland›r›lmas›nda Armonize Sistem’e ge-

çilmifltir.

1980 sonras›nda Türkiye’de ithalatta s›n›rlamalar kald›r›l›p tarifeler indirilirken ortaya ç›kabi-

lecek gelir kay›plar›n› önlemek ve devletin baz› projelerine gelir sa¤lamak gibi amaçlarla ba-

z› fonlar konulmufltur. Ancak bu fonlar ithalatta bürokrasiyi ve maliyetleri artt›r›yor, 1996 ba-

fl›nda AB ile bafllamas› planlanan Gümrük Birli¤ine uyuma engel oluflturuyordu.

Bu nedenle 1993 bafl›ndan itibaren tek bir gümrük vergisi ve tek bir fon (Toplu Konut Fonu)

d›fl›ndaki tüm tarife benzeri resimler, harçlar, vergiler, fonlar kald›r›lm›flt›r.

1 Ocak 1996’da AB ile gümrük birli¤ine geçilmesiyle AB ülkelerinden s›nai ürün ithalat›nda

gümrük vergisi ve fon uygulamas› tamamen kald›r›lm›flt›r. Ancak Türkiye’nin sanayi AB’nin ta-

r›m ürünü kabul etti¤i salça, zeytinya¤› dahil tüm tar›m ürünleri ithalat› ile kömür, demir-çelik

gibi birkaç ürün Gümrük Birli¤i uygulamas›n›n d›fl›ndad›r. Bununla birlikte gümrük birli¤i 1996

bafl› itibar›yla AB’den ithal edilen 18600 mal›n 15000’ini sanayi mallar› oluflturdu¤u için Tür-

kiye’nin AB ile d›fl ticaretinin büyük bir k›sm›n› kapsam›flt›r denilebilir. Zamanla belli bir takvi-

me göre ifllenmifl tar›m ürünleri ticaretini tamamen serbestlefltirilmesi öngörülmüfltür.

Türkiye Gümrük Birli¤ine girdikten sonra üçüncü ülkelerle olan ticaretinde AB politikalar›n› uy-

gulamaya bafllam›fl, AB’nin uygulad›¤› tarife oranlar›n› (ortak gümrük tarifesi) uygulamaya

koymufltur. AB’nin ortak gümrük tarifesi ortalama %5-%6 dolay›nda oldu¤u için Türkiye

1996’dan itibaren bu oranlara inmek suretiyle üçüncü ülkelerden ithalat›nda da tarifelerde

önemli ölçüde düflüfl sa¤lam›fl olmaktad›r. Ayr›ca AB’nin üçüncü ülkelere karfl› uygulad›¤› ter-

cihli ticaret rejimlerine Türkiye’de uymak zorunda kald›¤› için çok say›da Orta ve Do¤u Avru-

pa ülkesi ve Kuzey Afrika ülkesi ile serbest ticaret anlaflmalar› imzalanarak tarife indirimleri-

ne gidilmifltir.

EFTA ile 1991’de sanayii ürünlerinde gümrükleri kald›rmay› öngören anlaflma yapan Türkiye

1996’dan itibaren AB’nin EFTA’ya karfl› izledi¤i ticaret politikas›n› benimsemifltir. 1996’dan

sonraki y›llarda yay›nlad›¤› ithalat Türkiye rejimlerinde yerli üretimin iç piyasa gereksinimleri-

ni karfl›layamad›¤› baz› ürünlerde gümrük vergisi oranlar›n› s›f›rlam›fl veya önemli ölçüde dü-

flürmüfltür. Türkiye 4 Kas›m 1989’da AB’nin Gümrük kodunu ve uygulama tüzü¤ünü esas

alan yeni bir Gümrük Yasas›’n› uygulamaya sokmufltur.

Türkiye’de gümrük vergisi uygulamas› ile ilgili olarak yaflanm›fl bulunan

geliflmeleri özetle anlat›n›z.

- 116 -

D›fl ekonomi politikas› iktisat politikas›n›n bir türüdür. Di¤er türler; maliye ve para politikas›-

d›r. D›fl ekonomi politikas›n›n amaçlar› aras›nda; ekonomik kalk›nmay› sa¤lama, iç ekono-

mik istikrar› sa¤lama, d›fl rekabetten korunma, otorfli, siyasi ve sosyal hedeflere ulaflma sa-

y›labilir.

Gümrük tarifesi gümrük hatt›n› geçen mallardan al›nan vergileri gösteren cetvellerdir.

Tek tarafl› veya uluslararas› anlaflma yap›lmas›na göre tarife çeflitlerinden otonom ve sözlefl-

meli tarifelerden bahsedilebilir.

Gümrük vergileri mal›n fiziki birimi baz al›narak tahsil edilirse spesifik, de¤eri baz al›narak

ödenirse advalorem vergi ad›n› al›r. Advalorem vergiler daha adildir. Kolon say›s›na göre ta-

rife cetvelleri üçe ayr›l›r; Tek, çift, üç kolonlu cetveller. Günümüzde en çok kullan›lan tarife s›-

n›rlama sistemi Armonize Mal Tan›m› ve Kodlama Sistemi Hakk›nda Uluslararas› Sözleflme

(Armonize Sistem)’dir.

Gümrük tarifelerinin devlete gelir sa¤lama, tüketicinin refah›n› düflürme, gelirin yeniden da¤›-

l›m›na yol açma, üreticiyi koruma gibi ekonomik etkileri vard›r.

Yaln›z son aflamadaki mal üzerindeki tarife yükü nihai koruma oran›n› verir. Mal›n üretiminde

kullan›lan girdilerin üzerindeki gümrük vergi oranlar› ile girdilerin oransal paylar› da dikkate

al›narak hesaplanacak gümrük vergi oranlar› reel (gerçek) koruma oran›n› verir. Genellikle bu

oranlar nominal koruma oran›ndan daha yüksektir.

Türkiye’de gümrük vergisi uygulamas›nda 1929’dan 1980’lere kadar oldukça yüksek ve yerli

sanayii afl›r› koruyucu oranlar geçerli olmufltur. Son y›llarda daha liberal bir gümrük politika-

s› izleyen Türkiye 1 Ocak 1996’da AB ile gümrük birli¤ine girdikten sonra s›nai ürünlerde AB

ülkelerine karfl› tarifeleri s›f›rlam›fl ve üçüncü ülkelere karfl› AB’nin gümrük politikalar›n› uy-

gulamaya bafllamas›n›n yan›s›ra EFTA ile de serbest ticaret anlaflmas› yapm›flt›r.

1. Afla¤›dakilerden hangisi d›fl ekonomi politikas›n›n amaçlar›ndan de¤ildir?

A) Ekonomik kalk›nmay› sa¤lama

B) ‹ç ekonomik istikrar› sa¤lama

C) D›fl rekabetten korunma

D) Gümrük tarifelerini yükseltmek

E) Baz› siyasi ve sosyal hedeflere ulaflma

- 117 -

Özet

De¤erlendirme Sorular ›

2. Afla¤›dakilerden hangisi gümrük tarifelerinin üreticiyi koruyucu ve gelirin yeniden da¤›t›-

m›na yol aç›c› etkilerinden de¤ildir?

A) Tüketici refah›n› azalt›c› etki

B) Devlete gelir sa¤lay›c› etki

C) Ülkeleraras› gelir gider düzeyini koruyucu etki

D) Üreticiyi koruyucu etki

E) Gelirin yeniden da¤›t›m› etkisi

3. Devletin belli ekonomik amaçlara ulaflmak için ald›¤› kararlar ve yapt›¤› davran›fllara k›-

saca ne ad verilir?

A) ‹flletme politikas›

B) Maliye politikas›

C) ‹ktisat politikas›

D) Para politikas›

E) D›fl ekonomi politikas›

4. Afla¤›dakilerden hangisi d›fl ekonomi politikas›n›n nihai olma niteli¤i tafl›yan temel amaç-

lar›ndan de¤ildir ve kendi kendine yeterli olman›n karfl›l›¤›d›r?

A) D›fl rekabetten korunma

B) ‹ç ekonomik istikrar› sa¤lama

C) Ekonomik kalk›nmay› sa¤lama

D) Baz› siyasi ve sosyal hedeflere ulaflma

E) Otarfli

5. Bir ülkenin kendi iradesiyle ve tek tarafl› olarak gümrük tarifesi koymas›na ne denir?

A) Otonom tarife

B) Sözleflmeli tarife

C) Grup tarife

D) Çift tarafl› tarife

E) Hiçbiri

- 118 -

Ambargo : Bir ekonomik savafl biçimidir. Bir ülkenin bir baflka ülkeye mal sat›fl›n›

ve/veya bu ülkeden mal al›m›n› k›smen veya tamamen durdurmas›d›r.

Gümrük Hatt› : Gümrük kap›lar›ndan geçilerek afl›lan kara, su ve hava s›n›rlar›d›r.

Ertürk, Emin. Uluslararas› ‹ktisat, Ekin Kitabevi, ‹stanbul, 1996.

Karluk, R›dvan. Uluslararas› Ekonomi, BETA Bas›m A.fi, ‹stanbul, 1998.

Seyido¤lu, Halil. Uluslararas› ‹ktisat, 13. Bask›, Kurtifl Matbaas›, ‹stanbul, 1999.

Alpar, Cem ve Ongun, Tuba. D›fl Ticaret Ansiklopedik Sözlük, Türk D›fl Ticaret Derne¤i, An-

kara, 1987.

- 119 -

Sözlük ve Kavramlar Dizini

Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar

Bu üniteyi çal›flt›ktan sonra,

■ Gümrük tarifelerinin d›fl›nda kalan d›fl ekonomi politikas› araçlar›n›n belli bafll›lar›n› tan›-

m›fl,

■ Gümrük tarifeleri ve di¤er d›fl ekonomi politikas› araçlar›n›n kullan›m›nda uluslar› ba¤lay›-

c› kurallar koyan, düzenlemeler yapan ve olabildi¤ince engelsiz (serbest) bir ticaretin dün-

ya üzerinde yap›lmas›n› sa¤lamaya çal›flan GATT ve DTÖ hakk›nda genel bir bilgi edinmifl

olacaks›n›z.

■ Tarife Benzerleri

■ Miktar K›s›tlamalar›

■ Görünmeyen Engeller

■ Di¤er Engeller

■ ‹hracat› Teflvik Araçlar›

■ GATT/DTÖ

■ Özet

■ De¤erlendirme Sorular›

■ Sözlük ve Kavramlar Dizini

■ Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar

Bu üniteyi daha iyi anlayabilmek için;

■ ‹hracat teflvikleri konusu ile birlikte konunun Türkiye uygulamas›n› oluflturan ve Türkiye’de

‹hracatta Devlet Yard›mlar›n› anlatan 9. üniteyi çal›flman›z› öneririz.

■ GATT ve DTÖ’nün fonksiyonlar› bir önceki üniteyle ilgili oldu¤u için bu iki üniteyi de birlik-

te çal›flman›zda yarar vard›r.

ÜN‹TE8Tarife D›fl› D›fl Ekonomi Politikas›

Araçlar› ve GATT/DTÖ

Amaçlar

‹ç indeki ler

Öneri ler

1. TAR‹FE BENZERLER‹

Gümrük s›n›r›n› geçen mallardan al›nan ve etkileri itibar› ile tarifelere benzeyen her türlü be-

del tarife benzeri araçlar kapsam›nda kabul edilebilir. Seyrek de olsa ihracatta da uygulan-

makla birlikte tarife benzerleri denilince gümrük tarifelerinde oldu¤u gibi akla öncelikle ithalat

gelmelidir ve gelmektedir. Bu nedenle ihracatta al›nan bir tak›m vergiler ve fonlara afla¤›da

ayr› bir bafll›k alt›nda de¤inilmifltir.

‹thalatta geçerli tarife benzerleri; ithalat vergileri ve fonlar›, dolayl› vergiler, ithalat teminatlar›,

tarife kotalar› ve mevsimlik gümrük vergileri, tarife edici vergiler, fark giderici vergiler ve anti-

damping vergisidir. Afla¤›da bu araçlar k›saca tan›t›lacakt›r:

1.1. ‹thalat Vergileri ve Fonlar›

‹thalat› gümrük vergisine benzer flekilde pahaland›ran ve ço¤u zaman gerçek anlamda kat-

made¤er yaratan bir hizmet karfl›l›¤› olmaks›z›n al›nan fon, vergi, resim, harç gibi sözcükler-

le ifade edilen bedeller bu grupta yeral›r. GATT/DTÖ bu tür uygulamalara ancak ayr›mc›l›k ya-

p›lmamas› ve bir hizmet karfl›l›¤› olmas› flart›yla izin vermektedir.

Türkiye’de 1993’e kadar ithalattan al›nan Damga Vergisi, Ulaflt›rma Alt Yap›lar› Resmi, Bele-

diye Hisseleri Destekleme ve Fiyat Ustikrar Fonu gibi çok say›da bedel bu y›ldan itibaren al›n-

mamaktad›r. ‹thalatta gümrük vergisi d›fl›nda tek bir fon kesintisi (Toplu Konut Fonu) uygulan-

maktad›r. O da AB’den s›nai ürün ithalat›nda ve birçok ithal üründe al›nmamaktad›r. Böylece

ithalattaki koruma mekanizmas› daha saydam ve kolay anlafl›labilir bir hal alm›flt›r.

1.2. Dolayl› Vergiler

‹thal ürünlerin yerli üreticilerin üretti¤i ürünlerle haks›z rekabete girmemeleri için bunlardan

yerli mallara uygulanan dolayl› vergiler (KDV gibi) kadar bir vergi ithalat sonras›nda al›n›r. ‹h-

racat s›ras›nda ise bu vergiler iade edilir.

1.3. ‹thalat Teminatlar›

‹thalatç›n›n ithal edece¤i mal›n de¤erinin bir k›sm›n› siparifl an›nda güvence olarak yektili

bankalar veya merkez bankas›nda bloke etmesi ve ithalat gerçekleflince geri çekmesi ifllemi-

ne ‹thalatta Teminat Uygulamas› denir. ‹thalatç›n›n ithalat maliyetlerini artt›ran, fazladan bü-

rokratik ifllemler yaratan bu uygulama Türkiye’de 1980 sonras›nda kalkm›flt›r.

- 121 -

1.4. Tarife Kotalar› ve Mevsimlik Gümrük Vergileri

Tarife kotas› ilan edilen gümrük vergilerinin belirli bir miktar ithalat için geçerli olmas›, bu mik-

tar›n afl›lmas› halinde daha yüksek ve farkl› bir vergi uygulamas› esas›na dayan›r. Böylece

ilan edilen gümrük vergilerinin d›fl›nda belli bir miktar› aflan ithalatta ek bir vergi ödenmesi söz

konusu olmaktad›r.

Özellikle baz› tar›m ürünlerinin ithalat›nda mevsime göre farkl› ithal vergileri al›nmas› fleklin-

deki uygulama ilan edilen gümrük vergi de¤erlerinden sapma oldu¤u için burada konu edil-

mifltir.

Tarife benzeri d›fl ekonomi politikas› araçlar›ndan ithalat vergileri, dolay-

l› vergiler, ithalat teminatlar›, tarife kotalar› ve mevsimlik gümrük vergile-

ri hakk›nda bilgi veriniz.

1.5. Telafi Edici Vergiler

‹thalatta telafi edici vergiler ihracat›nda subvansiyon uygulayarak haks›z rekabete yolaçan ül-

kelerden yap›lan ithalat sonucu bozulan iç fiyat dengesini yeniden sa¤lamak için al›n›r. Bilin-

di¤i gibi subvansiyon terimi ihraç edilecek bir ürün için ihracatç› ülkede devlet veya kamu

kurulufllar›nca do¤rudan veya dolayl› olarak sa¤lanan maliyetleri afla¤›da çekici mali katk› an-

lam›na gelmektedir. Bu vergi ihracatç› ülkenin subvansiyonlar› dengelemek amac›yla kon-

maktad›r. Fark vergi hiçbir zaman subvansiyon de¤erini geçemez. Sürekli de¤ildir. Her türlü

telafi edici verginin konulmas›ndan itibaren ancak 5 y›l içinde kald›r›lmas› zorunludur. Süb-

vansiyon sürdü¤ü sürece sürer. Böyle bir verginin uygulamaya konabilmesi için mutlaka ön-

ce bir soruflturma aç›lm›fl olmas› ve bu soruflturma sonucunda iddia edildi¤i gibi ihracatç› ül-

kenin subvansiyon uygulamas›n›n varl›¤› ile ithalatç› tarafa verdi¤i zarar› kan›tlamas› gerek-

lidir. GATT’›n Subvansiyon Kodu 1980’de yürürlü¤e girmifltir. Türkiye 1985’de Kod’a taraf ol-

mufltur. GATT’›n ihracatta subvansiyon uygulad›¤› kan›tlanan ülkelere karfl› telafi edici vergi

uygulanmas›na müsaade etti¤i bilinmektedir.

1.6. Fark Giderici Vergiler

Daha çok tar›m ürünleri ithalat›nda yerli üreticileri yabanc› mallar›n rekabetinden korumak için

al›n›r. En tipik örne¤i AB ortak tar›m politikalar› çerçevesinde önce yüksek yurt içi tar›msal

ürün destekleme fiyatlar› belirleyip sonra d›flar›dan ithal edilen eflde¤er ürünlerin nispeten dü-

flük fiyatlar›n› yurtiçi fiyatlar› eflitleyecek ölçüde fark giderici vergi uygulamas›d›r. Hükümetler

korumak istedikleri sektörde fiyat belirleyici konumda iseler bu güçlerini yüksek iç fiyat belir-

lemek suretiyle kullan›rlar ve ithalat için de bu fiyatlara erifltirecek flekilde fark giderici vergi

- 122 -

koyar. Böylece ucuz yabanc› mal›n iç piyasaya girerek yerli üreticilere rakip olmas›n› önler.

Sert bir ithalat k›s›tlay›c› olan fark giderici vergilerin yumuflat›larak tar›m ürünleri ticaretinin

serbestlefltirilmesi GATT’›n da gündem konular›ndan birini oluflturmufltur. Nitekim 1994’te bi-

ten Uruguay’daki görüflmelerde bu konuda AB ve ABD aras›nda oldukça fliddetli pazarl›klar

yap›lm›flt›r. Ayr›ca GATT bu tür uygulamalarla ithalat›n engellenmesine karfl› bir önlem olarak

Tokyo Turu’nda Gümrük K›ymet Kodu’nu kabul etmifl böylece her ülkenin gümrük vergisine

esas matrah tespitindeki farkl›l›klar› ortadan kald›rm›flt›r. Bu Kodu 1990’da Türkiye de dahil

30 ülke onaylam›flt›r. Kod, Dünya ithalat›n›n %74’ünü kapsamaktad›r.

1.7. Anti-damping Vergisi

Bir mal›n ihraç fiyat›n›n iç piyasa fiyat›ndan (reel fiyat›ndan) düflük tutulan sat›lmas› uygula-

mas›na “damping” denir. Damping çeflitli nedenlerle ortaya ç›kabilir. Stoklar›n› eritme, d›fl pa-

zarlardaki rakiplerini piyasadan silme belli bir fiyat politikas› çerçevesinde fiyat farkl›laflt›rma-

s›na giderek baz› pazarlarda düflük fiyata ra¤men sürümden kazanarak toplamda kâr›n› mak-

simize etme, bu nedenlerden bafll›calar›d›r.

GATT kurallar›na göre damping uygulamas›ndan zarar gören ülkelerin anti-damping vergisi

koyma hakk› ortaya ç›kar. Anti-damping vergisinin oran› söz konusu ürünün iç fiyat-d›fl fiyat

fark›n› ortadan kald›racak de¤erdedir. GATT’›n 1980’de kabul etmifl oldu¤u Anti-Damping

Vergisi Kodunu imzalayan ülkeler gerekli soruflturmalar›n yap›lmas›n› ve sonuçlar›n› kabul-

lenmek durumundad›r. GATT’›n DTÖ’ye dönüflmesi ile anti-dampingle ilgili düzenlemeler

DTÖ’nün kapsam›na girmifltir. Türkiye de anti-damping kodunu imzalayan ülkeler aras›nda-

d›r. Anti-damping vergisi konulabilmesi için ilgili ülke hatta flirket baz›nda üç aflamal› bir so-

ruflturman›n yap›lmas› gerekir. Soruflturma sonucunda damping yap›ld›¤› kan›tlan›rsa ürün

baz›nda anti-damping vergisi konur.

Uygulamada daha çok geliflmifl ülkeler anti-damping soruflturmas› aç›lmas›n› isteyip anti-

damping vergisi koymaktad›r. Ancak 1990’l› y›llarda geliflmekte olan ülkelerin de daha çok sa-

y›da bu tür soruflturmalar aç›p anti-damping vergisi uygulama yoluna gitmeye bafllad›klar›

gözlenmektedir. (Toplam uygulamalar›n 1994 itibar›yla %35’i).

Tarife benzeri d›fl ekonomi politikas› araçlar›ndan telafi edici vergiler, fark

giderici vergiler ve anti-damping vergisini aç›klay›n›z.

2. M‹KTAR KISITLAMALARI

Miktar k›s›tlamalar› do¤rudan ithal mal›n› pahal›land›rmak yerine fiziki miktar veya de¤er ola-

rak s›n›rlama getirirler. Asl›nda bu da sonuçta dolayl› yoldan ithal ürünlerin pahalanmas›na

yol açar.

- 123 -

Afla¤›da miktar k›s›tlamalar›n›n bafll›calar› incelenecektir:

2.1. ‹thalat Kotalar›

Belirli süreler için ithal edilecek mal miktar› veya de¤eri için konulan s›n›rlamaya ithalat ko-

tas› denir. (Örne¤in 3 ay için ithal edilebilecek bulafl›k makinas› say›s›n›n 50 bin adet olarak

belirlenmesi bir tür ithalat kotas› uygulamas›d›r). ‹thalat›n ülke baz›nda miktar olarak s›n›r-

lanmas› fleklideki kota uygulamas›na “ayr›mc› kota” ülke fark› gözetmeksizin toplu bir miktar

üzerinden s›n›rlanmas›na ise “global kota” denir. Kotalarda s›n›r de¤erlere ulafl›ld›¤›nda güm-

rük kap›lar›na haber verilerek ilave ürün ithalat›na izin verilmez.

Tarife kotas›nda ise ithalatta belirli s›n›ra kadar farkl› bu s›n›rdan sonraki miktarlara farkl›

gümrük tarifeleri uygulan›r.

Baz› ülkelerde uygulanan tahsisli kotalarda toplam kota tutar› belirli kriterlere göre ithalatç›lar

aras›nda da¤›t›l›r. Bu tür kota sistemi belli bir miktar›n ithal edilebilmesi için verilen özel izin

belgesi olan “ithalat lisanslar›” arac›l›¤› ile yürütülür.

Kotalarla gümrük tarifeleri karfl›laflt›r›ld›¤›nda öncelikle kotalar›n yasal ithalata kesin bir s›n›r-

lama getirdi¤i gümrük tarifelerinin ise mal› pahaland›rmakla birlikte giriflini engellemedi¤i do-

lay›s›yla serbest piyasa düzenine kotalar ölçüsünde ayk›r› olmad›¤› söylenebilir.

Kotalar yasal ithali engelledi¤i için kaçakç›l›k ve karaborsay› teflvik eder. Kota konmas› sonu-

cu tarifelerde oldu¤u gibi devlete gitmesi garanti olan bir kazanç do¤maz. Arz talep denge-

sizli¤inden do¤an kazanc›n kime gidece¤i meçhuldur. Kotal› ithalatta paral› (permi, lisans) uy-

gulamalar yap›l›rsa kazanç k›smen devlete de gidebilir. Ancak kotalardan do¤an spekülatif

kazanç genellikle ithalatç›lara veya kaçakç›lara gider.

Kotalar›n konma ve kald›r›lma kolayl›¤› ise kotalar›n tarifelere göre üstün yönüdür. Kotalar›n

gümrük tarifelerinde oldu¤u gibi yerli üreticileri koruyucu, gelir da¤›l›m›n› yerli üreticiler ve ko-

ta kullan›c›lar› lehine de¤ifltirici, tüketici refah›n› azalt›c› etkileri vard›r.

GATT kotalara tamamen karfl›d›r. Çok istisnai flartlarda (ödemeler bilançosu sorunlar› yafla-

yan geliflmekte olan ülkelerin durumlar›, kamu sa¤l›¤›na ve güvenli¤ine zarar verme gibi) ko-

ta konmas›n› kabul edebilir. Türkiye 1980’li y›llarda ithal kotalar›n› kald›rm›flt›r. Ancak AB ile

gümrük birli¤ine gittikten sonra üçüncü ülkelere karfl› ortak tarife politikas› uygulamas›n›n ge-

re¤i olarak AB gibi ve AB’nin geçmiflte Türkiye’ye uygulad›¤›na benzer flekilde üçüncü ülke-

lerle az say›da üründe gönüllü ihraç k›s›tlamas›na yönelik anlaflmalar yapma ve sonuçlar› iti-

bar›yla bir tür ithalat kotas› uygulama durumunda kalm›flt›r.

- 124 -

2.2. ‹thalat Yasaklar›

Kotada s›n›rl› da olsa belli bir miktar mal›n ithali mümkündür. Yasakta ise ithalat tamamen ya-

sakt›r. ‹thalat yasaklar› döviz tasarrufu, yerli sanayii d›fl rekabetten koruma, cari ifllemler aç›k-

lar›n›n kapat›lmas› gibi gerekçelerle konabilir. Belli bir ülkeye yönelik ambargo veya misille-

me amaçl› ve yaln›z o ülkeden ithalat›n yasaklanmas› fleklinde uygulamalar da söz konusu

olabilir. Ayr›ca ekonomi d›fl› (harp hali, güvenlik ve sa¤l›k hizmetlerinin aksamas›) nedenlerle

de ithalat yasaklar› getirilebilir.

GATT ve DTÖ’nün karfl› ç›kt›¤› bu tür uygulamalar ülkeleri dünyadan soyutlar kaynak da¤›l›-

m›nda etkinlik bozulur. ‹thalat yapmayan ülkenin ihracat yapmas› da zorlafl›r. Döviz giderin-

den tasarruf edeyim derken döviz gelirinin artmas› da önlenmifl olur.

Türkiye’de 1980 sonras›nda izlenen politikalar gere¤i ithalatta yasaklamalar tamamen kald›-

r›lm›flt›r.

‹thalat kotalar› ve yasaklar› ile ekonomik etkilerini anlat›n›z.

2.3. ‹hracat Kotalar› ve S›n›rlamalar›

‹thalat›n yan›s›ra ihracatta da miktar k›s›tlamalar› uygulanmaktad›r. Bu k›s›tlamalar›n bir k›s-

m› ithalatç› ülkenin iste¤i üzerine gerçekleflmektedir. Bunlara Gönüllü ‹hracat K›s›tlamalar›

(Kotalar›) denilmektedir. Yan›s›ra, ihracatç›n›n kendi insiyatifi ile ihracat miktar›n› s›n›rlad›¤›

uygulamalar da mevcuttur.

2.3.1. Gönüllü ‹hracat K›s›tlamalar› (Kotalar›)

Hernekadar gönüllü ihracat k›s›tlamalar› denilse de bu tür k›s›tlamalarda talep ithalatç› ülke-

den gelmektedir. Bu tür k›s›tlamalarda genellikle ithalatç› sanayileflmifl bir ülke, ihracatç› ise

eme¤e dayal› ürünleri ucuz mal eden az geliflmifl veya yar› sanayileflmifl bir ülkedir. Geliflmifl

ülkedeki az say›da da olsa benzer ürün üreticilerini koruyabilmek için GATT/DTÖ kurallar›na

ters düflece¤i için kendisi kota koymayan (koyamayan) ithalatç› ülke, ihracatç› ülkelerle ikili

veya çok yanl› görüflmeler yap›p kota pazarl›klar› sonucu belirlenen s›n›rlar› aflmamak kay-

d›yla ihracat›n› kontrol alt›na almas›n› talep eder. Genellikle geçmifl performanslar›na göre

mal kategorileri baz›nda kota tahsisi olan firmalar geliflmifl ülkelere ihracat› gerçeklefltirirler.

Kuflkusuz bu durumda yeni firmalar›n piyasaya girifl imkan› da k›s›tlanm›fl olmaktad›r.

AB ile gümrük birli¤ine gitmeden önce AB’ye Türkiye ç›k›fll› tekstil ve konfeksiyon ürünleri ih-

racat›nda Türkiye de benzeri engellemelerle karfl›laflmaktayd›. Ancak Gümrük Birli¤inden

sonra bu tür görüflmeler kesilmifl s›n›rlamalar kalkm›flt›r. Ancak Türkiye’nin ABD ve baz› ül-

kelere ihracat›nda birkaç mal için bu tür uygulamalar sürmektedir.

- 125 -

Dünya üzerinde 1990 y›l› itibar›yla en fazla gönüllü ihracat k›s›tlamas›na konu olan ürünler;

tekstil, g›da, tar›m, elektronik eflya ve çeliktir. Bu tür anlaflmalarla iç piyasas›n› en çok koru-

yan ülkeler AB üyesi olanlar ve ABD’dir. ‹hracat› en fazla k›s›tlanan ülkeler ise Japonya ve

Güney Kore’dir.

‹hracat kotalar› ithalatç› ülkelerde tüketici refah›n› azalt›c›, yerli üreticileri koruyucu, gelir da-

¤›l›m›n› yerli üreticiler lehine de¤ifltirici etkiler yarat›rken ihracatç› ülkelerin ihracat›n› ve döviz

gelirlerini s›n›rlay›c› bir etki yarat›r. Bununla birlikte, ihraç kotalar›n›n miktar›nda art›fl sa¤lan-

d›¤› taktirde bu uygulama ihracatç› ülkelerin geliflmifl ülke pazarlar›na daha fazla girmeleri

için bir f›rsat haline de dönüflebilir.

2.3.2. ‹hracatç› Ülkenin ‹hracat K›s›tlamalar›

‹hracatç› ülkenin kendi insiyatifi ile ihracat›n› s›n›rlamas› çeflitli nedenlerle ortaya ç›kabilir.

Bunlardan birisi ihracat› (d›fla arz›) k›s›tlayarak ihraç ürününün uluslararas› piyasalardaki fi-

yat›n› yükseltmektir. Ancak böyle bir yola gitmenin baz› koflullar› vard›r. Herfleyden önce ih-

racatç› ülkenin arz›n›n dünya piyasalar›ndaki fiyatlar› etkileyebilecek ölçüde büyük olmas› ge-

rekmektedir. Yan›s›ra bu tür bir k›s›tlama sonucu pahalanan ürünün ikamesi (rakibi) olan

ürünlere yönelifl riskinin fazla olmamas› gerekmektedir. Aksi taktirde bu tür bir k›s›tlama ar-

zulanan souncu vermez. Dünya f›nd›k üretiminin %70’ini gerçeklefltiren Türkiye’nin bu ürün-

de asgari ihraç fiyat› uygulayarak veya k›s›tl› arz politikalar› ile bu tür uygulamalar yapmas›

mümkündür. Geçmiflte (1970’li y›llarda) OPEC üyesi ülkeler petrolde üretim ve ihraç kotalar›

koyarak petrol fiyatlar›n› yükseltmeyi denemifl ve zaman zaman baflar›l› olmufllard›r.

‹hracat›n s›n›rlanmas›n›n bir di¤er nedeni ülkenin kendi ihtiyac› için yeterli olmayabilecek te-

mel bir mal da yokluk yaflanmas›d›r. Türkiye’de zaman zaman bu¤day, canl› hayvan, arpa,

demir cevheri gibi ürünlerde ihracat›n lisansa ba¤lanmas› bu nedenledir.

Ayr›ca katmade¤eri düflük hammadelerin yurtd›fl›na ç›k›fl›na getirilen k›s›tlamalarla bu ürün-

lere dayal› ve daha çok katmade¤er yaratacak sanayi ürünlerinin ülkede üretilmesi ve ihrac›

özendirilmeye çal›fl›labilir.

Ekonomi d›fl› nedenlerle (askeri, siyasi) belirli mallar›n belirli ülkelere ihrac›n›n s›n›rlanmas›

veya tamamen yasaklanmas› da söz konusu olabilir.

Neden ne olursa olsun ihracata getirilen bu s›n›rlamalar›n hepsi uluslararas› ticaretin serbest-

çe yap›lmas›n› engelleyen unsurlard›r ve GATT/DTÖ taraf›ndan uygun görülmemektedir.

‹hracat kotalar› ve s›n›rlamalar›n› aç›klay›n›z.

- 126 -

2.4. Döviz Kontrolü

Dövizle ilgili ifllemlerde getirilecek k›s›tlamalar fiziki birimlerle ilgili k›s›tlamalar (kotalarla) pa-

ralellik arz eder. Birisi uluslararas› ticarete konu mallar›n girifl ç›k›fl›n› zorlaflt›r›rken döviz

kontrolü ise bu mallar›n bedellerinin ödenmesinde kullan›lan uluslararas› ödeme araçlar›n›n

ülke d›fl›na veya üllkeden d›fl›ndan transferinde zorluk yaratmaktad›r. fiüphesiz bedelini öde-

mek veya transfer etmek mümkün de¤il veya zor ise ister istemez bundan mal hareketleri de

etkilenecektir. Burada Döviz kontrolünün derecesi önemlidir. E¤er serbest bir döviz piyasas›

yok ve dövizle ilgili her türlü ifllem hükümet taraf›ndan yap›l›yor ve kontrol ediliyorsa döviz

al›m/sat›m› için de hükümete (veya iliflkili bankalara) baflvurmak gereklidir. Bu durumda itha-

lat ancak devletin uygun gördü¤ü ürünler için gerçeklefltirilebilecek, aksi taktirde döviz tahsis

edilmeyecektir. Böylece ithalat son derece k›s›tlanacakt›r. Bu flartlar alt›nda serbest piyasa

yoklu¤u nedeniyle muhtemelen döviz arz ve talebinin karfl› karfl›ya gelmesine dayal› olarak

ortaya ç›kan serbestçe belirlenmifl kur yerine devlet otoritesi taraf›ndan belirlenmifl sabit kur

sistemi geçerli olacakt›r.

Bu flartlar alt›nda enflasyona ra¤men döviz bozdurdu¤unda hep ayn› miktarda yerli para el-

de eden ihracatç›n›n flevki k›r›lacak ve kimse zarar›na ihracat yapmak ve istemeyece¤ine gö-

re ihracat da küçülecektir.

Döviz kontrolünün daha gevflek oldu¤u sistemlerde bahsedilen sak›ncalar nispeten daha az

ortaya ç›kacakt›r.

Günümüzde Türkiye’de döviz kontrol rejiminden oldukça uzaklafl›lm›flt›r. Serbest döviz piya-

sas› oluflmufl, ülkeye sermaye, mal bedeli hizmet bedeli girifl ç›k›fl› belirli limitler dahilinde

serbest b›rak›lm›flt›r.

2.5. Çoklu Kur Sistemi

ithalat ve ihracatta mal ve/veya sektör baz›nda farkl› kur uygulamas› çeflitli ekonomik etkiler

yarat›r.

Örne¤in ihracat› teflvik edilmek istenen ürünlerde yüksek piyasa kuru uygulanabilir. ‹hrac› ko-

lay veya ithali zorunlu mallarda daha düflük bir kur uygulanabilir. Böylece teflvik edilmek ve-

ya edilmemek istenen ürünler, sektörler ve kesimler aras›nda ayr›mc›l›k yapacak politikalar

üretilmifl olur. IMF ayr›mc›l›k sonucu sektörlerini rekabet güçlerini bozdu¤u için bu tür uygu-

lamalara karfl› ç›kmaktad›r. Sabit kur sisteminin benimsendi¤i 1980 öncesi y›llarda çoklu kur

uygulamalar›na yer veren Türkiye, günümüzde uygulanan daha serbest kur politikas› çerçe-

vesinde art›k bu tür uygulamalara gitmemektedir.

Döviz kontrolü ve çoklu kur sistemi hakk›nda bilgi veriniz?

- 127 -

3. GÖRÜNMEYEN ENGELLER

‹thalat› (ve dolay›s›yla ihracat›) engelleyen ve buraya kadar say›lan bafll›klar alt›nda yer alan-

lardan tamemen farkl› nedenlerden kaynaklanan unsurlar› kapsayan görünmeyen engellerin

bir k›sm› gerçekten önceden öngörülmesi zor görünmez nitelik tafl›rken bir bölümü ise asl›n-

da yeterli ihraç pazar ve mal araflt›rmas› yap›ld›¤› taktirde hiç de görünmez olmayan kurallar,

standartlar ve di¤er unsurlar› içerir.

Kambiyo Gümrük ifllemlerini keyfi olarak yavafllatma, önceden bilinmesi mümkün olmayan

bürokratik engeller ç›karma gibi engeller gerçekten görümez nitelik tafl›r ve ihracat ithalat›

zorlaflt›r›r. Bazen dayan›ks›z ürünler ile oludu¤u gibi mallar›n bozulmas›na ve ticaretin yap›-

lamamas›na yol açar.

Görümeyen engellerin çeflitli standartlarla ilgili olanlar› önceden bilinebilecek olanlardand›r.

Ürünlerin, sa¤l›k, çevre ve koruma güvenlik gibi nedenlerle belli idari ve teknik standartlara

uygunlu¤unun zorunlulu¤u, uygun olmayanlar›n ihraç/ithaline izin verilmemesi son y›llar›n

s›kça kullan›lan d›fl ekonomi politikas› arac› olan görünmeyen engellerin en çok raslan›lan

örneklerinden birini teflkil eder. Bu konuda bazen afl›r›l›¤a varan ve hakl›l›¤› tart›flma götü-

rür düzenlemeler yap›l›p sudan nedenlerle ithalat›n önünün kesildi¤ine dair flikayetler ol-

maktad›r. Bununla birlikte özellikle geliflmifl ülkeler taraf›ndan yarat›lan bu tür engellerin iyi-

ce kavran›p gerekli yap›lanmalara gidilmesinden sonra afl›lam›yacak bir yönlerinin olmad›¤›

görülmektedir.

GATT taraf›ndan Ticarette Teknik Engeller Kodu 1980’de yürürlü¤e girmifltir. Bu koda üye ül-

keler baz› teknik düzenlemeleri bahane ederek ticarete gereksiz engel ç›karmayacaklard›r.

Bu koda 36 ülke onay vermifltir. Türkiye bu Kod’da gözlemci statüsündedir.

Uygulamada görünmeyen engellere örnek oluflturan çok say›da düzenleme vard›r. Milli stan-

dart düzenlemeleri, paketleme ve etiketlemeye iliflkin kurallar, kalite ve sanayi standartlar›

(ISO 9000 serisi gibi) gümrük formaliteleri, ulafl›m, finans, kambiyo ifllemleri ile ilgili belgeler

vb. bunlara iliflkin sadece birkaç örnektir.

D›fl ekonomi politikas› araçlar›ndan görünmeyen engeller hakk›nda bilgi

veriniz.

4. D‹⁄ER ENGELLER

Uluslararas› ticareti özellikle ithalat cephesinden etkileyen ve son y›llarda önemi daha iyi an-

lafl›lan korumac› di¤er baz› engeller flunlard›r:

- 128 -

4.1. Kamu Al›mlar› ve ‹halelerindeki Sat›n Alma Politikalar›

Birçok ülkede kamu ihaleleri ve al›mlar›nda yurtiçi sat›c›lara ve mallara öncelik tan›nmas›na

yönelik düzenlemeler, daha uygun flartlarda mal/hizmet sa¤layabilecek yabanc› tedarikçiler

için bir ticari engel oluflturmaktad›r. Bu politikalar kamu kurulufllar›n›n maliyetlerini artt›r›p ver-

gi mükelleflerine ek yük getirmektedir. Ayr›ca haks›z rekabete yol açmaktad›r.

GATT yurtiçi sat›c›lara yönelik ayr›mc›l›¤› gidermek ve kamu ihale ve al›mlar›n›n uluslararas›

firmalar için eflit koflullarda gerçekleflmesi için 130.000 SDR (Özel Hesap Birimi) ve daha faz-

la de¤erdeki devlet al›mlar› için bir Sat›n Alma Kodu haz›rlam›flt›r. 1990 y›l› itibariyle 25 ülke

Kodu onaylam›flt›r. 1994’te biten Uruguay Görüflmelerinde ise GATT üyesi bir ülkede aç›lan

kamu ihalelerine tüm üye ülkelerin firmalar›n›n eflit koflullar alt›nda kat›lmas› kabul edilmifltir.

4.2. Üretimde Yerli Katk› ve ‹hracat Zorunlulu¤u

Özellikle birçok geliflmekte olan ülke yabanc› sermaye yatar›mlar› mevzuat›nda ülkeye gele-

cek yabanc› yat›r›mc›lar›n belli oranda yerli girdi kullanmalar›n› ve ihracat yapmalar›n› zorun-

lu k›lmaktad›r.

Günümüzde üretimin uluslararas›laflt›¤›, üretim sürecinin parçalara bölünüp hangi aflama

hangi ülkede ucuzsa orada gerçekleflip sonuçta hepsi birlefltirilerek dünya pazarlar›na arzda

bulunmak suretiyle maliyetlerin afla¤›ya çekildi¤i gözönünde tutuldu¤unda, bu tür flartlar›n

dünyada kaynaklar›n etkin kullan›m›n› önledi¤i aç›kt›r.

GATT’›n son Uruguay Roundunda “Ticaretle ilgili Yat›r›m Önlemleri” bafll›kl› bir anlaflma im-

zalanm›flt›r. Bununla yabanc› sermaye yat›r›mc›lar›na yönelik belli oranda yerli girdi kullan›m

ve ihracat yapma gibi zorunluluklar kald›r›lm›flt›r.

4.3. Fikri ve S›nai Mülkiyet Haklar›n›n Korunmas›

Son y›llarda fikri ve s›nai mülkiyet haklar›n›n yeterince korunamamas› taklit üretimin yayg›nl›-

¤› bir sorun olufltururken di¤er taraftan korumaya dönük afl›r› sert ve ülkeden ülkeye farkl›l›k

gösteren yasal düzenlemeler de uluslararas› ticareti zorlaflt›racak bir hal almaya bafllam›flt›r.

GATT’›n 1994’de biten ve DTÖ’ne dönüflmesi karar›n›n al›nd›¤› Uruguay Turu sonucunda Ti-

caretle ilgili Fikri Mülkiyet Haklar› Anlaflmas› imzalanm›flt›r. Bu Anlaflma fikri ve s›nai mülkiyet

haklar›nda bir ülke bir di¤erinin vatandafllar›na avantaj sa¤lam›flsa bunu di¤er üye ülke va-

tandafllar›na da tan›mas›n› zorunlu k›lm›flt›r. (En çok kayr›lan ülke kural›). Anlaflmaya göre s›-

nai tasar›mlar 10, patentler 20 telif haklar› 50 y›l süre ile korunabilecektir.

D›fl ekonomi politikas› arac› olarak kullan›lan tarife d›fl› araçlardan tarife

benzerleri, miktar k›s›tlamalar› ve görünmeyen engeller d›fl›nda kalanlar

hakk›nda bilgi veriniz.

- 129 -

5. ‹HRACATI TEfiV‹K ARAÇLARI

D›fl ticareti zorlaflt›ran ve haks›z rekabete yol açan korumac› gümrük tarifeleri, kotalar, tarife

benzerleri ile daha yeni araçlar olan görünmeyen ve di¤er engellerin yan›s›ra, ihracat› teflvik

araçlar› da son 30-40 y›l›n yeni korumac›l›k politikalar›n›n benzeri bir ifllev görmektedir.

‹hracat› teflvik araçlar›n›n ilk bak›flta niçin d›fl ticarette bir engel oluflturdu¤u anlafl›lmayabilir.

Bu araçlar sayesinde ihracat kolaylafl›yorsa en az›ndan iki ülkenin ticareti artaca¤›ndan bu

araçlar›n hangi ticareti engelledi¤i sorusu sorulabilir.

‹hracat teflvikleri asl›nda pahal› mal/hizmet üreten baz› ülkelerin üretici ve ihracatç›lar›n› ade-

ta dampingliyerek oldu¤undan daha düflük fiyatla uluslararas› piyasalara aç›labilmeleri imka-

n›n› sa¤lamaktad›r. Böylece uluslararas› ticaret gerçek üstünlüklere göre yap›lanmamakla,

ucuza üreten cezaland›r›lmakta pahal›ya üreten ödüllendirilmektedir. Her ülke böyle davran-

maya bafllarsa dünya ticaretin de ak›ld›fl› (irasyonel) bir yap›lanma ve etkin olmayan (verim-

siz) bir kaynak kullan›m› ortaya ç›kar. Böylece k›t olan dünya kaynaklar› israf edilmifl olur. En-

gellenen taraf ise ucuza üretip pazara girmek isteyen firma veya sektörlerdir. ‹hracatta sub-

vansiyon terimi, ihraç edilecek bir ürün için menfle veya ihracatç› ülke de devlet veya herhan-

gi bir kamu kuruluflu taraf›ndan do¤rudan veya dolayl› olarak sa¤lanan her türlü mali katk› an-

lam›na gelmektedir. Subvansiyon çeflitleri aras›nda;

■ Kurumlar ve/veya gelir vergisi muafiyeti,

■ ‹thal girdiler için ödenen dolayl› vergilerden daha fazlas›n›n iadesi,

■ Maliyetinin alt›nda fiyatla (düflük faizle) kredi sa¤lamas›,

■ ‹flletme zararlar›n›n silinmesi,

■ Hükümetler veya yerel yönetimlerin do¤rudan mali katk›s›;

■ Hükümetlerin maliyetinin alt›nda fiyatla girdi temini say›labilir.

GATT haks›z rekabete yol aç›c› nitelikteki ihracat subvansiyonlar›n yasaklay›c› bir “subvansi-

yon kodu”nu imzaya açm›fl ve ço¤u ülke taraf›ndan bu Kod imzalanm›flt›r (1994).

GATT’›n Dünya Ticaret Örgütü’ne dönüflmeden önce gerçeklefltirdi¤i son Round’da (Urugu-

ay Roundu) Subvansiyonlar Kodu’nun Genel Anlaflma’ya dahil olmas›, dolay›s›yla Anlaflma-

ya imza koyan tüm ülkelerin otomatik olarak bu koda uymas› zorunludur. Subvansiyonlar›n

ekonomideki bafll›ca etkileri flunlard›r:

■ Subvansiyon uygulanan sektörler ve kesimler lehine k›t kaynaklar›n yeniden da¤›l›m›na

yol açarak gelir da¤›l›m›nda dengesizlik yaratma,

■ Subvansiyon kaynak yaratmak için artan vergiler vb. ek kaynak talebi nedeniyle tüketici re-

fah›n› azaltma,

Bafll›ca ihracat subvansiyonlar›; ihracatta prim, avantajl› tafl›ma ücreti, dolays›z vergi ve si-

gorta primi muafiyeti, vergi iadesi, iç piyasaya göre daha düflük vergi, kredi faizi, uygulama-

lar›d›r.

- 130 -

Türkiye hem GATT hem de AB ile uyum sa¤layacak flekilde 11 Ocak 1995 tarihli Resmi Ga-

zete’de “‹hracata Yönelik Devlet Yard›mlar› Karar›”n› yay›nlam›flt›r. Bu karar sonraki y›llarda

revize edilmifltir. Bu düzenleme ile Türkiye’de bölgeler aras› farkl›l›klardan do¤an ekonomik

ve sosyal dezavantajlar›n giderilmesi, yeni e¤itim imkanlar› sa¤layarak istihdam›n güçlendi-

rilmesi, moda, marka, yeni ürün, üretim sistemi ve teknoloji kullanan sektörlerde araflt›rma-

gelifltirmeye önem verilmesi ayn› üretim dal›nda faaliyet gösteren KOB‹ (Küçük, Orta ve Bü-

yük Ölçekli ‹flletmeler)lerin örgütlenmeleri, sanayinin çevre sorunlar›n›n önlenmesi, ihracat

mallar›n›n uluslararas› alanlarda tan›t›m›n›n sa¤lanmas› ve ihracat›n artt›r›lmas› için teknik

engellerin kald›r›lmas› hedeflenmifltir. ‹hracat teflvikinde subvansiyon niteli¤indeki teflviklerin

büyük ço¤unlu¤u kald›r›lm›flt›r. Sektörel bazda teflvi¤in sadece hayvanc›l›k sektörüne veril-

mesi öngörülmüfltür. Teflvikten yararlanacaklarda aranan ön flartlar ise; yüksek yerli katk›

oran›, yüksek katma de¤er, ileri teknoloji, tüketiciye yönelik nitelikli nihai ürün, uluslararas› ka-

liteye uygunluk, istihdam yaratacak nitelikte üretimdir.

Türkiye’de halen uygulamadaki ihracat teflvikleri izleyen ünitede genifl flekilde aktar›lm›flt›r.

‹hracatta teflvik tedbirlerini oluflturan subvansiyonlar hakk›nda bilgi

veriniz.

6. GATT/DTÖ

Buraya kadar anlat›lan tarifeler ve tarife d›fl› araçlarla ilgili politikalar›n belirlemede çok önem-

li bir yeri olan Tarifelerin Ticaret Genel Anlaflmas› (GATT), 1948 y›l›nda ‹sviçre’nin Cenevre

kentinde toplanan bir konferansla imzalanm›flt›r.

GATT’›n temel amac› dünya ticaretinin serbestlefltirilmesidir. Önceleri yaln›z mal ticaretinin

serbestlefltirilmesi hedeflenirken daha sonra hizmet ticareti ve faktör hareketlerinin serbest-

lefltirilmesi yolunda da çaba gösterilmeye bafllanm›flt›r.

GATT’›n nihai amaca ulaflmak için taraf ülkeler ad›na benimsedi¤i daha alt gruptaki amaçla-

r› aras›nda;

■ Gümrük tarifelerinin indirilmesi,

■ Kota ve her türlü miktar k›s›tlamalar›n›n kald›r›lmas›,

■ Ticaretle ayr›mc›l›¤›n ortadan kald›r›lmas›,

■ Koruma arac› olarak yaln›z tarifelerin kullan›lmas›,

■ Üyeler aras›nda karfl›l›kl› ödün ilkesine göre görüflmeler yap›lmas›,

■ Ticari anlaflmazl›klarda arac›l›k yap›lmas› say›labilir.

- 131 -

GATT’›n çok tarafl› olmas› ve uygulanabilmesi için ço¤u kez ortak hareketin gerekmesi an-

laflmaya uluslararas› bir kurulufl niteli¤i kazand›rmaktad›r. Oysa anlaflma metninde GATT’›n

bir örgüt oldu¤una ve örgüte üyelik anlam›nda GATT’a üyeli¤e iliflkin her hangi bir hüküm

yoktur.

GATT gümrük tarifelerinin kademeli olarak indirilmesi, tarife d›fl› engellerin derhal kald›r›larak

dünya ticaretinin serbestlefltirilmesi yönünde uzun süren roundlar (görüflme turlar›) yapm›fl

ve önemli indirimler gerçeklefltirmenin yan›s›ra önemli yasal düzenlemeler yapm›flt›r.

GATT turlar› Annecy-Fransa (1949), Uruguay-‹ngiltere (1951), Cenevre-‹sviçre (1956), Dillon

‹sviçre (1960-1961) Kennedy-‹sviçre (1964-67), Tokyo-‹sviçre (1973-79). Görüflmelerinden

sonra son olarak Punta-del-Este’de Uruguay Görüflmeleri (1986-1994) yap›lm›flt›r.

Uruguay Turu sonucunda imzalanan ve 1 Ocak 1995’te yürürlü¤e giren nihai senetle GATT’›n

yerini almak üzere Dünya Ticaret Örgütü (The World Trade Organizetion -WTO) kurulmufltur.

GATT’a 1953’de kat›lan Türkiye DTÖ’ye de 1995’te dahil olmufltur. DTÖ’nün üye say›s› 130

dolay›ndad›r. Tüm Bat›l› ülkeler DTÖ’ye üyedir. DTÖ, GATT’›n hedeflerini aynen benimserken

bu hedefleri daha ileri aflamalara tafl›may› da planlamaktad›r. Dünya Bankas›, IMF gibi ku-

rumsal bir yap›ya sahip olmas› GATT’a göre avantaj›d›r.

DTÖ uluslararas› ticarette ayr›mc›l›¤›n kald›r›mas› için GATT’tan devrald›¤› “en çok kayr›lan

ülke kural›n› uygulamaya devam etmektedir. Bu kurala göre bir üye ülkenin di¤erinin mallar›-

n›n ithalat› ile ilgili olarak ona verdi¤i ödün veya kolayl›k ayr›m yapmadan di¤er bütün ülkele-

re de aynen geçerli k›l›nmal›d›r. Serbest ticaret bölgeleri ve gümrük birli¤i bu uygulaman›n d›-

fl›ndad›r. DTÖ’de yönetimde Genel Direktör, Bakanlar Konferans›, Genel Konsey önemlidir.

