E PËRMUAJSHME KULTURORE ARTISTIKEVITI I TRETË I BOTIMIT NR. 30, SHTATOR 2013

RËMËNU / ARUMUNU / VLLEHU NUK HUMBET / NU CHEARIDURRËS

Azâ 5-li di csumedru la câsibâlu Durâs, SCA din Albania, Partidul ABDE, adunats dit toati reghionili din Albania iusrtusim dzua di nâshteari al Valentino Mustaca, presientul a Partidul ABDE.Trâcum un prândz cu mari haruâ!Banâ lungâ sh-sucsesi al Domnu Valentin, cu taifa a liu, sh-ti lucrul nicurmat ti armâname!

Andon Kristo

3

Botuesi i revistës “Arumunët Durrës” Valentin MustakaCel: +355 682058712. e-mail: vamus1948@gmail.com www.partia-abde.blogspot.com

Përpunimi Grafik: Ilmi ShahuShtypur në shtypshkronjën “MILENIUMI I RI” | Adresa: Autostradë Tiranë - Durrës, km 26mobile : 0682064654 | e-mail: info@mileniumiri.de | http://www.mileniumiri.de

Valentino Mustaka_______________________

Procredit Bank shaSwift Code FEFAALTR

IBAN AL73209122020000201323080101 LekëIBAN AL30209122020000201323080002 Euro

preciul 300 Euro / ti un mesuVâ hâristusim ti agiutarea a voastrâ ti cauza armâneascâ!

Rivista s-da gratis.

E dashura Anna dhe Valentin, e di se nuk do më besoni por do u a thonë Zisua me nusen pa mundësinn time për të plotësuar dëshirën tuaj dhe timen. Anna e vërteta është se unë dhe njerëzit e mi ju duam me zemër dhe me sinqeritet dhe do jemi gjithmon me Valentinin dhe me partinë Vllahe.

Siç shkruan një shkrimtar nga Amerika, Leo Gjata që Valentini nuk ka humbur po ka fituar se hodhi hapin e parë që është gjysma e punës, kjo ishte pushka e parë...se Roma nuk u ndërtua për një ditë.

Anna, mos më i mer si komplimente, po janë të vërteta se guximi dhe nisjativa, sakrificat e Valentinit dhe bëmat e tij në këtë drejtim nuk kanë fund.

Anna, me rastin e d-lindjes z. Valentin do të vë në zarfë...lek, merja diçka simbolike nga mua, të paktën një kollaro po të jetë e shkëlqyeshme si vet emri Valentinit.

I uroj shëndet dhe jetë të gjatë dhe për interesin e vllehve që i zgjoi nga gjumi për realizimin e ëndërat shekullore të vllehve..

Përqafime bashkë me Valentinin Dhionis Basho

“Andon Poçi” Gjirokastër

I dashur Valentin,Me rastin e ditëlindjes, u uroj shëndet, jetë të

gjatë dhe të kesh kohë për të shtuar sukseset e deri tanishme.

Valentin, je shoku i jonë, je i dashuri jonë, të cilin të mbajmë të veçantë për shumë arsye:

Je një ndër ata i përkushtuar për etnin tonë Arumune. Kjo u nderon.

Je i palodhur dhe rezultativ për studimin dhe njohjen e etnisë arumune. Je i vlerësuar.

Je përkrahës dhe shok i gjithë atyre, që kontribojnë për të njëjtat ideale.

Ne Voskopojarët të falënderojmë për kontributin tuaj që me sponsorizimin e punimit letrarohistorik të shkrimtarit të paharueshëm Dhori Falo “Tragjedia e një qyteti” bëtë të mundur botimin e tij në shqip dhe vllahisht.

Jini i vetmi historian dhe publicist i një rryme të veçantë, i nderuar dhe patriot.

Kontributi i yt për forcimin e miqësisë me shtetin Rumun, ndaj të cilit kemi respekt të veçantë, mbetet i vlerësuar. Je një ndër ata që po i kthen borxhin për gjithë përkrahjen që ky shtet u ka dhënë rilindësve tanë dhe asnjë herë nuk ka pushuar së ndihmuari për ngritjen kulturore dhe arsimore të arumunëve. Këtë gjë nuk e bëjnë të gjithë, sidomos shteti në shkallën e duhur.

Me sa dashuri kini shkruar dhe botuar librat si: “Nëpër Labirintet e historisë së Arumunëve” dy volume.

“Latinët e harruar”“Antonio Baldacci”“Tre udhëtimet”Revistën dinjitoze ”Arumunët Albania Durrës”Si dhe dhjetra shkrime të tjera, të cilat na

bëjnë krenarë si etni dhe u nderon veçanarisht Juvej, për të cilin jemi mbledhur sot për tu uruar jetë të gjatë dhe suksese të mëtejshme.

UrimeDot. Shkencave dhe shkrimtar

Niko Simaku4 shtator 2013 në Podgoricë Montenegro,

Valentin Mustaka dhe amb. Rumanisë z. Mihail Florovici.

Urimet ne rastin e 65 vjetorit

Ju falënderoj nga thellësia e zemrës sime për të gjithë urimet nga miqtë e mi të cilët jetojnë në shqipëri si dhe nga shtete të tjera si: Australi, Kanada, SHBA, Rumani, Maqedoni, Greqi, Itali, Gjermani.

Ju përshëndes...

Rrëmënë të fshatit “Andon Poçi” Gjirokastër

4 5

FRATS ARMÂNJI,

Cu mari nvirin vâ dau aestâ hâbari jiloasâ, ca asearâ nchisi ocl’iâ marili a nostru armân, scriitorul, poetul sh-lexicologul Ilia Kolonjea. Purguriseari la taifa a lui. Niagârshit va s-hibâ elu sh-opera a lui cu mari importantsâ ti armâname! Ci nvirin,

Andon

Me hidhërim të madh në zemër morem njoftimin për ndarjen nga jeta të poetit, historianit dhe studiuesit të madh Ilia Kolonja. Vllehët e Shqipërisë humbën njeriun me një vullnet të çelniktë për problemet e çështjes të etnis tonë.

I përjetshëm vepra dhe kujtimi i tij. Valentin Mustaka

Armanamea kiru unu mari armanu sh-unu scriitoru aleptu.

Dumnidza s-lu ljarta! Pitrecu zboarali tsi li dzashu candu

Ilia Colonja  fu tinjisitu di Fundatsia «Bana armâneasca» (cumandasita di Tacu Piceava) ca «Omlu a anlui».

Kira Mantsu 

Apruchem cu jale una habare laie. Scriitorlu, poetlu shi lexicologulu Ilia Colonia nu mata easte. Omulu cu vreare tra bana shi tra mushuteatsa, omulu tsi are scrisa tra feate mushate, omulu cu inima mplina di lum’ina a lumil’ei shi di aumbra tsi u ndrupashte, trapse mana di hroma di pictura clasica a banal’ei, shi, tru romantismul a lui autobiografic, si trapse iuva singur tru eternitate, tru lumea a mushutetsalor perene a lumil’ei. Suflitulu a lui si featse una libra di hrisafe a grailui ramanescu.

Oara buna tru marea cale  tsi dutse la dumnidza,

vrute poet, lexicolog shi scriitor. Cu nvirin, tru numa a sectsil›ei armaneasca

di la RRI,hristu steriu

KIRA IORGOVEANU-MANTSU

ILIA COLONJA Mi hârsescu s-amu furnjia tora seara sâ zburăscu

ti unu poetu armânu ditu Arbinishii: Ilia Colonja.Acâ nu avumu pânâ tora haraua s-nâ

cânushtemu, potu s-dzâcu câ himu sots tu pareia a poetsloru armânji.

Ilia Colonjia s-amintă la anlu 1943, tu hoara armâneascâ Andon Poci, ningâ Ghirokastro, tu Arbinishii.

Bana a lui s-dizvârti, ca la multsâ armânji di-aclo, aputursits di dictatura comunistâ alu Enver Hogea: avinats, dispuljiats di tutiputâ, aveari, ndrepturi, pimtsâ tu mardzina a banâljei politicâ shi sotsialâ, arcats tu ahapsi, vâtâmats fârâ stepsu…

Ilia Colonja, armânu cu vreari trâ-nvitsari, fu-nkidicatu sâ-shi umplâ yislu ditu ficiurami: sâ s-ducâ tu analtili sculii universitari shi s-acatsâ lucurlu trâ cari vrea sâ-nveatsâ…

Soartea fu njearcâ cu elu, ama nu lu-aspâre shi nu-lj lo nâdia.

