Aristotel Spiro, Evolucioni paralel i nyjave të përparme e të prapme në shqipe

7/22/2019 Aristotel Spiro, Evolucioni paralel i nyjave t prparme e t prapme n shqipe

1/10

Nr. 3-4 STUDIME FILOLOGJIKE 2009DISKUTIME

ARISTOTEL SPIROEVOLUCIONI PARALEL I NYJAVE TE PERPARMEE TE PRAPME Nii cJUHEN snqnn

Nd nderim td Holger Pedersenit (1867-1953)Prapavendosja e nyjes shquese eshte nj nga ballkanizmat kryesoreqE haset nd shqipe, rumanishte, bullgarishte dhe maqedonishtel. Negjuhen shqipe problemi i nyjave shte nga me te diskutuarit. Njeliterature e gjere e deshmon kete. Mund te prmendim ketu emrat e disagjuhEtarve, si F. Bopp, D. Camarda, G. Meyer, H. Pedersen, N. Jokl, A.

Graur, N. Mjeda, M. La Piana, S. Riza, E. Qabej, B. Bokshi, Sh. Demiraj,K. Topalli, M. Domi, I. Ajeti, F. Agalliu, E. Likaj, A. Dhrimo etj., te ciletkand kontribuar ne nj menyr ose nje tjeter gjat dy shekujve t funditper zgjidhjen e ktij problemi te mprehte te gjuhes shqipe2. Ky problemshte shfaqur ne formen e nje debati te vazhdueshm rreth pyetjeve:"Cila esht origjina e nfes shquese te prapavendosur ne shqipe? ","Cilaeshte me e hershme, nyja e perparme apo nyja e prapme? "domethne"Nya e perparme ka rrjedhur nga nyja e prapme apo perkundrazi nyja eprapme ka rrjedhur nga nyja e p6rparme?".

Studiues te ndryshem u kane dhne pergjigje td ndryshme ktyrepyetjeve duke paraqitur secili argumentet e veta.Dy jane tezat kryesore pr origjinen e nyjes3:

' Me termin "maqedonishte" nnkuptojm ktu gjuhen sllave jugore, qe flitet neish-Republikdn Jugosllave t Maqedonisd, e cila nuk ka lidhje me guhdn e maqedonevete lashtd. Historikisht sht dialekt i bullgarishtes, por pas Luftes II Botdrore shteprprrnuar si gjuhe e vegante (Shih Sh. Demiraj, Gjuhesi ballkanike, Akademia eShkencave e Shqiperise, Tiran, 2004: 7 6-77 , 79).2 Nje pamje mjaft informuese jep S. Riza, i cili prshkruan n mnyrd kritikehistorikun e trajtimeve te nyjave kryesisht ndpr tekstet gramatikore e shqipes (shih:"Historiku e kritika e trajtimeve t deritanishme te nyjave te shqipes nga gramatikanelprshkrues", Studime filologjike, 3-4, 1991 : 87-1 15).'Shih me gjere: Sh. Demiraj, Gramutik historike e gjuhs shqipe. Tirane, 1985:308.


2/10


3/10

Evolucioni paralel i nyjave te prparme e te prapme ,.. 165pranuar heshtazi si teza zyrtare ne gjuhesine shqiptare te pasluftes. Pikame e dobet e kesaj teze shprehet me pyetjen: Si ka mundesi qe tshkeputet nj element aglutinativ e te dale si element i pavarur, qofteedhe i prsritur? Cila ka qen6, pra, nevoja e perseritjes mekanike tenyjes se prapme dhe e knjimit t nje elementi tjeter t ngjashemfonetikisht me te?Artikulli yne eshte nje perpjekje per te hedhur drite te re mbiprocesin e perftimit t nyjave shqipe (te perparme dhe t prapme).Problemi per ne nuk eshte rendi kronologjik i perftimit, por menyra sijane prftuar nyjat. Fjala mdnyrrT nenkupton pak a shum procesinkonkret te perftimit, te cilin e ka trajtuar i pari H. Pederseni meshembullin e famshem pus i thelld. Duke ecur ne rrugn q hapi H.Pederseni (teoria e te cilit eshte kritikuart;, deshirojme ta rimarrim dhe tatrajtojmd kte gdshtje mbi nj1 baze te re. Dy jane pikat kryesore nga tecilat nisemi per te shpjeguar procesin e lindjes se nyjes se prapmeshquese:

1. Trajtimi i procesit te lindjes se nyjes se prapme shquese nEbazlte teorise se gramatikalizimtt.2. Shkeputja e problemit te nyjave t perparme nga mbiemri dhevendosja si pikenisje e rases gjinore te emravee.Procesi i lindjes se nf ave te shqipes ka kaluar nepr kat1r faza.KEto faza kane pasur nje model t vetem, i cili ishte ndrtimi "emdr *element i praneivdnd -t emdr".Ndrlimi "emdr 'r mbiemer" lidhet me perdorimin e emlrzuar tembiemrave. Mjedisi m i mire pr emerzimin e tyre ka qene rasa gjinore.Me kalimin e kohes prapavendosja u be pozicioni i zakonshem imbiemrave. Shfaqja e dendur e nyjave ne nj kategori pothuajse tmbyllur si ajo e mbiemrave dha pershtypjen sikur nyja ishte pjese

6 Sh. Demiraj , po aty,313.' Nyiat e shqipes, Tirand 2009: 176-177.t Shih, p. sh., Sh. Demiraj, Morfotogjia historike e shqipes, I, Universiteti iTirands, Fakulteti i Historise dhe Filologis, Tirane 1973: 81; K. Topalli, po aty, 7 4-7 5.e Kjo teze gjendet e formuluar pdr her te par tek A. Spiro, "The ParallelEvolution of Postpositive and "Prepositive" Articles in Albaniary Albanohellenicu, No.2 (2000-2001): 46. Nga njEbazE e njejt niset edhe K. Topalli (Nyjat e shqipes, Tirane2009: 61), i cili merr si piknisie te lindjes sd nyjs shquese "sintagmen gjenitivale".


4/10

166 Aristotel Spiroprberdse e mbiemritlO. G.iithashtu, prdorimi i saj perpara emrave ndgjinore, pavaresisht lidhjes se gliret gramatikore, la te njejten pershtypje,sikur nyja ishte pjes e formes gjinore td emritr r.Kur flitet pr origjinen e nyjes se prapme, pranohet nga te githe seajo ka njedhur prej rye dftori anaforik. Kjo fazE karakterizohet ngaprania e deftorit anaforik dhe formalisht do te mund te interpretohej sipranevenie dyesorel2. Skematikisht e paraqesim ne ket mnyre:(") emer * ddftor anaforik

ose (b) emdr + fiald enklitikeNje emr mund te ishte gjymtyre drejtuese e nje emri tjeter. Skemae sintagmds shnderrohet ne kete rast kshtu:(c) emer * ddftor anctfurik * emer

ose (d) emer -t element i prandvdnd -t pdrcaktorEmri i drejtuar eshte ne rasn gjinore, Ne marrim si gyrntyre te

varur nje emr, sepse kjo dshte edhe lidhja me e natyrshme. Vendikarakteristik i mbiemrit duhet te kete qene edhe n shqipe prpara emrit,gka deshmohet edhe prej strukturave te sotme te pronoreve qepercaktojne emra farefisnore (p.sh. im ate, yt vdlla, e shoqja etj.). Kjosintakse, sot rudimentare, dikur ka qen e zakonshme edhe pdr shqipen.Nje faze tjeter perben ate gjendje gramatikore kur dftori anaforik ulidh aq ngusht me emrin paraprijes, saqe ndihej pothuaj si nje fiale met. Duhet t perfytyrojme nje glendje te tille, kur deftori eshte kthyerfunksionalisht ne nyl te prapme, por ende nuk i eshte trupezuar emrit.Skema ne kete faz transformohet ne kete menyre:(e) emrjr I nyjd e prapme * emdr

Kjo eshte faza e pranvenies parsore, n te cilen fiala e dikurshmeautonome shpreh rye kuptim gramatikor.Gjithsesi, struktura trielementeshe nuk mund t mos interpretohetperseri ne nje plan strukturor si struktura (d) emdr * element i prane)vene'0 Ny;en e pdrparme e interpreton si pjese pdrbdrdse te mbiemrit edhe E. Qabej(shih: po zty, 3,1963: 82).lr Sh. Demiral , Gramatik historike e gjuhds shclipe,Tirand, 1985: 306.'' Ch. Lehmann, "Grammaticalization: Slmchronic Variation and DiacronicChange", Lingua e Stile,3, 1985: 304.