DTÖ sanayi ürünlerini yan›s›ra tar›m›, tekstil ve hizmetler ticaretinin serbestlefltirilmesi, tica-

rete iliflkin s›nai ve fikri mülkiyet haklar›n›n korunmas› konular›nda çal›flmalar yapmaktad›r.

Üye ülkelerin d›fl ticaret politikalar›n› belli aral›klarla gözden geçirmek amac› ile bir mekaniz-

ma DTÖ bünyesinde oluflturulmufltur.

GATT ve DTÖ’nün kurulufl amaçlar›n› ve önemini anlat›n›z.

- 132 -

Gümrük tarifelerinin benzeri etkiler yaratan d›fl ekonomi politikas› araçlar› topluca tarife ben-

zerleri olarak adland›r›l›r. Bunlar aras›nda; ithalat vergileri ve fonlar›, dolayl› vergiler, ithalat

teminatlar›, tarife kotalar› ve mevsimlik gümrük vergileri, telafi edici vergiler, fark giderici ver-

giler ve anti-damping vergisi say›labilir.

Türkiye’de ithalat fonlar›na toplu konut fonu, dolayl› vergilere katma de¤er vergisi örnek ola-

rak verilebilir. Ço¤unun ekonomik etkisi tarifelere benzer.

Miktar k›s›tlamalar› ithalat› çok daha sert bir flekilde s›n›rlar. Bunlardan kotalar›n serbest pi-

yasa düzenini bozucu etkileri vard›r. Devlete gelir sa¤lay›c› etki d›fl›nda ço¤u etkisi itibar›yla

gümrük vergisine benzer. ‹thal kotalar›n›n en kat› flekli ithalat yasaklar›d›r. Kotalar ihracatta

da kullan›l›r. Bu kullan›m bazen ihracatç› ülkenin kendi iste¤inden çok ithalatç› ülkenin ihra-

catç› ülkeyle yapt›¤› pazarl›klar sonucu ortaya ç›kabilir. Bazen de ihracatç›n›n kendisinin ve-

ya ülkesindeki karar al›c›lar›n güçlü ürünlerde fiyat yükseltmek veya pazarda hakimiyeti art-

t›rmak gibi isteklerinden kaynaklanabilir. Askeri, siyasi nedenler ve düflük katma de¤erli ürün-

lerin yurt d›fl›na ç›kmamas› gibi nedenler de bu k›s›tlamalarda geçerli olabilir.

Di¤er miktar k›s›tlamas› türleri de mal k›s›tlamas›n›n paralelinde giden döviz kontrolü ve çok-

lu kur uygulamalar›d›r.

Bir di¤er tarife d›fl› d›fl ekonomi politikas› arac› olan görünmeyen engeller çok say›da idari,

teknik, bürokratik düzenleme ve standarda uyma zorunlulu¤unun yan›s›ra tamamen keyfi ne-

denlerden de kaynaklanabilir.

Kamu al›m ve ihalelerindeki sat›n alma politikalar›, yerli üretimde yerli üretime katk› ve ihra-

cat zorunlulu¤u, fikri ve s›nai mülkiyet haklar›n›n korunmas› ise di¤er engeller aras›nda say›-

labilir.

‹hracat› teflvik araçlar› da sonuçlar› itibar›yla d›fl ticareti baz› ülkeler aç›s›ndan zorlaflt›ran bir

unsurdur. Bunlar›n önemli bir bölümünü oluflturan ihracat subvansiyonlar› aras›nda ihracatta

prim, avantajl› tafl›ma ücreti, dolays›z vergi ve sigorta primi muafiyeti, vergi iadesi, iç piyasa-

ya göre daha düflük vergi ve kredi faizi uygulamalar› say›labilir.

Ço¤u GATT kurallar›na ters düflen bu tür subvansiyonlar yerine GATT ve AB’yle ters düflme-

yecek devlet yard›mlar› uygulayan ülkeler aras›nda Türkiye de vard›r.

Amac› dünya ticaretinin serbestlefltirilmesi olan GATT ve WTO; bunun için tarifelerin indiril-

mesini, kotalar›n ve di¤er miktar k›s›tlamalar›n›n kald›r›lmas›n› haks›z rekabete yol açan sub-

vansiyonlar ve damping vb.’ne karfl› ç›k›lmas›n› öngörmüfltür. GATT çal›flmalar›n› turlarla sür-

dürmüfl, son Uruguay Turu sonucunda (1994) Dünya Ticaret Örgütü (WTO)’ya dönüflmüfltür.

Yaln›z s›nai mallar de¤il tar›m ürünleri, hizmet ve faktör ticaretinin önündeki engellerin kald›-

r›lmas› da GATT/WTO’nun hedefleri aras›ndad›r.

- 133 -

Özet

1. Türkiye’de hangi y›ldan itibaren ithalattan çeflitli isimler alt›nda al›nan vergiler, fonlar, re-

sim ve harçlar kald›r›lm›flt›r?

A) 1977

B) 1980

C) 1990

D) 1993

E) 1999

2. Afla¤›dakilerden hangisi bir miktar k›s›tlamas› örne¤i oluflturmaz?

A) ‹thalat kotalar›

B) ‹thalat yasaklar›

C) ‹hracat kotalar›

D) Döviz kontrolü

E) ‹hracat subvansiyonlar›

3. GATT’›n Ticarette Teknik Engeller Kodu’na onay veren ülke say›s› kaçt›r?

A) 6

B) 16

C) 36

D) 56

E) 76

4. GATT hangi tarihte biten Round’da Dünya Ticaret Örgütü’ne dönüflmüfltür?

A) 1970

B) 1980

C) 1984

D) 1990

E) 1994

5. Dünya ticaret örgütü hangi konuda çal›flma yapmamaktad›r?

A) Tar›m ürünleri ticaretinin serbestlefltirilmesi

B) Bölgesel ekonomik birleflmelerin say›s›n›n artmas›

C) Ticarete iliflkin s›nai ve fikri mülkiyet haklar›n›n korunmas›

D) Tekstil ürünleri ticaretinin serbestlefltirilmesi

E) Hizmetler ticaretinin serbestlefltirilmesi

- 134 -

De¤erlendirme Sorular ›

Fiyat farkl›laflt›r›lmas› : Özellikle monopolistik güç sahibi firmalar›n tüketici rantlar›n›

kendilerine çevirip toplam kazançlar›n› maksimum k›lmak ama-

c›yla bir mal için çeflitli seviyelerde fiyat politikalar› izlemeleri.

Pazar araflt›rmas› : ‹flletmelerin pazarlama fonksiyonlar›n› gerekti¤i biçimde yerine

getirmeleri ve pazarlamaya iliflkin problemlerin çözümü için ge-

rekli bilgilerin toplanmas›, analiz edilmesi, yorumlanmas› ve pa-

zarlama kararlar›nda kullan›lmas›.

Büyüktaflk›n, fiener. Uluslararas› Ticarette GATT Düzeni, Gazi Üniversitesi Yay›n›, Ankara,

1983.

Ekonomi Ansiklopedisi, Milliyet Yay›nlar›, ‹stanbul, 1991.

Kalayc›o¤lu, Sema. D›fl Ticarette Korumac›l›k ve Liberasyon, BETA Bas›m A.fi., ‹stanbul,

1991.

Karluk, S.R›dvan. Uluslararas› Ekonomi, BETA Bas›m A.fi., 5. Bask›, ‹stanbul, 1998.

Seyido¤lu, Halil. Uluslararas› ‹ktisat, Güzem Yay›nlar›, ‹stanbul, 1999.

- 135 -

Sözlük ve Kavramlar Dizini

Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar

Bu üniteyi çal›flt›ktan sonra,

■ Avrupa Birli¤i ve GATT normlar›na uygun olarak 1995 y›l›ndan itibaren ihracat› teflvik et-

mek için devlet yard›mlar›n›n nas›l kanunlaflt›r›ld›¤›n› ö¤renmifl olacaks›n›z.

■ Girifl

■ Araflt›rma-Gelifltirme (AR-GE) Yard›mlar›n›n Proje Baz›nda Desteklenmesi

■ Araflt›rma-Gelifltirme (AR-GE) Yard›m›

■ Patent Faydal› Model Belgesi ve Endüstriyel Tasar›m Harcamalar›n›n Desteklenmesi

■ Türk Ürünlerinin Yurt D›fl›nda Markalaflmas›, Tan›t›m ve Tutundurmas› ile Türk Mal› ‹maj›-

n›n Yerlefltirilmesine Yönelik Faaliyetlerin Desteklenmesi

■ Uluslararas› Nitelikteki Yurtiçi ‹htisas Fuar›n›n Desteklenmesi

■ Yurtd›fl›nda Düzenlenen Fuar ve Sergilere Milli Düzeyde veya Bireysel Kat›l›m›n Destek-

lenmesi

■ ‹fl Gezilerine Kat›l›m Deste¤i

■ Yurt D›fl›nda Ofis-Ma¤aza Açma, ‹flletme Marka Tan›t›m Faaliyetlerinin Desteklenmesi

■ Pazar Araflt›rmas› Deste¤i

■ Çevre Maliyetlerinin Desteklenmesi

■ Baz› Tar›msal Ürünlerde ‹hracat ‹adesi Yard›mlar›

■ ‹stihdam Yard›m›

■ E¤itim Yard›m›

■ ‹hracatta KDV ‹stisnas› ve ‹adesi

■ Türk Exim-Bank Kredi Deste¤i

■ Özet

■ De¤erlendirme Sorular›

■ Sözlük ve Kavramlar Dizini

■ Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar

Bu üniteyi daha iyi ö¤renebilmek için;

■ Yukar›da bahsi geçen yard›mlardan yararlanan tan›d›¤›n›z kimseler veya iflletmelerle gö-

rüflüp, faydalar›n› ö¤reniniz.

ÜN‹TE9Türkiye’de ‹hracatta

Devlet Yard›mlar›

Amaçlar

‹ç indeki ler

Öneri ler

1. G‹R‹fi

Türkiye’de 1980 sonras› dönemde;

■ ‹hracatta kurumlar vergisi istisnas›,

■ Destekleme ve Fiyat ‹stikrar Fonu (DF‹F) primi ödemesi,

■ Navlun primi ödemesi,

■ Enerji deste¤i,

■ ‹hracatta vergi iadesi,

■ Kamu kaynakl› giderlerde mahsup,

■ Kaynak Kullan›m› Destekleme Fonu ödemesi,

■ Çok düflük faizli Eximbank kredileri gibi parasal niteli¤i a¤›r basan ihracat› teflvik araçlar›

uygulamaya konulmufltur.

Ancak 1 Ocak 1996’dan itibaren Türkiye’nin AB ile gümrük birli¤ine girmesi ve 1994 sonun-

dan itibaren yeni imzalanan Dünya Ticaret Örgütü anlaflmas›na taraf olunmas› gibi nedenler-

le do¤rudan nakit veya nakit benzeri yukar›daki gibi teflviklerin sürdürülmesi imkan› (baz› is-

tisnalar d›fl›nda) kalmam›flt›r.

‹fade edilen nedenlerle AB ve GATT normlar›na uygun olarak 1995’ten itibaren ihracatta dev-

let yard›mlar› bafll›¤› alt›nda yeni ihracat teflvik araçlar› peyderpey uygulamaya girmekte ve

bazen de revizyon görmektedir. Afla¤›da bu yeni araçlar›n bafll›calar› temel özellikleri itibar›y-

la incelenecektir.

Ünite boyunca s›k s›k ad› geçen KOB‹’lerin genel tan›m› flöyledir:

■ 1-200 aras› iflçi istihdam etti¤i ba¤l› oldu¤u meslek kurulufllar›nca onaylanan,

■ Gerçek usulde defter tutan, imalat sanayi sektöründe faaliyette bulanan,

■ Arsa, bina hariç mevcut sermaye tutar› bilanço net de¤eri itibar›yla 2 milyon ABD dolar›

karfl›l›¤› TL’yi aflmayan iflletmelerdir.

Türkiye’de son y›llarda ihracat›n teflvi¤inde kullan›lan araçlarda niçin de-

¤ifliklerle olmufltur?

2. ARAfiTIRMA-GEL‹fiT‹RME (AR-GE) YARDIMLARININ PROJE BAZINDA DESTEKLENMES‹

Para Kredi Kurulu’nun 4.11.1998 tarih ve 98/10 say›l› Tebli¤i çerçevesinde verdi¤i ar-ge des-

te¤i:

- 137 -

■ 1-150 aras›nda iflçi çal›flt›ran,

■ Gerçek usulde defter tutan,

■ Sabit sermaye de¤eri 2 Milyon $ aflamayan KOB‹ iflletmelerini kapsamaktad›r.

Bu destekle ilgili kurulufllar Hazine Müflteflarl›¤› ve Türkiye Teknoloji Gelifltirme Vakf›

(TTGV)d›r.

TTGV, özel sektör ve kamu sektörünün ortak çabalar›yla 1991 y›l›nda kurulan ülkemizin tek-

nolojik altyap›s›n› gelifltirmeyi ve güçlendirmeyi Türk Sanayiinin uluslararas› piyasalarda re-

kabet gücünün artmas›na katk›da bulunmay› hedefleyen bir vak›ft›r. Görevi; baflta KOB‹’ler

olmak üzere özel sektörde sanayi kurulufllar›n›n teknoloji gelifltirme ve inovasyona yat›r›m

yapmalar›n› teflvik etmektir. Kurucu üyeleri aras›nda KOSGEB’in de yer ald›¤› TTGV taraf›n-

dan desteklenen iflletmelerin ço¤unlu¤unu (%73) KOB‹’ler oluflmaktad›r. KOB‹’lerin yar›dan

fazlas› 10 yafl›n alt›ndaki genç flirketlerdir.

Bu TTGV taraf›ndan karfl›lanmas›na yönelik destek verilmektedir. Bu deste¤in verilebilmesi

için ölçülebilir ve faturaland›r›lm›fl olmas› gerekmektedir. TTGV taraf›ndan Proje baz›nda per-

sonel giderleri alet, teçhizat, yaz›l›m giderleri, malzeme vb. giderlerinin ürün gelifltirme konu-

lu ve stratejik odak konulu projilere sermaye deste¤i verilmektedir. Ürün gelifltirme konulu

projelerde bu destek maksimum 1 milyon ABD dolar›d›r ve en çok 2 y›l sürelidir. Destek Pro-

je bütçesinin %50’sini aflamaz. Di¤er bir ifadeyle, projeyi öneren KOB‹’nin de en az TTGV’nin

verdi¤i destek kadar katk›da bulunmas› gerekir. Proje süresince iflletmenin harcama yapma-

s›ndan sonra TTGV katk›s› olarak belirlenen tutar ayl›k bazda iflletmeye ödenir. TTGV tara-

f›ndan ABD Dolar› olarak verilen finansal destek, projenin sona ermesinin ard›ndan 4 y›l için-

de ABD Dolar› olarak geri al›n›r.

Proje öneri dosyas›; TTGV’nin Baflvuru Rehberinden yararlan›larak bizzat iflletmeler taraf›n-

dan kolayl›kla haz›rlanabilir. Ancak gerekti¤inde TTGV’den yard›m al›nabilir.

KOB‹’ler proje öneri dosyas› haz›rlanmas›nda Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi Gelifltirme ve

Destekleme ‹daresi Baflkanl›¤› (KOSGEB)na baflvurduklar›nda üniversiteden al›nacak dan›fl-

manl›k hizmet bedelinin %85’i KOSGEB’in ilgili Merkez Müdürlü¤ünce %15’lik k›s›m ise ifllet-

me taraf›ndan ödenir.

Stratejik odak konulu projelerde Sermaye deste¤i azami 1 y›l sürmektedir ve 100.000 ABD

dolar›n› geçememektedir. Bu tür projeler Türkiye’de mevcut sanayi yap›s›, teknoloji ve insan

birikimi ile uluslararas› karfl›laflt›rmak üstünlükler dinami¤i esas al›narak hangi alanlarda tek-

nolojik projeler yürütülmesinde yarar bulundu¤unu veya araflt›rma-gelifltirme faaliyetlerinin ül-

kemizde geliflip yayg›nlaflmas› için al›nmas› gereken tedbirleri tespit eden projelerdir.

Sanayi kurulufllar› bir Ar-ge projesi için TTGV’ye baflvurmufl ve destek alm›fllarsa ayn› proje

ile TUB‹TAK’›n denetimindeki Ar-ge deste¤ine baflvurdu¤unda yeniden de¤erlendirmeye al›n-

madan TUB‹TAK taraf›ndan verilen destekten de yararlanabilmektedir.

- 138 -

3. ARAfiTIRMA-GEL‹fiT‹RME (AR-GE) YARDIMI

Para Kredi Koordinasyon Kurulu’nun 4.11.1998 ve 98/10 Say›l› tebli¤i çerçevesinde;

■ 1-150 aras›nda iflçi çal›flt›ran,

■ Gerçek usulde defter tutan,

■ Sabit sermaye de¤eri 2 milyon ABD dolar›n› aflmayan KOB‹ iflletmelerine Ar-Ge deste¤in-

de bulunulabilmektedir. Bu destek kapsam›nda ödemenin yap›lmas› için uygun görüfl ve-

ren D›fl Ticaret Müsteflarl›¤›, ödemeyi yapan T.C. Merkez Bankas›, inceleme ve de¤erlen-

dirmeyi yapan ise TUB‹TAK bünyesindeki Teknoloji ‹zleme ve De¤erlendirme Baflkanl›¤›

(T‹DEB)’dir.

Proje kapsam›ndaki;

■ Personel

■ Alet, teçhizat, yaz›l›m, yay›n

■ Dan›flmanl›k ve buna eflde¤er hizmet al›mlar›

■ Ülke içindeki Ar-Ge kurum ve kurulufllar›na yapt›r›lan Ar-Ge hizmetleri

■ Patent baflvurusu,

■ Malzeme giderleri

■ Seyahat Giderlerinin en fazla %60’›na kadarki bölümü en çok üç y›l süre ile hibe fleklinde

desteklenmektedir. Özel olan desteklenen unsurlar aras›nda doktoral› araflt›rmac› istihda-

m›, belli sektörlerde (havac›l›k, uzay, gen mühendisli¤i, enformasyon, otomasyon) Ar-Ge,

patent çal›flmas› vb. ile ilgili giderler say›labilir.

4. PATENT, FAYDALI MODEL BELGES‹ VE ENDÜSTR‹YEL TASARIMHARCAMALARININ DESTEKLENMES‹

Resmi Gazetede: 27.02.1998 tarihinde yay›nlanan 98/3 nolu tebli¤e göre ihracat potansiyeli

bulunan, teknoloji yo¤un yeniliklerin, yeni ürünlerin ve yöntemlerin gelifltirilmesinin desteklen-

mesi kararlaflt›r›lm›flt›r. Buna göre Türk Patent Enstitüsü’nün siciline kay›tl› patent vekilleri

arac›l›¤›yla veya do¤rudan Türk Patent vekilleri arac›l›¤›yla veya do¤rudan Türk Patent Ens-

titüsü (TPE)’ne baflvuran Türkiye’de yerleflik gerçek kifliler bu destekten yararlan›r. Uygun

görüflü ile ödemenin yap›lmas›na sa¤layan ise D›fl Ticaret Müsteflarl›¤›d›r. Türkiye’de yerle-

flik kifliler taraf›ndan yap›lan çal›flmalar neticesinde, patent, faydal› model belgesi veya en-

düstriyel tasar›m tescili ile sonuçlanan bir bulufl veya tasar›m›n ortaya ç›kmas› durumunda,

bulufla patent veya faydal› model belgesi, endüstriyel tasar›ma da endüstriyel tasar›m tescili

al›nmas› s›ras›nda yap›lan harcamalar›n bir k›sm› bu hibe destekten yararlan›r.

■ TPE’ne baflvuru için dosya haz›rlanan %75’i 1000 ABD dolar›n› aflmamak kayd›yla

TPE’ne patent baflvurular› için ödenen ücretin %75’i,

- 139 -

■ Patent koruma amac›yla TPE’ye ilk 5 y›l için ödenen ücretin %75’i destek kapsam›ndad›r.

■ Faydal› Model baflvurusu için dosyas›n›n haz›rlanmas› ve belge düzenlemesi ile ilgili öde-

nen miktar›n 500 ABD dolar›n› aflmamak kayd›yla %75’i,

■ ‹lk 5 y›lda ödenen koruma ücretinin %75’i destek kapsam›ndad›r.

Endüstriyel tasar›m tescil baflvurusu için ödenen ücretin %75’i destek kapsam›ndad›r.

Türkiye’de do¤rudan ar-ge ye dönük ve patent, faydal› model belgesi al›-

m› ile tasar›ma dönük harcamalara ne gibi destekler sunulmaktad›r?

5. TÜRK ÜRÜNLER‹N‹N YURTDIfiINDA MARKALAfiMASI, TANITIM VETUTUNDURMASI ‹LE TÜRK MALI ‹MAJININ YERLEfiT‹R‹LMES‹NEYÖNEL‹K FAAL‹YETLER‹N DESTEKLENMES‹

29.01.2000 tarihli Resmi Gazetelerde yay›nlanan 2000/3 say›l› tebli¤in konusu, Türkiye’de

kendi ünvan ve/veya markas›yla ticari ve/veya s›nai faaliyette bulunan flirketler ile sektörel

D›fl Ticaret fiirketlerinin (D›fl Ticaret Müsteflarl›¤›nca bu statü verilen flirketler) ürünlerine Türk

mal› imaj› ve marka oluflturmak amac›yla yurtd›fl›nda yapacaklar› marka tescili dahil tan›t›m

ve tutundurma ile Türk mal› imaj›n›n yerlefltirilmesine yönelik faaliyetleri dolay›s›yla yapt›kla-

r› harcamalar›n karfl›lanmas›d›r.

Bu çerçevede sa¤lanan destekler;

■ Marka tescili ve korunmas›na iliflkin giderlerin en fazla 50.000 ABD dolarl›k k›sm›,

■ Yurt d›fl›na aç›lacak ma¤aza ve ofislerin kira giderlerinin y›ll›k en çok 200.000 ABD dolar-

l›k k›sm›,

■ Yurt d›fl›nda pazarlama tan›t›m faaliyetleri giderlerinin en çok 300.000 ABD dolarl›k k›sm›,

■ Uluslararas› kalite kontrol kurulufllar›ndan al›nacak sertifikasyon giderlerinin en çok 50.000

ABD dolarl›k k›sm›,

■ Ürünün etiketine “Made in Turkey/Türkiye” konulmas›n›n ve sat›fl›n›n gerçeklefltirilmesi ha-

linde, firmalar›n ödenmifl vergi, resim, harç, SSK primi ve enerji giderlerinin y›ll›k 100.000

ABD dolar›na kadarki k›sm›,

■ Franchising yoluyla markalaflm›fl Türk ürününün d›fla aç›lmas› halinde y›ll›k en çok

100.000 ABD dolarl›k k›sm›,

■ Firman›n Türkiye’deki marka tasar›m y›ll›k harcamalar›n›n en çok 100.000 ABD dolarl›k

k›sm›,

- 140 -

■ Üretici Derneklerinin ilgili olduklar› üretim alan›nda yer alan ürünlerini tan›t›m ve reklam fa-

aliyetlerine iliflkin en çok 50.000 ABD dolarl›k k›sm›,

■ Marka oluflturulmas› için yurtd›fl›ndaki ajanslara yapt›r›lacak tan›t›m-promasyon ve dan›fl-

manl›k hizmetleri giderlerinin en fazla toplam 50.000 ABD dolarl›k k›sm›n› kapsar.

Firmalar sadece bir marka için, en fazla üç y›l süreyle ve yapt›klar› harcamalar›n azami

%50’si oran›nda yararland›r›l›r.

Fatura tarihinden itibaren en geç alt› ay içerisinde müracaat edilmesi gerekmektedir.

Bu destekle ilgili uygulamac› kurulufl, D›fl Ticaret Müsteflarl›¤›’d›r.

Marka teflvi¤i tebli¤i yay›nland›ktan sonra 2000 y›l›nda kendinde marka yaratma potansiyeli

gören konfeksiyon ve haz›r giyim sektöründe faaliyet gösteren 280 civar›nda ihracatç› firma

bu teflvikten yararlanmak üzere DTM’ye baflvuruda bulunmufltur. Bunlardan ancak 30 firma

yurtd›fl›nda markalaflma yönünde yapt›klar› 894 milyar TL’l›k masraf›n %50’si olan 447 milyar

TL’yi teflvik olarak geri alabilmifltir. Baflvuru say›s›na göre yararlanan firma say›s›n›n %10’lar-

da kalmas› DTM’n›n kriterlerini aflmada firmalar›n zorland›¤› fleklinde yorumlanabilir.

Türkiye’de yurtd›fl›na yönelik markalaflma nas›l teflvik edilmektedir?

6. ULUSLARARASI N‹TEL‹KTEK‹ YURT‹Ç‹ ‹HT‹SAS FUARLARININ DESTEKLENMES‹

Resmi Gazetede 01.06.1998 de yay›nlanan Tebli¤de uluslararas› nitelikteki yurtiçi ihtisas fu-

arlar›n›n d›fl tan›t›m›n›n yap›lmas›, uluslararas› düzeyde kat›l›m›n art›r›lmas› amaçlar›na hiz-

met edebilmek için fuar organize eden firmalara yönelik bir destek karar› ç›km›flt›r.

DTM’ce belirlenen kriterlere uygun olarak yerli organizatörlerin fuar öncesi ve süresinde ger-

çeklefltirecekleri tan›t›m ve promosyon masraflar›n›n belli bir oran› DF‹F’ten karfl›lanmakta-

d›r. Baflvuru mercii ihracatç› birlikleridir. Ödemeyi TCMB, DF‹F’ten yapmaktad›r.

7. YURTDIfiINDA DÜZENLENEN FUAR VE SERG‹LERE M‹LL‹ DÜZEYDEVEYA B‹REYSEL KATILIMIN DESTEKLENMES‹

Para Kredi Koordinasyon Kurulu’nun 12.3.2001 tarihli Resmi Gazete’de yay›nlanan 2001/4

Say›l› Tebli¤i ihracat› gelifltirmek amac›yla yurtd›fl›nda düzenlenecek fuar ve sergilere kat›l›-

m›n artt›r›lmas›n› teflvik etmektedir.

- 141 -

Bu teflvikten;

■ KOB‹’ler,

■ Sektörel D›fl Ticaret fiirketleri (SDfi),

■ Büyük Ölçekli Firmalar (KOB‹’ler d›fl›nda kalan firmalar) yararlanabilmektedir.

Milli düzeyde ifltirak edilen organizasyonlarda; organizatör firmalar ve kat›l›mc› firmalar ile bi-

reysel düzeyde ifltirak edilen organizasyonlarda bireysel kat›l›mc› firmalar ayn› fuar için en

fazla 3 defa olmak kayd›yla desteklenmektedir.

Milli düzeyde kat›l›mlarda ifltirakçi (kat›l›mc›) firma destekleri flunlard›r:

Kat›l›mc› Firmaya, fuar organizatörü kurulufllara m2 üzerinden ödenecek kat›l›m bedelinin

20.000 ABD Dolar›’n› aflmamak üzere;

■ KOB‹, SDTfi ve KÖY’lerde (Kalk›nmada Öncelikli Yöreler) yerleflik firmalara %80’i

■ Di¤er firma ve kurulufllara %50’sidir.

Milli düzeyde kat›l›mlarda organizatör firmaya sa¤lanan destekler flunlard›r:

Reklam, tan›t›m filmi, afifl, kitap, multivizyon gösterileri ile kokteyl ve defile giderlerinin,

■ Yurtd›fl› fuar organizasyonlar›nda %60’› (40.000 ABD Dolar›’n› aflmamak üzere),

■ Türk ihraç ürünleri tan›t›m organizasyonlar›nda %60’› (60.000 ABD Dolar›’n› aflmamak

üzere) karfl›lan›r.

Ürün gruplar›na göre sa¤lanan destekler ise;

■ Biyoteknoloji, uzay ve havac›l›k teknolojileri, biliflim, ileri malzeme, yaz›l›m ve donan›m ko-

nular›nda organizatörlere m2 üzerinden ödeyece¤i kat›l›m bedelinin,

■ KOB‹, SDTfi ve KÖY’lerde yerleflik firmalara %90’›,

■ Di¤er firma ve kurulufllar olmas› halinde %60’›,

■ Bireysel olarak kat›l›mlarda stand kiras›n›n tamam› ve nakliye harcamalar›n›n %60’›

(25.000 ABD Dolar›’n› aflmamak üzere) fatura tarihindeki Merkez Bankas› döviz al›fl kuru

üzerinden ödenir.

Bu destekte uygulamac› kurulufllar D›fl Ticaret Müsteflarl›¤› ‹GEME (‹hracat› Gelifltirme Etüd

Merkezi) ve ‹hracatç› Birlikler’dir.

Bir di¤er Uluslararas› fuarlara Kat›l›m Deste¤i, 1-150 aras›nda iflçi çal›flt›ran imalat sanayi ifl-

letmeleri için KOSGEB taraf›ndan KOSGEB ‹cra Kamitesi Karar› ile de mümkündür, kapsa-

nan giderler aras›nda yer kiras›, stand inflas›, nakliye, sigorta ve gümrükleme, ulafl›m gider-

leri yer almaktad›r. Giderlerin %50’sine kadar 500 ABD Dolar›’n› aflmamak kayd›yla Fuara gi-

difl-dönüfl uçak/otobüs bileti giderlerinin %50’sine kadar karfl›lanmaktad›r.

- 142 -

Türkiye’de veya yurt d›fl›nda düzenlenen uluslararas› nitelikteki fuar ve

sergilere kat›l›ma yönelik ne gibi teflvikler vard›r?

8. ‹fi GEZ‹LER‹NE KATILIM DESTE⁄‹

KOSGEB ‹cra Komitesi Karar› ile 1-150 aras›nda iflçi çal›flt›ran imalat sanayi iflletmelerine ifl

gezilerine kat›l›m deste¤i vermektedir. Bu çerçevede, ülkeye ve ülke içinde gidilecek flehirle-

re gidifl-dönüfl ulafl›m giderlerinin %50’sine kadar ifl gezisi kat›l›m deste¤i ödenebilmektedir.

9. YURT DIfiINDA OF‹S MA⁄AZA AÇMA, ‹fiLETME VE MARKA TANITIMFAAL‹YET‹N‹N DESTEKLENMES‹

Bu teflvik tedbiri 31.07.1997 ve 15.11.1998 tarihli Resmi Gazete’de Yay›nlanan Para-Kredi ve

Koordinasyon Kurulu Tebli¤leri ile yürürlü¤e girmifltir

Türkiye’de faaliyette bulunun flirketler ve ticari/veya s›nai SDfi’ler (Sektörel D›fl Ticaret fiir-

ketleri) bu destekten yararlanmaktad›r. Bu flirketler Tebli¤ yay›n tarihinden önce yurt d›fl›nda

faal olan veya bundan sonra aç›lacak olan ma¤aza, ofis, depo, flube vb.nin sahipleridir. Yurt

d›fl› birimlerde fiirket, ma¤aza, depo, flube vb. fleklindeki Türk flirketinin kendi ünvan ve mar-

kas›yla toptan ve/veya perakende sat›fl yapmas› söz konusudur.

Yurt d›fl› birimler için al›nan demirbafllar›n bir sefer için ve ençok 20000 dolarl›k tutar›n›n

%50’si; kira bedelinin en çok 50000 dolarl›k tutar›n›n ilk y›l %50’si, ikinci y›l %30’u; reklam

harcamalar›n›n y›ll›k 30000 dolar› aflmamas› kayd›yla birinci y›l %30’u, ikinci y›l %20’si kar-

fl›lanmaktad›r.

Tebli¤ler çerçevesinde Türkiye’de ticari faaliyette bulunan bir flirketin yurt d›fl›nda mal ticare-

ti amac›yla flirket, ma¤aza, depo veya flube açmas› halinde, bu birimlerin kira ve tan›t›m har-

camalar›n›n y›ll›k 30000 ABD dolar›n› aflmamak kayd›yla ilk y›l %50’si ikinci y›l %30’u karfl›-

lanaca¤› bildirilmektedir.

Ayr›ca Türkiye’de ticari faaliyette bulunan bir flirketin veya SDfi’nin yurt d›fl›ndaki bir firmaya

temsilcilik ya da distribütörlük hakk› vermesi halinde Türk flirketi veya SDfi’nin pay›na düflen

vergi, resim, harç, noter masraf› vb. fleklindeki temsilcilik/distribütörlük sözleflmesinden do-

¤an resmi giderlerin 10000 ABD dolar›n› aflmamas› kayd›yla %50’si, bu temsilci/distribütörün

konu ile ilgili yapm›fl oldu¤u reklam harcamalar›n›n 30000 ABD dolar›n› aflmamak kayd›yla ilk

y›l %30, ikinci y›l %20’si karfl›lanmaktad›r.

- 143 -

SDfi’lerin yurt d›fl›nda do¤rudan pazarlanan amaçl› flirket, ma¤aza, depo flube kurmalar› ha-

linde ayn› ülke için bir defa olmak kayd›yla kira, tan›t›m, demirbafl kalemlerinden oluflan top-

lam harcamalar›n %50’sini aflmayacak flekilde ortak say›s›na göre afla¤›daki tabloda göste-

rildi¤i gibi de¤iflen tutarlarda destek alabilirler. Bu flirketler kendi bünyelerinde veya dan›fl-

manl›k flirketleri arac›l›¤› ile haz›rlanacak fizibilite etüdü çerçevesinde ilgili harcama kalemle-

rini göstermifl olmal›d›rlar.

Ortak say›s› (kifli) Destekleme tutar› (ABD Dolar›’n›)

10-20 400.000

21-40 500.000

41-100 600.000

101-150 800.000

151-200 900.000

201-250 1.000.000

Kalk›nmada öncelikli yörelerde faaliyet gösteren ve 10’dan az ortakl› SDfi’leri için de 100000

ABD dolarl›k destek uygulanmaktad›r.

Bu destekten 2 y›l süresince en çok 5 flirket, depo, ma¤aza, flube için yararlan›labilir. Bu flir-

ketlerin farkl› flehirlerde olmas› flartt›r.

fiirketlerin müracaat merci ba¤l› olduklar› ihracatç› birli¤idir. Bu destekten yararlanmak iste-

yen firmalar fatura (ödeme belgeleri) ile 6 ay içinde ba¤l› bulunduklar› ‹hracatç› Birli¤ine (‹B)

baflvururlar. ‹B ise gerekli incelemeleri yap›p ödeme tutarlar›n› ve talebi DTM’e aksettirir.

DTM’de ‹hracat Genel Müdürlü¤ü ilgili birimdir.

DTM’ce uygun görülen taleplere iliflkin ödemeler TCMB taraf›ndan yap›l›r. ‹braz edilen tüm

giderlerin (KDV hariç) TL cinsinden olanlar› TL, döviz cinsinden olanlar› ise fatura tarihindeki

TCMB çapraz kurlar› ve döviz al›fl kurlar› esas al›narak ABD dolar› karfl›l›¤› olarak ödenir.

TCMB bu ödemeyi Destekleme ve Fiyat ‹stikrar Fonu (DF‹F)’ndan yapar.

Yurt d›fl›nda ifl gezisi, ofis, ma¤aza açma, iflletme ve marka tan›t›m faali-

yetlerinin desteklenmesi hangi teflvik araçlar› ile yap›lmaktad›r?

10. PAZAR ARAfiTIRMASI DESTE⁄‹

‹GEME taraf›ndan sa¤lanan ihracat pazar araflt›rmas› deste¤i DTM ad›na uygulanmaktad›r.

Resmi Gazete’de 31.07.1997 ve 14.11.1998 tarihlerinde yay›nlanan 97/6 ve 98/12 say›l› teb-

li¤lerle KOB‹’ler, SDfi’ler ve ÜD’ler (Üretici dernekleri) pazar araflt›rmas› deste¤inden yarar-

lanabilirler.

- 144 -

Üretici Dernekleri belirli bir üretim dal›n› temsil eden, bünyesinde ayn› üretim dal›ndaki flir-

ketlerin en az %30’unu bulunduran, yeni üyeliklere aç›k olan, kar amac› gütmeyen, baflvuru-

lar› kendisi için de¤il üyeleri için yapan kurulufllard›r.

‹hracatta Pazar Araflt›rmas›, sistematik ve objektif olarak ihracat için potansiyel olan bir pa-

zar hakk›nda gerekli bilgilerin toplanmas›d›r.

‹hracatta pazar araflt›rmas› deste¤inin amaçlar› ise yeni ihraç pazarlar› yaratmak ve gelenek-

sel pazarlar›m›zda pazar pay›m›z› art›rmak maksad›yla, KOB‹/SDfi/ÜD’nin sistematik yöntem-

lerle yapt›klar› pazar araflt›rmalar›n›n teflvik edilmesi ve yayg›nlaflt›r›lmas›n›n sa¤lanmas›d›r.

KOB‹/SDfi ve ÜD’lerin kendi bünyelerinde yürütecekleri veya dan›flmanl›k flirketlerine yapt›-

racaklar› araflt›rma projeleri pazar araflt›rmas› deste¤inden yararlanmaktad›r.

Pazar araflt›rmas› deste¤i kapsam›nda katk› sa¤lanan harcama kalemleri ise ulafl›m, konak-

lama ve sat›n al›nan döküman ve di¤er hizmet giderleridir.

Ulafl›m giderleri denince Türkiye’den araflt›rma yapmaya gidilecek ülkeye bir defal›k gidifl-dö-

nüfl olmak üzere ekonomik s›n›f uçak, gemi, tren veya otobüs bileti masraflar› anlafl›lmal›d›r.

Ayr›ca gidilen ülke içersinde yap›lacak ayn› tür ulafl›m masraflar› da bu kapsama dahildir.

Sözkonusu masraflar›n toplam› KOB‹’lerde ençok 3750, SDfi/ÜDlerde ise 5000 ABD dolar›

olmal›d›r.

Bir di¤er harcama kalemi olan konaklama giderleri hedef pazardaki günlük 100 ABD dolar›n›

geçmeyen konaklama (oda+kahvalt›) masraflar›n› kapsamaktad›r. Bu masraflar› toplamda

KOB‹’lerde 3750, SDfi’lerde 5000 ABD dolar›n› aflmamal›d›r. Sat›n al›nan döküman ve yay›n

giderleri ile tercüman tercüme masraflar› için fatura karfl›l›¤›nda proje bafl›na azami olarak

KOB‹’lerde 3750, SDfi ve ÜD’lerde 5280 ABD dolar› ödeme yap›labilmektedir.

Yukar›da say›lan harcama türlerine iliflkin belgelere istinaden bir KOB‹’ye bir proje için en faz-

la 7500 ABD dolar›, bir y›lda 15000 ABD dolar› destek verilebilir. Bu destek program›n›n uy-

gulamada oldu¤u sürede toplam olarak en fazla 75000 ABD dolar› destek verilebilir.

SDfi ve ÜD’ler için proje bafl›na ençok 10000, bir y›lda ençok 50000 ABD dolarl›k destek sa¤-

lan›r.

Destek ödemesi, Destekleme ve Fiyat ‹stikrar› Fonu ad›na yap›l›r.

2000 y›l›nda ‹GEME’ye ‹hracat Pazar Araflt›rmas› Deste¤i baflvurular› say›s› 73’e ulaflm›flt›r.

Bu baflvurular›n 58’i kabul edilmifl, destekten yararlanan firma say›s› ise 32 olmufltur.

‹hracatta Pazar araflt›rmas› deste¤i uygulamas› hakk›nda bilgi veriniz.

- 145 -

11. ÇEVRE MAL‹YETLER‹N‹N DESTEKLENMES‹

Resmi Gazetede 31.07.1997 ve 14.11.1998 tarihlerinde yay›nlanan 97/5 ve 98/13 say›l› teb-

li¤lerde çevre maliyetlerinin desteklenmesi kararlaflt›r›lm›flt›r. Amaç, KOB‹’lerin, Türk Stan-

dartlar› Enstitüsü veya akredite edilmifl kurulufllardan alacaklar› kalite güvence sistemi belge-

leri (ISO 9000 serisi), çevre yönetim sistemi belgeleri (ISO 14000 serisi) ve Avrupa Birli¤i ta-

raf›ndan onaylanm›fl kurulufllardan alacaklar› CE ‹flareti ile DTM taraf›ndan uygun görülen

uluslararas› nitelikteki di¤er kalite ve çevre belgerinin al›nmas› s›ras›nda yapt›klar› belgelen-

dirilmifl harcamalar›n (sadece belgelendirme masraflar›n›n) desteklenmesidir.

Bu destek kapsam›ndaki belgeler:

■ ISO 9000 serisi,

■ ISO 14000 serisi,

■ CE ‹flareti,

■ Uluslararas› nitelikteki di¤er kalite ve çevre belgeleridir.

Sözkonusu destek ile bu belgelerin al›nmas› için yap›lm›fl harcamalar›n en fazla %50’si kar-

fl›lanmaktad›r.

Uygulamac› Kurulufl ise D›fl Ticaret Müsteflarl›¤›’na ba¤l› ‹hracat Genel Müdürlü¤ü’dür.

12. BAZI TARIMSAL ÜRÜNLERDE ‹HRACAT ‹ADES‹ YARDIMLARI

Resmi Gazetede 25.03.2000 ve 26.07.2000 tarihlerinde yay›nlanan tebli¤lerde baz› tar›m

ürünlerinin ihracat›n›n desteklenmesi amac› ile yard›m yap›lmas› kararlaflt›r›lm›flt›r. Bu des-

tekten afla¤›da belirtilen tar›m ürünlerinin ihracatç›lar› yararlanacakt›r.

■ Buket yapmaya elveriflli veya süs amac›na uygun cinsten çiçekten ve tomurcuklar,

■ Sebzeler

■ Kurutulmufl sebzeler

■ Meyvalar ve sert çekirdekli meyvalar

■ Dondurulmufl meyva ve sebze ile meyva ve sebze iflleme sanayine dayal› g›da maddeleri

■ Reçel, jöle, marmelat, meyve veya sert kabuklu mevye püreleri veya pastalar›

■ Meyva sular›

■ Zeytinya¤›

■ Haz›rlanm›fl konserve edilmifl bal›klar

■ Yumurta

■ Çikolata ve kakao içeren g›da müstahzarlar›

■ Bisküviler, gofretler

■ Makarnalar

- 146 -

Sa¤lanan destek ise ihraç edilen ürünlerin ihracat miktar ve de¤erleri gözönüne al›narak he-

saplanan tutarlar. ‹hracatç›lar›n kamu kurulufllar›na yapm›fl olduklar› vergi, SSK primi, haber-

leflme ve enerji giderleri ödemelerden mahsup edilmektedir. Yani burada yap›lan iade nakdi

olmay›p ödenecek vergi vb. bedellere mahsup edilmektedir. Uygulamac› kurulufl ise ihracat-

ç› birlikleridir.

Bu iadeden faydalanmak için Fiili ‹hraç tarihinden itibaren en geç bir y›l içinde ba¤l› bulunu-

lan ihracatç›lar birli¤ine müraacat flartt›r.

13. ‹ST‹HDAM YARDIMI

Resmi Gazete’de: 29.01.2000 tarihinde yay›nlanan Para Kredi Koordinasyon Kurulu Tebli¤i

ile yürürlü¤e giren istihdam yard›m›n›n amac›, SDfi statüsünü haiz flirketlerin d›fl ticarete ilifl-

kin ifllemlerini yürütmek üzere, konusunda tecrübeli ve yüksek ö¤renimli yönetici ve eleman

istihdam›n›n sa¤lanmas›d›r.

SDfi statüsünü haiz flirketlerin yararlanabilece¤i bu yard›mla SDfi’lerin ilk defa istihdam ede-

cekleri, konusunda tecrübeli ve yüksek ö¤renimli:

■ Yöneticinin toplam azami 18.000 ABD Dolar› karfl›l›¤› Türk Liras›n› aflmamak üzere y›ll›k

brüt maafllar›n›n % 75’i,

■ Elemanlar›n toplam azami 9.000 ABD Dolar› karfl›l›¤› Türk Liras›n› aflmamak üzere y›ll›k

brüt maafllar›n›n % 75’i karfl›lan›r.

Bir SDfi’ye istihdam edece¤i en fazla bir yönetici ile iki eleman›n ücretleri için ve bir defa sa¤-

lan›r.

‹stihdam yard›m›nda Uygulamac› Kurulufl D›fl Ticaret Müsteflarl›¤› bünyesinde ‹hracat Genel

Müdürlü¤ü’dür.

14. E⁄‹T‹M YARDIMI

29 Ocak 2001 tarihli Resmi Gazetede yay›nlanan Para Kredi ve Koordinasyon Kurulu Tebli-

¤i ile KOB‹ ve SDfi’lerin ‹GEME taraf›ndan belirlenecek standartlara ve münhas›ran d›fl tica-

rete iliflkin konularda gerçeklefltirecekleri yurt içi ve d›fl› e¤itim faaliyetleri ile ilgili harcamala-

r›n›n en çok 3 ay süre ile KOB‹’ler için % 50’si SDfi’ler için % 75’inin karfl›lanmas› amaçlan-

maktad›r. Destek, yurtiçi e¤itim program› bafl›na KOB‹’ler için 5000, SDfi’ler için 7500 ABD

dolar›n› aflmamaktad›r. Bu destek yurtd›fl› e¤itim program› bafl›na ise ayn› flartlarla ve en faz-

la 7500 ABD dolar›d›r.

- 147 -

Yap›lan destek e¤itimi kapsam›nda yer alan bafll›ca konular ise flunlard›r:

■ D›fl Ticaret, Gümrük ve Kambiyo Mevzuat›,

■ ‹hracat için pazar ve müflteri bulma, pazar analizi, pazar araflt›rmas›, al›c›yla müzakere ve

yaz›flma teknikleri ve fiyat verme,

■ ‹hracata ulusal ve uluslararas› finansman sa¤lama teknikleri,

■ Rekabet hukuku ve koflullar› ile Avrupa Birli¤i ve Dünya Ticaret Örgütü mevzuat›, ulusla-

raras› pazarlama teknikleri,

■ Moda-Marka tasar›m› ve benzeri alanlar.

‹hracata yönelik iflletmelerde çevre, istihdam, e¤itim maliyetlerinin karfl›-

lanmas› ve baz› tar›m ürünlerinde ihracat iadesi yard›mlar konular›nda

bilgi veriniz.

15. ‹HRACATTA KDV ‹ST‹SNASI VE ‹ADES‹

KDV Kanunun 11 ve 12. maddeleriyle ihracat istisnas›na iliflkin hükümler düzenlenmifltir. Bu-

na göre ihracat teslimleri ve bu teslimlere iliflkin hizmetler ile yurt d›fl›ndaki müflteriler için ya-

p›lan hizmetler KDV’den istisnad›r. Bu hükümle mal ve hizmet ihrac›nda KDV uygulanmaya-

ca¤› belirtilmifltir. Ayr›ca Türkiye’de ikamet etmeyen yolcular›n Türkiye’den sat›n al›p yurt d›-

fl›na götürdükleri mallara ödenen KDV’nin iade edilece¤i hükmü ile yolcu beraberinde yurt d›-

fl›na ç›kar›lan eflyan›n da normal ihracat gibi vergiden ar›nd›r›lmas› sa¤lanm›flt›r. Yan›s›ra ih-

raç kayd›yla yap›lan sat›fllarda ihracatç›lar taraf›ndan KDV’nin ödenmemesi fleklindeki dü-

zenleme ile bir bak›ma ön ihracat istisnas› uygulamas› getirilmifl olmaktad›r.

‹hracatta KDV istisnas› ve iadesi konular›nda bilgi veriniz.

16. TÜRK EX‹M-BANK KRED‹ DESTE⁄‹

Türk Eximbank, ihracatç›lar›, ihracata yönelik üretim yapan imalatç›lar› ve yurtd›fl›nda faali-

yet gösteren müteahhit ve giriflimcileri k›sa, orta ve uzun vadeli nakdi ve gayrinakdi kredi, si-

gorta ve garanti programlar› ile desteklemektedir. Eximbank’›n kredi, garanti ve sigorta ifllem-

lerini ayn› çat› alt›nda toplam›fl olmas›, ihracatç› KOB‹’lere verilen hizmetlerde bir bütünlük

oluflturulmas›na imkan tan›maktad›r.

- 148 -

2001 y›l›nda Türkiye ‹hracatç›lar Meclisi kay›tlar›na göre 31,064 milyar dolara ulaflan ihraca-

ta Türk Eximbank 2,7 milyar dolar k›sa vadeli ihracat kredisi vermifl olup bu kredileri alan ifl-

letmelerin % 61’i KOB‹’dir.

Bafll›ca Eximbank kredi türleri flunlard›r;

16.1. Performans Kredileri

■ D›fl Ticaret Sermaye fiirketleri (DTfi) K›sa Vadeli Döviz ve TL ‹hracat Kredisi,

■ Performans Döviz Kredisi ve Performans TL Kredisidir.

16.1.1. D›fl Ticaret Sermaye fiirketleri (DTfi) K›sa Vadeli ‹hracat Kredisi

Amac›, D›fl Ticaret Sermaye fiirketleri (DTfi) ve Sektörel D›fl Ticaret fiirketleri’nin (SDfi) ihra-

cata haz›rl›k dönemi finansman ihtiyac›n›n uygun bir vade ve maliyet ile karfl›lanmas›, böyle-

ce ihracat performanslar›n›n art›fl›n›n teflvik edilmesidir. D›fl Ticaret Müsteflarl›¤› taraf›ndan

DTfi ve SDfi statüsü verilen ve kredibilitesi olumlu bulunan KOB‹’ler bu krediden yararland›-

r›l›r.

KOB‹’lerin kredi limiti, bir önceki y›l ihracat performanslar›na ba¤l› olarak belirlenir. Kredi tu-

tar›, FOB ihracat tutar›n›n % 100’ü oran›nda belirlenir. Kredinin azami vadesi 180 gündür. Uy-

gulanan faiz oran›, uluslararas› piyasalardaki faiz oranlar›na göre de¤iflmektedir.

Türk Eximbank’a ihracat kredi sigortas› yapt›ran firmalara döviz ve TL. kredilerinde ise faiz in-

dirimi yap›lmaktad›r.

16.2. Performans Döviz Kredisi ve Performans TL Kredisi

‹hracata yönelik mal üreten imalatç› ve ihracatç›lar›n uluslararas› piyasalarda rekabet güçle-

rini artt›rmak ve ihracat projelerinin ihracata haz›rl›k aflamas›nda desteklemek amac›yla bafl-

lat›lan bu kredi programlar›, D›fl Ticaret Sermaye fiirketleri (DTfi) ve Sektörel D›fl Ticaret fiir-

ketleri (SDfi) d›fl›ndaki iflletmelere arac› banka olmaks›z›n do¤rudan kulland›r›lmaktad›r. An-

cak bu iflletmeler geçmifl takvim y›l› itibariyle FOB baz›nda asgari 500.000 ABD Dolar› tuta-

r›nda ihracat› gerçeklefltirmifl olmalar› gerekmektedir.

Performans Kredilerinde taahhüt edilen FOB ihracat tutar›n›n % 100’ü kredilendirilmektedir.

Kredi vadesi, Performans Kredisi’nde azami 180 gündür. ‹flletme limiti Türk Liras› ve Döviz

Kredileri olmak üzere toplam azami 10 milyon ABD Dolar› olup Döviz Kredisi talebi bir sefer-

de 5 milyon ABD Dolar›’n›, TL. kredi talebi ise 1,5 trilyon TL’yi geçemez.

Kredi kullan›m aflamas›nda, kredi anapara ve faiz toplam›n›n belirli bir oran›nda asli teminat

(Banka Teminat Mektuplar›, Devlet ‹ç Borçlanma Senetleri) tesis edilir. Faiz oranlar›, Türk

Eximbank nezdindeki kredi riskleri dikkate al›narak belirlenir.

- 149 -

16.3. Sevk Öncesi ‹hracat Kredileri

‹hracatç› ve imalatç›lar›n ihracata haz›rl›k aflamas›nda finansman ihtiyaçlar›n›n karfl›lanmas›

amac›yla TL. veya döviz baz›nda kredi verilmektedir.

Sevk Öncesi Türk Liras› ve Döviz ‹hracat Kredileri; D›fl Ticaret Sermaye fiirketleri (DTfi) ha-

riç, ihracatç› veya imalatç› vasf›n› haiz ihracatç› KOB‹’ler ile ihracat ba¤lant›l› mal üreten ima-

latç› KOB‹’ler (sadece nihai üreticiler), Kanun, Kararname ve Tebli¤’lerle ihrac› yasaklanan

mallar›n d›fl›nda kalan ilgili mevzuat listelerinde de yer alan Türk menfleli mallar›n, serbest dö-

vizle, kesin olarak ihrac› taahhüdü karfl›l›¤› kulland›rmak üzere arac› bankalara tahsis edilir.

‹hracatç› vasf›, Vergi Kimlik Numaras› ile imalatç› vasf› ise Sanayi Sicil Belgesi veya Kapasi-

te Raporu ile tevsik edilir.

