Azra Erhat - Mitoloji Sözlüğü

8/3/2019 Azra Erhat - Mitoloji Szl

1/325

Azra Erhat(ONK)

Altnc Basm: Austos 1996

ISBN975-14-0391-X

Remzi Kitabevi A..Selvili Mescit S. 3 34440 Caaloglu-lstanbulTlf: 522 7248 - 522 0583, Fax: 522 9055


2/325

O N S O Z

MYTHOS VE MYTH0L0G1A

lkin Sz vard, der Kitap. Bunu Platon duysa, sz m, hangi sz, diye sorar.nk eski Yunan dilinde sz kavramn vermek iin bir deil, szck vardr:Biri "mythos", br "epos", ncs "logos". Mythos sylenen veya duyulanszdr, masal, yk, efsane anlamna gelir. Ama mythos'a pek gven olmaz,nk insanlar grdklerini, duyduklarn anlatrken birok yalanlarla sslerler.Bu yzdendir ki Herodot gibi bir tarihi mythos'a tarih deeri olmayan gvenilmez sylenti der, Platon gibi bir filozof da mythos'u gereklerle ilikisiz, uydur

ma, bo ve gln bir masal diye tanmlar. Epos daha deiik bir anlam tar:Belli bir dzen ve lye gre sylenen, okunan szdr, epos insana tanr armaandr, gzelim ssl szleri bir araya getirerek byler dinleyicilerini birozan. Ozann szn tanmlayan epos bylece iir, destan, ezgi anlamna gelmi ve o gn bugn epik ve epope diye Batl dillerin hepsinde yerini almtr.Mythos'la epos arasnda ilkinden bir yaknlk vardr, mythos sylenen szn,anlatlan yknn ierii ise, epos da onun doal olarak ald ll, ssl vedengeli biimidir. Epos ne kadar gzelse, mythos o kadar etkili olur, epos'lamythos'un bu baarl evlenmesidir ki, ilkadan kalma efsanelerin rn vere ve

re gnmze dek yaamasn ve mythos kavramnn alar ve uluslararas bir nitelik kazanarak lmezlie kavumasn salamtr.

Ama bir de logos vard. Onun szcn bata Herakleitos olmak zere lonya dnrleri eski deyimiyle "physiologoi", yani doa bilginleri yapmtr. Onlara gre logos gerein insan szyle dile gelmesidir. Logos bir yasal dzeniyanstr, insann bedeninde ve ruhunda bir logos bulunduu gibi, evrenin ve doann da logos'u vardr. Logos insanda dnce, doada kanundur, her yerde

ve her eyde vardr, ortaklaa ve tanrsaldr. Logos'u bulmak, srlarn gz nne

sermek, insan szyle dile getirmek dnrn asl devidir. Logos kavramylaalan bu r dosdoru bilime varm, yle ki logos-logia bugn herhangi biraratrma dalnda bilgini ve bilimi dile getirmek iin kullanlan birer ek olmutur.

Mythos'la epos uyumlu bir btn iinde birletikleri halde, onlarla logos arasnda ilkinden ve gn getike kesinleen bir kartlk ba gstermitir. Birbirinezt iki akm alm yrmtr. Ege kylarnda filiz veren destanlar, vgler, ezgilerin yannda, gene tonya'da doup gelien bilim kollar: Fizik Tiatematik, yer

ve gk bilimi, tarih ve corafya. Bilginler mythos'un uydurduu epos'un dile getirdii tanr masallarn hor grr, yerdike yerer, evreni ve insan anlatmakta

bu trn yalanc ve zararl yollara saptn ileri srer dururlar. Ne var ki evrentanmn dile getirmek iin bu bilginlerin ou da epos biimine, yani destanazg heksametron lsne bavurmaktan alamazlar kendilerini. Yalnz Herakleitos dzyazyla dile getirir dncesini.


3/325

Platon'un tutumu daha da ibret vericidir. Homeros'u tanrlar stne yalanlaruydurdu, topluma zararl efsaneler dzd-diye sulamakla bamz iiren bu filozof "Devlet", ya da "Gorgias" gibi en nemli dialoglannn sonunda gereingereini, tanrlar katndaki hakikati gzmzn nne sermek, fizikst kantlarla tanmlamak istedi mi, bir mythos uydurur. Ne yapsn ki mythos'tan ayrdnemez, dncesi mythos kalbna kendiliinden girer. Mythos Yunan dncesiyle zdetir denebilir hem yalnz Yunan m, insan dncesi ve onun

rettii dille zde olsa gerek ki, Homeros'tan bugne dnya sanatlarmythos'u kendilerine tkenmez bir esin kayna olarak almlardr.

Ama "mythologia" szcnde mythos'la logos'un, kart bu iki kavramn birletiini grmyor muyuz? Mythologia efsaneler bilimi anlamna gelmez mi?Hem gelir, hem de gelmez. Erken ilkada "mythologein" diye bir fiil vardr,masal anlatmak demektir, szl gelenekle dilden dile aktarlan efsanelerin ozan-larca srdrlmesini de belirtir. Mythologia kavram da ayn anlama gelir. Hemmasal ve efsanelerin topland kitap iin, hem de ilkan sonlarnda "mytho-

graphos", yani mythos yazar denilen derleyicilerin yapt i iin kullanlr. Amamythologia bugn tad geni ve kapsayc anlama gelmemitir ilkan hibirdneminde. Mythos, ok tanrl bir dinin tanrlar stne anlatlan efsane,mythologia da bu efsanelerin bir araya geldii kitap olduuna gre, mythologiailkan din kitab olmak gerek, oysa deildir ve hibir zaman olmamtr. nk bu efsaneler nan - tek tanrl dinlerde sz konusu edilen inan - dzeyine

ykselmemitir. Szl ya da yazl yazn ve sanat kollarnn hepsinde durmadankonu edinilip ilenen ve ilendike deien mythos'lar ne kadar ozan, yazar, sanat varsa, o kadar biim alm, bu nedenle hibir zaman belli bir dinin tek kita

b halinde toplanamamtr. Byle bir eitlilik, bylesine reti ve yntem yokluu, bu tr baboluk, zgrlk ve zerklik baka hibir din ve efsanelerindegrlmemitir. lka mythos'u layiktir, din adamnn deil, sanatnn uradr,onun anlam, yn ve biimi din alannda verilmez, sanat alannda verilir. Asl yaratcs da szdr ve sz ustasdr. Mythos, epos, giderek logos bile birlemilerdir onun doup gelimesine. Gerekle ilikisi olup olmadna gelince,mythos'un gereini szn dnda aramak bounadr. Asl gerek insan sznn iinde, znde, iirindedir. Bunu anlad iindir ki, ilka insan szle birbi

rinden renkli, byleyici ve inandrc yaptlar yaratabilmi ve szn bir kitapiinde donmasn nleyerek, adan aa, insan kan gibi scak scak akmasn, bylece canlln sonsuzlua dek aktarmasn salamtr.

MYTHOS YARATICILARI

Herodot der ki, tanr soylarn sayp dken, tanrlara adlarn veren, niteliklerinitanmlayan ve efsanelerini anlatan, Homeros'la Hesiodos'tur. Yani ok tanrlilka dininin yaratclar, peygamberleridir onlar demeye getirir. Ne var ki bu

yaratcln neye yarayacan bilmez, bilemez Herodot. Yunan mythos'ununyazna vurulmas, evet, Homeros ve Hesiodos'la balar, ama orada kalmaz, Homeros'la Hesiodos'un yarattklar tanr soylarna ve efsanelerine - ki bu konudailk iki yaratcnn bile syledikleri birbirini tutmaz - ekler, katklar yaplr, yazntrleri oaldka mythoslar da yeni anlatmlar ve yorumlarla zenginleir. Destan an onya'da da, Yunanistan'da da "melos" denilen lirik iir trleri izler,


4/325

alg eliiyle Irk klflnln, ya da bir koronun syledii bu ezgilerde de mythosnemli bir yer hl


5/325

Aslnda bir Akdeniz evresi efsaneler topluluu vardr, onu Yunanistan ve Roma'ya mal etmemiz, bu efsanelerin Yunanistan ve Roma uyruklu yazarlarn kalemiyle Yunanca ve Latince olarak yazlm olmasndan ileri gelir. Oysa bu efsanelerin k yeri ne Yunanistandr, ne de talya, Anadolu'dur, Girit'tir, Mezopotamya'dr, Fenike, Msr'dr, ya da btn bu yerlerdeki szl geleneklerin karmndan ortaya km bir btndr. Yunanl ya da Romal kaynak yazarlar anlattklar efsanenin asl kaynan aratrmazlar, onu bilseler bile kimi zaman si

yasal amalar gderek saklarlar, bile bile deitirirler. Hem ozanlar ve yazarlarzgr mdrler? Kimin iin yazdklar, kime hizmet ettikleri belli olur. En bykiki destan yazar buna rnektir: Homeros lonya'ldr, gnl Troya'dan yanadr,ama efendileri Troya savan kazanm, Anadolu'nun kilit noktas olan Darda-nos kalesini ykm Akhalardr, onlar kahraman gstermek zorundadr, oysaasl insan-kahraman Hektor'dur Ilyada'da. Vergilius ise Augustus ann kltrpolitikasna hizmet etmekle grevlidir, Roma'ya bir kahramanlk gemii yaratmak amacyla yazar Aeneis destann ve Homeros'un tam tersine asl gc kuv

veti Troyallarda gstermeye alr. Bu a ve erek farklar mythos anlatmnda

da farkllklara yol aar.kinci bir glk mythos anlaynda gn getike artan deiik grlerdir.

Son yllara dek "Yunan mucizesi" diye bir balon uup dururdu. Bat dnyas insan deerlerinin dile geldii ve byk sanat yaptlaryla lmszlk kazandtek kaynan Yunan-Roma uygarl ve kltr olduuna inanrd. Bu dar grl adan baklnca Yunan mucizesini yaratan asl kaynak ve etkenlerin ne olduu aratrlmaz, grmezlikten gelinir, bu inanc sarsacak bir bulut ortaya ktm, bile bile ve bilimsellie aykr bir tek ynllkle tartmaya, giderek kavgaya

giriilirdi. Troya'nn anakkale yresinde olmadn, Schliemann-Drpfeld-Blegen lsnn gn na kardklar koca uygarlk merkezinin Homeros'unllyada'syla bir ilikisi bulunmadn ileri srmekte direnen szm ona bilginler bugn bile ortalkta dolar ve kr grlerini kitaplara aktarmak yolunu bulurlar. Arkeolojinin son bulular tarihle ilgili bilim kollarn gz kamatrc bir klaaydnlatmaktadr ama Anadolu arkeolojisi daha yenidir, Hititlere ancak son on,on be yl iinde yazlm kitaplarda yer verilir, yzylmzn balangcnda yaymlanm bir mitoljide bakarsnz ki Ana Tanra Kybele'ye ancak yarm stunluk bir yer ayrlmtr. Apollon ya da Artemis'i Trkiye'nin Ege blgesinde toprak

tan karlan antlarn nda yorumlamak, deerlendirmek daha hibir derlitoplu mitoloji kitabna erek ve grev olmamtr. Ksacas ilkan yazl kaynaklaryla gnmzn bulularn bir araya getirerek ok ynl bir grle toplama

ya daha pek az bilgin girimektedir. Bu yolda Halikarnas Balks r ac, yolgstericidir, yani Yunan', Trk' olmayan, uluslararas tek bilimsel gerei aramaya koyulan gerek bir bilgindir. Onun at yoldan gitmekle birlikte eski yazn kaynaklarna da hakkn vermek "Mitoloji Szl" adyla okuyucuya sunduumuz bu kitabn tek amacdr. Hemen syleyelim ki bu kitap bir denemedir,eksiklerini, yetersizliklerini bile bile yaymlamaya giritiimiz bir deneme.

Yukarda szn ettiimiz sorunlar bir dereceye kadar zmleyebilmek iinbu "Mitoloji Szlg"n hem bir szlk, hem de bir antoloji olarak dzenlemek yolunu setik. Efsanelik kiilerden kim sz ediyorsa Homeros mu, Hesiodosmu, tragedya yazarlar m, onlarn anlatmn elden geldii kadar kendi metinlerinden vermeyi denedik. Burada Trkiye'de Trke olarak bulunan kaynaklarn

H


6/325

okluu bizi sevindirdi Tercme Brosunun at r ve Milli Egitim Bakanlnn yaymlad lk klasikleri evirilerinden bu yana ok allm ve; Yunan-

Latin yaznnn ana yaptlar bugn okunur bir dille kazandrlm bulunmaktadr. Daha teye gidilmi, mitolojik ykler ve kiiler Bat yaznna olduu gibi bizim de iirimize konu olmutur. Bizden nce Trke mitolojiler de yaymlanmtr. Elimize geenleri almamza ortak ettik. Bu apta bir mitoloji szl birtek kiinin yapaca i deildi. Bat kaynakl bir tek mitoloji kitabn evirmek-

tense, kendi olanaklarmzla, kendi yazl kaynaklarmzdan faydalanarak zgnbir deneme yapmay yeg grdk. Hangi kaynaklardan nasl faydalandmz, bukitab nasl hazrlayp hangi yntemlere gre dizdiimizi kitabn sonuna eklediimiz Sonsz'de belirtmekteyiz. Okuyucu bu blmde, szl nasl kullanacanda bulabilecektir.

Szn ksas ben burada tek bama deil, yaptlar ve almalar elime geen birok yazarlarla birlikte ortaya kmak istedim. Bu kaynaklar bulmada vedeerlendirmede ister istemez kiisel eilimlerime gre bir seme yaptm. Oku

yucu bunu bana balasn ve eletirilerini, yergilerini, nerilerini benden esirge

mesin. abamn tek dl bu olabilir.Borcum byktr: En bata hocam Prof. Dr. Georg Rohde'yi anmak isterim.

Mythos ve mythologia'nm ne olduunu, byle bir almann bilimsel yollardannasl srdrleceini de gstermitir. Bu kitaptaki "Kybele" maddesini onun1937'deki Trk Tarih Kongresinde verdii teblie borluyum. Ama asl esinkaynam sevgili ustam ve dostum Halikarnas Balks'dr. Yurdumuzun esizdeerlerine saygy ve sevgiyi o alad bana. ok borlu olduum bir kii de,

birlikte evirdiimiz llyada ve Odysseia'y gzelim iir diliyle Trkeye kazandran arkadam A. Kadir'dir. Bu kitap Homeros'la doludur, nasl olmasn ki Bat

uygarlnn ilk ve en byk ozan yurttamz Homeros burcu burucu Anadolukokar.