Autodidactu, cu mari vreari trâ carti, Ilia Colonja agiumsi pânâ tu soni unu intilictualu aleptu shi unu poetu shi prozatoru di simasii tu litiratura armâneascâ di adzâ.

Ama, s-alâsămu ma ghini s-nâ spunâ cu zboarâli-a lui, unâ shcurtâ autobioyrafii, adratâ tu proza „Lunjinâ shi aumbrâ“ ditu cartea cu idyia numâ:

„Di naturâ escu romanticu, njilâosu, durutu shi voiu sâ stau tu singurami. Nu beau tsiva alcoolic, nicâ cafei, ma duanea u beau. Mi arâseashti ma multu muzica rock shi atsea instrumintalâ. Nu zburăscu cu oaminji tsi nu lja hâbari di artâ, culturâ shi alti ahtări. Arâsescu pictura clasicâ.

Mi au vrutâ shi feati musheati, ti cari am scriatâ. Mini scriu, ma dzâlj-u, singurâ ti-atselji tsi nj-au undzitâ a njia shi ti atselji icâ ti atseali tsi lj-amu cunuscutâ tu bana-a mea. Shi, ti niscântsâ tsi nj-au gritâ altsâ. Arariori fândâzii. Amu cunuscutâ ahântu multsâ oaminj câtu nu potu sâ scriu ti nâsh shi s-bânedz unâ sutâ di anji. Scriu-ncrutsiljatu pi crivati. Dininti tsânu unâ careclâ pi cari bagu tifterea. Amu memorii bunâ shi ninga adyivâsescu fârâ yilii. Aestu escu mini.“

Pânâ tora Ilia Colonja tipusi ma multi cărtsâ: dauâ di poezii („Cântitsli-a meali“, 1997 shi „Bunâ-vâ dzuua, Rămânj“, 2004) shi cărtsâli di prozâ shcurtâ:“Lunjinâ sh-aumbrâ“ (2002) shi „A tsintsea simfunii – Spuneri ditu chirolu a comunishtsâloru“ (2006).

Proza alu Ilia Colonja easti unâ yilii a banâljei armânjiloru ditu Arbinishia comunistâ; bana di cathi dzuuâ a picurariloru armânji cari-sh muta târushtea di-aclo-clo, dupu chiro…

Dispârtsâts di murlu di teljiuri cu schinji, di fratslji armashi tu Gârtsii, Armânjiljii ditu Arbinishii trapsirâ nitraptili. Ama unu singuru lucru armasi anamisa di elji: limba - cari fu singirlu mâyipsitu tsi-lj liga unu di-alantu.

Ilia Colonja n-adutsi dininti unâ lumi armâneascâ tsi kiru trâ daima: bana a picurariloru cu cupiili di oi, cu furiljii ditu muntsâ, cu isuseri, cu numtsâ, cu alâsări, cu isturii di vreari, cu musheati feati ca Dola, Zisa, cu Dada, Ata, lali Tusha, lali Nida…

Aestâ banâ easti zuyrâpsitâ sh-cu dureari, ti itia câ urutlu comunizmo asparsi arada tu cari s-afla armânamea di daima shi câ statlu comunistu arbinesu „sculă fermi“ cu tutiputa a celnitsloru armânji… Aclo, tu aesti fermi lucra tora ca sclayi armânjilji cari di daima sh-furâ domnji tu muntsâ. Zuyrâpsearea, yilipsearea alishtei banâ u fatsi Ilia Colonja cu mari mâsturlâchi. Easti multu realâ câ fu bânatâ di elu.

Cându cânoshtsâ bana armânjiloru ditu Arbinishii shi a poetlui, scriitorlui yiurtusitu adzâ, ti-ntreghi cumu di putu limba armâneascâ s-armânâ tu banâ?!

Luyursimu câ adzâ lu tinjisimu Ilia Colonja shi trâ tinjia cari elu u poartâ a limbâljei di dadâ. Limba armâneascâ, fuvirsitâ tu Arbinishii tu kirolu a comunizmolui, fu apridunatâ sh-la cheptulu a lu Ilia Colonja ca shi tuts alantsâ armânji cari adzâ nica u zburăscu, fu avigljiatâ, „cântatâ“ shi ciuciuratâ pi-ascumta, ama daima cu nâida câ va s-yinâ dzuua cându va s-poatâ s-u greascâ cu boatsi!

Ia, vini kirolu shi Ilia Colonja, cu-nyrâpserli-a lui, mutâ unu muru la adârâmintulu a limbâljei armâneascâ. Adârâmintulu cari s-mutâ dzuuâ di dzuuâ, acâ yinu altsâ cari surpâ di elu…

Cumu dzâtseamu, Ilia Colonja nu avu tihi sâ s-ducâ tu analtili sculii, ama ca autodidactu, cu mari vreari sh-copusu, putu s-alinâ atsea scarâ anyisatâ di multsâ tiniri, scarâ cari ti-agiutâ s-ti mutsâ pânâ tu-analtulu tseru-mplinu di mushutets a litiraturâljei, a poeziljei, ali muzicâ.

Ia tsi dzâtsi tu unâ prozâ: „Shtiamu câ lumea ari shapti mushutets. Ti mini libra (cartea) eara a opta mushuteatsâ. Tu-unâ câlivâ nvâlitâ cu palji di sicarâ, sumu lunjina galbinâ di cândilâ, a njia-nj ishea dininti, pritu frândzâli di libri, ca pi-unu ecranu, soi-soi di oaminji… Dicara loamu tu mânâ unâ librâ nauâ, mi-acâtsa ca heavrâ shi trimburamu niheamâ.“

Ilia Colonja agiumsi unu poetu shi prozatoru di simasii tu litiratura armâneascâ di adzâ shi numa a lui s-adrâdâpsi cu tinjii ninga alântoru poets armânji

di adzâ ditu Arbinishii.Tu soni, ndauâ zboarâ ti poezia alu Ilia Colonja –

unâ poezii romanticâ, di vreari ama sh-di dureari trâ catandisea tu cari agiumsi armânamea adzâ.

Ari-nyrâpsitâ multi poemi polititsi ti urutlu kiro a dictaturâljei

comunisti cari alâsă unâ greauâ damcâ pi bana lui shi a armânjiloru ditu Arbinishii.

Va s-adyivâsescu ndauâ poemati shcurti tra s-adukits fortsa shi mushuteatsa metaforicâ a anyrâpseriloru poetitsi alu Ilia Colonja:

 Mânjili-alu tati Mânjili-a luiVârnâoarâFârâ lucruNu li vidzui! Oh, mânjilji-alu tati –Cumu va poatâ si sta,Anda Dumnidzâ va-ljLi-ngljiatsâ… Oh, mânji fârâ stari,Mânji – hari! Mutu Pots sâ shtii sh-dzatsi limbi xeani –Tutu nu shtii tsiva ici,Ma s-armânj mutu tu limbaAli dadi sh-alu tati,Tu limba strâaushiloru! Aushilji a noshtri Nâ fudits voi, unu câti unu,Câdets tu Marea Tâtseari.Tabacherli shi ciubutslji Li-alâsats pri tuciunari…. Voi nu loatu fârinâVroarâ, di la xenji,Lăi aushi rămânji,Aushi mintimenji…“ Chirolu Chirolu eastiUnu anu ma mari, ma njicu.Pârneashti totna unâ soie,Monoton, bizdisitu…Sh-tu anlu aestuNâ amintămu, acrishtemu,Nâ-nsurămu, n-adâvdzemu.Sh-murimu!Ma-nclo?Ma-nclo, nu-ari lao…Ma-nclo i lâhtari,I nishtearea Mari!Iu nu ari harauâ,Sh-nu ari lângoari…

Tsiva nu ari!“

  

6 7

DOJÃSPÃRDZATSI ENJI TU CSENI

 Dojãspãrzatsi di enjã tu cseni,Fãr unã carti,fãr un zbor,Tsi nj-vini un ljis tu somCã mãni s-mãritã vesta. Cu trorã, ficior,cu trorã,Njadutsets cau atso bunu,Njadutsets cau atso bunu,Sme duc  pãn mãn dãmnetsa. Loj tu cralã unã hãbariMe dunaj cu cruskãli ncali,Cruskli nolj vesta veclji,Ju shti tini cã esti veclji? Zdãvãlitsu  su vãdemãTu tsãtsa atsa ndrepta esti un

(semu)nishan

NINA -  NINA COSTANDIN

1Nina –nina Costandin,Sãrmãnitsa plinã,Grea-lji a somnului ta s-yinâS-acatsã ficiorlu, lunjinã.2Di lunjinã di mãdzeu, (?)Aist easti ficiorlu a njeu,Ni shãdzutã unorã mpadi,Ari fricâ s-nu cadi.3Avdâ  cãnticù di Rãmân,Limba a nostã  sã-nvitsãmù,Limba a nostã bunã sh-mushatâ,U avemù tsãnutâ di mulltsâ anji.