Kredinin vadesini, faiz oran›n›, kredilendirme oran›n›, kredinin döviz cinisini belirlemeye Türk

Eximbank yetkilidir.

Türk Eximbank’ca krediye arac›l›k eden bankalara Sevk Öncesi Türk Liras› ‹hracat Kredi-

si’nde TL baz›nda, Sevk Öncesi Döviz ‹hracat Kredisi’nde ise ABD Dolar› baz›nda genel kre-

di limiti tahsis edilmektedir. Arac› bankalar›n Türk Eximbank’›n nam ve hesab›na kulland›r›la-

ca¤› Sevk Öncesi Türk Liras› ve Döviz ‹hracat Kredileri’nin belirli bir andaki anapara bakiye-

leri toplam› sözkonusu limitler dahilinde kalacakt›r. Bu limitler, bankalara ayr›ca duyurulur.

Arac› bankalar›n kendilerine tahsis edilen Türk Liras› ve ABD Dolar› baz›ndaki Sevk Öncesi

‹hracat Kredileri Genel Limitleri’nin Türk Eximbank taraf›ndan belirlenen asgari bir orana te-

kabül eden tutar›n› Küçük ve Orta Boy ‹flletmelere (KOB‹) kulland›rmas› zorunludur.

16.4. Di¤er Özellikli Krediler

■ K›sa Vadeli ‹hracat Alacaklar› ‹skonto Program›

■ Sevk Öncesi Reeskont Kredisi

■ ‹slam Kalk›nma Bankas› Orta Vadeli Ticaretin Finansman› Fonu

■ ‹hracata Yönelik ‹thalat›n Finansman› Kredisi

■ Yurtd›fl› Ma¤azalar Yat›r›m Kredisi

■ Turizm Pazarlama Kredisi

■ Gemi ‹nfla ve ihrac›na Yönelik Teminat Mektubu Program›

■ ‹hracat Finasman› Arac›l›k Kredisi (EFK) Program›

■ Özellikli ‹hracat Kredisi ve Kredi Sigortas› Program›

■ Uluslararas› Nakliyat Pazarlama Kredisi

■ Müteahhitlik Hizmetleri Köprü Döviz Kredisi

■ K›sa Vadeli ‹hracat ‹hracat Kredi Sigortas› Program›

- 150 -

Türk-Eximbank’›n bafll›ca ihracat kredisi uygulamalar› hakk›nda bilgi

veriniz.

Türkiye’de ihracat yapan kurulufllar›n daha önceki y›llarda rahat ihracat yapma flans› çok az-

d›. Ancak 1995 y›l›ndan itibaren, Avrupa Birli¤i ve GATT normlar›na uygun olarak, ihracat› tefl-

vik etmek için bir tak›m devlet yard›mlar›n›n ço¤alt›ld›¤› ve kolaylaflt›r›ld›¤› görülmektedir. Bu

kolaylaflt›r›lan ve yeni oluflturulan ihracatta devlet yard›mlar› flunlard›r; Araflt›rma-Gelifltirme

yard›mlar›n›n proje baz›nda desteklenmesi, araflt›rma-gelifltirme yard›m›, patent faydal› mo-

del belgesi ve endüstriyel tasar›m harcamalar›n›n desteklenmesi, Türk ürünlerinin yurt d›fl›n-

da markalaflmas› tan›t›m ve tutundurmas› ile Türk mal› imaj›n›n yerlefltirilmesine yönelik fa-

aliyetlerin desteklenmesi, uluslararas› nitelikteki yurtiçi ihtisas fuar›n›n desteklenmesi, yurt d›-

fl›nda düzenlenen fuar ve sergilere milli düzeyde veya bireysel kat›l›m›n desteklenmesi, ifl ge-

zilerine kat›l›m deste¤i, yurt d›fl›nda ofis-ma¤aza açma, iflletme ve marka tan›t›m faaliyetinin

desteklenmesi, baz› tar›msal ürünlerde ihracat iadesi yard›mlar›, istihdam yard›m›, e¤itim yar-

d›m›, ihracatta KDV istisnas› ve iadesi, Türk Exim-Bank kredi deste¤idir. Ayr›ca; bafll›ca Exim-

Bank kredi türleri de flunlard›r: Performans kredileri, d›fl ticaret sermaye flirketleri k›sa vade-

li ihracat kredisi, performans döviz kredisi ve performans TL. kredisi, sevk öncesi ihracat kre-

dileri ve di¤er özellikli krediler.

1. Afla¤›dakilerden hangisi Türkiye’de ihracatta devlet yard›mlar›ndand›r?

A) Araflt›rma-Gelifltirme yard›mlar›n›n proje baz›nda desteklenmesi

B) Araflt›rma-Gelifltirme yard›m›

C) ‹stihdam yard›m›

D) E¤itim yard›m›

E) Hepsi

- 151 -

Özet

De¤erlendirme Sorular ›

2. ‹fl gezilerine kat›l›m deste¤i al›nabilmesi için kurulufllarda en az kaç adet iflgören çal›flt›-

r›lmal›d›r?

A) 1-150 aras› iflgören

B) 1-250 aras› iflgören

C) 1-350 aras› iflgören

D) 1-400 aras› iflgören

E) Hiçbiri

3. Afla¤›dakilerden hangisi, Exim-Bank kredi türlerinden de¤ildir?

A) Performans kredileri

B) D›fl ticaret sermaye flirketleri k›sa vadeli ihracat kredisi

C) Kalk›nmada öncelikli yörelere verilen krediler

D) Performans döviz kredisi ve performans TL. kredisi

E) Sevk öncesi ihracat kredileri

4. Afla¤›dakilerden hangisi çevre maliyetlerinin desteklenmesi ile ilgili belgelerdendir?

A) ISO 9000 serisi

B) ISO 14000 serisi

C) CE iflareti

D) Uluslararas› nitelikteki di¤er kalite ve çevre belgeleri

E) Hepsi

5. Afla¤›dakilerden hangisi destek e¤itimi kapsam›nda yer alan bafll›ca konulardan de¤ildir?

A) Moda-marka tasar›m› ve benzeri alanlar

B) Yabanc› dil e¤itimi

C) D›fl ticaret, gümrük ve kambiyo mevzuat›

D) ‹hracata ulusal ve uluslararas› finansman sa¤lama teknikleri

E) Rekabet hukuku ve koflullar› ile Avrupa Birli¤i ve Dünya Ticaret Örgütü mevzuat›, ulus-

lararas› pazarlama teknikleri

- 152 -

Patent : Dünya’da yeni olan, sanayiye uygulanabilen ve tekni¤in bilinen durumunu aflan

bulufllar›n münhas›ran kullan›lmas› için bulufl sahiplerine belirli bir süre (7-20y›l)

için tan›nan ve bulufl konusu ürünün üretilmesi, sat›lmas›, kullan›lmas› veya ithal

edilmesi ile bulufl konusu yöntemin kullan›lmas›, bu yöntemle do¤rudan elde edi-

len ürünlerin sat›fla sunulmas› veya kullan›lmas› ya da ithal edilmesi haklar› ve bu

haklar› gösteren belgenin ad›d›r.

Marka : Bir iflletmenin mal veya hizmetlerini bir baflka iflletmenin mal veya hizmetlerinden

ay›rt etmeyi sa¤lamas› flart›yla kifli adlar› dahil, özellikle sözcükler, flekiller, harf-

ler, say›lar, mallar›n biçimi veya ambalajlar› gibi çizimle görüntülebilen veya ben-

zer biçimde ifade edilebilen bask› yolu ile yay›nlanabilen ve ço¤alt›labilen her tür-

lü iflaret türlerine denir.

Avrupa Komisyonu. Gündem 2000 Geniflleme 1999 y›l› Aday Ülkeler ‹lerleme Raporlar›,

Avrupa Komisyonu Türkiye Temsilcili¤i Ankara 1999.

Ba¤r›aç›k, Atila, Yavuz, Suat. ‹hracat Teflvikleri ve Destekleri, Bilim Teknik Yay›nevi, ‹stan-

bul 1998.

DPT. Türkiye-Avrupa Birli¤i ‹liflkileri, 8. Befl Y›ll›k Kalk›nma Plan› Özel ‹htisas Komisyonu

Raporu Yay›n No:DPT:2545, Ankara, 2000.

DPT. 2002 Y›l› Program›, Resmi Gazete, Say›: 24567 (Mükkerrer), Ankara, 28 Ekim 2001.

http://www.dtm.gov.tr/ab/krono.htm

‹GEME. ‹hracatta Devlet Yard›mlar› 2000, ‹GEME Araflt›rma ve Gelifltirme Baflkanl›¤›, An-

kara, 2000.

‹GEME-ESO. D›fl Ticaret E¤itim Program›, ESO Konferans Salonu Eskiflehir, 27-29 Mart

2001.

‹GEME. ‹hracat Pazar Araflt›rmas› Deste¤i, ‹GEME, Ankara, 2000.

‹hracata Yönelik Finansman Araçlar›, ‹GEME, Aral›k 2000 Ankara.

Karluk, S. R›dvan. Avrupa Birli¤i ve Türkiye, ‹MKB Yay›nlar› ‹stanbul, 1996.

KOB‹’lere Finansal Destek ve Yard›mlar› Ekonomi St Dergisi Eki, May›s, 2002, ‹stanbul.

- 153 -

Sözlük ve Kavramlar Dizini

Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar

Maliye Bakanl›¤›. 2000 Y›ll›k Ekonomik Rapor, Maliye Bakanl›¤›, Ankara, 2000.

Seyido¤lu, Halil. Uluslararas› ‹ktisat, Güzem Yay›nlar› ‹stanbul, 1999.

TÜB‹TAK. Araflt›rma- Gelifltirme Yard›m› Uygulama Esaslar›, TUB‹TAK,Teknoloji ‹zleme

ve De¤erlendirme Baflkanl›¤›, Ankara, Eylül 2000.

- 154 -

Bu ünitede;

■ Bölgesel ekonomik birleflmeler ve bu birleflmelerin etkileriyle birlikte, uygulamadaki bölge-

sel ekonomik birleflme hareketleri ö¤renilecektir.

■ Bölgesel Ekonomik Birleflmeler ve Türleri

■ Bölgesel Ekonomik Birleflmelerin Etkileri

■ Uygulamada Bölgesel Ekonomik Birleflme Hareketleri

■ Özet

■ De¤erlendirme Sorular›

■ Sözlük ve Kavramlar Dizini

■ Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar

Bu üniteyi daha iyi ö¤renebilmek için;

■ Konuya genel bilgiler sa¤layan bir önceki üniteyle birlikte çal›fl›n›z. Bölgesel ekonomik bir-

leflme türlerinden olan birlikleri kütüphane ve internet ortam›ndan bularak ek kaynakla ça-

l›fl›n›z.

ÜN‹TE10Bölgesel ve Ekonomik

Birleflmeler

Amaçlar

‹ç indeki ler

Öneri ler

1. BÖLGESEL EKONOM‹K B‹RLEfiMELER VE TÜRLER‹

Belirli co¤rafyada yerleflik belirli ülkelerin aralar›ndaki ticareti serbestlefltirmeden bafllayarak

çok daha ileri boyutlarda ekonomik ve hatta ekonomik olmayan unsurlar›da kapsayacak tarz-

da bütünleflmeye yönelik çabalar›n› bölgesel ekonomik birleflmeler veya bütünleflmeler

terimi ifade etmektedir. Özellikle 2. Dünya Savafl› sonras›nda ortaya ç›kan ve ülkeler aras›n-

da ekonomik faaliyetlerin artt›rmay› hedefleyen çok tarafl› ekonomik ifl birli¤i aray›fllar› ve an-

laflmalar› bölgesel ekonomik birleflmelere örnek oluflturmaz. Bu çerçevede, baz› ülkelerin

karfl›l›kl› olarak gerçeklefltirdikleri tarife indirim anlaflmalar›- ki bunlara tercihli ticaret anlafl-

malar› da denir-bölgesel ekonomik birleflmelere dahil de¤ildir. Çünkü bu tür anlaflmalar yap›-

sal olarak belirli bir grup ülke baz›nda dünya ticaretinde ve ekonomisinde yön de¤iflikli¤i ya-

ratmaz.

Bölgesel ekonomik birleflme türleri dört bafll›k alt›nda toplanabilir: Serbest ticaret bölgesi,

Gümrük Birli¤i, Ortak pazar ve ekonomik/siyasi birlik.

Bölgesel ekonomik birleflme türleri nelerdir? Say›n›z

1.1. Serbest Ticaret Bölgesi

Serbest ticaret bölgesine taraf olan ülkeler birbirleriyle olan mal ticaretindeki en önemli engel-

leri teflkil eden gümrük tarifesi ve kotalar gibi k›s›tlamalar› tamamen kald›r›rlar. Böylece bu ül-

keler aras› mal ticareti adeta bir ülkenin yurt içi ticaretinden farks›z bir hal al›r. Ancak serbest

ticaret bölgesi kurulmas›na ra¤men üçüncü ülkelerden yap›lan ithalatta farkl› ülkelerin varl›¤›

hemen farkedilir. Çünkü bölgedeki herbir ülkenin bölge d›fl› ülkelere yönelik d›fl ticaret politi-

kalar› ve araçlar› uyumlaflt›r›lmam›flt›r. Örne¤in, bölge d›fl› ülkelerden yapt›klar› ithalatta bir

mal için %30 gümrük vergisi al›rken di¤eri %10 gümrük vergisi alabilmektedir.

Bu durumda menfle flehadetnamesi belgelerinin düzenlenmesi önem kazan›r. Çünkü üçüncü

ülkeler aralar›nda serbest ticaret bölgesi kurma anlaflmas› olan ülkelerden en düflük tarifeyi

uygulayan mallar›n› ihraç edip oradan gümrüksüzce di¤er hedef pazara sevk etme yoluna gi-

debilirler. Bu durumun önlenmesi için bölge içinde serbest dolafl›ma tabi mallar›n ilk üretildi-

¤i yerleri belirten menfle flehadetnamesi belgeleri (certificate of origin) düzenlenmesi talep

edilebilir. Sonuçta mal›n menflei (orjini) bölge d›fl› bir ülke ç›karsa bu ithal mal›nda yüksek ta-

rife uygulayan ülkenin tarife fark› almas› yoluna gidilebilir.

- 156 -

1.2. Gümrük Birli¤i

Serbest ticaret bölgesinin tüm özelliklerine ilaveten gümrük birli¤inde üçüncü ülkelerden (böl-

ge d›fl› ülkelerden) yap›lan ithalatta benzer d›fl ticaret politikas› araçlar› ayn› dozajlarda kul-

lan›lmaktad›r. Böylece yukar›da verilen örnekteki gibi bölge d›fl›ndan ithalatla bir ülke %30 di-

¤eri %10 tarife uygulamamakta her ikisi de ayn› oranda tarife oranlar› uygulay›p ayn› (e¤er

varsa) kota politikalar› izlemektedir.

1.3. Ortak Pazar

Bölgesel ekonomik birleflmelerin üçüncü aflamas› ortak pazar (commen market) kurulmas›-

d›r. Ortak pazar gümrük birli¤inin tüm özelliklerini tafl›mas›n›n yan›s›ra bölge ülkeleri aras›n-

da üretim faktörlerinin de serbestçe dolafl›m›n› öngörür. Türkiye’de geçmiflte Avrupa Birli-

¤i’nin o zamanki haline yayg›n flekilde Ortak Pazar denilmifltir. AB bugün için Ortak Pazar’dan

daha ileri bir aflamaya do¤ru yol almaktad›r.

1.4. Ekonomik/Siyasi Birlik

Ekonomik birleflmelerden ulafl›lacak son aflama Ekonomik Birliktir. Ekonomik birlik bir siyasi

birli¤e de gidilmesine yol açabilir veya açmayabilir. Ancak konunun ekonomik yönüne bakt›-

¤›m›zda art›k ortak pazar›n tüm özelliklerine ek olarak parasal, mali birli¤i de kapsayan ve or-

tak ekonomi politikalar›, kurumlar› ve düzenlemelerinden oluflan bir yap› karfl›m›za ç›kar. Ül-

keler ekonomi yönetimi aç›s›ndan adeta tek vücut- tek ülke olmufllard›r. Milli paralar tedavül-

den kalkm›fl birlik paras› dolafl›ma girmifltir. Tek bir Merkez Bankas› ve dolay›s›yla para poli-

tikas› yönetimi vard›r. Vergiler ve mali politikalar aras›ndaki farkl›l›klar asgariye indirilmifl tica-

ret, kambiyo, Sosyal Güvenlik, çal›flma hayat› vb. konularda mevzuat ve uygulama farkl›l›k-

lar› ortadan kald›r›lm›fl veya asgariye indirilmifltir.

Merkezi yasama yarg› ve yürütme organlar›n›n oluflturulmas› (Konsey, Parlamento, mahke-

meleri vb. kurumlar) ile birlikte siyasi- sosyal alanlarda uyum yasalar›n›n kabulü ve uygula-

maya geçmesi, ekonomik birli¤in siyasi birlikle de tamamlanaca¤›n›n iflaretleridir. Bu ise gev-

flekde olsa birleflik devletlerden oluflan tek bir devlet fleklinde yap›lanmaya gidildi¤ini göster-

mektedir. AB Bu yolda ilerleyen bir bölgesel ekonomik birleflme örne¤idir.

Ekonomik birleflme türlerini aç›klay›n›z.

- 157 -

2. BÖLGESEL EKONOM‹K B‹RLEfiMELER‹N ETK‹LER‹

Ekonomik birleflmenin çeflitli türlerinin birleflmeye giden ülkelerin ekonomileri üzerinde birlefl-

me öncesine göre çeflitli etkileri ortaya ç›kar. Bu etkilerin bir k›sm› ticaret yarat›c›, bir k›sm› ti-

caret sapt›r›c› niteliktedir.

Ticaret yarat›c› ve sapt›r›c› etkileri say›sal birer örnek vererek inceleyelim:

Üç ülke (A,B,C) de s›rayla 100, 90 ve 80 dolara üretilen bir mal›n B ve C den ithaline güm-

rük birli¤i öncesinde A %20 oran›nda gümrük vergisi uyguluyor olsun. Bu durumda gümrük

birli¤i öncesinde bu mal A’da yurt içinde üretilirse 100 B’den ithal edilirse 90+(0 20) 90=

90+18=108, C’den ithal edilirse 80+(0 20) 80=80+16=96 dolara mal olmaktad›r. Ulafl›m, si-

gorta ile tarife d›fl› çeflitli ithal masraflar›n› analiz kolayl›¤› için belirtelim. Bu durumda A bu

mal› ithal edecekse 96<100<0 108 oldu¤undan 96 dolara sa¤layan C’den ithal edecektir.

Muhtemelen yurtiçi üretimi de sürdürecektir. Ancak kesinlikle B’den ithal etmeyecektir. Çün-

kü B’de ürün pahal›d›r (108<100>96).

Gümrük birli¤inin ticaret sapt›r›c› etkisini gösterebilmek için A ile B’nin gümrük birli¤ine girip

bölge d›fl› ülke olan C’ye %20, tarife uygulamaya karar verdiklerini varsayal›m. Bu durumda

A, yurt içinde 100 birime üretti¤i mal› B’den ithal ederken hiç gümrük olmayaca¤› için mal 90

dolara, C’den ithalatta %20 tarife olaca¤› için mal 96 dolara mal olacakt›r. 90<96<100 oldu-

¤undan A, mal› B’den ithal etmeyi tercih edebilecektir. Böylece A ile B aras›nda daha önce

var olmayan bir ticaret gümrük birli¤i sonras›nda bafllam›fl olmaktad›r. Bu durumu gümrük bir-

li¤inin “ticaret yarat›c› etkisi” denir.

Tersine, daha önce A’ya mal satan C gümrük birli¤i sonras›nda mal› pahal›ya mal oldu¤u için

art›k A’ya mal satamayacakt›r. Bu durumda ticaret birlik d›fl› C’den birlik içi B’ye kayacakt›r.

Bu olumsuz etkiye ise gümrük birli¤inin “ticaret sapt›r›c› etkisi” denir.

Buraya kadar anlat›lan etkiler bir defal›k oldu¤u için süreklilik arz etmedi¤i için “statik etkiler”

olarak da ifade edilir.

Ekonomik birleflmelerin statik etkilerinin yan›s›ra zamanla oluflan ve süreklilik arz eden etki-

leri de vard›r. Bu etkilere “dinamik etkiler” denir.

Bu etkilerin bir k›sm› birlik içi ülkelerin aralar›ndaki ticari engelleri tamam›yla kald›rmalar› so-

nucunda yerli üreticilerin birlik içi di¤er ülke üreticilerinin mallar›n›n yo¤un rekabeti ile karfl›-

laflmalar›ndan kaynaklan›r. Sonuçta verimlili¤i düflük üreticiler piyasadan ayr›lmak zorunda

kalabilir, ancak verimlili¤i yüksek iflletmeler daha büyük bir pazarda faaliyetlerini artt›rarak re-

kabet edebilirler.

Gümrük birli¤inin bir di¤er etkisi ölçek ekonomilerine yol açmas›d›r. Di¤er bir ifadeyle ekono-

mik birleflme sonucunda daha genifl bir piyasaya hitap edecek flekilde daha büyük ölçekli

üretim tesislerinin kurulmaya bafllanmas› ile sabit maliyetlerin etkisinin azalmas› sonucu bi-

rim maliyet düflebilir. Yönetim, pazarlama, stoklama, ar-ge gibi konularda daha çok kaynak

- 158 -

ay›rma ve kaynaklar› daha iyi kullanma imkanlar› ortaya ç›kar böylece verimlilik artar. Bu ne-

denlerden dolay› da birim maliyetler düfler, kârl›l›k yükselir. Özellikle küçük ülkeler gümrük

birli¤inden daha fazla yarar sa¤larlar.

Gümrük birli¤i sonucunda iflletmelerin d›fl›ndaki üretim faktörleri ve di¤er unsurlardan daha

fazla yararlanma imkan› do¤ar. Çünkü art›k daha genifl bir çevreden çok daha uygun flartlar-

da faktör (girdi) sa¤lamak mümkündür. Sa¤lanan faktörler; sermaye, teknoloji, emek, giriflim-

cidir. Ayr›ca daha bol ve daha uzun sa¤lanan her çeflit üretim girdisi üreticilere ciddi yararlar

sa¤layabilir. Bütün bunlara d›flsal ekonomiler denir. Çünkü bir iflletmeye iflletme d›fl› faktörle-

rin sa¤lad›¤› karfl›l›ks›z yararlar d›flsal ekonomiler olarak adland›r›l›r. ‹flletmeye olumsuz et-

kiler getiren d›flsal faktörler ise d›flsal eksi ekonomiler olarak adland›r›l›r. fiüphesiz bu tür

d›flsal etkilerle de karfl›lafl›labilir. Ancak uygulamada olumlu etkilere, d›flsal (+) ekonomiler ve-

ya k›saca d›flsal ekonomilere çok daha s›k rastlan›lmaktad›r.

Gümrük birli¤inin arz üzerindeki olumlu etkileri talebe ve dolay›s›yla tüketici refah›na da olum-

lu flekilde yans›r. Çünkü bollaflan ve ucuzlayan mallar ve hizmetler bunlar›n tüketicilerinin el-

de ettikleri toplam fayda düzeyini de yukar› çekecek ve refah düzeyini artt›racakt›r.

Gümrük birli¤i öncesinde birlik üyesi ülkeler birbirinin benzeri mallar üreten rekabetçi ekono-

milere sahipseler gümrük birli¤inin sa¤layaca¤› yararlar daha yüksek olur. Çünkü gümrük bir-

li¤i sonras›nda büyük bir üretim hacmi bölge içindeki yüksek maliyetli üreticilerden düflük ma-

liyetli üreticilere kayar. Böylece üretimde etkinlik artar.

Birinin üretti¤i ile di¤erinin ürettikleri benzer olmayan tamamlay›c› ekonomiler gümrük birli¤i-

ne giderse sa¤lanan ekonomik yararlar rakip ekonomilere k›yasla daha s›n›rl› olur.

Di¤er taraftan gümrük birli¤ine giden ülkelerin ekonomik geliflme farkl›l›klar›n›n az olmas›

gümrük birli¤inin sa¤layaca¤› olumlu ekonomik etkilerin daha fazla olmas›na yol açar. Tersi-

ne, ekonomik geliflme farkl›l›klar›n›n çok olmas› ekonomik birleflmenin sa¤layaca¤› fayday›

azalt›r. Çünkü daha yüksek getiri sa¤layan bölge içi geliflmifl ülkelere üretim faktörü göçü

olur ve bölge içi az geliflmifl ülkeler daha da kötü duruma düflebilir.

Bölgesel ekonomik birleflmenin gerçekten bölgesel nitelikli olmas› da önemlidir. Çünkü co¤-

rafi olarak birbirinden çok uzak ülkelerin nakliye masraflar› nedeniyle birleflmeden dolay› sa¤-

lam›fl olduklar› avantajlar›n bir k›sm› ortadan kalkabilmektedir.

Bölgesel ekonomik birleflmelerin etkileri nelerdir?

- 159 -

3. UYGULAMADA BÖLGESEL EKONOM‹K B‹RLEfiME HAREKETLER‹

Uygulamada bölgesel ekonomik birleflme hareketleri özellikle 2. Dünya Savafl› sonras›ndaki

y›llarda artm›flt›r. Bu çerçevede kurulan çeflitli birleflme organizasyonlar› aras›nda Serbest Ti-

caret Bölgeleri en s›k rastlan›lan türünü oluflturmaktad›r.

Dünya ekonomisinde 1970’lerin bafl›ndan itibaren istikrarl› büyüme sürecinden uzaklafl›lma-

s›, düflük büyüme h›z›, iflsizlik, istikrars›z fiyatlar, koruma politikalar›na olan ra¤betin yeniden

artmas›na sebep olmufltur. Bunun sonucunda baz› alanlarda küreselleflme devam ederken

baz› alanlarda da bölgesel entegrasyon hareketleri (bölgeselleflme) daha da h›z kazanmaya

bafllam›flt›r.

Çok tarafl› üretim, ticari ve mali iliflkilerin geliflmesi, benzer özelliklere sahip, ayn› co¤rafi böl-

ge içerisinde olan ülkeleri, güçleri birlefltirici yo¤un bölgesel iliflkiler içerisine de itmektedir.

Asl›nda bölgesel entegrasyon hareketleri ayn› zamanda gelecekte meydana gelecek bir kü-

reselleflmeye, genifl çapl› bir serbest ticari ve mali bütünleflme ortam›na geçiflin bir aflamas›-

n› oluflturmaktad›r.

Bölgesel ekonomik bütünleflmeler çok tarafl› serbestleflmeyi güçlendirebildikleri ve sürecin

ileride genelleflmesini sa¤layabildikleri ölçüde dünya ekonomisine daha yararl› olabilirler.

Bölgesel ekonomik bütünleflme hareketi, grubun üyesi olan ülkelerin ortak, politik, sosyal,

ekonomik, kültürel de¤erleri, ortak hedefleri ve ç›karlar› paylaflmalar› durumunda daha bafla-

r›l› olur.

Dünya bir taraftan küreselleflirken, di¤er taraftan da bölgeselleflmektedir. Ülkeler aras›nda

ekonomik, politik ve teknolojik ba¤lar›n artmas›, aralar›ndaki iflbirli¤i hareketlerini körükle-

mektedir. Uluslararas› Para Fonu (IMF), Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ), Dünya Bankas›

(IBRD), Birleflmifl Milletler (BM) gibi kurulufllar küreselleflme; Avrupa Birli¤i (AB), Kuzey Ame-

rika Serbest Ticaret Bölgesi (NAFTA), Güney Amerika Ortak Pazar› (MERCOSUR), Avrupa

Serbest Ticaret Bölgesi (EFTA), Güney Do¤u Asya Uluslar› Birli¤i (ASEAN) ve Asya Pasifik

Ekonomik ‹flbirli¤i (APEC) ise bölgeselleflme çerçevesindeki bir iflbirli¤ini simgelemektedirler.

Bununla birlikte, bu kurulufllara ve dünyan›n gelece¤ine yön veren esas grup ise, ekonomisi

güçlü devletlerin oluflturduklar› özel ülke gruplar›d›r. Bu gruplardan baz›lar›; Yediler Grubu (G-

7), Onlar Grubu (G-10), Yirmiler Grubu (G-20)’dur. Bu gruplar aras›nda en önemlisi G-7’dir.

G-7’yi oluflturan ülkeler; ABD, Japonya, Almanya, ‹ngiltere, Fransa, Kanada ve ‹talya’d›r.

1998 y›l›nda bu gruba Rusya 8. üye olarak kat›lm›fl fakat grubun ismi de¤iflmemifltir. G-7’yi

oluflturan ülkeler, 1999 y›l› itibariyle dünya GSMH’nin % 65’ini üretmektedirler. Dünya ticare-

tindeki paylar› ise % 52’dir. Grup üyeleri birbirine dan›flmakta, çeflitli konularda müzakereler

yürütmekte, dünya ekonomisinin gelece¤ini flekillendirerek, büyüme h›z›na, ticarete, mali

ak›fllara yön verecek nitelikteki kararlar› almaktad›rlar.

Ekonomik alanda ülkeler aras›nda bölgesel ekonomik hareketler gittikçe önem kazan›rken,

günümüzde üç ayr› k›tada bölgesel ticaret bloklar› oluflmaktad›r. Avrupa K›tas›nda AB ve EF-

- 160 -

TA, Amerika K›tas›nda NAFTA ve MERCOSUR, Asya K›tas›nda ASEAN ve Asya-Pasifik böl-

gesinde ise APEC en önemli bölgesel ekonomik birleflme hareketleri aras›ndad›r.

Afla¤›da uygulamada karfl›lafl›lan ekonomik birleflmelerden bafll›calar› k›saca ele al›nacakt›r.

Dünyadaki en önemli ekonomik birleflme hareketi olan AB ve AB-Türkiye iliflkilerinden bu ki-

tapta genifl flekilde ve iki ayr› ünitede bahsedildi¤i için bu ünitede ayr›ca yer verilmemifltir.

Ancak di¤er ekonomik birleflme hareketlerine geçmeden dünyan›n en büyük ekonomik bir-

leflme hareketi olan AB’nin gayri safi yurt içi has›la ve ticaret aç›s›ndan dünya ekonomisinde-

ki yerinin son y›llardaki geliflimini k›saca hat›rlatmakta yarar vard›r:

AB’nin ihracat› incelendi¤inde 1980 y›l›ndan itibaren bu ihracat›n dünya ihracat› içindeki pa-

y›n›n iniflli ç›k›fll› bir seyir izledi¤i görülür. 1980 y›l›nda % 39,8 olan AB’nin ihracat›n›n dünya

toplam ihracat› içindeki pay›, 1990 y›l›nda % 44,3’e yükselmifl, 1995’den itibaren de düflme-

ye bafllam›flt›r. 1998 y›l›nda % 40,6’ya yükselmesine ra¤men 1999 y›l›nda AB’nin ihracat›n›n

yavafllamas›n›n bafll›ca sebebi AB’nin zay›flayan GSY‹H büyümesidir. AB’nin ticaret hacmi-

nin dünya ticaret hacmi içindeki pay› ise %37 - %39 aral›¤›nda oynamaktad›r (Tablo 10.1.).

1997 y›l›nda % 2,5 art›fl gösteren AB’nin GSY‹H’s›, 1998 y›l›nda da % 2,8 oran›nda artm›fl,

1999 y›l›nda ise GSY‹H art›fl oran› % 2,5’e gerilemifltir. Ayn› flekilde AB’nin GSY‹H’s›n›n dün-

ya toplam GSY‹H’s›na oran› 1995 y›l›nda % 24,8 iken 1999 y›l›nda % 21,9’a gerilemifltir.

Tablo 10.1. AB’nin Dünya Ekonomisindeki Yeri (1995-1999).

Kaynak: DTÖ, Uluslararas› Ticaret ‹statistikleri, 2000; IMF; Uluslararas› Finansal ‹statistikler,

2001.

Uygulamada bölgesel ekonomik birleflme hareketleri hakk›nda genel bir

bilgi veriniz?

3.1. Kuzey Amerika Serbest Ticaret Bölgesi (NAFTA)

NAFTA, ABD, Kanada ve Meksika aras›nda 1994 y›l›nda yürürlü¤e giren bir serbest ticaret

bölgesi kurulmas› anlaflmas›d›r. NAFTA’y› kuran Kuzey Amerika Serbest Ticaret Bölgesi An-

laflmas› 12 A¤ustos 1993’te imzalanm›flt›r. NAFTA üyesi ülkeler bölge d›fl› ile olan ekonomik

- 161 -

1995 1996 1997 1998 1999Dünya GSY‹H's› (Milyar $) 33.578 35.014 36.511 37.486 38.805AB'nin GSY‹H's› (Milyar $) 8.312 8.543 8.312 8.582 8.513AB'nin GSY‹H's›/Dünya GSY‹H's› (%) 24,8 24,4 22,8 22,9 21,9AB'nin ‹hracat› (Milyar $) 2.061 2.124 2.120 2.201 2.182AB'nin ‹thalat› (Milyar $) 1.970 2.015 2.004 2.104 2.131AB Tic.Hacmi / AB'nin GSY‹H's› (%) 48,5 48,5 49,6 50,2 50,7AB Tic.Hacmi / Dünya Tic. Hacmi (%) 39,3 38,6 37,1 39,4 38,0

iliflkilerinde serbestçe hareket edebilmektedir. Bölge içinde ise mamul ticaretindeki kota, tari-

fe vb. her türlü k›s›tlama kalkm›flt›r. NAFTA’ya dahil 360 milyon nüfus ve 10 trilyon dolar› aflan

sat›n alma gücü vard›r. 1995 y›l›ndan itibaren NAFTA’n›n ihracat› incelendi¤inde, NAFTA’n›n

ihracat›n›n dünya toplam ihracat› içindeki pay›n›n düzenli olarak artt›¤› görülmektedir.

1980’de % 16, 1995’de % 16,8 olan bu pay y›llar itibariyle sürekli artm›fl ve 1999 y›l›nda %

19,3’e yükselmifltir (Tablo .2.) NAFTA’n›n ithalat› da yine ayn› flekilde bir seyir izlemifl ve

1980’de % 17, 1995’de % 19,7’den 1999’da % 24,8’e yükselmifltir (Tablo 10.3.).

Tablo 10.2. NAFTA’n›n ‹hracat› (1980-1999) (Milyar $).

Tablo 10.3. NAFTA’n›n ‹thalat› (1980-1999) (Milyar $).

Kaynak: DTÖ, Uluslararas› Ticaret ‹statistikleri, 2000; IMF; Uluslararas› Finansal ‹statistikler,2001.

1990 y›l›nda % 43 olan NAFTA içi ticaretin toplam grup ihracat›na oran› 1997 y›l›nda % 49,

1998 y›l›nda % 51 ve 1999 y›l›nda da % 54 olmufltur (Tablo 10.4.). Bu oranlar NAFTA içi ti-

caretin artmakta oldu¤unu dolay›s›yla bloklaflman›n blo¤a dahil ülkeler aras›ndaki ticareti art-

t›rd›¤›n› göstermektedir. 1997 y›l›ndan itibaren gerçekleflen rakamlara bak›ld›¤›nda ise NAF-

TA ülkelerinin NAFTA d›fl›na yapt›klar› ihracat›n azalmakta oldu¤u görülmektedir.

Tablo 10.4. NAFTA’n›n Ticaretinin Da¤›l›m› (Milyar Dolar).

Kaynak: DTÖ, Uluslararas› Ticaret ‹statistikleri, 2000.

- 162 -

1980 1990 1995 1996 1997 1998 1999ABD 225,6 393,6 584,7 625,1 688,7 682,1 702,1Kanada 67,7 127,6 192,2 201,6 214,4 214,3 238,5Meksika 15,6 27,1 79,5 96,0 110,4 117,5 136,4NAFTA Genel Toplam 308,9 548,4 856,5 922,7 1.013,6 1.013,9 1.076,9Dünya Toplam ‹hracat› 1 .920 ,8 3 .379 ,1 5 .103 ,6 5 .319 ,8 5 .504 ,6 5 .417 ,3 5 .587 ,0NAFTA'n›n Pay› (%) 16 ,1 16 ,2 16 ,8 17 ,3 18 ,4 18 ,7 19 ,3

1980 1990 1995 1996 1997 1998 1999ABD 256,9 516,9 770,8 822,0 899,0 944,35 1.059,4Kanada 62,5 123,2 168,0 174,9 200,9 206,0 220,1Meksika 19,5 29,9 75,9 93,7 114,9 130,9 148,6NAFTA Genel Toplam 338,9 670,2 1.014,8 1.090,7 1.214,7 1.281,4 1.428,3Dünya Toplam ‹thalat› 1 .999 ,1 3 .466 ,2 5 .162 ,0 5 .413 ,3 5 .597 ,4 5 .516 ,9 5 .752 ,0NAFTA'n›n Pay› (%) 17 ,0 19 ,3 19 ,7 20 ,1 21 ,7 23 ,2 24 ,8

1990 1997 1998 1999Nafta ‹çi ‹hracat 240 495 520 579Nafta D›fl› ‹hracat 322 519 495 491Toplam ‹hracat 562 1014 1014 1.070Nafta ‹çi.‹hr./Top.‹hr. (%) 43 49 51 54

1999 y›l›nda NAFTA’n›n GSY‹H’s› % 4,9 oran›nda artarak 10,2 trilyon dolara ulaflm›flt›r (Tab-

lo 10.5.). Yine 1999 y›l› itibariyle NAFTA’n›n GSY‹H’s› dünya GSY‹H’s›n›n % 26,5’ine ulafla-

rak % 21,9 olan AB’nin pay›n› geride b›rakm›flt›r. Bir d›fla aç›kl›k göstergesi olan ticaret hac-

minin GSY‹H’s›na oran› NAFTA için çok yüksek de¤ildir. 1998 y›l›nda % 23,4 olan bu oran,

1999 y›l›nda % 24,3’e yükselmifltir. Bu oran AB için 1998 y›l›nda % 50,2 ve 1999 y›l›nda ise

% 50,7 olarak gerçekleflmifltir.

Tablo 10.5. NAFTA’n›n Dünya Ekonomisindeki Yeri (1995-1999).

Kaynak: DTÖ, Uluslararas› Ticaret ‹statistikleri, 2000; IMF; Uluslararas› Finansal ‹statistikler,2001.

1995 y›l› istatistiklerine göre NAFTA’n›n Türkiye’nin ihracat›ndaki yeri % 7,5, ithalat›ndaki ye-

ri ise % 10,4’tür ve bu oranlar büyük ölçüde ABD ile olan d›fl ticarete iliflkindir.

NAFTA hakk›nda bilgi veriniz.

3.2. Avrupa Serbest Ticaret Bölgesi (EFTA) ve Avrupa Ekonomik Alan› (AEA)

1960 y›l›nda kurulmufltur. Kurucu üyeler ‹ngiltere, Avusturya, ‹sveç, ‹zlanda, ‹sviçre, Danimar-

ka, Norveç ve Portekiz’dir. Finlandiya ise önce ortakl›k anlaflmas› yapm›fl ve 1986’da tam üye

olmufltur.

EFTA’n›n temel amac› üye ülkeler aras› s›nai ürün ticaretini serbestlefltirmektir. Üçüncü ülke-

lere karfl› ortak tarife veya faktör dolafl›m›n›n serbestlefltirilmesi gibi amaçlar› yoktur.

1973’te ‹ngiltere ve Danimarka EFTA’dan ayr›l›p AET’ye girdiler. Daha sonraki y›llarda Porte-

kiz, ‹sveç, Finlandiya ve Avusturya da EFTA’dan ayr›l›p AET’ye girdiler. Sonuçta EFTA üyesi

ülkeler olarak yaln›zca ‹sviçre, Norveç ve ‹zlanda kalm›fl oldu.

EFTA ve AT üyelerinin yo¤un iliflkileri nedeniyle 1991’de Avrupa Ekonomik Alan› (AEA) anlafl-

mas› imzalanm›flt›r. Bu anlaflma ile taraflar aras›nda serbest ticareti engelleyici tüm k›s›tla-

malar›n kald›r›lmas›, mal ticaretinden de öte faktör hareketlerinin ve hizmet ticaretinin ser-

bestlefltirilmesi amaçlanm›flt›r.

- 163 -

1995 1996 1997 1998 1999Dünya GSY‹H's› (Milyar $) 33.578 35.014 36.511 37.486 38.805NAFTA'n›n GSY‹H's› (Milyar $) 8.614 8.957 9.406 9.817 10.298NAFTA'n›n GSY‹H's›/Dünya GSY‹H's› (%) 25,7 25,6 25,8 26,2 26,5NAFTA'n›n ‹hracat› (Milyar $) 856 923 1.014 1.014 1.077NAFTA'n›n ‹thalat› (Milyar $) 1.015 1.091 1.215 1.281 1.428NAFTA'n›n Tic.Hacmi / NAFTA'n›n GSY‹H's› (%) 21,7 22,5 23,7 23,4 24,3NAFTA'n›n Tic.Hacmi / Dünya Tic. Hacmi (%) 18,2 18,8 20,1 21,0 22,1

1994 y›l› verilerine göre EFTA’n›n dünya ihracat›ndaki pay› % 5,2, dünya ithalat›ndaki pay› ise

% 5,7’dir. Türkiye ile EFTA aras›nda 1991’de serbest ticaret anlaflmas› imzalanm›flt›r. Böyle-

ce EFTA ülkeleri Türkiye ç›k›fll› sanayi ürünlerinden ald›¤› gümrük vergisi ve efl etkili vergile-

ri s›f›rlam›fl, miktar k›s›tlamalar›n› kald›rm›flt›r. Tek istisna olarak dokuma-haz›r giyim ürünle-

rinde vergi s›f›rlamas› hemen de¤il 1996 Ocak’›na kadar kademeli olarak gerçekleflmifltir.

Türkiye’nin AB ile gümrük birli¤i anlaflmas› imzalamas›ndan sonra Türkiye EFTA’ya karfl› AB

ile ayn› politikalar› izleme durumunda kalm›flt›r. Türkiye’nin ihracat› içinde 1995 y›l› itibar›yla

EFTA’n›n pay› % 1,4’tür. ‹thalat› içinde EFTA’n›n pay› ise % 2,5’i bulmaktad›r. Toplam ticare-

tin hemen hemen tümüne yak›n bir k›sm› ‹sviçre ile gerçeklefltirilmektedir.

EFTA ve AEA hakk›nda bilgi veriniz?

3.3. Latin Amerika Serbest Ticaret Bölgesi (LAFTA) ve Latin Amerika Entegrasyon Birli¤i (LAIA)

1960’da Uruguay’da Arjantin, Brezilya, fiili, Meksika, Paraguay, Peru ve Uruguay imzalad›k-

lar› anlaflmayla Latin Amerika Serbest Ticaret Bölgesi’ni (LAFTA) kurdular. Bu bölgeye daha

sonra Ekvator, Kolombiya (1961) ve Venezuella (1966) kat›ld›.

LAFTA’da tarife indirimlerinde önemli ilerlemeler kaydedilmifl olmas›na karfl›n ortak gümrük

tarifesi oluflturup gümrük birli¤ine gitme ve ortak d›fl ticaret politikalar› oluflturma yönünde ba-

flar›l› olunamam›flt›r.

1980’de süresi dolan ve LAFTA’y› kuran Montevideo Anlaflmas›n›n yeniden canland›r›lmas›

amac› ile yap›lan görüflmeler sonuçsuz kalm›fl böylece LAFTA sona ermifl yerine daha esnek

bir birlik olan LAIA (Latin Amerika Entegrasyon Bölgesi Birli¤i) kurulmufltur. LAIA üye ülkele-

rin geliflmifllik seviyelerine göre ayr›lmalar›n› ve ona göre tarife uyumlaflt›r›lmas›n› öngörmek-

tedir. Üye ülkeler çok geliflmifller, orta geliflmifller ve az geliflmifller olarak 3’e ayr›lm›flt›r. LA-

IA ileride bir ortak pazar amac› gütmekle birlikte s›k s›k ekonomik krizler yaflayan bölge ülke-

leri aç›s›ndan flimdilik çok fazla bir baflar› sa¤lam›fl gibi gözükmemektedir.

1994 itibar›yla LAIA’n›n dünya ihracat ve ithalat›ndaki paylar› s›ras›yla % 4 ve % 4,3’tür. LA-

IA’ya dahil ülkelerle Türkiye’nin d›fl ticareti ise Türkiye’nin toplam ticaretine göre % 5 oran›n›n

alt›nda kalmaktad›r.

LAFTA ve LAIA hakk›nda bilgi veriniz.

- 164 -

3.4. Güneydo¤u Asya Uluslar› Birli¤i (ASEAN)

Güneydo¤u Asya Uluslar› Birli¤i (ASEAN)’›n 6 üyesi vard›r. ASEAN 1967 Bangkok Anlaflma-

s› ile kurulmufltur. Temel amac› bölge ülkeleri aras› ticareti tamamen serbestlefltirmektir.

2008’e kadar bunun gerçekleflmesi planlanm›flt›r. Bu flekilde ortaya ç›kacak serbest ticaret

bölgesine Asya Serbest Ticaret Bölgesi (AFTA) denilmifl ve AFTA’n›n daha ileride bir ASEAN

ortak pazar› oluflturulmas›na zemin haz›rlamas› öngörülmüfltür (1992).

Üyeleri Endonezya, Malezya, Filipinler, Singapur, Brunei ve Tayland’t›r. ASEAN’›n dünya ih-

racat›ndaki pay› % 6,1, ithalat›ndaki pay› ise % 6,4’tür.

ASEAN’›n sekreteryas› Cakarta (Endonezya)’dad›r.

ASEAN hakk›nda bilgi veriniz.

3.5. Asya-Pasifik Ekonomik ‹flbirli¤i (APEC)

Asya Pasifik Ekonomik ‹flbirli¤i (APEC) 1989’da Asya-Pasifik ekonomilerinde oluflan karfl›l›k-

l› ba¤›ml›l›¤a cevap vermek üzere kurulmufltur. Bilgi grubu olarak kurulan APEC, günümüz-

de bölgenin bütün ekonomilerini kapsamaktad›r. 1993’de APEC’e üye ülkelerin ortak

GSMH’s› 13 trilyon $’d›r. Bu rakam o y›lda dünyan›n y›ll›k toplam üretiminin yar›s›d›r. APEC

üyeleri dünya mal ticaretinin % 41’ini gerçeklefltirmektedir.

1991 Seul APEC toplant›s›nda üyelerin daha aç›k ticaret, daha fazla ekonomik iflbirli¤i yap-

malar›, yat›r›m› art›rmalar› ve güçlü bir uluslararas› ticaret sistemi kurmalar› kararlaflt›r›lm›fl-

t›r. Toplant›da özel sektörün APEC ekonomilerine olan önemli katk›s› vurgulanm›fl ve özel

sektörün daha aktif katk›s› planlanm›flt›r.

Bakanlar APEC’e bölgesel iflbirli¤inin maksimum fayda sa¤lamas› için özel sektörün rolünün

gelifltirilmesi ve serbest pazar ekonomisinin uygulanmas›n› tavsiye etmifllerdir. APEC üyele-

ri küreselleflen dünyada yer almak için aç›k bir bölgeselli¤i öngörmüfllerdir.

APEC’in dan›flman gruplar›, üst düzey kifliler grubu (EPG, entellektüeller) ve Pasifik ‹fl Foru-

mu (PBF, ‹fl adamlar› liderleri) 1994’te Endonezya’da toplanm›flt›r. Toplant›n›n konusu ticaret,

yat›r›m ve geliflen iflbirli¤i olmufltur. Ekonomik liderler, serbest ve aç›k ticarete, 2020 y›l›na

kadar yat›r›mlara önem verilmesini ve bölgesel iflbirli¤inin devam etmesinin gereklili¤ini bildir-

mifllerdir.

1995’te Japonya baflkanl›¤›ndaki APEC toplant›s›nda önümüzdeki dönem için üç elemandan

oluflan bir hareket plan› yap›lmas› kararlaflt›r›lm›flt›r. Plan›n üç eleman›, serbest ticaret, ko-

layl›k ve ekonomik iflbirli¤idir.

- 165 -

APEC üyeleri;

Avustralya, Brunei Darussallam, Kanada, fiili, Çin, Hong Kong, Endonezya, Japonya, Kore,

Malezya, Meksika, Yeni Zelanda, Papua Yeni Gine, Filipinler, Singapur, Tayvan, Tayland,

ABD’dir.

APEC fikir birli¤ine göre çal›fl›r. 1991’de üyeler çal›flma programlar›n›, aç›k konuflmalarla bü-

tün üyelerin eflit oylar›na göre yapmaya bafllad›lar. APEC baflkanl›¤› bütün üyeler taraf›ndan

birer y›ll›¤›na yap›l›r ve D›fliflleri ve Ekonomi Bakanlar›’n›n y›ll›k Bakanlar toplant›s›na ev sa-

hipli¤i yapar. 1992 Bankok toplant›s›nda Singapur’da kal›c› bir sekreterlik kurulmas› kararlafl-

t›r›ld›. 1993 toplant›s›nda Ticaret ve Yat›r›m Komitesi ve Bütçe ve Yönetim Komitesi kurulma-

s› kararlaflt›r›ld›. Bunlar›n d›fl›nda APEC’in 10 çal›flma grubu vard›r. Bunlar: Ticaret ve yat›r›m

verileri; Ticaretin gelifltirilmesi; Endüstriyel bilim ve teknoloji; ‹nsan kaynaklar› geliflimi; Bölge-

sel enerji iflbirli¤i; Deniz kaynaklar›n›n korunmas›; ‹letiflim; Ulafl›m; Turizm; Bal›kç›l›kt›r.

APEC kararlar› ba¤lay›c› de¤ildir. APEC, üyeler bak›m›ndan dan›flma-görüflme forumu nite-

li¤indedir.

APEC hakk›nda bilgi veriniz.

3.6. Güney Ortak Pazar› (MERCOSUR)

Amerika k›tas›nda 1991’de kurulup 1995’te gümrük birli¤ini gerçeklefltiren MERCOSUR’a Ar-

jantin, Brezilya, Paraguay ve Uruguay dahildir. H›zl› bir geliflme gösteren MERCOSUR’un

dünya ihracat ve ithalat›ndaki pay› % 1,5’ar dolay›ndad›r.

MERCOSUR hakk›nda bilgi veriniz.

3.7. Afrika Ekonomik Toplulu¤u

3 Temmuz 1991 tarihinde Afrika Birli¤i Organizasyonu Hükümet ya da Devlet Baflkanlar›, Ni-

jerya’n›n baflkenti Abuja’da yap›lan Kurul’un 27. Ola¤an Toplant›s›nda Avrupa Ekonomik Top-

lulu¤u’nu kuran anlaflmay› imzalam›fllard›r. Üye ülkelerin üçte iki ço¤unlu¤unun imzalanma-

s› ile birlikte Anlaflma 12 May›s 1994 tarihinde yürürlü¤e girmifltir.

Afrika Ekonomik Toplulu¤u’nun amac› Afrika ülkelerinin entegrasyonu, üye ülkeler aras›nda

iktisadi, sosyal ve kültürel geliflmelerinin teflvik edilmesi, iktisadi kalk›nman›n kendi kaynak-

lar›na dayal› olarak gerçeklefltirilebilmesi amac›na yönelik olarak insan ve sermaye kaynak-

- 166 -

lar›n›n kullan›m› ve hareketlili¤in sa¤lanmas›d›r. Afrika Ekonomik Toplulu¤u’nun nihai amac›

Afrika Ortak Pazar› kurulana kadar ticaretin serbestlefltirilmesi, Serbest Ticaret Bölgesi kurul-

mas›, Gümrük Birli¤i oluflturulmas›d›r. Bu hedefin gerçeklefltirilmesine yönelik olarak üye ül-

keler, ticaretin önündeki engellerin ortadan kald›r›lmas›n› ve emek, sermaye ve mal hareket-

lerinin serbestlefltirilmesini sa¤layacaklard›r.

Mal ve hizmet ticaretini gelifltirebilmek amac›yla Afrika Ekonomik Toplulu¤u parasal ve mali

alanlarda iflbirli¤ini teflvik edeceklerdir. Toplulu¤un amac› Afrika Kliring ve Ödeme Ofisi’nin

kurulmas›, Afrika Para Birli¤i’nin oluflturulmas›, Afrika Merkez Bankas›’n›n kurulmas›d›r. Üye

ülkeler aras›nda ulaflt›rma ve komünikasyon, tar›m, sanayi ve enerji sektörlerinde iflbirli¤ini

art›rmakd›r.

AEC hakk›nda bilgi veriniz.

3.8. Ekonomik ‹flbirli¤i Teflkilat› (ECO)

Ekonomik ‹flbirli¤i Teflkilat› 1964’te Türkiye, ‹ran, Pakistan aras›nda kurulan Kalk›nma ‹çin

Bölgesel ‹flbirli¤i Teflkilat› (ECO)’nun bir uzant›s› niteli¤indedir. 1985 y›l›nda faaliyete geçmifl-

tir. ECO’ya 1992’den itibaren K›rg›zistan, Azerbaycan, Türkmenistan, Tacikistan, Afganistan

ve Özbekistan da kat›lm›flt›r. Kuzey K›br›s Türk Cumhuriyeti’nin ECO’nun ekonomik, kültürel,

ve teknik çal›flmalar›na kat›lmas› kabul edilmifltir.

