BardachCz I Rozdzia pierwszya. Systematyka nazw Wenetowie Tacyt, Ptolemeusz take Sklawenowie, Antowie Jordanes Wdrwka na zachd ada, Odra Na poudnie sowianie pd-zach. Przez Dunaj poudniowi Ustrj rodowo plemienny Rd i. Zesp rodzin ii. Wizy plemienne 1. mczyni o wsplnym przodku

b.

c.

2. rwnie poprzez maestwo funkcje 1. osadnicza w jednej osadzie 2. gospodarcza gosp. Wypaleniskowa 3. obronna 4. kult wsplnych przodkw iv. usunicie poprzez wygnanie (najwysza kasa, obok mierci) Plemi = kilka rodw i. Przewodzi naczelnik ii. U boku starszyzna rodowo plemienna Rozpad ustroju i. Pojawienie si niewolnikw i rnic materialnych (bogaci ze starszyzny rod. plem.) ii. Wdrwka ludw (VI VII w.) iii. Zmiana trybu ycia 1. pojawienie si wizi ssiedzkich 2. rolnictwo orne zwikszenie plonw powikszenie areaw pod upraw mniejszy kolektyw ludzki zaangaowany w prac nowy podzia plemion i. mae zgrupowanie rodw, typowe dla ustr. Rod. plem. ii. Wielkie 1. powstae w wyniku poczenia kilku maych plemion (dobrowolnie lub si) 2. zwizki plemion 3. naczelnik dux, rex wsplnota terytorialna opola i. skad 1. osady wielodworcze wsie 2. osadt jednodworcze ii. obwarowany palisad orodek opola tzw. czoo opolne iii. wiece 1. zbieray si w/s oglnychiii.

2.3.

decyzje przygotowywa a starszyzna pniejsi dowdcy wojenni organizacja wojskowa caa ludno mska USTRJ ZWANO ZATEM DEMOKRACJ WOJENN

Spoeczestwo i. Wielkie rodziny (stadium przejciowe w procesie rozkadu wsplnoty rodowej) 1. wadza ojca patriarchy 2. obejmowaa 3-4 pokolenia mskie + ony + potomstwo + przyjte osoby spowinowacone + obce osoby (niekiedy) 3. wsplne gospodarstwo 4. jednostka ycia spoecznego ii. mae rodziny 1. wyodrbnione z wielkich rodzin 2. rodzice + dzieci 3. samodzielne gospodarstwa iii.

d.

4. waciciele gruntw ornych i byda LASY, PASTWISKA, WODY naleay do opola jako caoci patronimia 1. kilka maych rodw funkcja gwnie obronna, wzajemna pomoc zamieszkae na jednym osiedlu Pierwsze organizacje polityczne na ziemiach polskich. Do IX w. niewielkie orodki w postaci kompleksw grodziskowych IX w wiksze orodki, czce szereg terytoriw i.Wilicko krakowski w Polsce poudniowej ksistwo wilan Krakw Tyniec Wilica

2.

wchonici przez Wielkie Morawy, pniej przez Czechy ok. po. X w.

1

ii.

Rozdzia drugiI.

Gnieniesko poznaski w Polsce pnocnej pastwo Polan 1. wchonli: Paukw Ledniczan Gieczan Goplan 2. dokonali zjednoczenia ziem nad Wart i Wis (po likwidacji Wilan przez Czechw)

Polskie pastwo wczesnoredniowieczne a. Powstanie pastwa polskiego i. Przyczyny sukcesu Polan 1. Korzystne odosobnienie od ssiednich pastw 2. Brak rywalizujcego orodka 3. yzne ziemie pod rolnictwo orne 4. Dua cigo polityczna: a. Siemowit, Leszek, Siemiosaw, Mieszko b. Pastwo polskie w IX w. i. Ksie ii. Moni 1. funkcje urzdnicze 2. dowdcy druyny 3. zarzdcy dworw 4. utrzymywali si z: a. dochodw pastwowych b. podw (pracowali na nich niewolnicy) c. handel z krajami obcymi (np. nadwyk niewolnikw) iii. ludno wolna 1. pacia daniny 2. wiadczenia w naturze posugi 3. obowizek budowy grodw 4. dostarczanie ludzi do stray w grodach 5. ywno dla dworu, urzdnikw iv. druyna 1. zapewniaa posuch wrd poddanych 2. urzdzaa wyprawy wojenne na czele z ksiciem c. Polska w X i XI w. i. Ksie, pniej krl 1. penia wadzy 2. ucielenienie pastwa ii. Aparat wadzy 1. charakterystyka: a. uprzywilejowana w stosunku do spoeczestwa grupa czerpaa rodku utrzymania ze swojej pozycji c. wyalienowana od spoeczestwa rada monarsza a. ciao niesformalizowane b. najwysi dostojnicy c. elita wadzy grupy wspdziaania a. druyna monarsza i. najwczeniejsza ii. najcilej zwizana z monarch b. urzdnicy rekrutowali si z tej grupy doradcy monarchy grupa niejednolita (konflikty) 1. nurt realizujcy cele monarchy 2. nurt dbajcy o wasne interesy (przewaajcy) 3. RWNIE niejednolito pochodzenia terytorialnego iii. Grupa dziedziczna prba zmonopolizowania urzdw (np. Sieciech) iv. Stopniowe wzmacnianie pozycji, osabianie wadzy monarchy Duchowiestwo i. Od chrztu Polski (966 r.) ii. Liczne rodki materialne 1. uposaenie duchownych 2. budowa wity iii. z niej rekrutowali si take dorady monarchy iv. koci w Polsce = koci pastwowy v. ii.

b.

2.

3.

i.

c.

d.

d. ZAPEWNIAY REALIZACJ CELW POLITYCZNYCH System skarbowy 1. rozwijajcy si 2. system eksploatacji scentralizowanej (a contrario sys. Zdecentralizowany) 3. realizowanie rwnie celw indywidualnych poszczeglnych grup iv. zmiany gospodarcze i spoeczne (wynikajce z powyszych) 1. powstanie wielkich orodkw obronnych, budownictwo grodw, kociow 2. powstanie centralnych orodkw administracji, kultu religijnego w postaci grodw i podgrodzi 3. powstanie wielkiej wasnoci ziemskiej wieckiej i duchownej 4. zmiany w strukturze spoeczestwa zuboenie ludnoci wiejskiej struktura patrymonialna Polskiiii.

2

i. ii. iii. iv.

patrymonium dziedziczna wasno monarchy wiec udzia ludnoci w sprawach publicznych 1. gwnie elekcje wadcw w obrbie dynastii panujcej pomieszanie instytucji i norm publicznoprawnych z prywatnoprawnymi prawo ksice 1. wadza zwierzchnia 2. sd nad ludnoci 3. pobr danin 4. danie posug na rzecz ksicia i urzdnikw 5. regalia wasno krla w stosunku do ziem nie nalecych do monych

II.

rda prawa i rda poznania prawa a. Polskie prawo zwyczajowe

i.

ii. iii.

rda praktyki 1. dokumenty, okrelajce czynnoci prawne a. umowy kupna sprzeday, darowizny b. akty sdowe c. ksice akty nadania 2. np. Ksiga Henrykowska (Henrykowie lscy) formularze czynnoci prawnych a. dla kancelarii monarszej b. dla stanw Prawo Ziemskie

1.

Ksiga Elblska najstarszy zwd prawa polskiego a. spis prawa zwyczajowego b. prawo polskie, pruskie, lubeckie c. jzyk niemiecki d. XII/XIV w. e. na potrzeby krzyakw f. czciowo zachowany g. przepisy zachowane zawieraj przepisy dotyczce: i. organizacji sdw ii. postpowania sdowego

iv.

iii. prawa karnego 2. Zwyczaje ziemi czyckiej 3. Zwyczaje ziemi krakowskiej roczniki 1. z tablic paschalnych (okrelay daty wielkiej nocy i innych wit kocielnych) 2. zapiski interlinearne i marginalne 3. np. witokrzyski z 1122 r., poznaski, kamieniecki

b.

hagiografia (ywoty witych) 1. np. w. Wojciecha wielokrotnie wydawane vi. kroniki 1. bezporedni przekaz wydarze 2. polskie Gall Anonim, Wincenty Kadubek, Jan Dugosz, Janko z Czarnkowa 3. obce Widukind, Thietmar, krzyackie, Kosmas vii. listy 1. najstarszy Bolesaw miay Prawo stanowione i. statuty akty prawne wydawane przez monarch, reguluj poszczeglne dziedziny ycia ii. iii.

v.

1. najstarsze Bolesawa Krzywoustego, np. testament krzywoustego edykty przywileje 1. jednostkowe a.b. na rzecz monowadcw, rycerzy (os. fiz.), instytucji kocielnych (os. prawnych) immunitetowe dominoway i. ograniczay prawo ksice na rzecz ich odbiorcw (panowie duchowni i wieccy), ii. reguloway ycie ludzi zamieszkaych w ich dobrach ziemskie (od XIII w.) ii.

2.

oglne a.

c.

na rzecz wszystkich czonkw stanu (stanw) duchowiestwo, szlachta 1228 Wadysaw Laskonogi w Cieni przestrzeganie immunitetw, rzdzenie wg rady biskupw i baronw iii. 1291 Wacaw II w Lutomylu obsadzanie urzdw w porozumieniu z dostojnikami, nieciganie nowych i nienalenych podatkw b. generalne (od XIV w.) i. 1355 Buda ii. 1374 Koszyce i inne Prawo kanoniczne a kocielne i. kanoniczne zesp norm prawnych wytworzonych przez Koci 1. reguluje stosunki Kocioa wewntrzne i zewntrzne 2. prawo kanoniczne powszechne: a. collectio tripartita b. Dekret Gracjana

i.

c.

Dekret Grzegorza IX

3

3.ii.

prawo kan. polskie (partykularne): a. statuty prowincjonalne

b. statuty diecezjalne kocielne zesp norm prawnych regulujcych stosunki Kocioa (zew. i wew.), wytworzone zarwno przez Koci, jak i przez pastwo lub ich wzajemnego porozumienia

d.

Prawo niemieckie na ziemiach polskich i. przywileje lokacyjne 1. wystawiane przez panujcego dla odbiorcy przywileju rycerzowi lub inst. duchownej 2. dokument lokacyjny a. wystawiany przez pana dla osadnikw b. okrela ustrj miasta lub wsi zawiera obowizki i prawa osadnikw d. (mg by jednym dokumentem z przywilejem, gdy lokatorem by sam monarcha) rda prawa niemieckiego a. spis prawa zwyczajowego Zwierciado Saskie (z po. XIII w.)

c.

3. ii.

ortyle 1. wydawane przez miasta niemieckie dla miast filialnych 2. rdo prawa niemieckiego

III.

Weichbild Magdeburski (XIV w.) i. obejmowa ustrj sdw i miejskie prawo sdowe Ustrj spoeczny i jego przemiany w X-XIII w A. Ksztatowanie si wielkiej wasnoci ziemskiej i stanw b. Wasno ziemi podstaw stosunkw spoecznych. i. beneficja za penion sub wojskow

a.

ii.iii.

przeksztaciy si w dziedziczn wasno alodialna 1. monowadcy, rycerze w zamian za sub wojskow pocztki prawa rycerskiego domena wadcy wasno ziemska wadcy (osobista)

c.

Rodzaje renty gruntowej praca zalenych chopw na ziemi paskiej; i. renta odrobkowa nieodpatna praca na rzecz pana bezporednio w jego gospodarstwie

renta pienina wiadczenie okrelonej sumy pieninej (czynsz pieniny) dziesicina wiadczona na rzecz Kocioa ciary na rzecz wadcy (charakter publicznoprawny) 1. system danin na rzecz wadcy opiera si na prawie ksicym 2. grody stoeczne i kasztelaskie tworzone w celu poboru renty (praca odbywaa si w osadach suebnych) 3. pniej zaczto tworzy osobne orodku gospodarcze tzw. dwory monarsze, zarzdzane przez wodarzy d. Wzrost wielkiej wasnoci ziemskiej i. najliczniejsza w Maopolsce, Wielkopolsce, Kujawach, lsku ii. przyczyn byo: 1. zwikszenie przywilejw i 2. wadzy administracyjnej monowadcw oraz 3. kolejne nadania z rki monarszej 4. darowizny monowadcw (w przypadku duchownych) 5. rugowanie chopw ksicych i drobnych rycerzy iii. dominacja wasnoci alodialnej e. immunitety: ekonomiczny i sdowy i. ekonomiczny 1. pierwsze immunitety uzyskiway klasztory 2. zwolnienie (tzw. wolno) ludnoci zamieszkaej w dobrach prywatnych od danin i posug (okrelonych w przywileju) 3. monopolizacja wiadcze przez pana ii. sdowo administracyjny 1. przejcie wadzy pastwowej i sdowej w stosunku do ludnoci wiejskiej 2. wzmocnienie bezporedniej wadzy nad chopem 3. kary pacone przez skazanych dodatkowe rdo dochodu pana B. Ksztatowanie si stanw grupa spoeczna rnica si od innych faktycznym pooeniem w spoeczestwie oraz statusem prawnym f. uprzywilejowane i. duchowiestwo (od XIII w.) 1. od uzyskania immunitetw oraz samodzielnego sdownictwa i prawa kocielnego 2. posiadali wikszo przywilejw, ktre dotyczyy rwnie szlachty np. immunitety 3. nie decydowao urodzenie 4. na rzecz Kocioa pacono liczne podatki np. dziesiciny rdo bogactwa iv. v.

ii. iii.

renta naturalna oddanie produktu w naturze

ii.

szlachta (wczeniej rycerski) (od. XIV w.) 1. decydowao urodzenie 2. od masowego zdobycia immunitetw 3. wasno rycerska zwolniona od ciarw prawa ksicego (tzw. dziesicina snopowa) 4. na rzecz kocioa pacili tzw. dziesicina swobodna