TINJISITS FRATSÃ ARMANJ DITU MACHIDUNI!

Mi hãrsi mullt idea a domnu Dina Cuvata.Cã noi armanjli dit Arbinishi tsi shim tu partia ABDE cu predzidentu Valentino Mustaca  sllu cram stog cu voi.

Avets pretendimi ce Valentino ari frãmsã ushili di la ambasada Romana di Tirana ghini ari faptã cã di drepta a arãmenj ari grit, ctse voi vi spãrats?

Valentino ari llucrat sh llucredzi di armanj cu economia a llui, tsi armanj sãndze tu Parlamentu ali Arbinishi.

Fratsã armanji sligãsãm aitsi conflikti ma sucrãm di mari idea Armnji sãntã frats di mumã shi di -unã tatã. Armanji ma shteptã di noi.

Cu vreri sh tinjii ILIA BOMBAJ

Nu ti vidzui na oara s-lji-ntreghi atselji di la Consilu, shi Nicolachi cari tsa-ngrapseashti tora, ca elji cu Hristu Goci s-alavda shi vor s-faca fuljeauua, cu Mita Papuli cari putirdzashti Bucureshti, cu Nico shi Toma Churcci di Sufii, cari putirdzascu Bucureshti. Atselji suntu bunji shi-atselji ca Mustaca nu suntu bunji. Aesti cum li giudits. Ma sh-tini tsa eshtsa ca di elji, dimi ca ti-alavdza ca elji tsa paltescu di u tsanji TV shi maca tsa dideshi paltarea cu elji, elji suntu bunji. Catse nu lji-ntreghi ca tsi-adrara anlu-aestu atselji di la Consilu, tsi lucrui bitisira.

Ashitsi easti shi cu proverbili-al Nicolachi: shi elji s-adunara cu cari shi-undzescu, shi tut chirolu amartisescu ama cara nu-au pisti tu elji elji shi-u-au ti ghini atsea.

Dina Cuvata

Tinjisite doamne Toza,Mini, Dina Cuvata, Prezidentu-a asotsiatsiiljei “Unia ti cultura-a Armanjlor dit Machidunii” tsa dau

sustsaniri ti musheata idei. Va-lji avem cu noi shi Armanjlji di la partiea ABDE dit Arbinishii, cu cari multu ghini na lucram.

Ia s-videm cari suntu elementili-a “revolutsiiljei” ti cari zburashtsa. Pots ta s-yinji ‘na oara pana Scopia, sa zburam ti ma multi lucri?

    Cu tinjii,Dina Cuvata

SUFIA SH DHASCALITSA

Sufia unã dzuã ntrãbã Dhascalitsa:-Tsi mãcã peshtl'ii dhascalitsã….?-Mãcã peshtl'ii atsel'i ma ñitsl'ii….-Ma atel'ii ma ñitsl'ii tsi mãcã?.....-Mãcã atsel'ii ninga ma njits'ii -Ghini ma aishti tsi sãntu ma njitsl'ii tsi mãcã?...-Aishti ma njitsl'ii nu mãcã ici-tsiva va psufuseascâ.

ZBOARÃ MINTIMENI

 Cu unã lilicia nu yini primuvera….1. Gortsu sum gortsu cadi!2. Njelu bun sudzi di la doauã mãmi3. Cum fats-ashi va safli…4. Gãl’ina bea apã sh mutreshti la dumnidzã,5. Xua bunã svedi di tu dimneatsa6. Bãrbatu esti capu,mujera esti zvercu.7. Sori esti vãlendza a oarfanlu.8. Marã ti nveatsã cu minti ,nu cã eshtã vecl’iu9. Nu easti arushãni cã nu shti,ma esti arushãni cãn nu vrei s-nvetsã.

 TSI DZÃSI DADA AL PAPU

  -  Tora nu mi bash mã cum mi bãshal’i ma ninti

Tu tiniratsa mi bãshal’i sera sh dãmneatsa,

-Darihina,Ma tora tu aushatic bãshara

s-fatsi sinchieritateTu tiniratsa, s-fãtsi cu interes. Fã ghiniFãu buneatsa sh-arucu tu amariNji dzãsi unã dzua ata a-mia,Mini ashã feciu,Sh-ashtãptai ,ashtãptaiMa atsa di tu amariMã nu inshã. chirumNi pãrtsãm!                                             Locu sh-doru,Ma  l’iu  vi fetsãt vol’i?                            Aza inima u frãndzi.Ma l’iu mi feciu mini?Ahtãnts  anjiNu ni vãdzum!Nu ni vãdzum!

Adunã ILIA BOMBAJ

A DASCALUI THIMI SIMACU

Un apostul ti armânameCai s-primna dupu armânjiVearâ iarâ dupu nâshiunâ banâ pit turâshti.

Lâ nvitsa sâ scriirâ limbaatsa cama mari avearilimba a nostrâ di pâpânjiLu nvitsa ti nchirdiseari.

TATI SH-ATA

Ca doi sâmtsâ l’i am tu mintiCând zburam a nostrâ limbâti astumsina sh-ti ninticu crutsea sh-vreari di printi.

Ia sh-mini dupu nâshifac crutsea itsi dzuâam ‘nâ banâ tsi u-tsânamanetea ti limba vrutâ.

Andon Hristo

8 9

KALENDARI ARUMUN SHTATOR 2013

1.09.1953 Muri Bucureshti    academicianlu Theodor Capidan, faptu Prilep (R.Machidumia) tu 15.04.18791.09.1847 Muri Atena omlu di stat  Ioan Coletti, faptu tu hoara Siracu2.09.1769 Prota aspârdzeari a câsâbălui Moscopole7.09.1924 S-featsi pictorlu Ion Pacea, hoara Horopani, Gârtsie, muri tu 7.09.1999, Bucureshti11.09.1992 Muri actorlu Gheorghe Gâma, Bucureshti, eara faptu tu 18 di brumar 1917, Veria, tu Gârtsie.12.09.1982 Muri Bucureshti Todi Minda    scriitor sh-folcloristu    miglinit, faptu tu 28.01.1911 tu hoara Lungutsa, tu Gârtsie.12.09. 1872 s-featsi Veria  scriitorlu Tulliu Carafoli , muri Sârunâ, tu 193712.09. 1948 65 di anji, scriitorlu-storian armàn Valentin Mustaka, Arbinisi .15.09.1904 s-featsi Veryea tu Gârtsie scriitorlu sh-politologlu Constantin Papanace; tu 7.04.1985 muri tu exil,  tu câsâbălu Salo (ninga laclu Garda), tu Italie15.09.1901 s-featsi  inginerlu  Elie Carafoli, Veria, tu Gârţie,  fondator ali shcoalâ aerodinamicâ româneascâ; featsi, pi ninga alti, tu 1928, profilili a areaptilor cu bordul di fugâ arucutos,    numâsitite “profilele Carafoli”; membru ali Academiei Românâ; muri tu 24.10.1983 –Bucureshti15.09.2003 ahurhi Gărdanitsa aromânească di Diviaca cu educatoara  Guge Pacea, actual easti educatoara Lindita Ghixho (continueashti)15.09.1915 s-featsi scriitorlu armân Zica Zica, tu Vâryârie, Giumaiaua di Nsus (azâ Blagoevgrad), muri tu brumar 1982, Atena20.09.1908 s-featsi Constantin Scrima , Pirivoli, tu Gârtsie, muri tu 8.06.1983, Constantsa22.09.1948 s-featsi scriitoarea şi striducâtoarea, Kira Iorgoveanu, hoara Baskioy, jud. Tulcea, tu Românie, membrâ fondatoari ULCA şi militantâ ti ândrepturli a armân’ilor22.09.1965 s-featsi  poetlu sh-eseistul George Vranâ, Constantsa, tu Românie24.09.1996 muri  Bucureshti poetlu  Dumitru Pariza, faptu tu 17.07.1908 Gramaticuva, tu Gârtsie 