ECO faaliyetlerini ekonomi ve altyap›, sanayi, tar›m, bilim ve teknoloji konular›ndaki uzman-

l›k komiteleri arac›l›¤› ile yürütür. Komiteler tercihli bir ticaret sistemi kurulmas› ulaflt›rma ve

haberleflme iflbirli¤inin gelifltirilmesi, bölgesel bir Ticaret ve Kalk›nma Bankas› kurulmas› gibi

konularda çal›flmalar›n› sürdürmektedir.

1995 y›l› itibar›yla Türkiye’nin ECO ülkelerine ihracat› 911 milyon dolar (tüm ihracat›n›n %

4,2’si) ithalat› ise 1.137 milyon dolar (tüm ithalat›n›n % 3,2’si) idi. Görüldü¤ü gibi Türkiye ile

d›fl ticaret henüz önemli bir boyutta de¤ildir.

ECO’nun ihracat›n›n dünya ihracat›na oran› % 1, dünya ithalat›na oran› ise % 1,3 dolay›nda-

d›r.

ECO hakk›nda bilgi veriniz.

- 167 -

3.9. Karadeniz Ekonomik ‹flbirli¤i (KE‹)

Karadeniz Ekonomik ‹flbirli¤i (KE‹), dünyada küreselleflme ve bölgesel düzeyde uluslararas›

bütünleflme yönünde, siyasal ve ekonomik alanda yeniden yap›lanma sürecinin bir ürünüdür.

1980’li y›llar›n sonunda, Do¤u Avrupa’da ekonomik boyutta serbest piyasa ekonomisine ve

siyasal boyutta ço¤ulcu demokrasiye geçifl sürecinin yaratt›¤› ortamda konumunu bulan KE‹,

Türkiye’nin öncülük yapt›¤› bir bölgesel ekonomik iflbirli¤i giriflimidir.

KE‹’nin kurucu üyeleri; Türkiye, Rusya Federasyonu, Ukrayna, Gürcistan, Ermenistan, Azer-

baycan, Bulgaristan, Yunanistan, Moldova ve Arnavutluk’tur.

Ticaret, KE‹ sürecinin öndegelen, bafl› çeken bir unsurudur. Bölgeleraras› ticaretin artt›r›lma-

s›, ticarette engellerin kald›r›lmas› KE‹’nin öncelikli hedefleri aras›ndad›r. Nitekim KE‹ kurulufl

belgesinde bölgede bir Serbest Ticaret Bölgesinin kurulmas› hedefi öngörülmektedir. Ticare-

tin yan›s›ra, do¤rudan d›fl yat›r›mlar, teknoloji transferi de üye ülkelerde ekonomik geliflmeyi

h›zland›ran etkenler olarak KE‹’nin eylem alan› içinde yer almaktad›r.

S›n›r ve k›y› ticareti, ticaretin serbestlefltirilmesi, KOB‹’lerin teflviki, mallar›n ve kiflilerin s›n›r

ötesi hareketlerinin kolaylaflt›r›lmas›, ifl seyahatlerinde vize kurallar›n›n yumuflat›lmas› halen

üzerinde çal›flmakta olan konular olarak KE‹ gündeminde bulunmaktad›r.

Öte yandan, KE‹ Örgütünün en önemli iflbirli¤i alanlar›ndan bir di¤eri de iletiflimdir. ‹letiflim ve

ulaflt›rma flebekeleri hem ulusal hem bölgesel alanda ekonomik bütünleflmenin stratejik un-

surlar›n› oluflturmaktad›r.

KE‹ hükümetlerden ziyade ve öncelikle üye ülkeler aras› ekonomik iliflkilerinin özel sektör ta-

raf›ndan gelifltirilmesi ve çeflitlendirilmesi gerekti¤i ilkesini benimsemifltir. KE‹ çerçevesinde

en yüksek karar organ› D›fliflleri Bakanlar› Konseyi’dir. Y›lda iki defa toplan›p KE‹ Parlamen-

terler Asamblesi ise Bakanlar Konseyi’nde al›nan kararlar›n uygulanabilmesine yönelik yasal

düzenlemelerin yap›lmas› için gerekli çal›flmalar› yapar. Karadeniz Ekonomik ‹flbirli¤i Konse-

yi ise Zirve Deklarasyonu do¤rultusunda oluflturulmufltur ve KE‹’ye üye ülkelerin ifl çevreleri-

ni temsil etmektedir.

Karadeniz Ticaret ve Kalk›nma Bankas› üye ülkeler aras›nda ticaret ve yat›r›m projelerinin fi-

nansman›n› sa¤lamak için kurulmufltur (1999). Merkez Selanik’tedir. Baflkan› Türkiye’den

olan KE‹ bölgesinde toplam 325 milyon kifli yaflamakta ve dünya ticaretinin %2.5 kadarl›k bir

k›sm›n› oluflturmaktad›r.

KE‹ ile Türkiye aras›ndaki d›fl ticaret 1995 y›l›nda Türkiye’nin toplam d›fl ticaretinin %11’i ka-

dard›r (‹hracat 2.4 milyar, ithalat 4 milyar $).

KE‹ Hakk›nda bilgi veriniz.

- 168 -

Dünyada ülkeler birbirleriyle ticaret yaparken güç birli¤i oluflturabilmek için, bölgesel anlam-

da ekonomik birleflmelerden faydalan›rlar. Bölgesel ekonomik birleflmelerin türleri olan, ser-

best ticaret bölgesi, gümrük birli¤i, ortak pazar, ekonomik/siyasi birlikten söz edilebilir. Bu tür

bölgesel ekonomik birleflmelerin çeflitli ekonomik etkileri de vard›r. Bu etkiler kimi zaman sü-

reklilik arz ederler, kimi zaman da süreklilik arz etmezler.

Uygulamada bölgesel ekonomik birleflme hareketlerinden baz›lar› ise flöyledir; Kuzey Ameri-

ka Serbest Ticaret Bölgesi (NAFTA), Avrupa Serbest Ticaret Bölgesi (EFTA) ve Avrupa Eko-

nomik Alan› (AEA), Latin Amerika Entegrasyon Birli¤i (LAIA), Güneydo¤u Asya Uluslararas›

Birli¤i (ASEAN), Asya-Pasifik Ekonomik ‹flbirli¤i (APEC), Güney Ortak Pazar› (MERCOSUR),

Afrika Ekonomik Toplulu¤u (AEC), Ekonomik ‹flbirli¤i Teflkilat› (ECO), Karadeniz Ekonomik ‹fl-

birli¤i (KE‹).

1. Afla¤›dakilerden hangisi bölgesel ekonomik birleflme türlerinden de¤ildir?

A) Serbest ticaret bölgesi

B) Gümrük birli¤i

C) Ortak pazar

D) Ekonomik/siyasi birlik

E) Tercihli ticaret anlaflmalar›

2. Afla¤›dakilerden hangisi uygulamada bölgesel ekonomik birleflme hareketlerinden de¤il-

dir?

A) NAFTA

B) EFTA

C) LAFTA

D) Ortak Pazar

E) ASEAN

- 169 -

Özet

De¤erlendirme Sorular ›

3. Afla¤›dakilerden hangisi temel amac›, üye ülkeleraras› s›nai ürün ticaretini serbestlefltir-

mek olan ekonomik birleflme hareketidir?

A) EFTA

B) NAFTA

C) LAFTA

D) ASEAN

E) Hiçbiri

4. Afla¤›dakilerden hangi ülke, Yediler Grubu (G-7) üyesi de¤ildir?

A) ABD

B) Japonya

C) Almanya

D) ‹ngiltere

E) ‹sveç

5. LAFTA hangi k›tan›n ticari örgütlenmesidir?

A) Kuzey Amerika

B) Güney Amerika

C) Avrupa

D) Afrika

E) Asya

Ekonomik Bütünleflme : ‹ki yada daha çok ülke aras›nda çeflitli seviyelerde gerçeklefltiri-

len yak›nlaflma, iflbirli¤i ve birleflme hareketini ifade eder.

Ticaret S›n›rlamalar› : D›fl ticarette serbestli¤i engelleyici ve s›n›flay›c› her türlü müda-

haledir. Gümrük vergisi, kota, kambiyo denetimi, gümrük vergisi

benzeri s›n›rlamalar, subvansiyonlar ve ihracat k›s›tlamalar› bu

kapsamdad›r.

- 170 -

Sözlük ve Kavramlar Dizini

DPT. Küreselleflme, Bölgesel Entegrasyonlar ve Türkiye, Ankara, 1995.

Ertürk, Emin. Uluslararas› Entegrasyon Teorisi ve Türkiye’nin ‹çinde Bulundu¤u Enteg-

rasyonlar, Ezgi Kitabevi, Bursa, 1993.

Güran, Nevzat ve Aktürk, ‹smail. Uluslararas› ‹ktisadi Kurulufllar, ‹zmir, 1997.

http://www.dtm.gov.tr/ead/ekonomi/say›:6/ticaret.htm

http://www.dtm.gov.tr./DUNYA/Ulus/22 aspasf.htm

Karluk, S. R›dvan. Uluslararas› Ekonomik Kurulufllar ve Entegrasyonlar, Anadolu Üniver-

sitesi Bas›mevi, Eskiflehir, 1995.

Seyido¤lu, Halil. Uluslararas› ‹ktisat, Geniflletilmifl 13. Bask›, ‹stanbul, 1999.

- 171 -

Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar

Bu üniteyi çal›flt›ktan sonra,

■ Avrupa Birli¤i’nin tarihçesiyle, amaçlar› ve organlar›n›,

■ Ayr›ca Avrupa Birli¤i’nin bir ülkeye neler katabilece¤ini, ortak politikalar›n› ve mali destek-

lerini ö¤renmifl olacaks›n›z.

■ Tarihçe

■ Avrupa Birli¤i’nin Amaçlar›

■ Avrupa Birli¤i’nin Organlar›

■ Avrupa Birli¤i’nin Ortak Politikalar›,

■ Avrupa Birli¤i’nin Mali Araçlar›

■ AB’nin Üçüncü Ülkelerle ‹liflkileri

■ Özet

■ De¤erlendirme Sorular›

■ Sözlük ve Kavramlar Dizini

■ Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar

Bu üniteyi daha iyi ö¤renebilmek için;

■ Konuya genel bilgiler sa¤layan ve ülkenin gündeminde oldu¤u için her bas›l› döküman›n

bulunabildi¤i günlük kaynaklar› okuyunuz.

ÜN‹TE11Avrupa Birli¤i

Amaçlar

‹ç indeki ler

Öneri ler

1. TAR‹HÇE

Ekonomik birleflme uygulamalar› içinde en ileri baflar›l› örne¤i teflkil eden Avrupa Birli¤i, eko-

nomik ve siyasal amaçlar› olan bir giriflimdir.

Avrupa’da ekonomik birleflme düflüncesi ikinci Dünya Savafl›’ndan önce uzun bir düflünsel

geliflmenin sonucunda oluflmufltur. Ancak, Avrupa ülkeleri aras›ndaki düflmanl›klar, afl›r› mil-

liyetçilik ak›mlar› birleflmeye olanak vermemifltir. ‹kinci Dünya Savafl›’ndan sonra Avrupa ül-

kelerinin ekonomik ve siyasi olarak çözüntüye u¤ramalar› Avrupa’n›n birleflmesi düflüncesine

güç kazand›rm›flt›r. 1945-1958 y›llar› aras›nda kurulan Avrupa Ekonomik ‹flbirli¤i Teflkilat›

(OEEC), Avrupa Kömür ve Çelik Birli¤i (AKÇT) ve Avrupa Atom Enerjisi Toplulu¤u (EURA-

TOM) bu olufluma öncülük etmifllerdir.

Avrupa Ekonomik Toplulu¤u (AET) bugünse Avrupa Birli¤i denilen birleflme hareketi 1957 y›-

l›nda alt› Bat› Avrupa Devleti (Almanya, Fransa, Belçika, Hollanda, Lüksemburg ve ‹talya)

aras›nda imzalanan ve 1 Ocak 1958 tarihinde yürürlü¤e giren Roma Antlaflmas› ile kurulmufl-

tur. Antlaflma 248 madde, ekler ve protokollerden oluflmaktad›r. 1992’de Maastrich’te imza-

lanan Avrupa Biril¤i Antlaflmas› ile ekonomik ve parasal birlik do¤rultusunda ilerleyen ve be-

lirli alanlarda hükümetler aras› iflbirli¤ini içeren bir Avrupa Birli¤i kurulmufltur.

Avrupa Birli¤i’nin alt› kurucu üyesine 1973’de ‹ngiltere, ‹rlanda ve Danimarka’n›n, 1981’de

Yunanistan’›n kat›lmas›yla üye say›s› ona, daha sonra 1986’ ‹spanya ve Portekiz’in kat›lma-

s›yla on ikiye ç›km›flt›r. 1994’te Korgu Doru¤u’nda Avusturya, ‹sveç, Finlandiya ve Norveç’le

birli¤e kat›lma anlaflmalar› imzalanm›flt›r. Daha sonra yap›lan halk oylamalar› sonucunda

Norveç AB’ne kat›lmaktan vazgeçmifltir. Böylece Avrupa Birli¤i’nin üye say›s› on befle yük-

selmifltir.

Topluluk 1990’l› y›llar›n sonlar›na do¤ru yeni bir yenileme sürecine girmifltir. Bu çerçevede

aralar›nda eski Do¤u Avrupa ülkeleri ile K›br›s Rum Kesimi’nin bulundu¤u on bir aday ülke

belirlenmifltir. Bunlar; Macaristan, Polonya, Romanya, Slovakya, Letonya, Estonya, Litvanya,

Bulgaristan, Çek Cumhuriyeti ve Slovenya’d›r. Do¤u Avrupa ülkeleri olan Macaristan, Polon-

ya, Çek ve Slovakya Cumhuriyetleri ile yap›lan ortak üyelik anlaflmalar›nda, AB ile söz konu-

su ülkeler aras›nda sanayi ürünleri alan›nda serbest ticaret bölgesi kurulmas› öngörülmüfltür.

Tar›m ürünleri ticaretinde de karfl›l›kl› olarak baz› kolayl›klar tan›nm›flt›r. Bunlar›n d›fl›nda Top-

lulukla Malta ve K›br›s Rum Kesimi aras›nda ilerde tam üyeli¤i öngören ortak üyelik anlaflma-

lar› vard›r.

1994’te Essen’de toplanan Avrupa Birli¤i Zirvesi’nde aday ülkeler için Avrupa Birli¤i’ne Kat›-

l›m Öncesi Strateji belirlenmifltir. Bununla aday ülkelerin Avrupa Birli¤i’nin Tek Pazar uygula-

mas›na uyumlar›n›n sa¤lanmas› amaçlanm›flt›r. Bu kapsamda Aral›k 1999’da Merkezi ve Do-

¤u Avrupa ülkeleri, Mart 2000’de Rum Kesimi ve Malta, Mart 2001’de Türkiye ile Kat›l›m Or-

takl›klar› kabul edilmifltir. Kat›l›m Ortakl›klar›n› kabul eden ülkeler, AB mevzuat›n› benimse-

yen Ulusal Programlar›n› aç›klayarak kat›l›m önceliklerini belirlemektedirler. 2001 y›l›nda Tür-

kiye d›fl›ndaki tüm ülkeler Ulusal Programlar›n› güncellefltirmifllerdir.

- 173 -

AB’nin kuruluflundan günümüze kadarki geliflimini özetleyiniz.

2. AVRUPA B‹RL‹⁄‹’N‹N AMAÇLARI

Avrupa’da oluflturulmaya çal›fl›lan bu yap›laflman›n temelinde gümrük birli¤i bulunmaktad›r.

Anlaflmaya dahil olan ülkeler kendi aralar›ndaki tüm gümrük engellerini ve di¤er k›s›tlamala-

r› kald›rmay›, fiyat ve teslim koflullar›, ulafl›m masraflar›, üreticilerin seçimi gibi aç›lardan üre-

ticiler, tüketiciler veya kullan›c›lar aras›ndaki tüm farkl› uygulamalar› kald›rmay›, devlet sub-

vansiyonlar›na veya ba¤›fl fleklindeki yard›mlara son vermeyi ve piyasalar›n iflleyifline müda-

hale eden tüm uygulamalar› kald›rmay› kabul etmifllerdir. Bu amaç üye ülkelerin mallar› ve

üretim faktörlerini serbestçe mübadele edeceleri tek bir ekonomik bölge oluflturmalar› fleklin-

de ifade edilebilir. Baflka bir deyiflle, bölgede tek bir ekonomik birlik oluflturulacakt›r.

Avrupa Birli¤i üye ülkeler aras›nda bar›fl›n korunmas›n› amaçlam›flt›r. Avrupa Kömür ve Çe-

lik Toplulu¤u, Frans›z-Alman uzlaflmas›n›, Avrupa’da oluflturulacak yeni bir düzenin temeli

olarak kabul etmifltir. Avrupa’da savafl›n kayna¤› kömür ve demir oldu¤undan Avrupa Toplu-

luklar›n›n kurulmas›yla üye ülkeler aras›ndaki bir çat›flma olas›l›¤› tamamen geçmiflte kal-

m›flt›r.

Avrupa Birli¤i’nin kuruluflu siyasal bir nitelik de tafl›maktad›r. Anlaflmalarda yer alan ilkeler Or-

tak Pazar›n kurulmas› ve iflleyifli ile ilgili olmakla birlikte nihai hedef Avrupa’n›n siyasal bir bü-

tünlü¤e ulaflmas› ve bir Avrupa Birleflik Devletleri’nin kurulmas›d›r.

Avrupa Birli¤i’nin temel hedefleri nelerdir?

3. AVRUPA B‹RL‹⁄‹’N‹N ORGANLARI

Avrupa Birli¤i bir devletin düzeninde oldu¤u gibi yasama, yürütme ve yarg› görevi yapan or-

ganlarla donat›lm›flt›r. Bu organlar›n uluslar üstü yetkileri vard›r.

Avrupa Birli¤i’nin bafll›ca organlar› flunlard›r: Avrupa Birli¤i’ne Üye Devlet ve Hükümet Bafl-

kanlar›n›n kat›ld›¤› Avrupa Zirvesi, Demokratik yollarla seçilen Avrupa Parlamentosu, üye

devletleri temsil eden ve bakanlardan oluflan Bakanlar Konseyi, antlaflmalar›n koruyucusu

olan Avrupa Komisyonu ve topluluk hukukuna uyulmas›n› sa¤layan Adalet Divan› ile birli¤in

mali yönetimini izleyen Say›fltay. Bunlar›n yan› s›ra baz› finansman kurulufllar› ve dan›flma

organlar› vard›r. Ayr›ca ekonomik, sosyal ve bölgesel ç›kar gruplar›n› temsil eden çeflitli da-

n›flma kurullar› vard›r. Birli¤in dengeli geliflimine katk›da bulunan projelerin finansman›n› ko-

laylaflt›rmak amac›yla kurulmufl olan Avrupa Yat›r›m Bankas› bulunmaktad›r.

- 174 -

3.1. Avrupa Zirvesi

Onbefl üye ülkenin hükümet veya devlet baflkanlar›n›n yapt›klar› Avrupa Konseyi toplant›lar›-

na Avrupa Zirvesi denilmektedir. AB’nin en üst düzeyde yetkili organ›d›r. 1987 y›l›na gelince-

ye kadar Topluluk Antlaflmalar›nda AB Konseyine yer verilmemifltir. Tek Avrupa senedi, AB

Konseyi’ni kurumsallaflt›rm›fl, fakat yetkisini tam olarak belirlememifltir. Konsey’e Komisyon

Baflkan›, gündeme göre gerekirse di¤er üyeler ile birlikte kat›l›r. Ayr›ca, D›fliflleri Bakanlar› da

toplant›lara kat›labilir. Y›lda iki kez toplanan Avrupa Konseyi toplant›lar›na gelecekte giriflile-

cek eylemler için gerekli ivmeyi sa¤lar ve faaliyetlerin ana hatlar›n› çizer.

3.2. Bakanlar Konseyi

Konsey her Üye Devletin kendi hükümetini taahhüt alt›na sokmaya yetkili bakanlar düzeyin-

deki temsilcilerinden oluflur. Topluluklar›n bir yasama ve karar alma organ›d›r. Gündemin içe-

ri¤ine göre toplant›lara farkl› bakanlar kat›l›r. Faaliyetlerini bölgesel düzeyde yürütür. Belirli

konularda görüflmeler yap›l›rken, bakanlar kendi ülkeleriyle ilgili sorunlar üzerinde dururlar.

Konsey’in merkezi Brüksel’dedir, ancak baz› toplant›lar Lüksemburg’da yap›l›r. Konsey bafl-

kanl›¤›n› her Üye Devlet alt› ayl›k dönemler için s›rayla üstlenir.

Konsey, Avrupa Birli¤i Antlaflmas›’nda belirlenen Birli¤in Topluluk faaliyetleri, ortak d›fl politi-

ka ve güvenlik politikas›, adalet ve içiflleri faaliyetlerinin yürütülmesiyle ilgilenir. Konsey, üye

ülkelerin genel ekonomi politikalar›n›n koordinasyonu ve Roma Anlaflmas›n›n yürütülmesiyle

ilgilidir. Günlük ifller Komisyon taraf›ndan yürütülür. Konsey karar alma sürecinde, Komisyon

taraf›ndan haz›rlanarak kendisine sunulan tasar›lar› inceler ve karara ba¤lar, tasar›n›n kesin-

leflmesi konusunda kesin karar› verecek olan organ Konsey’dir. Konsey hükümetleraras› ifl-

birli¤ine dayal› iki alanda daha önemli rol oynar. Ortak d›fl politika ve güvenlik politikas› çer-

çevesinde ortak konumlar› tan›mlar ve ortak kararlar› al›r. Bu önlemlerin uygulanmas›ndan da

Birli¤in temsilcisi s›fat›yla Konsey Baflkanl›¤› sorumludur. Konsey’in adelet ve içiflleri alan›n-

daki esas ifllevi ortak eylemler belirlemek ve Üye Devletler’in imzalayaca¤› sözleflmeleri ha-

z›rlamak ve önermektir.

Konsey’in çal›flmalar›n›n yürütülmesi amac›yla çeflitli komiteler kurulmufltur.

Konsey, kararlar›n› flartl› ço¤unluk ilkesine göre alabildi¤i gibi baz› konularda hala oybirli¤i ka-

rar alanmas› gerekmektedir. fiartl› ço¤unluk için 87 oydan 62’sinin karar lehinde olmas› ve bu

62 oyun en az 10 devlet taraf›ndan verilmifl olmas› gerekir.

Avrupa Zirvesi ve Bakanlar Konseyi hakk›nda bilgi veriniz.

- 175 -

3.3. Avrupa Komisyonu

Avrupa Komisyonu, Bakanlar Konseyi ve Avrupa Zirvesi, AB’nin yürütme organlar›d›r. Avrupa

Komisyonu’nun 20 üyesi vard›r. Komisyon’un görev süresi Avrupa Parlamentosu gibi befl y›l-

d›r. Komisyon Baflkan› Üye Devletler taraf›ndan Avrupa Parlamentosu’nun görüflü al›nd›ktan

sonra atan›r. Komisyon’un tüm üyeleri ancak Parlamento taraf›ndan onayland›ktan sonra res-

men göreve atanm›fl olurlar. Komisyon’u görevden alabilecek tek organ Avrupa Parlamento-

su’dur.

Komisyon üyeleri görevlerini yerine getirirken sadece Avrupa Birli¤i’nin ç›karlar›n› gözetmek-

le yükümlüdürler. Komisyon’un her üyesinin bir veya birkaç politika alan›nda özel sorumlulu-

¤u vard›r. Ancak kararlar kollektif sorumluluk ilkesi temelinde al›n›r.

Komisyon öncelikle ve her fleyin üstünde Antlaflmalar’›n korunmas› ve gözetilmesiyle yü-

kümlüdür. Kurucu Antlaflmalar›n ve organlar›n alm›fl olduklar› kararlar›n do¤ru biçimde uy-

gulanmas›n› gözetir. Taraflar›n yükümlülüklerini yerine getirip getirmedi¤ini izlemekle görev-

lidir. Üye Devletler’den herhangi birine karfl› Antlaflma ‹hlali soruflturmas› bafllatabilir ve ge-

rekli gördü¤ünde konuyu Avrupa Adalet Divan›’na götürür. Bunlar›n yan› s›ra özellikle Avru-

pa Birli¤i’nin rekabet kurallar›n›n ihlal etmeleri durumunda kiflilere ve flirketlere para cezas›

verebilir.

Komisyon yasama sürecini bafllatmada tek yetkilidir ve yeni bir Avrupa yasas›n›n kabulü sü-

recinin her aflamas›nda etkide bulunma yetkisine sahiptir. Ortak politikalar›n oluflturulmas› ve

yürütülmesi görevini de üstlenmifltir. Toplulu¤un ihtiyaç duydu¤u her türlü hukuki tasarruf ve

eylem için öneri ve tavsiyelerde bulunur. Birlik faaliyetleri için ayr›lm›fl bütçe ödeneklerinin

idaresi görevi de komisyona aittir. Bunlar›n büyük ço¤unlu¤unu ana fonlar›n kapsam›ndad›r.

(Avrupa Tar›msal Yönlendirme ve Garanti Fonu, Avrupa Sosyal Fonu, Avrupa Bölgesel Ge-

liflme Fonu ve Kaynaflma Fonu gibi).

3.4. Avrupa Parlamentosu

Avrupa Toplulu¤u içinde Komisyon ve Konsey aras›nda paylafl›lm›fl yasama ve yürütme yet-

kilerinin kullan›lmas›n›n demokratik biçimde denetlenmesi amac›yla bir ortak parlamento ku-

rulmufltur. Önceleri ulusal parlamentolar›n üyelerinden oluflan Avrupa Parlamentosu,

1979’dan bu yana üye ülkelerde befl y›lda bir yap›lan seçimlerle belirlenen üyelerden olufl-

maktad›r. Genel seçimle ifl bafl›na gelen Avrupa Parlamentosu 626 üyeden oluflur. (Parla-

mento’da Almanya 99, Fransa, ‹talya ve Birleflik Krall›k 87’fler, ‹spanya 64, Hollanda 31, Bel-

çika, Yunanistan ve Portekiz 25’er, ‹sveç 22, Avusturya 21, Danimarka ve Finlandiya 16’flar,

‹rlanda 15 ve Lüksemburg 6 üye ile temsil edilir). Parlamento genel kurulu Strasbourg’da top-

lan›r. Her ay›n bir haftas› genel kurul oturumlar›na ayr›lm›flt›r. Baz› k›smi oturumlar ile komis-

yon toplant›lar›, Konsey ve Komisyon’la iliflkileri kolaylaflt›rmak amac›yla Brüksel’de yap›l›r.

Sekreterya ise Lüksemburg’da bulunur.

- 176 -

Avrupa Parlamentosu’nun üyeleri Topluluk haklar›n› bir bütün olarak temsil ettiklerinden par-

lamentoda ulusal temsilciler olmak yerine çeflitli siyasal gruplara ba¤l› olarak görev yaparlar.

Parlamento’nun bafll›ca ifllevi, siyasi itici güç olarak Topluluk politikalar›n›n haz›rlanmas› için

gereken çeflitli insiyatifleri üretmektir. AB’nin yürütme organlar› durumunda olan Bakanlar

Konseyi ile Komisyonu denetleme görevlerinde bulunur. Ayr›ca bütçeyle ilgili yetkileri vard›r.

Parlamento ve Konsey bütçe konusundaki yetkileri paylafl›rlar. Parlamento y›ll›k bütçeyi oy-

lar ve bütçe uygulamas›n› izler. Böylece Birli¤e verdi¤i politika önceliklerini yans›t›r.

Birlik mevzuat›n›n haz›rlanmas›nda mevzuat önerilerini Komisyon haz›rlar. Parlamento ve

Konsey ise bu mevzuat› yürürlü¤e koyma yetkisini paylafl›rlar.

Son olarak, büyük önem tafl›yan baz› kararlar (baz› uluslararas› antlaflmalar, yeni üyelerin ka-

t›l›m›, Parlamento seçimlerinde her ülkede ayn› usulün uygulanmas›, birlik vatandafllar›n›n

ikamet hakk›, vs.) için Konsey’in, Parlamento’nun onay›n› almas› gerekir.

Avrupa Komisyonu ve Avrupa Parlamentosu’nun görevleri ve iflleyifli

hakk›nda bilgi veriniz.

3.5. Adalet Divan›

Adalet Divan›, AB’nin en yüksek hukuksal organ› niteli¤ini tafl›maktad›r. 7 Ekim 1958 tarihin-

de Lüksemburg’da kurulmufltur. Adalet Divan› 15 yarg›ç ve onlara yard›mc› olan sekiz dan›fl-

mandan oluflur. Bunun yan› s›ra, Avrupa kurumlar›ndaki idari uyuflmazl›klar ve Topluluk reka-

bet kurallar›ndan do¤an uyuflmazl›klar ile ilgilenmek için 1989’da 15 yarg›çtan oluflan bir Bi-

dayet Mahkemesi kurulmufltur. Bu mahkemelerin üyeleri Lüksemburg’da görev yapar ve Üye

Devletler’in uzlaflmas› ile alt› y›ll›k bir süre için atan›rlar.

Divan, Roma Antlaflmas›’n›n hükümlerine uyulup uyulmad›¤›n› denetlemekle görevlidir. Di-

van bafll›ca alt› alanda sorumluluk tafl›r. Üyelerden birisi Roma antlaflmas›’n›n hükümlerine

uygun hareket etmedi¤inde, Avrupa Komisyonu ilgili devlete önerilerde bulunur. E¤er üye

devlet bu önerileri tutmazsa, Adalet Divan›’nda aleyhine dava açt›r›r. Adalet Divan› anlaflma

hükümlerine ayk›r› davran›ld›¤› sonucuna var›rsa, bu hükümlerin uygulanmas› için al›nacak

karar, üye devlet taraf›ndan yerine getirilir. Divan para cezas› uygulanma yetkisine de sahip-

tir. Divan, kurumlar›n ald›¤› önlemlerin iptali için aç›lan davalarda bu önlemlerin yasall›¤›n›

inceleyebilece¤i gibi baz› önlemlerin al›nmam›fl olmas›n›n Antlaflmalar’a ayk›r› oldu¤una da

karar verebilir.

Adalet Divan› her durumda yan› biçimde uygulanan bir Topluluk hukukunun yarat›lmas›na

yard›mc› olmufl ve böylece Avrupa’n›n bütünleflme sürecini h›zland›rm›flt›r.

- 177 -

3.6. Say›fltay

Zamanla Toplulu¤un mali ba¤›ms›zl›¤›n›n artmas› ve bütçe harcamalar›n›n genifllemesi sonu-

cunda ba¤›ms›z bir hesap mahkemesi ihtiyac› ortaya ç›kmas›yla Temmuz 1975 tarihinde

Brüksel antlaflmas› ile Say›fltay kurulmufltur. Say›fltay, Konsey taraf›ndan Avrupa Parlamen-

tosu’nun görüflü al›nd›ktan sonra oybirli¤iyle atanan 15 üyeden oluflur. Say›fltay Baflkan› üye-

ler taraf›ndan kendi aralar›nda seçilir. Baflkanl›k süresi üç y›ld›r ve üç y›l›n sonunda ikinci bir

dönem için yeniden seçilmek mümkündür. Say›fltay baflkan› eflitler aras›nda birinci konumun-

dad›r.

Toplant›lar›n› ve çal›flmalar›n› Lüksemburg’da sürdüren Say›fltay Avrupa Birli¤i’nin tüm gelir

ve giderlerini inceler. ‹ncelemede gelirlerin tam olarak toplan›p toplanmad›¤›n› hukuka uygun

ve düzenli biçimde yap›l›p yap›lmad›¤›n› ve maliye yönetiminin tutarl› olup olmad›¤›n› denet-

ler. Konsey ve Parlamento taraf›ndan Avrupa Topluluklar›’n›n genel bütçesinin uygulamas›na

iliflkin olarak Komisyon’un ibras›nda yard›mc› olmak amac›yla y›ll›k raporlar haz›rlar. Ayr›ca

di¤er kurumlar›n talebi üzerine özel raporlar haz›rlar ve görüfl bildirir.

AB organlar›ndan Adalet Divan› ve Say›fltay’›n görevleri ve iflleyifli hak-

k›nda bilgi veriniz.

3.7. Dan›flma Organlar›

3.7.1. Ekonomik ve Sosyal Komite

Ekonomik ve Sosyal Komite 222 üyeden oluflur. Bu üyeler üç grubu temsil eder, iflverenler,

iflçiler ve di¤er ekonomik gruplar.

Komite Brüksel’de toplan›r. Birçok konuda karar al›nmadan önce Komite’nin görüflüne bafl-

vurulmas› zorunludur. Komite re’sen de görüfl bildirebilir. Ekonomik ve Sosyal Komite y›lda

ortalama 170 görüfl bildiriminde bulunmaktad›r.

3.7.2. AKÇT Dan›flma Komitesi

AKÇT alan›nda dan›flma görevi Dan›flma Komitesi’ne verilmifltir. Dan›flma Komitesi demir-

çelik sektöründeki üreticileri, iflçileri, tüketicileri ve tüccarlar› temsil eden üyelerden oluflur.

Her iki komite de Topluluklar›n resmi organlar› olmamakla birlikte baz› durumlarda organ ola-

rak kabul edilmektedirler. Genelde üye say›s› 96’d›r.

- 178 -

3.7.3. Bölgeler Komitesi

Bölgeler Komitesi Maastricht Antlaflmas›’yla kurulmufltur. Yerel ve bölgesel mercileri temsil

eden 222 asil ve 222 yedek üyesi vard›r. Asil ve yedek üyelerin görev süreleri dört y›ld›r. Ko-

mite çal›flmalar›n› Lüksembung’da yapar. ‹lk toplant›s›n› 9-10 Mart 1994 tarihinde yapm›flt›r.

Avrupa Birli¤i Antlaflmas› Konsey ve Komisyon’un bölgesel ç›karlar›n söz konusu oldu¤u e¤i-

tim, gençlik, kültür, toplum sa¤l›¤›, ekonomik ve toplumsal bütünleflme ve Avrupa çap›nda

ulafl›m, telekomünikasyon, enerji a¤lar› gibi konularda Bölgeler Komitesi’nin görüflüne bafl-

vurmalar›n› hükme ba¤lam›flt›r.

Bölgeler Komitesi, temsilcileri arac›l›¤›yla bölgeler, kentler ve yerel yönetimler Toplulu¤un ka-

rar verme mekanizmas› içinde yer almaktad›r. Komite’nin en önemli hedeflerinden birisi üye

ülkelerin ekonomik ve toplumsal kaynaflmas›n› sa¤lamakt›r.

Avrupa Birli¤i’nin Dan›flma Organlar› nelerdir? Bilgi veriniz.

4. AVRUPA B‹RL‹⁄‹’N‹N ORTAK POL‹T‹KALARI

Avrupa Ekonomik Toplulu¤u’nun kurulmas› herfleyden önce bir ekonomik birlik yaratmay›

amaçlad›¤› için ekonomi politikalar›n›n uyumlaflt›r›lmas› gereklidir. Bu ise öncelikle bir güm-

rük birli¤inin kurulmas›n›, daha sonra faktör ak›mlar›n›n serbestlefltirilerek bir ortak pazar

oluflturulmas›n› gerektirir. Son aflamada ise ortak politikalar izlenmesi ve ülkelerin ulusal ege-

menlik haklar›n›n bir ölçüde birlik organlar›na devredilmesi söz konusudur. 1992 y›l›nda im-

zalanan Maastricht Anlaflmas› ile bu yönde önemli bir ilerleme kaydedilmifltir.

■ Ortak pazar›n kuruluflundaki ilk aflama üyeler aras›nda ithalat ve ihracatta tüm gümrük ta-

rifeleri kald›r›lm›flt›r.

■ ‹ç gümrüklerin kald›r›lmas›n›, d›flar›ya karfl› ortak bir gümrük tarifesinin (OGT) uygulama-

ya konmas› izlemifltir. Böylece üçüncü ülkelerden toplulu¤a giren mallardan OGT’de belir-

lenen oranda bir vergi al›nmaya bafllanm›flt›r. OGT oranlar› ise üye ülkelerin bireysel güm-

rük oranlar›n›n a¤›rl›ks›z ortalamas› al›narak hesaplanm›flt›r.

■ Mal ticaretinin serbestleflmesi ile gümrük tariflerinin yan› s›ra miktar k›s›tlamalar› da kald›-

r›lm›fl, miktar ve de¤er üzerine konulan kotalar yasaklanm›flt›r. 1993 y›l›ndan itibaren de

görümez engellerin kald›r›lmas›na çal›fl›lmaktad›r.

■ Roma Antlaflmas›’nda topluluk içinde iflgücünün serbest dolafl›m› söz konusudur. Ayr›ca

yabanc› üye ülkelerde çal›flan iflçilerin o ülkelerdeki yerli iflçilerle ayn› hak ve sorumluluk-

lara sahip olmalar› öngörülmüfltür. Uygulamada iflgücünün serbest dolafl›m› bir ölçüde

sa¤lanmakla birlikte yabanc› iflçi ve ailelerinin, ev sahibi ülkenin çal›flma ve sosyal haya-

t›na uyumuna yönelik engeller bulunmaktad›r.

- 179 -

■ Serbest meslek sahiplerine ve kendi ad›na çal›flanlara topluluk içinde istedikleri yerde ifl-

letme kurma ve mesleklerini yürütme hakk› tan›nm›flt›r.

■ Topluluk, menkul de¤er al›m sat›m›, dolays›z yabanc› sermaye yat›r›mlar› ve ticari kredile-

ri serbestlefltirme yönünde kararlar alm›flt›r. Ayr›ca ödemeler bilançosu güçlü¤ü içinde bu-

lunan ülkelere sermaye ak›mlar›n› k›s›tlama yönünde önlemler alma yetkisi tan›nm›flt›r.

Avrupa Birli¤i, ekonomik ve sosyal politikalar›n uyumlaflt›r›lmas›n› gerektirir. Uyumlaflt›r›lma-

s› gereken bafll›ca politikalar; para, rekabet, d›fl ticaret, tar›m, sanayi, ulaflt›rma, vergi, bölge-

sel kalk›nma, çevre, tüketici, sosyal güvenlik, enerji, araflt›rma ve teknoloji, e¤itim, bal›kç›l›k

politikalar› ve sosyal politikalard›r.

Avrupa Birli¤i’nin Ortak Politilar› ile ilgili genel nitelikte al›nan kararlara

örnekler veriniz.

4.1. Ortak Tar›m Politikas›

Avrupa Birli¤i üyesi ülkelerin tar›m politikalar›n›n gerek ekonomik gerek siyasi anlamda ortak

bir çerçevede yönetilmesi esas›na dayanan Ortak Tar›m Politikas› (OTP), AB’nin ilk ortak po-

litikas›d›r. Halen Birlik bütçesinin yar›s›n› oluflturan OTP Avrupa Birli¤i’nin en önemli politika-

lar›ndan biridir.

‹kinci Dünya Savafl› s›ras›nda yaflanan k›tl›¤›n yaratt›¤› endiflenin yan› s›ra, savafl sonras›n-

da AB aktif nüfusunun çok önemli bir bölümünü oluflturan tar›m sektörü çal›flanlar›n›n gelir

düzeyinin korunmas›, piyasalarda istikrar sa¤lanmas› ile düzenli bir ürün arz›n›n garantilen-

mesi, tar›m ürünlerinin tüketicilere uygun fiyatlarda sa¤lanabilmesi ve tar›msal üretimin ras-

yonellefltirilmesi gibi amaçlar; üye ülkelerin ulusal tar›m politikalar› aras›ndaki derin farkl›l›k-

lar›n giderilmesi gereklili¤i Birli¤i bir ortak tar›m politikas› oluflturmaya yöneltmifltir ve 1962 y›-

l›nda ilk ortak piyasa düzeninin oluflturulmas› ile OTP resmen hayata geçirilmifltir.

OTP, üç temel ilke üzerine yap›lanm›flt›r. Tek Pazar ‹lkesi üye ülkelerde tar›m ürünlerinin ser-

best dolafl›m›n› engelleyen tüm k›s›tlamalar›n kald›r›larak bir Tek Pazar oluflturulmas›n› ön-

görmekte, bunun için ortak fiyat ve rekabet kurallar›n›n, d›fl pazarlara karfl› s›n›rlarda ortak bir

korumay› gerektirmektedir. Topluluk tercihi ilkesi Birlik içinde üretilen ürünlere öncelik ta-

n›nmas›n› amaçlamakta, bunun için AB tar›m ürünlerinin ithalata kar›fl korunmas›n›, ihracat›-

n› ise subvanse edilmesini gerektirmektedir. Ortak mali sorumluluk ilkesi, OTP’ye iliflkin

tüm harcamalar›n Birlik üyeleri taraf›ndan ortaklafla üstlenilmesini amaçlamaktad›r. Bu ba¤-

lamda AB bütçesinde Tar›msal Yönlendirme ve Garanti Fonu (FEOGA) oluflturulmufltur.

Ortak Tar›m Politikas›’n›n karar alma sürecinde Birlik, üye devletler üzerinde di¤er politikalar-

da olmad›¤› kadar yetki sahibidir. Bu çerçevede OTP’nin fiyat ve pazar mekanizmalar›n›n be-

lirlenmesi tümüyle Birli¤in yetkisindedir.

- 180 -

1962 y›l›ndan bu yana Ortak Piyasa Düzenlemeleri kapsam›nda yer alan ürünler için her y›l

ortak fiyatlar saptanmaktad›r. Fiyatlar›n düflmesi durumunda pazara müdahale edilmesi ve

aradaki fark›n desteklerle Birlik bütçesinden karfl›lanmas›, OTP’nin pazar ve fiyat mekaniz-

mas›n›n temelini oluflturmaktad›r.

OTP üç ayr› fiyat› kapsar sistemin temelini oluflturan ve topluluk çiftçilerinin eline geçmesine

karar verilen ideal fiyatlar hedef fiyat›d›r. Müdahale fiyat› ise fiyatlar›n hedef fiyat alt›na düfl-

mesi halinde üreticilere sa¤lanan en düflük garanti seviyesini ifade eden taban fiyatt›r.

Düflük dünya fiyatlar› kapsam›nda toplulu¤un yüksek destekleme fiyatlar›n› ve tar›msal üre-

timini korumak amac›yla eflik fiyat denilen fiyatlar da vard›r. Bunlar ithal edilen tar›msal mal-

lar›n toplulu¤a girmesine izin verilen en düflük fiyatlard›r.

Belirtilen fiyat politikalar›n›n yan› s›ra OTP reformlar› kapsam›nda gerçeklefltirilen fiyat indi-

rimleri ve getirilen çeflitli k›s›tlamalara paralel olarak çiftçilerin gelir düzeyi Do¤rudan Ödeme-

ler kapsam›nda da desteklemektedir.

Ortak Tar›m Politikas›’n›n kurulufl aflamas›nda tar›m ürünlerinde d›fla ba¤›ml› olan Birlik,

1970’li y›llardan itibaren pek çok üründe verimlilik art›fl› ile kendi kendine yeterlilik düzeyine

ulaflm›fl, baz› ürünlerde ürün fazlas› vermeye bafllam›flt›r.

Dünyan›n en büyük tar›m ihracatç›lar›ndan biri konumuna gelen AB, OTP’nin korumac› yap›-

s› nedeniyle ABD baflta olmak üzere bu alanda rakip birçok ülkenin elefltirilerine hedef olmufl-

tur. Bu nedenlerle 1992 y›l›nda gerçeklefltirilen MacSharry reformlar› ile ilk kez fiyat deste¤i-

nin yerine büyük ölçüde do¤rudan ödemeler kullan›lmaya bafllanm›fl, bu de¤ifliklik özellikle

çevre korunmas›n› içeren yap›sal tedbirlerle desteklenmifltir. Ancak DTÖ Tar›m Anlaflma-

s›’ndan do¤an yükümlülükler ve AB’nin geniflleme perspektifi, k›sa süre sonra yeni bir OTP

reformunu gündeme getirmifltir. Bu çerçevede Komisyon’un Gündem 2000 çerçevesinde de

yer verdi¤i ve MacSharry reformlar›n›n devam› niteli¤inde olan son reformlar ile DTÖ’nün

ikinci tur müzakerelerine ve genifllemenin yarataca¤› sorunlara haz›rl›kl› olunmas› amaçlan-

m›flt›r.

AB’de ortaklar›n politikas›n›n temel ilkeleri ve iflleyifli hakk›nda bilgi ve-

riniz.

4.2. Rekabet Politikas›

Toplulukta rekabet eflitli¤ini sa¤lamak amac›yla öngörülen baz› ortak kurallar vard›r. Roma

Antlaflmas›’nda flirketlere uygulanacak kurallar, subvansiyonlar ve dampingle ilgili hükümle-

re yer verilmifltir. fiirketlere uygulanacak kurallar üye ülkeler aras›ndaki ticareti zorlaflt›ran fir-

malara yöneliktir. Bu amaçla öncelikle karteller yasaklanm›flt›r. Bafll›ca kartel yasalar›; fiyat-

- 181 -

lar› dolayl› ve dolays›z olarak belirleme (indirim, iskonto) üretim ve yat›r›mlar› s›n›rland›rma,

piyasalar›n paylafl›lmas›, ticarette taraflara eflit olmayan koflullar uygulama ve ticari anlaflma-

larda özel koflullar ileri sürme üretim, sat›fl ve teknik yeniliklerin tüketici aleyhine engellenme-

si ve fiyatlarda ve sat›fl koflullar›nda zorlama yap›lmas› fleklinde belirlenmifltir.

Rekabet politikas› çerçevesinde subvansiyonlar da baz› istisnalar d›fl›nda yasaklanm›flt›r. Ay-

r›ca flirketlerin damping yapmas›, rekabet bozucu say›ld›¤›ndan yasaklanm›flt›r. Roma Ant-

laflmas›’na göre dampinge son verilmedi¤i takdirde, zarar gören ülke gerekli koruma önlem-

lerini alabilir.

4.3. Para Politikas›

AB’de para politikas›n›n temel hedefi, toplulukta fiyat istikrar›n› sa¤lamakt›r. Fiyat istikrar›n›

sa¤lamak ve Toplulu¤un genel ekonomik politikalar›na destek vermek amac›yla Avrupa Mer-

kez Bankas› Sistemi (AMBS) yarat›lm›flt›r. Avrupa Merkez Bankas› (AMB), Topluluk içinde ka-

¤›t para emisyonuna izin verme konusunda tek yetkili organd›r. Her Topluluk üyesi, kendi mil-

li merkez bankas›n›n statüsü de dahil olmak üzere, milli mevzuat›n› Maastricht Antlaflmas› ve

Avrupa Merkez Bankas› Sistemi ile uyumlaflt›rmak zorundad›r. Bilindi¤i gibi 1992 imzalanan

Maastricht Antlaflmas› Avrupa Toplulu¤u’nda ekonomik ve parasal birleflmenin sa¤lanmas›n-

da bir uzlaflma metni durumundad›r. Oluflturulacak Avrupa Biril¤i’nin anayasas› niteli¤indedir.

Anlaflmadan sonra da Toplulu¤un ad› Avrupa Birli¤i olarak de¤ifltirilmifltir.

AMB resmen 1 Haziran 1998 tarihinde kurulmufltur ve kat›l›mc› ülkelerin para birimlerinin eu-

ro’ya karfl› geri döndürülmez biçimde tespit edildi¤i 1 Ocak 1999 tarihinden bu yana faaliyet-

lerini sürdürmektedir. Banka, merkezi Frankfurt’da bulunan, 1994 y›l›nda, üçüncü aflamada

tek para biriminin gerçeklefltirilmesi için gerekli zemini haz›rlamak üzere kurulmufl Avrupa Pa-

ra Enstitüsü’nün (APE) yerine geçmifltir.

AMB’nin tam anlam›yla güvenilir olmas› için, milli hükümetler ve di¤er Topluluk kurulufllar›

nezdinde yüksek derecede ba¤›ms›z statüye sahip olmas› gerekmektedir. Bu da pratikte ne

AMB’nin ne de ulusal merkez bankalar›n›n d›flar›dan talimat alabilece¤i anlam›na gelmekte-

dir. Bu ba¤›ms›zl›k, örne¤in, karar kurulufllar›n›n (‹cra Komitesi, ‹dare Konseyi ve Genel Kon-

sey) üyelerinin ba¤›ms›zl›¤› garanti alt›na al›narak sa¤lanm›flt›r.

AMB’nin euro alan›nda ortaya ç›kmas›yla birlikte, ulusal merkez bankalar› ortadan kalkma-

m›flt›r. Tersine, bunlar AMB’nin ayr›lmaz parças› olmufllard›r. Baflkanlar› AMB’nin üst karar

mercii olan para politikas›n› tan›mlayan ‹dare Konseyinin üyesidirler. Ulusal merkez bankala-

r› AMB’nin talimatlar›na ve tavsiyelerine uygun olarak hareket etmekle birlikte, kendi yetkile-

rini muhafaza ederler ve kendi alanlar›nda faaliyetlerini sürdürmeye devam ederler. Kredi da-

¤›t›lmas›, kaynaklar›n tahsil edilmesi, ödeme sistemlerinin yönetilmesi, vb.

- 182 -

Avrupa Merkez Bankalar› Sisteminin görevleri flunlard›r:

■ AB’nin tek para politikas›n› tan›mlamak ve uygulamak.

■ Döviz ifllemlerini Bakanlar Kurulunun verece¤i talimatlara göre yürütmek.

■ Euro alan›na dahil olan Üye ülkelerin resmi döviz rezervlerini tutmak ve yönetmek.

Ayr›ca ulusal merkez bankalar›, birlikte, AMB’nin yan› s›ra, 1 Ocak 1999 tarihinden itibaren

çal›flmaya bafllayan Avrupa Merkez Bankalar› Sistemini (AMBS) de oluflturmufllard›r.

Euro Avrupa Birli¤inin (AB) tek para birimidir. Madrid’de 15 ve 16 Aral›k 1995 tarihlerinde ya-

p›lan Avrupa Konseyi toplant›s›nda 15 ülke Hükümet ve Devlet Baflkanlar› birlikte Avrupa tek

para birimine “euro” denilmesini kararlaflt›rm›flt›r.

Üçüncü aflaman›n bafllamas›ndan sonra Üye ülkelerin tamam› euro’ya geçmeyi kabul etme-

mifltir.

EPB’ye kat›lan AB üyesi 12 ülke vard›r. Almanya, Fransa, ‹talya, ‹spanya, Hollanda, Belçika,

Portekiz, Avusturya, Finlandiya, ‹rlanda ve Luxembourg 1 Ocak 1999 tarihinden itibaren

EPB’ye kat›lm›fllard›r. Yunanistan 1 Ocak 2001 tarihinden itibaren kat›lm›flt›r. Geriye kalan ül-

keler “Adaylar” olarak an›lmaktad›r.

EPB’nin 1 Ocak 1999 tarihinde bafllayan üçüncü aflamas›yla birlikte, euro mali piyasalarda

ve menkul k›ymetler gibi bir dizi flirket faaliyetinde kullan›lmas›na imkan verecek flekilde mefl-

ru bir para birimi haline gelmifltir. Euro ayr›ca müflterilerin kullanmas›na imkan tan›yacak fle-

kilde kaydi ifllemler (banka transferleri, çekler, kredi kart› ödemeleri, seyahat çekleri) için de

kullan›lmaya bafllanm›flt›r.

AB’de rekabet ve para politikas›n›n temel ilkelerini ve iflleyiflini anlat›n›z.

4.4. Sanayi Politikas›

Sanayi politikas› baz› sanayilerde yeniden yap›lanmay› ve ileri teknoloji kullanan sanayileri

teflvik etmeyi amaçlamaktad›r. Bu amaçla, dünya ekonomisinde fazla kapasite bulunan teks-

til, demir-çelik gibi sektörlerde bu fazlal›klar› giderme, ve yeniden yap›lanmaya gidilmesi, fir-

malar›n birleflmesi ve rasyonelleflmesi teflvik edilmektedir.

Avrupa ileri teknoloji ile üretilen mallar› ithal etme durumunda kald›¤›ndan, bu ba¤›ml›l›ktan

kurtulmak için ileri teknolojiler bulma ve bundan yararlanmaya yönelik çeflitli programlar uy-

gulamaya konulmufltur.