5.

wzmoona ochrona ycia, zdrowia rycerzy przez prawo, tzw. prawo rycerskie + inne elementy a. prawo do wykupi przez wadc w razie popadnicia w niewol b. prawo do odszkodowania za straty poniesione w czasie wyprawy wojennej c. prawo dania wynagrodzenia za wypraw za granic kraju d. prawo dziedziczenia ziemi w linii bocznej (pniej rwnie kobiety)

4

6. 7.

e. brak obowizku ogaszania zapowiedzi przed lubem suba wojskowa wiadczona monarsze w zamian za przywileje stratyfikacja stanu: a. monowadztwo (komesowie, baronowie) i. urzdy pastwowe

ii.

iii.

iv. v.

zarzd grodami prawo nieodpowiednie wyczenie spod sdownictwa kasztelanw i poddanie bezporednio sdownictwu wadcy niekiedy prawo wnoszenia wasnych warowni posiadania herbu i zawoania (goda) powstanie rodw heraldycznych

b.

ich wasno wzrastaa (jak wyej opisano) rody monowadcze 1. wsplni przodkowie 2. najwiksi posiadali wasne druyny rycerskie (zaliczani do familii) 3. podporzdkowali sobie sabsze ekonomicznie rycerstwo gwnie suba wojskowa rycerstwo rednie i drobne (wczenie po prostu rycerstwo) i. osiade na ziemi dzieronej (beneficjum) lub dziedzicznie ii. dawni druynnicy oraz zamoniejsi wolni (wodycy) iii. podlego osobista wzgldem ksicia 1. wierno 2. uczestnictwo w wyprawach wojennych i owach 3. wykonywanie rnorakich zleconych funkcji iv. utrzymywani przez monarch, otrzymywali od niego dary v. z czasem otrzymali wasno alodialn 1. uprawiana pocztkowo samodzielnie 2. pniej przez niewolnikw i zalenych chopw vii.

vi.

vi.vii. g.

nieuprzywilejowane i. mieszczastwo 1. od uzyskania przez miasta praw samorzdowych 2. podgrodzia a. skupiay ludno rzemielnicz b. w pobliu grodw miejsca targowe c. zwizane funkcjonalnie i przestrzennie z grodami d. miasta byy grup konsumentw e. spoeczestwo i. rzdzcy (meliorat) 1. kupcy ii. lud 1. rzemielnicy 2. ludno suebna 3. dawni druynnicy f. stopniowe wyodrbnienie od grodw 3. targi (osady targowe) a. odbyway si tu regularne targi na produkty rolne i rzemielnicze b. targ + karczmy, czasem koci

pasowanie na rycerza tzw. miles strenuus istnienie tzw. rodw gniazdowych 1. dominujcy element solidarnoci 2. zwizek wzem wsplnego przodka lub tradycji

c.d. e.

rzemielnicy (wok targu) ochrona mirem monarszym prawo targowe i. swoboda dokonywania na targu transakcji handlowych przez wszystkich obecnych

4.

lokacje miast

ii.

poczone z nadaniem immunitetu panu powstanie tzw. targu wolnego

a.

b. c. d. e. f.

dokument lokacyjny podstawa lokacji i. wymaga wydania przez wadc przywileju lokacyjnego ii. zawiera: 1. nadanie prawa miejskiego 2. przywilej udzielony wjtowi 3. nadanie miastu prawa targu 4. okrelenie warunkw wykonywania rzemiosa 5. nadanie mieszczanom gruntw poza miastem iii. miasta ksice (dokument lok. wadcy) i prywatne (dok. lok. pana feudalnego) wyczano miasto spod wadzy urzdnikw monarchy wadza wjta (zwykle zasadca) nadanie prawa niemieckiego mieszkacom zapewniao lepszy rozwj gospodarki towarowej dwa systemy: i. magdeburski 1. dominujcy 2. statuty i przywileje (tzw. prawo magdeburskie) 3. wzory przejmowane przez polskie miasta a. prawo redzkie b. prawo chemiskie ii. lubecki (miasta nadmorskie) 1. lubeckie prawo miejskie

5

5.

stratyfikacja:

iii.

flamandzki (niekiedy)

a.b.

spory napyw ludzi do miast (powietrze miejskie czyni wolnym po roku) posiadajcy prawo miejskie (m.in. obywatelstwo, dziedziczne) i. patrycjat miejski 1. zamoni kupcy 2. organ samorzd miejski (XIII w.) 3. dziery wadz 4. gwnie pochodzenia niemieckiego ii. posplstwo 1. najliczniejsi 2. rzemielnicy drobniejsi kupcy 4. walczy o uzyskanie wadzy z patrycjatem brak prawa miejskiego (obywatelstwa) i. plebs 1. biedota miejska 2. wyrobnicy 3. suba domowa 4. ludzie bezrobotni

3.

c.

6.

organizacja miasta: a. wjt i. na czele ii. dziedziczny iii. lennik w stosunku do pana iv. zadania 1. przewodniczenie awie sdowej 2. wykonywanie funkcji policyjnych 3. ciganie czynszw na rzecz pana 4. przygotowanie obrony miasta v. spore uposaenia vi. samodzielno wobec miasta i pana (w duych miastach) vii. na prawie lubeckim gwnie upr. sdowe b. rady miejskie (od XIII w.) i. pierwsze w miastach na pr. lubeckim sdowy organ zarzdu miasta ii. powoywana przez patrycjat (w celu uniezalenienia od pana i wjta) iii. kilka(nacie) osb + burmistrz na czele iv. pniej nieco wzmocnia kompetencje kosztem wjta rzemioso miejskie - organizacja w cechach przymusowa organizacja wolnych rzemielnikw miejskich jednej lub kilku pokrewnych specjalnoci a. ochrona interesw czonkw korporacji i. w stosunku do konkurencji pozacechowej ii. wobec kupcw iii. wobec wsi gwarantowaa czonkom wyczno wykonywania rzemiosa w miecie podniosa poziom produkcji wzajemna pomoc np. wdowie i dzieciom po mierci czonka bractwo religijne jednostka wojskowa pobierano skadki majstrowie (musieli posiada obywatelstwo) prowadzili warsztaty wsplnie z: i. 1-2 czeladnikami 1. po kilku latach mg zosta majstrem, po wykonaniu tzw. majstersztyku ii. uczniami 1. obowizek pracy w warsztacie 2. posugi w domu majstra 3. po kilku latach stawa si czeladnikiem organizacja handlu a. targi i. 1-2 razy w tygodniu ii. zakaz sprzeday poza rynkiem iii. uczestniczyli miejscowi oraz chopi iv. oywienie wymiany na rynku lokalnym b. jarmarki i. raz w roku ii. na podstawie uzyskanego przywileju iii. uczestniczyli kupcy spoza okrgu iv. oywienie wymiany na szerszym polu c. przymus drogowy i. obowizek uywania okrelonych drg, na ktrych istniay stacje celne ii. liczne ca utrudnienia wymiany iii. stopniowe ograniczanie ce d. prawo skadu i. przymus wystawienia towarw w miecie podczas przejazdu przez nie ii. od XIII/XIV w iii. przywilej uzyskay np. Wrocaw, Szczecin, Krakw iv. bezwzgldne i 1. obowizek sprzeday w caoci (nie mg jecha dalej pki...) c. d. e. f. g. h.

7.

b.

8.

6

v. ii.

chopstwo 1. od upowszechnienia si systemu czynszowego

2. moliwo dyktowania ceny kupcom przez miejscowych wzgldne 1. obowizek wystawienia towaru przez okrelony czas 2. po tym okresie mg wie dalej

2.3. 4.

5.

wpyw monarchy, ktry nadawa ziemi wraz z poddanymi mu chopami (przypisacy) stopniowe uzalenianie ekonomiczne stratyfikacja: a. wieniacy ksicy i. podporzdkowani bezporednio ksiciu ii. samodzielni gospodarze iii. prawo do ziemi jako wasnoci podlegej iv. dua samodzielno gospodarcza i osobista v. powinnoci okrelao prawo ksice b. przypisacy i. powstali drog nadania panom ziemi wraz z ludmi ii. nie mogli opuci dbr iii. zaleno utrwalona w dokumencie nadawczym c. zakupy i. powstali w wyniku zaduenia si ii. oddanie siebie lub rodziny i praca do momentu spacenia dugu iii. brak moliwoci spaty popadnicie w zaleno iv. bardzo liczna grupa d. zaleni w drodze komendacji i. potrzebowali opieki feudalnej (gospodarczej oraz przed samowol urzdnikw) ii. zachowanie gospodarstwa (jako wasno podleg) iii. okrelone wiadczenia w zamian rodzaje wiadcze a. specjalizacja wiadcze i. rolnicy ii. rzemielnicy dworscy i grodowi iii. ludno suebna stopniowo przeksztacali si w rolnikw b. renta naturalna renta odrobkowa (wykonywana przez tzw. ratajw d. renta pienina stopnie zalenoci

c. a.

6.

7.

b. opole a. b. c. d.

wolni (prawo wychodu ze wsi) i. miejscowi podporzdkowani panom ii. gocie osiadali na podstawie umowy czynszowej, posiadali prawo wychodu 1. pochodzili rwnie spord zbiegych przypisacw i niewolnych poddani (zaleni) nakadano niektre wiadczenia skarbowe na cao skadanie wiadectw przy rozgraniczaniu dbr obowizek ladu tj. pognania za zoczyc odpowiedzialno zbiorowa za niedopenienie odpowiedzialno za znalezienie trupa na terytorium zanik opoli w zwizku z powstawaniem immunitetw oraz lokacji na prawie niemeckim

e. 8.

osadnictwo na prawie polskim (osadnictwo obyczajem wolnych goci) a. denie chopw do polepszenia warunkw bytu przez i. zwikszenie obszaru uprawy ii. unormowanie wiadcze na rzecz pana iii. zwizanie ich z rozmiarami posiadania gospodarstwa b. cigano nowych osadnikw, zachcanych atrakcyjnymi warunkami i. racjonalizacja wiadcze czynsz w naturze lub w pienidzu (okrelono termin i wysoko) ii. prawo wychodu iii. unormowanie praw do ziemi na zasadzie wasnoci podlegej

c. osadnictwo odbywao si zgodnie z wyksztaconymi zasadami osadnictwo niemieckie a. osadnicy pochodzcy z Niemiec i Flandrii b. szybszy sposb na zaludnienie wsi przez panw c. osadnicy szukali lepszych warunkw do bytu d. stwarzano im atrakcyjne warunki: i. prawo wasnoci podlegej ii. okrelony czynsz iii. prawo wychodu iv. stosowanie wasnego prawa i form organizacji osadniczej 10. osadnictwo na prawie niemieckim a. prawo niem. odpowiadao rozwijajcym si stosunkom towarowym b. tworzono nowe wsie oraz przenoszono dawne polskie wsie na prawo niemieckei c. istotne cechy: i. wasno podlega do nadziau chopskiego ii. racjonalizacja ciarw chopskich iii. prawo wychodu iv. jednolite sdownictwo dominialne (dochody z kar czerpali panowie i sotysi) d. zjawisko masowe ze wzgldu na zgodno interesw panw i chopw na tym etapie9.

7

e. f.

przenoszono wsie na prawo niemieckie niekiedy bez dokumentu lokacyjnego (liczba wsi na prawie niemieckim bya wic faktycznie duo wiksza) lokacja wsi na prawie niemieckim i. zezwolenie lokacyjne forma przywileju (wczeniejsze nadanie immunitetu)

1.2. 3.

na tej podstawie umowa z zasadc (organizatorem wsi) w rezultacie pan wystawia dokument lokacyjny podstawa organizacji wsi (zasadca by odbiorc dokumentu) tre dokumentu:

a.11. sotys a. b. c. d. b.

wyczenie mieszkacw spod jurysdykcji prawa pospolitego oraz ciarw na rzecz wadcy okrelenie praw i obowizkw zasadcy i osadnikw

sta na czele wsi (zwykle by nim zasadca) urzd dziedziczny (warunki okrelone w dok. lokacyjnym) spore uposaenie obowizki i. przewodniczenie wiejskiej awie sdowej ii. zbieranie czynszw dla pana iii. suba wojskowa (czsto) e. zazwyczaj zamoni mieszczanie lub chopi (gwnie Niemcy) f. sd leski waciwy dla sotysa 12. prawa i obowizki chopw

a.b. c. d. e.

posiadanie dziedziczne wasnoci podlegej (tzw. prawo zakupne pacili bowiem za nadzia panu mona byo t ziemi zby, lub chopa wyrugowa przy niespaceniu) i. tzw. an chemiski (ok. 30 morgw) ii. lub tzw. an frankoski (wikszy) (ok. 42 morgi) wsplne pastwisko dla caej wsi brak przywizania do ziemi (pr. niemieckie) lata wolnizny (2-24) brak czynszu czynsz w: i. zbou ii. pienidzu

f. g.

h.

iii. mieszany (1+2) wiadczenia w naturze (kury, jaja itd.) + praca w czasie siewu i niw ciary na rzecz pastwa i kocioa i. poradlne ii. ciary zwizane z obron kraju iii. dziesicina kocielna na prawie polskim (rnice) i. niesprecyzowany sposb nadziau ziemi ii.

h.

wysza robocizna iii. brak sdu sotysa i awy (w zamian sd dominialny pana tzw. wka) niewolni (poza hierarchi stanow) i. posiadanie przez panujcego, monych, rycerzy

IV.