DITA E PARË E SHKOLLËS

FILLIMI I DIJES

Sot është dita!Në shkollë fëmijët shkojnëU hapet portaDhe dijet fillojnë

Është e gëzuarE gjithë familjaDhe fëmijë të emocionuarDëgjohet zilja

Fillon startiI jetës shkolloreËshtë evenimentiI dijeve njerëzore

Nga një fije fillonDhe bëhet litarMe shumë fije bashkëMerr forcë të paparë

Në një rrugë të gjatëDhe vite e mundimeMësim ditë e natëTë mos keshë shqetësime

Çelësi i suksesitZelli dhe durimiMe punë përkushtuarTë arrihet qëllimi

Kjo ësshtë vetë jetaKush fiton diturinëS’ka frik nga e vërtetaDhe se humb pasurinë

Ai mund të ngrihetNë sajë të diturisëMe mençurinë e vetPa iu trembur varfërisë.

Dr. Nikolla Jorgoni DurrësPamje nga Konferenca e Arumuneve ne vitin - 1992

KY TOPLECI Ç’FARË BURIMI

Në toplec përposht varricës, Seç më çoi fantazia, Kokë më kokë mërzenin keckat, Kokë më kokë dhe ne fëmija,

Një bilbil në majë të ferrës, Këndonte me ulërime, Vajtonte pemët e prera, Dhe aksionet me rininë,

Shelgjet dhe ata të gjorë, S’gjenin kohë të ngrenin krye, Drapri korte pa mëshirë, Njëlloj si aksion rinie,

Hodha një shikim nga skërka, Bredhat shumë ishin rralluar. Ata pak që kanë mbetur, Më vështrojnë të dëshpëruar,

Pëshpërit burimi i Xhafës, Si njeriu i vetmuar, Ku jan’djemtë të kalojnë qafën, Ku janë zërat e gëzuar,

Sikur dheu ti përpijë, Siç përpin ujin kristal, Do ti them shkëmbit të Zerës, Katastrofës ti thotë ndal,

Mburret lëmi i xha Dulakes. Me të bashkohet një krua, Bashkë më parë në ca mote, Kristo Floqin frymëzuan,

Dhe Kristo Floqi nga varri, Do të pajtohet me Nolin, Kjo politikë e mallkuar, Me ofsajt e bëri golin,

Zbret nga Qarri lumi i Magut, Sjell nga topi amanete, Ndalet tek Shkëmbi i Bezatit, Bashkë të thurrin ca bejte,

Përse grindet sheshi i Priftit? Bën debate me Varricën, Si kësule rri majë e kishës, Tregon historinë e Niçës,

Dhe Izvori shtoi prrurjet, Që të ketë bereqet, Si zgavër mbushur me derte, Që po i largohen djemtë,

Bën të zgjatet dhe Kalasa, Të arrije Malin e Bardhë, Me të madhe qeshën Vardha, Ajo ditë është ende larg,

Larg e larg shkëmbi i Ariut, Me Verizin për karshi, Doemos më ftojne dhe mua, Për një gonxhe me lajthi,

Shkëmbi i Qyqes je braktisur, Dhe nga qyqet këtë herë, Ç’bën mbi hije, nuk më thua? Mbete si shkëmbinjtë e tjerë,

Fshati im i dashur, Që të dhashë rininë Je një hartë më vete, Je një magazinë,

Magazinë e rregullt, Jo me iventar, Të gjitha i ke ruajtur, Veç Lisi të është tharë.

Kita Kapurani

10 11

ALÂSATSI-NI RÂHATI! NA LINI TE QETE! (...DUPÂ ‘NÂ SUTÂ DI AÑI...) (...PA 100 VJETESH...)

Alâsatsi-ni râhati Na lini të qetë Alâsatsi-ni ta s’him na lini të jetojmë Ta s-avem un loc pi carti që të kemi një vend në hartë Sh-numa noastâ s’angrâpsim dhe emrin tonë të shkruajmë. Ni loat crutsea di pi frāmti Na muarët kryqin nga balli Di noi muntsâlji dispuljiatù prej nesh malet i xhveshët Ni loat sāndzili dit vini na morët gjakun nga dejet Limba ‘li dadi u tâljiatù gjuhën e nënës e pretë. Boatsea noastâ ninga s’avdi Zëri jonë akoma dëgjohet Ma cathi dzuā ma putsān por çdo ditë e më pak Limba noastâ tu foc ardi gjuha jonë në zjarr digjet Nu-avem apâ s’u udām s’kemi ujë për ta shuar. Mutrea tseru frate armāne shiko qiellin vëlla arumun Tseru a tāu fu diñicatù qielli yt është shpërndarë Sh’cum irra ‘mplin di steali e siç ishte plot me yje Ar’masi mash un mur surpatù mbeti vetem mur i prishur. Iu eshti tini Armâname? Ku jeni ju arumunë Iu u-ai tini casa ta ku e keni ju shtëpinë tuaj Batù câmbāñili tu hoarâ bien këmbanat në fshat Ma nu bat pi limba ta! por nuk bien në gjuhën tënde ! Avem flamburâ cu soari kemi flamur me reze dielli Ma nu-avem loc iu s-u ashtirām por s’kemi vend ku ta ngremë Noi vâ vrem s-bânats râhati ne ju duam të jetoni qetë Ma alâsats ta sh’noi s’bânām!   por na lini dhe ne të jetojmë. Dini Trandu Dini Trandu August 2013, USA Gusht 2013, USA

Rremenet e Verias

DUKE DËGJUAR “AMANETIN PRINDËROR”/”PÀRINTEASCÀ DIMÀNDARE”

Gjithmon kur je larg... jashtë Shqipërisë, mendja të shkon tek informacionet nga interneti për jetën shoqërore, pse jo dhe politike. Por mua më interesoi më shumë të njihem me të rejat që ka faqja e revistës dhe partisë tonë në internet.

Sapo hapa këtë faqe, menjëherë dëgjova këngën “Amaneti Prindëror” që për ne rrëmënët/arumunët është bërë prej shumë kohësh hymni jonë i arumunëve/vllehve kudo që ne jemi në botë. Të them të drejtën ndjeva emocione shumë të forta, sigurisht edhe për arsye që ky hymn na përfaqëson ne, por edhe për vetë kompozimin apo tekstin shumë kuptimplotë që ajo ka.

Menjëherë mora në telefon disa nga shokët e mi dhe i vura të dëgjonin pas celularit këngën e bukur hymn. Ishte me të vërtetë rënqethëse kur dëgjon këtë hymn, që arumunët i ka shoqëruar gjithmon në aktivitetet tona kudo. Kjo i ka bashkuar dhe i bashkon të paktën në një moment të caktuar, kur ngrihen në këmbë për të respektuar këtë hymn, i cili është trashëgimia dhe amaneti prindëror për të ardhmen. Ky është momenti i një bashkimi sado formal, por i detyrueshëm për tu zbatuar nga çdo arumunë/vlleh që e ndjen veten të tillë, që ka kujtime fëminore nga jeta në familjen e tij, ku rregullat e familjes trashëgohen brez pas brezi, ku ne jemi dhe duhet të jemi gjaku i pastër i atyre paraardhësve tanë të cilët punuan, luftuan dhe sakrifikuan aq shumë për të mbijetuar në mes të popullsive të ndryshme ku ne kemi jetuar dhe jetojmë në Ballkan e më gjërë. Kemi rreth 2000 mijë vjet që nuk jemi shuar, pse mos të tentojmë për të jetuar edhe më shumë se kaq. Është ky hymn që duhet të na frymëzojë ne, të rinjt tanë që të jemi krenar për atë çfarë ne jemi, latin të mirë, njerëz puntor dhe të kulturuar siç shkruan gazetari i madh italian Indro Montaneli, apo studiuesi tjetër italian Antonio Baldacci në udhëtimet e tij në zonat me arumunë në vitet 1900.