Azra Erhat

stanbul, 1972


7/325

AAbas. (1) lyada'da ad geen Abant'lar boyuna adn veren kahraman. Poseidon ile superisi Arethusa'nun olu.

(2) Aigyptos oullan amcalar Danaos'un

kzlaryla zorla evlenince, gerdee girdiklerigece kanlar tarafndan ldrlrler. YalnzHypermestra kocas Lynkeus'u esirger, ikisinin birlemesinden Abas adl bir erkek ocukdoar (Tab. 10). Abas Argos'ta kral olur, evlenerek Akrisios'la Proitos'u meydana getirir.

Akrisios'tan Danae, Danae'den Perseus doar.

Acca Larentia. (1) Roma'nn kurulu efsa-nesi'nde sz geen oban Faustulus'un kars. Kocasnn dada bulduu Romulus ve Re-mus bebeklerini benimser ve kendi on iki ocuuyla birlikte bytr(Romulus).

(2) Roma'nn kurulu dnemlerinde gzelliiyle n salm bir kz. Bir bayram gn Hercules tapnanda tanr ile tapnak bekisi bahse giriirler, zar oyununda kim kazana-'caksa "tekine bir ziyafet ekecek ve bu gzelkzla yatmasn salayacaktr. Oyunu Hercu

les kazanr ve Acca ile seviir. Kz sonralarzengin bir Etrsk'le evlenir ve yal kocaslnce btn varln Roma halkna balar.

Admete. Bir Samos (Sisam) efsanesine gre, Perseus soyundan olan Admete Argos'tatanra Hera tapnann rahibesiymi. Ellisekiz yl bu tapnaa hizmet ettikten sonra,

babas Eurystheus lnce Argos'tan kamakzorunda kalm. Tanrann heykelini yanna

alarak Sisam adasna snm. Bir sre sonraArgos'lularn parayla tuttuklar korsanlar Hera heykelini karmaya kalkmlar, ama gemiye bindirilen heykel yelkenlerin almasnaengel olmu, tanra bylelikle Samos'ta kalmak istediini belli etmi. Samos Hera's diyeanlan nl bir heykel lka arkaik sanatnnen nemli yaptlanndan saylr. SisamllarHera ve Admete adna ylda bir bayram yaparlard.

Admetos. Pherai (bugn Elestino) ehrininkral. Delikanl olarak Kalydon avna ve Ar-

gonaut'lar seferine katlm. Kyklop'lar ldrd diye bir yl Olympos'tan srlen Apol-lon'u srtma olarak kullanm (Apotlon,Kyklop'lar). Pelias'n kz Alkestis'e gnl veren Admetos onu elde etmek iin arabasna bir aslan; bir de yaban domuzu komak zorunda kalnca Apollon tanr ona yardm etmi ve Admetos Alkestis'i alm, ne var ki d

n gn Artemis'e kurban kesmeyi unuttuu iin, tanra gerdeini ylanlarla doldurmu. Apollon Admetos'u bu beladan kurtarm, bununla da kalmayp Admetos'un kaderini de deitirmeyi baarm: Kader Admetos'un lm iin saptad gn Pherai kralyerine lecek baka birini bulursa ertelemeyeraz olmu. Ama o gn gelince Admetos yerini alacak kimseyi bulamam: Ne anas, nebabas, ne ua, kimse lmek istememi, yal

nz gen kars Alkestis kendisini feda etmi.Alkestis Hades'e indikten sonra Herakles tarafndan kurtarlr(Herakles). Deli Dumrul efsanesine de konu olan bu motifi Euripides"Alkestis" adl tragedyasnda ilemitir (Alkestis).

Adonis. Kken ve kaynaklar gney Akdeniz evresine uzanan tipik bir Anadolu efsanesi. Kybele-Attis mythos'unun bir baka an

latmn veren Adonis efsanesi bir toprak-be-reket yksdr. Birok iir ve masal yazarlarnn zene bezene iledikleri bu yk ylezetlenebilir:

Suriye kral Theias, ya da Kbrs kral Kiny-ras'n Myrrha ya da Smyma adnda bir kz varm, tanra Aphrodite'in lanetine ura yan bu kz babasna tutulmu, onunla sevimek istemi. Dadsnn kurduu bir dzenle babasnn yatana girmi ve on iki gece

onunla sevimi, son gecesi de gebe kalm.O gece babas, yannda yatan kadnn kendikz olduunu anlam ve bu korkun gnahtemizlemek iin, klcyla kznn stne yr yp onu ldrmek istemi. Ama tanrlarMyrrha'ya acmlar ve onu babasnn elindenkurtarmak iin bir mersin aacna evirmiler. On ay kadar sonra aacn kabuu atlam, gvdesinden dnya gzeli bir bebek km. ocuun gzelliine vurulan Aphrodite

onu bytsn diye yeralt tanras Persepho-ne'ye vermi. Ama Persephone de ocua

I I


8/325

tutulmu, onu Aphrodite'ye bir daha geri vermeye yaramam. Tanralar arasnda kopan kavgaya yarglk eden Zeus, Adonis'in

yln drt ayn Persephone'nin, drt ayn daAphrodite'nin yannda geireceine, geri kalan zamanda da istedii yerde yaayabileceine karar vermi. Adonis sekiz ay Aphrodite'nin yannda kalmay seince, tanranngzel delikanlya olan akn kskanan brtanrlar (Ares ya da Artemis) Adonis'in stne bir yaban domuzu salmlar, kasndan

yaralanan Adonis'de kanaya kanaya can vermi. Topra sulayan kanndan Manisa lalesidenilen bahar iekleri bitmi, te yandansevgilisinin yardmna koan Aphrodite'ninayana diken batm, syrndan akan birdamla kan tanrann iei olan beyaz gl

krmzya boyam.Kn yeraltnda saklanan, baharla birlikte

yeryzne dnen ve ak cmb iinde f-krp gelien bitkisel varl simgeleyen Ado-nis'e Suriye'de zellikle kadnlar tapnrlardi:

Ylda bir bahar bayramlar yaparlar, sakslara, sepetlere tohum dikerler, onlar scak sularla sularlard, bylece hzla byyen bu bitkiler ksa zamanda solup lrlerdi. Adonis

baheleri denilen bu ieklerin karsnda kadnlar yas tutar ve "O ton Odonin" (Vah Adonis!) lklaryle dvnrlerdi.

Adonis efsanesi Smer ve Hitit kaynaklarndan gelmedir. Adonis brance "efendi"anlamna gelen Tammuz (Trke Temmuz)adnn yunancalatrlm karldr. Tam-muz-Adonis efsanesiyle Hitit bereket tanrsTelepinu efsanesi arasnda iliki ve benzerlikgze arpmaktadr(Kinyas).

Adrastos. Talos'un olu, Argos kral (Tab.23). Efsanesi Thebai'ye kar Yediler seferiyle ilgilidir. Bir aile kavgas yznden yurdunubrakp, dedesi Sikyon kral Polybos'un yanna snmak zorunda kalr. Bir sre sonra daonun vrisi olarak tahta kar, ama babasnldren Amphiaros'la grnte banarak,kz kardei Eriphyle'yi ona verir ve Argoskrallna dner (Amphiaraos, Eriphylej.

Bu arada Oidipus oullarndan Eteokles,kardei Polyneikes'i Thebai'den srnce, bir

yandan Polyneikes, te yandan da adam ldrd iin Kalydon'dan srlen Tydeus,

Argos'a snrlar. Adrastos kzlarndan biriniPolyneikes'e, br Deipyle'yi de Tydeus'a

verir ve Polyneikes'le birlikte Thebai'ye kar Yediler seferine nayak olur. Falc ve biliciolan Amphiaraos bu savata btn nderlerin leceini, bir Adrastos'un sa kalacanngrmt. Gerekten de yle olur, byk

yenilgiden sonra, Adrastos lmsz atna binerek Argos'a kaar. Sonra, len nderlerinoullaryla Thebai'ye kar Epikon'lar seferine katlr ve bu kez zaferi kazanr, ama savata yitirdii ogulunun yasna dayanamayplr.

Aedon. (Yun. Blbl). (1) lka yazarlarnok etkileyen bu efsaneye ilkin Homeros'tarastlanr. Odysseia'da (XIX, 518) anlatld

na gre, Aedon Pandareos'un kz ve Thebai-li Zethos'un kardr. Zethos'un kardeiAmphion Niobe ile evlenip ok ocuu olduu halde, Aedon'la Zethos'un yalnz bir ocuklar olur: Itylos. Aedon eltisini kskanr ve bir gece en byk olunu uykusunda ldrmeye kalkr, ne var ki yanlr, karanlkta Ni-obe'nin olunu deil de kendi ocuunu ldrr. Tanrlar Aedon'a acyp onu bir blble dntrrler.

(2) Miletos efsanesi yledir: Aedon Milet'liPandareos'un kz ve Polytekhnos adl sanatnn kardr. Kocasyla birlikte Kolophon'da mutlu gnler yaarlar, tys adnda bir oullar olur. Ama mutluluklar balarna vurur,gurura kaplrlar-. Zeus ile Hera'dan dahamutlu bir ift olmakla vndkleri iin, Heraceza olarak kavga tanras Eris'i sokar aralarna. Kar koca birbirleriyle yarmaya giriir

ler, Polytekhnos araba yapmakta, Aedon kuma dokumakta. Kim daha abuk bitirecek-se, brne bir hizmeti bulup getirecektir.

Yarmay Aedon kazanr, kocas da giderEfes'ten onun kz kardei Khelidon'u (Yun.Krlang) alr, yolda onu kirletir, salarn kesip kle klna sokar ve kz kardeine kimolduunu bildirirse, onu ldreceini syleyerek Aedon'a verir. Aedon kz kardeinin birgn eme banda dert yandn duyunca,

onu tanr. ki kz karde almaya karar verirler, tys'i ldrp piirirler ve babasna ye-dirirler. Polytekhnos iin farkna varnca lgna dner, iki kz kardei ldrmek ister. Zeus


9/325

araya girer ve birini blbl, brn krlanghaline sokar.

(3) Atina efsanesi: Tragedya yazarlarnn vezellikle Sophokles'in yitik "Tereus" traged

yasnda anlatld gibi, Prokne ile Philomela Atina kral Pandion'un kzlardr. ProkneTrakya kral Tereus'la evlenir ve tys adl bir

oullar olur. Ama Tereus Philomela ile deseviir ve olup biteni kz kardeine anlatmasn diye dilini koparr. ki kz karde tys'i kesip babasna yedirmekle alrlar. TanrlarProkne'yi blbl, Philomela'y krlang (baka bir anlatma gre ad gzel sesli anlamnagelen Philomela blbl olur), Tereus'u dahtht kuuna dntrrler. Aristophanes"Kular" komedyasnda bu dram Htht'nazndan yle anlatr:

yan garip blblm, uyan,z tanrsal dilini,Dk yreindeki aclan,

Anlat o kutsal atlarnlaOlumuzffys'in bana gelenleri.Kzl boynundan su gibi aksnOlumuzun adn inleyen sesin,Sk fundalklardan gklere ykselsin,

Apol lon, altn sal tanrDuyup bu ac yanklar, Alsn fildii algsn,Karlk versin sana,Tanr korolar kursun yukarda,Velmsz dudaklarndan kan ezgilerKarsn sesine mutlu yceliklerde.

Aello. Harpya'lardan biri. Ad Kasrga anlamna gelir(Harpyalar).

Aerope. Girit kral Katreus'un kz (Tab.15). Girit'ten srlp Argos'a gelir ve ilkinPleisthenes ile evlenir, sonra Atreus'un kars

olur. Aerope, Agamemnon ve Menelaos'unanalar olarak gsterilir. Atreus'la Thyestesarasndaki karde kavgasnda lr(Atreus).

Agamedes. Agamedes vey olu Trophoni-os'la birlikte Yunanistan'n en nl mimarla-rndanm. Delphoi ve Thebai ehirlerinde yaptklar antlar parmakla gsterilirmi:Delphoi'de Apollon, Arkadya'da Poseidontapnaklar ve Thebai'de Alkmene'nin yatak

odas ellerinden km. Boiotia kral da onlara hazinesini saklamak iin salam bir yap smarlam. Para hrsna kaplan iki mimar da

hazine odasn, bir tan yerinden oynatpkolayca karabilecekleri biimde yapmlarGeceleri buraya girer, hazineden bir eyleraraklarlarm. Varlnn gn getike eksildiini gren kral Girit'ten nl mimar Daida-los'u arm. Bir tuzak kurmular ve iki hrsz tam yakalayacakken, Trophonios Aga-medes'in kafasn keserek kam.

Baka bir anlatma gre, Agamedes ileTrophonios Delphoi tapnan bitirince, tanrdan cretlerini istemiler, Apollon da altgn yiyip iip elenmelerini, yedinci gnemeklerinin karln alacaklarn bildirmi.yle olmu, yedinci gece uykuya dalnca ikimimar bir daha uyanmamlar. Tann onlaraen byk dl diye tatl bir lm balam.

Agamemnon. Agamemnon Yunan myt-

hos'unda tektir, esiz bir tiptir, yalnz lya-da'da deil, efsaneler boyunca onun simgeledii kavram onun kadar etkin ve belirgin niteliklerle canlandran baka bir kii yoktur. Agamemnon kraldr, krallar kraldr, her biri bir blgenin ynetimini elinde tutan birokderebeylerinin banda, onlar ordularyla birlikte yneten bakomutandr. Buyruuna teksnr, blgesel krallarn toplantsnda izilir,

bu kurultayda da balca kural danmadr.

Yunan mythos'u tanrlar tanrs Zeus'un stnde, ondan stn bir g bulunduunu gsterdii gibi, krallar kral Agamemnon'un kiiliinde de kralln hem erdemlerim, hem deeksik ve zayf ynlerini nmze serer. Bu bakmdan destana olduu kadar, tragedyayada esin konusu olmutur Agamemnon.

lyada'nn nc blmnde Helene surlarn stne dizilmi, sava alanna bakan Tro-

yal ihtiyarlara en bata eski enitesi Aga-memnon'u "hem iyi bir kral, hem gl birsava" olarak tantr. Agamemnon'un krallk yetkisi Zeus'tan gelmitir. Homeros onunasasnn, kral deneinin tarihesini izerken(l. 11, 100 vd.), soyunu Pelops'a kadar gtrr, baka bir efsane koluna gre Agamem-non'un ilk atas Tantalos'tu. (Tab. 14 ve 15).lyada'da Pelops oullarnn kan davasndansz edilmez, krallk normal yoldan Pelops'tan

Atreus'a, Atreus'tan Thyestes'e ve ondan Agamemnon'a aktarlr; Atreus ile Thyestesarasndaki karde dmanl ve onun sonu

I !