pochodzili z: 1. jecw wojennych 2. take niewypacalny dunik 3. przestpca 4. potomkowie niewolnych iii. praca jako czelad dworska u pana bd wadcy iv. z czasem pomniejszaa si ich liczba 1. zbiegostwo 2. rozwj gospodarczy zaczto ich osadza na gospodarstwach typu chopskiego a. sytuacja zbliona do ludnoci zalenej v. urzdzeni w dziesitki i setki zarzdzane przez dziesitnikw i setnikw Chrzest Polski. Rozwj organizacji kocielnej. a. Polska prowincja kocielna i. pierwsze bpstwo Pozna 968 r. ii. pierwsze abpstwo Gniezno 1000 r. 1. + dodatkowe bpstwa Wrocaw, Karkw, Koobrzeg b. Organizacja Kocioa i. Na szczeblu diecezji 1. kapituy a. zoone z kanonikw, mogli piastowa urzdy (tzw. praaci) b. wasne uposaenia kapitu samodzielno c. prebenda wasne uposaenie kanonikw (od XIII w.) d. ciao doradcze biskupa e. od XIII wybieray biskupa (pierwszy Kadubek) 2. biskup

ii.

ii.iii. iv. v. c. Synody

organizacja parafialna 1. czciowo przetrwaa do dzi 2. obejmowaa og osiedli 3. fundatorami zazwyczaj monowadcy osobowo prawna biskupstwa, kapituy, opactwa stopniowe uniezalenianie si od monych prawo wasnoci --> prawo patronatu archidiakonaty

1.

obejmoway kilka parafii w celach administracyjno podatkowych

8

i. ii. iii. d. Klasztory i.

prowincjonalne oglnopolskie zjazdy biskupw, opatw, przeoonych zakonw, praatw 1. zwoywane przez metropolit gnienieskiego diecezjalne oglnodiecezjalny zjazd delegatw

1. zwoywane przez biskupa legackie w celu wprowadzenia przepisw powszechnych prawa kocielnego, umocnienia organizacji itd. 1. zwoywane przez legata papieskiegobenedyktyni najwczeniejsze (XI)

e.

cystersi gwnie obcokrajowcy zakony ebracze (XIII), w miastach, utrzymywane z datkw ludnoci 1. franciszkanie 2. dominikanie iv. liczne dobra ziemskie v. egzempcja (wyjcie spod jurysdykcji biskupw na rzecz zwierzchnikw zakonnych na zachodzie) XIII w. Uniezalenienie Kocioa od wadzy wieckiej iii.

ii.

f.

i. 1180 ksita zrzekli si prawa zaboru pozostaych po zmarym biskupie ruchomoci (ius spolii) ii. XIII w reformy majce na celu zrzucenie wadzy wieckiej nad kocioem iii. celibat w II. po. XIII w. iv. liczne immunitety i przywileje Uposaenie Kocioa i. dobra ziemskie ii. dziesicina 1.

V.

snopowa chopi 2. swobodna szlachta (sama ustalaa form np. pienina) Monarcha a czynniki spoeczne

a.

b.

wadza monarsza i. ograniczona przez wiece i rad monarsz ii. wzmacniaa 1. silna druyna 2. poparcie Kocio iii. osobiste przymioty wadcy iv. sytuacja polityczna v. pozycja monych vi. cigo dynastyczna 1. rne formy np. wybr pord mskich potomkw dynastii vii. stopniowe ograniczanie wadzy wzrost wpywu monych koronacja i. tylko 3 na 8 wadcw polskich Chrobry (1025), Mieszko II (1025), miay (1076) nawet po zaprzestaniu Polska bya uznawana za krlestwo iii. tradycja przetrwaa rozdrobnienie centralizacja i decentralizacja i. centralizacja 1. kierunek reprezentowa monarcha i jego otoczenia z druyn 2. uwidacznia si poprzez: a. ekspansj terytorialn b. utrzymanie terytoriw pod rzdami dynastii c. ugruntowanie wadzy d. interesy obrony pastwa 3. stae objazdy kraju przez panujcego wdrujcy monarcha ii. decentralizacja 1. reprezentowana przez cz monych (drugi obz dworski popiera krla w zamian za uposaenia) 2. zasada pryncypatu a. princeps zwierzchni ksi b. uprawnienia oglnopastwowe c. polityka zagraniczna d. naczelne dowdztwo e. powoanie abp gnienieskiego i biskupw f. mianowanie komesw gownych grodw wadza ksica w czasie rozdrobnienia i. zasada pryncypatu + senioratu princepsem mia by kady najstarszy z ksit 1. dzielnica princepsa Maopolska z Krakowem + ziemia sieradzka i czycka + pomorze ii. stopniowy zanik wadzy princepsa iii. ograniczana przez przywileje jednostkowe i ziemskie nastpstwo tronu

ii.

c.

d.

e.

i.f. g. h.

elekcja i. potwierdzajca akceptacja osoby desygnowanej ii. uroczysta wiec decydowa o powoaniu ksicia (zwykle spord mskich potomkw poprzednika) prawo oporu i. gdy monarcha nie przestrzega przywilejw i zobowiza ii. nawet usunicie z tronu wadcy wiece i. w waniejszych sprawach

mski 1. 2. 3.

potomek (przy braku bezporedniego z linii bocznej) desygnacja (szczeglnie poprzez adopcj) elekcja umowy sukcesyjne

9

ii. iii. iv. v. vi.

wolna ludno miast i okolicy centraln postaci by ksi najwaniejsza rola oligarchiczna grupa komesw peni te rol forum sdowego od XIII w periodyczne zjazdy wyraz silnej roli monowadcw 1. midzydzielnicowe a. dwie lub wicej dzielnic b. przewodniczy ksi 2. dzielnicowe wiece urzdnicze a. coroczny przy podziale dzielnic midzy spadkobiercw brano pod uwag opini wiecu c. za zgod wydawa x. przywileje, urzdy d. dziaalno sdownicza od XIV w urzdnicze wiece oglnopastwowe (namiastka sejmu walnego)

b.

VI.

vii. Zarzd Pastwem i. ii. b.

og dworzan komornicy stanowiska wysze komesowie 1. wywodzili si z monych 2. z czasem stay si tytuem honorowym urzdy dworskie i. charakter system paacowo domenialny tj. urzdnicy dworscy penili rwnoczenie najwysze funkcje pastwowe ii. najwysi dostojnicy

1.

komes nadworny (XI XIII w) a. zastpowa panujcego i. w zarzdzie pastwem ii. w sdownictwie iii. funkcja wojskowa (nazywany tote wojewod)

c.

czenik - piwnice stolnik - st owczy koniuszy kanclerz (od XII w) a. korespondencja wadcy b. sporzdza dokumenty c. kancelaria wraz z upowszechnieniem sie pisemnych dokumentw i. protonotariusz (pniejszy podkanclerz) ii. notariusze 7. skarbnik a. zarzd skarbem i archiwum 8. mincerz a. cigali dochody z regaliw b. jurysdykcja w zakresie wymiany pieninej c. ciganie faszerzy monet iii. zastpcy dostojnikw poddostojnicy iv. pniej urzdnicy dworscy przeksztacali si w urz. ziemskich urzdy lokalne (przed rozbiciem) 3. 4. 5. 6. ii.

2.

i.

namiestnicy prowincji w prowincjach kasztelan (komes grodowy) w kasztelanii (okrgu grodowym) 1. adm. gospodarcza 2. sdownictwo 3. ciganie danin w naturze i wiadcze 4. urzdnicy: a. chory sprawia rycerstwo b. wojski zastpca ds. wojskowych c. sdzia grodowy d. wodarz ds. gospodarczych 5. udzia kasztelana w daninach uposaenie przedstawiciel krla w terenie przej kompetencje kasztelanw (czciowo) wprowadzony przez Wacawa II powoywany i odwoywany przez krla penia wadza adm. i wojsk. nie musia pochodzi z ziemi, na ktrej by ustanawiany

d.

starosta i. ii.

iii.VII.

Sdownictwo a. monarsze i. sd prerogatywa wadcy

iv. v. vi.

ii.

iii.

rozwj pastwa niemono samodzielnego podoania przez monarch, przekazanie wadzy urzdnikom 1. wojewoda 2. komesi w okrgach grodowych (kasztelanowie) 3. zawsze w zastpstwie monarchy 4. mona byo przedstawi spraw monarsze 5. podlegali takim sdom duchowni (do XIII w.) i wieccy rozbicie dzielnicowe sdy ksice 1. sdzia dworski (XII) a. zastpca podsdek

10

b.

wszelkie sprawy, niektre tylko zastrzeone dla wadcy:

2.

3. b.

c.

kasztelaskie i. kasztelana zastpowa sdzia grodowy ii. obowizek wykrycia przestpstwa przez kasztelana, sdzenia i karania iii. szczeglna forma sd targowy nad ludnoci obecn na targu, w/s prywatnych iv. od XIII/XIV w. na ziemiach immunizowanych pozostaa jedynie jurysdykcjach w/s najciszych przestpstw dominialne i. sdy paskie ii. we wszystkich sprawach iii. prawo zwyczajowe polskie lub niemieckie (powoywano wwczas specjalny sad prawa niemieckiego) kocielne i. ii. iii. iv. (od XIII) sd archidiakona I instancja sd biskupa apelacja oraz sdzia w waniejszych sprawach od XIII w. urzd oficjaa (przy kuriach biskupich) --> II inst. sd metropolity w Gnienie kompetencja 1. sprawy, w ktrych duchowny wystpowa jako pozwany 2. osoby wieckie, ktre naruszyy zasady wiary lub naruszenie przepisw dot. wiary np. maestwa 3. wyjtkiem: a. sprawy o dobra ziemskie duej wartoci b. o zdrad c. o zbrodnie obrazy majestatu v. sdy inkwizycyjne w/s spraw heretykw 1. prowadzili gwnie dominikanie 2. nakada kary kocielne 3. gdy nie poskutkoway wieckie (zazwyczaj mier) sdy prawa niemieckiego i. sd miejski sd awniczy 1. gdy wikszo stanowia ludno niemiecka 2. wjt 3. awnicy 4. sd wielki gajony a. 3 razy w roku b. udzia pana lub w zastpstwie landwjta sd gorcego prawa a. w razie spraw wymagajcych szybkiego rozstrzygnicia b. wyrok w cigu doby przestpca zapany na gorcy uczynku lub kupiec (go) 6. zakres uprawnie ustalany przez dokument lokacyjny wyczano czasem sprawy najcisze sd wiejski na wzr miejskich 1. gdy wikszo stanowia ludno niemiecka 2. sotys 3. awnicy 4. odbywa si w rokach gajonych

i. przestpstwa przeciw pastwu i monarsze (zdrady, obraza majestatu ii. skargi na urzdnikw iii. sprawy o ziemi iv. sprawy dot. statusu prawnego osoby v. sprawy o regalia sdy ksice na wiecach a. przed licznym zgromadzenie b. rozpatrywa najwaniejsze sprawy c. ksi zaciga opinii monych prawo nieodpowiednie a. prawo wycznego sdzenia przez sdy ksice

d.

e.

5.

ii.

iii. iv.

Rozdzia trzeciI.

5. zakres uprawnie ustalany przez dokument lokacyjny praktycznie we wszystkich sprawach sdy specjalne sdy leskie 1. podlegali wjtowie i sotysi 2. sdzia awa rwnych przewodzi ksi (pan, landwjt) odwoanie do Magdeburga 1. pniej powsta sd wyszy prawa niemieckiego w ChemniePojcia Korony Krlestwa Polskiego (Corona Regni Poloniae)

Korona Krlestwa Polskiego

a.ii. iii. iv. v. vi. vii. viii. ix. x.

i.

pastwo wyodrbnione od monarchy konstrukcja powstaa w Anglii (XII) korona symbol panowania i niezalenoci pastwowej oderwano od osoby monarchy i wizano z pastwem jako caoci krl jest podlegy Koronie Krlestwa i jego prawom element publicznoprawny wadzy pastwowej w przypadku braku krla reprezentacja pastwa w postaci mieszkacw (w praktyce szlachty) Korona obejmowaa ziemie aktualne i historycznie i etnicznie polskie powstanie goda pastwowego orze biay na czerwonym polu zasady: 1. suwerennoci 2. niepodzielnoci i niepozbywalnoci terytorium (troska o likwidacj rozdrobnienia) skutki (dobre) 1. zacienienie wizw midzy poszczeglnymi ziemiami 2. powstawanie urzdw centralnych

11

3.