Nuk e di, por këto rreshta po i shkruaj me një nostalgji shumë të madhe për këtë hymn, i cili të jep forcë, kurajo, besim dhe optimizëm (gjithmon në qoftëse ke sado pak gjak rrëmëni/vllahu) për të ardhmen. Është një melodi dhe tekst shumë mobilizues, është një marsh për të vrapuar drejt të ardhmes për mbijetes për mos asimilim, për dinjitet si etni.

Shumë kuptimplote janë thëniet e këtij hymni që shprehimisht thotë: Nënës krahët kush ia kthen Dhe haron burimin lehtë Një ndëshkim nga zoti gjen Haram gjumin ka përjetë.Dua të falënderoj në veçanti z. Spiro Basho, një i ri i apsaionuar, krahas edhe të tjerëve i cili ka

punuar shumë për mbarëvajtjen e kësaj faqe në internet dhe ku pa tjetër vendosja e hymnit tonë bënë që në dejet tona të vloj gjaku prindëror, amaneti i të cilëve nuk duhet të humbi.

VALENTIN MUSTAKA

Foto e viteve 30, kisha për të cilën bëhen sheret, profesorat nuk e shikojnë dot. Nuk qënka 25 m2 por goxha e madhe.

12 13

CULTURA E LINGUA LADINA DI VAL GARDENAIL LADINO, LA TERZA LINGUA REGIONALE

A causa dell’isolamento di un tempo, la valle ha una lingua propria, il ladino, che è di ceppo reto-romanico e che si è sviluppato dal latino volgare e dalle tracce della lingua regionale dopo la dominazione romana su questa zona.

Si tratta di una lingua melodiosa che risulta però incomprensibile a coloro che non la parlano; è ricca di suoni particolari e di combinazioni di suoni.

Nei pressi di Pontives (situato a circa 7 km a est di Ponte Gardena) inizia la parte ladina dell’Alto Adige – si parla il ladino anche nella vicina Val Badia, nella Val di Fassa trentina, nella zona dell’Ampezzano e nel Cantone dei Grigioni in Svizzera.

Con circa un 4% i ladini rappresentano la più piccola minoranza etnica dell’Alto Adige, mantengono salde le loro tradizioni, le loro consuetudini e la loro lingua reto-romanica tramandata di generazione in generazione, idioma che di conseguenza viene usato regolarmente anche nell’insegnamento scolastico, in pubblicazioni nonché nei programmi televisivi e radiofonici.

In diversi comuni con abitanti ladini, la lingua ladina è riconosciuta come lingua ufficiale e lingua didattica. Quest’esempio si può vedere nella scuola superiore dell’Istituto d’Arte “Cademia” di Ortisei, dove le materie vengono da qualche anno insegnate in quattro lingue, in ladino, in italiano, in tedesco ed in inglese.

Questi comuni sono Selva Gardena (Sëlva), Ortisei (Urtijëi), S. Christina (Santa Cristina), Badia, Corvara, Marebbe (Maréo), San Martino in Badia (San Martin de Tor), San Martino in Badia (San Martin de Tor), La Valle (La Val), Canazei (Cianacei), Vigo di Fassa (Vich) und Pozza di Fassa (Poza), che entrambi sono situati nella provincia autonoma del Trentino-Alto Adige.

TRACCE DI UNA LINGUA EUROPEA

Il linguistico austriaco di madrelingua ladina Micurà de Rü (di vero nome Nicolò o Nikolaus Bacher, nato il 4 dicembre 1789 a Rü, San Cassiano, comune di Badia (Alto Adige); morto

il 29 marzo a Wilten) fece il primo tentativo di sviluppare una grammatica tedesco-ladina.

L’istituto di cultura ladina è intitolato per questo col suo nome Istituto Ladino “Micurà de Rü”. La sede dell’istituto è a San Matino in Badia e l’obiettivo è il supporto della lingua e la cultura ladina.

Spesso anche nel più grande quotidiano alto atesino, articoli oppure un sito intero vengono pubblicati in lingua ladina per contribuire anche agli abitanti ladini dell’Alto Adige.

Oggi il ladino è fortemente minacciato dalla penetrazione di elementi stranieri. E’ però risaputo che la capacità di sentire, pensare e comportarsi come un ladino è molto radicata in gran parte della popolazione.

Come inno popolare, per lo meno della Val Gardena ladina, è sempre valida la canzone “Gherdëina, Gherdëina”, l’ultima strofa della quale suona più o meno come segue:

Gherdëina, Gherdëina, de l’oma si rujné rejona, rejona y no te l dejmincé!

Gardena, Gardena, La lingua della madre parlala, parlala e non la dimenticare!

LA LINGUA LADINA“Bënunì te Gherdëina!” - Benvenuti in Val Gardena!Quando i gardenesi sono tra di loro parlano

prevalentemente il ladino. Questa lingua antica risale al periodo della presenza dei romani nella zona alpina e mostra delle evidenti analogie con il castigliano, con il provenzale e con il catalano. La lingua italiana per esempio è nata solo qualche secolo più tardi.

Oggi la lingua ladina, un tempo la più diffusa nelle regioni alpine, è ancora presente nelle seguenti zone: Val Gardena, Val Badia, Val di Fassa, Livinallongo e Ampezzo (in ogni valle con le proprie particolarità), inoltre nel Friuli e nel Cantone dei Grigioni in Svizzera (anche qui con le proprie peculiarità a seconda della valle). Nel 1985 si festeggiò in tutte le zone ladine un importante avvenimento: 2000 anni di cultura ladina.

Nell’anno 15 a.C. il condottiere romano Druso conquistò la nostra regione alpina e dalla fusione dell’antica cultura celtica (reta) con quella dei romani nacque la lingua ladina, la quale potrebbe aver messo radice intorno

al primo secolo d.C. Numerosi nomi di masi, di zone e di luoghi dimostrano ancora oggi nell’Alto Adige trilingue la notevole diffusione del ladino fino al 16° o 17° secolo: Ciardes, Tarces e Pra Maggiore (Prämajur) in Val Venosta e Tschöfas, Tanürz e Albions adiacenti alla Val Gardena sono degli esempi tangibili. Con le migrazioni delle popolazioni germaniche si impose il tedesco, isolando la lingua ladina nelle valli laterali, difficilmente raggiungibili. Oggigiorno il ladino è materia obbligatoria nelle scuole ladine; esistono inoltre diverse pubblicazioni in lingua ladina (libri e giornali), trasmissioni radiofoniche giornaliere e trasmissioni televisive.

Shtëpia Memoriale e Ciprian Porumbeskut, autori i muzikës të Himnit Shqiptar. ( Suceava Rumani)

SEKUENCA JETE PËR VLLEHËT (E MOTSHËM) E BERATIT. JA ÇFARË KUJTON DHE SHKRUAN NIPI I TIJ LLAMBI GOXHOMANI.

LLAMBI GOXHOMANI.

Kur Llambi mbaroi “Zosimea Scoli” dhe “Universitetin në Athinë” zotëronte disa gjuhë të huaja si: turqisht, greqisht, italisht, fërngjisht, sigurisht edhe vllahishten. Por këto gjuhë për atë nuk ishin gjuhë të vdekura, ai lexonte libra në këto gjuhë, librat i blinte me shumë vështitësi duke kursyer në maksimum. Siç tregonte babai im Anastasi( Caci siç i thërisnin) djali i madh i Llambit, i ati zakonisht lexonte e shkruante në darkë. Ai ulesh pranë vatrës ku ishte ndezur zjarri ose jo(në verë) merrte pranë vehtes llampën dhe fillonte të lexonte e shkruante letra.