5/10

Evolucioni paralel i nyjave te perparme e te prapme ... 167* pdrcaktor, e ctla kthehet kesisoj ne dominante. Ne kete faze dftorianaforik shte kthyer ne nyje shquese enklitike, por eshte njekohsishtedhe element strukturor i domosdoshem i sintagmes.Faza e tret esht ajo ku nyja shquese enklitike i bashkengjitetemrit. Ketu hyn n veprim edhe dukuria e rianalizimit. Nen trysnine eskemes s prgjithshme (d) emrjr -t element i prantivdnd + percaktor nukeshte veshtir qe nyja te rishfaqet si pjes e domosdoshme e strukturessintaksore. Shmanget n kte menyr zbrazEtia ndertimore qe do tekrrlohej pas pdrngjitjes se elementit enklitik. Vegse fiala e rishfaqur nket perdorim shte e zhveshur plotesisht nga funksioni shques. Mandej,nuk mund te krijoj lidtrle sintagmatike me emrin paraprijs, sepse nukekziston nje nevoje e tille. I nji:jti mjet gramatikor do te perdorej pdr teshprehur dy herE te rilejtin funksion.Faza e katert prbehet nga ajo glendje gramatikore kur elementi ipranevend i rishfaqur behet fiale proklitike, duke u lidhur ngushte mefialn pasuese, saqd fonetikisht duket sikur shte nje fiale.Kater fazat e mesiperme nuk duhen menduar si te ndara qart1 nganjera-tjetra. Procesi ka ndodhur ne nje menyre gradualell. Boshtin e ketrjprocesi e prbn ekzistenca e nj modeli sintaksor (skema e pergjithshme(d) emdr * element i prandvdnd * percaktor) dhe jo e dy sintaksave (sigshprehet S. Rizala;.Studimi i origjines s nyjs fillon nga emri dhe jo nga mbiemri,sepse kategorine e shquarsise e kan emrat dhe jo mbiemrat. Perderisaeshte kdshtu, edhe sintaksa qe duhet marr ne konsiderate e para eshte ajoemer t emer. Sintaksa emtir * mbiemdr eshte edhe ne nje plan tepdrgithshem teorik dytesore ne lidhle me sintaksen emdr * emdr.

Sintaksa emer -r mbiemer eshte edhe kronologjikisht dytsore.Mbiemri u pdrdor ne pozicionin e emrit te gjinores, pra, si t thuash, nenj mjedis gramatikor emerzues te pershtatshdm per mbiemrin, meqeneseginor.la tregon atribut. Rasti i diteve t javes shte domethdnds per tilustruar emerzimin e mbiemrave pas prapavendosjes se tyre mbi modelin

13 Sig thote Sh. Demiraj, po at!,332, "zhvillimi i tyre si nyja duhet te jet kryer, tepaktdn, disa shekuj para prngjitjes sd tyre me emtat". Prania e nyjs se prapme ne tegjitha t folmet shqiptare e bn at t mendoj pdr njd "vjetersi relativisht t madhe tepdrngiitjes se formave rasore t nyjave td prapme" (po aty).

'o S. Rira, "Probleme td nyjave t shqipes", Studime filologiike, I, 1982: 123.


6/10

168 Aristotel Spiroe emrave te gjinoresls. Sot prdoren te dy ndertimet: mbiemri i emerzuar(p.sh., e hene) dhe i paemerzuar (p.sh., dite e hene), por gjithsesi nepozicionin emrzues te gjinores.Megjithse nyja e perparme u terhoq nga flala pasuese, ajo kurrenuk u b pjese perbrese e saj, Arsyeja eshte e thjeshtd: nyja e prparme eruajti lakimin e vet duke perseritur formalisht kategorite gramatikore teemrit drejtuesl6.Ne nje veshtrim me tradicional, lidhja specifike e dyfisht e nyjesse perparme e perfshin kgte fiale me shume n sintakse, sesa nemorfologji.

Prania e nyjes se perparme tek mbiemri dhe percaktoret e tjereperkatds si dhe shqiptimi si nj fiale e vetme fonetike krijon pershtypjene qenies se nje fiale te vetme. Kjo ka krijuar iluzionin sikur mbiemri ngjuhen shqipe sht i lakueshem. Kjo gje, me sa njohim, nuk eshte vnene dyshim asnjehere gjer m sotr7. Kete pershtypje e ka forcuar meshume edhe klasa e peremrave pronore, ku, per shkak te perdorimit tedendur, kane ndodhur shkrirje, rianahzime dhe riformime, me pranidyfishe te nyjave te perparme (khs. tr! tyre, td saj etj. ). Shume shkelje tenormes letrare, qe ndodhin sot tek peremrat pronore, kane si arsyeekzistencen dhe veprimin e modelit m te pergjithshem @) emer *element i prandvtlns + percaktor (khs. lulet e jona, kdnget e juaja etj. )Kjo pdrforcon tezn tone per ekzistencen e ketij modeli sintaksor tprgithshem, i cili ka mundesuar funksionimin e vazhdueshem te nyjesse perparme si nje fiale e mevetesishme.Sa me e gjere te jete kategoria leksiko-gramatikore ku perdoret nlae prparme, aq me te glireta behen lidhjet e nyjes me te. Keshtu, kjo