10/325

cunda lenen korkun sular daha ok tragedyaya konu olmutur (Atreus). Ama destan

Agamemnon'u bir krala zg btn nitelikleriyle canlandrr. Bu kral portresi stndedurmaya deer.

tlyada'nn konusu, Agamemnori ile Akhille-s arasndaki kavga Agamemnon yzndenkopar. Ve bu kavgada krallar kralnn tutumu, karakteri ve kiilii btn aklyla orta

ya serilir. Agamemnon kraldr ve her kral gidi kendi karn, istek ve buyruklarn emrindeki insanlannkinden stn grmekte ve bunana gre davranmaktadr. Tutsa Khry-sels'i geri vermek istememesi, vermek zorunda kalnca Akhilleus'unkini almakta hibir saknca grmemesi kavgann asl nedenidir. Buolayda karsna kan kim olursa olsun paylar, tersler, hie sayar (l. I, 102 vd.).

... Kalkt hrsla gc yaygn Agamemnon, yiit Atreus olu,kapkara bir fkeyle doluydu yrei,

yanyordu iki gz yalm yalm...

Apollon'un Akha'lara gnderdii salgnnnedenini bilen Kalkhas bu fke karsnda ekinir gerei sylemeye (l. I, 78 vd.).

Kzdracam biliyorum Akha'lartn saydadam,

o adamn btn Argos'lulara her yerde szgeer.Kral azgn olur kznca ayak takmndan

birine,bir zaman fkesini yenerse de, unutamaz

kinini,dar vurana dek tar yreinde onu.

Ama Agamemnon ne Kalkhas' dinler, nede onun szlerine uyulmasn salk veren Ak-hilleus'u, bildiini yapar. Bu davran tepki

uyandrr. Tepkinin, yalnz kavgaya tututuuAkhilleus'tan gelmemesi, ordunun alt tabakasn simgeleyen bir askerin de kral en arszlerle knamas dikkati eker. Halkn yneticisini eletirmesi dnya yaznnda ilk kez grlmektedir burada. Bu eletiri Akhilleus'unazndan yle dile gelir.

"Ey doymak bilmek adam... Seni gidi edep siz, karma dkn yrek... Seni arap fs, seni it gzl, seni geyik yrekli... Halkn kemiren bir kralsn sen". (l. I, 122, vd.).

Ama yiidin szlerinden daha da artcdrThersites'in, halktan bir adamn kral kna

mas (Thersitesj. Bu eletiri yalnz kral degil,feodal Akha dzeninin tmn kapsamaktadr(l. II, 225 vd.).

Gene mi birfistein var, Atreus olu?Barakalarn tunla, kadnla dolu.Bir ehri alr almaz biz Akha 'laronlar sana verdiydik ilk pein.Bir de altn m istiyor cann imdi?Tutup getirelim Troya'Mardan birini,

gelsin babas kurtulmalk versin sana,altnla versin sana, yle mi?Taze bir kadn m istiyorsun yoksa, dp

kalkmaya,btn gzlerden uzakta, kapatmaya

kendine?Babusun, yakk almaz Akha oullarn

ykma srklemen.Size diyorum Akha oullar, hey,

Akha oullar denmez size artk, Akha kadnlar demeli, sizi aalk herifler sizi,Hadi yurda dnelim gemilerimizle,tek bana brakalm Troya'da onu,otursun onur paynn stne.Yardm etmeyelim de grsn sonunu,Saygszlk etti Akhllleus'a, en stn

yiidimize,ald onur payn, yoksun brakt onu. Akhilleus'un iinde byk bir kin yok

gene de;

hem gevek davranmasayd sana, Atreusolu,bu senin son kfrn olurdu ona.

Bu sorunu Akha ordusunun nasl zmledii de ilgintir. Athena'nn verdii esinleOdysseus sralar dolap yle yattrr herkesi (l. II, 193 vd.):

...bilemezsin Atreus olunun niyeti ne? Akha oullarn yokluyor imdi o,

ama ezecek yaknda balarn...fkelenip de Akha'lara ykm getirmesinsakn,

Zeus'un besledii krallarn amanszdrfkesi...

daha gldr onlar senden.Sense savatan anlamaz korkan birisin.Ne kurultayda geer szn, ne savata

geer.

Hem biz burada hepimiz kral deiliz ki.Her taraftan bir ses karsa iyi olmaz,

bir tek ba olmal, bir tek kral.Kurnaz Kronis olu u denekle btnyetkileri

size krallk etsin diye verdi Agamemnon'al

14


11/325

At i >r .1 r.

Agamemnon gene de bir zorba olarak gsterilmez llyada'da, aslnda talihsiz bir adamdr: Akhilleus'u krdna bin piman olur, barmak iin dn vermeye razdr. Yiidinolumsuz tepkisiyle karlatktan sonra, birdaha ayn uysall gsterir ve zr dileyerek

barr (l. XIX, 85 vd.). Her davrannda

sanki bir sakarlk vardr Agamemnon'uh: Au-lis'te avlanrken Artemis'i kzdrmas, bu yzden kz phigeneia'y kurban etmek zorundakal bu kraln hatalarn ne kadar pahalyadediini gsterir (phigeneia). Karsnn veonun olan kendi amcaoglunun elindenldrlmesi bile ayn yar komik, yar trajikkaderin belirtisidir (Klytaimestra, Aigisthos).

lyada onun kahramanlklar ve ldrd

Troyal yiitlerin adyla doludur, ama Agamemnon burada da tam baarl deildir, nesavata bir Akhilleus ya da bir Aias olabilir,ne de kurultayda bir Nestor ya da Odysseusgibi stn bir akl gsterebilir. Onun kiiliinde Homeros ve yolunu izleyen btn ozanlarkrallk kurumunun kusur ve eksikliklerini ortaya sermek istemilerdir sanki.

Agaue. Kadmos ile Harmonia'nn kz, Jno

ile Semele'nin kardei, Pentheus'un anas(Tab. 18). Zeus'la Semele'nin ak stne dedikodu yapt iin, Semele'nin olu tanr Di-onysos anasnn cn alm. Bakhalar srsne katlan Agaue, olu Pentheus'u bir vahi hayvan sanarak kendi eliyle paralam. Bukonu Euripides'in "Bakkha'lar" tragedyasnda ilenmitir(Pentheus, Bakkha'lar).

Agdistis. Pausanias'n anlatt Agdistis efsanesi ana tanra Kybele'nin Pessinus'takikltne ilikin bir efsanedir. Zeus bir geced grerek tohumunu yeryzne dker.Bundan hnsa bir varlk doar: Agdistis.Hem kadn, hem erkek olan bu yarat tanrlar ele geirir ve erkeklik uzvunu kesip atarlar, uzuvdan bir badem aac meydana gelir,rmak tanr Sangarios'un (Sakarya) kz buaatan bir badem koparp gsne saklar,

bundan gebe kalarak Attes (baka kaynaklaragre Attis) adl bir olan dourur. Onu daa

brakr. Attes byynce yle yakkl, yleesiz gzellikte bir delikanl olur ki o zamansalt kadn olan Agdistis ona k olur. Ne var

ki Attes Agdistls'ten kamak in Pesslnus'agider ve orada kraln kzyla evlenmeye k.lkr. Tam dn gecesi dn ezgileri sylenmektedir ki Agdistis birdenbire kagelir. Attes onu grnce ldrr ve erkekliini keser,Pessnus kral da ayn eyi yapar. Attes lr,

Agdistis de sevgilisinin bedeninin bozulma

masn salar.Bu efsanenin baka bir anlatm da yle

dir: Phyrgia ilinin snrlarnda Agdos adl ssz bir kaya varm, orada Kybele tanraya birta biiminde taplrm. Zeus tanraya tutulmu, onunla birlemeyi baaramaynca tohumunu bir kayann stne brakm. Bu tohumdan Agdistis domu, hnsa imi, Agdistis'i Dionysos sarho ederek erkekliinden etmi; uzvundan bir badem aac km, bunun meyvesini Sangarios rmann kz Nanagsne alm, gebe kalp Attes'i dourmu.Sangarios Nana'ya ocuu daa brakmasn

buyurmu. Bebek gelen geenin ilgisini ekmi, onu bir tekenin style beslemiler, tekenin st olamayaca halde, adnn Phrygia dilinde teke anlamna gelen "artagus" tekeile ilikisini gstermektedir. Ne var ki bu artagus szc "gzel" anlamna da gelebilir.

Her neyse Agdistis ile Kybele ikisi birden gnl vermiler bu gzel delikanlya, amaPhrygia kral Midas onu kendi kzna almakistiyormu. Derken Agdistis Attes'i ldrtm,delikanl bir am aacnn dibinde erkekliinikeserek can vermi. Kybele tanra onu gmm, topraa akan kanndan biten menekeler dibinde ld am epeevre sarmlar.Midas'n kz da umutsuzlua derek cannakym, Kybele onu da gmm ve onun me

zar stnde de menekeler bitmi. Ayrcamezar stnde bir badem aac bym.

Agdistis Zeus'a yalvarm Attis'in bedeni hibozulmadan kalsn, rmesin diye, Zeus dabu dileini yerine getirmi. Attis'in salar b ymeye, kk parma da oynamaya de vam edecekmi. Bu sz aldktan sonra Ag-diss sevgilisinin lsn Pessinus'a gtrm, orada gmm ve ansna bir bayramile bir rahip heyeti kurmu.

Bu efsanelerde Agdistis ile ana tanraKybele birbirine karmaktadr. Motifleri toprak bereketini ve bitkinin ldkten sonra yeniden dirilmesini simgeleyen bu efsaneler da-


12/325

ha ok alegorik birer anlam tar. Bunlardanama, Pessinus'taki Kybele kltnde rahiplerin belli zamanlarda ve trenlerde erkeklikuzuvlarn kesmelerinin nedenini ve kaynan anlatmaktadr. Kybele tanrann ise Anadolu'da ve evrede tarih ncesi alardanRoma devrine dein eitli adlarla tapm grd herkese bilinmektedir(Kybele).

Agenor. Epaphos'un olu, lo'nun torunuolan Agenor tanr Zeus'un soyundandr (Tab.10). Io inek klnda dnyay dolatktan sonra Msr'a gelir, orada Zeus'tan olan oluEpaphos'u dourur, Epaphos da Nil tanrsNeilos'un kz Memphis'le evlenir ve Libyaadnda bir kzlar olur. Afrika'nn bir blgesine adn veren bu kz tanr Poseidon'la birleerek ikiz dourur: Agenor ile Belos. BelosMsr'a, Agenor ise Fenike'ye yerleir. Tyr ileSidon kentlerinin kral olur. Kz Europe tanrZeus tarafndan karlnca Agenor oullarKadmos, Phoiniks ve Kiliks'i kz kardeleriniaramaya gnderir, bulup getirmedike dnmemelerini buyurur. Hi biri de geri gelmez,

Akdeniz evresinde kentler kurup yerleirler(o, Epaphos, Belos, Europe).

Aglaie. Ad parlak anlamna gelen AglaieZeus ile Eurynome'den domu Kharittanrann biridir(Kharit'ler). Hesiodos'a gre Aglaie Kharit'lerin en gencidir ve tanrHephaistos'la evlenmitir.

Aglauros (yahut Agraulos). Atina kralKekrops'un kzndan biri. Tanra Athena,iinde Erikthonoios'u saklad sepeti ona verip sakn amamasn syler. Ama kardeleriHerse ve Pandrosos'la birlikte Aglauros merakn yenemez ve sepeti aarlar, iinde ylanlarla sarl bir bebek grnce korkudan l-drarak Atina Akropolnden aaya atarlarkendilerini (Erikhthonios).

Agron. Kos (Istanky) adasnda Byssa veMeropis adl iki kz kardeiyle yaayan ve yalnz toprak ileriyle uraan bir delikanl. Bu karde toprak tanrasndan baka hibirtanrya sayg gstermedikleri iin ceza olarakku biimine sokuldular: Meropis bayku ol

du, Byssa mart oldu, Agron da yagmurkuuhaline dntrld.

Aia. Yun. "aia" veya "gaia" toprak demektir. Aia, Kolkhis lkesinin eski addr (Argo-naut'lar).

Aiaie. Odysseia'da byc tanra Kirke'ninadasna verilen ad (Kirke).

Aiakos. Yunanllarn en drst, en dindardiye anlan Aiakos, Zeus'la su perisi Aigi-

na'nn oludur (Tab. 21). Anasnn adn alan Aigina adasnda kral iken uyruklarnn hepsivebadan lm, Aiakos da babas Zeus'a yalvarm ki adada bol sayda bulunan karncalar insana dntrsn. Batanr olunun budileini yerine getirmi. Karncalardan dogma bu adamlara Myrmidon'lar (Yunanca"myrmeks" karnca demektir) denmi. Aia-kos'un torunu Akhilleus sonralar Myrmi-don'lar kendi ordusu olarak Troya seferine

gtrmtr.Tanrlarn ok sevdii Aiakos'tan Yunanllar bir dilekte bulunmular: lkelerini kaspkavuran kurakla son vermesi iin Zeus'a yakarmasn istemiler ve Zeus bu dilei de yerine getirmi. Aiakos'un Aigina'dan Telamon ile Peleus,

bir denizkz olan Psamathe'den (Yun. Kum)Phokos (Yun. Fok bal) adl bir 03lu olmu.Phokos'un atletik yarmalarda baarlarn

kskanan aabeyleri Telamon ile Peleus kafasna bir disk atarak ldrmlejr onu. Aiakosda hak yerine gelsin diye srm oullarn

Aigina'dan.Bu hakseverlii ona ldkten sonra Hades

lkesinde yarg olmay salam. Geri Ho-meros destanlarnda Aiakos'un byle bir sfat yoktur, ama Platon onu ller yargc olarak gsterir ve Asya'l Minos ile Rhada-manthys'in yanbanda Avrupa'dan gelen

ruhlar yargladn ileri srer (Gorgias,524a).

Aiakosolu. llyada'da Akhilleus'a verilensoyad (Tab. 21).