Kur dilte nga shtëpia shokët e pyesnin që ç’farë kishte lexuar. Ai u a spjegonte shumë thjeshtë e me shumë mënçuri. Por shumë shokë të tij donin të dinin edhe lajme për ç’ka ndodhte jashtë Beratit dhe sigurisht edhe jashtë Perandorisë Otomane. Këto lajme mund të merreshin nga gazetat të cilat Llambi nuk i kishte. Atëhere tregëtarët që delnin për tregëti jashtë Beratit, kur ktheheshin në Berat sillnin me vehte edhe gazeta nga shtete e gjuhë të ndryshme. Llambi i lexonte vazhdimisht, sipas rradhës së mbëritjes dhe çdo ditë shkonte nëpër dyqanet e tyre dhe u spjegonte lajmet me fjalë të thjeshta dhe të kuptueshme. Kjo punë bëhej me të gjithë, kur bisedonin në mes tyre ata i thonin njëri tjetrit që është e saktë, sa që u krijua thënia” nga e more vesh? Nga xha Llambi” e paske të saktë. Kështu Llambi u bë njeri i besuar në popull dhe kjo e ndihmoi për të prurë në shkollën vllahe fëmijët e këtyre familjeve.

Ky opinion shkoi deri tek pashai, i cili kur donte ndonjë lajm, thëriste Llambin që ta vinte në dijeni për problemet, ose për ato gjëra të cilat duhet t’i dinte por nuk i dinte. Kështu u bë i njohur edhe si mik i pashait dhe xhandarit. Kur kalonte Llambi, xhandari ngrinte dorën dhe e nderonte.

Kështu Llambi fal njohurive të tij u bë mik dhe i njohur me shumë beratas, pavarësisht nga feja. Mund të kujtojmë se miq të ngushtë të familjes ishin edhe dy persona të fesë myslimane; Tefik Shehu dhe Rifat Haxhi Demiri, kjo miqësi familjare me këta vazhdoi deri tek nipërit e Llambit.

Një ndodhi e vogël, por e bukur. Kur çeli shkollën vllahe erdhën edhe shumë nxënës nga rrethinat, sidomos djem vlleh nga Bubullima, Gradishta, Kolonja etj. Me qenë se konvikte nuk kishte, z. Llambi me mirëkuptim i shpërndau këta nëpër familjet vllahe të Beratit të cilët kishin ose jo fëmijë në shkollë. Shembullin e parë e dha vetë, ai mori në shtëpi një djalë nga Bubullima që e quanin Todi. Ai rinte në shtëpi të Llambit së bashku me djalin e tij Cacin. Të dy ndiqnin shkollën vllahe, çdo ditë ata dilnin bashkë nga shtëpia për në shkollë, ktheheshin bashkë, hanin bashkë, flinin në një

14 15

dhomë dhe së bashku bënin detyrat e shkollës.

Të shtunën e fundit të muajit z. Llambi e çonte Todin në fshat që të çmallej me prindërit, merte hua një kafshë dhe e ngarkonte me ato gjëra që i blinte në treg si sheqer, makarona, kafe etj për prindërit e tij.

Një të premte mbas dite Todi mbërin në Qafë Sqepur, i dalin para disa hajdutë, i marin ushqimet dhe meqë ai i kundërshtoi i dhanë edhe disa pëllëmbë dhe u nisën për në Bubullimë.

Todi kthehet në Berat ditën e diel për të ardhur në shkollë të hënën. Kur vjen në shtëpi, ai ishte i shqetësuar dhe jo i gëzuar si herë të tjera. Llambi e kuptoi dhe e pyet:

Si i kishe nga shtëpia Todi?Mirë xha Llambi, të bëjnë të

falaPo ti nuk je mirë, ç’të ka

ndodhur?Todi me hezitim më së

fundi i tregon gjithçka i kishte ndodhur. Llambi nervozohet shumë.

Të hënën para se të shkonte në shkollë, ai bëri një vizitë tek Pashai. Në shtëpi u habitën për këtë vizitë të pa pritur dhe kaq herët. Zonja i nxori kafen sipas zakonit( sepse Llambit, kafen i’a servirte zonja në shenjë respekti dhe jo shërbyeset). Llambi e refuzoi kafen me pak nervozizëm dhe i thotë:

Po mirë o pasha, kaq nevojë paske sa i vure njerëz që ti vjedhin djalit tim ushqimet, nuk mund ta mendoja kurrë këtë gjë.

Pashai, dale Llambi, unë nuk di gjë për këtë, mos u nxeh.

Llambi doli nga dera nervoz dhe shkoi për në shkollë.

Todit i erdhi rradha për të shkuar në fshat. Kur mbërin

në Qafën e Sqepurit i dalin hajdutët. Todi trëmbet, por kapua i thotë: “mos ki frikë , por kur ti qënke djali i xha Llambit, pse nuk na the radhën e kaluar, por na bëri pashai rezil” Shko tani dhe në qoftëse rrugës të ngacmon ndonjë, na lajmëro se i a ndreqim ne qefin. Kështu u mbyllë kjo punë. Kjo tregon kredin që kishte Llambi deri tek Pashai.

LLALLA XHYMYRTEKA.

Llalla, është nga ata vllehët e rrallë Voskopojar që bëri një tregëti të madhe leshi dhe lëkure, jashtë Beratit, jashtë Perandorisë Osmane në shumë vende të Europës.

Ishte shumë i fortë fizikisht, kishte një mendje të ndritur, nuk njihte sëmundje, ngjitesh për në shtëpi në lagjen Mangalem në këmbë, gomari shkonte para tij bosh pa ngarkesë.

Një herë i erdhi një dëshirë për të shkuar jashtë shteti dhe të vizitohesh në një mjek. Lajmëroi Llazarin, djalin, që drejtonte filialin në Trieste që të porosiste një anije për të shkuar në Trieste. Pregatitet me shumë kujdes një nga anijet të cilat trasportonin materiale mga Trieste në Durrës dhe anasjelltas. Porositet kapidani i anijes duke i thënë për udhëtarin që do të udhëtonte. Ai e quajti një vlerësim për figurën e tij. Në katin e poshtëm pregatitet një dhomë si një dhomë ndenjtje në shtëpin beratase, me oxhak, me qoshe mbuluar me kuverta prej leshi. Nga Berati në Durrës udhëton me një karocë lluksoze. Kur u imbarkua në anije, Llalla u kënaq me kushtet e mira që kishte. Mbasi u qetësua i erdhi një gotë raki dhe kafe. Gjatë

gjithë rrugës gatueshin gjellë të traditës beratase që ai hante në shtëpinë e tij. Kur mbërin në Trieste, e presin shumë biznesmen të cilët mbaheshin me prodhimet e leshit që Llalla sillte. Ata ishin shumë kurioz për ta parë direktë këtë tregëtar kaq të njohur për prodhimet e tij.

Pasi u njoh dhe u mësua me Triesten, kërkon të vizitohet. Një ditë erdhi mjeku, i cili e dinte kush ishte dhe tregoj shumë vëmendje ndaj tij. E vizitoi me shumë kujdes dhe nuk gjeti asgjë shqetësuese, bile ai u habit që në këtë moshë të thyer të ketë këtë fizik kaq të fortë. Doktori i shprehu mendimin e tij mjeksor, por ai e dinte që nuk kishte asgjë, por donte vetëm të shihte një vend të huaj. Llalla duke ndenjur, që mos të shkonte vizita kot i bëri doktorit dy pyetje sa për të kaluar rradhën:

Doktor, unë në Berat përdorë çdo ditë para buke dy gota raki, a ta vazhdojë këtë?

Doktori, piji dy gotat dhe mos i ndalo.

Doktor unë ne shtëpi përdorë për të ngrënë bukë misri, a ta vazhdojë?

Doktori, vazhdo si ke bërë deri tani dhe mos ndrysho asgjë.

Pasi doktori largohet i biri i thotë Llallës, na shqetësove kotë, nuk paske patur asgjë.

Llalla përgjigjet, nuk paske kuptuar asgjë mor birë, unë nuk erdha këtu se jam i sëmur, unë nuk kam asgjë, por unë erdha këtu për të parë ”botë”, për të parë pak më shumë se Berati ku unë u plaka.

Pas ca ditësh Llalla kthehet në Berat dhe u tregon nipërve të tij gjithçka kishte ndodhur.

RRĂMĂNJ DI ETA TUTĂ..!!