t5 H. Pederseni mendon se ktu kemi te bejme me gjenitiva (Albanesische Textemit Glossar,Leipzig,l895: 138). Po kdshtu mendon edhe B. Bokshi (po aty,88, si dhe"Emrat e ditdve t javes - ddshmi e nje gjendjeje te lasht td fleksionit emror tshqipes", Studime filologjike shqiptare, Konferencd shkencore, 2l-22 ndntor 2007.Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Kosovds - Akademia e Shkencave e Shqiperise,Pnshtin 2008: 3 15-330).16 ilshte e vertete se ekzistojn disa trajta pdremrore qe formalisht jan6 amalgamadhe fonetikisht perbejne f,ale t prftuara nga prngitja e nyjds sd perparme dhe eperemrit (Cje qe ne te shkruar pasqyrohet me fiald te vegante), por keto mund teinterpretohen si raste tE izoluarc jashtesistemore te dy serive te mbyllura leksiko-gramatikore (nyj ave dhe peremrave).'i Thuhet madje sikur kjo eshtd njd dukuri n shqipe sui generis dhe behet fiatplr lakim n balld td ljalds (! ! ! ) (shih Sh, Demiraj, po aty,3l7).


7/10

Evolucioni paralel i nyjave te perparme e te prapme ... 169lidhje eshte me e gliret para emrave n gjinore, ngushtohet tek mbiemrat,ndersa tek peremrat pronore arrin deri ne shkrirje.Nje pyetje deter me shume rndesi, prsa u perket nyjave, eshte: Sika mundesi qe nyja e perparme dhe ajo e prapme, te cilat lidhen shumengusht historikisht, prdoren afer njera-detres, i nglajn shumeformalisht njra-tjetrs, por t kene dallime ne funksione? prgjigjaeshtd kjo: Sepse nyja e perparme ka lindur ne nj rase te zhdrejte, sigeshte gjinorja dhe funksioni i saj nuk mund te ishte shquarja. Kjoperforcon bindjen se nyja e perparme e shqipes, e lindur ne kushte tecaktuara sintaksore, shte edhe sot nje mjet thelbesor pr shprehjen emarredhenieve sintaksore te ksaj guhe. Ndikimi i saj eshte shtrirepothuajse ne te gjitha kategorite morfologjike. Prania e saj eshteshoqdruar negullisht me nje proces gramatikalizimi, ku ajo gjithsesi e karuajtur pavarsin e saj si njesi leksiko-gramatikore e nje lloji t6 vegante.

Prfundime:Gjuha shqipe nuk ka pasur asnjehere nf e shquese te paravendosur.Nyja e perparme dhe e prapme kan rrjedhur se bashku nga i njejfiddftor anaforik.Ekzistenca e modelit themelor emdr * element i pranevdnd -rpercaktor favorizoi shfaqjen paralelels dhe sintaksorisht te ndervarur tnyjave.Nyja e perparme eshte element sintaksor dhe jo pjese e strukturesse fia16s pasuese. Keshtu, nyja e perparme nuk eshte pjese e mbiemravedhe po ashtu nuk shte pjes e emrit n gjinore. Rrjedhimisht,paranyjezimi eshte nje dukuri sintaksore dhe jo morfologjike ose

fialeformuese.BibliografiAntt, I. - (1969) Historia e gjuhes shqipe (Morfologlia historike),Prishtin.Bot


8/10

170 Aristotel SpiroQaeel, E. - (1963) Rreth disa geshtjeve te historis s gjuhes shqipe,Buletini i (Jniversitetit Shteteror tri Tirantis, Seria Shkencat

Shoqdrore,3, 1963.Drnmer, Sh. - (1973) Morfologjia historike e giuhds shqipe,I, Tirane.DEvIRRI, Sh. - (1975) Sistemi i lakimit ne giuhitn shqipe, Tirane.DEtr,ttRAl, Sh. - (1985) Gramatikd historike e gjuhds shqipe, Tirane.GRauR, A. - (1929) A propos de I'article postpos6, Romania, T. LV,Paris, 1929:479-481.GRlun, A. - (1937) Autour de l'article postpos6, Bulletin Linguistique,Paris - Bucuregti, V (1937).GRRUR, A. - (1967) De nouveau sur l'article postpos6 en roumain, RevueRoumaine de Linguistique, Bucarest, 1.Hotlnn, P. J. & Tneucot,1, E. C. - (1993) Grammaticalization,