Aias. lyada'da iki Aias'n ad geer, biri,"kk Aias" Oileus'un oludur ve Lok-ris'lilerin nderi olarak gelmitir Troya savana, teki, "byk Aias" Telamon'un olu,

Akhilleus'un amca ocuu ve Salamis adas

nn kraldr (Tab. 14 ve 21). Bu iki Aias birbirinden ok ayr kiilerdir, ama hep omuz om-

16


13/325

za savarlar. Bu dayanmay yle tanmlar

Homeros (l. XIII, 702 vd.).

Oileus'un evik olu Alas hi, ama hiayrlamaz Telamon'un olu Aias'tan,yeni srlen tarlada arap rengi ki kz

nasl gnlde olur da ekerlerse saban;boynuzlarnn kk bol bol ter dker,

gittikleri zaman yark boyunca uca doru yalnz cilal boyunduruk ayrr onlarbirbirinden,

ite Aias'lar da tpk yle,omuz omza destek oluyordu birbirine.

Bu iki yiit Akha ordusunun can cieridir,katlmadklar hibir sava, baaramayacaklar hibir yiitlik yoktur.

Aias'lar arasndaki bu birlik, beraberliin

asl nedenini, bu iki yiidin nitelikleri ve kaderleriyle birbirinden ok deiik olmalarndaaramal. Bunu daha iyi anlamak iin her birini ayr ayr incelemeliyiz.

(1) AAS OLEUS OLU .

Aias lyada'da yle kar karmza (l. II,

526 vd.).

Lokris'lilere Oileus olu evik Aias komutaeder,

Telamon'un olu Aias'mki kadar deil boyubou

ondan ufak, hem ok ufak,'kendirden bir zrh giymi kmencik bir

adamdr ama,btn Hellen'leri, Akha'lar karg atmakta

, geer.

Aias krk tane kara gemiyle gelmitir Tro- ya'ya, ama onun komuta ettii blkler hi

benzemez br savalara: Okular Lok-ris'liler, hafif silahlar kullanmakta ustadrlar,teye de hi gidemezler (l. XIII, 712 vd.).

Aias Hektor'a kar teke tek savaa da hazrdr, gemilerin yanndaki etin boumayakatlr. Patroklos'un lsn Troyallarn elinden kurtarmaya da yardm eder. Ama sert,kavgac ve kimi zaman kabadr; Patroklos'unls iin yaplan araba yarmasnda Aias

domeneus'la kavgaya tutuur, Girit'lilerinnderi de yle tanmlar onu (l. XXIII, 483

vd.).

Aias, kavgac ba, aklsz adam, Akha'lardan geri kalrsn her te, senin aklnda hi eviklik yok.

Aralarn sonunda Akhilleus bulur, yattrr Aias' bu kt huyu Aias'm bana belaolacaktr. llyada'daki olaylardan sonrasn antalan destanlarda Aiasnm ledii byk birsu sz konusudur: Troya ehrinin dt,

Akha'lann eline getii srada Priamos'un kz Kassandra Athena tapnana snm,tanrann heykeline smsk sarlmtr. Aias

kz snandan ayrmak, dar ekmek ister ve dinsel treleri hie sayarak bu ii baarr. Akha'lar bu gnah kendisine detmek iin Aias' talamaya koyulurlar. Ne var ki bu kezkendi de Athena sunana snp yalvarr.Tanra yiidi bylece lmden korumuolur, ama cezasz brakmaz: Dn yolculuunda Akha'lar korkun bir frtnaya tutulurlar, Aias'm gemisi batar, Poseidon yiidi kur

tarr, ama bu kez Aias Athena'nn fkesinekarn kurtulduuna bbrlendii iin tanraZeus'un yldrmn alarak kendi ldrr aklsz yiidi.

Aias'n iledii gnahlarn cezasn yurdu daeker: Yiit ldkten sonra bile uzun bir sreLokris topra verimsiz kalr, ikide bir salgnlar ba gsterir. Delphoi'ye are sorulduunda, tanr szcs u cevab verir: Kassand

ra'nn karlp rzna geilmesinin kefaretiolarak her yl Lokris'ten Troya'ya iki gen ki/gnderilmeli ve Athena tapnana kurbanedilmelidir. Bu tre de bin yl srdrlmelidir.Lokris'liler bunu yapmlar, ikinci ylndansonra kzlar kurban edilmeyip Athena rahibesi olarak Troya'da alkonulmular.

(2) AAS TELAMON OLU

Telamon'un olu Salamis'li Aias Troya sa vana yalnz on iki gemi getirdii halde, Akha'lann, Akhilleus'tan sonra en yiit sava-sdr. Grn, boyu bosuyla kk Aias'ntam kartdr. Akha'lann kalesi diye anlan Aias' Priamos surlarn stnden grnce,yanndaki Helene'ye sorar (l. III, 226 vd.).

Kim o, br Akha'l, soylu, Irlyar yiit, Argos'lular bayla, geni omuzlaryla

aan?

Helene de bu yiidin "ei grlmedik Aias"olduunu syler.

Savaa hazrlanrken yle tanmlanr Alas

(l. VII, 206 vd.).

M1

' 17


14/325

I \ U l \ / I I I U O

Aias giydi sldaym tun zrhn,silahlarla sarp sarmalad bedenini, frlad,tpk dev yapl Ares gibi yrd,Kronos olunun, yrek kemiren sava

gcylebirbirleri stne saldrtt erler arasnda

savaa giden Ares gibi tpk.te byle atld ne o,dev yapl Aias, Akha'larm kalesi.Korkun yznde bir glmseme.Geni admlar atyordu altnda ayaklar,uzun glgeli kargs sallanyordu.

Aias kalkanyla dikkati eker Akha'lar arasnda. Korkun diye nitelenen bu kalkan yedikat deri, bir kat da tuntan yaplmtr. Hek-tor'la savata Troya'l yiidin kargs alt katderiyi geer, son katna saplanr kalr, derkenHektor, "ovada duran, kara, prtkl, iri" bir

kaya paras alr ve Aias'n kalkann tam gbeinden vurur. Ama Aias daha byk bir kayayla onu saf d eder (l. VII, 268 vd.).

Aias Hektor'u alt etmekle kalmaz, Tro-ya'nn saysz yiidini tepeler, ldrr; saldrda da, savunmada da hep bata gelir, nde

yrr, Akra'larn gevediini grd m, hemen koar, kkrtr onlar, glerine g katar. Aias kendi karn hi dnmeyen lkc bir kahramandr, savan en etin anlarnda aslan gibi dvr, sorumluluk duygusu

Agamemnon'unkinden daha stndr, Akhil-leus'un bir kz uruna savatan ekilmesini,sava arkadalarn hie saymasn sert szlerle knar. yle ki tanrlar bile derin bir sayg

beslerler Aias'a, Akha'lara sz geirmek iinona ba vururlar.

lyada'da en erdemli yiit olarak karmzakan Telamon olu Aias'n adna birok ef

saneler daha kurulmutur. Bunlarn arasndaair Sophokles'in "Aias" adl tragedyasndaele ald yrekler acs dram stnde duralm:

Akhilleus ldkten, Troya sava da bittikten sonra, Thetis'in tanr Hephaistos'a yaptrp oluna getirdii silahlar kime kalacak diyekavga kopar Akha komutanlar arasnda.Thetis ister ki Akhilleus'tan sonra en yamansava kimse o alsn silahlar. O adam da Telamon olu Aias'tr, ama Agamemnon ileMenelaos ne yapp yapp silahlan Odysse-us'a verirler. Aias ileden km, kk drlm, n, deeri hie saylp ar bir haka

rete uramtr. O srada bir bunalm geirir,bizim bugnk deyimlerimizle bir izofreni yada paronaya krizi, bir gece pusu kurar, elindeklcyla Akha ordusunu yok edeceim diye

bir sr srsne saldrr, hayvanlarn hepsinibir bir ldrr, soykalar adrna tar, aldm diye enlik yapar. Bu ite tanr parma

vardr, Aias' tanra Athena bu korkun yanlgya drr. Aias kendine gelip ne yaptn, kimleri ldrdn grnce dmanlarnn karsnda rezil olmaya dayanamaz.ektii ac korkuntur. Bunca byk bir kahramann byle gln bir duruma dmesi

Aias'n katlanaca bir knt deildir: Klcnn stne atar kendini ve canna kyar.Sophokles'in bu tragedyasnda nn mrnn sonuna kadar koruyamayan byk ada

mn dram dile getirilmitir.Aidoneus. Yeralt tanrs Hades'in baka birad (Hades).

Aietes. Gne tanr Helios ile Okeanos kzPerseis'in olu (Tab. 8). nce Korinthos tahtna kar, sonra Karadeniz'in gney-dogu k-

ylannda, Kafkas dann eteklerinde bulunanKolkhis (bugnk Grcistan) lkesine kral

olur. Byc Kirke'nin ve Minos'un karsPasiphae'nin kardei ve Medeia ile Apsyr-tos'un babasdr.

Kz kardei Helle ile Asya'ya kaan Phrik-sos Kolkhis'e snm ve stnde utuu kanatl kou Zeus'a kurban ettikten sonra, altnpostunu Aietes'e armaan etmi. Kral da onutanr Ares'e adanm ormandaki bir meeaacna asm ve beki olarak nne korkun

bir ejder dikmi, lason Argonaut'larla birliktealtn postu almaya gelince, Aietes ona biroksnamalar baarrsa postu vereceini sylemi. Medeia'nn yardmyla altn postu alpkaan Argonaut'larn peine taklmsa daolu Apsyrtos'un, Medeia'nn kesip denizeserptii paralarn toplamakla vakit geirmi

ve umutsuzlua kaplarak Kolkhis'e dnm.Orada da tahtndan olmu, yllar sonra yurduna dnen kz Medeia'nn yardmyla tacn

yeni batan elde edebilmi (Argonaut'lar).Aigeus. Atina kral Pandion'un olu, These-us'un babas (Tab. 24). Pandion bir devrimsonucu Atina'dan srlnce, Aigreus onu

1


15/325

AGYPTOS

kardeleriyle birlikte yeniden tahta karmaybaarr.

Aigeus iki kez evlendii halde ocuu olmaz. Bunun nedenini Delphoi tapnandatanr szcsne sormaya gider. Ald cevabpek anlamaz ama, dn yolunda Troizen'dekalr ve ora kralnn kz Aithra ile birleir.

Aithra'ya, bir olu olursa, babasnn adn bildirmeden bytmesini syler. Aithra bir ocuk dourur. Bu ocuk kahraman These-us'tur. Delikanllk ana gelince, Theseus

Atina'ya dner ve amcas Pallas'n tahta gzdikmi elli olunu alt edip babasna kendinitantr(Aithra).

Ama Aigeus mutsuz bir kraldr. Bunca dertten sonra, Panathenaia bayramnda yaran

Girit atleti Androgeos'u ldrtt iin kralMinos'un korkun isteklerine uymak zorundakalr: Her yl Atina genliinden yedi erkek

ve yedi kz Minotauros'a yedirilmek zere Gi-rit'e gnderilmektedir. Theseus bu duruma

bir son vermek zere canavar ldrmeye gider. Yola kmadan nce babasna sz verirki zaferle dnerse, gemisine bir beyaz yelkenekecektir. Dnte bu szn unutur ve ge

misi kara yelkenleriyle girer limana. These-us'un yolunu gzleyen Aigeus kara yelkenlerigrnce olunu ld sanarak kendini denizeatar. inde boulduu denize ad verilerek

Aigaios Pontos (Ege denizi) denmitir.

Aigina. Irmak tanr Asopos'un kz (Tab.21). Aigina'ya tutulan Zeus onu Oinone adasna karr. Aigina bu adada Aiakos'u dou

rur. Sonradan Aktor'la evlenip, Patroklos'un babas olacak Menoitios'u dnyaya getirir. Aiakos bir sre sonra adaya bir Pelasg soyu yerletirip Oinone'ye anasnn adn vererekAigina der(Aiakos).

Aigis. Homeros destanlarnda tanr Zeus ve Athena'nn kalp sfatlarndan biri de "aigistayan"dr. Aigis, Zeus'un Girit maarasndakendisini emziren kei Amaltheia'nn derisiy-

le yapt bir kalkandr. Ylanlarla evrili, ortasnda bir Gorgo kafas bulunan aigis kalkan korku salarak ordular bozguna ugratrm.Zeus'un Titanlara kar savanda kulland

ve kendisinden baka yalnz Athena'ya verdii bu kalkan kudretin bir simgesi olmutur.

Aigisthos. Thyestes'ln olu (Tab. 14 ve15). Atreus ile Thyestes arasndaki kardekavgasn srdrr. Atreus Thyestes'ln oullarn ldrp kendisini Mykenai'den kovunca, Thyestes kardeinden almak areleriniarar. Bir tanr szcs ona ancak z kzndan

bir olu olursa, Atreus'u ldrebileceini bil

dirir. Thyestes de bir gece gizlice kz Pelope-ia'nn koynuna girer ve onu gebe braktktansonra kaar. Pelopeia Aigisthos'u dourur.Kimden olduunu bilmedii bu ocuu krlara brakr, bir sre sonra da kendisini tanma

yan amcas Atreus'la evlenir. obanlarn keistyle besleyip byttkleri Aigisthos (ad

Yun. kei anlamndaki "aix"ten tremedir)Mykenai sarayna gelir. Atreus onu iyi kar

lar, kendi ogluymu gibi benimseyerek yetitirir. Sonra da Thyestes'i ldrmekle grevlendirir. Ama Aigisthos Thyestes'in kendi z

babas olduunu anlar ve onun yerine Atreus'u ldrr. Bir sre baba-ogul Mykenai'clchkm srerler, sonra Atreus'un olu Agamemnon tarafndan kovulurlar. AgamemnorTroya seferine knca Aigisthos Mykenai'yedner, kraln kars Klytaimestra'y batan

karr. Agamemnon Troya'dan dnnce ikisi birden kahpece vururlar onu. Aigisthos, yedi yl hkm srdkten sonra Agamemnon'unolu Orestes tarafndan ldrlr.

Kuaktan kuaa sregiden bu kan davastragedya airlerine tkenmez bir esin kaynaolmutur. Aiskhylos'un "Agamemnon" ile

balayan "Oresteia" ls, Sophokles'in"Elektra", Euripides'in "Elektra" ve "Ores

tes" adl tragedyalar bu aile dramn eitliayrntlaryla ve baka baka alardan ele alarak canlandrrlar. Aigisthos adnn "Odyssei-a" da da sk sk gemesi, Atreus oullar efsanesinin Homeros destanlar kadar eski olduunu gsterir. (Od. I, 32-43; III, 256-275;IV, 518-537).