- 183 -

4.5. Vergi Politikas›

Vergi politikas›nda dolays›z vergilerde, çifte vergilemenin kald›r›lmas› esas al›nm›flt›r. 1971

y›l›nda kabul edilen program çerçevesinde, dolays›z vergiler alan›nda ulusal mevzuatlar›n

uyumlaflt›r›lmas› yönünde ad›mlar at›lm›flt›r. Roma Anlaflmas›, dolayl› vergilerle ilgili olarak,

üye ülkeler aras›nda d›fl ticarete konu olan mallarla ilgili vergi ayr›cal›klar›n›n kald›r›lmas›n›

emretmektedir.

4.6. Tüketici Politikas›

Tüketici Politikas› konusunda ilk önemli ad›m paris Zirvesi’nde at›lm›flt›r. Komisyona ba¤l› bir

Tüketici Koruma Servisi ve Tüketiciler Dan›flma Komitesi kurulmufltur. 1975 y›l›nda Tüketici-

yi Korumaya Yönelik Eylem Program›’nda tüketicinin sa¤l›k ve güvenli¤i, ekonomik ç›karlar›,

tazminat istemesi ve almas›, zaman›nda bilgilendirilmesi ve tüketicinin e¤itilmesi ilkeleri ka-

bul edilmifltir. Tek pazar’›n gerçeklefltirilmesi ise tüketicinin haklar› aç›s›ndan önemli bir afla-

may› oluflturmufltur.

4.7. Enerji Politikas›

Enerji arz›n›n güvenli¤i, çevrenin korunmas› ve genel rekabet gücü, AB enerji politikas›n›n en

önemli hedefleri olarak belirlenmifltir. Buna paralel, sosyal ve ekonomik kaynaflma yaflam ka-

litesi, istihdam yarat›lmas› ve bölgeler aras›nda dayan›flman›n gelifltirilmesi de dikkate al›n-

m›flt›r.

AB enerji politikas›n›n amaçlar›, rekabet gücü, enerji arz›n›n güvenli¤i ve çevrenin korunma-

s› aras›nda bir dengeye vararak, toplam enerji tüketiminde kömürün pay›n› korumak, do¤al

gaz›n pay›n› artt›rmak, nükleer enerji santralleri için azami güvenlik flartlar› tesis etmek ve ye-

nilenebilir enerji kaynaklar›n›n pay›n› artt›rmakt›r.

4.8. Sosyal Politika

Etkin olarak uygulanan sosyal politika, toplumda göze batan dengesizlikleri düzeltir. Topluluk,

izledi¤i sosyal politikalarda, finansal destek sa¤lamaktan daha fazlas›n› gerçeklefltirmektedir.

Çünkü sadece finansal destek sa¤lamak, durgunluk ve az geliflmifllik sonucu ortaya ç›kan

problemleri çözmede yeterli de¤ildir.

Aral›k 1991’de Maastricht’de üye devletler (‹ngiltere hariç) sosyal politikalarla ilgili bir proto-

kol kabul etmifllerdir. Bu protokolde, iflçilerin topluluk genelinde yararlanabilecekleri haklar

belirtilmifltir. Bunlar; serbest dolafl›m, eflit ücret, daha iyi çal›flma koflullar›, sosyal güvenlik,

dernek kurma ve toplu anlaflma yapma, mesleki e¤itim, erkeklere ve kad›nlara eflit muame-

le, bilgi edinme, endüstriyel demokrasi, sa¤l›k koruma ve iflyerinde güvenlik, çocuklar›n, yafl-

- 184 -

l›lar›n ve özürlülerin korunmas›d›r. ‹flçi partisi hükümetinin kurulmas›yla ‹ngiltere de söz ko-

nusu protokolü kabul etti ve Haziran 1997 de Amsterdam’da al›nan kararla, söz konusu pro-

tokol 15 üye ülkede uygulanmaya bafllad›.

4.9. Ulaflt›rma Politikas›

Topluluk sözleflmesinde ulaflt›rma alan›nda da ortak politikalar izlenmesi öngörülmüfltür.

Ulaflt›rma politikas›nda üye ülkelerin ulaflt›rma politikalar›ndaki tüm ayr›cal›kl› uygulamalar›n

kald›r›lmas› ve ulaflt›rma hizmetlerinde ortak bir pazar yarat›lmas› amaçlanm›flt›r. Ancak, ol-

dukça karmafl›k olan bu sektörde çok az ortak politika çözümlerine ulafl›labilmifltir. Avrupa

Konseyi tafl›mac›l›k alan›nda, özellikle üye devletlerdeki önemli flehirleri birbirine ba¤layacak

h›zl› tren seferlerinin gerçeklefltirilmesiyle ilgili, 11 önemli projeyi kabul etmifltir. ‹stihdam art-

t›r›c› bu çal›flmaya ek olarak, hem ekonomik büyümeyi sa¤lamak ve yeni ifl alanlar› yaratmak,

hem de enformasyon altyap›s› oluflturmak için Avrupa k›tas›n›n ihtiyac› olan enerji, otoyolla-

r› ve enerji konular›nda di¤er projeler gelifltirilmifltir.

4.10. Çevre Politikas›

1987’de yürürlü¤e giren Avrupa Tek Senedi’nde ortak çevre politikas›n›n amaçlar›;

■ Çevre kalitesini sürdürme, koruma ve iyilefltirme,

■ ‹nsan sa¤l›¤›n›n korunmas›na katk›da bulunma,

■ Do¤al kaynaklar› rasyonel bir flekilde kullanma flekilde belirlenmifltir.

‹lke olarak, önceden önleme, kayna¤›nda düzeltme, di¤er politikalarla bütünleflme ve “kirle-

ten öder” ilkeleri benimsenmifltir. Ayr›ca, Bilim ve Teknoloji Program› (STEP) ve ‹klimbilim ve

Do¤al Tehlikelere ‹liflkin Avrupa Program› (EPOCH) gibi özel araflt›rma programlar› uygula-

maya konmufltur.

4.11. Bölgesel Politika

Tek Senet imzaland›ktan sonra ortaya ç›kan serbest alan›n bir sonucu olarak üye ülkeler ara-

s›nda ekonomik ve sosyal bütünleflme artm›flt›r.

fiubat 1998’de, üye ülkeler yap›sal fonlar için ay›rd›klar› harcamalar› iki kat›na ç›kard›lar. Bu-

nun sonucunda; azgeliflmifl bölgeleri gelifltirecek önlemler almak, düflüflteki endüstrileri des-

teklemek, uzun dönemli iflsizli¤in önüne geçmek, gençlere ifl bulma olanaklar›n› artt›rmak, ta-

r›m› modernlefltirmek ve fakir k›rsal alanlara yard›m etmek için 1989-1993 y›llar› aras›nda 14

milyar Euro ayr›ld›. Bu para, Avrupa K›rsal Kalk›nma Fonu, Bal›kç›l›k Sektörüne Finansal Yar-

d›m Enstrüman› gibi mevcut fonlar arac›l›¤›yla merkezi veya yerel hükümet ve özel yat›r›m-

- 185 -

c›lar›n çabalar›n› desteklemek için kullan›ld›. 1993-1999 y›llar› aras›nda ise yap›sal önlemle-

ri çin (Yap›sal ve Uyumlaflt›rma Fonlar›) 200 milyar Euro tahsis edilmifltir.

4.12. ‹stihdam Politikas›

20-21 Kas›m 1997’de Lüksemburg’daki Avrupa Konseyi’nde üye ülkeler özellikle mesleki e¤i-

tim, yeni ifl kurmaya yard›m ve sosyal güvenli¤in gelifltirilmesi konular›nda ortak bir strateji

gelifltirmifllerdir. Bunun yan›nda, üye ülkelerin ve Topluluk kurumlar›n›n istihdam politikalar›y-

la ilgili sonuçlar› de¤erlendirirken ortak prosedürlere göre hareket etmelerini sa¤lamak ama-

c›yla bir meslek rehberi haz›rlanm›flt›r.

AB’nde Sanayi, vergi, tüketici, enerji, ulaflt›rma, çevre istihdam politika-

lar› ile bölgesel ve sosyal politikalar hakk›nda bilgi veriniz.

5. AVRUPA B‹RL‹⁄‹’N‹N MAL‹ ARAÇLARI

Avrupa Birli¤i’nin temel mali arac› kuruluflu Avrupa Yat›r›m Bankas›’d›r. Ayr›ca Çeflitli fonlar

ve bütçe AB’nin di¤er mali araçlar›n› oluflturur.

5.1. Avrupa Yat›r›m Bankas› (AYB)

AYB hakk›nda genifl bilgi Uluslararas› Mali ve Ekonomik Kurum ve Kurulufllar Ünitesi’nde yer

almaktad›r.

5.2. AB Bütçesi

AB Bütçesi’nin önemli bir k›sm› AB politikalar›n›n yürütülmesi ve yönetim giderlerinin karfl›-

lanmas›nda kullan›l›r. Özellikle ortak tar›m politikas›n›n yürütülmesi için önemli kaynak akta-

r›l›r. Gelirler ise üye ülkelerin katk›lar›, gümrük vergileri gibi kaynaklardan meydana gelir.

5.3. Avrupa Bölgesel Kalk›nma Fonu

AB’nin nisbeten geri kalm›fl (Yunanistan, Portekiz, ‹spanya’n›n baz› bölgeleri gibi) yörelerinin

kalk›nd›r›lmas› ve yap›sal uyum programlar›n›n finansman› için kredi sa¤layan bir kaynakt›r.

- 186 -

5.4. Avrupa Sosyal Fonu

Topluluk içinde yeni ifl olanaklar› yarat›lmas›, mesleki e¤itim programlar› düzenlenmesi, iflsiz-

lik yard›m› tahsisi gibi konular için finansman sa¤layan bir kaynakt›r.

5.5. Avrupa Garanti ve Yönlendirme Fonu

Tar›msal destekleme organlar›n›n finansman› ve tar›m›n modernlefltirilmesi için kaynak sa¤-

layan bir mali araçt›r.

5.6. Avrupa Parasal ‹flbirli¤i Fonu

Parasal birli¤e geçiflte arz ödeme güçlü¤üne düflen ülkelere kredi sa¤layan bir fondur.

5.7. Avrupa Kalk›nma Fonu

Avrupa Birli¤i ile Lome Sözleflmesi çerçevesinde özel iliflkisi bulunan Afrika Pasifik ve Kara-

yipler ülkelerine yard›m yapmak için kaynak sa¤lamada bu fondan yararlan›lmaktad›r.

AB’nin bafll›ca mali araçlar› nelerdir? Anlat›n›z.

6. AB’N‹N ÜÇÜNCÜ ÜLKELERLE ‹L‹fiK‹LER‹

6.1. AB’nin Eski Sömürgelerle ‹liflkileri

AB’nin üyelerinden bir k›sm›n›n (Belçika, Fransa, ‹talya, Hollanda gibi) eski sömürgelerinin

üzerine 1973’de ‹ngiltere’nin kat›l›m›yla ‹ngiltere’ninkiler ve yan›s›ra Danimarka’n›nkiler de

eklenince Togo’nun Lome kentinde bir sözleflme yap›lmas› ihtiyac› do¤du. Lome Sözleflmesi

ile karfl› ödün verme zorunlulu¤u olmadan 46 Afrika, Karayip, Pasifik (ACP) ülkesinin malla-

r› o zamanki ad› ile AET’ye gümrüksüz olarak girebilecekti. Ancak ortak tar›m politikas› kap-

sam›ndaki mallar bu kural›n d›fl›ndayd›. Ayr›ca bu ülkelere yönelik mali yard›m, s›nai iflbirli¤i

ve baz› temel mallar›n ihrac›nda fiyat istikrar› sa¤lama programlar› (stabex, sysmin gibi) ön-

görülmüfltür. Lome sözleflmesi birçok kez süresi uzat›larak ve esnetilerek yenilenmifltir.

6.2. AB-ABD ‹liflkileri

AB’nin kurulmas› öncesinde Avrupa’n›n 2. Dünya Savafl›’ndan sonra bir an önce kalk›nmas›

için ABD Marshall Yard›mlar› arac›l›¤› ile önemli katk›larda bulunmufltur. Avrupa’daki enteg-

- 187 -

rasyon (birlik) çabalar›na ABD bafllang›çta büyük destek vermifltir. Ancak AET kurulduktan

sonra zaman içinde baz› geliflmeler yaflanm›flt›r:

■ AET’nin gümrük birli¤ini gerçeklefltirmesiyle ABD mallar› üçüncü ülkelere uygulanan Ortak

Gümrük Tarifesine (OGT) tabi olmaya bafllam›fl, böylece ABD ihraç mallar›n›n AB pazar›n-

da rekabet gücü zay›flam›flt›r.

■ ABD’den AB’ye do¤ru sermaye yat›r›mlar› h›zlanm›fl, böylece AB’den önemli ölçüde ser-

maye ç›k›fl› olmufltur.

■ AET’nin tercihli ticaret anlaflmalar› yapt›¤› çok say›da Afrika ve Ortado¤u ülkesinde ABD

ticari aç›dan daha elveriflsiz bir konuma itilmifltir.

Buna karfl›l›k GATT’›n Kennedy Görüflmeleri s›ras›nda AB ile ABD aras›nda sanayi ürünlerin-

de %35 oran›nda tarife indirimi yap›lmas› karar› al›nm›flt›r.

Yan›s›ra, 1986-1994 Uruguay görüflmeleri sonucunda ise belirli ölçüler içinde tar›m ürünleri

ticaretinin serbestlefltirilmesi ve tar›msal ürün subvansiyonlar›n›n kald›r›lmas› konusunda uz-

laflma sa¤lanm›flt›r.

6.3. AB-EFTA ‹liflkileri

EFTA (Avrupa Serbest Ticaret Bölgesi)bafll›¤› alt›nda daha detayl› bilgi verilmifltir.

6.4. Diger Ülkelerle ‹liflkiler

AB’nin Akdeniz ülkelerini kapsayan özel politikalar› vard›r. Bunlar›n bir k›sm› ileride AB’ne

tam üye olarak girmeyi öngören ortakl›k anlaflmalar› imzalanm›flt›r (Türkiye gibi). Ekonomik

ve ticari birli¤i anlaflmalar› imzalanan Fas, Cezayir, Tunus, M›s›r, Ürdün, Suriye gibi ülkeler

vard›r.

Ayr›ca özel ticaret anlaflmas› yap›lan Arjantin, Brezilya, Uruguay, Meksika, Bangladefl, Hin-

distan, Pakistan ve Çin’den bahsedilecektir.

AB, 1970’lerde az geliflmifl ülkelerden yapt›¤› sanayi ürün ithalat›nda gümrüksüz ithalat an-

lam›na gelen GPS (Genel Prefinanslar Sistemi)’ni yürürlü¤e koymufltur. Ancak yine de bun-

lara iliflkin baz› kotalar ve s›n›rlamalar da getirilmifltir.

AB’nin üçüncü ülkelerle iliflkileri çerçevesinde öne ç›kan ülke veya ülke

gruplar› ile iliflkileri hakk›nda bilgi veriniz.

- 188 -

Günümüzde önemi hiç yitirilmeyen ve Türkiye aç›s›ndan çok önemli bir konu durumunda bu-

lunan Avrupa Birli¤i’nin organlar›, Avrupa Zirvesi, Bakanlar Konseyi ve Avrupa Komisyonu,

Avrupa Parlamentosu, Adalet Divan›, Say›fltay, Dan›flma Organlar›ndan oluflur. Dan›flma or-

ganlar› ise flu komitelerden oluflmaktad›r. Ekonomik ve Sosyal, AKÇT Dan›flma, Bölgeler Ko-

mitesi’dir.

Ayr›ca, Avrupa Birli¤inin ortak politikalar› ise, ortak tar›m politikas›, rekabet politikas›, para po-

litikas›, sanayi politikas›, vergi politikas›, tüketici politikas›, enerji politikas›, sosyal politika,

ulaflt›rma politikas›, çevre politikas›, bölgesel politika, istihdam politikas›ndan oluflmaktad›r.

Avrupa Birli¤i’nin mali araçlar› ise Avrupa Yat›r›m Bankas›, AB Bütçesi, Avrupa Bölgesel Kal-

k›nma Fonu, Avrupa Sosyal Fonu, Avrupa Garanti ve Yönlendirme Fonu, Avrupa Parasal ‹fl-

birli¤i Fonu, Avrupa Kalk›nma Fonu’dur. Avrupa Birli¤inin üçüncü ülkelerle iliflkilerine bak›ld›-

¤› zaman, Avrupa Birli¤inin eski sömürgelerle iliflkilerini, ABD ile iliflkilerini, EFTA ve di¤er ül-

kelerle iliflkilerini görüyoruz.

1. Afla¤›dakilerden hangisi, Avrupa Birli¤i’nin organlar›ndan de¤ildir?

A) Avrupa Zirvesi

B) Bakanlar Konseyi

C) Avrupa Konseyi

D) Avrupa Parlamentosu

E) Mali ‹fller Konseyi

2. Avrupa Parlamentosu kaç üyeden oluflur?

A) 624

B) 625

C) 626

D) 627

E) Hiçbiri

- 189 -

Özet

De¤erlendirme Sorular ›

3. Afla¤›dakilerden hangisi dan›flma organlar›ndand›r?

A) Say›fltay

B) Adalet Divan›

C) AKÇT Dan›flma Komitesi

D) Avrupa Komisyonu

E) Avrupa Zirvesi

4. Afla¤›dakilerden hangisi Avrupa Birli¤i’nin ortak politikalar›ndan de¤ildir?

A) Ortak tar›m politikas›

B) Rekabet politikas›

C) Para politikas›

D) Mali politika

E) Vergi politikas›

5. Afla¤›dakilerden hangisi Avrupa Birli¤i’nin mali araçlar›ndan de¤ildir?

A) Avrupa Yat›r›m Bankas›

B) Ekonomik ve Sosyal Komite

C) Avrupa Parasal ‹flbirli¤i Fonu

D) Avrupa Bölgesel Kalk›nma Fonu

E) AB Bütçesi

‹bra Etmek : Aklamak anlam›na gelir. ‹lgili kifli veya kurumla ilgili herhangi bir (hak) alacak-

verecek, davac›-daval› gibi durumlar olmad›¤›n› ifade etme anlam› tafl›r.

Kartel : Benzer mallar üreten firmalar›n ba¤›ms›zl›klar›n› kaybetmeden belirli bir pa-

zar üzerinde monopol durumlar›n› korumak ve aralar›ndaki rekabetin etkileri-

ni azaltmak maksad›yla birleflmeleridir.

- 190 -

Sözlük ve Kavramlar Dizini

Akman, Vedat. Avrupa Toplulu¤u ve Türkiye, Alfa Bas›m Yay›n No: 248, ‹stanbul, 1995.

Bozkurt, Veysel. Avrupa Birli¤i ve Türkiye, Alfa Bas›m Yay›n Da¤›t›m, ‹stanbul, 1997.

Dura, Cihan. Avrupa Birli¤i, Gümrük Birli¤i ve Türkiye, Nobel Yay›n Da¤›t›m, Ankara,

1998.

Karluk, S.R›dvan. Avrupa Birli¤i ve Türkiye, Beta Bas›m A.fi., 5. Bask›, ‹stanbul, 1998.

Kocaimamo¤lu, Sururi. Bankac›l›k Ansiklopedisi, Do¤ufl Matbaac›l›k, Ankara, 1997.

- 191 -

Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar

Bu üniteyi çal›flt›ktan sonra,

■ Türkiye ile Avrupa Birli¤i’nin iliflkilerini ekonomik aç›dan ö¤renmifl olacaks›n›z.

■ Böylece günümüzün en güncel konular›ndan olan Avrupa Birli¤i ile Türkiye aras›nda yafla-

nan geliflmeleri daha iyi yorumlayabileceksiniz.

■ Girifl

■ Türkiye-AB Ortakl›k Organlar›

■ Türkiye-AB ‹liflkilerinde Dönemler

■ AB’nin Türkiye’ye Yönelik Hibe ve Kredileri

■ Özet

■ De¤erlendirme Sorular›

■ Sözlük ve Kavramlar Dizini

■ Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar

Bu üniteyi daha iyi ö¤renebilmek için;

■ Avrupa Birli¤i ünitesiyle birlikte çal›fl›n›z.

ÜN‹TE12Türkiye-Avrupa Birli¤i

Ekonomik ‹liflkiler

Amaçlar

‹ç indeki ler

Öneri ler

1. G‹R‹fi

Türkiye ile Avrupa Birli¤i iliflkisi Roma Antlaflmas›na istinaden 1959 y›l›nda üyelik baflvuru-

suyla bafllam›flt›r. Gümrük birli¤i ile ekonomik bütünleflmeye yönelik yap›lan görüflmeler so-

nucunda 1963’te Türkiye ile Avrupa Ekonomik Toplulu¤u aras›nda bir ortakl›k yaratan Anka-

ra Antlaflmas› imzalanm›flt›r. Bu anlaflma 1 Aral›k 1964’te yürürlü¤e girmifltir.

Ankara Antlaflmas›’n›n amac› Toplulukla Türkiye aras›nda gümrük birli¤i ile bafllayarak tam

üyeli¤e do¤ru geliflen bir iliflkiler a¤› kurmakt›. Fakat Türkiye’nin ekonomik durumu bu süre-

ci üç aflamaya ay›rmay› gerekli k›lm›flt›r. Bunlar; haz›rl›k dönemi, geçifl dönemi ve son dö-

nemdir.

Haz›rl›k dönemi önemli bir ekonomik yükümlülük alt›na girmeden Türkiye’nin büyük ölçüde

tek tarafl› olarak taviz ald›¤› dönemdir. 1 Aral›k 1964’te bafllam›fl ve 31 Aral›k 1972’ye kadar

sürmüfltür (1964-1972). Geçifl dönemi 1 Ocak 1973’te Türkiye ile o zamanki ad› ile Avrupa

Ekonomik Toplulu¤u (AET) aras›nda imzalanm›fl bulunan Katma Protokol’ün yürürlü¤e girme-

si ile bafllam›flt›r. 31 Aral›k 1995 tarihine kadar sürmüfltür. 23 y›l devam eden (1973-1995) bu

dönemden sonra 1 Ocak 1996’dan itibaren yürürlü¤e giren sanayi ürünleri ve ifllenmifl tar›m

ürünlerinde Gümrük Birli¤i Anlaflmas› ile bafllayan Son Dönem ise halen devam etmektedir.

AT ile Türkiye aras›nda bir gümrük birli¤i kurulmas›n› öngörür. Son dönemde Türkiye ile AT

aras›nda ekonomik bütünleflme gerçekleflecektir.

Türkiye’nin 1959’da Yunanistan’dan hemen sonra AET’ye girifl için baflvuruda bulunmas› te-

melde Yunanistan’›n mal ticaretinde sa¤layaca¤› avantajlar sonucunda Türkiye’nin Avrupa

pazar›nda rekabet imkan›n› kaybedece¤i endiflesine dayanmaktayd›. Yan›s›ra bu Anlaflma-

dan Türkiye’nin Toplulu¤a ileride tam üye olmas›n›n yolu aç›k tutulmufl oldu¤u için zaman

içinde AET ile tam üyelik iliflkisine geçilmesi hedeflenmifltir.

Ankara Anlaflmas› Türkiye ile AET aras›nda bir çerçeve anlaflmas› niteli¤i tafl›maktad›r. Bu

Anlaflmada öngörülen dönemlere (veya aflamalar) geçiflin otomatikman olmamas› Anlaflma-

n›n en önemli özelliklerinden biridir. fiartlar yerine geldikçe (getirildikçe) bir aflamadan di¤e-

rine geçifl mümkün olabilmektedir. Anlaflma ile kurulan ortakl›k kurumlar›nda kararlar eflitlik

ilkesi çerçevesinde ve oy birli¤i ile al›nmaktad›r.

Türkiye ile AB aras›ndaki ilk iliflki ne zaman ve nas›l kurulmufltur?

- 193 -

2. TÜRK‹YE-AB ORTAKLIK ORGANLARI

Türkiye ile AB aras›nda zaman içerisinde tesis edilen ortakl›k organlar› flunlard›r:

2.1. Ortakl›k Konseyi

Ortakl›k Konseyi’nin görevi Türkiye ile AT aras›ndaki anlaflmalar›n uygulanmas›n› sa¤lamak

ve gerekli kararlar› almakt›r. Bu çerçeve içinde bulunulan aflamalarda ilerleme sa¤lanabilme-

si için gerekli kararlar› al›p tavsiyelerde bulunabilir. Uygulama sonuçlar›n› belirli aral›klarla in-

celer. Gerekli yetki öngörülmemifl olsa bile uygun kararlar alarak bir anlamda Anlaflmadaki

boflluklar› doldurur. Taraflar›n (Türkiye ve AT) getirdi¤i her türlü anlaflmazl›¤› inceler ve gerek-

ti¤inde Toplulu¤un Adalet Divan›’na ya da bir baflka yarg› merciine götürür. Ortakl›k Konseyi,

Türk Hükümetinden üyeler, AT Üyesi Devletler Hükümetleri ile Topluluk Konsey ve Komisyo-

nu üyelerinden oluflur.

2.2. Ortakl›k Komitesi

Ortakl›k Konseyi’nin gündemini Ortakl›k Komitesi haz›rlar. Ortakl›k Komitesince haz›rlanan

raporlar do¤rudan Ortakl›k Konseyi’ne sunulur. Komite Brüksel’de büyükelçiler düzeyinde

toplan›r. Ortakl›k Konseyi’nin bir yard›mc› organ› niteli¤indedir ve Konsey’in karar› ile kurul-

mufltur. Konsey toplant›lar› aras›nda geçen sürelerde Ortakl›¤›n sürekli görev yapan bir yö-

netim organ› niteli¤i tafl›r.

2.3. Karma Parlamento Komisyonu

Türkiye Büyük Millet Meclisi’nden 18, Avrupa Parlamentosu’ndan 18 olmak üzere toplam 36

parlamenter üyeden oluflan Ortakl›¤›n demokratik denetim organ›d›r. Ortakl›k Konseyi tara-

f›ndan haz›rlanan y›ll›k faaliyet raporlar›n› inceler. Ortakl›¤a iliflkin konularda görüfl al›flveri-

flinde bulunur. Ba¤lay›c› olmayan tavsiye ve öneri niteli¤inde kararlar al›r.

2.4. Gümrük ‹flbirli¤i Komitesi

Ortakl›k Konseyi Karar› ile kurulmufl bulunan bu komite üye devletlerin ve Türkiye’nin güm-

rük uzmanlar›n›n yan›s›ra ilgili bakanl›klar›n temsilcileri ile komisyon servislerinin gümrük so-

runlar› ile ilgili memurlar›ndan oluflur. Gümrükle ilgili konularda iflleyiflin aksaks›z sürmesine

çal›fl›r. Ortakl›k Konseyi’nin gümrükle ilgili konulardaki görevlerini yerine getirir.

- 194 -

2.5. Gümrük Birli¤i Ortak Komitesi

1996’da girilen Gümrük Birli¤i’nin do¤ru iflleyiflini sa¤lamak amac›yla görüfl bildirmek ve Or-

takl›k Konseyi’ne tavsiyelerde bulunmak için Ortakl›k Konseyi Karar› ile 1995 y›l›nda Gümrük

Birli¤i Ortak Komitesi kurulmufltur. Bu organ yard›m›yla Gümrük Birli¤inin iflleyifli ile do¤rudan

ilgili alanlarda (ortak ticaret politikas›, ortak rekabet politikas› gibi) Avrupa Birli¤i ile Türk mev-

zuat› aras›nda sürekli uyumu sa¤lama hedeflenmifltir. Böylece mevzuat ve uygulamadaki

farkl›l›klar›n taraflararas› ticareti sapt›r›c› bir etki yaratmas› engellenmek istenmifltir. Komite

yaln›zca teknik nitelikli olmak flart›yla AB mevzuat›nda de¤ifliklik ve eklenti yaratmayacak ka-

rarlar alabilir.

Türkiye ile AB’nin Ortakl›k Organlar›n› say›n›z ve aç›klay›n›z.

3. TÜRK‹YE-AB ‹L‹fiK‹LER‹NDE DÖNEMLER

3.1. Geçifl Dönemi Öncesi (1973 Öncesi)

Türkiye ile AB iliflkilerinde 1 Ocak 1973’te bafllayan Geçifl Dönemi öncesinde önem tafl›yan

geliflmelerin kronolojik s›ralamas› afla¤›da gösterilmifltir:

1959

■ 31 Temmuz: Türkiye, AET’ye ortakl›k için baflvurdu.

■ 11 Eylül: AET Bakanlar Konseyi, Ankara ve Atina’n›n Ortakl›k baflvurular›n› kabul etti.

■ 28-30 Eylül: Avrupa Topluluklar› Komisyonu ile Türkiye aras›ndaki ilk haz›rl›k görüflmesi

yap›ld›.

1963

■ 12 Eylül: Türkiye ile AET’yi Gümrük Birli¤ine götürecek ve tam üyeli¤i sa¤layacak olan Or-

takl›k Anlaflmas› (Ankara Anlaflmas›) imzaland›.

■ 12 Eylül: I. Mali Protokol imzaland›.

1964

■ 1 Aral›k: Türkiye-AET Ankara Anlaflmas› yürürlü¤e girdi. Birinci Ortakl›k Konseyi toplant›-

s› yap›ld›.

1966

■ 16-17 May›s: Birinci Türkiye-AET Karma Parlamento Komisyonu Brüksel’de topland›.

- 195 -

1968

■ 9 Aral›k: Katma Protokol görüflmeleri bafllad›.

1970

■ 26 Ekim: ‹lk Gümrük ‹flbirli¤i Komitesi toplant›s› yap›ld›.

■ 19 Kas›m: Ortakl›k Konseyi’nde Katma Protokol metni kabul edildi.

■ 23 Kas›m: Katma Protokol Brüksel’de imzaland›.

■ 23 Kas›m: II. Mali Protokol imzaland›.

1971

■ 5 Temmuz: Katma Protokol, TBMM’de 69’a karfl› 149 oyla kabul edildi.

■ 22 Temmuz: Senato, Katma Protokol’ü kabul etti.

■ 1 Eylül: Katma Protokol’ün ticari hükümleri “Geçici Anlaflma” ile yürürlü¤e konuldu.

1972

■ 13 Ocak: Ortakl›k Anlaflmas›’n›n Toplulu¤a kat›lacak yeni ülkelerce de kabulünü sa¤laya-

cak Türkiye AET müzakereleri bafllad›.

■ 20 Temmuz: Ortakl›k Konseyi, 1.9.1972 tarihinde sona erecek olan “Geçici Anlaflma” sü-

resini y›l sonuna kadar uzatt›.

Haz›rl›k Dönemi’nde AET Türkiye’nin baz› tar›m ürünleri ve bir k›s›m sanayi ürünleri için tek

tarafl› olarak gümrüksüz veya düflük gümrük tarifeli ithalat yapma fleklinde ödün vererek pa-

zar›n› Türk ürünlerine açm›flt›r. Ayr›ca Keban Baraj› ve I. Bo¤aziçi Köprüsü’nün yap›m›nda da

kullan›lan altyap› ve sanayi projeleri için finansman kredisi sa¤lam›flt›r.

Türkiye’nin AET’den ithalat›; 1970’de 427, 1971’de 582, 1972’de 851 milyon dolara yüksel-

mifltir. ‹thalatta AET’nin pay› ise s›rayla % 45.1, % 49.7 ve % 54.5 olmufltur. Türkiye’nin

AET’ye ihracat› ayn› y›llarda 294’ten 428 milyon dolara yükselmifl ve toplam ihracat içindeki

pay % 50’nin biraz alt›nda (% 48-49’larda) kalm›flt›r.

Türkiye AET’ye a¤›rl›kl› olarak tar›m ürünü satm›fl ve AET’den a¤›rl›kl› olarak sanayi ürünü it-

hal etmifltir.

Türkiye-AB iliflkilerinde 1973 öncesi ne gibi geliflmeler yaflanm›flt›r?

- 196 -

3.2. Geçifl Dönemi (1973-1995)

Türkiye AET iliflkilerinde Gümrük Birli¤i’ne haz›rl›k dönemi diyebilece¤imiz 23 y›ll›k geçifl dö-

nemi 1973 ile 1995 y›llar› aras›nda yaflanm›flt›r. Bu dönemin önemli geliflmeleri afla¤›da kro-

nolojik olarak gösterilmifltir:

1973

■ 1 Ocak: Katma Protokol yürürlü¤e girdi. Birinci gümrük indirimi ve konsolide (birlefltirilmifl)

liberasyon (ithalat› serbest veya olmayan mallar) listesi uyumu yap›ld›.

■ 21 May›s: Türkiye-AET geniflleme görüflmeleri uzlaflma ile sonuçland›.

■ 30 Haziran: I. Geniflleme Anlaflmas› (Tamamlay›c› Protokol) Ankara’da imzaland›.

1974

■ 1 Ocak: Tamamlay›c› Protokol ile ilgili geçici anlaflma yürürlü¤e kondu.

1976

■ 1 Ocak: Türkiye, Katma Protokol’den kaynaklanan yükümlülü¤ünü yerine getirerek ikinci

gümrük indirimi ve konsolide liberasyon listesi uyumunu gerçeklefltirdi.

1977

■ 12 May›s: III. Mali Protokol Brüksel’de imzaland›.

■ 1 Temmuz: Topluluk taraf›ndan Türkiye’ye tan›nan yeni tar›m tavizleri yürürlü¤e kondu.

1978

■ 4-11 Ekim: Türkiye, Dördüncü Befl Y›ll›k Plan süresince yükümlülüklerinin dondurulmas›

ve ayn› dönem içinde yaklafl›k 8 milyar dolarl›k yard›m yap›lmas› talebinde bulundu.

■ 30 Ekim: III. Mali Protokol’ün onay ifllemleri tamamland›.

1980

■ 30 Haziran: Ortakl›k Konseyi tar›m ürünlerinin tamam›na yak›n bir k›sm›nda Türkiye’ye uy-

gulanan gümrük vergilerinin 1987 y›l›na kadar s›f›ra indirilmesini kararlaflt›rd›. (1/80 say›l›

karar).

1982

■ 22 Ocak: Avrupa Toplulu¤u, Türkiye ile iliflkilerini dondurma karar› alm›flt›r.

1986

■ 16 Eylül: Türkiye-AET Ortakl›k Konseyi topland›. Böylece 12 Eylül 1980 tarihinden itiba-

ren dondurulmufl bulunan Türkiye-AET iliflkilerinin canland›r›lmas› süreci bafllad›.

- 197 -

1987

■ 14 Nisan: Türkiye, AT’ye, Roma Antlaflmas›’n›n 237’nci, AKÇT Antlaflmas›’n›n 98’nci ve

EURATOM Antlaflmas›’n›n 205’nci maddelerine istinaden tam üye olmak üzere müracaat

etti.

■ 27 Nisan: Türkiye’nin tam üyelik talebi Topluluk Bakanlar Konseyi taraf›ndan incelenmek

üzere Komisyon’a havale edildi.

1988

■ 7 Kas›m: Türkiye-AET aras›ndaki ticari ve iktisadi sorunlar›n ele al›nmas› amac›yla olufl-

turulan Ad-Hoc Komite, birinci toplant›s›n› gerçeklefltirdi.

■ 20-21 Aral›k: Komite ikinci kez topland› ve Türkiye, 1978 y›l›nda ask›ya ald›¤› yükümlülük-

lerini yerine getirmek üzere, h›zland›r›lm›fl bir takvimi Toplulu¤a verdi ve bu takvime ifller-

lik kazand›rd›.

1989

■ 18 Aral›k: AT Komisyonu, Türkiye’nin tam üyelik baflvurusu konusundaki “Görüfl”ünde

Toplulu¤un, kendi iç pazar›n› tamamlayabilme sürecinden önce (1992) yeni bir üyeyi ka-

bul edemeyece¤i ve Türkiye’nin kat›lmadan önce, ekonomik, sosyal ve siyasal alanda ge-

liflmesine ihtiyaç duyuldu¤u hususlar›na yer verdi.

1990

■ 6 Haziran: Topluluklar Komisyonu, Türkiye ile her alanda iflbirli¤inin bafllat›lmas› ve h›z-

land›r›lmas› konusundaki önlemleri içeren bir “‹flbirli¤i Paketi”ni haz›rlayarak Konsey’in

oluruna sundu.

1991

■ 30 Eylül: Ortakl›k Konseyi 1986 y›l›ndan sonra ilk kez topland›.

1992

■ 21 Ocak: Türkiye-AT aras›nda bir Teknik ‹flbirli¤i Program› imzaland›.

■ 9 Kas›m: Türkiye-AT Ortakl›k Konseyi’nin 33’ncü dönem toplant›s› yap›ld›.

■ 3 Aral›k: Türkiye-AT iliflkilerinin yürütülmesinde ortaya ç›kan ticaret ve gümrüklerle ilgili

teknik sorunlar›n çözümü için kurulmufl olan ve 12 Kas›m 1982’den beri toplanamayan

Gümrük ‹flbirli¤i Komitesi, 10’ncu dönem toplant›s›n› gerçeklefltirdi.

1993

■ 24-25 fiubat: 9 Kas›m 1992 tarihli Ortakl›k Konseyi’nde, Ortakl›k Komitesi gözetimi alt›n-

da çal›flmas› kararlaflt›r›lan teknik komitelerden Gümrük Birli¤i Alt Komitesi toplant›s› Brük-

sel’de yap›ld›.

- 198 -

■ 8 Kas›m: Ortakl›k Konseyi’nin 34’ncü dönem toplant›s› yap›ld›.

1994

■ 19 Aral›k: Ortakl›k Konseyi’nin 35’inci dönem toplant›s› yap›ld›.

1995

■ 6 Mart: Türkiye ile AB aras›nda Gümrük Birli¤i’nin gerçeklefltirilmesi ile ilgili ve Gümrük Bir-

li¤i döneminde uygulanacak usul, esas ve süreleri belirleyen 1/95 ve 2/95 say›l› kararlar

Ortakl›k Konseyi’nin 36’nc› dönem toplant›s›nda kabul edildi.

■ 30 Ekim: Ortakl›k Konseyi, 1/95 say›l› Gümrük Birli¤i Karar› çerçevesinde, Türkiye’nin

Gümrük Birli¤i’nin iyi ifllemesi için gerekli teknik koflullar› yerine getirdi¤ini tespit eden

37’nci toplant›s›n› gerçeklefltirdi.

■ 13 Aral›k: 1/95 Say›l› Türkiye-AB Ortakl›k Konseyi Karar› Avrupa Parlamentosu taraf›ndan

onayland› (343 Kabul, 149 Ret, 36 Çekimser).

■ 21 Aral›k: AB ile Türkiye aras›nda, AKÇT (Avrupa Kömür ve Çelik Toplulu¤u) ürünlerini

kapsayan Serbest Ticaret Anlaflmas› parafe edildi.

22 Temmuz 1971 tarihinde Türkiye ile AET aras›nda imzalanan Katma Protokol, Geçifl Döne-

mi’nin Uygulanmas›na iliflkin flartlar›, usulleri, s›ra ve süreleri belirlemektedir. Bu protokolle

Türkiye ile Topluluk aras›nda bir gümrük birli¤inin flartlar›n›n oluflturulmas› ortakl›¤›n iyi iflle-

mesi amac›yla taraflar›n ekonomi politikalar›n›n yak›nlaflt›r›lmas› ve ortak faaliyetlerin geliflti-

rilmesinin sa¤lanmas› amaçlanm›flt›r.

Gümrük Birli¤i hedefine dayand›r›lm›fl bulunan ve 64 maddeden meydana gelen Katma Pro-

tokol, mallar›n serbest dolafl›m›n› gerçeklefltirecek usul, s›ra ve süreler de dahil olmak üze-

re, kiflilerin, hizmetlerin, sermayenin serbest dolafl›m›; ulaflt›rma, rekabet, vergileme ve mev-

zuat›n yak›nlaflt›r›lmas›; ekonomi ve ticaret politikalar›n›n uyumlu hale getirilmesi konular›n›

hükme ba¤lamaktad›r.

Türkiye’nin kald›r›lmas›n› h›zland›rmak amac›yla, Katma Protokol ile birlikte imzalanan ‹kinci

Mali Protokol, Türkiye’ye 195 milyon ECU’lük bir kredi açmaktad›r.

Ankara Anlaflmas›’n›n sadece AET ile yap›lm›fl olan bir Anlaflma olmas› nedeniyle, Türkiye-

AET ticaretine konu bir k›s›m ürünler Avrupa Kömür ve Çelik Toplulu¤u’nun (AKÇT) yetki ala-

n›na girmekte ve Ankara Anlaflmas›’n›n kapsam› d›fl›nda kalmaktad›r. Bu ürünlere (baz› de-

mir ve çelik ürünleri) uygulanmak üzere yine Katma Protokol ile birlikte AKÇT ile ilgili bir çer-

çeve anlaflma imzalanm›flt›r.

Ancak, sözkonusu Anlaflma’da; uygulama usul, süre ve flartlar›n›n sonradan yap›lacak bir dü-

zenleme ile saptanmas› hükmünün yer almas› ve 1995 y›l›na kadar düzenlemenin yap›lma-

m›fl olmas› nedeniyle AKÇT kapsam›ndaki ürünler aç›s›ndan Türkiye ile Avrupa Birli¤i aras›n-

da tavizli bir ticaret rejimi uygulamaya konulamam›flt›r.

- 199 -

1994 y›l›nda Gümrük Birli¤ine geçifl çal›flmalar›n›n ivme kazanmas›yla birlikte sözkonusu

çerçeve Anlaflma’n›n hayata geçirilmesi amac›yla müzakerelere bafllanm›fl ve 21 Aral›k 1995

tarihinde parafe edilen Serbest Ticaret Anlaflmas›, 1 A¤ustos 1996 tarihinde yürürlü¤e gir-

mifltir.

Geçifl Döneminde Sanayi ürünlerinde aflamal› olarak gümrük birli¤ini oluflturacak kararlar

al›nm›flt›r. Katma Protokol yürürlü¤e girer girmez AET Türkiye’den ithal etti¤i ço¤u sanayi ürü-

nünde gümrük vergilerini kald›rm›fl ve miktar k›s›tlamalar›n› (kotalar›) s›f›rlam›flt›r. ‹stisnai ola-

rak tar›ma dayal› baz› sanayi ürünleri (salça,fleker gibi) ile tekstil ve ifllenmifl petrol ürünlerin-

de k›s›tlamalar› sürdürmüfltür.

Türkiye ise belli bir takvime göre gümrük vergisi ve efl etkili vergileri aflamal› olarak s›f›ra do¤-

ru indirmifltir. Bu süreçte zaman zaman Türkiye üzerine düflen yükümlülükleri yerine getirme-

mifl veya getirememifltir. Türkiye’nin 24 Ocak 1980’den sonraki y›llarda ithalata kota uygula-

mas›n› kald›rmas› ile miktar k›s›tlamalar› aç›s›ndan uyum sa¤lanm›flt›r.

Tar›m ürünlerinde gümrük birli¤i sözkonusu olmad›¤› için benzer bir uygulama yap›lmam›fl,

yaln›zca baz› ürünlerinde tercihli tarifeler uygulanmakla yetinilmifltir. Bunula birlikte AT, Türki-

ye’den yapt›¤› tar›m ürünleri ithalat›nda gümrük vergilerini 1987’de s›f›rlam›fl ancak fark gide-

rici vergi, referans fiyat›, asgari tarife d›fl› k›s›tlamalarla korumac›l›¤› sürdürmüfltür.

Bu dönemde serbest faktör dolafl›m› aç›s›ndan önemli bir geliflme kaydedilememifltir. Türki-

ye ifl gücüne 1986 Aral›k’dan itibaren serbest dolafl›m hakk› do¤du¤u halde AT ‹flsizlik sorun-

lar›n› ileri sürerek bu imkan› vermemifltir.

Mali yard›mlardan Türkiye’nin yararland›r›lmas›nda son derece a¤›r davran›lm›fl ve 2. ile 3.

mali protokollerden sonra gelen 4. mali protokol çerçevesinde Türkiye’nin kullanmas› gere-

ken 600 milyon ECU’luk yard›mdan Türkiye üzerinden 20 y›l geçmesine ra¤men yararlana-

mam›flt›r.

‹ngiltere, Danimarka ve ‹rlanda’n›n AET’ye tam üyeliklerinin, 1 Ocak 1973’te bafllamas› ile bir-

likte, Türkiye’nin ortakl›¤›n›n bu üç yeni üye ülkeye de yayg›nlaflt›r›lmas›n› sa¤lama konusu

gündeme gelmifltir. Bu amaçla bir “Tamamlay›c› Protokol” haz›rlanmas› çal›flmalar›na,

1971’den itibaren bafllan›lm›fl, 21 May›s 1973 tarihli toplant›da anlaflmaya var›lm›fl ve 30 Ha-

ziran 1973 tarihinde bu ülkelerle uyum protokolleri imzalanm›flt›r.Di¤er taraftan, Yunanistan’›n

Toplulu¤a kat›lmas›n› takiben, Yunanistan ile Türkiye aras›nda da 20 Nisan 1988 tarihinde k›-

saca “Uyum Protokolü” olarak da adland›r›lan, Türkiye ile anlaflma imzalanm›flt›r.Benzer bir

protokol AT’na 1986’da kat›lan ‹spanya ve Portekiz’le de 1987’de imzalanm›flt›r

Geçifl süreci oldukça sanc›l› ve iliflkilerde inifl- ç›k›fllar›n yafland›¤› bir dönem olarak tarihe

geçmifltir. Türkiye’nin 1977’den itibaren içte yaflanan ekonomik s›k›nt›lar› nedeniyle Toplu-

luk’la iliflkilerini dondurma talebi ve bu talebin kabulü daha önce az çok istikrarl› giden iliflki-

lerin ilk defa ciddi anlamda sars›lmas›na yol açm›flt›r. Türkiye’de hükümetinin de¤iflmesi ve

24 Ocak 1980 kararlar›n› alan hükümetin d›fla aç›lma politikalar›na a¤›rl›k vermesi ile birlikte

iliflkilerin yeniden canland›r›lmas› için gösterdi¤i çabalar Türkiye’yi 1980’nin sonlar›na do¤ru

- 200 -

h›zla Yunanistan’la birlikte AT’na tam üye yapabilecek bir sürece sokmufltur.Ancak Türkiye’de

1980 y›l› sonbahar›nda askeri rejime geçilmesi ile birlikte iliflkiler yeniden donarken 1 Ocak

1981’ de Türkiye’nin önceki y›llarda yapm›fl oldu¤u K›br›s Harekat› sonucunda mevcut aske-

ri hükümetin çekilmesiyle demokrasiye kavuflan Yunanistan tek bafl›na AT’nun 10. tam üye-

si olarak toplulu¤a dahil olmufltur. Yunanistan izleyen y›llarda uzun süre veto hakk›n› ve di-

¤er yetkilerini Türkiye’nin AT ile iliflkilerini gelifltirmesine engel oluflturacak flekilde kullanm›fl-

t›r. Bu tutumunda son y›llarda bir miktar de¤iflme oldu¤u söylenebilir. Bununla birlikte Yuna-

nistan, Türkiye’nin yararlanamad›¤› AT’›n sa¤lad›¤› çeflitli kredi imkanlar›, bölgesel fonlardan

ve yard›mlardan 20 y›l› aflk›n bir süre yararlanarak tüm ekonomik göstergelerini ve refah dü-

zeyini gelifltirme f›rsat› bulmufltur.

Demokrasiden uzak ülkeler olduklar› için AT’na üye olma imkanlar› olmayan ‹spanya ve Por-

tekiz’in 1980 li y›llar›n ilk yar›s›nda demokrasiye geçmeleri ile 11 ve 12. üyeler olarak 1986’da

AT’na dahil olmalar›ndan sonra 1983’de seçimleri yaparak yeniden demokrasiye dönen Tür-

kiye’nin 1987 y›l›nda tam üyelik için AT’na baflvurusu ise 1990 y›l›nda olumlu bir karfl›l›k bu-

lamam›flt›r. Verilen cevapta özetle Türkiye’nin tam üyelik için baflvuru hakk› oldu¤u kabul edil-

mekle birlikte tam üyelik görüflmelerinin bafllat›lmas› için iliflkilerde henüz yeterli bir geliflme

sa¤lanamad›¤› ifade edilmektedir. Türkiye bu durumda iliflkilerin h›zla gelifltirilmesi ve ilk

etapta Ankara Anlaflmas›’n›n öngördü¤ü gümrük birli¤inin gerçeklefltirilmesi yönünde çabas›-

n› artt›rmaya bafllam›flt›r.

Türkiye, tam üyelik hedefi için gerekli bir araç olarak gördü¤ü gümrük birli¤inin geçifl dönemi-

nin sona erece¤i 1996 y›l› bafl› itibariyle tamamlanmas›n› sa¤lamak için 9 Kas›m 1992 tarih-

li Ortakl›k Konseyi toplant›s›nda, gümrük birli¤inin gerçeklefltirilmesinden sonraki nihai hede-

finin Toplulu¤a kat›lmak oldu¤unu aç›klam›flt›r.

Bu dönemde Toplulu¤unun temel yaklafl›m› 1992 Lizbon ve 1993 Kopenhag zirvelerinde ifa-

desini buldu¤u üzere, Ortakl›k Anlaflmas›na uygun bir biçimde iflbirli¤inin yo¤unlaflt›r›lmas› ve

iliflkelerin gelifltirilmesi yönünde Komisyonun teknik çal›flmalar›na h›z vermesi ve en üst siya-

sal diyalog mekanizmas›n›n çal›flt›r›lmas› olmufltur.

Türkiye’de ise Baflbakanl›k Genelgesi ile Gümrük Birli¤ine haz›rl›k için bürokrasi talimatlan-

d›r›lm›fl bu çerçevede Gümrük Birli¤i Haz›rl›k Program› düzenlenmifl ve tespit edilen hedef-

ler ilgili kurum baz›nda ayr›nt›l› olarak takvime ba¤lanm›flt›r (1994).

Yap›lan tüm çal›flmalar 6 Mart 1995 tariihinde Brüksel’de gerçeklefltirilen 36. dönem Ortakl›k

Konseyi toplant›s›nda de¤erlendirilmifl ve bu Konsey toplant›s› sonras›nda 1/95 say›l› Karar

ç›km›flt›r. Bu kararda Türkiye ile AB aras›nda gümrük birli¤inin tam olarak ifllemeye bafllama-

s› için Türkiye’nin d›fl ticaret, gümrük alanlar›nda yapmas› gereken usul çal›flmalar› ile fikri ve

s›nai haklar, rekabet hukuku ve s›nai düzenlemeler alanlar›nda benimsenmesi gereken mev-

zuat yer alm›flt›r. Ayr›ca Gümrük Birli¤i’nin sa¤l›kl› flekilde ifllemesi için 1996’dan itibaren iz-

lenmesi gereken usuller ifade edilmifltir.

Geçifl döneminde Türkiye- AB iliflkilerinde ne gibi geliflmeler yaflanm›flt›r?

- 201 -

Tablo 12.1. Geçifl Döneminde Türkiye-AB D›fl Ticareti (1973-1995) (Milyon $).

Kaynak: DTM.

Geçifl döneminde Türkiye-AB ticareti oransal olarak önce düflüfl, sonra art›fl trendine girmifl-

tir. 1981’de ithalatta AB’nin pay› %55.6 dan %29.5’a kadar gerilemifltir. Çünkü artan fiyatlar

nedeniyle ithalat petrol a¤›rl›kl› ve orta do¤u ülkelerinden yap›l›r hale gelmifltir. Daha sonra

istikrarli bir art›flla AB’nin ithalattaki pay› 1995’de %52’ye kadar yükselmifltir. ‹hracat da ben-

zer ancak biraz daha dalgal› bir seyir izlemifltir. Sonuçta Türkiye AB ülkeleri ile 1995 itibariyle

toplam d›fl ticaretinin yar›s›n› yap›yor diyebiliriz. Bu hacim 1995’de 28 milyar dolar civar›nda-

d›r (Tablo 12.1.).

Türkiye AB’ne 1995 itibariyle %65 oran›nda tüketim, %32 oran›nda ara % 3 oran›nda yat›r›m

mal› ihraç etmifltir. AB’ den ise %62.5 oran›nda ara, %2.5 oran›nda yat›r›m, %9 oran›nda tü-

ketim mal› ithal etmifltir.

Geçifl döneminde Türkiye-AB d›fl ticareti nas›l geliflmifltir?

3.3. Son Dönem (1996-?)

1 Ocak 1996’dan beri Türkiye ile AB aras›nda Gümrük Birli¤i tesis edilmifltir. Bu tarihte Türki-

ye AB’den ithal etti¤i s›nai ürünlerine uygulad›¤› gümrük tarifelerini tamamen kald›rm›fl 3. ül-

kelere karfl› da Ortak Gümrük Tarifesi (OGT)’ni yürürlü¤e koymufltur.AB ise baz› s›nai ürün-

lerde sürdürdü¤ü tarife d›fl› engelleri (kota gibi) tamamen kald›rm›flt›r. Gümrük vergilerini ise

zaten daha önce hemen tüm s›nai ürünlerde s›f›rlam›flt›.