oparcie adm. lokalnej na starocie

- powstao pojcie Korony Krlestwa Polskiego, wyodrbniy si stany i powstaa reprezentacja stanowa. Korona Krlestwa Polskiego pojcie uksztatowao si za K. Wielkiego korona jako symbol wadzy, traktowano j jako instytucj prawn, skupiay si w niej wszelkie prawa nalene pastwu, krl by tylko ich realizatorem, nie mg ich uszczupla mg je poszerza, pojcie Korony = pojcie Pastwa Terytorium Cechy ustroju: - zasada niepodzielnoci terytorium pastwa koniec z przekazywaniem terytorium po odejciu krla jego nastpcom zarzdza tylko jeden nastpca - pastwo nie jest majtkiem prywatnym krla, a Krlestwo Polskie jest pastwem suwerennym - aden wadca nie moe uznawa siebie za podwadnego innego europejskiego monarchy - krl nie moe decydowa swobodnie o zarzdzie terytorium pastwowym (stosowali si do tego Andegawenowie, a Jagiellonowie nie) - dziedziczenie tronu: najstarszy z synw zmarego krla, od Jagiey elekcyjny - podzia spoeczestwa na stany: szlachecki, duchowny, mieszczaski tylko oni byli zapraszani na zjazdy (sejmy) - dwa inne stany: wociaski (w Statutach Kazimierza Wielkiego); ydzi mieli swoje prawa sdowe i inne podatki II. RDA PRAWA I RDA POZNANIA PRAWA 84. Prawo ziemskie. Statuty Kazimierza Wielkiego: statuty Kazimierza Wielkiego najwaniejsze rdo prawa stanowionego w Polsce - wydane byy osobno dla Maopolski i Wielkopolski, odzwierciedlao to rnice w stosunkach wewntrznych obu dzielnic - statuty powstaway stopniowo w latach 50. i 60. XIV wieku - statut wielkopolski wczeniejszy, wydany przy wspudziale abp gnienieskiego, praatw i szlachty na wiecu ustawod., liczy okoo 50 przepisw - statut maopolski zoony ze statutu uchwalonego na wiecu w Wilicy oraz zwodu szeregu ustaw pniejszych, liczy okoo 100 przepisw - statuty KW zawieray przepisy ustrojowe, prawa sdowego (gwnie karnego), nie wyczerpyway adnego dziau prawa - dokonyway odwieenia prawa i jego unifikacji, gwnym ich zadaniem miao by wg krla ujednolicenie prawa - ze statutem maopolskim poczono ustawy KW i jego nastpcw wydane w XIV wieku (ekstrawaganty) i prejudykaty artykuy sformuowane jako kazusy - z tego wszystkiego powstay zwody (redakcje) statutw maopolskiego i wielkopolskiego - w XV poczono je w Statuty Maopolsko-Wielkopolskie, na kocu dopisano petyta projekty norm prawnych, jeszcze nie sformuowanych - dygesta redakcja obejmujca w jednolitym ukadzie wszystkie przepisy maopolskie i wybr wielkopolskich (okoo 130) - najstarszy polski przekad statutw dokonany zostra w poowie XV w. przez witosawa z Wojcieszyna statut warcki uchwalony przez sejm walny z 1423 roku, potem zatwierdzony przez krla przywileje oglne i indywidualne, przywileje generalne koszycki, cerkwicko-nieszawski, itp. edykty wydawane przez krla w sprawach wojska i religii, dekrety w sprawach handlu i ce, ordynacje normujce organizacje up solnych lauda uchway partykularnych norm prawnych dla poszczeglnych ziem dokonane przez sejmiki i wiece lokalne, nie potrzeboway zatwierdzenia krlewskiego do wanoci prawo dzielnicowego Mazowsza stanowio osobn odmian prawa polskiego 85. Prawo niemieckie: ortyle wydawane przez Magdeburg dla miast wilkierze statuty uchwalane przez rady miejskie MONARCHIA STANOWA (poowa XIV w. poowa XV w.) USTRJ: SZLACHTA najszersze prawa, mogli siga po peni wadzy politycznj, stan zamknity; warunki bycia szlachcicem: urodzenie w rodzinie szlacheckiej, po 1505 tylko ojciec musia by szlachcicem, nobilitacja podniesienie do stanu szlacheckiego, dokonywa go krl w zamian za pomoc finansow, umarzanie dugw krlewskich, mogy to by osoby spoza rodzin szlacheckich, nagana szlachecka zarzut szlachcica, e kto nosi bezprawnie tytu szlachecki, wymg oczyszczenia zeznania wiadkw (czsto nielegalne przekupstwo wiadkw doprowadzao do przedostania si do stanu bogatych mieszczan) dobra rycerskie w XIV w. przyjto FIKCJ PRAWN, e wszystkie dobra szlacheckie objte s immunitetem sdowym rwno w stanie szlacheckim magnaci posiadali jednak dominujc pozycj, poza tym istniay wyjtki:

szlachta zagrodowa (zaciankowa) osobicie uprawiaa swoj ziemi, liczna na Mazowszu szlachta nieosiada (goota) dzierawi dobra ziemskie (traktowany jak waciciel), brak obowizku stawienia si na pospolite ruszenie; nie moga piastowa urzdw; podlega sdom grodzkim, nie ziemskim;

PRZYWILEJE SZLACHECKIE (generalne): - buda 1355 - nie pobiera si nadzwyczajnych podatkw; wynagrodzenie szlachcie strat poniesionych w czasie wypraw wojennych; potwierdzenie poprzednich praw - koszycki 1374 zwolnienie z wikszoci podatkw, urzdy dla szlachty, krl nie moe zarzd. podatku bez zgody szlachty; wykupywanie przez wadc szlachcica, ktry popad w niewol; potwierdzenie poprzednich praw - czerwiski 1422 - nietykalno majtkowa, szlachcic odpowiada przed sdem tylko w oparciu o prawo pisane; niepoczalno urzdu ziemskiego i starosty - jedlneski 1430-33 - nietykalno osobista, nie mona pozbawi nikogo wolnoci bez wyroku sdowego - cerkwicko-nieszawski 1454 - krlowi potrzebna jest aprobata sejmikw szlacheckich (zebrania ogu szlachty na danym terytorium) do zwoania pospolitego ruszenia, podatkw, nowego prawa; ograniczono prawa chopw, mieszczan, ydw DUCHOWIESTWO stan powsta najwczeniej i jest najstarszy, stan otwarty wystarczao powoanie, w XIII w. otrzyma prawo do rozpoznawania swoich sporw wg prawa kanonicznego i zosta wyksztacony w peni, elita duchowiestwa miaa duo do powiedzenia w pastwie, panowao zrnicowanie majtkowe

12

MIESZCZANIE stan powstay w wyniku lokacji miast na prawie niemieckim w oparciu o dokumenty lokacyjne, miasta dostaway uprawnienia ekonomiczne i rywalizoway wobec monarchy o przywileje ekonomiczne (dlatego stan by zrnicowany), by to stan otwarty za przyjcie si pacio, albo wystarczyo kupi jak nieruchomo, wypchnity z udziau w yciu politycznym wci dominowali Niemcy (w patrycjacie) korzystanie z prawa miejskiego wymagao obywatelstwa (kade miasto stanowio autonomi dla siebie) o pochodzenie z prawego oa o religia chrzecijaska o uprzednia rezygnacja z dotychczasowego obywatelstwa o pobierano opat od nowego obywatela o obywatelstwo byo dziedziczne patrycjat i posplstwo ok. 30% ustrj wadz miasta

wikszo mieszczan ok. 70% plebs nie posiadajcy obywatelstwa, podlegali jednak prawu miejskiemu

rzdy patrycjatu posplstwo, zorganizowane gwnie w cechy, nie byo dopuszczone do wadzy, cho pacili podatki stanowili opozycj np. w Krakowie doprowadzili do powstania reprezentacji posplstwa; gdzie indziej byli dopuszczeni do wyboru rady miejskiej rada miejska wci najwaniejszy organ samorzdowy o wybieraa wjta i awnikw urzdnikw miejskich o mianowaa starszych cechw o niekiedy peniy rol sdu wyszej instancji awa sd miejski reprezentacja posplstwa gwnie starsi cechw, kontrola finansw rady miejskiej, udzia w podejmowaniu uchwa wilkierze wydawane przez rady (czasem przy udziale awy lub posplstwa) o normoway sprawy targowe, bezpieczestwa, porzdku, czasem pr. cywilnego i karnego o w miastach krlewskich wymagana aprobata krla o dodatkowo wzmacniay pozycj mistrzw w cechach

o

cechy i bractwa z czasem cechy otrzymay statuty o okrelay: warunki produkcji i pracy o maksymaln liczb czeladnikw i uczniw o jako wyrobw i ceny o narzdzia i surowce, wymagane do produkcji podniesienie jakoci wyrobw i rozwj rzemiosa

tzw. wilkierze przeciw zbytkowi zakazy luksusowego prowadzenia si w celu zapewnienia rodkw na rozwj rzemiosa i handlu

ograniczenie konkurencji wewntrznej i zewntrznej na czele cechu starsi cechowi o zarzdzali cechem o uprawnienia sdowe w drobnych sprawach karnych (najwysza kara usunicie z cechu) stopniowe wzmacnianie pozycji majstrw dziedziczno, zwolnienia z opat, o czeladnicy byli wyzyskiwani, nie mieli moliwoci wstpienia do grona majstrw dochodzio do buntw o wielu z nich podjo prac poza cechami (za murami miasta) tzw. partacze (szturarze) zwalczani przez prawo miejskie

gildie bractwa tworzone przez kupcw przywileje miast utrzymano prawo skadu i przymus drogowy - co raz wicej miast otrzymywao ten przywilej konfederacje miejskie w celu ujednolicenia polityki miast (sporadyczne) wolno podatkowa wiadczenia okrelone w przywileju lokacyjnym, wszelkie dodatkowe wymagay zgody miast zaamanie rozwoju przywilejw XV w., osabienie miast na rzecz szlachty o przyczyna: brak wspdziaania miast w walce o przywileje o przerodzio si w zahamowanie gospodarcze miast w przeciwiestwie do folwarkw szlacheckich

CHOPI 1. podzia chopstwa

a.

kmiecie i. najliczniejsi ii. najbogatsi

2.

iii. posiadali ziemi samodzielnie b. zagrodnicy c. czelad prawo wychodu a. na prawie niemieckim niemal nieograniczone zaleao jedynie od doprowadzenia gospodarstwa do porzdku i znalezienia zastpcy b.c. d. e. na prawie polskim tylko raz w roku (koo Boego Narodzenia); obowizek uprzedzenia pana; obrobienie ziemi; zastpca lub opata rkojemstwo kmieci uatwiao wychd bez spenienia zobowiza chopi w nowolokowanych wsiach mogli opuci j dopiero po tylu latach ile posiadali wolnizn prawo wychodu caej wsi: i. gdy pan dopuci si gwatu na onie lub crce chopa ii. pan zosta wyklty, a chopi pozostali bez posug religijnych w zwizku z tym iii. gdy dokonano w gospodarstwach chopw egzekucji za dugi pana zbiegostwo wychd ze wsi bez spenienia zobowiza i. uwolnienie od powrotu w przypadku spacenia rocznego czynszu lub trzech grzywien kary

f. 3. sotysi

13

a. b.

ich liczba zwikszya si wci dziedziczne swobodne rozporzdzenie bez zgody pana posiadali wasnych poddanych, podlegych wadzy sdowo - administracyjnej stopniowo wyodrbniali si w osobny stan feudalny i. czsto nabywane tote przez mieszczan czy szlacht ii. ukrcono poprzez statut maopolski i warckiego

c.d.

KOCIOY 1. katolicki, a pastwo

2.

nowy tryb obsadzania biskupstw krl przedstawia kapitule swojego kandydata, a kapitua dokonywaa wyboru od po XV w. wysze stanowiska kocielne penia tylko szlachta 1417 abp gnienieskie uzyskao godno prymasa zjednoczenie pastwa --> stopniowe ograniczanie nada kocielnych, zagraajcych pozycji krla i monych; odbierano ziemie nie powiadczone dokumentem oraz znajdujce si na pograniczu e. duchowni pacili podatki za zwolnienie od suby wojskowej prawosawny, a pastwo a. polityka tolerancji b. powoanie metropolii w Kijowie b. c. d.

a.

ZGROMADZENIE STANOWE (SEJMY WALNE (wielkie), PROWINCJONALNE): - wspistnienie sejmw walnych, prowincjonalnych i sejmikw ziemskich - powstay, gdy na zjazdach zacza pojawia si szlachta - zwoywane przez krla (walne) - sejm walny: 1. rada krlewska (dostojnicy wieccy i duchowni) --> pniejszy senat 2. urzdnicy ziemscy reprezentanci ziem (pniej zastpieni przez posw wybieranych na sejmikach ziemskich) 3. szlachta nie piastujca urzdw, przedstawiciele rad miejskich i kapitu katedralnych miejscem obrad Piotrkw

mg obradowa bez krla ten zatwierdza wwczas uchway ex post - wspuczestnicz w stanowieniu prawa i uchwalaj ustawy podatkowe (bez ich zgody krl nie mg nakada podatkw) - aden z monarchw nie moe cofa przywileju a ogranicza moe tylko za zgod uprawnionego - krl decyduje o liczbie posw i wysokoci ich diety oraz o dugoci zjazdu - kompetencje Zgromadzenia Stanowego ulegay rozszerzeniu, bo krl chcia si nimi podzieli, a przedstawiciele stanw szantaowali monarch - przywilej nieszawski ograniczy kompetencje ZS szlachta wybieraa swoich przedstawicieli ktrzy na sejmikach szlacheckich decydowali o sprawach wszystkich mieszkacw - sejmiki ziemskie 1. rada panw ziemskich (powstaa z podziau wiecu dzielnicowego na rad i sd wiecowy)2. 3. sprawy administracji lokalnej i ustawodawstwo partykularne b. pniej zacza zanika, a jej rol przejmowa og szlachty sejmiki stay si wyrazicielami ich woli og szlachty kompetencje uchwaodawcze i sdownicze (sd wyszy) nakaday np. lokalne podatki

a.