Aigyptos. Belos'la Ankhinoe'nin olu (Tab.10). Aigyptos ile ikiz kardei Danaos'un de

deleri tann Poseidon, atalar da Zeus'la lo'dan doma Epaphos'tur. Afrika ktasna egemen olan Belos olu Danaos'a Libya'y, Al-gyptos'a da Arabistan' verir, ama Aigyptosgider, "Melampodes" (kara ayaklar) iktllnl,

yani Msr' fetheder ve oraya adn varl


16/325

Aigyptos'un elli olu, Danaos'un da elli kzolmu. Aigyptos bu kzlar oullarna almakistemi. Bu konuda iki kardein aras alm

ve Danaos elli kzyla birlikte Afrika'dan kap, soylarnn kayna olan Argos'a sgn-nu. Danaos kzlar, kendilerini kovalayan

Aigyptos oullaryla evlenmek zorunda kalmlar, ama dn gecesi kocalarn ldr

mler. Tek bana desteksiz kalan Aigyptosda zntden lm (Danaos, Danaos Kzlar).

Aineias (Lat. Aeneas). Tanra Aphroditeile Troya'l prens Ankhises'in olu AineiasHomeros'un lyada destannda nemli bir roloynamakla kalmam, klasik Latin airlerininen by olan Vergilius'a da bir destan esin-lemitir. "Aeneis", yani Aeneas destan Tro

ya'l yiidin Troya yangnndan sonra Anadolu'dan gmesi ve talya'ya yerleerek Roma_ ehrine temel olacak yeni bir yurt kurmasnanlatr. Aineias'n bu iki destanda da belirenok ynl kiiliini incelemek gerekir:

Soy aalarndan da belli olduu gibi (Tab.17) Troya kral soyunun ilk atas Zeus ileElektra'nn olu Dardanos'tur, Troya'nn kurucusu Tros ile kral soyu iki dala ayrlr: losile Assarakos, los'un torunu olan Priamos

Troya kral, Assarakos'tan reme Ankhisesise Dardanie ehrinin yneticisidir. Ankhisesile Priamos ve Hektor ile Aineias ayn kuaktan amcaogullardr. Ama Aineias'n Priamosoullarndan stnl bir tanrann olu olmasndan gelir (l. II, 819 vd.).

Dandanie'llerin banda Aineias var,Ankhises'in olu,

tanrsal Aphrodite dourdu onuAnkhises'ten;

bakmad tanraltna, birleti ldaeteklerinde bir lmlyle.

Babas nasl tda dann eteklerinde yaamsa (Ankhises), Aineias'n ocukluu, delikanll da oralarda geer, AkhiUeus'la ilk atmas da orada olur (l. XX, 90 vd.).

Troya savanda Aineias Priamos oullarndan hi geri kalmaz, Hektor'la denk gider, kimi zaman Hektor'u bile ap ona t ver

mek durumuna gelir (l. XVII, 335 vd.).Hektor kadar yiite savar Akha'larn en

gl kahramanlarna kar, ama her kezinde

de bir tanr korur, kurtarr onu. Sava meydannda grelim onu (l. V, 296 vd.).

Kocaman kargs, kalkanmla Aineias yereatlad,

Akhalar alp gtrmesin/er diyelygcne guenen aslan gibi dolat

evresinde,nnde kargsn, yuvarlak kalkann

tutuyordu,ldrmek iin yanyordu karsna kan,korkun lklar atyordu.

Derken Diomedes kocaman bir ta atar stne, Aineias' kalasndan vurur, yiit der,o srada anas Aphrodite'nin telan grmeli(I.V, 311 vd.).

Aphrodite bu yzden yaralanr. Aineias' Apollon Troya kalesindeki tapnaa kara

rak kurtarr. br tanrlar da katlrlar bu a baya. Aineias'n Troya nnde lmeyecei,Dardanos soyunu srdrmekle grevli olduutanr Poseidon'un azndan sylenir lya-da'da (l. XX, 292 vd.).

... Kaderi kurtulmaktr Aineias'ntohum ekmeden, iz brakmadan lmemeli,

yok olmamal Dardanos soyu,lml kadnlarn verdii ocuklar arasndaKronos olu Dardanos'u seuerdi en ok.

reniyordu artk Priamos'un soyundan,gl Aineias kral olacak Troya'llara,kral olacakocuklarnn ocuklar.

Bu szler, bizi dosdoru Vergilius'un Aeneis'ine gtrr. Aineias lyada'da pek rol oynamaz artk, Troya'nn ykmndan sonrakiolaylardaki rol btn ayrntlaryla Aeneis'teanlatlr.

lyada sonras efsanelerinin ou bu destan

da anlatlmtr: Tahta atn ehre alnmas veLaokoon faciasndan sonra (Laokoon), Aineias babas Ankhises'i omuzlarna alarak veolu Askanios'u da elinden tutarak da dana kaar. Troya'nn kutsal heykellerindenPalladion'u da yklenerek yola koyulur, karsKreusa arkalarndan gelirken birden ana tanra Kaybele tarafndan karlr (Kreusa,). Eide, dnde grd Hektor'un tayf da Ae-neas'a batda Hesperia lkesine gidip Troya'

yi orada yaatmasn buyururlar. Odysseia'nn servenleri rnek alnarak anlatlan bu

yolculuk Trakya, Girit ve kuzeybat Yunanis-

20


17/325

Al( )| ( )S

tan kylarndan Sicilya'ya geile balar, Ankhises orada lr, sonra korkun bir frtna Aeneas' Libya kylarna atar. Kartacakraliesi Dido epizodu Odysseus'un Alkino-os'un saraynda yapt gibi, Aeneas'n o gne kadar olan servenlerini anlatmasna frsat verir. Aeneas'a gnln kaptran Dido

onu Afrika'da alkoymak istedii halde, tanrlar Aeneas'n bir an nce yeni Troya'y kurmak grevine dnmesini buyururlar. Yiit arkadalaryla yola koyulur, Dido canna kyar(Dido). Gney talya'da Cumae ehrine vanr-lar, Romallarn inanlarna gre burada yeralt lkesine alan Avernus gl vardr. Cu-mae'nin tanr szcs Sibylla Aeneas' llerlkesine gtrr. Burada Aeneas, babas An-

khises'le grr ve kendisini bekleyen parlak kaderi onun azndan renir. Home-ros'la Dante'nin yeralt dnyas anlatm arasnda yer alan bu para ilka yaznnn en

belirgin, en nl sayfalarmdandr. Btn bu bilgileri edindikten sonra Aeneas yeryznedner, talya kylarn kuzeybatya doru izleyip Tiber rmann arzna varr. Orann

yerlileri, Rutul'larla savaa giriir ve arkadalarn rmak aznda brakp ieriye doruPallantea ehrinin bulunduu yere varr. Buras Palantinus tepesiyle Roma ehrinin ilerde kurulaca yerdir. Yunanistan'dan gmeolan kral Evandrus Aeneas' iyi karlar, banda olu Pallas'n bulunduu bir blk askerle arkadalannn yanna gnderir. Bu arada Rutul'larn kral Turnus Troya'llara saldrmtr. Aeneas Turnus'u teke tek savata ldrr. Destan Aeneas'n bu zaferiyle kapa

nr.On iki blmlk Aeneis destan bitmi de

ildir. Vergilius onu sona erdiremeden lm, eserini bitiremedii iin onun yaklmasn da buyurmutu. Roma'nm kuruluuna kadar olan olaylarla efsaneler tarihilere konuolmu ve uzun uzadya anlatlmtr. Vergili-us'un Aeneis destanyla en byk' baarskendi ann ulusal kltrne bir kaynak bul

mu olmas, Roma'nn gemiini ta Anadolu'nun byk uygarlk merkezi Troya'ya kadar gtrmekle ona uluslararas bir derinlik

vermi bulunmasdr. Byk Latin airininamac Augustus'un damgasn bast anndnya ve nsan grln* bir ufuk amasyd.

nce lulius Caesar, sonra Augustus'un dasoyu olan lul'lerin Troyal Aeneas ve Ankhi-ses'le tanra Aphrodite'de kaynak bulduklarn, Roma'nn Akdeniz'in en soylu hanedannca kurulduktan sonra dman olarak bilinen bat ile douyu byk bir birlik iinde bartrm olmasn gstermek, kendisinin deHomeros gibi ozanlarn ozanna dayanponun yolunda, ondan esinlenerek destan yazdn dile getirmekle Aeneis destan gerekten r am, ilkala ortaa arasndakpr kurmutur. Aeneas' da yeni bir tip insan olarak canlandrm olmas stnde durmaya deer. "Pius Aenas" (dindar Aenas) di

ye anlan kahramann tutum ve davran Homeros destanlarndaki yiitlerinkinden farkl

dr. "Pietas" diye tanmlanan kavram dinesaygy da aan bir erdemdir, Augustus'un ve

Augustus a insannn lk bildii gemie,gemiin deerlerine ballk, ulusal tarih vekltre sonsuz sayg ile onu soylulatrmakiin baka, yabanc da olsa benimsenen kaynaklara balama abas, kltre hizmet iinen byk rnekleri gz nnde tutarak yaratalkta onlara ulama amac ve bu uurda

sonsuz bir sorumluluk duygusu, btn bunlar"pietas" denilen kavramn ierdii ve Aeneisdestannda canlandrlan Aeneas tipinin tam

bir baaryla simgeledii erdemlerdir.

Aolos. (1) Yunan ulusunun efsanelik atassaylan Hellen ile Orseis adl Nympha'nn olu, Tufan kahramanlar Deukalion ile Pyrrha'nn torunu, Doros ile Ksuthos'un kardei veSisyphos, Arthamas, Kretheus ile Salmone-us'un babas (Tab. 20).

Aiolos, anakkale yarmadasndan Menderes rmana kadar uzanp, Midilli adasn d.iine alan Aiolis ky blgesine ve onlardaoturan soyla, onun konutuu Aiol diline adn vermitir.

(2) Deniz tanr Poseidon'un olu, yellerin yneticisi, Aiolos Notos, Boreas, Euros ile

Zephyros adl drt byk yeli bir tulum iindekapal tutar ve ancak Zeus'tan ald buyruklarla ortaya salar.

Odysseia destannda Odysseus'un Aio-los'un adasna var anlatlr, bu ada yle ni-Irlrni:


18/325

Yklmaz tuntan bir duvarla evriliydi buyzden ada,

ehir oturtulmutu ge ykselen birkayann zerine.

Aiolos konanda bir dzine ocuu ile yiyip imekte, len yapp gnl elendirmektedir. Yeller tanrs, Odysseus'u iyi karlar,tam bir ay konukladktan sonra iine azgn

yelleri smsk balad sr derisinden bir tulum verir ona ve arkasndan tatl bir Zephy-ros yeli salarak uurlar gemisini. Bylece dokuz gn dokuz gece giderler, thaka topraklarna yaklarlar ki, Odysseus uykuya dalar,onu kskanan yoldalar da teknenin dibindeki tulumu alp zerler. Yeller hep birden darya frlar, korkun bir frtna kopar. FrtnaOdysseus'un gemisini gerisin geri Aiolia adasna atar, ama bu kez tanr onu sert szlerlekovar, tanrlarn lanetine uram bir adamtutmaktan ekinir. Odysseia'nn X. blmnde (1-79) anlatlan bu serven destann enrenkli yklerinden biridir.

Aison. Kretheus'la Tyro'nun olu, ason'un babas (Tab. 22). Kretheus'un Tesalya'dakurduu olkos ehri kendisine miras kalr,ama vey kardei Pelias onu tahtndan atptutuklar, stelik de olu ason'u Kolkhis'e altn postu almaya gnderir, bu tehlikeli seferden sa dnmeyeceine inanarak (Argona-ut'lar). Gerekten de bir sre sonra lason'unld haberi gelir. Pelias artk kardeini korkusuzca ldrmeyi gze alr. Ancak, Ai-son'un boa kan ierek kendi kendini zehirlemesine izin verir. Latin airi Ovidius'a gre,ason Medeia ile birlikte Yunanistan'a dnnce, byc kadn Aison'u diriltmekle kalma

m, onu bir iksirle genletirmi de.Aithcr. Esir, yani dnyay saran hava tabakasnn stndeki ar ve kl gk. Hesio-dos'a gre Aither, Erebos ile Nyks, yani yeralt karanlyla, yeryz karanlndan dogmadr.

Aithiopcs. (Yun. yz yanklar demek). Ho-meros destanlarnda sk sk ad geen bu efVsanelik ulus Okeanos kylarnda, gnein do

up batt usuz bucaksz bir lkede oturur.Gnee byle yakn olduklar iin yzleri yanm ve esmerlemitir. Sonsuz bir mutlulukiinde yaarlar, tanrlara kurbanlar kesip gn

boyu len yaparlar. Bu yzden de Zeus, Po-seidon ve ris gibi Olympos tanrlar lkelerine sk sk urar, lenlerine katlrlar.

Troya savann lyada'dan sonraki blmlerini anlatan "Aithiopis" destan (kayptr)adn bu ulustan ald gibi, ba kahraman daEos'la Tithonos'tan doma Aithiopia kralMemnon'dur(Memnon).

Aithra. Troizen kral Pittheus'un kz. Aige-us ksrl konusunda khine danmaya gittii Delphoi'den dnerken Troizen'de bir gecekalm ve tanrnn cevabn doru yorumla

yan Pittheus onun kzyla yatmasn salam, bu birlemeden de Theseus domutu. Nevar ki o gn Aithra tanrlara sunu sunarkenPosddion'a rastlam ve deniz tanr ile seviip kzln yitirmiti. Bu yzden Theseus'untanr olu mu, insan olu mu olduu belli deildir. Aithra'y Aigeus'la birlikte yaad Atti-

ka'dan Dioskur'lar karmlar ve kardelerigzel Helena'nn yanna hizmeti olarak vermiler. Bir sylentiye gre Helena'y Paris'lekamaya iten bu kadnm. Troya dtktensonra torunlar Aithra'y kurtarmlar, amaTheseus'un lm haberini alnca Aithra can

na kym (Aigeus, Theseus). Aius Locutius. Lat. "aio" ve "loquor" szsylemek, "aius locutus" ise sylenmi szanlamna gelir.