- 202 -

‹hracat ‹thalatY›llar De¤er Pay De¤er Pay1973 652 49.5 1161 55.61975 645 46.0 2378 50.21977 897 51.1 2559 44.11979 1132 50.0 1940 38.31981 1564 33.3 2633 29.51983 2066 36.1 2775 30.11985 3204 40.3 3895 34.31987 4868 47.8 5666 40.01989 5408 46.5 6055 38.31990 6906 53.3 9328 41.81991 7042 51.8 9221 43.81992 7602 51.6 10050 43.91993 7289 47.5 10950 44.01994 8269 45.7 10279 47.21995 11078 51.2 16760 51.9

Türkiye AB’nin ortak d›fl ticaret politikas›na uyum sa¤layabilmesi için birçok ülke ile konfeksi-

yon ve tekstil ürünlerinin ithalat›n› düzenlemek üzere anlaflmalar yapm›flt›r. (Daha önce

AB’nin Türkiye ile yapt›klar›na benzer flekilde)

Ayr›ca baz› kurumsal düzenlemeler yap›larak ithalatta Haks›z Rekabeti De¤erlendirme Kuru-

lu, Tekstil Ürünleri ‹thalat›nda Gözetim ve Koruma Önlemlerini De¤erlendirme Kurulu, ‹thalat-

ta Gözetim ve Koruma Önlemlerini De¤erlendirme kurulu gibi kurumlar oluflturulmufltur.

AB’nin üçüncü ülkelere karfl› uygulad›¤› tercihli rejimleri Türkiye’nin de uygulamas› gerekti¤i

için öngörülen befl y›ll›k süre zarf›nda çok say›da Orta, Do¤u Avrupa ve Kuzey Afrika ülkesi

ile Türkiye aras›nda serbest ticaret anlaflmalar› imzalanm›flt›r.

Ayr›ca,Türkiye gümrük birli¤ine uyum sa¤layacak flekilde gümrük kanunlar›nda de¤ifliklikler

yapm›fl ihracatta uygulanan ortak kurallarla ilgili olarak Topluluk Mevzuat›na uygun düzenle-

meler yapm›flt›r. Yan›s›ra AKÇT alan›na giren ürünler için AKÇT ile anlaflma yapm›flt›r. Böy-

lece kömür-çelik gibi ürünler üzerindeki gümrük vergileri aflamal› olarak indirilmeye bafllan-

m›flt›r.

Gümrük Birli¤i dönemi, Türkiye-AB entegrasyon sürecinin ekonomik-ticari seviyede ileri dü-

zeyde bulundu¤unu göstermektedir. Tam Entegrasyonun gerçekleflmesi ise ancak siyasi afla-

ma ile tamamlanabilir. Yani, Türk yöneticilerinin de AB’nin karar alma mekanizmalar›nda yer

almalar› ve kararlar›n oluflumuna katk›da bulunabilmeleri gerekmektedir.

Türkiye-AB iliflkilerinin Gümrük Birli¤i’nden günümüze kadarki gelifliminin kronoljik bir s›rala-

mas› afla¤›da gösterilmifltir:

1996

■ 1 Ocak: Türkiye, AB ile entegrasyonunda 22 y›l süren “Geçifl Dönemi”ni 31 Aral›k 1995 ta-

rihinde tamamlayarak, 1.1.1996 tarihi itibariyle, tam üyelik sürecinde “Son Dönem”e, sa-

nayi ürünlerinde ve ifllenmifl tar›m ürünlerinde sa¤lanan Gümrük Birli¤i ile girdi.

■ 19 fiubat: Gümrük Birli¤i Ortak Komitesi 1’inci dönem toplant›s› yap›ld›.

■ 25 Temmuz: Türkiye-AB AKÇT Anlaflmas› Brüksel’de imzaland›.

■ 1 A¤ustos: Türkiye-AB AKÇT Anlaflmas› yürürlü¤e girdi.

1997

■ 20 Mart: Ortakl›k Komitesi 106’inci dönem toplant›s› yap›ld›.

■ 14-16 Nisan: Türkiye-AB Karma Parlamento Komisyonu 40’›nc› dönem toplant›s› yap›ld›.

■ 24 Nisan: Ortakl›k Komitesi 107’inci dönem toplant›s› yap›ld›.

■ 29 Nisan: Ortakl›k Konseyi’nin 38’inci dönem toplant›s› yap›ld›.

■ 30 May›s: Gümrük ‹flbirli¤i Komitesi’nin 19’uncu dönem toplant›s› yap›ld›.

■ 23 Temmuz: Gümrük Birli¤i Ortak Komitesi 6’›nc› dönem toplant›s› yap›ld›.

- 203 -

■ 12-13 Aral›k: Avrupa Birli¤i’nin Lüksemburg’ta gerçeklefltirdi¤i devlet ve hükümet baflkan-

lar› zirvesi sonucunda Çek Cumhuriyeti, Slovak Cumhuriyeti, Macaristan, Polonya, Slo-

venya, Romanya, Bulgaristan, Litvanya, Letonya, Estonya ve K›br›s Rum Yönetimi tam

üyelik için aday ülkeler olarak belirlendi. Türkiyenin ad› ise aday ülkeler aras›nda geçme-

di, ancak tam üyeli¤e ehil oldu¤u teyit edildi.

1998

■ 1 Ocak: Türkiye ile AB aras›nda karfl›l›kl› tar›m tavizlerine iliflkin 1/98 say›l› Ortakl›k Kon-

seyi Karar› yürürlü¤e girdi.

■ 9-10 fiubat: Türkiye-AB Karma Parlamento Komisyonu 41’inci dönem toplant›s› yap›ld›.

■ 16 fiubat: Gümrük Birli¤i Ortak Komitesi 7’inci dönem toplant›s› yap›ld›.

■ 3 Mart: Türkiye-AB iliflkilerinin gelifltirilmesine yönelik olarak AB Komisyonu taraf›ndan ha-

z›rlanan “European Strategy for Turkey” bafll›kl› belge aç›kland›.

■ 20-22 Nisan: Türkiye-AB Karma Parlemento Komisyonu 42’nci dönem toplant›s› yap›ld›.

■ 28 May›s: Türkiye-AB Gümrük ‹flbirli¤i Komitesi 21’inci dönem toplant›s› yap›ld›.

■ 30 Haziran: Ortakl›k Komitesi 108’inci dönem toplant›s› yap›ld›.

■ 4 Kas›m: AB Komisyonu taraf›ndan haz›rlanan ve AB’ne üyelik içcin belirlenmifl olan Ko-

penhag kriterleri ›fl›¤›nda kaydedilen geliflmelere iliflkin Komisyon görüfllerine içeren “‹ler-

leme Raporu” yay›mland›.

■ 9-10 Kas›m: Türkiye-AB Karma Parlamento Komisyonu 43’üncü dönem toplant›s› yap›ld›.

■ 15 Aral›k: Türkiye-AB Gümrük ‹flbirli¤i Komitesi 22’nci dönem toplant›s› yap›ld›.

1999

■ 1 Ocak: Avrupa Birli¤i’nde Tek Para (Euro) uygulamas›na geçildi.

■ 18-19 fiubat: Türkiye-AB Karma Parlamento Komisyonu 44’üncü dönem toplant›s› yap›ld›.

■ 23 fiubat: Türkiye-AKÇT Ortak Komitesi’nin Çal›flma Usullerinin kabul edlidi¤i ilk toplant›-

s› yap›ld›.

■ 26 fiubat: Türkiye-AB Gümrük Birli¤i Ortak Komitesi’nin 8’inci toplant›s› yap›ld›.

■ 30 Mart: Türkiye-AB Ortakl›k Komitesi 109’uncu dönem toplant›s› yap›ld›.

■ 28 May›s: Türkiye-AB Gümrük ‹flbirli¤i Komitesi 23’üncü dönem toplant›s› yap›ld›.

■ 8 Temmuz: Türkiye-AKÇT Ortak Komitesi’nin ikinci toplant›s›nda Türkiye-AKÇT Serbest

Ticaret Anlaflmas›’n›n Menfle Protokolü’nde Türkiye’nin 1 Ocak 1999 tarihi itibariyle Pan-

Avrupa Menfle Kümülasyonu Sistemi’ne dahil olmas› çerçevesinde gerekli de¤ifliklikler

yap›ld›.

- 204 -

■ 13 Ekim: AB Komisyonu taraf›ndan haz›rlanan ve AB’ne üyelik için belirlenmifl olan Ko-

penhag kriterleri ›fl›¤›nda kaydedilen geliflmelere iliflkin Komisyon görüfllerini içeren ikinci

“‹lerleme Raporu” yay›mland›.

■ 11-12 Aral›k: Helsinki’de gerçeklefltirilen Avrupa Konseyi Zirve Toplant›s›’nda Türkiye’ye

adayl›k statüsü tan›nd›.

■ 13 Aral›k: Türkiye-AB Gümrük ‹flbirli¤i Komitesi 24’üncü dönem toplant›s› yap›ld›.

2000

■ 25 fiubat: Türkiye-AB Gümrük Birli¤i Ortak Komitesi 8’inci dönem toplant›s› yap›ld›.

■ 11 Nisan: Türkiye-AB Ortakl›k Konseyi’nin 39’uncu dönem toplant›s› yap›ld›.

■ 5-6 Haziran: Türkiye-AB Karma Parlamento Komisyonu’nun 45. dönem toplant›s› yap›ld›.

■ 13 Haziran: Türkiye-AB Gümrük ‹flbirli¤i Komitesi’nin 25’inci dönem toplant›s› yap›ld›.

■ 13 Ekim: Avrupa Komisyonu Türkiye için 3. ‹lerleme Raporu’nu aç›klad›.

■ 17-18 Ekim: Türkiye ile AB aras›nda Hizmetler ve Kamu Al›mlar› alanlar›nda müzakerele-

re baflland›.

■ 21-22 Kas›m: Türkiye-AB Karma Parlamento Komisyonu’nun 46’nc› toplant›s› yap›ld›.

■ 4 Aral›k: Genel ‹fller Konseyi Türkiye için Kat›l›m Ortakl›¤› tasla¤›n› kabul etti.

■ 7-9 Aral›k: Nice’de toplanan Avrupa Konseyi, Nice Antlaflmas›’n› kabul ederek, üye ülke-

lerin geniflleme sürecinde AB kurumlar›ndaki temsil güçlerinde de¤iflikli¤e gitti.

■ 8 Aral›k: Gümrük Birli¤i Ortak Komitesi’nin 10’uncu toplant›s› yap›ld›.

■ 19 Aral›k: Gümrük ‹flbirli¤i Komitesi’nin 26’nc› dönem toplant›s› yap›ld›.

2001

■ 18-19 Ocak: Hizmetler ve Kamu Al›mlar› müzakerelerinin ikinci turu gerçeklefltirildi.

■ 26 fiubat: Kat›l›m Ortakl›¤›na iliflkin usuller ile Kat›l›m Ortakl›¤› çerçevesinde ülkemizin

alaca¤› yard›mlar›n temelini oluflturacak Çerçeve Yönetmelik Genel ‹fller Konseyi’nin top-

lant›s›nda kabul edildi.

■ 8 Mart: AB Bakanlar Konseyi Türkiye için Kat›l›m Ortakl›¤› Belgesini kabul etti.

■ 19 Mart: TBMM “Topluluk Müktesebat›n›n Üstlenilmesine ‹liflkin Türkiye Ulusal Progra-

m›”n› kabul etti.

■ 1 Haziran: Gümrük Birli¤i Ortak Komitesi’nin 11’inci toplant›s› yap›ld›.

■ 12 Haziran: Gümrük ‹flbirli¤i Komitesi’nin 27’nci dönem toplant›s› yap›ld›.

■ 26 Haziran: Türkiye-AB Ortakl›k Konseyi’nin 40’›nc› dönem toplant›s› yap›ld›.

- 205 -

■ 26-27 Haziran: Türkiye-AB Karma Parlamento Komisyonu’nun 47’nci toplant›s› yap›ld›.

■ 13 Kas›m: IV. ‹lerleme Raporu yay›nland›.

■ 26-27 Kas›m: Türkiye-AB Karma Parlamento Komisyonu’nun 48’nci toplant›s› yap›ld›.

■ 29 Kas›m: Gümrük B‹rli¤i Ortak Komitesi’nin 12’inci toplant›s› yap›ld›.

■ 5 Aral›k: Gümrük ‹flbirli¤i Komitesi’nin 28’nci dönem toplant›s› yap›ld›.

2002

■ 24 Ocak: Gümrük Birli¤i Ortak Komitesi’nin 13’üncü toplant›s› yap›ld›.

■ 16 Nisan: Türkiye-AB Ortakl›k Konseyi 41’inci dönem toplant›s› yap›ld›.

Kronolojik s›ralamada da gösterildi¤i gibi 1997’de Lüksemburg’ta yap›lan AB zirvesi Türkiye

için olumlu sonuçlanmam›flt›r.

1997’deki AB Lüksemburg Zirvesinde Türkiye’nin tam üye olabilmesinin mümkün olmad›¤›

aç›kça ilan edilmifltir. Lüksemburg kararlar› Türkiye-AB iliflkilerini belki de tarihinin en olum-

suz noktas›na getirmifltir. Bu karar, 1963 Ankara Antlaflmas›nda belirtilen “Türkiye AB’ye tam

üye olmaya adayd›r” karar›n› ihlal etmifltir ve entegrasyon sürecini siyasi olarak 1963’ün ge-

risine götürmüfltür. 1997-1999 y›llar› aras›nda yaflanan siyasi kopukluk, nihayet 1999 Helsin-

ki Zirvesi karar› ile giderilmeye çal›fl›lm›flt›r. Helsinki Zirvesinde, 1997 Lüksemburg Karar› ile

yap›lan hata düzeltilerek 1963’deki karar teyit edilmifltir. Yani, Türkiye’nin AB’ye tam üye ol-

maya ehil bir ülke oldu¤u tekrar edilmifltir. Fakat bunun gerçekleflmesi için, yani Türkiye’nin

AB’ye entegrasyonunun tamamlanabilmesi için, Kopenhag Kriterleri olarak bilinen, Türki-

ye’nin yapmas› gereken özellikle siyasi a¤›rl›kl› görevler verilmifltir. Kopenhag Kriterleri üç

noktada toplanmaktad›r. Birincisi, siyasi kriterler: Gerçek anlamda demokrasi, insan haklar›,

hukukun üstünlü¤ü çerçevesinde az›nl›k haklar›n›n sa¤lanmas›, ‹kincisi, ekonomik kriterler:

Gerçek bir serbest piyasa ekonomisinin yarat›lmas› ve AB içinde rekabet edebilecek bir se-

viye ve kapasiteye getirilmesi. Üçüncüsü, AB’ye entegrasyonu gerçeklefltirecek siyasi, eko-

nomik ve hukuksal mevzuat düzenlemelerinin yap›lmas›.

Türkiye-AB iliflkilerinde Helsinki Zirvesi’nde ülkemizin AB’ne adayl›¤›n›n resmen ilan edilme-

sinin ard›ndan yaflanan önemli bir aflamay›, AB Komisyonu taraf›ndan, di¤er aday ülkeler için

yap›ld›¤› flekilde, Türkiye için de “Kat›l›m Ortakl›¤› Belgesi”nin haz›rlanmas› oluflturmufltur.

Türkiye’nin AB üyeli¤ine haz›rlanmas›na yönelik çal›flmalar çerçevesinde kamu kurum ve ku-

rulufllar›n›n yapacaklar› haz›rl›k ve çal›flmalarda iç koordinasyon ve uyumun plan ve prog-

ramlara uygun olarak yönlendirilmesini ve yürütülmesini sa¤lamak üzere 27 Haziran 2000 ta-

rih ve 4587 say›l› Kanun ile Avrupa Birli¤i Genel Sekreterli¤i kurulmufltur.

“Ulusal Program”, y›ll›k gerçekleflmeler, “Kat›l›m Ortakl›¤›” belgeleri ve AB Komisyonunun her

y›l düzenli olarak yay›mlad›¤› ve Türkiye’nin tam üyelik yönünde katetti¤i geliflmeyi de¤erlen-

diren “ilerleme Raporlar›” da dikkate al›narak her y›l güncellefltirecektir. Ulusal Program›n uy-

gulanmas›na iliflkin eflgüdüm, AB Genel Sekreterli¤i taraf›ndan sa¤lanacakt›r.

Di¤er yandan, Kat›l›m Ortakl›¤› Belgesi’nin yasal çerçevesini oluflturacak ve Türkiye’ye yap›-

lacak hibe yard›mlar›n›n kullan›m›n› kolaylaflt›racak olan Çerçeve Yönetmelik 26 fiubat 2001

- 206 -

tarihinde yap›lan AB Genel ‹fller Konseyi toplant›s›nda oybirli¤iyle onaylanm›flt›r. Kat›l›m Or-

takl›¤› Belgesi ise 8 Mart 2001 tarihli, AB Çevre Bakanlar› Konseyinde nitelikli oy ço¤unlu¤u

ile onaylanm›flt›r. Böylece, Türkiye’nin adayl›k sürecinde önemli bir yasal süreç tamamlanm›fl

bulunmaktad›r.

Öte yandan,Kat›l›m Ortakl›¤› Belgesinde yeralan önceliklerin hayata geçirilmesi konusunda-

ki program ve takvimimizi içeren Ulusal Program 19 Mart 2001 tarihinde Türk hükümeti tara-

f›ndan onaylanm›fl ve AB’nin Genifllemeden Sorumlu Komiseri Günther Verheugen’a 26 Mart

2001 tarihinde sunulmufltur.

11 Nisan 2000 tarihinde, Lüksemburg’da yap›lan Türkiye-Avrupa Birli¤i Ortakl›k Konseyinde

al›nan karar uyar›nca, AB Müktesebat›n›n analitik incelemesini gerçeklefltirmek amac›yla 8

alt-komite kurulmufltur. Bu karara göre alt-komiteler Ortakl›k Komitesine rapor sunmak zorun-

dad›r. Alt-Komitelerin karar alma yetkileri yoktur. Alt-komite toplant›lar›n›n ikinci turu da ta-

mamlanm›flt›r.

Avrupa Birli¤i taraf›ndan aday ülkelerle ilgili olarak her y›l haz›rlanan ‹lerleme Raporlar› ba¤-

lam›nda Türkiye için haz›rlanan Dördüncü ‹lerleme Raporu 13 Kas›m 2001 tarihinde aç›klan-

m›flt›r.

2001 Y›l› ‹lerleme Raporu, Türkiye için tarama sürecinin bafllat›lmas› yerine, “mevcut yap›

(alt-komiteler) içerisinde belirli sektörel konulara odaklan›lmas›, bu alanlarda AB mükteseba-

t›n›n uyarlanmas›, uygulanmas› ve güçlendirilmesi konusunda daha ayr›nt›l› bir diyalog içine

girilmesi (Detailed Scrutiny) ve taslak Türk mevzuat›n›n AB uzmanlar› taraf›ndan gözden ge-

çirilmesi” fleklinde farkl› bir yöntem ortaya koymufltur. Türkiye ile tarama sürecine geçilmeyi-

fline gerekçe olarak, birçok AB üyesinin, tarama sürecinin bafllat›lmas›n› üyelik müzakereleri

ile eflde¤er gördü¤ü ileri sürülmektedir. Ayr›ca Türkiye’nin müzakerelere bafllamak için gerek-

li siyasi kriterleri yerine getirmemesi nedeniyle tarama sürecine de bafllayamayaca¤› belirtil-

mektedir.

Bu çerçevede, ‹lerleme Raporunda Türkiye için önerilen ve di¤er adaylar›n tabi tutuldu¤u uy-

gulamalardan farkl›l›k arzeden süreç, teknik anlamda müktesebata uyum konusunda daha

derinleflmeye imkan tan›yacak olsa bile, siyasi aç›dan Türkiye’nin beklentilerinin uza¤›nda

kalm›flt›r.

Bu ba¤lamda, 24 Ocak 2002 tarihinde Brüksel’de gerçeklefltirilen Ortakl›k Komitesi toplant›-

s›nda dönemde gerçeklefltirilmesi öngörülen üçüncü tur Alt Komite toplant›lar›n›n takvimi be-

lirlenmifltir. Sekiz adet Alt Komite toplant›s›na ilave olarak Seminer ve Çal›flmalar (Workshop)

da düzenlemesi öngörülmekte olup, üçüncü tur Alt Komite çal›flmalar›n›n ço¤u ‹spanya’n›n

dönem baflkanl›¤›n›n Haziran 2002’de bitiminden önce sonuçland›r›lm›flt›r. Bu çerçevede 6

numaral› “Ulaflt›rma, Çevre, Enerji ve Trans-Avrupa fiebekeleri” Alt Komitesi Toplant›s› 6-7

Mart 2002 tarihlerinde, 8 Numaral› “Gümrükler, Vergilendirme, Uyuflturucu ve Karaparan›n

Aklanmas›” Alt Komitesi Toplant›s› 20-21 Mart 2002 tarihlerinde, 4 Numaral› “Ekonomik ve

Mali Hususlar, ‹statistik ve Sermaye Hareketleri” Alt Komitesi toplant›s› ise 29-30 Nisan tarih-

lerinde Brüksel’de yap›lm›flt›r.

- 207 -

AB Komisyonu ayn› zamanda, geniflleme süreci çerçevesinde önümüzdeki dönemde izlene-

cek yönteme iliflkin önerilerini içeren Strateji Belgesini de yay›nlam›flt›r.

‹lerleme Raporu ve Strateji Belgesi, geneli itibariyle, yumuflak ve Türkiye’deki ekonomik re-

form çabalar› teflvik eder bir üslupla kaleme al›nm›flt›r. Ancak, Türkiye’nin Kopenhag siyasi

ve ekonomik kriterlerini karfl›lamaktan uzak bir noktada bulundu¤u üyelik süreci içerisinde

hemen her alanda at›lmas› gereken daha pekçok ad›m oldu¤u ve bunlar›n, Ulusal Program›n

gözden geçirilmesi ba¤lam›nda, daha iyi bir öncelik s›ralamas›na tabi tutulmalar›n›n ve aç›k

takvimlere ba¤lanmalar›n›n gerekti¤i de, alt› çizilerek vurgulanm›flt›r. Esasen Türkiye, gözden

geçirilmifl yeni Ulusal Program›n›, Mart 2002’de aç›klamay› öngördü¤ünü, ‹lerleme Raporu-

nun yay›nlanmas›ndan önce duyurmufltur.

Strateji Belgesinde, Kopenhag siyasi kriterlerine, Türkiye’den baflka tüm adaylarca uyum

sa¤land›¤›, Kopenhag ekonomik kriterleri ba¤lam›nda ise, Türkiye, Bulgaristan ve Romanya

hariç, di¤er aday ülkelerin “iflleyen piyasa ekonomisine sahip olduklar› ve AB’nin rekabeti ve

piyasa güçleriyle bafledebilecekleri” teyid edilmifltir. Bu de¤erlendirme ›fl›¤›nda, Komisyonun

2002 ‹lerleme Raporlar›nda, hangi aday ülkelerin üyeli¤e kabul edilebilece¤i konusunda so-

mut tekliflerde bulunulabilece¤i ve azami 10 Aday Ülkenin, 2002 sonu itibariyle üyelik için ge-

reken kriterleri karfl›layabilecek durumda göründükleri belirtilmektedir. Türkiye için ise, üyelik

konusunda somut herhangi bir perspektife yer verilmemifltir. AB’ne aday Türkiye dahil 13 ül-

kenin 2000 y›l› itibariyle baz› makro ekonomik büyüklükleri Tablo 12.2.’de verilmifltir. Görülü-

yor ki Türkiye GSY‹H’› ve nüfusu en yüksek ülkedir. AB ile d›fl ticarette ise 13 ülke aras›nda

ikinci s›radad›r.

Tablo 12.2. Aday Ülkelerin Nüfuslar›, GSY‹H’lar› ve AB ile ‹liflkileri.

* Sat›nalma Gücü Paritesine göre.

Kaynak: E.U. Comission, Enlargement: Preparing For Accession, s.3.

Ekonomik büyüme h›z› aç›s›ndan ise 1999’da Türkiye önemli ölçüde küçülürken Orta Avru-

pa’da adaylar ortalama %3 büyümüfl, Balt›k Ülkeleri adaylar› ortalama %1.7 aday Güney ve

Güney Do¤u Avrupa ülkeleri %0.7 küçülmüfltür. 2000 de Türkiye önemli ölçüde büyürken Or-

- 208 -

Nüfus GSY‹H(2000) Kifli Bafl›na AB ile D›fl(Bin) Milyar euro GSY‹H*

(2000) euroTicaret(milyon E)

Ülkeler ‹hracat› ‹thalat› A盤›Polonya 38.654 171 8.7 16.107 28.063 11.956Türkiye 64.818 217.4 6.4 13.589 22.068 8.48Çek Cum 10.278 55 13.5 14.662 17.112 2.45Macaristan 10.043 49.5 11.7 14.464 16.747 2.283Slovenya 1.988 19.5 16.1 5.224 6.726 1.502Romanya 22.456 40 6 5.122 6.275 1.153Slovenya 5.399 20.9 10.8 5.361 5.673 311Estonya 1.439 5.5 8.5 1.756 2.684 928Bulgaristan 8.191 13 5.4 2.23 2.426 196Litvanya 3.699 12.2 6.6 1.409 2.375 966G. K›br›s 755 9.5 18.5 428 2.118 1.69Malta 388 3.9 11.9 763 1.97 1.208Letonya 2.424 7.7 6.6 1.385 1.806 421AB 376.455 8526 22.53

(bin euro)(2000)

ta Avrupa istikrarl› büyümesini %3.9’la sürdürmüfl, Balt›klar %5, Güney ve Güneydo¤u Avru-

pa ülkeleri %2.8 büyüme gerçeklefltirmifltir. Ancak karay›l olan 2001 de Türkiye %10’a yak›n

küçülürken di¤er adaylar ortalama %4.0 büyümüfltür.

Halen 15 üyeli olan AB, 2004’ten itibaren muhtemelen 25, 2007’den itibaren ise 27 üyeli bir

toplulu¤a dönüflecektir. AB ile Türkiye aras›nda tam üyelik müzakerelerinin bafllamas› 2002

y›l› sonuna kadar karara ba¤lan›rsa Türkiye’nin, en erken Bulgaristan ve Romanya ile birlik-

te 2007 y›l›nda veya daha sonras›nda 28. üye olarak Birli¤e tam üye olmas›n›n yolu aç›lm›fl

olacakt›r.

1996’dan sonraki dönemde Türkiye-AB iliflkilerinde ne gibi geliflmeler ya-

flanm›flt›r?

Tablo 12.3. Son Dönemde Türkiye-AB D›fl Ticareti (1996-2001) (milyon dolar).

Gümrük Birli¤i sonras›nda Türkiye’nin d›fl ticareti içinde AB’nin pay› incelendi¤inde iddia edil-

di¤i gibi ne ihracatta ne de ithalatta AB’nin pay›nda bir art›fl gözlenmemektedir. Korkulan›n

aksine Türkiye’nin ithalat›nda AB’nin pay› %8 kadar gerilemifltir. (Tablo 12.3.) ‹hracat ve itha-

lat›n yap›s›na bak›ld›¤›nda ise ihracatta tüketim mallar›n›n pay›nda istikrarl› bir azalma

(%60’›n alt›na) yat›r›m mallar›nda istikrarl› bir artma (%3’den %6’ya) gözlenmektedir (Tablo

12.4.) ve bunlar olumlu geliflmelerdir.

AB’den ithalatta ise istikrarl› bir biçimde tüketim mallar›n›n pay› artmakta, aramalar›n›n azal-

makta, yat›r›m mallar›n›n ise pek de¤iflmemektedir.

- 209 -

‹hracat ‹thalatY›llar De¤er Pay De¤er Pay1996 11548 49.7 23128 51.91997 12248 46.6 24870 49.61998 13498 50.0 24088 51.61999 14332 53.9 21418 52.62000 14510 52.2 26610 48.82001 16078 51.3 18059 43.6

Tablo 12.4. Türkiye’nin AB ile D›fl Ticaretinin Mal Gruplar›na Göre Da¤›l›m› (1994-2001).

1 Ocak 1986’dan itibaren Türkiye-AB d›fl ticareti nas›l geliflmifltir?

4. AB’N‹N TÜRK‹YE’YE YÖNEL‹K H‹BE VE KRED‹LER‹

Türkiye ile AB aras›nda mali iflbirli¤ini, “Gümrük Birli¤i öncesi dönem”, “Gümrük Birli¤i döne-

mi”, “adayl›k dönemi” ve “1999 y›l›nda ülkemizde yaflanan deprem felaketi çerçevesinde ya-

p›lan yard›mlar” fleklinde 4 bafll›k alt›nda incelemek mümkündür.

■ Gümrük Birli¤i öncesi dönemde (1964-1995), Mali Protokoller, Tamamlay›c› Protokol ve

Özel Mali ‹flbirli¤i çerçevesinde, AB’den, 78 milyon ECU’sü hibe ve 927 milyon ECU’sü de

faizsiz veya düflük faizli kredi olmak üzere toplam 1 milyar 5 milyon ECU mali yard›m al›n-

m›flt›r. Ancak IV. Mali Protokol çerçevesinde engörülen 600 milyon ECU’lük mali yard›m›n

sa¤lanmas›nda prosedür 1980’den beri ifllerlik kazanamam›flt›r.

■ Gümrük Birli¤i döneminde ((1996-1999), 340 milyon ECU’sü “Yenilefltirilmifl Akdeniz Prog-

ram›”, 205 milyon ECU’sü MEDA-1 ve 12 milyon ECU’sü de “Risk Sermayesi” çerçevesin-

de olmak üzere toplam 557 milyon ECU kredi ve 376 milyon ECU’sü MEDA-1, 3 milyon

ECU’sü ‹dari ‹flbirli¤i Program› ve 14 milyon ECU’sü de çevre, AIDS ve uyuflturucu ile mü-

cadele gibi projeler için olmak üzere toplam 393 milyon ECU hibe yard›m taahhüde ba¤-

lanm›flt›r. Taahhüde ba¤lanan bu yard›mlar çeflitli projeler temelinde peyderpey serbest b›-

rak›lmaktad›r.

Di¤er yandan, Gümrük Birli¤i kapsam›nda, ülkemize yukar›da say›lan kaynaklara ek olarak

375 milyon ECU tutar›nda bütçe kaynakl› hibe ve 750 milyon ECU tutar›nda Avrupa Yat›r›m

- 210 -

‹HRACATYat›r›m Ara mal› Tüketim

Y›l De¤er Pay (%) De¤. (%) De¤er Pay (%) De¤. (%) De¤er Pay (%) De¤. (%) Toplam1995 318 2.9 26.2 3.528 31.8 25.8 7.232 65.3 29.7 11.0781996 396 3.4 24.5 3.727 32.3 5.6 7.425 64.3 2.7 11.5481997 423 3.5 6.8 4.105 33.5 10.1 7.721 63.0 4.0 12.2491998 489 3.6 15.6 4.612 34.2 12.4 8.397 62.2 8.8 13.4981999 631 4.4 29.0 4.981 34.7 8.0 8.737 60.9 4.0 14.3482000 666 4.6 5.5 5.203 35.9 4.5 8.631 59.5 -1.2 14.5102001 960 6.0 44.1 5.751 35.8 10.5 9.359 58.2 8.4 16.078

‹THALATYat›r›m Ara mal› Tüketim

Y›l De¤er Pay (%) De¤. (%) De¤er Pay (%) De¤. (%) De¤er Pay (%) De¤. (%) Toplam1995 4.831 28.7 50.5 10.539 62.5 52.5 1.491 8.8 87.5 16.8601996 7.388 31.9 52.9 12.88 55.7 22.2 2.87 12.4 92.5 23.1381997 7.327 29.5 -0.8 14.009 56.3 8.8 3.535 14.2 23.2 24.8711998 7.182 29.8 -2.0 13.27 55.1 -5.3 3.622 15.0 2.5 24.0751999 6.069 28.3 -15.5 11.823 55.2 -10.9 3.525 16.5 -2.7 21.4162000 7.254 27.3 19.5 14.116 53.0 19.4 5.114 19.2 45.1 26.6102001 4.317 23.9 -40.5 10.948 60.6 -22.4 2.595 14.4 -49.3 18.059

Bankas› kredisi verilmesi öngörülmüfltür. Bu yard›mlar, AB’nin Gümrük Birli¤i Karar› çerçeve-

sinde 1995 y›l›nda yapt›¤› tek tarafl› bildirimle taahhüt alt›na al›nm›fl, ancak, bir üye ülkenin

vetosu nedeniyle o dönemde kullan›lamam›flt›r.

Türkiye’nin adayl›¤›n›n Helsinki Zirvesi’nde tescilini müteakip, sözkonusu 750 milyon

ECU/EURO tutar›ndaki Avrupa Yat›r›m Bankas› kredisinin 450 milyon EURO’luk bölümüne ifl-

lerlik kazand›r›lmas› yönünde bafllat›lan çal›flmalar, AB Genel ‹fller Konseyi’nin 4 Aral›k 2000

tarihli toplant›s›nda onaylanarak, sonuçland›r›lm›flt›r. 2000-2004 dönemini kapsayan sözko-

nusu mebla¤›n kullan›m› mali iflbirli¤i program› çerçevesinde haz›rlanacak projeler temelinde

gerçeklefltirilecektir.

■ Adayl›k döneminde Türkiye’ye, 2000-2006 y›llar›n› kapsayan 7 y›ll›k sürede, MEDA-II kap-

sam›nda hibe olarak 889 milyon EURO (y›lda ortalama 127 milyon EURO) ve Avrupa Ya-

t›r›m Bankas› kredisi olarak 1 milyar 470 milyon EURO (y›lda ortalama 210 milyon EURO)

mali yard›mda bulunulmas› öngörülmüfltür.

■ Ülkemize yönelik mali yard›mlar› adayl›k süreci ve AB’ne uyum hedeflerine yönlendiren ve

Türkiye için Kat›l›m Ortakl›¤› belgesinin hukuki zeminini oluflturan Çerçeve Yönetmenlik

(Framework Regulation) Mart 2001’de yürürlü¤e girmifltir.

Ülkemize kat›l›m stratejisi çerçevesinde yap›lacak hibe nitelikli yard›mlar›n tek bir çerçeve al-

t›nda toplanmas› amac›yla haz›rlanan ve k›saca “Tek Çerçeve” (Single Framework) olarak bi-

linen Yönetmelik (Council Regulation concerning pre-accession financial assistance for Tur-

key) ise, AB Bal›kç›l›k Konseyinin 17 Aral›k 2001 tarihli toplant›s›nda kabul edilmifltir. Tek Çer-

çeve, Türkiye’nin halihazda AB’den hibe yard›m ald›¤› üç kayna¤› standart prosedürlere da-

yanan tek bir program çerçevesinde yeniden düzenlemekte ve sa¤lanacak yard›m›n yaln›z-

ca Kat›l›m Ortakl›¤›’nda belirtilen öncelikler için kullan›lmas›n› güvence alt›na almay› amaçla-

maktad›r. Ayr›ca, Tek Çerçeve’nin yürürlü¤e girmesiyle birlikte, bugüne kadar MEDA yönet-

meli¤i çerçevesinde karmafl›k ve uzun bürokratik ifllemlere tabi olan ülkemize yönelik mali

yard›mlar›n taahhüt ve tahsis süreci, di¤er adaylarla ayn› prosedürlere ba¤lanmaktad›r.

AB Komisyonu, ülkemizin IMF ve Dünya Bankas› ile birlikte yürüttü¤ü yap›sal ve sektörel re-

formlar›n gerçeklefltirilmesini desteklemek amac›yla, MEDA-II Fonlar›ndan ülkemize yap›la-

cak hibe yard›m›n 150 milyon EURO’luk bölümünü do¤rudan yard›m (projeye ba¤l› olmaks›-

z›n) fleklinde tahsis etme karar› olm›flt›r. Bu mebla¤›n 75 milyon EURO’luk ilk diliminin ser-

best b›rak›lmas›, AB Komisyonu taraf›ndan 7 Aral›k 2001 tarihinde kararlaflt›r›lm›flt›r.

Çerçeve Yönetmelik ve Tek Çerçeve ba¤lam›nda, AB’nin ülkemize yönelik hibe yard›mlar›, ar-

t›k sadece, AB Komisyonu ile birlikte dönemsel olarak haz›rlanacak Finansman Programla-

r›nda yer alan program ve projelere tahsis edilebilecek ve münhas›ran ülkemizin AB’ye aday-

l›k ve uyum süreciyle do¤rudan ilgili alanlarda kullan›labilecektir. Bu çerçevede, 2002-2003

döneminde gerçeklefltirilmek üzere toplam 167 milyon EURO tutar›ndaki 14 proje 2001 y›l›n-

da taahhüde ba¤lanm›flt›r. Sözkonusu projelerin uygulanmas›na 2002 y›l› bafllar›nda geçil-

mesi öngörülmektedir.

- 211 -

Öte yandan, tüm aday ülkelere yönelik olarak 2000-2003 dönemi için öngörülen ve kamunun

yan›s›ra özel sektör kurulufllar›na da aç›k olan toplam 8.5 milyar EURO’luk “Kat›l›m Öncesi

Kolayl›¤›” Fonundan, aday ülke olarak Türkiye’nin de yararlanabilmesine imkan veren huku-

ki süreç, AYB taraf›ndan 15 May›s 2001’de tamamlanm›flt›r. Avrupa Yat›r›m Bankas›’n›n sa¤-

layaca¤› kredilerden oluflan Kat›l›m Öncesi Kolayl›¤› Fonundan her ülke için bafllang›çta be-

lirli tahsisatlar öngörülmemifl olup, tahsisatlar proje esas›na göre ve ülkeler için herhangi bir

k›s›tlama olmaks›z›n, “‹lk gelen-ilk faydalan›r” esas›na göre yap›lmaktad›r. Sözkonusu kredi-

ler kamu sektörü taraf›ndan kullan›lacaksa, ilgili aday ülkenin kredi notunun en az “BBB” dü-

zeyinde olmas›, özel sektör taraf›ndan kullan›lacaksa, ilgili özel sektör kuruluflunun kredi no-

tunun “A+” düzeyinde olmas› gerekmektedir. Türkiye, içinde bulundu¤u ekonomik zorluklar

nedeniyle bu koflullar› halen yerine getirememektedir. Esasen bu koflullar, AB’ye aday Mer-

kezi ve Do¤u Avrupa Ülkelerinin (MDAÜ) sadece bir k›sm› taraf›ndan karfl›lanabilmektedir.

Ancak, bu koflulu yerine getiremeyerek, Kat›l›m Öncesi Kolayl›¤› Fonundan yararlanamayan

MDAÜ’ler için, an›lan koflullara ba¤l› olmayan CEEC (PECO) (toplam 8.68 milyar Euro tuta-

r›nda ayr› bir kaynak mevcut bulunmakta ve böylece onlar›n sorunlar› bir ölçüde halledilmifl

olmaktad›r. Ancak, halen her iki fondan da yararlanamayan Türkiye’nin bir flekilde “Kat›l›m

Öncesi Kolayl›¤› Fonu”ndan yararlanabilmesi için çeflitli formüller üzerinde çal›fl›lmakta ve bu

meyanda kredi kullan›m koflullar›n›n en az›ndan ülkemiz için daha esnek hale getirilmesi ve-

ya Türkiye için büyük ölçekli örnek bir proje temelinde bir istisna yap›lmas› konusunda AYB

yetkilileriyle görüflmeler sürdürülmektedir.

■ AB’nin deprem yard›mlar›, yukar›da say›lan kalemlerden ba¤›ms›z olarak, 35 milyon EU-

RO tutar›nda hibe yard›m ile, TERRA (Turkey Earthquake Relief and Rehabilitation Aid)

bafll›¤› alt›nda 600 milyon EURO krediden oluflmaktad›r. TERRA 2000-2003 dönemini

kapsamakta olup, 2000 y›l› sonu itibariyle, kredinin 375 milyon EURO’luk bölümünün ser-

best b›rak›lmas›na iliflkin anlaflmalar imzalanm›flt›r.

Yukar›da da belirtildi¤i üzere, Türkiye flu üç kaynaktan hibe yard›m almaktad›r. i) MEDA II

program› kapsam›nda 2000-2006 döneminde y›lda ortalama 127 milyon EURO, ii) Ekonomik

ve toplumsal geliflmeyi desteklemeye yönelik tedbirler içeren yönetmelik çerçevesinde 2001-

2003 döneminde y›lda yaklafl›k 45 milyon EURO, iii) Türkiye-AB Gümrük Birli¤ini güçlendir-

meye yönelik yard›m içeren yönetmelik çerçevesinde 2000-2002 döneminde y›lda yaklafl›k 5

milyon Euro.

AB’nin Türkiye’ye yönelik ne gibi hibe ve kredi programlar› uygulanm›fl

veya uygulanmaktad›r?

- 212 -

Türkiye ile Avrupa Birli¤i’nin iliflkilerini ekonomik bak›mdan inceledi¤imizde 1963 y›l›nda Tür-

kiye ile Avrupa Ekonomik Toplulu¤u aras›nda bir ortakl›k yaratan Ankara Antlaflmas›’n›n im-

zalanmas› ile birlikte bafllan›ld›¤›n› görüyoruz. Daha sonra dönemler itibari ile geçen ve bu

güne kadar gelinen sürede, Türkiye ile Avrupa Birli¤i aras›nda tesis edilen çeflitli ortakl›k or-

ganlar› görülmektedir. Bunlar; ortakl›k konseyi; ortakl›k komitesi, karma parlamento komisyo-

nu, gümrük iflbirli¤i komitesi, gümrük birli¤i ortak komitesidir.

Bu arada, Türkiye ile Avrupa Birli¤i iliflkilerinde 1963 y›l›ndan, günümüze kadar gelen zaman-

da bir tak›m dönemler görmekteyiz. Bunlar; 1973 öncesi dedi¤imiz Geçifl Dönemi Öncesi,

1973 ile 1995 y›llar› aras›nda geçen Geçifl Dönemi ve 1996 y›l›ndan bugüne kadar gelen son

dönemdir.

Son olarak da Avrupa Birli¤i’nin Türkiye’ye yönelik hibe ve kredileri dört bafll›k alt›nda ince-

leyebilmekteyiz.

1. Afla¤›dakilerden hangisi Türkiye ile Avrupa Birli¤i ortakl›k organlar›ndan de¤ildir?

A) Ortakl›k konseyi

B) Ortakl›k komitesi

C) Karma parlamento komisyonu

D) Gümrük iflbirli¤i komitesi

E) Protokol komitesi

2. Türkiye ile Avrupa Birli¤i iliflkilerindeki geçifl dönemi hangi y›llara rastlamaktad›r?

A) 1973-1995

B) 1970-1973

C) 1980-1995

D) 1973-2002

E) 1987-1995

- 213 -

Özet

De¤erlendirme Sorular ›

3. Afla¤›dakilerden hangisi Türkiye ile Avrupa Birli¤i aras›ndaki mali iflbirli¤i yard›mlar›ndan

de¤ildir?

A) Gümrük birli¤i öncesi dönem

B) IMF yard›m›

C) Gümrük birli¤i dönemi

D) Adayl›k dönemi

E) 1999 y›l›nda ülkemizdeki deprem felaketi çerçevesinde yap›lan yard›mlar

4. Türkiye ile Avrupa Toplulu¤u aras›ndaki anlaflmalar›n uygulanmas›n› sa¤layan organ han-

gisidir?

A) Ortakl›k konseyi

B) Ortakl›k komitesi

C) Karma parlamento komisyonu

D) Gümrük iflbirli¤i komitesi

E) Gümrük birli¤i ortak komitesi

5. Avrupa Birli¤i’nde tek para (Euro) uygulamas›na ne zaman geçilmifltir?

A) 28 May›s 1999

B) 1 Ocak 2000

C) 1 Ocak 1999

D) 13 Aral›k 1999

E) 25 fiubat 2000

Altyap› Projeleri : Bir ülkede ulaflt›rma, enerji, haberleflme gibi alanlarda kullan›-

lan sermaye varl›klar›n›n tümü altyap›y› oluflturur. Bazen bu

kavram befleri sermayeyi de içerir. Altyap›ya iliflkin projeler ise

alt yap› projeleri olarak adland›r›l›r.

Avrupa Kömür ve Çelik

Toplulu¤u (AKÇT) : Almanya, Fransa, ‹talya, Belçika, Hollanda ve Lüksemburg’un

onaylad›¤› kömür çelik ortak pazar› anlaflmas› sonucu AKÇT

kurulmufltur. Üye ülkeler aras› kömür-demir-çelik ticaretinde

gümrük vergileri ve miktar k›s›tlamalar› kald›r›lm›flt›r. AKÇT

organlar› daha sonra AT bünyesindeki ilgili kurulufllarla bütün-

leflmifltir.

- 214 -

Sözlük ve Kavramlar Dizini

Da¤demir, Elif. Orta ve Do¤u Avrupa Ülkeleri ile Türkiye’nin Avrupa Birli¤iyle Bütünlefl-

me ve Geniflleme Dinamikleri Yönüyle De¤erlendirilmesi, ‹KV Yay›nlar›, No: 150, ‹s-

tanbul, 1998.

Dura, Cihan. Avrupa Birli¤i, Gümrük Birli¤i ve Türkiye, Nobel Yay›n Da¤›t›m, Ankara,

2000.

‹ktisadi Kalk›nma Vakf›. Gümrük Birli¤i’nin Türkiye Ekonomisine Etkileri, ‹stanbul, 2000.

Karluk, S.R›dvan. Gümrük Birli¤i Dönemecinde Türkiye, Turhan Kitabevi, Ankara, 1997.

Karluk, S.R›dvan. Avrupa Birli¤i ve Türkiye, BETA Bas›m A.fi., ‹stanbul, 1998.

- 215 -

Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar

Bu üniteyi çal›flt›ktan sonra,■ Türkiye’de ihracat ve ithalat uygulamas› s›ras›nda isimleri s›k s›k geçen baz› kurum ve ku-

rulufllar hakk›nda genel bir bilgi edinmifl olacaks›n›z.

■ D›fl Ticaret Müsteflarl›¤›■ Hazine Müsteflarl›¤›■ Gümrük Müsteflarl›¤›■ ‹hracatç› Birlikleri■ ‹hracat› Gelifltirme Etüd Merkezi (‹GEME)■ TC. Merkez Bankas›■ Türk Eximbank■ Türk Standartlar› Enstitüsü (TSE)■ Nakliye fiirketleri ■ Ticaret ve Sanayi Odalar›■ Faktöring ‹fllemi Yapan fiirketler■ Uluslararas› Gözetim fiirketleri■ Yurt ‹çi Bankalar-Finans Kurumlar›■ Muhabir Bankalar■ Türkiye’nin Yurt D›fl›ndaki Ekonomi ve Ticaret Müflavirlikleri■ Gümrük Müflaviri■ Ticaret ve Sanayi Odalar› ve Türkiye Ticaret, Sanayi, Deniz Ticaret Odalar› ve Ticaret Bor-

salar› Birli¤i (TOBB)■ Özet■ De¤erlendirme Sorular›■ Sözlük ve Kavramlar Dizini■ Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar

Bu üniteyi daha iyi anlayabilmek için;■ ‹hracat/ithalat uygulamalar›, Gümrükleme ve Kambiyo Mevzuat› derslerinizde adlar›n› s›k

s›k duyaca¤›n›z D›fl Ticarete Yard›mc› Kurum ve Kurulufllar› bu Üniteyle koordineli olarakçal›flman›z› öneririz.

■ Bu ünitede geçen kurum ve kurulufllardan (örne¤in Ticaret ve Sanayi Odalar›) çevrenizdebulunanlar› ziyaret ederek daha yak›ndan tan›maya çal›flman›zda yarar vard›r.

ÜN‹TE13Türkiye'de D›fl Ticarete

Yard›mc› Kurum ve Kurulufllar

Amaçlar

‹ç indeki ler

Öneri ler

Türkiye’de d›fl ticaret ifllemleri yürütülürken ihracatç› ve ithalatç›n›n d›fl›nda çok say›da kurum

ve kurulufl yetki ve sorumluluk alanlar›na giren konular nedeniyle taraf olur. Bunlar›n bafll›ca-

lar› afla¤›da ele al›nacakt›r.

1. DIfi T‹CARET MÜSTEfiARLI⁄I

1983’te Hazine D›fl Ticaret Müsteflarl›¤› fleklinde kurulmuflken 1994 y›l›nda bu Müsteflarl›¤›n

Hazine Müsteflarl›¤› ve D›fl Ticaret Müsteflarl›¤› olarak ayr› ayr› iki Müsteflarl›¤a bölünmesi

sonucu D›fl Ticaret Müsteflarl›¤› afla¤›daki hizmet birimlerinden meydana gelen ba¤›ms›z bir

Müsteflarl›k haline dönüflmüfltür:

■ ‹hracat Genel Müdürlü¤ü

■ ‹thalat Genel Müdürlü¤ü

■ Anlaflmalar Genel Müdürlü¤ü

■ Avrupa Birli¤i Genel Müdürlü¤ü

■ Serbest Bölgeler Genel Müdürülü¤ü

■ D›fl Ticarette Standardizasyon Genel Müdürlü¤ü

■ Ekonomik Araflt›rmalar ve De¤erlendirme Genel Müdürlü¤ü

Sözkonusu Kanuna göre D›fl Ticaret Müsteflarl›¤›n›n görevleri aras›nda; d›fl ticaret politikala-

r›n›n tespitine yard›mc› olmak, tespit olunan bu politikalar çerçevesinde ihracat, ihracat› tefl-

vik, ithalat, yurtd›fl› müteahhitlik hizmetleri ve ikili ve çok tarafl› ticari ve ekonomik iliflkileri dü-

zenlemek, uygulamak, uygulamalar› izlemek ve gelifltirmek yer almaktad›r.

Birçok ihracat teflvikinde uygulamac› kurulufl, D›fl Ticaret Müsteflarl›¤›’d›r. Bu teflvikler aras›n-

da;

■ Türk ürünlerinin yurtd›fl›nda markalaflmas› tan›t›m ve tutundurmas› ile Türk mal› imaj›n›n

yerlefltirilmesine yönelik faaliyetlerinin desteklenmesi,

■ Yurt d›fl›nda ofis, ma¤aza açma, iflletme ve marka tan›t›m faaliyetlerinin desteklenmesi,

■ ‹stihdam yard›m› (ihracat Genel Müdürlü¤ü arac›l›¤› ile uygulan›r),

■ Pazar araflt›rmas› deste¤i,

■ Çevre maliyetlerinin desteklenmesi (ihracat Genel Müdürlü¤ü arac›l›¤› ile uygulan›r.)say›-

labilir. Ayr›ca tüm devlet yard›mlar›n›n uygulanmas›nda nihai onay mercii D›fl Ticaret Müs-

teflarl›¤›’d›r. D›fl Ticaret Müsteflarl›¤› Baflbakana ba¤l›d›r. Baflbakan Müsteflarl›¤›n yöneti-

mi ile ilgili yetkilerini bir Devlet Bakan› vas›tas› ile kullanabilir.

- 217 -

D›fl Ticaret Müsteflarl›¤›’n›n bafll›ca görev alanlar› ve birimleri nelerdir?

2. HAZ‹NE MÜSTEfiARLI⁄I

Hazine ve D›fl Ticaret Müsteflarl›¤›’n›n ikiye bölünmesi sonucu 1994’de ba¤›ms›z Müflteflar-

l›k haline dönüflen Hazine Müsteflarl›¤›’n›n bafll›ca görevleri flunlard›r: Ekonomi politikalar›-

n›n tespitine yard›mc› olmak ve bu politikalar çerçevesinde hazine ifllemleri, kamu finansma-

n›, kamu iktisadi teflebbüsleri ve devlet ifltirakleri, ikili ve çok tarafl› d›fl ekonomik iliflkiler, ulus-

lararas› ve bölgesel ekonomik ve mali kurulufllarla iliflkiler, yabanc› ülke ve kurulufllardan borç

ve hibe al›nmas› ve verilmesi, ülkenin finansman politikalar› çerçevesinde sermaye ak›mlar›-

na iliflkin düzenleme ve ifllemlerin yap›lmas›, bankac›l›k ve sermaye piyasas›, yurt d›fl› müte-

ahhitlik hizmetleri, sigorta sektörü ve kambiyo rejimine iliflkin faaliyetler ile yat›r›m ve yat›r›m

teflvik faaliyetlerini düzenlemek, uygulamak, uygulaman›n izlenmesi ve gelifltirilmesine iliflkin

esaslar tespit etmek, Hazine Müsteflarl›¤› da Baflbakana ba¤l›d›r. Ancak, Baflbakan Müste-

flarl›¤›n yönetimi ile ilgili yetkilerini bir Devlet Bakan› vas›tas› ile kullanabilir.

Hazine Müsteflarl›¤›’n›n ana hizmet birimleri aras›nda Kamu Finansman›, Kamu ‹ktisadi Te-

flebbüsleri, D›fl Ekonomik ‹liflkiler, Banka ve Kambiyo, Yabanc› Sermaye, Teflvik ve Uygula-

ma Genel Müdürlükleri yeral›r.