Konfederacje - do realizacji celw okrelonego stanu - trwaa do chwili osignicia celu - zanikay w miar rozwoju zgromadze stanowych ADMINISTRACJA CENTRALNA: krl pena wadza ustawodawcza, elekcji dokonywaa po mierci Jagiey Rada Krlewska za opini Zgromadzenia Stanowego, do Z. Augusta wybierano tylko czonkw rodziny krlewskiej, jego wadza ograniczona bya przywilejami stanowymi, jako sdzia najwyszy jest wizany prawem stanowionym przez siebie i poprzednikw, rezygnuje z dowolnoci procesu, musi opiera si na prawie stanowionym, nie moe sam wykonywa wadzy koronacja o abp gnienieski wrcza insygniw wadzy krlewskiej o przysiga pastwowa przestrzeganie praw i przywilejw, odzyskanie utraconych ziem i obrona granic zakres wadzy o ograniczona wpywami monych, statutami o zarzd pastwem zwierzchnik administracji

nominacja urzdnikw dworskich, na ziemskie uzaleniona od rady szlachty tej ziemi dysponowanie dobrami domeny rdo sprawiedliwoci, najwyszy sdzia brak moliwoci obsady sdziw ziemskich naczelny dowdca wojsk kierowa polityk zagraniczn

Rada Krlewska (wielka, najwysza) organ doradczy krla, brak samodzielnych uprawnie (oprcz prawa zmiany wartoci monety), sdzili pod przewodnictwem krla; w wypadku maoletnoci krla i bezkrlewia przejmuje peni wadzy (za Warneczyka rzdzia 10 lat, bo najpierw by maoletni a potem wyjecha), potem przeksztacia si w senat skad Rady Krlewskiej: wybiera Krl, wyrniano 3 grupy dygnitarzy: urzdnikw ziemskich wojewodowie, kasztelanowie; biskupi i abp rzym-kat; oraz ministrowie, czyli najwyszi urzdnicy krlewscy (marszakowie, podskarbiowie i kanclerze marszakowie penili wadz ruchom tzn. tam, gdzie krl si znajduje, ich wadza dziaaa w promieniu 5 mil od dworu krlewskiego, stali na czele sdu marszakowskiego, byli szefami protokou dyplomatycznego, zajmowali si sprawami policji i porzdku publicznego, symbolem ich wadzy bya laska, byo ich dwch w pastwie

14

kanclerze byo ich dwch, zastpowali si, byli ministrami sprawiedliwoci i spraw zagranicznych, stali na czele adm. oglnej, najblisi wsppracownicy krla, zastpuj krla w penieniu wadzy sdowniczej, stali na stray prawa (co w rodzaju TK), kieruj niszymi urzdnikami kancelarii krlewskiej: referendarzami, sekretarzami i pisarzami, symbolem wadzy bya piecz podskarbiowie zarzdzali majtkiem korony nieruchomociami ziemskimi i przedsibiorstwami pastwowymi, nadzr nad mennic pastwow, dbaj o jako monety, cigaj podatki, symbolem wadzy byy klucze od skarbca koronnego na Wawelu ministrowie penili wadz doywotnio, powoywa i odwoywa ich krl, stawali si wic dygnitarzami, nie mona byo te piastowa 2 stanowisk ministerialnych naraz urzdy koronne i nadworne jedynie rna nomenklatura, ten drugi by zazwyczaj zastpc pierwszego incompatibilitas niepoczalno urzdw dworskich od przywileju czerwiskiego; miao zapobiec kumulacji w jednym rku kilku urzdw; w praktyce zasada ta nie bya przestrzegana ADMINISTRACJA TERYTORIALNA: 1. wojewdztwa a. wojewodowie i. na czele rady panw wojewdztwa ii. przewodniczy sejmikowi elekcyjnemu w celu powoania na urzdy sdowe iii. jurysdykcja nad ydami iv. nadzr nad miastami 2. kasztelanie a. kasztelanowie i. utracili uprawnienia skarbowe i wikszo sdowych w stos. do chopw w dobrach paskich 3. 4. 5. 6.

ii. reszt kompetencji straci na rzecz starosty oraz sdw ziemskich powiaty a. pocztkowo okrgi sdowe pniej rwnie administracyjne podkomorzy, sdzia ziemski urzdy dygnitarskie (podobnie, jak powysze) a. przy ich obsadzie krl zasiga opinii rady panw ziemi inne urzdy honorowe a. chory, wojski, podsdek, pisarz ziemski b. szlachta przedstawiaa krlowi kandydatw, wybranych na sejmiku starosta rami krlewskie (namiestnik krla w terenie) a.b. c. d. e. f. urzdowa w starostwie ziemskim (ziemski) lub generalnym (genaralny) powoywany przez krla mia nim by Polak (niekoniecznie z danej ziemi) pomniejszyy si jego kompetencje wykonywa je w imieniu krla burgrabiowie zarzd zamkami

7.

8. 9.

w Maopolsce inna administracja, z racji staego pobytu krla a. justycjariusz obrona prawa b. wielkorzdca krakowsko sandomierski zarzd gospodarczy dbr c. burgrabiowie zarzd zamkami d. starosta od XIV w. rozszerzali swoj wadz wiceurzdnicy prywatni zastpcy urzdnikw, w kadej chwili odwoywalni, opacani przez urzdnikw uposaenie urzdnikw cz dochodw pastwowych, niektrzy w postaci ziemi

UNIWERSYTET KRAKOWSKI: powoany w 1364 roku

trzy wydziay: prawa (rzymskie i kanoniczne), medycyny i nauk wyzwolonych; za krl. Jadwigi take teologiczny korporacja wyjta spod wadz miasta i urzdnikw krlewskich zarzd rektor zwierzchno bp krakowski sdownictwo rektorskie nad czonkami uniwersytetu; w/s cikich, popenionych przez klerykw bp Krakowa o sdzono wg prawa rzymskiego

SDOWNICTWO: - wystpowaa odrbnoc sdowa stanw kady mia wasne prawo: szlachta prawo polskie (ziemskie), duchowni prawo kanoniczne, mieszczanie prawo niemieckie: lubeckie, chemiskie, magdeburskie, chopi prawo ziemskie potem wiejskie sdy szlacheckie sd ziemski, sd podkomorski, sd grodzki (system przetrwa a do reform sejmu 4letniego) SD ZIEMSKI: - uznawany przez szlacht za najwaniejszy dla swojego stanu, - orzeka w wikszoci spraw karnych i cywilnych szlachty-posesjonatw, - do ich ksig wpisywano cay obrt prawny nieruchomociami szlacheckimi, ksigi te byy ustaw niezmienialn i miay charakter wieczysty; - o obsadzie sdu decydowaa szlachta krl wybiera sdziw spord kandydatw przedstawionych przez szlacht na sejmikach, - jest jeden taki sd w kadym wojewdztwie i ma charakter objazdowy (brak staej siedziby), - w kadym z powiatw sdowych sd zbiera si raz na kwarta i przyjmowa pozwy, - urzdnicy sdowi: sdzia i podsdek, 4-6 asesorw, pisarz, wony (Maopolska) starosta, sdzia, podsdek, wojewoda, podkomorzy, chory (Wielkopolska) SD PODKOMORSKI: przewodniczy mu podkomorzy, ktry dobiera sobie asesorw, sd ten orzeka w sprawach o rozgraniczenie dbr szlacheckich zbiera si na polu aby wytyczy granice, komornicy stawiali kamienie graniczne SD GRODZKI-STAROCISKI: - na czele sta starosta grodu, nie musia orzeka sam, gdy mia od tego sdziw grodzkich - orzeka w sprawach ludzi lunych i szlachty nieosiadej, oraz w czci spraw publicznych - by sdem mieszanym dla szlachty i nieszlachty - od Statutu Wardzkiego 1423 mogli orzeka w sprawie szlachty osiadej z 4 artykuw grodzkich: gwat, podpalenie, zbrojna napa na dom szlachcica, rabunek na drodze publicznej - w ich skad wchodzili urzdnicy egzekucyjni dzisiejsi komornicy i policja

15

- prowadzone s ksigi otwarte dla wszystkich, ale nie miay prawa wiecznoci, dopiero od koca XVII w. wszystkie sdy mogy prowadzi ksigi wieczyste SD WIECOWY: (do przywileju nieszawskiego): by sdem wyszym, sd rwnych sobie dla monych, elity stanu szlacheckiego, rozpatrywa sprawy waniejsze i sprawy przesane mu przez sd ziemski, zbiera si trzy razy w roku, W Wielkopolsce: starosta, asesorowie: wojewoda i kasztelanowie, W Maopolsce: wojewoda jako przewodniczcy, w obu terytoriach dodatkowo sdzia, podsdek i pisarze SD SEJMIKOWY: po zamarciu sdw wiecowych, orzekali w nich dygnitarze ziemscy, sdzia i podsdek pod przewodnictwem wojewody i w obecnoci ogu szlachty SD OPRAWCY: justycjariusz-oprawca ciga szczeglnie gronych przestpcw, chwyta ich, przeprowadza ledztwo i odbywa sd, istniao to tylko w Maopolsce, postpowanie arbitralne, sd zniesiono przywilejem czerwiskim (szlachta sdzona wg prawa pisanego) SD KOCIELNY / DUCHOWNY: sd oficjalny, opiera si na prawie kanonicznym, sdzi w sporach midzy suchownymi i rwnie midzy osobami wieckimi nnp. o herezje, o naruszenie przykaza kocielnych, o spory maeskie SDY SYNODALNE: sprawowane podczas objazdu diecezji przez biskupa, w kadej parafii ludzie zeznawali na temat narusze prawa, co stawao si podstaw do wszczcia postpowania SD RADY MIEJSKIEJ rajcowie i burmistrz jako przewodniczcy, sd ten opiera si na prawie niemieckim, sdzili sami albo razem z aw, wtedy tworzyli sd radziecko-awniczy instancj wysz dla sdw awniczych i cechowych SD WYSZY PRAWA NIEMIECKIEGO NA ZAMKU KRAKOWSKIM powoany przez K. Wielkiego jako prowincjonalny sd leski dla wjtw i sotysw z dbr krlewskich, wydawa ortyle innym sdom prawa niemieckiego SD SZECIU MIAST instancja odwoawcza od sdu wyszego na zamku krakowskim, sdzili komisarze (po dwch z szeciu wikszych miast Maopolski) tok instancji w sdownictwie prawa niemieckiego: I sd awy i rady, II sd wyszy prawa niemieckiego, III sd szeciu miast SDY GAJONE dziaay we wsiach na prawie polskim, pan lub wyznaczony urzdnik sdzili z udziaem przysinych SDY AWY WIEJSKIEJ funkcjonoway we wsiach na prawie niemieckim, orzekali sotys i awnicy SDY DOMINIALNE: dla chopw poddanych SD KRLEWSKI: - by sdem powszechnym i dla wszystkich stanw, sdzi by krl, wyroki wydawano w jego imieniu, krl musia akceptowa wyrok wydany przez jego z-cw, na wyrokach widnia podpis krla; - by ostatni instancj, sdem odwoawczym (sprawy przysyane z sdw niszych lub na danie krla) - rozstrzyga w sprawach: o najcisze przestpstwa, sprawy przeciw szlachcie z zagroeniem utraty ycia, czci i maj tku (z wyjtkiem 4 artykuw grodzkich), skargi przeciw urzdnikom, sprawy majtku krlewskiego, sprawy z zakresu prawa pastwowego - sd nadworny odbywa si na dworze krlewskim, krl nie musia by w skadzie orzekajcym - sd zadworny (komisarski) orzeka wskazany przez krla urzdnik, ktry by wysyany na miejsce sporu; rozwizywa si ten sd po zamkniciu sprawy - sd sejmowy w czasach demokracji szlacheckiej, sdzi podczas zjazdu sejmu, o sprawach rozpatrywanych decyduje monarcha, asesorami krla s czonkowie rady krlewskiej, jego wyroki staway si precedensami - sdziowie sdu monarszego mieli boja bo, prawdomwno, mdro, roztropno, stateczno, powag, sdzi wedug prawa pisanego - przeszkody w byciu sdzi niemowa, lepy, guchy, chory umysowo, mniej ni 20 lat, yd, nie-chrzecijanin, wyklty, kobieta UNIA POLSKI Z LITW szereg aktw prawno-pastwowych i stanw faktycznych: od prb inkorporacji do sojuszu 1. Unia w Krewie a. tron polski, rka Jadwigi, chrzest w obrzdku aciskim, przyczenie Litwy i Rusi do Korony - dla Jagiey unia personalna polscy moni potraktowali jako akt inkorporacyjny, litewscy dyli do utrzymania odrbnoci i. 1398 bojarzy obwoali ks. Witolda samodzielnym ksiciem Litwy Unia wilesko radomska a. po klsce w bitwie z Tatarami b. Witold sprawuje rzdy na Litwie jako samodzielny wadca, stosunki zblione do lenna wzgldem Jagiey, po mierci Witolda miao powrci status quo Unia w Horodle a. dalsze zacienienie zwizkw po bitwie pod Grunwaldem b. odrbny WX na Litwie, ustanawiany przez krla za zgod panw litewskich i rady koronnej; wsplne zjazdy polsko litewskie; przyjto ok. 50 rodzin panw bojarskich do grona szlachty; bojarzy uzyskali potwierdzenie przywilejw ziemskich (wycznie katolicy); wprowadzono na Litwie urzdy wojewodw i kasztelanw c. zachwiana po odzyskaniu mudzi przez Litw d. po mierci Witolda bojarzy obwoali widrygie panem litewskim dy do zerwania zwizku z Koron e. Zygmunt Kiejstutowicz zosta obrany przez katolikw na pana litewskiego podzia na dwie Litwy f. 1440 Kazimierz Jagielloczyk panem Litwy do 1447 przejciowy rozpad unii. Po koronacji Kazimierza J. ponowna unia personalna c.

b.

2.

3.