Galya ordular Brennus komutanlnda Ro-ma'ya doru ilerlerken (.. 390) gkten gelen bir ses, ehrin yaban ellerin saldrsna urayacan bildirmi. Kimse bu sese kulak vermemi, ama sesin dedii doru km: Gal-

yallar Roma'ya saldrm, ehri yakp ykmlar, yama etmiler. Romallar dman kovduktan sonra, diktatr Camlus tanr sesininduyulduu yerde bir tapnak yaplmasn bu

yurmu ve Palatinus tepesinin kuzey eteinde'Aius Locutius" denilen tanrsal varla tapnak dikilmiti.

Akademos. Attika'l kahraman. Akademos,Theseus gzel Helena'y karp Afrika'da al

koyunca, kz kardelerini aramaya gelen Di-oskur'lara kzn sakland yeri bildirmi. Akademos'un mezar Atina'nn dolaylarn

da, Kerameikos denilen blgenin tesindey-

99


19/325

AKI II I ( )( IS

di. Kutsal bir ormanla evrili bu blge de Pla-ton "Akademeia" adyla anlan nlu okulunukurmutu. "Akademi" oradan gelir.

Akakallis. Kral Minos'un kzlarndan biri.Tanr Apollon ile sevimi ve Miletos'u dourmu (Miletos).

Akamas. (1) Antenor'la Theano'nun olu,lyada'da ad geen Troya'l yiit. Akha'larnkampna saldrda nemli bir rol oynar. Meri-ones tarafndan ldrlr.

(2) Gene lyada'da ad geen ve Troya'llarsafnda dven Trakya'l nder. Telamonolu Aias tarafndan vurulur.

(3) Theseus'la Phaidra'nm olu, Troya sa

vanda rol oynayan, ama lyada'da ad gemeyen Akha yiidi. Paris Helena'y karnca, Akamas gzel kadn geri istemek iinTroya'ya eli olarak gnderilir. Sonu vermeyen grmeler srasnda Priamos'un kz La-odikeia ile tanr ve seviir, bir oullar bileolur. Troya'nn dmesine yol aan tahta atlagiren sekiz Akha yiidinden biridir.

Akarnan. Alkmaion ile su perisi Kallirho-

e'nin olu, nl khin Amphiaraos'un torunu(Tab. 23). Kendisi daha ocukken, babas,

Arkadya kral Phegeus tarafndan ldrlnce, anas tanr Zeus'tan olunun abuk bymesini dilemi, Akarnan birka ay iinde erginlik ana ermi ve Phegeus'la ocuklarnldrerek alm. Sonra da bat Yunanistan'da adn tayan Akarnania lkesini kurmu.

Akastos. olkos kral Pelias'n olu (Tab.22). Argonaut'lar seferine ve Kalydon avnakatlr. Pelias'n kzlar Medeia'nn tlerineuyarak babalarn kesip kazanda kaynatnca, Akastos kral olur ve ason'la Medeia'y ol-kos'tan srer (Pelias).

Kalydon av srasnda Akastos'un ba derde girer: Arkada Peleus kaza ile kaynatasEurytion'u ldrr ve bu sutan kendini arn

drmak iin Akastos'un sarayna snr. Akastos'un kars Peleus'a tutulur, onu batan karmaya urar, baaramaynca, yiidinamusuna gz dikmi olmakla sular. Akastos konukluk yasalarn inememek in Pe-leus'u kendi eliyle ldrmek stemez. Bir ge

ce av yorgunluguyla uykuya dalm olan ko-nugunu dag banda silahsz olarak vahi hayvanlara yem olsun diye brakr. Ama at adamKheiron Peleus'u kurtarr. Peleus da fkesinekaplp gider, Akastos'la karsn ldrr.

Akhalar. Homeros destanlarnda ve zellik

le lyada'da Yunanistan yarmadasndan gelipTroya seferine katlan savalarn hepsine birden "Akhaioi", "Danaoi" ya da "Argeioi"denmektedir. lk iki isim bir lke adna dayan-mayp, yalnz bir rk ya da ulus ad olarak kullanldndan, lyada evirisinde "Akhalar" ve"Danaolar" diye karlanm, Argos diye birkent bulunduundan, Argos ad da genellikle

btn Peloponez'e verildiinden, "Argeioi"deyimi "Argoslular" diye verilmitir. Bu konuiin lyada evirisinin nsznde daha ayrntl bilgi bulunabilir (s. 25).

Akhates. Aineias'n kara gn dostu. Troyayangnndan kaan Aineias'n yanndan ayrlmam, onunla birlikte talya'ya kadar gitmi ve btn servenlerini paylam. Latince"Fidus Achtes" diye anlan ad, sadk, vefaldost anlamna gelen bir deyim olmutur.

Akheloos. Bat Yunanistan'n Akarnania ileAitolia blgeleri arasnda akan en uzun rma. Hesiodos'ta (Theog. 340) ve Homeros'ta(l. XII, 84) ad geen Akheloos Okeanos'laTethys'ten dogma bin rman en byve rmak tannlann kral imi.

Akheloos'un birok ykleri vardr: Herak-les destanyla ilgili bir efsaneye gre, Akheloos Kalydon kralnn kz Deianeira'ya akm, ama rmak tanrnn biimden biime girme, kimi zaman boa, kimi zaman ejder olma yetisinden rken kz Herakles'Ie evlenmeyi yeg grm. Bu yzden gl yiitle rmaktanr arasnda yaman bir gre balam. lkkarlamada yenilen Akheloos koca bir ylanklna girmi, Herakles onu tam boacakken de azgn bir boa oluvermi. Bu kez yiit

boann bir boynuzunu kopararak alt etmi

Akheloos'u. Irmak tanr Deianeira'dan vazgemi, ama boynuzu geri almak iin Herak-les'e Zeus'un keisi Amaltheia'nn iek ve

yemi saan bolluk boynuzunu vermi; bakabir ykye gre, nl bereket boynuzu rmaktanrnn kendi boynuzuymus, nk yaygn


20/325

AM-ltKUlN

topraklar sulayan rmaklar bereketin simgesidir(Deianeira, Herakles).

Akheron. Yeralt dnyasn, ller lkesini bize ilk anlatan Homeros'tur. Onun ardndan Vergilius gelir ilkada, sonra da ortaan en byk iiriyle Dante. Ama Home-ros'un tasla, adlar kavramlaryla o gn bu

gn hep yeni filiz veren bir aa gibi yaar.Yeraltnda akan rmaklar yle tanmlar Ho-meros (Od. X, 508):

Ama getiin zaman Okeanos'u geminle,Orada alak kp var ve Persephone'nin

koruluu,uzun uzun kavaklar greceksin, ksr

stler,derin anaforlu Okeanos'un kysnda ek

karaya gemini,

sonra k yola, Hades bataklna doru,orada Akheron'a Pyriphlegeton ve Kokytos

akar,Styks'ten gelen sular da dklr oraya.

Aeneas destannda da (Aen. VI, 295) anlatlan Akheron amurlu sularn kaynayp- bur-galandg dipsiz bir bataktr. Kharon'un ka-

ygyla bu amur rman getikten sonradrki varlr asl Hades'e (Hades).

Akheron Yunanistan'n Epir blgesindeakan bir rman da addr. Belki ssz bir blgede derin bir yarn iine dalp kapkara bir batak olarak denize dkld iindir ki, ilka bu rman yeralt dnyasna aktna inanmt. Yanl bir etimoloji adn "Aclar Irma" (akhos, Yun. ac demek) diye tanmlard.

Efsaneye gre Akheron Helios'la Gaia'nn(gnele topran) oludur. Olympos tanrla-ryla Titan'lar arasndaki savata susuzluktan

yanan devlere su iirdii iin Zeus'un lanetine uram ve yeralt lkesine kapatlmtr.

Akhilleus. Akhilleus Yunan mythos'una enok konu olmu kiidir. Homeros'un byklyada destan aslnda lyon, yani Troya ehrinin destan deil, Akhilleus'un destandr, bukahramann bir eylemiyle balar, bir eylemiyle biter. Ne var ki lyada'da anlatlan olaylar

Akhilleus efsanesinin ancak ok ksa bir bl

mdr. Bu kahraman stne ilkan bandan sonuna dek uydurulan efsane ve masallar o kadar oktur ki, onlar kapsayarak zetlemek iin, blm blm ayrmak gerekir.

(1) SOYU VE DOUU. Soy aalarndan(Tab. 21) belli olduu gibi Akhilleus, Pele-us'la Thetis'in oludur. Thetis, bir Nereus kz, yani bir deniz tanrasdr (Tab. 6), ama

Akhilleus ana tarafndan olduu kadar babatarafndan da tanrlara ve en byk tanrlara baldr: Dedesi Aiakos, Zeus'la Aigina'nn

oludur, Aigina ise rmak tanr Asopos'un kz ve Okeanos ile Tethys'in torunudur. Akhilleus'un. douu stne anlatlan efsa

ne udur: Nereus kz Thetis'e tanrlar tanrsZeus da, deniz tanr Poseidon da ktrlar, okadar ki Zeus onunla evlenmeyi bile dnr,ama bir khin (bir anlatma gre tanra The-mis, bir bakasna gre Prometheus) Zeus'ahaber verirler ki, Thetis'ten doacak olan ocuk kaderin buyruuna gre babasndan da

ha gl olacaktr; bunun zerine tanrlarThetis'i bir lml ile evlendirmekten bakaare bulamazlar ve kendisine koca olarakPhthia kral Peleus'u seerler. Thetis bu evlenmeyi olu Akhilleus iin silah istemeye gittii Hephaistos'a yana yakla yle anlatr (l.

XVIII, 429 vd.):

Syle, Hephaistos, Olympos'taki tanralararasnda,

yrei benim gibi acl biri var m?Zeus bunlar arasnda bir bana verdi aclar,bunca deniz tanralarndan bir beni verdilml kocaya, Aiakos olu Peleus'a,katlandm bir adamn yatana girmeye,istemeye istemeye, tiksine tiksine.

Thetis ile Peleus'un dn Tesalya'da Pe-lion dann tepesinde kutlanr, tanrlarnhepsi de hazr bulunurlar. Kavga tanrasEris'in dne arlmad diye kzp masannstne bir altn elma atmas tanra arasndaki gzellik yarmasna yol aar (Paris).Uursuz balayan bu evlilik uursuz gider.Geri Thetis'in birok ocuklar olur, ama birlml ile evlendiine zlen ve ocuklarnkendisi gibi lmsz klmak isteyen Thetisgeceleri kalkar, onlar atein stne tutarm,

bundan ama gvdelerindeki lmllk tohumlarn yok etmekmi. Birok ocuu bylece yanarak ldkten sonra, bir gece Peleusuyanm, bakm ki kars olacak deniz kzkk Akhilleus'u topuundan tutmu, aleve

vermi. Tepesi atm, ocuu kapt gibi,Thetis'i evinden kovmu, bir lmlyle dp


21/325

kalkmaktan holanmayan tanra da denizindibine dalm, bir daha varmam kocasnn

yanna. Peleus yedinci ocuu olan Akhille-us'u bylece kurtarm, ama ocuun dudaklar ve sa ayann ak kemii yanm, Peleus hekimlikte usta olan at adam Kheiron'a

vermi Akhilleus'u, o da yanan kemii, ko

makta stne olmayan bir devin iskeletindenald bir kemikle deitirmi (Kheiron), A-khilleus da bu yzden byle hzl bir koucuolmu. Baka bir efsaneye gre Thetis olunu ate stne tutmam da, Styks rmana

batrm, bylece gvdesini silah ilemez halegetirmi, ama topuundan tuttuu iin birorasndan yara alabilirmi. Nitekim Akhilleussonradan bu yerinden vurulup ldrlm.

(2) OCUKLUU. At adamn yannda A-khilleus bytlr ve eitilir. Kheiron'un anas da, kars da ocua bakmlar, biraz yetiince at adam ona retmediini brakmam: At yetitirmesini, saz alp ezgi sylemesini, gzel konumasn ve her eyden ncede karg atmakta, savamakta, dvmekte,araba srmekte ve komakta kimseden gerikalmamasn, an yiitlerinin hepsinden s

tn olmasn. Erdemlerin her eidine de altrm: Acya dayanmay, yalan sylememeyi,ll ve dayankl olmay hep Kheiron'danrenmi. Akhilleus Kheiron'dan rendiihekimlii ve edindii ilalan Troya savanda

yarallar stnde kullanr. Kheiron'un yannda Pelion danda ne kadar kald belli deildir, lyada'da Kheiron'dan eitim grdgeri sylenir, ama Troya'ya kendisiyle gelenlalas Phoiniks onu nasl byttn yleanlatmaktadr (l. XI, 485 vd.):

Tanrya benzer Akhilleus, seniben getirdimbu hale,

canm gibi sevdim, yetitirdim senibensiz ne lene gitmek isterdi cann,ne de evde yemek yemek isterdi,oturturdum seni dizlerimin stne,etini keser, azna verir, dudaklarna

uzatrdm arab,

gsmde gmleimi slatrdm boyuna,arszlk eder, arab pskrtrdnazndan,

senin yznden neler ektim ben, neler.

(3) ALN YAZS. Akhalarn en byk kahraman Akhllleus'un, Troya savann baar ve

baarszlk anslarn elinde tutan o yenilnezsavann trajik bir yazgs vardr, bunu ken-disi de, anas Thetis de yle dile getirirler (lI, 352 ve 414):

"Anaml Ksack bir mr srmek iindourdunsa beni..."

"Uzun deil, ksack bir mr verdi kadersana."

Akhilleus geri kaderini kendi seebilir,Thetis iki kk yle dile getirmiti oluna (Il..IX, 411 vd.):

ki ayr kader gtrecek beni lme:Burada kalr, savarsam Troya evresinde,tkenmez bir n var, dn yok.Dnersem yurduma, sevgili baba toprana,nm olmasa da ok yaayacam,lm yle abucak gelip atmayacak.