Cambridge University Press.Le Pt.R.Na, M. - (1939) Studi linguistici albanesi,I. Palermo.LEHvANN, Ch. - (1985) Grammaticalization: Synchronic Variation andDiacronic Change, Lingua e Stile,3, 1985'MlEur, N. - (1934) Vrejtje mbi artikuj e prmna prones td giuhds shqipe,Shkodre.PEonnsEN, H. - (1894) Bidrag til den albanesiscke sproghistorie,Festskrift tit Wthelm Thomsen, Kobenhavn, 248-257 (sipas Sh.Demirajt i985).PEoenSnN, H. - (1900) Die Gutturale im Albanesischen, Zeitschrift ftirvergleichende Sprachforschung auf dem Gebiete der

indogermanischen Sprachen, begrundet von A. Kuhn, Berlin undGiitersloh. 3611900 (sipas Sh. Demirajt 1985).RrZA, S. - (1953) Nyjat e shqipes, Buletini i (Jniversitetit Shtetdror tdTiranes, Seria Shkencat Shoqdrore, 4,1958.

RrZA, S. - (i959) Pronoret e shqipes, Buletini i Universitetit Shtetdror tdTirands, Seria Shkencat Shoqdrore,2-3, 1959.

RIZA, S. - (1960) Pronoret e shqipes, Buletini i Universitetit ShtutAror teTirands, Seria Shkencat Shoqdrore, 3, 1960.RIZA, S. - (1932) Probleme te nyjave t shqipes, Studime filologjike, l,1982.RrzA, S. - (1991) Historiku e kritika e trajtimeve td deritanishme tenyjave te shqipes nga gramatikanet pershkrues, Studime

filologiike, 3-4, 1991.


9/10

Evolucioni paralel i nyjave te perparme e te prapme ... 171SrtRo, A. - (2000-2001) The Parallel Evolution of Postpositive andPrepositive Articles in Albanian, Albanohellenica, 2, 2000-2001.ToraLLt, K. - (2009) Nyjat e shqipes, Tirane.

SUMMARYTHE PARALLEL EI/OLUTION OF POSTPOSITIVE AND PREPOSITIT/E

ARTICLES IN ALBAI{IANThe article problem is one of the most disputed in the Albanian language.This problem has been displayed as a permanent debate about such questions as"What is the origin of the postpositive (definite) article in Albanian? " "Whicharticle is older, the prepositive or postpositive one?" that is "Did the prepositivearticle derive from the postpositive one or, on the contrary, the postpositivearticle derive from the prepositive one?".Several researchers have responded differentiy to these questions, every

one of them presenting his arguments.My article is an effort to shed a new light on the process that gave birth tothe Albanian arlicles (both prepositive and postpositive). According to myopinion the main question is not the chronological order of the articles origin (asit has been put so far), but the way through which Albanian articles came to life.The word "way" entails more or less the real process of acquiring them, aprocess with which H. Pedersen dealt first (his example pus i thelle * "deepweli" is commonly known). Foliowing Pedersen's path, I intend to bring up thisproblem again and to deal with it on a new basis.There is a starting point, which consists of two preconditions that couldexplain the birth of the postpositive (definite) and prepositive articles inAlbanian:1. Considering the birth process of postpositive (definite) and prepositivearticles on the basis of the grammaticalization theory.2. Detaching the probiem of the prepositive article from adjectives andtransferring it to the genitive case of nouns.The process of the Albanian arlicles origin has passed through four

stages. These stages had one single pattem, which was the structure "noun *adpositional element * noun".The structure "noun + adjective" is related to the substantivated use ofadjectives. The best environment for their substantivization was the genitivecase. In the course of time postposition became the habitual position ofadjectives. The frequent appearance of the article in an almost closed category,


10/10

172 Aristotel Spirolike adjectives, gave the impression that the article was a part of the adjective.Its occurrence, too, before nouns in genitive, despite the loose grammaticalrelation, left the same impression as if article was a part of the genitive form ofthe noun.

Documents

Aristotel Spiro, Evolucioni paralel i nyjave të përparme e të prapme në shqipe