Rozdzia czwartyPRAWO SDOWE REDNIOWIECZA (PL) I. PRAWO PRYWATNE 140. Zdolno prawna i zdolno do czynnoci prawnych: zdolno prawna - moliwo zajcia w stosunkach prywatnych stanowiska podmiotu prawa lub obowizku, kady, kto t zdolno posiada, by osob w obliczu prawa, nie byli nimi za wywoacy zdolno do czynnoci prawnych zdolno do tego, aby przez dokonane przez siebie akty prawne powodowa powstanie, zmian lub wyganicie stosunku prawnego warunki z.d.c.p. penoletno: pocztkowo dojrzao fizyczna, potem ustalono wiek przecitny z.d.c.p., a Statut Warcki ustali lata sprawne na 15 dla mczyzn a dla kobiet 12 Czynniki wpywajce na zakres zdolnoci do czynnoci prawnych i zdolnoci prawnych: - przynaleno do grupy spoecznej / stanu: rycerstwo/szlachta mieli najwiksz z.d.c.p., niewolnicy nie mieli wcale

16

- pe: peni praw mieli mczyni, kobiety pozostaway pod opiek rodziny a do wydania za m, do XIII w. nie mogy spadkobra dbr ziemskich, mogy jednak posiada rzeczy ruchome, wdowy miay lepsz sytuacj - przynaleno pastw.: ograniczono prawa cudzoziemcw spadek po bezdziedzicznym cudzoziemcy przypada krlowi - przynalenoc etniczno-wyznaniowa: powane ograniczenia w stosunku do ydw: nie mogli zawiera maestw z chrzesc, mogli zamieszkiwa tylko w oznaczonych miejscach, ale za to mogli udziela poyczek na procent, zaostrzono sankcj karn za zabicie yda A. MAESTWO I RODZINA 141. Zawarcie i rozwizanie maestwa: poligamia panowaa na ziemiach pogaskich, korzystali z niej tylko moni monogamia wprowadzona po chrzcie Polski, wymuszana poprzez stosowanie kar za poligami zawarcie maestwa w redniowieczu wystarczyo tylko wsplne zamieszkanie + owiadczenie woli zawarcia maestwa, kobieta musiaa uzyska zgod rodziny, wdowa ju nie, dodatkowo zawierano dwie umowy: zmwiny przedlubna umowa midzy dwoma rodzinami, okrelano czas i warunki maestwa, przy zawieraniu m. poredniczy dziewosb zdawiny oddanie panny modej panu modemu, towarzyszyy temu przerne obrzdy m.in. przenosiny forma kocielna maestwa wprowadzona do Polski w 1197 roku przez legata papieskiego Piotra z Kapui zapowiedzi wprowadzone od Soboru 1215, 3krotne ogaszanie zamiaru maestwa w parafiach obu stron, aby ewentualne przeszkody mogy by ujawnione, szlachta osiada zwolniona z tego obowizku od XV wieku zarczyny zawierane obok dawnych zmwin, umowa wstpna, zawierajca zobowizanie zawarcia ma i jego warunki rozwizanie maestwa mier jednego z maonkw, przed form kocieln by te rozwd wydalenie maonki z domu 142. Posag i wiano: pozycja ony: gow rodziny by m, ona zobowizana bya do posuszestwa i wiernoci mowi stosunki majtkowe oparte byy na wkadach obu stron: wyprawa / szczebrzuch wnoszona przez on: ruchomoci do jej osobistego uytku i przedmioty gospodarstwa kobiecego; posag cz majtku rodzinnego, jaka naleaa si crce otrzymywaa go od ojca dziewczyna wychodzca za m; kobieta nie miaa ju prawa do spadku po rodzicach wiano zabezpieczenie posagu przez ma i odwzajemnienie si za niego skadao si z 2 rwnych czci 1. zabezpieczenia sumy posagu podjtego przez ma; 2. wiano w znaczeniu cisym (przywianek) list wienny zapisywano nim wiano, wpisywano go do ksig sdowych od XIV wieku 143. Stosunki majtkowe midzy maonkami: Systemy prawa majtkowego maeskiego: wsplnota majtkowa majtek ma i ony stanowi cao, w wypadku mierci maonka przechodzi na drugiego rozdzielno majtkowa przez cay czas trwania majtek ma i ony jest rozdzielony jedno zarzdu m administrowa majtkiem ony przy istnieniu majtku rozdzielonego (rzd posagowy), dobra pozostaway jej wasnoci dobra wienne zarzd ma, nie mogy by obcione dugiem ma, wczeniejsza mier ony dziedziczyy dzieci lub wraca do rodziny 144. Stanowisko majtkowe ony: odznaczao si samodzielnoci wdowa rozporzdzaa swoim posagiem i wianem, moga na rwni z synami zarzdza majtkiem po zmarym mu do czasu swojej mierci lub powtrnego maestwa 145. Pokrewiestwo naturalne i sztuczne. Wsplnoty rodzinne: pokr.w linii prostej jedna osoba pochodzi od drugiej, linia zstpnaod rodzicw do dzieci, wstpnaod rodzicw w gr w linii bocznej bracia, siostry, bratankowie, siostrzecy pokrewiestwo sztuczne powstaje w wyniku aktu prawnego: przysposobienie (adopcja) wsplnota domowa tworzya j rodzina: ojcowska na czele ojciec lub dziad, reprezentowa wsplnot na zewntrz, wewntrz decydowa w sprawach gospodarstwa; braterska naleeli tu krewni boczni rwno czonkw tej wsplnoty, starszy niedziau reprezentowa wsplnot na zewntrz 146. Opieka: wdza ojcowska nad potomkami niedojrzaymi, albo nad dorosymi, ale stuknitymi lub chorymi fizycznie opieka naturalna opieka nad potomkami po mierci ojca najpierw wdowa, a po jej mierci lub powtrnym zampjciu najblisi krewni opiekun pobiera dochody z majtku pupila, ale mia obowizek utrzymywania tej osoby opieka zapisana od Statutu Warckiego ojciec zosta zobowizany do wyznaczenia opiekuna na wypadek mierci opieka nadana w szczeglnych przypadkach ustanawiana przez krla lub jaki urzd kuratela inaczej opieka nad podeszymi wiekiem osoba starsza lub chora przybieraa sobie opiekuna, ktremu oddawaa si w opiek i obron wraz z caym majtkiem B. WASNO I INNE PRAWA RZECZOWE 147. Wasno w redniowieczu: wadanie rzecz, jej fizyczne dzierenie z podaniem jego tytuu, podstaw wasnoci stanowio wadanie w dobrej wierze 148. Dobra dziedziczne i nabyte: nieruchomoci ziemia i wszystko trwale z ni poczone reszta rzeczy to ruchomoci dobra dziedziczne inaczej rodowe, waciciel otrzyma je po przdkach, byy przedmiotem praw rzeczowych caej rodziny dobra nabyte dzieliy si na nadane waciciel mg swobodnie nimi zarzdza; oraz kupne; z chwil przejcia w wyniku testowania na drug osob staway si dobrami dziedzicznymi 149. Posiadanie: posiadanie byo stanem faktycznym a nie prawnym, okrelano je w dawnym polskim prawie mianem dzierenia, dzielono je na prawne i bezprawne proces petytoryjny jeli kto odebra si ziemi posiadaczowi, sd sprawdza tytu nowego waciciela zakad pieniny ustanawia go ksi lub starosta w celu zapobieenia samopomocy w sprawach majtkowych zajazd osoba roszczca pretensj do danych dbr usuwaa dotychczasowego posiadacza przy pomocy rodziny itp. proces posesoryjny posiadacz si pozbawiony rzeczy mg w drodze procesu przed sdem grodzkim da przywrcenia posiadania, bez pbadania jego prawnego tytuu

17

150. Wasno podzielona: jej istota polegaa na tym, e pan mia wasno zwierzchni ziemi, a chopi wasno podleg (uytkow) prawo zakupne prawo o charakterze wasnoci podlegej przysugujce chopu-czynszownikowi: nie mona byo chopu odebra ziemi bez odszkodowania, w wypadku mierci chop przekazywa swoje gospodarstwo zstpnym w linii prostej, mg j alienowa za zgod pana 151. Niedzia: wasno posplnej rki wasno ziemi miaa charakter niedziau stanowicego wasno wsplnoty rodzinnej cechy niedziau wspwaciciele nie mieli prawa do czci idealnych rzeczy, wystpowali jako jedna zbiorowo wadajc wsplnie CA rzecz, w wypadku mierci wspwaciciela jego prawa majtkowe pozostaway we wsp. majtku niedziau niedzia ojcowski synowie nie mieli z reguy prawa dania wydzielenia im czci rzeczy w dzieraw niedzia braterski; zbiorowa wasno wsi w stosunkach majtkowych wiejskich niedzia czciowy wasno gruntw czya si z niedziaem lasw, wd 152. Ograniczenia wasnoci: 1) regalia zastrzeone wycznie dla monarchy dziedziny dziaalnoci gospodarczej: owieckie wyczno polowania; rybostwa, grnicze, solne, grodowe budowanie i posiadanie grodw; wodne, mynne, targu i karczmy 2) prawo bliszoci zapewniao uprawnionemu moliwo wyczenia od wasnoci dbr dziedzicznych osb posiadajcych gorsze ni on prawo, w jego skad wchodziy: prawo pierwokupu w razie zamiaru zbycia dbr dziedzicznych krewni mogli si domaga od waciciela, aby im zaproponowa ich nabycie prawo retraktu jeli w procesie zbywania dbr dziedzicznych pominito krewnych, nastpowao odzyskanie dbr dziedzicznych w drodze skupu odebrania rzeczy od nabywcy za zwrotem sumy zapaconej 3) prawa ssiedzkie gdy chmiel przerasta z jednego ogrodu do drugiego, waciciel terenu, na ktry przerasta chmiel mg da jego usunicia, jeli tego nie zrobiono, przeronity chmiel przypada mu na wasno 4) wolnoci ograniczenia w uytkowaniu waciciela stanowice uprawnienia osb 3cich: prawo swobodnego przechodu, przejazdu, wypasu byda i polowania na cudzych gruntach po zbiorach 5) przymus uprawy przy podziale anu na 3 niwy gospodarze musieli zgodnie uprawia ssiadujce niwy, obsiewajc je zboem ozimym lub jarym, bd pozostawiajc je odogiem 153. Sposoby nabycia wasnoci: NABYCIE PIERWOTNE nastpowao bez zgody i bez udziau poprzedniego waciciela rodzaje: 1) zawaszczenie (occupatio) na rzeczy cudzej lub porzuconej, rzecz ruchom zawaszczano przez zabr, ziemi zawaszczano przez stae uytkowanie gospodarcze upraw gruntu zapowied (interdictio) forma najpierw zawaszczenia, a potem potwierdzenia wasnoci dkonanie w sposb ustalony aktu zakazyjcego innym osobom wstpu i jakiegokolwiek uytkowania danej ziemi oznaczenie granic dokonywa go tylko monarcha akt utwierdzajcy stosunki wasnociowe na rozgraniczonym obszarze 2) zasiedzenie stanowio tytu nabycia wasnoci nieruchomej na podstawie upywu czasu, w ktrym istniao spokojne i nieprzerwane posiadanie nie bya do tego potrzebna adna inna postawa 3) zdobycz wojenna rzeczy zagarnite u nieprzyjaci zwykle rzeczy ruchome i niewolnicy, dzieleni po powrocie z wyprawy 4) prawo nadbrzene (ius naufragii) zezwalao mieszkacom wybrzea na zawaszczanie rzeczy, ktre morze wyrzucio na brzeg 5) polowanie i rybowstwo nabycie wasnoci z tego tytuu nastpowao w granicach okrelonych przez prawo NABYCIE POCHODNE przeniesienie prawa wasnoci z jednej osoby na drug nie mona przenie wicej praw ni si posiadao samemu 1) nabycie drog spadku 2) nadanie przez panujcego ziemi bezwarunkowo lub prawem lennym 3) nabycie przez umow rzeczow przenoszc wasno umowy kupna-sprzeday naleay do zobowiza i stwarzay jedynie prawo wzgldne dania od zbywcy, aby realizujc umow obligacyjn przenis wasno na nabywc wasno przenosia dopiero umowa rzeczowa (wzdanie, zdanie) obok ktrej dokonywano aktu wwizania przenosi posiadanie UTRATA WASNOCI nastepowaa w razie porzucenia lub przeniesienia praw na inn osob, jeli chodzi o wasno monarsz, to nastpowao to w formie nadania dawno istniejce prawo wasnoci lub inne prawa rzeczowe, ktre mogy by zaczepione, staway si niewzruszalne, byo to sposobem utwierdzenia prawa wasnoci, a nie jego nabycia, prowadzio do utraty prawa nieuywanego lub niedochodzonego przez osob uprawnion przez dugi czas 154. Zastaw: zastaw prawo przysugujce wierzycielowi na rzeczy cudzej celem uzyskania z niej zabezpieczenia swoich wierzytelnoci, zastawnik wierzyciel, zastawca dunik, osoba ktra ustanawia zastaw na jakim przedmiocie zastaw ruchomoci mia znaczenie gwnie w stosunkach handlowych zastaw nieruchomoci by dogodn form nabywania nieruchomoci z ominiciem prawa bliszoci, albo zastawca nie traci prawa wasnoci, bo zastawnik zaspokoi swoje wierzytelnoci poytkami z danej rzeczy zastaw z dziereniem przenosi na wierzyciela prawo rzeczowe, posiadanie i uytkowanie rzeczy najczciej ruchomej poytkw wierzyciel nie zalicza na poczet spaty dugu by to zastaw uytkowy czysty, antychretyczny, antychreza przedmioty zastawu z dziereniem nieruchomoci i gospodarstwa, dochody z up, ce, uposaenia, dochody z urzdw zastaw na upad w razie niewykupienia zastawu przez zastawc, jego warto przechodzi na zastawnika ekstenuacja zastaw do wydzierenia, pojawi si w XIII-XIV wieku uytkownik zalicza poytki z dbr zastawionych na poczet dugu zastaw bez dzierenia dunik obcia swe dobra pewn sum, nie oddajc ich w uytek zastawnikowi, powstawao to przez zapis w ksidze sdowej, jeli po okrelonym terminie dunik nie spaci dugu, zastaw ten mg si zamieni w zastaw na upad lub zastaw z dziereniem podzastaw zastawnik mg zastaw zastawi osobie trzeciej, ake drugi zastaw musi by niszy ni pierwszy 155. Kupno renty i lichwa: kupno renty posiadacz kapitau dawa wacicielowi nieruchomoci pewn sum pienidzy, w zamian za to waciciel musia spenia okrelone wiadczenia (najczciej pienine) w okrelonym terminie i przez okrelony czas (doywotnio lub wieczycie) na

