Basın Söyleşileri

8/3/2019 Basn Syleileri

1/60

K. Marx F. EngelsBasn Syleileri

Sol Yaynlar Ankara 2000


2/60

Karl Marx - Friedrich EngelsBasn SyleileriSol Yaynlar, Ankara 2000Interview with Karl Marx, Head of Internationale, by R.

Landor,New York World, July 18, 1871,Reprinted: Woodhull & Claflin's Weekly, August 12, 1871

Interview with Karl Marx, by H.,Chicago Tribune, January 5, 1879 A Private Letter to

British Crown Princess Victoria AboutMeeting Marx, by Sir Mountstuart Elphinstone Grant Duff,The Times Literary Supplement, July 15, 1949 Karl

Marx, by John Swinton,The Sun (New York), September 6, 1880 L'Eclair

Interviews Engels,L'Eclair, April 6, 1892,Reprinted:Le Socialiste, April 16, 1892 Le Figaro

Interviews Engels,Le Figaro, May 13, 1893,Reprinted:Le Socialiste, May 20, 1893

Daily Chronicle Interviews Engels,The Daily Chronicle, July 1, 1893ngilizceden eviren: Burcu Gnen

Sol YaynlarKaranfil Sokak 30/1 Kzlay AnkaraBask: ahin MatbaasKasm 2000ISBN 975-7399-83-3


3/60

Karl MarxFriedrich EngelsBasn

Syleileri

Sol YaynlarAnkara 2000


4/60

NDEKLER

5 Dnen Bir D ve Dleyen Bir DnrEnternasyonalin nderi Karl Marx'la Grme,R. Landor

New York World, 18 Temmuz 187115 Varolan Tarihsel Aamay Altst Edecek Aralar

Karl Marx'la Grme, H..Chicago Tribune, 5 Ocak 1879

30 Dnyay Tepetaklak Edecek KiiBritanya Veliaht Prenses Victoria'ya Marx'laGrme Hakknda zel Bir Mektup,Sir Mountstuart Elphinstone Grant Duff

34 "Nedir?" Sorusuna Yant Verdi: "Savam"Karl Marx,John SwintonThe Sun, 6 Eyll 1880 38 Karklklar, Sava, Uluslararas DiplomasiL'Eclair'in Engels'le Grmesi

LEclair. 6 Nisan 189246 Almanya'da Darbe Olas l ve Seimlerde Sosyalistlerin ans

Le Figaro nun Engels ' le GrmesiLe Figaro. 13 Mays 1893

54 Biz Orta Snf Partilerine Nfuz Etmeye nanmyoruz. Biz Halka Nfuz EdiyoruzDaily Chronicle'nEngels'le GrmesiThe Daily Chronicle, I Temmuz 1893


5/60

DNEN BRDVE

DLEYEN BR DNR*ENTERNASYONALN NDER KARL MARXLA

GRMER. LANDOR1871

EMEN SERMAYEYE KARI AYAKLANMASIENTERNASYONALN K YZ

TOPLUMUN DNMBRLEK DEVLETLERDEKI GELMELER

Londra, 3 Temmuz Benden Uluslararas EmekilerBirlii konusunda bir eyler bulup karmam istediniz,ben de bunu yapmaya altm. u anda bu olduka g bir i. Londra sz gtrmez bir biimde Birliinkararghdr, ama ngilizlerin bir korkular var, tpk nlsuikastten sonra Kral James'in her eyden barut kokusualmas gibi, her eyden Enternasyonal kokusu alyorlar.Doal olarak, kamuoyunun bu kukuculuu, Birliinbilincini de ykseltti ve eer onu ynlendirenler bir srsaklyorlarsa, usta birer sr saklaycs oldular. Birliinnde gelen yelerinden ikisini ziyaret ettim, biriyle babaa konutum ve burada size konumamzn zetini

sunacam. Bir konuda ikna oldum ki, bu, gerekteniilerin birliidir, ama bu iiler bir baka snfntoplum-

* Siyah stbalklar Sol Yaynlar tarafndan konmutur.5


6/60

sal ve siyasal teorileri tarafndan ynetiliyorlar. G-rtm bir adam, Konseyin nde gelen bir yesi,grmemiz srasnda iinin bandayd ve zaman zaman,evredeki birok kk patrondan birinin nazikneolmayan bir tarzda dile getirdii ikyetlerini dinlemekiin benimle konumasn kesiyordu. Bu ayn adamn,

topluluk nnde, her tmcesi, kendilerini onunyneticileri olarak tanmlayan snflara kar yneltilmifkeyle dolu parlak nutuklar attn duymutum. Bunutuklar, onun gnlk yaamna ksaca bir gz attktansonra anladm. Kendisini, bir ii hkmetinirgtlemeye yetecek zekya sahip hissediyor olmalydve bununla birlikte burada mekanik bir meslein enskc, klfetli ilerine yaamn adamak zorundayd.Gururlu ve duyarlyd ve bununla birlikte, her seferinde,nezaket bakmndan, avcnn kpeini armasylaayn dzeyde olan bir homurtuya reveransla, bir komutatebessmle karlk vermek durumundayd.

Emek Sermayeye KarBu adam, Enternasyonalin, emein sermayeye kar,

reten iinin keyif sren orta-snfa kar isyannndoasnn bir yann grmeme yardmc oldu. Buradazaman geldiinde, etin darbeyi indirecek olan el vardve planlayan kafaya gelince, sanrm onu da grmemsrasnda, Dr. Karl Marx'ta buldum.