22 giugno 2013 alle ore 1.29Ca noapti lungă di dau njijă di anj,Llunjina ahurĥi zhdicidă......Qirollu allăxi.....sh’ti noi..Atsa scutadhi tsi avia cădzută pi rrămănii..ca nor lai shi negură, llo s’gilastă...Aspari că vini dzua sh’ti rrămănj s’hărăsiastă. Rrămăne, dishtiaptiti..!!!Gra cu boatsi pi limba’ta iu tsădo..Tu căsăbai, n’hoară, pi dziană....iu tsădo..S’nu alash limba armenească pănă esht ljiu..Că ma qirush limba...Tsi us’arrămănă??Tsi us alash dănăpoi a nipotslu di la tini?Cum u zburrăstă rrămănjjă di tut Balkanu cu un-alantă?? Rrămănj, adunatsvă tuts deadun..di tut Balkanu..!!Ĥim ună fumeljă!..Un săndzi di tută eta!!Noi ĥim grets, arbinesh, vurĝar, rumanj, maqidonj shi serb..ma prota sh’ma mult di al’tsăva..ĥim rrămănj!!! 

Leo Gjata/6-21-2013

POEMATI VECLJ DI FĂRSHĂROTS31 LUGLIO 2013 ALLE ORE 6.14CĂNTUC TI VRUTA

 Aidi vruta’amiadoljă s’ni adunămtu băhcelu veardisingur  s’ni agiucăm. Nu pot s’ljin lăi gionevrroară tu băhcăvinjiu asiară noapteash’dada mi’acătsă. Nu la vrută nunu voi sinj fats nazică mult ti’am tu vrearish’va mi badz mirazi. Nu lai gione numărazi nu ts’bagma vrei z’inj astară

poarta va ts’disfac. Noaptea fără lunădoljă s’ĥim deaduns’nu ti veadă dadash’vreara-mia săts spun. Nu la vrută nunu că mi’arăseshivinjiu aseară noapteash’poarta nju ncliseshi. Nu lai gione nucă nu iaram mini,ira altă featăsurăr sh’cusurini..  VASILĂ

Vasilă perljă văndaqibadz ficiorljă tu miraqinu’ai frică di Dumnidză?Vasilă tsi fats ashă? Moi Vasilă, moi!Nu lja căljurră di’alagă

că lă fats inăma plagănu’ai frică di Dumnădză?cănd aladz cu năsh ashă?Moi Vasilă, moi! N’cali cănd l’astaj dinintificiorjă si’asparg di mintimutra citi năsh năheamăcă mutrest shă ts’da bălstenjă!Moi Vasilă, moi! (Di Fărshărotsjă di Mizuqei) UN N’JIS URUT..

Tsi n-jis urut mi n’ghisaia’cui su spun, mi’aspărai?Canda aveam nă părumbeau,sh’nji azbură dit mănj ca stiau..voi călfădzlj’amelj deadun,ndrădzets calu atsel ma bun,ta s’mi aleaput păn’acasă,s’ved că doru nu mi’alasă.Dush mi dush; sh’aflai pi cali,un aush scădzut di jiali:-Bună’ts oara, pap dărut.!-Bună, domn ni cănăscut..sh’mini aviam un ĥij ca tini,doisprats’di anj fudzit sh’nu vini,sh’ază nviasta j’si mărităc’agiumsi ni pricupsită!.Doru anjel ee ahănt mari,voi s’mi ascund, s’nu es tu soari-.. Cama’nclo cala nj’imnai,dadă moashă n’cali aflai.-Bună dzua ĥiju’ameudor dit xeani, ee mult greu..Ti mirindi agiumsh acasă,cuscărli cănta la measă.-Cuscri, vă părcălisesc..scutets nviasta, voi su mesc,că nj’ôm cusurină-viară,sh’j am adusă nă ciupară-..!Cănd avdză nviast’arsări,sh’cu bôatsia zgurmată gri:-Cuscri s’fac rigiai multă,ma că inăma v’ascultă,lôats’vă caljă ncălicats,sh’di la noi s’vi zdăpărtats,gionli tsi mi căftă mini,l’ôshtăptam mults anj di vini..Nu ee xen, ni cănăscut,

16 17

easti gionli ameu, durut,tsi s’turră dit xenities’bănăm bana ti ciudii-.. CAPU TSI MI DOARI

Capu tsi mi doari, sh’mintia nu nj’u ôm tută,Ti săvdaia’miau, ti’ună fiată rusă.Numa j’ôgărshai, mults anj tsi’ar murită,U căftai ti nviastă, sh’nu vru si mărită. Capu tsi mi doari, sh’mintia nu nj’ôm tută,Ti’un gioni tsi’am mini, caftă ta sinj fugă.Gione cara s’fudz, voi s’trets pi la mini,Săts dau nă shamei, voi su tsănj pi tini. Gione cara s’fudz, sinj trets pi la ushă,Săts dau haimalia, ta su ports di’gushă.. GIOCU NJI MI’AGIUCAM

Ficiurac eramGiocu’nj mi’agiucam,Ca măndz arsăram,Di qider nu shtiam. Mi vădzu nă fiată..Ca luna mushată;Rrushă tu surrati,

 

Leo Gjata/July 30, 2013*Poemati veclj di farsharots, sciritoarjă nu s’cănoast.

NIDA BOGA- UN POET HOMERIC.1886-1974.

VOŞOPOLEA.Epope în sonete, scrisă în graiul aromăn.Transpunere în limba română de Hristu Căndroveanu.Bucureşti 1994.Domnului ProfesorNicola Pipa.Cu tiñie şi cu vreari di armăn fărşirot, aistă capodoperă al Nida Boga, faptă şi pi armăneaşti. Prof. Hristu Căndroveanu. Bucureşti 25. 04 2004.Metrika ose vargëzimi përmbledh rregulat me të cilat shkruhet në vargje. Vargu është elementi i

parë i Metrikës, siç është për prozën, rrjeshti. Soneti është poezi. Ai përbëhet nga dy strofa katërshe dhe dy treshe. Strofa katërshe përbëhet nga rima e përmbyllur ABBA dhe strofa treshe ka skemën ABA BAB. Soneti i Nida Bogës është ndërtuar sipas sonetit të Petrakës ose italian dhe dallohet nga soneti anglez, se është 12 rrokësh.

Metrică ică versuri, conţine reguli, cu care se scrie versul. Versu esti elementu di prota ali metrici, aşă cum esti răndu di proza. Sonetu esti poezie. Metrica compune dauă strofe cu patru versuri şi dauă cu trei versuri. Strofa cu patru versuri compune rimă ABBA ş strofa cu trei versuri are schema ABA BAB. Sonetu al Nida Boga esti construit ( esti fapt, esti bazat ) după sonetu al Petrarca, ică aţel italian ş s- aleadzi dit sonetu anglez, că esti cu 12 silabe.

Nida Boga lindi më 15 janar të vitit 1886, në qytetin Velezh ( Maqedonia e sotme), përgjatë lumi Vardar, afërsisht 50 km. në jugë-lindje të Shkupit.

Mësimet e para i mori në qytetin e lindjes, në fillim në gjuhën greke, pastaj në gjuhën rumune. Studimet e mesme i vazhdoi në liceun rumun të Manastirit ( Bitolas), ku dhe bashkëpunon, që herët, me revistën mujore të shkollës, „Drita „

Më vonë vazhdon studimet në Universitetin e Bukureshtit për histori dhe gjeografi dhe pas përfundimit të fakultetit, pasi është caktuar profesor, ka shërbyer në më shumë qytete të vendit. Ka shkrojtur shumë vepra në të folmen arumune dhe në gjuhën letrare rumune.

Po punimi më me vlerë i tij, i Nida Bogës, një kryerevepër e vërtetë, unike ( e vetme) në ansamblin e literaturës sonë, mbetet akoma, patjetër, „VOSHOPOLEA „, epopea në sonete, në të folmen arumune, të botuar për të parën herë, në mënyrë të plotë, në antologjinë „UN VEAC DE POEZIE AROMĂNĂ, „në vitin 1985. Një ripunim mbresëlënës i mënyrës së jetesës dhe civilizimt, i kulturës të arumunëve të Voskopojës, qytet, cili lulëzoi në jugun e Shqipërisë së sotme, në shekujt 18- 19, të cilin poeti e emërton në epopenë e tij VOSHOPOLE, me anën e së cilës nënvizon akoma më mirë latinitetin tonë, si vendbanim, ku u vunë themelet nga barinjtë aromunë. Ajo Voskopojë e pasur, e cila numuronte në fillim të shekullit të 18- mbi 60.000 mijë banorë, gjithashtu një numur të madh institutesh publike, palate të bëra me mermer, esnafe punëdashëse ... një kështjelë e vërtetë, me anën e së cilës banorët mbanin lidhje tregëtare me ato vende nga më të zhviluara nga e gjithë Europa, që nga Konstandinopoja në Venetik, deri në Budapest dhe Vjenë dhe akoma më larg, deri në Egjipt. Qyteti i kulturës për atë kohë, i vetmi në epokën, nga i gjithë Gadishulli Ballkanik, në të cilin funksionin deri dhe një Akademi shkencore, e drejtuar në një moment të dhënë nga i shkolluari i madh aromun TEODOR KAVALIOTI ( i ringjialur në epopenë e poetit).