Akhilleus az yaasa da nl yaamay semi ve bunun iin Troya savana katlmayakarar vermiti, ama anas (ya da babas) onunlmesini nlemek iin baz dzenler kurumlard. Bu konuda anlatlan ve lyada'da izinerastlanmayan efsane yledir: Akha ndetLri Troya seferine gitmek zere hazrla balaynca, o zaman gen bir delikanl olan

Akhilleus sefere katlmamak in Yunanis-tan'n karsndaki Skyros adasna gnderilir

ve orada kral Lykomedes'in saraynda konuklanr. Ne var ki Akhilleus kz klna girmi ve kraln kzlar arasna karmtr. Haremde yaayan Akhilleus'a Pyrrha (kzl sal)ad verilmi, bir sylentiye gre de Lykomedes'in kzlarnn biriyle sevimi ve ileride adgeecek olu Neoptolemos (Pyrrhus) da on

dan domutu. te yandan Akhalarn khiniKalkhas'n Akhilleus sefere katlmazsa Tro-

ya'nn alnamayacan bildirmesi zerine,Odysseus yiidi aramaya kar, Skyros'a varnca kurnazca bir dzen tasarlar, gezgin satc klna girip Lykomedes'in haremine sokulur ve kzlarn, kadnlarn nnde bohasn ap bir sr kuma dokuma ve ileme serer nlerine, ama bohann dibinde birka

kymetli silah da vardr, Pyrrha klndaklAkhilleus bunlar grnce dayanamaz, onlaralmaya, kullanmaya can atar, bylece kimliini aa vurur. Odysseus da onu peine tak)) Akha ordusunun topland Aulls'e getirir.


22/325

AKHLLEUS

(4) TROYA SEFER. lk karmann Tro- ya'nn ok gneyinde Mysia blgesine olduu anlatlr. Akhalar Troas'a vardklann sanarak hemen yamaya koyulurlar. Mysia'ya

yerlemi olan Herakles'in olu Telephos onlar karlar, aralarnda sava balar. AkhiUeus kargsyla Telephos'u yaralar. Sonra da

saldrganlar yanl blgeye ktklarn anlayarak denize alrlar, ama bir frtna onlar gerisingeri Yunanistan kylarna atar. Bu kez Au-lis'ten deil, Argos'tan yola kmaya hazrlanrken, Telephos kagelir, Akhilleus'tan ald yara iyilemi deildir, tanr szc bu yaray ancak Akhilleus'un iyi edebileceini bildirmitir(Telephos).

Akha donanmas Argos'tan Aulis'e varr.Burada rzgrlarn esmesini salamak iinphigeneia'nn kurban edilmesine karar verilir. Akhillus bilmeden bu ie alet olur, Aga-memnon kzn gya Akhilleus'a nianlamakiin getirtir Aulis'e. Akhlleus durumu anla

ynca, nlemeye alr, ama baaramaz (Ip-higeneia). Akhilleus'un iyiletirdii Telephos'un kla

vuzluunda gene Anadolu kylarna doruyola klr ve Tenedos adasnda durak yaphr.

Bir efsaneye gre, Akhillus orada Agamem-non'la ilk kez kavgaya tutuur ve Apollon'unolu Tenes'i ldrr(Tenes). Anas Thetis'in

bildirdii bir tanr buyaguna gre, Akhillus Apollon olunu ldrrse Troya nnde silahla ldrlmekten kurtulamayacaktr.

Troya nnde dokuz yl kalnr. Bu srada Akhilleus'un komu blgelere yapt apulculuk seferleri lyada'da ayrntlaryle anlatlr:Mysia'nn Thebe ehrinde Andromakhe'nin

babas Eetion'u ldrp, ehri yama eder,Lyrnessos'tan Briseis'i, Khryse'den Khryse-is'i tutsak olarak alr, getirir, bu arada Patrok-los ile birkte Ida dandaki Troyal srleresaldrr, obanlar Aineis'le kavgaya tutuur.Bu dokuz yl byle getikten sonra, savanonuncu ylnda Ilyada destanna konu olacakolaylar ba gsterir. lyada'nn konusu, bilindii gibi, Akhilleus'un fkesi, ksp savatanekilmesi ve Patrokolos'un lmnden sonragene savaa dnp Hektor'u ldrmesidir.Bu olaylarn birbirini nasl izledii lyada maddesinde anlatlmtr. Biz burada Akhilleus'unkiilii ve karakteri stnde duralm.

(5) AKHLLEUS'UN DRAMI. AkhiUeus, Homeros destannn ba kahraman, kollarndan, bacaklarndan g ve canllk fkran,tanra olu ve tanrlara denk AkhiUeus yalnz kaba kuvveti mi simgeler? Kimsenin kargelemedii, dmanlarn titreten, insafszcakesip bien, saldrya geti mi "ovada bir yl

dz gibi parlayan" Akhillus yalnz stn birsava ve stnln bildii iin de gururlu,onurlu, inat ve alngan, etin, hrsl, zaUm

ve duygusuz bir adam gibi mi gsterilir lyada'da? Homeros yiitlerin yiidini geri bu

vasflarla donatm, bize hem olumlu, hemolumsuz grnen bu nitelikleri en parlak vearpc renklerle belirtmitir, nk sanat ondan yanadr, ama yrei ondan yana deil,

yrei yurdunu savunan durgun, ll, erdemli kahraman insan Hektor'dan yanadrHomeros'un. Gene de, tpk bir romanc gibi

Akhilleus'u bir insan olarak canlandrmayama edinir ve akla karay gereince kartrarak, eine az rastlanr bir ustalk ve dnyann baka hibir destannda grlmeyen eletirici bir anlayla onu hem iyi, hem kt biradam olarak karr karmza. Akhillus bylece iinde kart eilimlerin arpt gerek

bir insan oluverir, yaants da gerek birdram olarak canlanr gzmzde. Akhilleus'un Agamemnon'a kar fkesinin

asl nedeni smrye kar ayaklanmadr:Kendisi hibir kar gtmeden savar, didinir, pay bakomutan alr (l. I, 165 vd.):

Kyasya savata benim kollarm grr enbyk ii,

ama blmede payn en okkals sanagider,

Hem onur paymdan olaym, hem buradakalaym, ha,

mal, mlk sahibi edeyim diye seni?

Agamemnon zr dileyip enden ald Briseis'i geri vermeye raz olunca, Akhillusdnmek istemez, erkektir, yaplan hakszlunutamaz. Bu krgnln da u basit, insancaszlerle dile getirir (l. IX, 340 vd.):

Bir Atreus oullar m sever karlarm?Sever, korur karsn duygulu, akll her

adam.Ben de yrekten seviyorum benimkini,kazanmm onu ben kendi kargmla.


23/325

AKKIMt )!

Agarnemnon oyun oynad bana, ald onurpaym,

beni bir daha kandrmaya kalkmasn sakml

Ac ar basnca bir ocuk gibi alar dvnr Akhilleus, anasna yalvarr gelsin kurtarsn, are bulsun, avutsun diye. Briseis gtr-lnce arr onu, Patroklos lnce arr

onu. Yrtnr canndan ok sevdii dostunukoruyamad diye.

Bin piman olur insann akln bandanalan fkeye, insanlar birbirine dren kavgaya. Ama bu kez Patroklos'un cn alacam diye kudurr, rmak banda dorad

yzlerce dmann kanndan kara toprak kzlrmaa dner, tanrlar bile dayanamaz bumanzarann dehetine (l. XXI).

Ayn acmak bilmez azgnlkla cann almaktadr yere serdii Hektor'un, yalvarmalarnayle karlk verir (l. XXII, 345 vd.):

Dizlerime sarlma, kpek, yalvarma banaanan, baban admal

Gnlm, yreim kkrtyor beni,diyor, unun etini parala, i i ye,senin bana bu yaptklarndan sonra,kimse uzaklatrmaz bandan kpekleri,

getirseler bana kurtulmaln on katn,

yirmi katn,tartsalar urada, daha ok veririz deseler,Dardanos olu altn koa teraziye senin

arlnca,deine yatrp alamayacak sana seni

douran,kpekler, kular yiyecek btn bedenini,

Ama tutmaz szn, bir tanrnn barakasna getirdii ihtiyar Priamos'u grnce arr,

yrei dayanamaz bahtsz kraln alamalarna, kendi babasn hatrlar, Patroklos'a alar,iki dman hkra hkra dvnrler karkarya, sonra (l. XXIV, 514 vd.):

Akhilleus oturduu yerden birdenbirekalkt,

tuttu elinden kaldrd ihtiyar,acmt ak sakalna, aarm bana.Kanatl szlerle seslendi ona dedi ki:

"Talihsiz adam, ne aclar ekmi yrein!Nasl gze aldn gemilere gelmeyi tekbana,

nasl gze aldn benim gzme grnmeyi?Ben ki ldrdm nice soylu oullarn

senin.Demirden bir yrek varm gsnde,

Hadigel, otur stne u iskemlenin,ko uyusun barnda aclar.Ne yapalm yasmz ok bykse,ne kar yrek donduran iniltilerden!Talihsiz lmllere tanrlar u kaderi

dokudu:Yaayacak insanlar ac iinde".

Priamos'u avutmak, konuklamakla kalmaz,gider, Hektor'un lsn kendi ykar, hazrlar ve babasna verir. Gen, yiit ve ihtiyar

baba bakarlar birbirlerine doya doya, sevgiylediyeceim, nk ihtiyar, gen adamda kendiolunu, gen adam da ihtiyarda kendi babasn grr gibi olur. Sava, dmanlk, kin vefke yok olup gitmitir, iki insandr kar karya.

(6) AKHLLEUS'UN LM. bk. Memnon,Pentbesileia.

Akontios. Keos adasnda yaayan ok yakkl bir delikanltym. Gnn birinde Artemisenliklerine Delos'a gitmi ve yolda Atina'nnen soylu ailelerinden birinin kz olan Kydip-pe'ye rastlam. Grr grmez de tutulmuona. Ama soylu olmad iin kz kendisine

vermeyeceklerini bilen Akontios bir dzene

ba vurmu, bir ayva alp stne u szlerikazm: "Artemis tapna zerine ant iiyorum ki ben Akontios'a varacam!" ve ayvaykzn nne atm. Ayvay eline alan Kydippestndeki yazlar yksek sesle okumu, mey

veyi sonra da frlatm atm, ama yemini yemin saylm. Atina'ya dndkten sonra ba

bas kzn kez nianlam, ama tanra Artemis hep bir hastalk kararak kzn evlenmesine engel olmu. Delphoi tanr szcs

Akontios'un dzenini aa vurunca Kydippe'yi Akontios'a vermekten baka are kalmam.

Akrisios. Abas'n Proitos ile Akrisios adnda ikiz oullan olmutu (Tab. 10). Atalar

Aigyptos ile Danaos'un dmanln zlerinde tayan bu ikizler daha ana karnndaykendvmeye balamlar. Babalan lnce Ar-

gos'ta kimin kral olaca konusunda birbirlerine girmiler. Uzun bir savatan sonra stngelen Akrisios Proitos'u Lykia'ya srerektahta oturmu. Proitos da Anadolu kylarnda kral lobates'in kz Anteia ile evlenmi,k.yn.il,sndan ald bir ordu ile Yunanis-


24/325

tan'a dnm ve Kyklop'larn koca talardanbir surla evirdikleri Tiryns'e kral olmu. kizkardeler de bir anlamaya varmlar. Argosilini ikiye blerek hkm srmler.

Akrisios'un Danae adl bir kz vard, bir olu da olsun diye Delphoi tapnana bavurduunda, tanr szcs Danae'nin bir erkekocuk douracan, ama torununun kendisini ldreceini bildirmi Akrisios'a. Telaaden kral, kznn herhangi bir erkekle ilikikurmasn nlemek iin epeevre tunla rtl bir odaya kapatm onu. Ama Zeus gnl vermimi Danae'ye, arasini bulmu, altn yamuru halinde akm at aralndanDanae'nin iine kadar. Danae Perseus'u dourmu. Olup bitene akl erdiremeyen Akrisi-os kzyla torununu bir sanda kapatarak denize atm. Ana-oul Seriphos adasnda kara

ya kmlar. Perseus binbir kahramanlk yaptktan sonra Argos'a dnmek istemi. Haberialan kral Tesalya'da Larissa ehrine kam.Kader gene de yakasn brakmam: Bir rastlantyla Larissa'da dzenlenen yarmalarakatlan Perseus disk atarken, yel alm attdiski Akrisios'un kafasna indirmi, Argoskral da bylece lm (Danae, Perseus).

Aktaion. oban Aristaios'la Autonoe'ninolu, Thebai'li bir avc (Tab. 18). At adamKheiron'un Kithairon dalarnda yetitirdii

Aktaion yle yaman bir avc olmu ki, onunstne yokmu btn blgede. Gurura kaplm Aktaion, tanra Artemis'ten de usta avcolmakla vnm, bununla da kalmayp gnn birinde tanray derede ykanrken plak grm. Bu kstahla ierleyen tanra

Aktaion'u bir geyik haline dntrm ve el

li kpeini de stne salm. Paraladklargeyiin kendi efendileri olduunu anlamayankpekler uluyarak Aktaion'u aramaya koyulmular, bylece Kheiron'un maarasna kadar gelmiler. At adam da hayvanlar avutmak iin Aktaion'a benzer bir heykel yappnlerine dikmi (Kheiron).

Aleksandros. Priamos'un olu Paris'in baka bir ad (Paris).

Alekto. tanralar Erinys'lerin biri. Ad"fkesi dinmez, barmak bilmez" anlamnagelir(Erinys),

28

Alkaios. Perseus ile Andromeda'nn olu, Amphitryon'un babas (Tab. 13). Amphitr- yon yiit Herakles'in lml babas olduundan, Herakles'e ilkin Alkaios olu anlamnagelen Alkides ad verilmi, sonra deitirilmiti (Herakles). Yiit birok iirlerde bu isimleanlr.

Alkathoos. Pelops ile Hippodameia'nn olu. Atreus ile Thyestes'in kardei (Tab. 14).

Oullarndan biri bir aslan tarafndan paralanan kral Megareus kzn canavarn hakkndan gelecek adama vereceini bildirince.Alkathoos bu ie talip olmu ve aslan ldrm. Bylece kzla birlikte krall da elde etmi. Kaynatas Megareus'un kurduu Megai-ra ehri Girit'lilerin saldrsna uraynca, yklan surlar yeniden yapmakta tanr Apollon

Alkathoos'a yardm etmi. Tanr bu ii yaparken lyra'sn bir taa dayam, o ta tarihselalarda da, stne vurulduu zaman ses karlm.

Alkestis. Pelias'n kz, Admetos'un kars(Tab. 22). Kadnlar arasnda yiitlik ve fedakrlk rnei olarak gsterilen Alkestis Euri-pides'e en gzel tragedyalarndan birini esin-lemitir.