18

rzecz waciciela kapitau, waciciel uwalnia si od wiadcze poprzez wykup renty spaca dug, a waciciel nigdy nie mg wypowiedzie renty lichwa poyczka na procent, do ktrej w dawnej Polsce uprawnieni byli tylko i wycznie ydzi C. SPADKI 156. Dziedziczenie beztestamentowe: spadek og praw i obowizkw majtkowych, ktre pozostawia po sobie zmary i ktre przechodziy na spadkobiercw dziedziczenie synw dzedzictwo po ojcu przypadao wszystkim synom, w rwnej czci dla kadego, byli oni dziedzicami koniecznymi dziedziczenie krewnych bocznych w XIII w. dziedziczyli krewni boczni do IV stopnia, krewni blisi odsuwali od spadku krewnych dalszych przy wasnoci indywidualnej, w niedziale spadkobrania nie byo, w niedziaach wspwasnociowych opartych na posiadaniu czci idealnych cz zmarego przyrasta na rwni do majtku pozostaych wspwacicieli dziedziczenie kobiet ograniczone najpierw do ruchomoci z ich posagu, od XIV w. crki rycerzy-szlachty mogy dziedziczy dobra ziemskie, ale tylko wtedy gdy nie byo synw, jeli synowie byli, crkom dawano posag w pienidzach, dobra macierzyste crki dziedziczyy na rwni z synami dobra macierzyste dobra posagowe i oprawne matki, take otrzymane w spadku, po mierci matki przysugiway one na rwni synom i crkom (penoletnim), a wydziela je ojciec; jeli wdowa po raz drugi si hajtaa, musiaa dzieciom z poprzedniego maestwa da w caoci dzierone dobra wienne i poow dbr macierzystych dobra ojczyste po mierci matki ojciec powinien odpisa jej dzieciom poow wasnych dbr ojczystych, zwyczaj ten uchylony zosta przez statut Kazimierza Wielkiego 157. Testamenty: testament znany w PL od koca XIII wieku, pocztkowo ustny, od XIII pisemny, zwykle w testamencie cz majtku zapisywa spadkodawca Kocioowi, t. okrela co komu przypada, albo suy do wydalenia majtku od bliskich wpyw Kocioa domaga si swobody testowania nieruchomoci, testamenty miay by sporzdzane w obecnoci duchow. 158. Pucizna: pucizna inaczej kaduk, w wypadku braku dzieci i krewnych bocznych z prawem do spadku majtek jako bezdziedziczny zabiera panujcy, pucizna zniesiona zostaa statutem Kazimierza Wielkiego D. ZOBOWIZANIA 159-160. Istota zobowizania i jego powstawanie: zobowizanie wiadczenie oparte na wierzytelnoci czyli stosunku prawnym pomidzy wierzycielem i dunikiem, na mocy ktrego wierzyciel ma prawo domaga si od dunika okrelonego wiadczenia pod rygorem egzekucji powstanie zobowiza - albo przez umow (ex contracto) stosowano szeroko tutaj symbole prawne (znaki i czynnoci), forma pisemna umw upowszechnia si w XIII wieku; lub jako skutek wystpku (ex delicto) 161. Odpowiedzialno z tytuu zobowizania: moliwoci dunika albo od razu wykonywa wiadczenie, albo dawa wierzycielowi zastaw, lub stawia rkojmi rkojmia inaczej porczyciel, wierzyciel majcy rkojmi nie mg domaga si wiadczenia od dunika, ale mg si o nie zwrci do rkojmi, dunik stawiajcy rkojmi nadal by duny, ale nie by odpowiedzialny, rkojmia odpowiada, ale nie by duny, dopiero gdy rkojmia wykona wiadczenie, mg domaga si od dunika zwrotu nakadw, dunik musia zastpowa i broni rkojmi gwarancje osobiste dunik rozporzdza swoimi prawami osobistymi (ycie, wolno), ktre wtedy byy zbywalne gwarancje majtkowe dunik/rkojmia odpowiada caym majtkiem, potem tylko czci 162. Sposoby umacniania umw: przysiga jej naruszenie powodowao kar bo, umacniano tak umowy prywatne litkup zwyczaj biesiady lub poczstunku dla umocnienia umowy, potem niewielka suma pienina zaoga zwyczaj szlachecki, dunik w razie niewykonania zobowizanmia mia zjecha do gospody wraz z okrelon liczb suby i koni i przebywa tam na wasny koszt dopki nie wykona wiadczenia ajanie dunik godzi si z gry na takie umocnienie ajano (bluzgano) ustnie albo na pimie albo przez listy ajce zakad (vadium) umowny lub urzdowy, ustanowienie obowizku zapacenia okr. sumy na wypadek niewykonania wiadczenia lub na wypadek dokonania czynu, ktrego spenieniu chciano przeszkodzi (np. zajazdu) cenzura kocielna dodawana do umowy jako groba typu: naraenie si na gniew Boga lub witych zadatek dawano kontrahentowi pewn sum na dowd i dajcy chce dotrzyma umowy, zaliczano go na poczet wiadczenia strony, ktra go uicia a w razie odstpstwa od umowy przez nabywc traci on zadatek na rzecz zbywcy zastaw wiadomo; rkojmia patrz wyej 163. Zastp (ekwicja): bya to odpowiedzialno zbywcy za wady prawne na wypadek zbycia rzeczy przez osob nieuprawnion lub te z naruszeniem praw osb trzecich 164. Rodzaje umw: zamiana (frymark) obie strony wiadczyy sobie wzajemnie przedmioty, stosowano j w akcji scalania ziemi darowizna darczyca dawa obdarowanemu rzecz ruchom lub nieruchom, powodowao to powstanie prawa wasnoci obdarowanego do przedmiotu darowizny darowizna wzajemna pierwotna forma darowizny, obdarowany musia si odwdziczy czym darczycy kupno-sprzeda powstao z zamiany jedna strona nie wiadczya rzeczy w naturze, lecz oznaczon sum forsy lub namiastek pienidza (dawniej futro, sl, bydo itd.), jeli do forsy jedna strona doczaa jaki przedmiot niezamienny, to umowa miaa charakter mieszany kupno-sprzeda poczone z zamian umowa o usugi odpatna umowa o prac umowa zlecenia otrzymujcy zlecenie musia wykona pewne czynnoci za mocodawc najem rzeczy (arenda) odpatne oddanie rzeczy w uywanie; dzierawa najem rzeczy przynoszcej poytki upowaniajcy do ich pobierania poyczka umowa nieodpatna, odsetki byy tu zakazane, dlatego pobr odsetek ukrywano pod form zastawu uytkowego i kupna renty Statuty KW ograniczyy odpowiedzialno dunika tylko do wysokoci dugu 165. Zmiana i wyganicie zobowizania: zmiana zmieniano tre zobowizania albo osoby nastpowao to w drodze umowy lub bez niej w wypadku mierci osoby na jej miejsce wchodzili spadkobiercy wyganicie zobowizanie gaso przez akt sama zapata nie powodowaa jego wyganicia wierzyciel musia odpowiednim aktem uwolni dunika od odpowiedzialnoci (kwit)

19

166. Uwagi oglne: Podzia przestpstw: cigane z urzdu lub dochodzone na podstawie skargi prywatnej 167. Mir: mir (rka paska) instytucja umoliwiajca ciganie z urzdu i karanie przestpstw zagraajcych porzdkowi publicznemu, w wypadku zamania miru oprcz kary prywatnej pobierano kar pastwow i czasem rwnie sdow mir miejscowy obejmowa pewne miejsca (drogi, targi, pola); mir osobowy obejmow. pewne kategorie osb np. kobiety mir mieszany obejmowa i kategorie osb i miejsce (np. biskup+parafia); mir sdowy obejmowa sd, sdziego i urzdnikw sdowych 168. Zwizek przyczynowy i wina: - pocztkowo karano fakt powizany z osob sprawcy, niezalenie od umylnoci czy nieumylnoci czynu - od XIII wieku rozrniano zabjstwo umylne od przypadkowego - od Statutw KW odrniano win umyln od winy nieumylnej, ale kazuistycznie 169. Przypadki wyczajce przestpczo: pocztek zaczepka sowna lub czynna, skierowana przeciw danej osobie, komu z jej bliskich lub poddanych, ktra powodowaa bezkarno czynu skierowanego przeciw zaczepiajcemu wystarczyo udowodni pocztek i odparcie go, aby uwolni si od winy wykonanie odwetu wyczao przestpczo i karalno czynu, ale tylko przy zachowaniu form przepisanych wykonanie przez wierzyciela uprawnie wynikajcych z odpowiedzialnoci umownej, umocnionej prawami osobistymi dunika nie byo karalne, bo suyo do realizacji umowy zabicie polnego zodzieja ktry krad zboe noc i ktrego przyapano na gorcym uczynku nie byo to karalne 170.Rodzaje przestpstw: Podzia: sprawy wiksze (causae maiores) i sprawy mniejsze (causae minores) Najcisze przestpstwa cigane z urzdu: dziaania antyustrojowe wymierzone przeciw krlowi w celu odebrania mu wadzy lub zamach na jego ycie zdrada najcisze formy: poddanie zamku nieprzyjacielowi, sprowadzenie do kraju nieprzyjaci, bunt przeciw wadcy p-stwa przeciw religii panujcej herezja; p-stwa przeciw interesom skarbowym pastwa uywanie obcej monety w obiegu, faszerstwo monety i puszcz. w obieg p-stwa przeciw wadzom i sdom nieposzanowanie wadzy krlewskiej przez wyciganie miecza w jego obecnoci, zranienie kogo w obecnoci krla lub jego namiestnika-starosty, niewykonanie wyroku przez brak zadouczynienia itd. p-stwa urzdnicze dokonywane przez urzdnikw sdowych: wymuszanie apwek od niewinnie pozwanych otrostwa zawodowy rabunek i kradziee Przestpstwa cigane w wyniku skargi prywatnej: mobjstwo jeli zabito szlachcica, to dodatkowo kara pastwowa, poza tym wspsprawcy te mogli bekn uszkodzenie ciaa zranienie: rany krwawe, rany sine, pobicie; okaleczenie: obcicie czci ciaa lub ochromienie obraza czci zniewaga przez sowa obraliwe, zarzucenie komu przestpstwa, nazwanie matki szlachcica nierzdnic gwaty czyo je to, e w kadym przypadku uywano siy fizycznej, obok kary prywatnej kara pastwowa gwaty na osobie bezprawne uwizienie, porwanie lub zgwacenie kobiety gwaty na majtku kradzie (chdba), tajemne uprowadzenie czyjego poddanego/niewolnika podpalenie osobna forma gwatu, nbywajca nieraz form odwetu karano to surowo kradzie podzia na kradziee zwyke i kradziee kwalifikowane: na dworze krla lub rycerza, zboa z pola, konia ze stada , za kad kradzie grozia obok kary prywatnej kara pastwowa wiksza liczba sprawcw pocztkowo wszyscy wspsprawcy odpowiadali jednakowo podeganie i pomocnictwo traktowano jako osobne przestpstwa, zagroone byy kar pastwow 171. Odpowiedzialno indywidualna i zbiorowa: odpowiedzialno indywidualna w XII i XIII wieku za przestpstwa kary na ciele i yciu ponosi sprawca, a kary majtkowe spaday rwnie na rodzin pozostajc w niedziale ze sprawc odpowiedzialno zbiorowa dotyczya osb, ktre nie bray udziau w przestpstwie, ale prawo obarczao je wspodpowiedzialnoci za to przestpstwo, stosowana bya w krgu najciszych przestpstw czonkw rodziny karano wywoaniem i mierci w razie zbrodni przeciw panujcemu; gdy znaleziono zwoki na terenie opola a sprawca by nieznany odpowiadao cae opole stosowano to w celu wykrycia sprawcy Statuty KW ojciec nie odpowiada za syna i oswrotnie, zniesiona zostaa odpowiedzialno krewnych, ograniczona odpowiedzialno karna sug za szkody i krzywdy wyrzdzone przez parobka cakowita odpowiedz. spadaa na pana B. KARY 172. Wrda, odwet i pokora: odwet po zabiciu rycerza powstawa stan wrdy midzy rodzin sprawcy a rodzin zabitego, uprawniao to do odwetu usankcjonowanego przez prawo odpowied forma ograniczenia odwetu od XV w. strona, ktra chciaa dokona odwetu musiaa publicznie obwoa wobec krla sprawc w terminie do 6 tygodni po pogrzebie ofiary obwoanie takie wpisywano do ksig sdowych i ogaszano 3 razy na rynku (robi to wony) pojednanie (jednanie) forma ugodowego zaatwiania sporw w wyniku zabjstwa winny musia zapaci gwszczyzn i dopeni pokory zabjca obnaony do pasa, z orszakiem i mieczem wydobytym do poowy prosi o wybaczenie 173. Zasady wymiaru kary: zasada talionu w Polsce stosowana rzadko, oko za oko, zb za zb kary odzwierciedlajce dostosowane do charakteru przestpstwa stosowa je Chrobry wybija zby za naruszenie postu recydywa okoliczno obciajca za recydywistw uwaano osoby osdzone trzy razy za ten sam czyn gorcy uczynek okoliczno obciajca stosowano tu najczciej kary mierci lub kary mutylacyjne pozostawienie na asce sankcja fakultatywna za niektre przestpstwa naruszenie miru, czci rycerskiej wykonanie kary zaleao od uznania osoby uprawnionej byo to warunkow kar arbitraln kumulacja kar nastpowaa przy zbiegu przestpstw 174. Rodzaje kar:

II. PRAWO KARNE A. PRZESTPSTWA

20

Podziay kar: publiczne oraz kary prywatne (na rzecz poszkodowanego); kary zwyke (w wypadku mierci- cicie i powieszenie) oraz kary kwalifikowane (dodatkowe udrki); kary indywidualne i zbiorowe; kary wiksze i mniejsze kary krwi kary mutylacyjne, kara mierci, kary pienine inne kary niewola, wygnanie, nieaska, konfiskata majtku, kary na czci kara mierci dzieliy si na zwyke i kwalifikowane (dodatkowe udrki); pocztkowo kamienowanie, potem amanie koem, obcicie czonkw, wiartowanie, palenie na stosie, krzyowanie, kar mierci stosowano te przy przestpstwach pospolitych, gdy sprawca nie by w stanie zapaci kary pieninej kara proskrypcji inaczej wywoanie fikcyjna mier sprawcy, przestawa on istnie dla prawa jako osoba konfiskowano majtek, ona moga ponownie wyj za m, proskrypcj ogaszano publicznie kary niewoli i wygnania pocztkowo jako zagodzenie kary mierci, banicja kara wygnania dla rycerzy konfiskata majtku do XIII w. kara dodatkowa do kary mierci i proskrypcji, od XIII wieku samodzielne kary mutylacyjne obcicie ucha (szelmowanie), przekucie/ucicie rki, dotykanie rozpalonym elazem, wyrywanie jzyka, ucicie nosa kary pienine system kar pieninych okrelano jako kompozycyjny, bo bya to forma wykupienia si od kary mierci czy mutylacji, okary te oznaczane byy w srebrnych grzywnach, dzieliy si na publiczne (pobiera ksie lub sdzia a w dobrach immunowanych ich pan) i prywatne (pat przypaday powodowi gdy wygra spraw) wysoko kary pieninej 70, 50, 15, 12 grzywien kary wielkie; 6 grzywien i trzysta kary mae pat prywatne kary pienine otrzymywa pokrzywdzony, a jeli byo zabjstwo to rodzina zabitego, wielko tej kary ustalona bya zwyczajowo, do kar pieninych prywatnych naleaa gwszczyzna suma skadana za gow zabitego na rzecz jego rodziny; oraz nawizka za okaleczenie, zranienie lub pobicie kary na yciu i ciele w pniejszym redniowieczu w miastach lokowanych na prawie niemieckim i w prawie ziemskim mier za fasszerstwo, herezj, dla rabusiw i zawodowych zodziei, kar mierci i kary mutylacyjne wykonywa kat ktry dodatkowo torturowa winnych, katw utrzymyway miasta, wypoyczay ich sdy szlacheckie, kat by wyczony ze spoecznoci a ta profesja staa si dziedziczna kary na czci stosowane wobec szlachty infamia pocigaa za sob utrat czci szlacheckiej infamis nie by pozbawiony wszelkich praw, ale tylko czci szlacheckiej; odwoanie zniewagi odszekane psim gosem przez sprawc spod stou, jeli niesusznie nazwa on szlachcica synem nierzdnicy zakad ustalany dla kadego przypadku z okrelon sum, w celu zapobieenia przestpstwom paci t sum winny w wypadku popenienia czynu zabezpieczonego zakadem kary kocielne orzekane przez sdy duchowne ekskomunika wyczenie ze spoecznoci chrzecijaskiej, mienie danej osoby konfiskowaa wadza; interdykt miejscowy zakaz naboestw, udz. sakramentwi pogrzebw na danym terenie; pokuta najbardziej powszechna kara kocielna, dzielono j na uroczyst (przywizanie kolesia do drabiny i wystawienie na widok publiczny), publiczn (leenie krzyem podczas naboestwa) i prywatn III. POSTPOWANIE SDOWE A. ROZWJ I CHARAKTERYSTYKA PROCESU 175. Samopomoc i ugody sposb zaatwiania sporw poza drog sdow, stosowany rzadko 176. Postpowanie arbitralne: najdawniejszy rodzaj postpowania z urzdu, panujcy nie by zwizany praktyk postp. sdowego represja i wymiar kary zaleay od uznania monarchy, przestpca nierzadko nie mia prawa do obrony 177. Postepowanie skargowe (akuzacyjne): proces skargowy wszczynany tylko na podstawie skargi, forma sporu, w ktrym obie strony uczestniczyy przed sdem (kontradyktoryjno), by on ustny i jawny, cechowa go formalizm obowizek przestrzegania okrelonych form w postpowaniu (np. pozew, przysiga); nieprzestrzeganie danej formy wizao si z negatywnymi skutkami dyspozytywno strony mogy umwi si co do zmiany regu procesowych sdzia by nimi zwizany B. POSTPOWANIE PRZYGOTOWAWCZE 178. ciganie podejrzanego w sprawach karnych: lad instytucja prawna obowizek ludnoci danego opola cigania przestpcy do granicy nastpnego opola pod rygorem sankcji prawnych, lad nie dotyczy wsi immunizowanych, gdzie mieszkacy musieli tylko udostpnia mieszkania kasztelanowie do nich naleao wykrywanie przestpstw, sd i egzekucja w ciganiu zabjcw naruszajcych mir i otrw mincerze cigali i karali faszerzy monet justycjariusze-oprawcy cigali oskarali i sdzili w sprawach przestpstw zawodowcyh: rabunku i kradziey, proces w sprawach karnych by ustny, a pismo odgrywao rol drugorzdn 179. rodki zapobiegawcze: uwizienie wiadomo rkojemstwo stosowane wobec szlachty osiadej rkojmia zobowiza si, e obwiniony stawi si nma sd we wskazanym terminie lub e skazany zadouczyni wyrokowi gwarancj rkojemstwa byy dobra nieruchome rkojmi lub pewna kwota pienina, ktra przepadaa na rzecz skarbu jeli pozwany nie stawi si 180. Zawieszenie lub uchylenie cigania i karania: azyl jeli podejrzany schroni si w miejscu dajcym azyl, nie mona byo go osdzi ani wykona wyroku azylu udziela koci katedralny lub dwr monarszy przemirze inaczej azyl wojewodziski miao na celu zabezpieczenie szlachty i tylko szlachty przed samowol i postpowaniem arbitralnym wadzy wojewoda udziela takiego azylu aby szlachcic mg si wytumaczy przed krlem jeli tego nie udao si dokona, wojewoda szlachcica wyprowadza za granic listy elazne inaczej glejty, monarcha wydawa je okrelonym osobom, ktre dziki nim miay nietykalno osobist listy inhibicyjne zakazyway pozywania danej osoby przez oznaczony sd, lub wstrzymyway post powanie amnestia i prawo aski wiadomo C. POSTPOWANIE PRZED SDEM 181. Strony i ich zastpcy: strony procesu skargowego powd (pierca) i pozwany (spierz) zdolno sdowa prawo bycia stron w procesie zdolno procesowa dziaanie w procesie osobicie, bez zastpcw ograniczenie zdolnoci procesowej chopi mieli tylko ZP wobec waciwego sdu dominialnego, w innych sdach wymagano asysty pana, kobiety: tylko wdowy mogy same wystpowa przed sdem, nieletni: jeli popenili przestpstwo, to czekano z ich osdzeniem do lat sprawnych, mogli by powodami ale tylko w asycie opiekuna zastpstwo procesowe osoba trzecia wystpuje w imieniu strony w procesie, a skutki jej dziaania spadaj na stron zastpstwo ustawowe z mocy prawa np. opiekun dla nieletniego

21

zastpstwo umowne ustanawiane pisemnie lub przed sdem, z-cy prywatnie czyli prokuratorzy ustanawiani byli najczciej przez panw duchownych z-stwo szczegowe z-ca dokonywa okrel. czynn. sd. z-stwo generalne prowadzi spraw lub og spraw osoby rzecznicy pomagali stronom przestrzega formu procesowych, w XIV wieku przeksztacili si w zastpcw procesowych 182. Waciwo sdu: - obowizuje zasada, i sdem waciwym w procesie skargowym by sd pozwanego (actor sequitir forum rei) - wyjtki: od XIV w. wyczono spod sdw miejskich i wiejskich sprawy podpalenia i gwatu - w razie zranienia lub zabjstwa szlachcica przez mieszczanina odpowiada on przed sdem krlewskim 183. Skarga i pozew: aoba skarga powoda wniesiona przed sdziego, rozpoczynajca proces skargowy pozew wezwanie strony na rozpraw do sdu, dokonywane najpierw przez komornika sdowego z lask sdziego w rku pozew ustny jego uprzywilejowan form byy pozwy z pieczci lub piercieniem monarchy, nie stosowany dla szlachty osiadej i traktowany jako uwaczenie godnoci szlacheckiej pozew pisemny pojawi si w XIII w., zaopatrzony by w piecz ksic (potem krlewsk) lub sdu, sta si obowizkowy w pierwszej poowie XV wieku, bo najpierw obowizywa szlacht osiad tre pozwu ustalona ostatecznie w XIV wieku, pozew by sporzdzany w 2 egzempl., jeden z nich zatrzymywa powd dorczanie pozwu dokonywa tego wony w asycie wiadkw w dobrach pozwanego jeli by osiady, relacj do ksig z tego zdarzenia wpisywa wony, co byo dowodem zoenia pozwu 184. Terminy i odroczenia: rok termin wyznaczony w pozwie, w ktrym pozwany musia si stawi w sdzie dylacja odroczenie sprawy na nastpny rok, dokonane w wyniku usprawiedliwionej przez np. chorob, uwizienie, spraw o wicej w innym sdzie, lekka choroba moga usprawiedliwi tylko raz, obona raz lub dwa niestanne kara sdowa nakadana na pozwanego, ktry nie stawi si w 1 i 2 terminie, wyznaczano oprcz tego termin trzeci niewzruszalny (pod rygorem przegrania procesu) rok zawity 185. Rozprawa: cechy ustna, jawna, wedug statutw KW miay odbywa si rano Przebieg rozprawy: 1. danie skargi przedstawia je cile wedug pozwu powd, pozwany wyjania swoje stanowisko: odpr 2. Jeli pozwany uzna roszczenia powoda koniec proc.; jeli nie uzna, nastpowao litis contestatio wdanie si w spr jeli pozwany nie skorzysta z ekscepcji, sdzia wyznacza termin na postpowanie dowodowe 3. Pozwany mg przed wdaniem si w spr obroni si ekscepcj: ekscepcje peremptoryjne powoduj oddalenie pozwu przedawnienie, fatalia iuris powd ola spraw przez rok i 6 tyg ekscepcje dylatoryjne odraczay spraw wystpienie bez asystencji, niewaciwo sdu ze wzgldu na stan 4. Po zaatwieniu ekscepcji rozpoczynao si meritum sprawy przedstawiano swoje racje przed sdem, od przywilejw nieszawskich mona byo tylko korzysta z ab (twierdze) i odeprzy (odpierania twierdze) 186. Bliszo do dowodu: pierwszestwo w przeprowadzaniu dowodw im wyej stan, tym wiksze pierwszestwo, gdy szlachcica oskarono o otrostwo lub kradzie mia on bliszo do dowodu jeli cieszy si dobr saw, w procesie o zbiegostwo waciciel zbiega, jeli rwna pozycja stanowa stron pierwszestwo z reguy mia pozwany formalna teoria dowodw prawo ustalao ktre dowody s waniejsze prawidlnik osoba zaufania publicznego, przed ktr toczono postpowanie dowodowe 187. rodki dowodowe: przysiga dowd samodzielny, rota przysigi bya ustalana przez sd w zalenoci od sprawy, jej zaufanie wizao si z karami za krzywoprzysistwo, rozrniano przysigi oczyszczajc i oskarajc, rota przysigi najczciej bya po polsku, jakakolwiek pomyka powodowaa niewano przysigi uroczyste przyrzeczenie mwienia prawdy skadali je biskupi i inne osoby szczeglne zaufane zamiast przysigi wspprzysinicy musieli zoyu przysig wraz ze stron w sprawach ciszej wagi, gwarantowlai oni prawdomwno i rzetelno strony, nie stanowili odrbnego rodka dowodowego, jedynie popierali przysig ordalia inaczej sdy boe Bg nie dopuci do krzywdy niewinnego, sprawi, e niewinny wyjdzie z niej zwycisko, natomiast winny w niej polegnie, stosowano, gdy brak byo innych dowodw pozwanemu Rodzaje ordaliw: prba wody zimnej wrzucano gostka do wody zwizanego i unieruchomionego jeli ton, wygrywa spraw i go wycigano; prba wody gorcej kole zanurza rk w kotle gorcej wody i wyjmowa z niej jaki przedmiot pojedynek sdowy prowadzone midzy chopami (na kije), midzy rycerzami (na miecze) lub mieszane (na bro pozwanego), duchowni i rycerze pozwani przez chopw mogli stawi zastpcw prba elaza stosowano jeli strona nie moga walczy w pojedynku, niesienie w rce przez 3 kroki rozpalonego elaza, lub przejcie 3 krokw po gorcym elazie jeli nie przeszed / nie utrzyma elaza to przegrywa, wygrywa jel w trzy dni po opatrzeniu witym woskiem nie byo ladw oparze wstecz stosowana w procesie ustnym, jeli jedna ze stron stwierdzia e dane postpowanie toczyo si w innym sdzie, wysyano do tego sdu posaca komornika, komornik zdawa sdziemu relacj z tego czegfo si dowiedzia wiadkowie zeznania wonych sdowych wony stwierdza naocznie zdarzenie i wnosi relacj; wg statutw KW mg zeznawa ekskomunikowany (jeli brak byo innych wiadkw), ale nie mg pozbawiony dobrej sawy dokument wraz z rosncym znaczeniem prawdy materialnej, niekiedy waniejszy ni wiadkowie 188. Wyrok: ogaszano publicznie, ustny, od XIII w. na danie i koszt strony pisemny, opatrujc pieczci ksicia i asesorw, od XIV w. wyroki wpisywano do ksig sdowych, a stronom za opat wydawano wycig z nich, wyrok kocowy by zawsze stanowczy formy ustalenia wyroku prawomocnego klauzula zobowizujca przegranego do wiecznego milczenia, lub zakad trzesne potem pamitne, opata skadana sdziemu po wyroku przez wygrywajcego 189. rodki odwoawcze od wyroku: remisja w toku procesu sd przekazywa spraw do rozstrzygnicia sdowi