Kritiku letrar, Konstantin Soresku, ka thënë se: „... po qe se Frederik Mistral ka qënë kurorëzuar me çmimin Nobël për meritën e tij në lëvizjen fillestare për restaurimin e dialektit provensal, Nida Boga do ta kishte merituar për faktin se është kryer( realizuar) restaurimi i dialektit

arumun në epopenë e tij „Voshopole „, e cili është, në horizontin e dyfishtë të klasiçizmit dhe të epopeizmit, një kryevepër. „

Nida Boga s-a născut la 15 ianuarie 1886, la Veleş [în Macedonia de azi], de pe apa Vardarului, la aproximativ 50 de km. sud-est de Skopje.

Nvăţă la orăşelul-( căsăbădzul, pulitia ) natal, di prota greceşte, deapoia tu limba română. Studiile medii li feaţi la liceul romănesc din Bitola, unde- iu ş colaborează de timpuriu ( zemănească) la revista lunară a şcolii,” Lumina” Studiază deapoia( dapoia ) geografia ş istoria la Bucureşti, după ţi e numit profesor, funcţionănd la mai multe localităţi din ţară. A scris multe opere tu grai aromănă ş tu limba română.

Cea mai valoroasă ( păhă- tiñie ) lucrare a lui Nida Boga, o adeverată( ndriptati) capodoperă, unică la ansamblul literaturi noastre, rămăne însă (ma –ama), bineînţăles (desigur, făr di altu), „ VOŞOPOLEA”, epopeea, tu sonete, tu grai aromăn, tipărită di prota oară, la antologia” Un veac de poezie aromănă,” la anul 1985. O impresionată (figurată) reconstituire a banei ş civilizaţiei, culturii aromăñilor din Moscopole, căsăbă care a înflorit la sudul Albaniei di ază, la secolele 18- 19- ea, pe care poetul îl numeşte în epopeea sa VOŞOPOLE, spre ( cătă ) a- i sublina ma ghini latinitatea, ca aşezare (şideari) întemeiată( băgară) timeḻiu de oierii aromăñi. Aţa Moscopole avută, ţi număra la ahurhita secolului al 18- ea pisti 60.000 di ñiḻă bănător, tut aşa ş numeroase instituţii publice, palate sculate di marmoră, bresle- isnafi di lucrători...O adeverată ( ndriptată ) citadelă ( cetate- castru), di care bănători ţănea legături comerciale cu aţeali mai prospere cu întreaga( ntreaga) Europa, di la Constantinopole la Veneţia, pănă la Budapesta ş Viena ş ninga ma diparti, pănă la Egipt. Căsăbă ali culturii tu aţel chiro, singurul tu epoca, din întreaga Peninsula Balcanică, tu care funcţiona pănă ş o Academie di ştiinţe, condusă la un moment dat di marele cărturar ( nvăţat) aromăn Teodor Cavalioti [evocat la epopeea poetului.]

Criticul literar, Constantin Sorescu a afirmat (a dzăsă- a spus ) că : „ dacă Frederic Mistral a fost încununat cu Premiul Nobel pentru meritile sale în îniţierea mişcării de restaurare a dialectului provensal, Nida Boga l- ar fi meritat pentru faptul de a fi desăvărşit restaurarea dialectului aromăn în epopeea sa Voşopole, care este, în dublul orizont

18 19

al clasicităţii şi al epopeicului, o capodoperă.” Poema Homerike Voskopoja, përmban 14 kapituj, kurse kapituli i parë ka 40+2=80 sonete në

të folmen arumune dhe në gjuhën letrare rumune. Poema Homerică Voşopolea, conţine ( cuprinde) 14 de capitole, pi cănd capitolu a ntea are 40+

2 = 80 sonete în grai aromăn ş tu limba literară română. THIMEḺILU ALI VOŞOPOLE VOŞOPOLE SE- NTEMEIAZĂ – TĂRG.THIMEḺIULU ÎNCEPUTUL.

Tuţ cu tămbarea viniră pi anumiri, Veniră toţ, cu zeghele pe umeriŞ- cu păni sumulaie tu tisagă, Şi păîine neagră în desagi de lănă,Tu măna cu vărtoasă nă ciumagă, Aveau- drept arme, bătele în mănă,Cu căpri şi- oi pi dzeadziti s- li anumiri Iar oi- pe degete să li le numeri.

Shtegëtarin arumun, livadhet e gjera dhe kodrat e buta me bar të trashë dhe lule të shumëngjyrshme të Voskopojës, e tërhoqën atë dhe aty, nën qiellin e hapur dhe pa ngritur ende stanet, filuan të mendojnë për qytetin e ardhshëm. Călătorul aromăn, livădzăli cu lărdzimi, dzeanili nu mult analti (moali ) cu iarbă groasă ş lilici cu multicoloari ali Voşopole, u strapsi pi năs ş aco, sum ţerul dizvilit ( dişclis ) ş fără ca s- scuală stăñili, ahurhiră s- minduească di pulitia ( căsăbălu ) di măni.

CUPILE CRESCU SE ÎNMULŢESC TURMELE

Şi foclu ardi daima sum căldari, Şi focul duduia în orice tindăIar talarli di lapti ma s- gulescu, Butoaie- n cercuri împănzeau livadaŞi butiñili nu au acumtinari. Că stăna nu putea să le cuprindă !

1- Në vit, kur dhëntë pillnin tri herë, tufat filluan shpejt të rriten dhe të shtohet qumështi, sa që kadet nuk ishin të mjaftueshme për të grumbulluar të gjithë gjalpin, djathin e butë, kaçkavalin, të cilat shumë shpejt filluan t’i eksportojnë në vendet e tjera, jashtë kufive të Shqipërisë

2- Tu an, cănd oili fitea trei or, cupili ahurhiră mult aghonia s- crească ş sis avdagă laptili, ahănt căt talurli nu putea s- ncapă tut untul, caşul tămăreţ ş cacicavalu, pi care mult agoñia(curundu, cu dealaga), ahurhiră s- u ducă ş pi locurili alanti.

VOŞOPOLEA AGIUNDZI HOARĂ VOŞOPOLE AJUNGE SAT.

Pi dzeñiuri şi călivi s- iasă loară Curănd se- nalţă şi colibe- n zare !Uiarḻi singuri cum nu vor s- armănă, Oierii, suferind cumplit de dor,Fumeḻili s- li aducă nu amănă, Îşi cheamă lăngă sine şi pe-ai lor-Voşopolea s- vidzu că easti hoar Şi- ntemeiază noua aşezare.

Arumunët shtegëtarë, shpejt e kuptuan se në Voskopojë duhej të vendoseshin përgjithmonë me familjet e tyre dhe pas kësaj, Voskopoja u bë fshat. Po gjethet e drurëve të shumtë ishin një ushqim i mirë edhe për kuajt, mushkat dhe pelat e bekuara, të cilat u shtuan aq shumë, sa një kodër e vetme nuk i nxinte.

Călători aromăñi, mult agoñia u aduchiră că tu Voşopole lipsea s- aducă ş fumeḻili a lor, că aşa bana di năş vas ira ma licşoară (lişoară, uşoară),. După aistă, Voşopolea s- faţi hoară. Ma munţiḻi ş dzeañili a Voşopolei ira plin di lemnuri cu tuti soili di frăndză, ş aţeali ira ună hrană bună di căḻi, mulărli ş iapili alăvdati, care s- avdapsără ahănt mult, căt singur ună dzeană nu li ncăpea.

VIJON NË NR. E ARDHSHËM