Ülkemiz d›fl ekonomik iliflkilerinin parasal yönlerini düzenleyen genel çerçeveyi oluflturan

kambiyo mevzuat› Hazine Müsteflarl›¤›’na düzenlenmektedir. Bu kapsam alt›nda mal ve hiz-

met ithal ve ihrac› sonucu tahsil edilen veya ödenen bedellerin yurda getirilmesi ve yurt d›fl›-

na ç›kar›lmas› s›ras›nda uyulacak kurallar ve düzenlemeler yeralmaktad›r.

Hazine Müsteflarl›¤›’n›n görevleri nelerdir?

3. GÜMRÜK MÜSTEfiARLI⁄I

1994 y›l›nda ç›kar›lan 541 say›l› Kanun Hükmünde Kararname ile getirilen yeni düzenleme-

de Gümrük Müsteflarl›¤›’n›n bafll›ca görevleri flu flekilde s›ralanm›flt›r:

■ Gümrük Politikas›n›n haz›rlanmas›na yard›mc› olmak, gümrük politikas›n› uygulamak,

■ Gümrük Kanunu ve gümrüklerle ilgili di¤er mevzuat ile uluslararas› sözleflmeler hükümle-

rinin uygulanmas›n› sa¤lamak,

- 218 -

■ Gümrük tarife oranlar›n›n tesbitine yard›mc› olmak, gümrük vergileri ile gümrüklerce al›nan

di¤er gelirler ve fonlar›n tarihinde tahakkuk ve tahsilini sa¤lamak ve kontrol etmek,

■ Gümrük kontrolüne tabi kifli, eflya ve araçlar›n muayene ve kontrolünü yapmak, bu ifllem-

lerin etkin ve süratli yap›lmas›n› sa¤layacak tedbirleri almak,

■ Gümrüklerle ilgili istatistiki bilgileri toplamak ve de¤erlendirmek,

■ Gümrük denetimine tabi eflya ve araçlar›n muhafazas›n› sa¤lamak, gümrükte girifl ve ç›-

k›fl ifllemlerine tabi eflyan›n, saptanm›fl olan norm ve standartlara uygunlu¤unu denetle-

mek,

■ Kara hudutlar›ndaki gümrük kap›lar›nda, gümrük teflkilat› bulunan hava ve deniz limanla-

r›nda ve serbest bölge ve çeflitli antrepo ve iç gümrük sahalar›nda ve gümrük bölgelerin-

de gümrük muhafaza görevleri ile kaçakç›l›¤›n men, takip ve tahkik görevlerini yerine ge-

tirmek,

■ Di¤er yer ve sahalarda da gerekti¤inde ilgili kurulufllarla iflbirli¤i yaparak kaçakç›l›¤›n men,

takip ve tahkik görevlerini yapmak,

■ Milletleraras› kurulufllar›n Müsteflarl›k hizmetlerine iliflkin çal›flmalar›n› takip etmek, bu ko-

nularda görüfl oluflturmak, yurtd›fl› ve yurtiçi faaliyetleri yürütmek,

■ Çeflitli kanunlarla Müsteflarl›¤a verilen görevleri yapmak,

■ Burada say›lan görevleri yerine getirecek meslek memurlar›n› yetifltirmek ve bu konudaki

düzenlemeleri yapmak,

■ Yukar›daki görevlerin uygulanmas›n› takip etmek, de¤erlendirmek, incelemek ve denetle-

mek,

Gümrük Müsteflarl›¤›’na ba¤l› gümrük idareleri yetkilerine göre üçe ayr›l›rlar. Birinci, ikinci ve

üçüncü s›n›f gümrüklerdir.

■ Birinci s›n›f gümrükler, her türlü girifl-ç›k›fl, transit ve aktarmaya iliflkin gümrük ifllemlerini

yapar.

■ ‹kinci s›n›f gümrükler, labaratuar tahliline ihtiyaç göstermeyen eflyan›n girifl-ç›k›fl, transit ve

aktar›lmas›na iliflkin gümrük ifllemlerini yapar.

■ Üçüncü s›n›f gümrükleri ise yaln›z yolcu beraberinde gelen eflya ile merkez teflkilat›n›n be-

lirledi¤i eflyan›n girifl-ç›k›fl, transit ve aktarma ifllemleri yapmaya yetkilidir.

Gümrük Müsteflarl›¤›’n›n görevleri nelerdir? Gümrük idarelerinin türleri

nelerdir?

- 219 -

4. ‹HRACATÇI B‹RL‹KLER‹

D›fl Ticaret Müsteflarl›¤›’n›n Teflkilat Kanunu’nun 6’nc› maddesinde Müsteflarl›¤›n ba¤l› kuru-

lufllar› aras›nda yer alan ‹hracatç› Birliklerinin kuruluflu 1930’lu y›llara dayanmaktad›r. 70 y›-

la yak›n bir geçmifle sahip olan ve kurulufl ve iflleyiflleri 93/4614 say›l› Bakanlar Kurulu Kara-

r› ile düzenlenmifl bulunan ‹hracatç› Birlikleri halen 13 Genel Sekreterlik alt›nda 20 de¤iflik

sektörde 56 ‹hracatç› Birli¤i ve bunlara ba¤l› 28 irtibat bürosu ve 2 yurtd›fl› temsilcili¤i ile ba-

flar›yla hizmet vermektedir.

‹hracatç› Birlikleri ayn› konuda faaliyet gösteren en az 50 ihracatç›n›n baflvurusu üzerine Ba-

kanl›k onay› ile kurulur. Kurulufla iliflkin tebli¤in Resmi Gazetede yay›mlanmas›n› müteakip

tüzel kiflilik kazan›r ve Genel Sekreterin atanmas› ile faaliyete geçer.

‹hracatç› Birliklerinin organlar›; Genel Kurul, Yönetim Kurulu, Genel Sekreterlik ve Denetim

Kurulu’dur.

Birlik Yönetim Kurullar› 2 y›l için seçilen 9 asil ve 9 yedek üyeden teflekkül eder. Yönetim Ku-

rulu üyeleri içerisinden 1 baflkan ve 1 baflkan vekili seçilir. Ayr›ca Genel Kurulda 2 asil ve 2

yedek denetçi seçilir.

Bu çerçevede halen ‹stanbul, ‹zmir, Bursa, Ankara, Mersin, Antalya, Gaziantep, Denizli, Er-

zurum ve Giresun’da olmak üzere 13 Genel Sekreterlik bünyesinde 20 sektörde 56 ‹hracat-

ç›lar Birli¤i olarak faaliyetini sürdürmektedir.

‹hracatç› Birliklerinin Türkiye çap›nda örgütlenmeleri, ihracatç›lara bölgelerinde hizmet veril-

mesi bölgeleraras› bilgi ak›fl›n›n sa¤lanmas›, ifllemlerin daha süratli yerine getirilmesi ama-

c›yla ‹hracatç› Birlikleri Genel Sekreterliklerinin görev bölgeleri tesbit edilmifltir.

‹hracatç›lar kendi bölgelerinde ba¤l› olduklar› birli¤e müracat ederler.

Birliklerin görevleri flunlard›r:

■ Sanayinin ihtiyac› olan ithal mallar›n›n süreklilik içerisinde dünya fiyatlar› ve kalitesinde te-

min edilmesine yönelik bilgi toplamak, piyasa araflt›rmas› yapmak, bunlar› de¤erlendir-

mek, ilgililere rapor etmek,

■ Yurt içinde hizmet birimleri kurmak, uluslararas› kurulufllar ve dünya ticaretindeki geliflme-

ler hakk›nda üylerini bilgilendirmek,

■ Üyeleri için hizmet birimleri oluflturmak ve Birlik faaliyet alan›na giren konularda araflt›rma-

lar yapmak veya yapt›rmak,

■ Çevre, tüketici haklar› ve tafl›mac›l›k gibi konularda çal›flmalar yapmak,

■ ‹lgili kurulufllar nezdinde üyelerini temsil etmek ve temaslarda bulunmak,

■ ‹thalatç›lara bilgi yard›m hatt› oluflturmak ve bu çerçevede d›fl ticaret mevzuat›na iliflkin ko-

nularda üyelerine bilgi vermek ve di¤er muhtemel geliflmelerden üyelerini haberdar etmek,

- 220 -

■ Küçük ve orta boy iflletmelere mevzuat ve bilgi deste¤i vermek,

■ Yurtiçi ve uluslararas› toplant›, seminer ve fuar düzenlemek,

■ ‹thalat rehberleri, kataloglar ve süreli yay›nlar haz›rlamak ve yay›mlamak,

■ Hizmet verecek tafl›n›r ve tafl›nmaz mal almak, yapt›rmak, satmak, kiralamak, rehin ve ipo-

tek ifllemleri tesis etmek ve bunlarla ilgili iflleri yerine getirmek, amac› çerçevesinde, flirket,

laboratuvar, test, muayene ve belgelendirme kuruluflu, vak›f büro, tesis ve iflletme kurmak,

■ Müsteflarl›kça verilecek di¤er görevleri yapmak.

‹hracatç› birliklerinin uygulamac› kurum oldu¤u ihracat› teflvik tedbirleri flunlard›r:

Uluslararas› nitelikli yurtiçi ihtisas fuarlar›na kat›l›m›n desteklenmesi, yurt d›fl›nda düzenlenen

fuar ve sergilere milli düzeyde ve bireysel kat›l›m›n desteklenmesi, yurt d›fl›nda ofis-ma¤aza

açma, iflletme ve marka tan›t›m faaliyetlerinin desteklenmesi ve baz› tar›m ürünlerinin ihraca-

t›nda ihracat iadesi yap›lmas›.

‹hracatç› birlikleri hangi amaçlar› yerine getirmek için kurulmufllard›r?

5. ‹HRACATI GEL‹fiT‹RME ETÜD MERKEZ‹ (‹GEME)

Türkiye ihracat›n›n gelifltirilmesi ve sa¤l›kl› bir yap›ya kavuflturulmas› temel amac› ile 1960 y›-

l›nda kurulmufl ilk ve tek kamu kuruluflu olan ‹GEME, bu amaç do¤rultusunda yeni pazarlar

ve ifl olanaklar› yaratmaya yönelik araflt›rma gelifltirme çal›flmalar› yürüterek ihracatç›lar›m›-

z›n d›fl pazarlardaki paylar›n› art›rmalar›na yard›mc› olmak üzere e¤itim, yay›n ve tan›t›m fa-

aliyetlerinde bulunarak, yerli ve yabanc› ifl çevrelerine ticari enformasyon sa¤layarak, ihraca-

t›m›z›n ürün ve pazarlar yönünden çeflitlenmesine, nitel ve nicel olarak gelifltirilmesine katk›-

da bulunmaktad›r.

‹hracatç›ya ve ihraç potansiyeli olan kurulufllara ihracat yapabilmeleri ve ihraç kapasitelerini

art›rabilmeleri için gerekli bilgileri sa¤lamak, bu alandaki beceri ve donan›mlar›n› gelifltirme-

lerine yard›mc› olmak, d›fl ticaretle ilgili kamu kurulufllar› aras›nda koordinasyonu sa¤lamak,

merkezin yurt içi çal›flma alan›n› oluflturmaktad›r.

Di¤er taraftan, yurt d›fl›ndaki al›c›lara Türk ihraç ürünleri ve firmalar›n›n tan›t›lmas› amac› ile

yabanc› dillerde yay›nlar haz›rlamak, uluslararas› fuar ve sergilere milli kat›l›m› organize et-

mek, yerli ihracatç› ile yabanc› ithalatç› aras›nda direkt temas imkanlar› yaratmak gibi faali-

yetler, ‹GEME’nin yurt d›fl›na yönelik çal›flmalar›d›r.

- 221 -

D›fl Ticaret Müsteflarl›¤›’na ba¤l› olan ‹GEME pazar araflt›rmas› ve e¤itim yard›m› destekle-

rinde do¤rudan uygulamac› kurulufl konumundad›r. ‹GEME’de baflkanl›¤› D›fl Ticaret Müste-

flar› üstlenmektedir. Kamu ve özel sektör temsilcilerinden oluflan bir yönetim kurulu ‹GEME’yi

yönetmektedir.

‹GEME, hizmetlerini Türkiye’de daha genifl bir kesime ulaflt›rmak için 1998’de 13 ilde (Ada-

na, Antakya, Antalya, Bursa, Eskiflehir, Gaziantep, Kayseri, Kocaeli, Konya, Mardin, Mersin,

Samsun, Trabzon) ilgili Meslek kurulufllar› ile iflbirli¤i sa¤layarak yurtiçi temsilciliklerini faali-

yete geçirmifltir.

Ayr›ca 1999’da Çorum, 2000’de Kütahya, Diyarbak›r ve Isparta’da da ‹GEME temsilcilikleri

faaliyete geçmifltir.

‹GEME, araflt›rma-gelifltirme ve e¤itim faaliyetlerine ek olarak tan›t›m alan›nda da çal›flmalar

yapmaktad›r. Dünyadaki pek çok ülkeye uluslararas› fuarlara milli kat›l›m organizasyonlar›

düzenleyerek hizmet veren ‹GEME, yurt d›fl› fuarlara organizasyonlar düzenleyerek veya en-

formasyon stand› düzeyinde kat›lmaktad›r. ‹GEME 1986’dan beri 2139 firmay› 30 ülkede 110

fuara götürmüfltür.

‹GEME’nin merkez kütüphanesi bünyesinde d›fl ticaret alan›nda ihtiyaç duyulan süreli yay›n-

lar istatistik, rehber ve kataloglar›n hemen hemen tamam› bulunmaktad›r. ‹GEME web site-

sinde 8000 sayfadan fazla güncellenebilir bilgi olup günlük hit say›s› 10000’i geçmektedir.

‹GEME’nin yay›nlar› ihracata yönelmek isteyen flirketler için temel baflvuru kayna¤›d›r. Bu

çerçevede 2001 y›l› sonunda CD Türkiye Rehberi haz›rlanm›fl ve 4800 kadar firma bilgisi bu

rehberde yer alm›flt›r.

‹GEME’nin kurulufl amac› ve baflka faaliyet konular› nelerdir?

6. TC. MERKEZ BANKASI

T.C. Merkez Bankas› ülkenin döviz ve alt›n rezervlerini yöneten ve düzenleyen tek kurulufl-

tur. D›fl ticarette de döviz kazand›r›c› ve döviz ödenmesi gerektiren ifllemler yine banka tara-

f›ndan kontrol edilir ve yönetilir. Banka d›fl ticaretle ilgili görevlerini D›fl ‹liflkiler Genel Müdür-

lü¤ü birimi arac›l›¤› ile yürütmektedir. Bu birim,

■ Banka’n›n uluslararas› kurulufllar ile kurumsal iliflkilerini düzenlemek, Gümrük Birli¤i ve Av-

rupa Birli¤i ile iliflkileri izlemek ve raporlamak,

■ Banka’n›n orta ve uzun vadeli d›fl kredi anlaflmalar›na iliflkin ifllemleri yürütmek,

- 222 -

■ Hazine ad›na Devlet’in d›fl borçlar›n› izlemek ve bu borçlar›n geri ödemelerini yapmak, Ha-

zine ad›na Devlet’in ald›¤› d›fl kredilerin kullan›m›n› yönetmek, Hazine’nin yurtiçi ve yurtd›-

fl› finans çevreleri ve ilgili kurum ve kurulufllar› ile olan iliflkilerinde dan›flmanl›k yapmak ve

bu kapsamda gerekli faaliyetleri yürütmek,

■ Dünyadaki ekonomik geliflmeleri ve uluslararas› piyasalardaki yeni oluflumlar› izleyerek

k›sa ve uzun dönemde raporlamak,

■ Türk Paras› K›ymetini Koruma Hakk›ndaki mevzuat›n ihracat, ithalat, görünmeyen ifllem-

ler ve sermaye hareketlerine iliflkin hükümlerini uygulamak,

■ ‹hracat› teflvik mevzuat› hükümlerini uygulamak,

ile görevlidir.

1993 y›l›ndan önce Kambiyo Genel Müdürlü¤ü ad› alt›nda faaliyet gösteren D›fl ‹liflkiler Ge-

nel Müdürlü¤ü befl Müdürlük halinde faaliyet göstermektedir.

■ Avrupa Birli¤i ile ‹liflkiler Müdürlü¤ü

■ Uluslararas› Kurulufllar Müdürlü¤ü

■ D›fl Ekonomileri ‹zleme Müdürlü¤ü

■ Kambiyo Mevzuat› Müdürlü¤ü

■ D›fl Ticaret Müdürlü¤ü

Ayr›ca bankan›n yurt d›fl›ndaki iflçilerin dövizlerini düzenlemek için kurmufl ‹flçi Dövizleri Ge-

nel Müdürlü¤ü birimi bulunmaktad›r. Bu birim;

■ Yurtd›fl›nda yaflayan vatandafllar›n tasarruflar›n›n yurda getirilmesini sa¤lamak amac›yla

döviz hesaplar› açmak ve bu hesaplarla ilgili ifl ve ifllemleri yapmak,

■ Banka nezdinde aç›lan döviz hesaplar›na iliflkin istatistiki bilgileri haz›rlamak ve de¤erlen-

dirme raporlar› düzenlemek

ile görevlidir.

‹flçi Dövizleri Genel Müdürlü¤ü dört Müdürlük halinde faaliyet göstermektedir.

■ ‹flçi Dövizleri (Federal Almanya) Müdürlü¤ü

■ ‹flçi Dövizleri (Di¤er Ülkeler) Müdürlü¤ü

■ ‹flçi Sorunlar› ve De¤erlendirme Müdürlü¤ü

■ Kontrol ve Yaz›flma Müdürlü¤ü

- 223 -

Bankan›n d›fl ticaretle ilgili olarak Piyasalar Genel Müdürlü¤ü birimi alt›nda oluflturmufl oldu-

¤u flu birimleri mevcuttur,

■ Döviz ve Efektif Piyasalar› Müdürlü¤ü

■ Döviz ‹fllemleri Müdürlü¤ü

■ Döviz Risk Yönetim Müdürlü¤ü

Bankan›n yurt d›fl›nda yurtd›fl› temsilcilikler ve bürolar teflkilat› Banka Meclisi’nce uygun gö-

rülecek ülkelerde yurtd›fl› temsilcilikler ve bu temsilciliklere ba¤l› bürolar aç›labilir. Temsilcilik-

lerde, bir temsilci ile gerekti¤i takdirde temsilci yard›mc›s› ve yeteri kadar memur, bürolarda

ise büro amiri ve memurlar istihdam edilir. Banka’n›n yurtd›fl› temsilcilikleri ve bürolar› flunlar-

d›r:

■ Frankfurt Temsilcili¤i

■ Berlin ‹rtibat Bürosu

■ Londra Temsilcili¤i

■ New York Temsilcili¤i

■ Tokyo Temsilcili¤i

Yurtd›fl› temsilcilikler, kendi bölgelerine giren ülkelerin ekonomik ve mali durumlar›n›, özellik-

le para, banka ve borsa faaliyetlerini izlemek, bu konularda ve Banka’y› ilgilendiren sair ko-

nularda ‹dare merkezi’ne bilgiler vermek, üçer ayl›k devrelerde raporlar göndermek, Baflkan-

l›kça verilecek talimatlar dahilinde Banka’y› temsil etmek ve di¤er görevleri yerine getirmek-

le yükümlüdürler.

Temsilci, temsilcili¤in tüm iflleri ve yönetiminden sorumludur; temsilcilik bölgesine giren ülke-

lerde Baflkanl›kça verilecek talimatlar dahilinde Banka’y› temsil eder.

‹hracat ve ithal bedeli dövizleri tahsili ve ödenmesi ile ilgili konularda ortaya ç›kan sorunlar›n

halledilece¤i kurum Merkez Bankas›’d›r. Merkez Bankas› yay›nlad›¤› genelgelerle bu konu-

lardaki bofllu¤u kapatmaya çal›fl›r. E¤er Merkez Bankas› mevzuat› çerçevesinde çözümde

zorlan›l›yorsa yetkili mercii Hazine Müsteflarl›¤›’d›r.

TC Merkez Bankas›’n›n d›fl ekonomik iliflkilerle ilgili yap›lanmas› ve faali-

yetleri nas›ld›r?

- 224 -

7. TÜRK EX‹MBANK

Türkiye ‹hracat Kredi Bankas› A.fi. (K›sa ad›yla Türk Eximbank) 21 A¤ustos 1987 tarihli Res-

mi Gazete’de yay›nlanan 87/11914 say›l› Bakanlar Kurulu Karar› ile kurulmufltur. Geliflmifl

OECD üyesi ülkelerin y›llard›r kulland›klar› özendirme yöntemleri ile yeni kredi, ihracat kredi

garantisi ve sigortas› gibi araçlar kullan›larak Türkiye’nin ihracat›n›n desteklenmesine duyu-

lan ihtiyaç, Türk Eximbank›’n›n kuruluflunun temel nedenidir. OECD’ye üye di¤er ülkelerin he-

men tümünde Eximbanklar varken Türkiye’de böyle bir ihtisas bankas›n›n bulunmay›fl› da

Türk Eximbank›’n›n kurulmas›n›n sebepleri aras›nda say›labilir.

Türk Eximbank’›n temel amac›, ihracat›n gelifltirilmesi, ihraç edilen mal ve hizmetlerin çeflit-

lendirilmesi, ihraç mallar›na yeni pazarlar kazand›r›lmas›, ihracatç›lar›n uluslararas› ticarette

paylar›n›n art›r›lmas› ve giriflimlerinde gerekli deste¤in sa¤lanmas›, ihracatç›lar ile yurt d›fl›n-

da yap›lacak yat›r›mlar ile ihracat maksad›na yönelik yat›r›m mallar› üretim ve sat›fl›n›n des-

teklenerek teflvik edilmesidir.

Türkiye’de ihracat›n kurumsallaflm›fl tek asli teflvik unsuru olan Türk Eximbank, bu amaca yö-

nelik olarak ihracatç›lar›, ihracata yönelik üretim yapan imalatç›lar› ve yurt d›fl›nda faaliyet

gösteren müteahhit ve giriflimcileri k›sa, orta ve uzun vadeli nakdi ve gayrinakdi kredi, sigor-

ta ve garanti programlar› ile desteklemektir. Türk Eximbank’›n, geliflmifl birçok ülkenin resmi

destekli ihracat kredi kurulufllar›ndan farkl› olarak kredi, garanti ve sigorta ifllemlerini ayn› ça-

t› alt›nda toplam›fl olmas›, ihracatç› firmalara verilen hizmetlerde bir bütünlük oluflturulmas›-

na imkan tan›maktad›r.

Türk Eximbank 2000 y›l›nda 3.5 milyar ABD Dolar› tutar›nda nakdi kredi deste¤i ve 3.0 mil-

yar ABD Dolar› tutar›nda sigorta/garanti imkan› sa¤layarak ihracata toplam 6.5 milyar ABD

Dolar› seviyesinde bir destek vermifltir. Böylece, Banka nakdi ve gayrinakdi destekleri ile ih-

racat›n yaklafl›k %24’üne finansman deste¤i sa¤lam›flt›r. 2001 y›l›nda ise 2.8 milyar dolar kre-

di ve 2.8 milyar dolar sigorta deste¤i sa¤lanm›flt›r. Toplam 5.6 milyar dolarl›k destek 2001 y›-

l› ihracat›n›n %18’ine düflmüfltür. Ancak 2001’in en büyük ekonomik krizinin yafland›¤› y›l ol-

du¤unun ve bir k›sm› Eximbank kredilerine arac›l›k yapan 19 Bankan›n faaliyetinin durdurul-

du¤u y›l oldu¤unun gözden uzak tutulmamas› gerekmektedir.

Türk Eximbank’›n nominal sermayesi 750 trilyon TL olup, bunun yaklafl›k 470 trilyon TL tuta-

r›ndaki k›sm› 30 Eylül 2001 itibariyle ödenmifltir. Ayn› tarih itibariyle Banka’n›n aktif toplam›

ise 4.790 trilyon TL’na yükselmifltir.

Üstlendi¤i özellikli görevler nedeniyle nitelikli insan kaynaklar›na sahip Türk Eximbank’da te-

mel ifllem birimlerindeki profesyonel kadrolar›n yafl ortalamas› 35 olup, destek birimleriyle bir-

likte toplam 375 personel görev yapmaktad›r.

Türk Eximbank’›n ‹stanbul ve ‹zmir’de birer flubesi bulunmaktad›r.

- 225 -

Türk Eximbank›n kay›tlar›nda dünyan›n çeflitli ülkelerinde yerleflik 57000 al›c› hakk›nda bilgi

mevcuttur. Yeni al›c›lar hakk›nda bilgiye eriflmek modern iletiflim a¤› sayesinde son derece

kolayd›r.

Eximbank kredilerinin; ihracatta sevk öncesi Türk Liras› ve döviz kredileri, firmalar›n geçmifl-

teki ihracat performanslar›na dayal› türk liras› ve döviz kredileri, ihracat alacaklar›n› iskonto

kredisi, al›c› ülke kredileri gibi çeflitli türleri vard›r.

Türk Eximbank ne zaman ve niçin kurulmufltur? Kredi türleri nelerdir?

8. TÜRK STANDARTLARI ENST‹TÜSÜ (TSE)

Y›llard›r Türkiye’de üretilen mallar›n standartlar›n› haz›rlayan Türk Standartlar› Enstitüsü ithal

edilen mallarda da yurt içinde üretimlerinde oldu¤u gibi standartlara uygunluk flart› arar. Uy-

gunluk de¤erlendirmesi sonucunda koflullar yerine getiriliyorsa TSE taraf›ndan “Uygunluk

Belgesi” verilir.

‹hraç mallar› aras›nda da baz› mallar zorunlu olarak standart ve kalite kontrolüne tabidir. D›fl

Ticaret Müsteflarl›¤›’n›n standardizasyon Genel Müdürlü¤ü’nce düzenlenen kontrollerde ilgili

ihraç ürünlerinin TSE’ce saptanan standartlara uygunluklar› denetlemektedir. Bunlar ihracat

s›ras›nda ilgili gümrük idarelerine verilmek üzere al›nmas› gereken belgeleri vermektedir.

TSE, TÜrk Standartlar›na Uygunluk Markas›’n›n yan›s›ra TS-ISO 9000 standartlar›n› uygula-

maktad›r.

Türk Standartlar› Enstitüsü (TSE)nin d›fl ticaretle ilgili faaliyetleri neler-

dir?

9. NAKL‹YE fi‹RKETLER‹

Nakliye flirketleri ihracatç› ve ithalatç›lara hizmeti verirler. Mal›n› en güvenli, h›zl› ve ucuz fle-

kilde sevketmek ihracatç›n›n amac›d›r. Bu amaca ulaflabilmek için ihracatça çeflitli nakliye flir-

keti alternatiflerini sorgular ve en uygununu seçmeye çal›fl›l›r.

‹thalatç› ile yap›lma olan sözleflmeye ba¤l› olarak mal›n nakliye bedellerinin karfl›lanmas› ta-

mamen ithalatç›ya da ait olabilir. Bu durumda ihracatç›n›n görevi mal› nakliye arac›na teslim

etmekle bitmifl olur.

- 226 -

A¤›r ve ucuz yükler için deniz, hafif ve de¤erli yükler için havayolu nakliyesi öngörülürken

bunlar›n gerçekleflebilmesi düzenli tarifeli seferlerin yap›lmas›ndan bafllayan birçok faktöre

ba¤l›d›r.

Türkiye’de çok say›da kara, hava ve denizyolu nakliye firmas› ihracatç› ve ithalatç›larla iflbir-

li¤i için çal›flmaktad›r. Günümüzde nakliye firmalar› yaln›z taflamac›l›k iflleriyle yetinmeyip her

türlü lojistik faaliyeti içerecek flekilde hizmet çeflitlerinin geniflletmektedir. Bu kapsamda; ad-

resten mal›n teslim al›n›p ara (dahili) nakliye yap›larak yurt d›fl› nakliye iflleminin ç›k›fl ve gi-

rifl gümrük iflleri dahil gerçeklefltirilmesi, al›c›n›n ülkesinde ara nakliyeler yap›larak mal›n al›-

c›ya teslimi, bu s›rada gerekiyorsa ön izne tabi ürünler için yetkili kurumlardan gerekli izinle-

rin al›nmas›, belgelerin doldurulmas›, kambiyo ifllemlerinin takibi teflvik belgesi ç›kar›lmas›,

yeminli tercümanl›k hizmetlerinin verilmesi vb. yeralmaktad›r.

Nakliye firmalar›n›n d›fl ticaretteki yeri ve önemi nedir?

10. T‹CARET VE SANAY‹ ODALARI

‹fl hayat›n›n ve sanayicilerin resmi makamlara karfl› kollektif mesleki temsil organlar› olan ti-

caret odalar› ve sanayi odalar› tüzel kiflili¤e sahip meslek kurulufllar›d›r.

Odalar, ticaret ve sanayi kesimini ilgilendiren her türlü bilgiyi derleyerek ilgililere ulaflt›r›r. Bu

faaliyetlerini yurt içinden d›fl›na veya d›fl›ndan içine yönelik olarak yürüttüklerinde d›fl ticare-

te yard›mc› kurulufl olma özelli¤i kazan›rlar.

Ticaret ve sanayi odalar› d›fl ticaretle ilgili çeflitli belgeleri tanzim ve tastik ederler. Bu belge-

ler oran›nda; menfle flahadetnamesi, ticari fatura, bilirkifli ve eksper raporlar›, imza sirküler-

leri ve ticaret sicil örnekleri, kapasite raporu vb. belgeler say›labilir.

Yurt d›fl›ndaki ticaret ve sanayi odalar› ile karfl›l›kl› iflbirli¤ini gelifltirme ticaret ve sanayi oda-

lar›n›n bir di¤er ifllevidir. Bu kapsamda karfl›l›kl› ticari geziler düzenleme, fuar-sergi vb. faali-

yetlere öncülük etme, mal ithal ve ihraç etmek isteyen firmalar aras›nda iletiflim sa¤lama gi-

bi faaliyetlere giriflirler.

Ticaret ve Sanayi Odalar›n›n d›fl ticaretle ilgili ne gibi görevleri vard›r?

- 227 -

11. FAKTÖR‹NG ‹fiLEM‹ YAPAN fi‹RKETLER

1994 tarihinde Resmi Gazete’de yay›nlanan 545 say›l› Kanun Hükmünde Kararname gere¤i

kurulan faktöring ifllemi yapan flirketler ihracatç›lar›n ithalatç›lardan olan alacaklar›n› sat›n al›r

ve genellikle %80-90 civar›nda de¤iflen bir k›sm›n› nakit olarak ödeyerek ihracatç›y› alacak-

lar›n› tahsil edememe riskinden kurtar›p finanse eder. fiüphesiz, bafllang›çta faktöring ifllemi

yapan flirket taraflar›n mali durumu, ödeme güçleri vb konularda araflt›rma yapar ve uygun

buldu¤u taktirde ifllemleri bafllatmaya karar verir ve alacaklar› sat›n alar.

Türkiye’de ihracatta faktöring ifllemleri 2000 y›l›nda 990 milyon euroluk, 2001’de ise 1 milyar

100 milyon euroluk bir tutara ulaflm›flt›r.

Bankalar›n fimansman yapamamas›na da ba¤l› olarak ortaya ç›kan bu durum, Türkiye’de ge-

nel olarak faktöring ifllemlerinin, tutar›n›n 6 milyar 300 milyon euro’dan 4 milyar 100 milyon

euro’ya küçüldü¤ü bir dönemde ortaya ç›km›flt›r.

Türkiye FCI (Factors Chain International) adl› faktöring flirketlerinin uluslararas› üst kuruluflu-

na göre Avrupa ülkelerinin ihracat faktöring klasman›nda 7. s›radad›r. 7.5 milyar euroluk ifl

hacmiyle birinci gelen ülkenin ard›ndan 6,5 milyar euroluk ifl hacmiyle de Almanya ikinci s›-

rada yeralmaktad›r.

Faktöring ifllemi yapan flirketler ne gibi faaliyetlerde bulunurlar?

12. ULUSLARARASI GÖZET‹M fi‹RKETLER‹

Uluslararas› gözetim flirketleri;

■ ticarete konu olan malda aranan özelliklerle ilgili kalite kontrol ve tart› ifllemlerini yapan,

■ bu ifllemlerle ilgili raporlar› düzenleyen,

■ bu ifllemleri gerçeklefltirmek için gerekiyorsa her türlü labaratuvarlar› kuran ve iflleten,

■ böylece ithalat ve ihracat ifllemlerinde koordinasyon sa¤layan tarafs›z kurulufllard›r.

24 Aral›k 1997 tarihli Resmi Gazetede yay›nlanan Tebli¤’de Gözetim flirketleri’nin uymak zo-

runda olduklar› hükümler yeralm›flt›r. Buna göre ilgili flirketler gerekli belgelerle birlikte D›fl Ti-

caret Müflteflarl›¤›, D›fl Ticaretle Standardizasyon Genel Müdürül¤ü’ne baflvurmal›d›r.

Gözetim ticarete konu olan bir mal›n al›c›ya tesliminin, sat›fl sözleflmesinde öngörülen mik-

tar, kalite, ambalajlama, etiketleme, yükleme, tafl›ma teslim zaman› vb koflullara ne ölçüde

uygun olarak gerçeklefltirildi¤inin bir gözetim flirketi arac›l›¤› ile al›c› veya sat›c› taraf›ndan

tespit ettirilmesidir. Bu ifllem ç›k›fl ve/veya var›fl yerinde yap›labilir.

- 228 -

D›fl Ticaret Müsteflarl›¤›’nca yap›lacak inceleme sonucunda uluslararas› gözetim flirketi sta-

tüsü verilmesi uygun görülen flirket veya kurulufllar, Resmi Gazete’de yay›nlanmakla bu sta-

tüyü almaya hak kazan›rlar. Halen bu statüdeki flirket say›s› 54’tür.

Uluslararas› gözetme flirketleri d›fl ticarette riskleri ve sonradan ç›kabilecek masraflar› en aza

indirip güvenli ticaret sa¤larlar. Ayr›ca mal›n kalitesini ve sözleflme koflullar›na uygunlu¤unu

garanti ederek teslim sonras›nda ortaya ç›kabilecek anlaflmazl›klarda geçerli raporlar ile hak-

lar›n tazmin edilmesini sa¤larlar. Gözetim flirketleri taraf›ndan düzenlenecek rapor ve çeki lis-

telerinin konsolosluk ve mahalli ticaret odalar›nca onaylanmas› zorunlu bulunmamakta iken

belgeler aynen kabul edilmektedir.

Uluslararas› gözetim flirketlerini tan›mlay›p fonksiyonlar›n› anlat›n›z.

13. YURT‹Ç‹ BANKALAR-F‹NANS KURUMLARI

D›fl ticaret mevzuat›m›za göre d›fl ticaret ile u¤raflan bir firma mutlaka bir banka veya finans

kurumu ile çal›flmal›d›r. Bu arac› banka ya da finans kurumlar›:

■ Firmalar›n döviz hareketlerini devlet ad›na takip eder ve gerekli belgeleri düzenlerler.

■ ‹hracat ve ithalat ifllemlerinde ulusal ve uluslararas› kabul görmüfl kurallar› uygularlar.

■ Türkiye’nin d›fl ticaret mevzuat› ve kambiyo mevzuat› çerçevesinde bankalar›n sorumlulu-

¤unda olan görevlerin yürütülmesini sa¤larlar.

■ Müflterilerin sorumluluklar› konusunda da onlara yol gösterici teknik bilgiler vererek ifllem-

lerinin aksamadan yürütülmesine yard›mc› olurlar.

Yurtiçi bankalar ve finans Kurumlar›n›n görevleri nelerdir?

14. MUHAB‹R BANKALAR

‹ki ayr› ülkede olup ifl iliflkisine giren firmalar›n iflbirli¤inin do¤al bir uzant›s› olarak bu firma-

lar›n çal›flt›klar› bankalar›n da iflbirli¤ine girmeleri sonucu iki banka aras›nda muhabirlik iliflki-

si do¤ar.

Muhabir bankalar ifllemlerin yürütülmesi süresinde birbirleri karfl›s›nda müflterilerinin itibar›n›

üstlenirler. Firmalar›n karfl›l›kl› itibar› yerine bankalar›n itibar›n›n-kredi de¤erlili¤inin geçmesi

sonsuz de¤ildir. Yani, her bir banka için di¤er bankalar›n kay›tlar›nda rakamsal bir itibari s›n›-

- 229 -

r›n›n bulunmas› gerekti¤i ortadad›r. Bu nedenle, muhabirlik iliflkisi kuran bankalar kendi ka-

y›tlar›nda birbirleri için itibar s›n›r›n› çizerler ve karfl› bankadan ald›klar› risk do¤uran ifllemle-

rin o s›n›r içinde kalmas›na dikkat ederler. Sözkonusu s›n›ra kredi limiti denir.

Muhabir bankalar›n görevleri nelerdir?

15. TÜRK‹YE’N‹N YURT DIfiINDAK‹ EKONOM‹ VE T‹CARET MÜfiAV‹RL‹KLER‹

Ekonomi ve ticaret müflavirlikleri, D›fl Ticaret Müsteflarl›¤›’na ba¤l› olarak yabanc› ülkelerde

kurulmufl kurulufllard›r. D›fl ticaret iliflkilerimizin fazla oldu¤u veya geliflme potansiyeli arz et-

ti¤i ülkelerde tesis edilen Müflavirlikler’in bafll›ca görevleri, bulunduklar› piyasalar hakk›nda

bilgi toplamak ve bu bilgileri ihracatç›lara aktarmak ile ihraç ürünlerimizin pazarlanmas›nda

ve yabanc› firmalarla ihracatç›lar›m›z aras›nda ç›kabilecek olan sorunlar›n çözümünde etkin

olarak çal›flmakt›r.

Türkiye’nin Yurt D›fl›ndaki Ekonomi ve Ticaret Müflavirliklerinin görevleri

nelerdir?

16. GÜMRÜK MÜfiAV‹R‹

Gümrük komisyoncular›, firmalar›n Gümrük ‹dareleri’ndeki ifllemlerini yürüttükleri gibi, ihracat

ve ithalatta gümrük için gerekli ço¤u belgelerin düzenlenmesinde de yard›mc› olurlar.

Gümrük Müflaviri kimdir?

17. T‹CARET VE SANAY‹ ODALARI VE TÜRK‹YE T‹CARET, SANAY‹, DE-N‹Z T‹CARET ODALARI VE T‹CARET BORSALARI B‹RL‹⁄‹ (TOBB)

Ticaret ve Sanayi Odalar›, meslek ahlâk›n› korumak, sanayi ve ticaretin toplumun genel ç›-

karlar›na uygun bir flekilde geliflmesine çal›flmak ve bu amaçla verilecek iflleri yapmak üze-

re kurulun tüzel kiflili¤e sahip meslek kurulufllar›d›r.

- 230 -

Ticaret ve Sanayi kesimini ilgilendiren her türlü haberi ve bilgiyi derleyerek ilgililere ulaflt›r›r-

ken, bu faaliyetlerini yurt içinden yurt d›fl›na ve yurt d›fl›ndan yurt içine yönelik olarak yürüt-

tüklerinde, ihracat ve ithalata yard›mc› kurulufllar olma özelli¤ini kazan›rlar.

Odalar sanayici ve tüccar›n çeflitli ve gerekli belgelerini tanzim ve tasdik ederler. Bunlar›n

özellikle ihracat ve ithalatla ilgili olanlar› flunlard›r:

■ Menfle flehadetnamesi,

■ Ticari fatura,

■ Bilirkifli ve eksper raporlar›,

■ ‹mza sirküleri ve ticaret sicil durumunu gösteren belgeler,

■ Kalite ve yeterlik belgeleri,

■ Kapasite raporu ve benzeri belgeler.

TOBB’un amaçlar›; TOBB mevzuata ve ülkenin genel ç›karlar›na uygun bir biçimde hür te-

flebbüsün yurt içinde ve yurt d›fl›nda haklar›n› korumak, onlar ad›na ilgili mercilere görüfl ilet-

mek amac›yla çok çeflitli görevler üstlenmifltir. Bunlardan bafll›calar›;

■ Oda ve Borsalar›n geliflmeleri için gerekli bütün tedbirleri almak,

■ Türkiye’nin iktisadi durumu hakk›nda raporlar haz›rlamak, bu konudaki görüfl ve teklifleri-

ni hükümet yetkililerine ve kamuoyuna duyurmak,

■ Ekonomik konularda T.B.M.M. Komisyonlar›na, Bakanl›klara bilgi ve görüfl bildirmek,

■ Yabanc› ülkelerin oda ve borsalar›yla, bunlar›n üst kurulufllar›yla ve milletleraras› mesleki

kurulufllarla temas kurmak, bunlarla müflterek kurulufllar oluflturmak, üye olmak, mesleki

toplant›lar›na kat›lmak, raporlar›n› izlemek,

■ Odalarla odalar, odalarla borsalar, borsalarla borsalar aras›nda ç›kacak mesleki anlafl-

mazl›klar› kesin olarak çözmek,

■ Milli ve milletleraras› sergiler, fuarlar açmak, aç›lanlara kat›lmak,

■ Milletleraras› Ticaret Odas›na üye olmak, Türkiye Milli Komitesini kurmak ve çal›flmalar›

yürütmek,

■ E.A.N. çizgi kod sistemini uygulamak ve denetlemek,

■ Türkiye Ticaret Sicil Gazetesi’ni yay›nlamak,

■ TIR sistemi ile ilgili kefalet yükümlülü¤ünü üstlenerek, sisteme dahil nakliyat firmalar›n›n

faaliyetlerini düzenlemek, geçifl belgelerini da¤›tmak,

■ Mevzuat ile Sanayi ve Ticaret Bakanl›¤› taraf›ndan verilen di¤er görevleri yapmakt›r.

- 231 -

Kanunda belirtilen, Bakanlar Kurulu Karar›, Sanayi ve Ticaret Bakanl›¤› izni ile, TOBB’a veri-

len ve bafll›klar haline baz›lar› say›lan bu görevlerin yan›nda TOBB, oda ve borsalar›n da des-

tekledi¤i ifltiraklerinde gösterdi¤i faaliyetler ve bu ifltiraklere verdi¤i destekle, Türkiye’de ve-

rimlili¤in artt›r›lmas›, standart fikirlerin yerleflmesi ve yayg›nlaflmas›, iktisadi ve sosyal varl›k-

lar›n korunup gelifltirilerek tan›t›lmas› gibi görevleri üstlenmifltir.

TOBB’un bafll›ca amac›, odalar ve borsalar aras›ndaki birlik ve dayan›flma ile ticaret ve sa-

nayinin genel menfaatlerine uygun olarak geliflmesini sa¤lamak, mesleki faaliyetleri kolaylafl-

t›rmak, halkla olan iliflkilerde dürüstlü¤ü ve güveni hakim k›lmak meslek disiplinini ve ahlak›

korumak olarak özetlenebilir.

TOBB’un amaçlar› nelerdir?

D›fl ticaret ifllemleri gerçeklefltirilirken d›fl ticaret ile ilgili baz› kurum ve kurulufllardan yararla-

n›l›r. Bu kurum ve kurulufllar›n bafll›calar› aras›nda; D›fl Ticaret Müsteflarl›¤›, Hazine Müste-

flarl›¤›, Gümrük Müsteflarl›¤› ve Gümrük ‹dareleri, ‹hracatç› Birlikleri, Türkiye Cumhuriyeti

Merkez Bankas›, Yurtiçi Bankalar-Finans Kurumlar›, Muhabir Bankalar, Türk Eximbank, ‹GE-

ME, Türkiye’nin Yurt D›fl›ndaki Ekonomi ve Ticaret Müflavirlikleri, Uluslararas› Gözetim fiir-

ketleri, Gümrük Müflavirleri, TOBB, Faktöring ‹fllemi Yapan fiirketler, Nakliye fiirketleri, Tica-

ret ve Sanayi Odalar› say›labilir.

1. Gümrük ‹dareleri yetkilerine göre kaça ayr›l›r?

A) 2

B) 3

C) 4

D) 5

E) 6

- 232 -

Özet

De¤erlendirme Sorular ›

2. ‹fl hayat›n›n ve sanayicilerin, resmi makamlara karfl› kollektif mesleki temsil organlar› olan

ve tüzel kiflili¤e sahip meslek kurulufllar›na ne ad verilir?

A) Faktöring ifllemi yapan flirketler

B) Uluslararas› gözetim flirketleri

C) Türk Standartlar› Enstitüsü

D) Ticaret ve sanayi odalar›

E) ‹hracatç› birlikleri

3. Afla¤›dakilerden hangisi D›fl Ticaret Müsteflarl›¤›n›n ana hizmet birimlerinden de¤ildir?

A) ‹thalat Genel Müdürlü¤ü

B) ‹hracat Genel Müdürlü¤ü

C) Anlaflmalar Genel Müdürlü¤ü

D) Prensipler Genel Müdürlü¤ü

E) Serbest Bölgeler Genel Müdürlü¤ü

4. Afla¤›dakilerden hangisi, ‹GEME’nin amaçlar›ndan de¤ildir?

A) Dünya piyasalar›n› yak›ndan takip ederek geliflmeleri ilgililere aktarmak

B) ‹hracatç›lar› yurt d›fl›na tan›t›c› yay›nlar yapmak

C) Yabanc› ve Türk ifl adamlar› aras›nda koordinasyon sa¤layarak ifl olanaklar›n› gelifl-

tirmek,

D) Döviz, efektif, seyahat çeki al›fl ifllemlerini takip etmek

E) Yabanc› ithalatç›lara Türk ihraç mallar›, ihraç kapasitesi, ihracatç› adresleri ve Türk d›fl

ticaret mevzuat› hakk›nda bilgi vermek

5. Gözetim flirketlerinin uymak zorunda olduklar› hükümler hangi tarihli Resmi Gazete’de ya-

y›nlanm›flt›r?

A) 24 Ocak 1980

B) 23 Aral›k 1985

C) 2 Eylül 1990

D) 24 Aral›k 1997

E) 31 Aral›k 2000

- 233 -

Tarh etmek : Vergi kanunlar›nda yaz›l› matrah ve oranlar üzerinden vergi mükellefinin ve-

rece¤i vergi miktar›n›n hesaplanarak meydana ç›kar›lmas› ifllemidir.

Transit : Bir ülkeden bir baflka ülkeye mal gönderirken mallar›n yol üzerindeki üçüncü

ülkelerden geçmesidir.

Eskiflehir Sanayi Odas›. KOB‹’lere Yönelik Teflvik ve Krediler, ESO Yay›n No: 28, ETAM

Matbaas›, Eskiflehir, 1999.

Gülsoy, Ebru. D›fl Ticaretle Güvenli Bir Kontrol Arac›, Uluslararas› Gözetim fiirketleri, ‹GE-

ME Yay›nlar›, Ankara, 1999.

‹geme. D›fl Ticaret E¤itim Program›, 27-29 Mart 2001, ESO Konferans Salonu, Eskiflehir,

2001.

Levent Belgin Bay›r. “Faktöring”, Capital Ayl›k Ekonomi Dergisi, ‹stanbul, Haziran, 2002.

fienol, Necmi. Kambiyo Mevzuat›, Anadolu Üniversitesi Aç›k Ö¤retim Fakültesi Yayan›, Es-

kiflehir, 2000.

- 234 -

Sözlük ve Kavramlar Dizini

Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar

Bu üniteyi çal›flt›ktan sonra,

■ Uluslararas› Mali ve Ekonomik kurulufllardan olan IMF ve Dünya Bankas› hakk›nda daha

detayl› bir bilgi ö¤renmifl olacaks›n›z.

■ Uluslararas› Para Fonu (IMF)

■ Dünya Bankas›

■ Özet

■ De¤erlendirme Sorular›

■ Sözlük ve Kavramlar Dizini

■ Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar

Bu üniteyi daha iyi ö¤renebilmek için;

■ Di¤er ünitelerdeki uluslararas› mali ve ekonomik kurulufllara bakarak, karfl›laflt›rma yap›-

n›z.

■ IMF ve Dünya Bankas› hakk›nda bas›nda ç›kan haberleri okuyunuz ve takip ediniz.

ÜN‹TE14Uluslararas› Mali ve Ekonomik

Kurulufllar: IMF ve Dünya Bankas›

Amaçlar

‹ç indeki ler

Öneri ler

1. ULUSLARARASI PARA FONU (IMF)

1.1. Genel Bilgi

1944 y›l›nda düzenlenen Bretton Woods Konferanslar› sonucunda imzalanan uluslararas› an-

laflmayla do¤mufltur (27 Aral›k 1945). Fon 1947’de ifllerlik kazanm›flt›r. Fon ana sözleflmesi

1969 ve 1978 y›llar›nda iki kere de¤iflikli¤e u¤ram›flt›r. 1978 y›l›ndaki de¤ifliklikten sonra

Fon’a üye ülkeler döviz kuru de¤iflikliklerini Fon’un denetiminde olmak flart› ile istedikleri gibi

gerçeklefltirebilir duruma gelmifllerdir.

IMF’nin merkezi Washington’dad›r. IMF’nin en yüksek karar organ› Guvernörler Kurulu’dur.

Bu kurul üye ülkelerin Maliye Bakanlar› ve Merkez Bankas› Baflkanlar›’ndan oluflur. Toplant›-

lar›n› y›lda en az bir defa Dünya Bankas› ile birlikte yapar. Fonda en büyük kota pay›na sa-

hip 5 ülke kendi direktörlerini atar. 15 üye ise seçimle gelir. Böylece sürekli karar organ› olan

Yürütme Kurulu oluflur. Di¤er yönetim organ› ise Genel Direktörlük’tür.

IMF bünyesindeki organlardan birisi Geçici Komite’dir. Görevi uluslararas› para sistemini ilgi-

lendiren konularda dan›flmanl›k yapmakt›r. Bir di¤er organ ise Geliflme Komitesi’dir. Bafll›ca

görevi en az geliflmifl ülkelere kaynak transferi çal›flmalar› yapmakt›r.

IMF’n›n 1997 y›l› itibariyla üye say›s› 181’dir. Türkiye 1947’den beri IMF’nin üyesidir. IMF’nin

sermayesi 145 milyar SDR (Özel Çekme Hakk›)d›r. Özel Çekme Haklar› IMF’nin ayn› ad› ta-

fl›yan ayr› bir departman› taraf›ndan ç›kar›l›r. ‹lk defa 1970 y›l›nda IMF taraf›ndan yarat›lm›fl

bir uluslararas› rezerv arac›d›r. SDR’ler uluslararas› likidite talebindeki art›fl› karfl›lamak ama-

c› ile ç›kar›lm›flt›r. IMF taraf›ndan 1998’e kadar 21,4 milyar SDR ç›kar›lm›flt›r. IMF Yönetim

Kurulu 1998’de ayn› tutarda (21,4 milyar SDR) ç›karma karar› alm›flt›r.

SDR ayn› zamanda bir ülke hükümetine di¤erinin merkez bankas›ndan onun ulusal paras›n›

çekme olana¤› veren bir hakt›r. Örne¤in Türkiye elindeki SDR’leri ABD Merkez Bankas›’na

devretti¤i anda karfl›l›¤› olan dolar tutar› Türkiye’ye transfer edilir. Bu ifllem dolay›s›yla Türki-

ye IMF arac›l›¤› ile ABD’ye faiz ödemesinde bulunur.

IMF Yönetim Kurulu gelecek befl y›ll›k dönemlerde uluslararas› ekonominin likidite talebi ko-

nusunu tahmin etmeye çal›fl›r. Buna ba¤l› olarak hangi tarihlerde ne miktarda SDR ç›kar›la-

bilece¤ine karar verir.

Ayn› zamanda hem uluslararas› likidite arac› (rezerv paras›) hem de hesap birimi olan

SDR’nin 1996 y›l› itibar›yla de¤erini oluflturan paralar; % 39 oran›nda ABD Dolar›, % 21 ora-

n›nda Alman Mark›, % 18 oran›nda Japon Yeni, % 11 oran›nda ‹ngiliz Sterlini, % 11 oran›nda

Frans›z Frang› idi.

Bu a¤›rl›klar her befl y›lda bir yeniden gözden geçirilir. Alman Mark› ve Frans›z Frang›n›n kal-

k›p yerini Euroya b›rakmas› ile bu da¤›l›mda günümüzde de¤ifliklik olmufltur. SDR hesap bi-

rimi olarak çok önemli ifllev görür. Henüz fiziki bir varl›¤a sahip de¤ildir.

- 236 -

SDR uluslararas› borç, alacak, bütçe gibi varl›klar›n mali de¤erlendirmesinde bir ölçü birimi

olarak da kullan›l›r. Ayr›ca baz› sabit kur uygulay›c›s› ülkeler (Libya, Ürdün gibi) paralar›n›n

de¤erini SDR’ye ba¤lam›flt›r.

IMF’nin kuruluflu ve yap›s› ile ilgili bilgi veriniz.

1.2. IMF’nin Fonksiyonlar›

■ Uluslararas› para sistemi ile ilgili do¤an geliflme ve sorunlar konusunda üyeler aras›nda

dayan›flma sa¤lar.