Gen ve gzel Alkestis kocas Admetos uruna lmeye raz olur (Admetos). Zehri imi, can vermi ve cenazesi mezara indirilmitir ki, atlarla, iniltilerle nlayan saraya Admetos'un dostu Herakles kagelir. Alkes-tis'in ldn duyunca, lm tanr Thana-tos'un peine der, onunla bouur ve Al-kestis'i kollar arasndan koparp Admetos'ageri getirir. Bir baka anlatma gre, llerlkesinin acma nedir bilmeyen tanras Per-

sephone Alkestis'i grnce yumuam veonu daha gen ve daha gzel olarak yeryzne, diriler arama geri gndermi.

Alkides. Herakles'e verilen bir addr (Alkaios, Herakles).

Alkidike. Salmoneus'un kars, Aison ile a-son'un atalar (Tab. 22).

Alkimede. Aison'un kars, lason'un anas

(Tab. 22).Alkinoos. Agamemnon lyada'nn sevimsizkralysa, Alkinoos Odysseia'nn sevimli, ko-


25/325

nuksever, uygar ve halkseve kratd BugnKorfu adas olduu genellikle benimsenenSklerie'ye yerlemi, denizci bl ulus olanPhaiak'larn badr. Alkinoos, lkesinin nderleri, danmanlar ile birlikte ynetir ulusunu, on iki kraln on ncs sayar kendini.

Ama biz Alkinoos'u Homeros'un arzndan

dinleyelim, Odysseia'da bundan daha gzel,daha cana yakn, tadna doyulmaz bir para yoktur. Phaiak'lar yle anlatr (Od. VI, 4vd.):

Eskiden Phaiak'lar engin Hypereia'daotururdu,

gte stn, zorba Tepegzlere yakn,Tepegzler onlarn topraklarm boyuna

yama ederlerdi.Tanr yzl Nausithoos on/ar kaldrd,

gtrd, yerletirdi Skherie'ye,aln teriyle yaayan insanlardan uzaa.Drt yandan surla evirmiti kenti,evler kurmu, tapnaklar yapmt tanrlara,tekmil topraklar datmt.

Ama o oktan boylamt Hades lkesini,dnceleri tanrlardan gelen Alkinooskrald imdi.

(Od. VII, 11):

Tekmil Phaiak'lar ynetirdi Alkinooshalk sayard onu bir tanr gibi.

Ama bu saygnn asl nedeni Arete ile evlenmi olmasdr. Arete erdem demek, bakn

Alkinoos eini nasl ba tac eder (Od. VII, 67vd.):

Alkinoos kendine kar ald onu.Arete'yi yle sayd, yle sayd ki,

hibir kadn byle saylmad yeryznde,erkeinin buyruunda, evinde yaayan

hibir kadn,hem kocas, hem ocuklar sayd onu

yrekten,halk da bir tanra gibi bakt ona,tatl szlerle selam verirlerdi ehre inince o,ok akllyd, iyi yrekliydi de ondan,yattrrdt btn kavgalarn erkeklerin!

yle bir cennettir ki Alkinoos'un lkesi,Bat yaznnda ilk "topya" diye tanmlayabiliriz onu. ve d dzeni Odysseus'a bile parmak srtacak gibidir. Homeros bir mimarlk

ba eseri olan bu saray anlatmakla bitiremez(Od. VI, 263 vd.).

Alkinoos sarayinin i dzeni daha az parlakdeildir: iir, oyun, yarma Phalak'lann ya-amnda byk yer tutan uralard OzanDemodokos'un Troya savandan sz amaszerinedir ki, Odysseus kimliini aa vurmak zorunda kalr ve servenlerini anlatmayagiriir (Demodokos). Ama Alkinoos'un dn

ya gr ve insanlk anlay sanata sayg lede bitmez. zgrle olan eilimi ilk ve ortaalan ok aan modern denebilecek bir nitelik tar. Konukluk kurallarna uyarak Odysse-us'u hemen, kim olduunu, nereden geldiinisormadan benimser, istedii an gemileriyleonu yurduna gndermeye hazr olduunu bildirir ve bu szn hi gecikmeden yerine getirir. Odysseus'u yle beenmitir ki, kendisine damat edinmeyi zler, ama en ufak bir

baskda bulunmaz, giderek, konuuna klavuzluk etmedi diye kz Nausikaa'y knar (Od.VII, 299 vd.):

Benim kzm devini tam yapmam,konuum,

madem hizmetileri vard yannda,ve madem sen yalvardtydm ona ilkin,ne diye evimize getirmedi alp seni?

Kars Arete'ye saygs da Homeros destanlarnda grlen kadna deer vermenin daha yksek bir aamasn yanstr. Kadn, ad stnde Erdem'in kendisidir ve erkein baaramad baz edimleri daha bir incelikle, duyarlkla, insanseverlikle yerine getirebilir diyesaymakta, sevmektedir onu. Phaiak'larn saraynda asl onun sz gemektedir. Nausika-a da bunu bildii iindir ki, Odysseus'un sara

ya varnca dosdoru Arete'nin dizlerine kapanmasn salk verir ona (Od. VI, 310 vd.).

Konukseverlikte de, cmertlikte de ilk imar veren Arete'dir, yalnz Alkinoos deil,

btn Phaiak nderleri de danmanlar dauyarlar szne. Yata o yapar, sand o hazrlar, rahatn o salar konuun. Anasnn kz olan Nausikaa da kurtarmam myd Ody-sseus'u lmden? (Nausikaa). Erkei kadnsz olarak dnmek olanakszdr Homerosdestanlarnda. Kadn erkein mutluluudur.Odysseia'ya stn uygarlk havasn veren kiiler Arete, Nausikaa, Penelope gibi insanlgn daha ince, daha duyarl ve becerikli ynn simgeleyen kadnlardr.

M ,


26/325

ALKMAON

Alkmaion. Argos'lu khin. Amphiaraos. ileEriphyle'nin olu (Tab. 23). Amphiaraos,leceini bildii Thebai seferine katlmadannce, oullarna analarn cezalandrmak grevini yklemiti. Epigon'lar diye anlan Ye-diler'in oullar ikinci Thebai seferine nderolarak Alkmaion'u semilerdi, bir tanr s

z Alkmaion balarna geerse zafer kazanacaklarn bildirmiti nk. Gene de ikircikliydi. Alkmaion, babasnn can verdii kentegitmekten ekiniyordu. Bu kez de Eriphyleie kart: Harmonia'nn gerdanlndansonra, tanr armaan nl "peplos"unu darvet alarak olunun sefere kmasn salad. Savata Epigon'lar stn geldiler. Alkmaion Eteokles'in olu Thebai kral Laoda-mas' kendi eliyle ldrd ve Polyneikes'inolu Thersandros'u tahta oturttu (Epigon'lar).

Dnte Alkmaion Delphoi'ye urad, anasn ldrmek grevini yerine getirmenin gerekli olup olmadn sordu, tanrdan olumlucevap alnca Argos'a dnd ve Eriphyle'yi ldrd. Ama perisi Erinys'ler hemen takldlar peine, lkeden lkeye kovaladlar onu.nce Arkadya'da Oikles'in yanna snr,

orada da rahat bulamaynca, Psophis kralPhegeus'un sarayna varr. Phegeus onu suundan arndrr ve kz Arsinoe'yle evlendirir. Ne var ki Psophis topraklarnda korkun

bir kuraklk ba gsterir, gene Delphoi tapnana ba vurulur ve tanr szcs Alkrnai-on'un ikinci bir kez arndrlmas gerektiini

bildirir. Gene yollara den ana katili rmaktanr Akheloos'un yanna varr. Orada, rmakaznda anasnn lmnden sonra meydanagelmi bir toprak stnde rmak tanr Alkmaion'u bir daha arndrr. Akheloos da ona kzKallirhoe'yi verir, ama kz ona varmak iinHarmonia'nn gerdanl ile peplos'unu artkoar. Alkmaion gene Psophis'e dnp Phe-geus'tan ister bunlar, Apollon'un tapnanaadayacan syler. Yalan meydana kncaPhegeus konukluk kurallarn bozmamak iin

Alkmaion'u kendi eliyle deil, oullarnn

eliyle ldrr. Kallirhoe'nin yakarmas zerine abuk yetien olu Akarnan kan davasnsrdrerek Phegeus'un oullarn ldrr,Harmonia'nn uursuz sslerini de Apollon'aadak olarak Delphoi tapmana verirler.

Alkmene. Mykene kral Elektryon'un kz(Tab. 13). Kaza ile babasn ldren amcaolu Amphitryon'la evlenmeye raz olur,ama nce, kardelerini ldren Taphos'lularcezalandrmasn ister ondan. Amphitryon buii yapmaya gitmiken, Zeus Amphitryon klnda Alkmene'nin yatana girer, birleir

onunla. Sylentiye gre, bu sevime tamgn srm, Zeus gnee bu sre dolmadangrnmemesini buyurmumu nk. Tanr

bu sre iinde Herakles'i ana rahmine yerletirmi. Ayn gece sabaha kar seferden dnen Amphitryon da gzel karsna kavuur.Ne var ki kocasnn biraz nce bo brakt

yataa gene dndn grnce Alkmenede, karsndan fazla bir iltifat grmeyince

Amphitryon da amlar. Daha sonra aldatldn renen Amphitryon Alkene' yi diri diri yakmak istemi, ama Zeus odun ynn,stne yamur yadrarak sndrm. Amphitryon da tanr buyruuna boyun eerek,karsnn bir gece aralkla dourduu Herak-les'le phikles'i barna basm. Kocas lnce, Alkmene oullarnn izinden gitmi. He-rakles tanrlara karnca, Eurystheus'un hmndan kurtulmak iin Atina'ya snm,

sonra da oluna bunca eziyet yapan o kral dacan verince, gzlerini oymu. mrnn songnlerini gene Thebai'de geirmi, ok yalolarak len sevgilisini Zeus Mutlular Adasnagtrp, yeralt yargc Rhadamanthys'le evlendirmi. Onun stne hibir lml kadnlada iliki kurmam Zeus (Amphitryon, He-rakies).

Alkyone. Rzgrlar kral Aiolos'un kz Alk- yone Sabah Yldznn olu Keyks'le evlenmi. Kar-koca yle mutluymular ki Zeus ileHera'ya benzetirlermi kendilerini. Tanrlarkskanm bu mutlu yuvay, Alkyone ileKeyks'i birer deniz kuu haline getirmiler.

Alkyon denilen bu masal kuu, yuvasn dalgalar stnde kuran bir eit mart imi. Ovi-dius bu yky biraz deiik biimde anlatr:Gnn birinde Keyks denizar bir tapnaa

gidecek olmu. Alkyone yalvarm gitmesindiye, ama dinletememi. Yolda Keyks korkun bir frtnaya tutulmu, gemisi batm,kendisi de boulmu. Dalgalar lsn ky

ya, dnn gzleyen Alkyone'nin nne


27/325

Al II IAIA

atm. Alkyone de kendini dalgalara brakn-ca tanrlar acm bu kar-kocaya, ikisini dedeniz kuu yapmlar. Diisinin de denizdekulukaya yatabilmesi iin Zeus Aiolos'a kdnmnden yedi gn nce ve sonra yelleridindirmesini buyurmu.

Alkyoneus. (1) Gk ile Toprak tanrlarnmeydana getirdikleri devler arasnda en gllerinden biri. Hesiodos'un Theogonia'sndaad gemez, Makedonya'daki devler savanakatlm, ama onu yere sermek olanakszm,nk anas Topran stne dtke dorulur, kalkarm. Herakles bu yzden onusrtlanp baka bir lkeye gtrm ve bir okla ldrm (Herakles).

(2) Delphoi'li gzel bir delikanl. lkeyi kana boyayan Lamia canavarna yem olmakzere seilmi. Yolda rastlad bir baka delikanl onun yerine kurban olmay kabul etmi,canavarn maarasna girmi, onu kafasndan yakalayarak yere alm ve ezmi (Lamia).

Aloeusoullar. Aloeus'un kars phimede-ia tanr Poseidon'a akm, her gn deniz k

ysna gider, eliyle su alp gsne dkermi.Sonunda tanr birlemi onunla, iki oullarolmu: Otos ile Ephialtes. lml babalar

Aloeus olduu iin Aloeusoullar deniyorbunlara. Devmi her ikiside: Her yl bir karenine, bir kula da boyuna giderlermi, yleki dokuz yana vardklar zaman tanrlarasava amaya karar vermiler. Bunun iin deOssa dan Olympos'un stne bindirip tepesine de Pelion dan oturtarak ge tr

manacaklarn, denizleri topraklarla rtpkurutacaklarn, denizle karann yerini deitireceklerini bildirmiler. stelik de k olduklar Hera ile Artemis'i karmay tasarlamlar. Tanrlarn bana atklar dertlerden

birini Homeros yle anlatr Ilyada'da (V,385):

Ares de bu yzden ok aclar ekti,Otos'ia gl Ephialtes, Aloeus'un iki olu,

vurdular onu kaln zincirlere,tun bir kpte kapal kald tam on ay!

Hermes kurtarr Ares'i, ama sava tanr bitkin durumdadr. Tanrlarn canna tak der sonunda, cezalarn verirler bu azmanlarn. Rl

anlatma gre Zeus yldrmla arpar, Mk. bir anlatma gre Apollon okl.ryl. ldrlonlar. Cezalan Hades'te de srdrlr! Ylanlarla bir stuna bal olduklar halde bir

baykuun durmadan ulayarak tmesini dinlemek zorundadrlar.

Alpheios. Peloponez'de, Elis ile Arkadya blgeleri arasnda akan bir rmak. Btn rmaklar gibi Okeanos ile Tethys'in olu saylr. Artemis ve nympha'lara saldrlar masalkonusu olmutur: Gnn birinde Artemisnympha'larla rmak aznda enlik yaparken,

Alpheios onlara yaklamak istemi, perilerde yzlerine amur srerek kendilerini tannmaz hale getirmiler. Alpheios su perisi Are-thusa'ya da tutkunmu, onu Sicilya'ya dekkovalam (Arethusa).

Alphesiboia. Dionysos'un tutkun olduu Asya'l nympha. Tanr onu elde etmek iin binbir are dnm, sonunda bir kaplanolup kz kovalamaya balam. Koa koa birrman kysna gelmiler, kz rma geebilmek iin tanrnn kollan arasna girmeye razolmu. Dionysos'tan gebe kalp Medos'u do

urmu. Medos, Med'ler boyuna adn verdiigibi, geilen rmaa da Tgris (Dicle) yaniKaplan rma denmi.

Alpos. Sicilya'da yaayan korkun bir dev. Yolcular pusuya drr, kayalar altndaezer, sonra

Documents

Azra Erhat - Mitoloji Sözlüğü