■ Çok yanl› bir uluslararas› ödeme sistemi gelifltirir. Üye ülkelerin k›sa dönemli kredi gerek-

sinimlerini sa¤lar.

■ Üye ülkelerin d›fl ödemeler bilançosunda ortaya ç›kan dengesizliklerin giderilmesine yar-

d›mc› olur.

■ Uluslararas› likiditeyi artt›rmaya yard›mc› olur.

■ Üye ülkelerin ve genel olarak dünya ekonomisinin durumu hakk›ndaki de¤erlendirmeleri ile

uluslararas› finansal kurumlar›n çeflitli ülkelere kredi aç›p açmama kararlar›n› etkiler

■ Döviz kurlar›n›n istikrarl› bir hale gelmesine çal›fl›r.

■ Uluslararas› parasal iflbirli¤inin ve dünya ticaretinin dengeli geliflimini teflvik etmeye çal›fl›r.

■ Döviz k›s›tlamalar›n›n ortadan kald›r›lmas› için çal›flmalar yapar.

■ Dünya Bankas› ile iflbirli¤i yapmak suretiyle üye ülkelerdeki makroekonomik ve yap›sal

uyum politikalar›na finansal destek sa¤lar.

■ Üye ülkelerin uluslararas› özel ve resmi kurulufllara ödeyemedikleri borçlar›n›n ortaya ç›k-

mas› halinde bu sorunun çözümü için arac›l›k faaliyetlerinde bulunur, yeni ödeme planlar›

ve borç erteleme anlaflmalar› haz›rlar.

IMF’nin temel fonksiyonlar› nelerdir? Say›n›z.

1.3. IMF’nin Kredileri

IMF’ye üye her ülkenin giriflte belirlenen bir kotas› vard›r. Örne¤in ABD’nin kotas› 1998’de 37

milyar SDR (toplam içindeki pay› % 17,5), Japonya’n›n ve Almanya’n›n 13’er milyar SDR (pay

- 237 -

% 6,2’fler dolay›nda), Türkiye’nin ise 964 milyon SDR (% 0,5) idi. Toplam kota tutar› 1998’de

212 milyar SDR idi.

Her üye ülke kotas›n›n % 75’i kadar kendi ulusal paras› ile % 25’i kadar uluslararas› rezerv

paralar ile (SDR ve onu oluflturan paralar) ödeme yapabilmektedir.

Fon kaynaklar›ndan çekme yap›l›rken önce Fon’un iznini gerektirmeyen % 25’lik (rezerv dili-

mi) kullan›labilir. Ülkeler kendi kaynaklar›n› kulland›klar› için bu imkan IMF’den kredi kullan›-

m› olarak de¤erlendirilmez.

IMF ile istikrar programlar› çerçevesinde belirlenmifl bir takvime göre kaynak aktarmak ama-

c› ile yap›lan sözleflmeye stand-by düzenlemesi denir.

IMF ile stand-by düzenlemesine gidilirken, önce kredi isteyen ülke IMF’ye bir niyet mektubu

verir bu mektupta izleyece¤i iktisat politikas›n› ve kullanaca¤› araçlar› aç›klar. Bu mektupta

belirtilen politikalar IMF yönetimince de uygun bulunan belli bir takvime göre talep edilen kre-

dinin ülkeye verilmesi konusunda stand-by düzenlemesine gidilir ve kredi kulland›r›l›r. Stand-

by bir düzenleme olup anlaflma de¤ildir. Onun için borç alan ülke aç›s›ndan hükümlerin ger-

çekleflmemesi halinde bir yükümlülük yaratmaz. Her y›l yenilenmek flart› ile süresi 3 y›la ka-

dar uzat›labilir. 1997’ye kadar IMF 762 kadar stand-by düzenlemesini uygulamaya koymufl-

tur ve bu çerçevede 25 y›lda 104 milyar SDR’l›k kaynak tahsis etmifltir (1953-1977).

IMF’nin çeflitli kredi imkanlar› aras›nda önce kotas›n›n ilk dilimi d›fl›ndaki üç bölüm için Üst

Kredi Dilimi Politikas› çerçevesinde sa¤lanan kaynaktan bahsedilebilir. Bunun yan›s›ra,

IMF’nin; petrol kolayl›¤›, geniflletilmifl fon kolayl›¤›, ek finansman kolayl›¤›, geniflletilmifl kul-

lan›m politikas› çerçevesinde kaynak sa¤lamas› mümkündür.

IMF geliflmekte olan ülkeler için telafi edici ola¤anüstü finansman kolayl›¤› ve tampon stok fi-

nansman kolayl›¤› bafll›klar› alt›nda kaynak kulland›rmaktad›r. Ayr›ca IMF’nin 1981’den bu

yana faaliyete geçen Özel Tahsisler Hesab›’ndan söz edilebilir. Bu çerçevede Ek Finansman

Kolayl›¤›, Subvansiyon Hesab›, Yap›sal Uyum Kolayl›¤›, Fon Sistemi Yap›land›rma Kolayl›¤›

fas›llar›ndan kredi sa¤lanabilmektedir.

IMF’nin bafll›ca kredi türleri nelerdir?

1.4. Türkiye-IMF ‹liflkileri

Türkiye IMF ile iliflkilerini Hazine Müsteflarl›¤› arac›l›¤› ile yürütmektedir. Hazine Müsteflarl›¤›

da bir devlet bakan›na ba¤l›d›r. Bu bakan IMF’deki Güvernörler Kurulu’nda guvernör s›fat›y-

la, Merkez Bankas› baflkan› ise guvernör vekili olarak yer almaktad›r.

- 238 -

Türkiye IMF ile 16 adet stand by düzenlemesi yapm›flt›r. Son 40 y›ld›r IMF ile yo¤un bir iliflki

içindedir. Bu iliflki büyük ölçüde IMF’den borç alma fleklinde gerçekleflmifltir. Son dönemde

bu borçlanmalar daha da hayati bir önem arz etmektedir. Türk ekonomisinin içine düfltü¤ü

darbo¤az› aflmaya yöneliktir. Türkiye’nin 40 y›ld›r IMF’ye sürekli baflvurmak zorunda kalma-

s› flüphesiz hala sa¤l›kl› bir ekonomik yap›ya kavuflamad›¤›n›n göstergesidir.

Türkiye-IMF iliflkilerinin geliflimi hakk›nda bilgi veriniz.

2. DÜNYA BANKASI

Di¤er bir ad› Uluslararas› ‹mar ve Kalk›nma Bankas› olan Dünya Bankas›, 1944’te yap›lan

Bretton Woods Konferans›nda IMF ile birlikte kurulmas› kararlaflt›r›lan bir finansman kurumu-

dur. Dünya Bankas› fiilen 1946’da faaliyete geçmifltir. Dünya Bankas›’n›n çal›flmalar› 1950’ye

kadar Bat› Avrupa ülkelerine yönelikken bu y›ldan sonra genellikle geliflmekte olan ülkelere

kaym›flt›r. Banka, bu ülkelerin kalk›nma projelerine kendi öz kaynaklar›ndan veya borçlana-

rak sa¤lad›¤› fonlardan kredi vermektedir. Dünya Bankas›n›n geliflmifl ülkelerden borçlanma-

s› daha çok tahvil ihrac› fleklinde olmaktad›r.

Dünya Bankas›’n›n sermayesi 182 milyar dolard›r (1997). Üç önemli organ›; Yönetim Kurulu,

Guvernörler Kurulu ve Baflkanl›kt›r.

Dünya Bankas› üç tür kredi verir: Proje kredileri, program kredileri ve ulusal para kredileri. Bu-

nunla birlikte bankan›n temel kredi politikas› proje kredileri sunmakt›r. Dünya Bankas› kredi-

leri öncelikle hükümetlere yöneliktir. Banka özel sektöre yönelik kredi vermek için Uluslarara-

s› Finans Kurumu’nu, en fakir ülkelere (kiflibafl›na geliri 925 dolardan az) yönelik daha uygun

koflullu kredi vermek için ise Uluslararas› Kalk›nma Birli¤i’ni kurmufltur. Banka uygulamada il-

gili hükümetin, Merkez Bankas›’n›n yetkili bir kamu kuruluflunun garanti vermesi koflulu ile

özel flirketlere de kredi sa¤lamaktad›r.

Dünya Bankas› proje kredisi açma karar› vermeden önce yat›r›m projelerini ekonomik, tek-

nik, mali, ticari ve idari yönlerden uzman kadrolara inceletir. Özellikle tar›m ve tüketim malla-

r› sanayilerinde oldu¤u gibi projelerin k›sa sürede kendi kendini finanse edebilmesi önemli bir

göstergedir. Banka, kredi açma karar› verirken projenin yan›s›ra ilgili ülkenin ekonomi politi-

kas›n› da ayr›nt›l› biçimde gözden geçirir.

Önceleri yaln›z proje kredisi veren Dünya Bankas› 1980’li y›llardan itibaren ülkelerin ödeme-

ler dengesine dolays›z bir flekilde katk› sa¤lama özelli¤i olan program kredileri de sunmaya

bafllam›flt›r. Yap›sal uyum kredileri program kredilerine bir örnek teflkil etmektedir.

Dünya Bankas› kredilerinde fon maliyetine dayal› dalgal› faiz oranlar› geçerlidir. Vadesi ge-

nellikle 15-20 y›la kadar dayanan ve ilk 4-6 y›l› ödemesiz krediler veren Dünya Bankas›’nda

1997 y›l›nda ortalama kredi faiz oran› % 7 civar›ndayd›.

- 239 -

Türkiye Dünya Bankas›’ndan en fazla kredi kullanan ülkelerden biridir. Banka sermayesi için-

de 890 milyon Dolar pay› olan Türkiye’nin 1997 y›l›na kadar kullanm›fl oldu¤u kredi toplam›

13 milyar dolara yak›nd›r.

Dünya Bankas›’n›n kurulufl amaçlar› ve kredileri hakk›nda bilgi veriniz.

Geliflmekte ve az geliflmifl olan ülkelerin umudu olan Uluslararas› Para Fonu ve Dünya Ban-

kas›, ülkemizde de gündemin en üst s›ras›nda yer almaktad›r. IMF 27 Aral›k 1945 y›l›nda do¤-

mufl ve 1947’de ifllerlik kazanm›flt›r. Türkiye kuruluflundan bu yana IMF üyesidir.

Di¤er ad› Uluslararas› ‹mar ve Kalk›nma Bankas› olan Dünya Bankas› ise 1944 y›l›nda kuru-

larak, 1946 y›l›nda faaliyete geçmifltir. Banka üç tür kredi vermektedir. Türkiye Dünya Banka-

s›ndan en fazla kredi kullanan ülkelerden biridir.

1. Uluslararas› Para Fonu (IMF) hangi tarihte kurulmufltur?

A) 31 Aral›k 1938

B) 1 Ocak 1940

C) 18 Temmuz 1947

D) 27 Aral›k 1945

E) 27 fiubat 1946

2. Afla¤›dakilerden hangisi IMF’nin bafll›ca fonksiyonlar›ndand›r?

A) Uluslararas› likiditeyi artt›rmaya yard›mc› olur

B) Döviz kurlar›n›n istikrarl› bir hale gelmesine çal›fl›r

C) Uluslararas› parasal iflbirli¤inin ve dünya ticaretinin dengeli geliflimini teflvik etmeye

çal›fl›r

D) Döviz k›s›tlamalar›n›n ortadan kald›r›lmas› için çal›flmalar yapar

E) Hepsi

- 240 -

Özet

De¤erlendirme Sorular ›

3. Türkiye’nin IMF’ye giriflte belirlenen kotas› kaç SDR’dir?

A) 37 milyar SDR

B) 13 milyar SDR

C) 2 milyar SDR

D) 964 milyon SDR

E) 754 milyon SDR

4. Türkiye IMF ile iliflkilerini hangi devlet kurumu arac›l›¤› ile yürütmektedir?

A) Exim-Bank

B) Hazine Müsteflarl›¤›

C) Maliye Bakanl›¤›

D) Baflbakan Yard›mc›s›

E) Hiçbiri

5. Dünya Bankas› fiilen kaç y›l›nda faaliyete geçmifltir?

A) 1942

B) 1943

C) 1944

D) 1945

E) 1946

SDR (Special Drawing Rights) : Özel çekme haklar›.

Stand by : Destekleme anlaflmas›; uygulanacak bir istikrar progra-

m›n›n gerektirdi¤i döviz ihtiyac›n›n karfl›lanmas› ama-

c›yla üye ülkelerin IMF ile önceden vard›klar› anlaflma.

- 241 -

Sözlük ve Kavramlar Dizini

Driscoll, D.David. What is the International Monetary Fund?, IMF, Washington DC, 1991.

Güran, Nevzat ve AKTÜRK, ‹smail. Uluslararas› ‹ktisadi Kurulufllar, ‹zmir, 1996.

Karluk, S.R›dvan. Uluslararas› Ekonomi, Beta Bas›m A.fi., ‹stanbul, 1998.

Paras›z, ‹lker ve Y›ld›r›m, Kemal. Uluslararas› Finansman, Ezgi Kitabevi Yay›nlar›, Bursa,

1994.

Seyido¤lu, Halil. Ekonomi ve ‹flletmecilik Terimleri, Güzem Yay›nlar›, 15, ‹stanbul, 1999.

- 242 -

Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar

Bu üniteyi çal›flt›ktan sonra,

■ Di¤er uluslararas› mali ve ekonomik kurulufllar›n amaçlar› ve ifllevleri hakk›nda genel bir

bilgi edinmifl olacaks›n›z.

■ Avrupa Yat›r›m Bankas› (European Investment Bank-EIB)

■ Avrupa ‹mar ve Kalk›nma Bankas› (European Bank For Resttlement and Development

EBRD)

■ Karadeniz Ekonomik ‹flbirli¤i, Ticaret ve Kalk›nma Bankas› (Black Sea Economic Coope-

ration, Trade and Development Bank-Bsectd)

■ Afrika Kalk›nma Bankas› (African Development Bank AFDB)

■ ‹slam Kalk›nma Bankas› (IKB Islamic Development Bank-‹DB)

■ Asya Kalk›nma Bankas› (Asian Development Bank, ASDB)

■ Uluslararas› Finans Kurumu (International Finance Corporation-IFC)

■ Arap Ekonomik Kalk›nmas› Kuveyt Fonu (Kuvait Fund For Arab Economic Development)

■ Arap Para Fonu (Arab Monetary Fund-AMF)

■ Birleflmifl Milletler Kalk›nma Program› (United Nations Development Programme-UNDP)

■ Birleflmifl Milletler Kalk›nma Fonu (United Nations Industrial Development Fund-UNDF)

■ Birleflmifl Milletler S›nai Kalk›nma Örgütü (United Nations Industrial Development Organi-

zation- UNIDO)

■ Milletleraras› Ticaret Odas› (MTO) (International Chamber Of Commerce-ICC)

■ Uluslararas› Ticaret Merkezi (International Trade Center-Unctad/WTO (ITC))

■ Özet

■ De¤erlendirme Sorular›

■ Sözlük ve Kavramlar Dizini

■ Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar

Bu üniteyi daha iyi ö¤renebilmek için;

■ ‹lgili uluslararas› mali ve ekonomik kurulufllardan hangi kuruluflu daha çok merak ediyor-

san›z, söz konusu kuruluflun internet sitesinden ziyaret edebilirsiniz.

■ De¤erlendirme sorular›n› kitaba bakmadan cevaplamaya çal›fl›n›z.

ÜN‹TE15Di¤er Uluslararas› Mali ve

Ekonomik Kurulufllar

Amaçlar

‹ç indeki ler

Öneri ler

IMF ve Dünya Bankas› grubu kurulufllar› d›fl›ndaki belli bafll› uluslararas› mali ve ekonomik

kurulufllar afla¤›da ele al›nm›flt›r.

1. AVRUPA YATIRIM BANKASI (EUROPEAN INVESTMENT BANK-EIB)

Merkezi Lüksemburg’da olan Avrupa Yat›r›m Bankas› fikri Avrupa Toplulu¤u’nu kuran ve 1

Ocak 1958’de yürürlü¤e giren Roma Anlaflmas› ile do¤mufltur. EIB’nin Statüsü Anlaflmaya

eklenen Protokoldür. Banka, AB içinde özerk bir kamu kuruluflu olup, kendi organlar›n›n al-

d›klar› kararlardan sorumludur ve kar amac› gütmeden faaliyetlerini yürütmektedir. Banka,

Avrupa’n›n dengeli ekonomik geliflimini ve entegrasyonunu desteklemek amac›yla mali önce-

li¤i olan sermaye yat›r›m projeleri için, tüm dünyada sermaye piyasas› kaynaklar›n› artt›rma-

y› hedefleyen uzun vadeli kredi veren bir kurulufltur. AB politikas›n›n amac›na uygun olarak

kamu ve özel sektör projelerini finanse etmektedir. Esas amac› AB’nin daha fakir bölgelerin-

deki ekonomik kalk›nmay› destekleyici yat›r›mlar› finanse etmektir. Ayn› zamanda EIB, AB po-

litikas› d›fl›ndada Avrupa ulafl›m flebekesini, haberleflme ve enerji transferini gelifltirmek,

uluslararas› rekabeti artt›rmak ve Avrupa endüstrisinin entegrasyonunu, çevreyi gelifltirme ve

koruma, güvenli enerji arz›n›n sa¤lanmas› konular›ndaki projeleri desteklemektir.

Kuruluflunun ilk y›llar›ndan beri EIB, AB’nin iflbirli¤i yapt›¤› projelerin finansman›n› sa¤lamak-

tad›r. Bu tür finansman, AB ile çeflitli ülke veya gruplar›n iflbirli¤i anlaflmalar› ve konvansiyon

görüflmeleri ile sa¤lanmaktad›r. EIB halen AB d›fl›nda Afrika, Karayip ve Pasifik ülkeleriyle

Lom&Eacute TV. Konvansiyonu ile buralarda ayr›ca, Akdeniz Bölgesi’nde, Orta ve Do¤u Av-

rupa’da Latin Amerika’da ve Asya’da faaliyetlerine devam etmektedir.

1990-1994 aras›ndaki befl y›ll›k süre için EIB toplam olarak 85.307 milyon ECU kredi vermifl,

bunun 78.649 milyon ECU’lük k›sm› AB bünyesindeki projelerde ve 6.658 ECU’lük k›sm› da

üye olmayan ülkelerdeki yat›r›mlarda kullan›lm›flt›r.

EIB’nin 62 milyar ECU’ya ulaflan sermayesini üye ülkeler sa¤lamaktad›rlar. Bu sermayenin

%7.5’i yat›r›lm›fl, geriye kalan› da taahhüt edilmifltir.

EIB’ye AB’ye üye olan 15 ülke üyedir: Avusturya, Belçika, Danimarka, Finlandiya, Fransa, Al-

manya, Yunanistan, ‹rlanda, ‹talya, Lüksemburg, Hollanda, Portekiz, ‹spanya, ‹sveç, ‹ngiltere.

Guvernörler Kurulu 15 üye ülke hükümet temsilcilerinden (genellikle Maliye Bakanlar›) olufl-

maktad›r. Bu Kurul kredi politikas› için genel direktifleri vermekte, bilanço ve y›ll›k raporlar›

onaylamakta, sermaye art›r›m›na karar vermekte ve Yönetim Kurulu üyelerini atamaktad›r.

Yönetim Kurulu 25 Müdür ve 13 Yard›mc›s›’ndan oluflmaktad›r.

Avrupa Yat›r›m Bankas›, Avrupa Topluluklar› Komisyonu taraf›ndan yönetilmez. Ayr› tüzel ki-

flili¤i olan bir finansman kurulufludur.

- 244 -

Türkiye AB ile imzalad›¤› Mali Protokoller çerçevesinde AYB’den kaynak kullanabilir. Özel

sektörün Avrupa Yat›r›m Bankas›’ndan kredi taleplerinde Türkiye S›nai Kalk›nma Bankas› ve-

ya S›nai Yat›r›m ve Kredi Bankas› gibi finansman kurulufllar›n›n arac›l›¤› önemlidir. Düflük fa-

izli ve uzun vadeli AYB kredilerinden Türkiye 1980 öncesinde 827 milyon ECU’luk kaynak

sa¤lam›flt›.

Avrupa Yat›r›m Bankas›n›n amaçlar› nelerdir?

2. AVRUPA ‹MAR VE KALKINMA BANKASI (EUROPEAN BANK FOR RESETTLEMENT AND DEVELOPMENT EBRD)

Orta ve Do¤u Avrupa ülkelerinin kalk›nma çabalar›na yönelik yat›r›mlar›n›n finansman›n›n

karfl›lanmas›, bankan›n temel kurulufl amac›d›r.

1991 y›l›nda faaliyete geçen EBRD’ye ayn› y›l Türkiye de üye olmufltur.

Avrupa ‹mar ve Kalk›nma Bankas›’n›n amac› nedir?

3. KARADEN‹Z EKONOM‹K ‹fiB‹RL‹⁄‹, T‹CARET VE KALKINMA BANKA-SI (BLACK SEA ECONOM‹C COOPERATION, TRADE AND DEVELOP-MENT BANK-BSECTD)

1994’te Tiflis’te imzalanan anlaflma metni Karadeniz Ekonomik ‹flbirli¤i Ticaret ve Kalk›nma

Bankas›’n›n kuruluflunu sa¤lam›flt›r. Örgüt yap›s› Dünya Bankas› Modeline göre oluflturul-

mufltur. Merkezi Selanik’tir. Bankan›n 6 Karadeniz Ekonomik ‹flbirli¤i üyesi ülkelerce onay› ta-

mamlanm›flt›r. Türkiye Bankaya 1996 da kat›lm›flt›r.

Karadeniz Ekonomik ‹flbirli¤i, Ticaret ve Kalk›nma Bankas›n›n merkezi

nerededir?

- 245 -

4. AFR‹KA KALKINMA BANKASI (AFRICAN DEVELOPMENT BANKAFDB)

Merkezi Fildifli Sahili’ndeki Abidjan kenti olan Afrika Kalk›nma Bankas› 10 Eylül 1964 tarihin-

de kurulmufltur. Bafllang›çta, yaln›zca ba¤›ms›z Afrika devletleri Banka üyesi olabilmifllerdir.

May›s 1982’de yap›lan de¤ifliklik ile Banka’ya Afrika d›fl›ndan da ülke kabulü mümkün hale

gelmifltir.

Afrika ülkelerinin yan›s›na bölge d›fl› 24 üye ülkesi olan AFDB’ye üye bölge d›fl› ülkeler flun-

lard›r: Arjantin, Avusturya, Belçika, Kanada, Çin, Danimarka, Finlandiya, Fransa, Almanya,

Hindistan, ‹talya, Japonya, Kore, Kuveyt, Hollanda, Norveç, Portekiz, Norveç, Suudi Arabis-

tan, ‹spanya, ‹sveç, ‹sviçre, ‹ngiltere, ABD.

Banka’n›n en üst düzey organ› olan Güvernörler Kurulu’nda üye ülkelerin herbiri temsil edil-

mektedirler.

AFDB’ye üye, bölge d›fl› ülkeler hangileridir?

5. ‹SLAM KALKINMA BANKASI (IKB) (ISLAMIC DEVELOPMENT BANK-IDB)

1975 y›l›nda ‹slam Ülkelerinin kalk›nma çabalar›na yard›mc› olmak, kaynak sa¤lamak, üye-

leraras› ticari-s›nai iflbirli¤ini gelifltirip güçlendirmek gibi amaçlarla kurulan ‹slam Kalk›nma

Bankas›’n›n kurucular› aras›nda Türkiye’de bulunmaktad›r. Merkez Suudi Arabistan’›n Cidde

kentidir.

Üye ülkeleri finansman talepleri yat›r›m projeleri ‹KB taraf›ndan incelenerek karara ba¤lan›r.

Banka faiz ve taahhüt ücreti almaz. Hisse senedi sat›n al›r. kardan pay al›r ya da hizmet be-

deli tahsil eder.

Günümüzde 44 üyesi olan ‹KB’den en fazla yararlanan ülkeler aras›nda Türkiye de vard›r.

1976-1994 y›llar› aras›nda ‹KB’nin sa¤lad›¤› toplam finansman tutar› olan 13.7 milyar dolar-

dan Türkiye %10.5, Pakistan %12.3 Cezayir %11.2 pay alm›flt›r.

‹KB Türkiye’deki finans s›k›nt›s› çeken özel sektör kurulufllar›n›n hisselerini do¤rudan veya

TSKB (Türkiye Sanayi ve Kalk›nma Bankas›) arac›l›¤› ile sat›n almaktad›r.

‹slam Kalk›nma Bankas›’n›n amac› nedir?

- 246 -

6. ASYA KALKINMA BANKASI (ASIAN DEVELOPMENT BANK, ASDB)

Merkezi Filipinler’de olan Asya Kalk›nma Bankas› Aral›k 1966’da faaliyete geçmifl, 1968’te

ise borç vermeye bafllam›flt›r.

Banka geliflmekte olan üye ülkelere kredi vermekte ve sermaye yat›r›m› yapmakta; kalk›nma

proje ve programlar›na teknik yard›m ve dan›flmanl›k hizmeti vermekte; kamu ve özel sektör

sermayesini kalk›nma yat›r›mlar› için kullanmakta; üye ülkelerden gelen, kalk›nma politika ve

planlama yard›m isteklerine cevap vermektedir.

Kredi sa¤lama, sermaye yat›r›m› ve teknik yard›m d›fl›nda Banka’n›n befl stratejik amac› var-

d›r. Ekonomik büyümeyi art›rma, fakirli¤i azaltma, kad›nlar›n konumunu yükseltme, insan

kayna¤›n› gelifltirme (nüfus planlamas› dahil) ve do¤al kaynak ve çevrenin kullan›lmas›nda

yard›m sa¤lamakt›r.

31 Aral›k 1994 tarihi itibariyle bankan›n toplam kay›tl› sermayesi 50.8 milyar dolar olup, bu-

nun 30.2 milyar $’l›k k›sm› bankan›n 55 üye ülkesine ait katk› pay›d›r. Bankan›n kay›tl› ser-

mayesi SDR cinsinden aç›klanmakta olup, her bir pay 10.000 SDR ve o tarih itibariyle de

SDR 1.45985 $’d›r. Banka sermaye kaynaklar›n› art›rmak için geliflmifl ülkelerin sermaye pi-

yasalar›na borçlanm›flt›r. 1983’e kadar üye ülkelerin Merkez Bankalar› ve para otoritelerine $

baz›nda iki y›ll›k tahvil satm›flt›r. Banka yeni bir borçlanmaya gitmemifltir. 15 Ekim 1982’de

banka, IMF taraf›ndan SDR kullanabilecek kurulufllardan biri olarak tan›mlanarak, SDR’yi ifl-

lemlerinde kullanma hakk› kazanm›flt›r.

Kredileri finanse eden bankan›n kaynaklar› Asya Kalk›nma Fonu’nda kay›tl›d›r. Krediler ban-

kan›n geliflmekte olan daha fakir ülkelerine verilmektedir. Bu krediler 10, 35, 40 y›ll›¤›na ve-

rilmektedir. Bunun 10 y›l› geri ödemesizdir, y›ll›k %1 faiz al›nmaktad›r. Asya Kalk›nma Fo-

nu’nda kay›tl› kaynaklar›n miktar› 1994 sonunda 19.998 milyon $ olmufltur.

Banka ayn› zamanda, Bankan›n teknik yard›m aktivitelerini finanse eden Özel Teknik Yard›m

Fonu’nu da yönetmektedir. 29 üye Fon’a katk›da bulunmaktad›r. Fon’un toplam kaynaklar›

1994’ün sonunda 532.2 milyon $ olup, bunun 330.7 milyon $’› kullan›lm›flt›r.

Bunlara ek olarak banka flimdi Japon Özel Fonu’nu da yönetmektedir. Bu fon 1988’de kurul-

mufl ve Japon Hükümeti fonlar›ndan oluflmaktad›r. Japon Özel Fonu: i) Teknik yard›m proje-

lerini ii) Özel sektör kalk›nma projelirini finanse etmekte kullan›lmaktad›r. 1988-1994 aras›n-

da Japon hükümeti fona 53.1 milyar Yen katk›da bulunmufltur. Japon Hükümeti ayr›ca semi-

ner ve sempozyum türü projeler ve çevre konulu aktiviteler için toplam 7.6 milyar Yen katk›-

da bulunmufltur.

39 bölgesel üye; Afganistan, Avustralya, Bangladefl, Bhutan, Kamboçya, Çin, Cook Adalar›,

Fiji, Hong Kong, Endonezya, Japonya, Kazakistan, Kiribati, Kore, K›rg›zistan, Lao, Malezya,

Maldivler, Marshall Adalar›, Mikronezya, Mongolya, Mynammar, Nauru, Yeni Zelanda, Pakis-

tan, Papua Yeni Gine, Filipinler, Singapur, Soloman Adalar›, Sri Lanka, Tayvan, Tayland,

Tonga, Tuvalu, Vanuatu, Vietnam, Bat› Samoa’n›n yan›s›ra 16 bölge d›fl› üyesi vard›r. Avus-

- 247 -

turya, Belçika, Kanada, Danimarka, Finlandiya, Fransa, Almanya, ‹talya, Hollanda, Norveç,

‹spanya, ‹sveç, ‹sviçre, Türkiye, ‹ngiltere, ABD. Türkiye 1991 y›l›nda üye olmufltur. Türki-

ye’deki temas noktas› Hazine Müsteflarl›¤› D›fl Ekonomik ‹liflkiler Genel Müdürlü¤ü’dür. Tür-

kiye bu bankadan Pakistan, Tayland ve Filipinler’de gerçeklefltirdi¤i baz› altyap› projeleri için

7 milyon $ kadar kredi kullanm›flt›r.

Her ülke, guvernörler kurulunda, bir guvernör ve bir yedek guvernör taraf›ndan temsil edil-

mektedir.

Bölge üyelerinin milliyetinden olmas› gereken baflkan, guvernörlerin ço¤unlu¤u taraf›ndan

seçilir ve görev süresi befl y›ld›r.

Asya Kalk›nma Bankas›’n›n merkezi nerede ve hangi y›lda faaliyete geç-

mifltir?

7. ULUSLARARASI F‹NANS KURUMU (INTERNATIONAL FINANCE CORPORATION-IFC)

Merkezi ABD’nin Washington DC eyaletinde bulunan IFC, 1956 y›l›nda faaliyete geçmifltir.

Üye say›s› 175’tir. IFC’nin amaçlar› aras›nda geliflmekte olan üye ülkelere ekonomilerindeki

özel sektörün pay›n›n büyümesini teflvik ederek yard›mda bulunmak, özel teflebbüse hükü-

met görüntüsü olmaks›z›n, özel yat›r›mc›lar yoluyla sermaye ortakl›¤› sa¤lamak, yerel serma-

ye piyasalar›n›n geliflimine yard›mc› olmak say›labilir. Türkiye 1956 y›l›ndan beri IFC’e üyedir

ve Türk özel sektörü IFC kaynaklar›ndan yararlanmaktad›r. 1995 y›l›na kadar IFC’den 112

sektör projesi için 1,4 milyar dolarl›k kaynak sa¤lam›flt›r.

IFC kredileri genellikle 30-35 milyon dolara kadar ki yat›r›m projelerine ve 5-15 y›l aras›nda

de¤iflen vadelerle geri ödenir.

Uluslararas› Finans Kurumunun k›sa ad› nedir?

8. ARAP EKONOM‹K KALKINMASI KUVEYT FONU (KUVAIT FUND FORARAB ECONOMIC DEVELOPMENT)

Merkezi Kuveyt olan Arap ekonomik Kalk›nmas› Kuveyt Fonu, geliflmekte olan ülkelere tek-

nik ve mali konularda dan›flmanl›k yapmak amac›yla 31 Aral›k 1961 tarihinde Kuveyt Hükü-

meti’nin bir ajans› olarak kurulmufltur. Fon’un ifllemleri bafllang›çta Arap ülkeleriyle s›n›rl› ol-

makla beraber, 1974 y›l› Haziran ay›ndan itibaren Fon’un aktiviteleri di¤er geliflmekte olan ül-

- 248 -

kelere do¤ru da kayd›r›lm›flt›r. Bu arada sermayesi 200 milyon Kuveyt Dinar’›ndan 1 milyar

KD’›na yükselmifltir. 1981 y›l›n›n Mart ay›nda, sermayesi iki kat›na ç›karak 2 milyar KD’›na

yükselmifl, baz› flirketlerin ve uluslararas› kurumlar›n sermaye ve kaynak kat›l›mlar›yla

Fon’un gücü daha da artm›flt›r.

Fon’un amac› geliflmekte olan ülkelere kalk›nma yolunda harcad›klar› çabalar›nda yard›mc›

olmakt›r. Fon bu amac›n› Yönetim Kurulu’nun kararlar›na ve Fon kurallar›na uygun her türlü

yöntemle gerçeklefltirmeye çal›flmaktad›r.

Fon’un çal›flmalar›n›n kapsam› geliflmekte olan her ülke için geniflletilebilir. Bu aktiviteler için

herhangi bir sektör s›n›rlamas› yoktur. Ancak Fon’un faaliyetleri belli alanlarda yo¤unlaflmak-

tad›r. Bu alanlar (1) tar›m ve sulama, (2) ulafl›m ve depolama, (3) enerji ve (4) sanayi olarak

say›labilir. Özel projeler ve programlar için de ayr›ca destek sa¤lanmaktad›r. Fon’dan kurum-

sal destek alan›nda da yard›m al›nabilir. Yard›m ve destek amaçl› kaynaklar, merkezi hükü-

metler, kamu kurulufllar›, kalk›nma enstitüleri ve özel flirketler gibi çok genifl bir yelpaze tara-

f›ndan karfl›lanmaktad›r. Borçlanma durumlar›nda e¤er hükümet garantisi sa¤lanmazsa, Fon

bir garinti anlaflmas› imzalamak zorunlulu¤u getirmektedir.

Fon, Baflkan olarak Baflbakan’›n bafl›nda bulundu¤u dörtten az sekizden fazla olmamak üze-

re Baflkan taraf›ndan atanan üyelerden oluflan Yönetim Kurulu taraf›ndan yönetilmektedir.

Fonun faaliyetleri hangi belli alanlarda yo¤unlaflmaktad›r?

9. ARAP PARA FONU (ARAB MONETARY FUND-AMF)

Merkezi Birleflik Arap Emirlikleri’nin Abu Dabi kenti olan Arap Para Fonu’nu (AMF) kuran an-

laflma 1977 y›l›nda yürürlü¤e girmifltir.

AMF bölgesel ve hükümetleraras›, ba¤›ms›z hukuksal yap›s› olan bir kurulufltur. Kuruluflun

amaçlar› ticaret ve ödemeler k›s›tlamalar›n›n ortadan kald›r›lmas›, k›sa ve orta vadeli fonlar

ile ödemeler dengesizliklerinin telafi edilmesi, üye ülkeler aras›nda para politikalar›n›n koor-

dine edilmesi, para ve mal hareketlerinin serbestlefltirilmesi, ve üye ülkeler aras›nda serma-

ye hareketlerinin teflvik edilmesidir. Fon, 1978 y›l›nda borç verme ifllemine bafllam›flt›r. Borç-

lanma faizleri sistem içinde belirlenmektedir, faiz oranlar› ve di¤er maliyet unsurlar› homojen

bir flekilde belirlenmektedir.

AMF’nin 600 milyon Arap Hesap Dinar› (1.800 milyon SDR) kadar kullan›labilir sermayesi

vard›r. Baflkanlar Kurulu kullan›labilir sermayeyi art›rmak konusunda yetkiye sahiptir. Fon kul-

lan›labilir sermayenin iki kat›na kadar kredi verebilmektedir.

20 üye ülke vard›r. Cezair, Bahreyn, M›s›r, Irak, Ürdün, Kuveyt, Lübnan, Libya, Fas, Umman,

Filistin, Katar, Suudi Arabistan, Somali, Sudan, Suriye, Tunus, Birleflik arap Emirlikleri, Ye-

men Cumhuriyeti.

- 249 -

Guvernörler Kurulu en yüksek karar organ›d›r. Herbir ülke bir guvernör taraf›ndan temsil edil-

mektedir. Yönetim Kurulu sekiz direktörden oluflmaktad›r. Üyeler Guvernörler Kurulu taraf›n-

dan üç y›ll›¤›na seçilmektedir.

Arap Para Fonu’na üye hangi ülkeler vard›r?

10. B‹RLEfiM‹fi M‹LLETLER KALKINMA PROGRAMI (UNITED NATIONSDEVELOPMENT PROGRAMME-UNDP)

Merkezi New York’ta olan Birleflmifl Milletler Kalk›nma Program› 1965 y›l›nda, Birleflmifl Mil-

letler Geniflletilmifl Teknik Yard›m Program› ve Birleflmifl Milletler Özel Fonu’nun birleflmesi

ile kurulmufltur.

10 Haziran 1994 tarih ve 94/14 say›l› kararla UNDP Yönetim Kurulu, UNDP’nin temel görevi-

ni; yoksullu¤un azalt›lmas›, çevrenin korunmas›, istihdam yarat›lmas› ve kad›n›n toplumdaki

yerinin güçlendirilmesi gibi alt bölümlerden oluflan ‹nsan Kaynaklar›’n›n Gelifltirilmesinde üye

ülkelere yard›m etmek olarak tan›mlam›flt›r. UNDP, sürdürülebilir insan kaynaklar› geliflimini,

tüm program ve faaliyetlerinde teflvik etmekte ve afla¤›da say›lan alanlarda ulusal kapasite-

nin oluflturulmas›na ve gelifltirilmesine öncelik vermektedir; yoksullu¤un önlenmesi, çevre ve

do¤al kaynaklar› yönetimi, ifl yarat›lmas›, kalk›nma yönetimi, kalk›nmakta olan ülkeler aras›n-

da teknik iflbirli¤i, teknoloji transferi ve adaptasyonu ve kad›nlar›n durumunun gelifltirilmesi.

UNDP, ülke düzeyinde teknik yard›m programlar›n› 5 y›ll›k dönemlerle gerçeklefltirmektedir.

Pek çok aç›dan UNDP, ba¤›fl yard›mlar›n›n koordinasyonunda önemli görevler üstlenmekte-

dir. Öncelikle 47 az geliflmifl ülkeye yuvarlak masa konferanslar›n›n, ülke toplant›lar›n›n ve

sektörel konsültasyonlar›n haz›rlanmas›nda yard›m etmektedir. Yuvarlak masa toplant›lar›

genellikle Cenevre’de yap›lmakta olup, al›c› ülkelerle ba¤›flta bulunacak ülkeleri biraraya ge-

tirerek kalk›nma stratejilerini anlatmalar› ve tart›flmalar› sa¤lanmakta, gerekli finansman›n

serbest b›rak›lmas› ve al›nan kararlar›n takip edilmesini sa¤lamaktad›r. Haziran 1985’te

UNDP’nin yeni Yuvarlak Masa format›n›n kabul edilmesinden, Mart 1994’e kadar UNDP bafl-

kanl›¤›nda 40 yuvarlak masa toplant›s›, 15 ülke görüflme toplant›lar› ve 60’›n üzerinde sektö-

rel konsültasyonlar yap›lm›flt›r. UNDP Dünya Bankas›’n›n konsültasyon toplant›lar›na ifltirak

etmekte ve teknik yard›m ve insan kaynaklar› konular›n›n görüflüldü¤ü toplant›lara da bafl-

kanl›k etmektedir. ‹kinci olarakta UNDP geliflmekte olan ülke hükümetlerinin, yard›m koordi-

nasyonu ve planlamas› konular›ndaki projelerine yard›m ederek bu ülkelerin ald›klar› yard›m›

verimli bir flekilde kullanabilmelerine katk›da bulunmaktad›r.

UNDP taraf›ndan finanse edilen pek çok proje, kalk›nmakta olan ülkelerde üretim, ticaret ve

tar›msal ve mineral ürünlerini ihracat›n›n gelifltirilmesine yard›m etmektedir. Bu tür teknik ifl-

birli¤i projeleri birkaç ana grup alt›nda toplanmaktad›r: genel ticaret politikalar› ve planlamas›,

- 250 -

ticari bilgi a¤lar›, pazarlama ve ihracat teflvikleri, e¤itim ve kurumsal yap›lanma ve hükümet-

lerin çok tarafl› görüflmelerde durumlar›n› güçlendirme (ör: Uruguay Round’u görüflmeleri).

UNCTAD, Uluslararas› Ticaret Merkezi ve Dünya Bankas›, UNDP’yi ürün ihracat projelerinin

pek ço¤unda yetkili k›lm›flt›r. Bu projeler ulusal, bölgesel veya bölgeleraras› ve küresel ola-

bilmektedir.

1990 y›l›ndan beri UNDP, bir uzmanlar kurulu oluflturarak ‹nsan Kaynaklar› Geliflim Raporu

haz›rlamaktad›r. Raporda bulunan di¤er bilgilerin yan›nda yeni bir geliflim ölçüsü bulunmak-

tad›r; Bu indeks; ortalama ömür, e¤itim edinme ve sat›nalma gücü indekslerinden oluflan ‹n-

san Geliflim ‹ndeksi’dir (HDI). Ülkelerin GSMH ve HDI’ye göre s›ralanmas› ekonomik büyü-

menin yaflam flartlar›n›n iyileflmesinde önemli olsa da tek bafl›na insan kaynaklar› geliflimi

için yeterli olmad›¤›n› göstermektedir.

UNDP kendi asli faaliyet programlar›na ilave olarak, baz› özel amaçl› fonlar› yönetmekle de

görevlendirilmifltir.

1996 y›l›nda kurulan ve 1974 y›l›ndan itibaren tamamiyle faaliyete geçen Birleflmifl Milletler

Sermaye Kalk›nma Fonu (UNCDF), sermaye ba¤›fllar›n› öncelikli olarak az geliflmifl ülkelere

yöneltmektedir.

Birleflmifl Milletler Gönüllüler Program› (UNV), BM taraf›ndan özellikle az geliflmifl ülkelere

sa¤lanan, acil orta düzeyde yetenek ihtiyaçlar›n›n önemli bir kayna¤›d›r. UNV gençlerin kal-

k›nma sürecine girmelerini sa¤lamak ve ulusal kalk›nma hizmetlerinin teflviki amac›yla çok

çeflitli faaliyetlerde bulunmaktad›r.

Bunlara ilave olarak, Birleflmifl Milletler Kad›n Geliflim Fonu, UNDP çat›s›na al›narak, 1985

y›l›nda UNDP’ye ba¤l› bir fon haline getirilmifltir.

11. B‹RLEfiM‹fi M‹LLETLER KALKINMA FONU (UNITED NATIONALSDEVELOPMENT FUND-UNDF)

Birleflmifl Milletler Kalk›nma Program› idaresi, Ocak 1994’te bir Yönetim Kuruluna çevrilmifl-

tir. Y›lda dört kez düzenli olarak toplanan Kurul, UNDP’nin politika yap›c› merciidir. Kurul, tüm

ülke program ve projelerinden program›n faaliyetlerini yönetmekten ve fonlar›n da¤›t›m›ndan

sorumludur ve 36 üye ülke temsilcilerinden oluflmaktad›r. Bunun 20’si kalk›nmakta olan ülke-

lerden, 16’s› da ekonomik olarak geliflmifl ülkelerden oluflmaktad›r.

Sekreterlik UNDP’nin bütün faaliyetlerini koordine etmekle sorumlu olan bir yönetici taraf›n-

dan idare edilmektedir.

UNDP yard›m› alan ülkelerin pek ço¤unda UNDP ve ev sahibi ülke aras›nda iletiflim kanal›

olarak hizmet veren ve ev sahibi ülke hükümetine tavsiyelerde bulunan bir Ülke Ofisi bulun-

maktad›r.

- 251 -

Birleflmifl Milletler kalk›nma fonunun amaçlar› nelerdir?

12. B‹RLEfiM‹fi M‹LLETLER SINA‹ KALKINMA ÖRGÜTÜ (UNITEDNATIONS INDUSTRIAL DEVELOPMENT ORGANIZATION-UNIDO)

Merkezi Avusturya’n›n Viyana kenti olan ve 1967’de kurulan bu örgüte üye 168 ülkenin ama-

c›, yeni uluslararas› ekonomik yap›n›n oluflmas›na yard›mc› olmak ve geliflmekte olan ülke-

lerde endüstriye kalk›nmay›, ulusal, bölgesel ve sektörel anlamda teflvik etmektir.

Türkiye 1979’dan beri bu örgüte üyedir ve teknik yard›m projelerinden önemli paylar almak-

tad›r. Türkiye UNIDO projeleri çerçevesinde yaln›z teknik yard›m almamakta, zaman zaman

teknik yard›m vermektedir. fieker, döküm, çimento, demir-çelik sanayilerine yard›m verilme-

sine sahne olan sektörler aras›nda say›labilir.

UNIDO’nun aç›l›m›n› yap›n›z.

13. M‹LLETLERARASI T‹CARET ODASI (MTO) (INTERNATIONALCHAMBER OF COMMERCE-ICC)

Merkezi Fransa’n›n Paris kenti olan MTO, 1919 y›l›nda kurulmufltur. 132 üykenin üye oldu¤u

MTO uluslararas› alanda ifl dünyas›n›n (ticaret, sanayi, ulafl›m dahil) tüm ekonomik faktörle-

rini temsil etmek, geliflmifl ve geliflmekte olan ülkelerdeki üyelerin ç›karlar›n› korumak ve re-

kabete dayal› yat›r›mlara ve dünya ticaretini teflvik etmek, ticari uygulamalar› ve terminoloji-

sini uyumlaflt›rmak, uluslararas› ekonomik problemlerini çözümü için ülkeler aras›ndaki firma-

lar ve iflad›mlar› aras›nda karfl›l›kl› tan›may› ve iliflkiyi gelifltirici rol oynamak ve bu amaçla ül-

keler aras›nda yak›n iliflki ve bar›fl› teflvik etmek amac›ndad›r.

MTO’›n Türkiye Milli Komitesi 1934’ten beri Ankara’da faaliyetini sürdürmektedir.

MTO Türkiye Milli Komitesi Türkiye’de hangi y›ldan itibaren faaliyetlerini

sürdürmektedir?

- 252 -

14. ULUSLARARASI T‹CARET MERKEZ‹ (INTERNATIONAL TRADE CENTER-UNCTAD/WTO (ITC))

1964 y›l›nda ‹sviçre’nin Cenevre kentinde kurulan ITC, geliflmekte olan ülkelerle iflbirli¤i yap-

mak ve onlar›n d›fl ticaretini gelifltirmek amaçlar›na sahiptir Bu amaçlar›na ulaflabilmek için

Merkez, bölgeleraras› niteli¤i olan projeleri teknik iflbirli¤i çerçevesinde uygulamaya almakta-

d›r. Projelerini yönetim merkezi Cenevre’dir. Türkiye’deki temas noktas› Ankara merkezli ih-

racat Gelifltirme Etüd merkezi (‹GEME)’dir. Türkiye 188 ülkenin üye oldu¤u ITC’nin ilk üyele-

rinden biridir.

Uluslararas› Ticaret Merkezinin, merkezi nerededir?

D›fl ticaret ifllemleri gerçeklefltirilirken baz› uluslararas› mali ve ekonomik kurulufllardan finan-

sör veya garanti kapsam›nda yararlan›l›r. Bu kurum ve kurulufllar›n bafll›calar›; Avrupa Yat›-

r›m Bankas›, Avrupa ‹mar ve Kalk›nma Bankas›, Karadeniz Ekonomik ‹flbirli¤i, Ticaret ve Kal-

k›nma Bankas›, Afrika Kalk›nma Bankas›, ‹slam Kalk›nma Bankas›, Asya Kalk›nma Bankas›,

Uluslararas› Finans Kurumu, Arap Ekonomik Kalk›nmas› Kuveyt Fonu, Arap Para Fonu, Bir-

leflmifl Milletler Kalk›nma Program›, Birleflmifl Milletler S›nai Kalk›nma Örgütü, Milletleraras›

Ticaret Odas›, Uluslararas› Ticaret Merkezi’nden oluflur.

1. Afla¤›dakilerden hangisi d›fl ticaret ifllemleri gerçeklefltirilirken yararlanabilece¤imiz di¤er

uluslararas› mali ve ekonomik kurulufllardan say›lamaz?

A) Avrupa Yat›r›m Bankas›

B) ‹slam Kalk›nma Bankas›

C) Asya Kalk›nma Bankas›

D) Türkiye Kalk›nma Bankas›

E) Afrika Kalk›nma Bankas›

- 253 -

Özet

De¤erlendirme Sorular ›

2. Afla¤›dakilerden hangisi, Arap Ekonomik Kalk›nmas› Kuveyt Fonu’nun faaliyet alanlar›n-

dan de¤ildir?

A) Tar›m ve sulama

B) Ulafl›m ve depolama

C) Enerji

D) Sanayi

E) E¤itim

3. Afla¤›dakilerden hangisi Asya Kalk›nma Bankas›’n›n stratejik amaçlar›ndan de¤ildir?

A) Ekonomik büyümeyi art›rma

B) Fakirli¤i azaltma

C) Kad›nlar›n konumunu yükseltme

D) ‹nsan kayna¤›n› gelifltirme

E) Sa¤l›k sigortas›n› yapmak

4. Afla¤›dakilerden hangisi UNDP’›n aç›l›m›d›r?

A) Avrupa Yat›r›m Bankas›

B) Birleflmifl Milletler Kalk›nma Program›

C) Arap Para Fonu

D) Birleflmifl Milletler S›nai Kalk›nma Örgütü

E) Hiçbiri

5. Afla¤›dakilerden hangisinin merkezi Lüksemburg’dad›r ve 1 Ocak 1958’de yürürlü¤e giren

(AT) Roma Anlaflmas› ile do¤mufltur?

A) Avrupa Yat›r›m Bankas›

B) Arap Para Fonu

C) Avrupa ‹mar ve Kalk›nma Bankas›

D) Uluslararas› Finans Kurumu

E) Milletleraras› Ticaret Odas›

- 254 -

Hisse Senedi : Anonim ortakl›klar ve sermayesi hisselere bölünmüfl komandit ortak-

l›klar taraf›ndan ç›kar›labilen ve flirket mülkiyetine dolay›s›yla kâr ve

zarar›na kat›lma pay›n› gösteren senetlere denir. Üzerinde yaz›l› fi-

yat› nominal ya da itibari de¤eridir. Tahvilden fark› flirketin varsa kâ-

r›na yoksa zarar›na kat›lma niteli¤idir.

Teknoloji Transferi : Sanayileflmifl bir ülkeden daha az geliflmifl bir ülkeye yeni ve daha

kaliteli mallarla ilgili olarak patent, makine ve donat›m veya teknik

bilgi fleklinde aktar›lan üretim yöntemleri.

Alpar, Cem, Ongun, Tuba. D›fl Ticaret Ansiklopedisi Sözlük, Türkiye D›fl Ticaret Derne¤i,

Ankara, 1987.

Güran, Nevzat ve Aktürk, ‹smail. Uluslararas› ‹ktisadi Kurulufllar, ‹zmir, 1996.

http://www.dtm.gov.tr/Dunya/ulus/32avyaba.htm

Karluk, S. R›dvan. Uluslararas› Ekonomik Mali ve Siyasal Kurulufllar, Turhan Kitabevi, An-

kara, 1998.

Önen, S. Uluslararas› Mali Kurulufllar, Gazi Üniversitesi ‹‹BF. Yay›nlar›, No: 51, Ankara,

1990.

- 255 -

Sözlük ve Kavramlar Dizini

Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar

Cevap Anahtar›

Ünite 1 _______________________________________

1 C, 2 E, 3 B, 4 A, 5 E

Ünite 2 _______________________________________

1 D, 2 D, 3 E, 4 A, 5 C

Ünite 3 _______________________________________

1 A, 2 D, 3 B, 4 A, 5 E

Ünite 4 _______________________________________

1 D, 2 E, 3 A, 4 E, 5 E

Ünite 5 _______________________________________

1 D, 2 E, 3 E, 4 A, 5 B

Ünite 6 _______________________________________

1 B, 2 E, 3 D, 4 A, 5 E

Ünite 7 _______________________________________

1 D, 2 C, 3 C, 4 E, 5 A

- 256 -

Ünite 8 _______________________________________

1 D, 2 E, 3 C, 4 E, 5 B

Ünite 9 _______________________________________

1 E, 2 A, 3 C, 4 E, 5 B

Ünite 10 _______________________________________

1 E, 2 D, 3 A, 4 E, 5 B

Ünite 11 _______________________________________

1 E, 2 C, 3 C, 4 D, 5 B

Ünite 12 _______________________________________

1 E, 2 A, 3 B, 4 A, 5 C

Ünite 13 _______________________________________

1 B, 2 D, 3 D, 4 D, 5 D

Ünite 14 _______________________________________

1 D, 2 E, 3 D, 4 B, 5 E

Ünite 15 _______________________________________

1 D, 2 E, 3 E, 4 B, 5 A

- 257 -