Dr. Karl Marx, Almanlarn hem yaanan dnyanngzlemlenmesinden hem de kitaplardan edinilen bir bilgigeniliine sahip, bir felsefe doktoru.

Terimin sradan anlamnda, hibir zaman bir iiolmadn belirtmeliyim. evresi ve d grn, ortasnftan hali vakti yerinde kiilerinki gibi. G-

6


7/60

rme gecesi getirildiim salon, yeterli bir dzeye gelmive artk servet yapmaya balam, ileri yolunda giden bir borsac iin dzenlenmi ok konforlu bir meskengibiydi. Kiisel bir konfordu, sade eyalardan holanan bir adamn dairesiydi ama sahibinin kendine zgzelliklerini yanstmyordu. Bununla birlikte, masann

stnde duran bir Ren manzaralar albm, onunmilliyeti hakknda bir ipucu veriyordu. Sehpannzerindeki vazoya bomba var m diye ihtiyatla baktm.Petrol kokusu alacak mym diye kokladm, ama aldmkoku gllerin kokuuydu. Sessizce koltuuma ilitim vekaramsarca, en kt olasl beklemeye baladm.

Komn vgcseri girdi ve beni itenlikle selamlad ve artk

karlkl oturuyoruz. Evet, insan klna girmidevrimle, Uluslararas Birliin gerek kurucusu ve

yneten beyniyle, emee sava aan sermayenin yakndaevinin bana yklacan beklemesi gerektiininyazld arnn yazaryla, tek szckle, ParisKomnnn vgcs ile babaaym. Sokra-tes'inbstn anmsar msnz? Zamann tanrlarna inandnitiraf etmektense lm yeleyen adam aa doruuzanan, kk bir kntyla sona eren alnn oluturduudzgn profili, burnu biimlendiren ikiye blnm bir Sharfi gibi kvrlan ehresi olan adam. Bu bst gznzdecanlandrn, sakaln orasna burasna gri dalgalar koyaraksiyaha boyaym, orta arlkta irikym bir vcudunzerine yerletirin: Doktor karnzda. Yzn st ksmna

bir pee atn: doutan bir kilise adamnnkarsndasnz. Asl ehreyi ortaya karn, koyukahverengi ve btn bileik bireysel glerin enheybetlisiyle ura-

7


8/60

mak durumunda olduunuzu bir seferde anlayacaksnz dnen bir d ve dleyen bir dnr.

Dorudan iime koyuldum. Dnya, dedim, Enter-nasyonal konusunda karanlkta kalm gibi grnyor,ondan nefret ediyor, ama nefret ettii eyin ak olarak neolduunu syleyemiyor. Karanln iine doru

dierlerinden daha derinlemesine baktklarn aklayanbazlar, bir tr Janus* grdklerini belirttiler, yzlerdenbirinde drst bir iinin tebessm ve dierinde ise lmsaan bir komplocunun tehditkrbak. Acaba, teorininzerinde oturduu gizemli durumu aydnlatabilir miydi?

Doktor, ondan ok korktuumuz dncesine gld."Aydnlatlacak bir gizem yok, sevgili baym", diye balad inceltilmi birHans Breitmann lehesiyle,**"belki de, Birliimizin ak bir birlik olduu ve toplanttutanaklarnn onlar okumay dnenler iinyaynland olgusunu srekli gz ard eden alklarngizemi hari. Tzmz bir peniye satn alabilirsiniz

ve brorlere harcanacak bir ilin, hemen hemen bizimkendimiz hakknda bildiimiz kadarn size retecektir.

R. Landor: Hemen hemen evet, olabilir; ama aavurulmayan ok nemli bir ey, benim bilemeyeceim birey olmayacak m? Sizinle olduka ak-szl olur vekonuyu dardan gzlenebilecek bir yere koyarsak; sizeynelik bu genel sulamann, ynlarn bilisiz ktniyetinden daha fazla bir anlam olmal. Banaanlattklarnzdan sonra bile, hl unu sormak gerekiyor:Uluslararas Birlik nedir?

Dr. Marx: Yalnzca onu oluturan bireylere bak-malsnz iiler.

* Eski Roma'da kaplar mabudu, ikiyzl bir ilah. **HansBreitmanBaladlarm yazmak iin, Amerikan gldryazan Charles Godfrey Lelland (1824-1903) tarafndankullanlan bir tr ngiliz-Alman lehesi sz konusu ediliyor.

8


9/60

R. Landor: Evet, ama askerin, kendisini hareketegeiren devlet ynetiminin temsilcisi olmas gerekmez.Baz yelerinizi tanyorum ve onlarn komplocularnhamurundan yorulmadklarna inanabilirim. Ayrca birmilyon kii tarafndan paylalan bir sr, artk sr olmazd.Ama ya bunlar yalnzca bir arszn ve umarm unu

eklememi balarsnz, pek de drst olmayan birkurulun ellerinde aletseler?

Dr. Marx: Bunu kantlayacak hibir ey yok.R. Landor: Son Paris ayaklanmas? Dr. Marx: lk olarak, herhangi bir fesat olduuna

ann koullarnn meru sonucu olmayan herhangi bireyin olduuna dair kant istiyorum; ya da bir fesatolduunu kabul edersek, Uluslararas EmekilerBirliinin buna katldnn kantlarn istiyorum.

R. Landor: Birliin birok yesinin Komndekivarl.

Dr. Marx: O zaman bu, bireyler olarak iteki paylar

hi de kk olmadndan masonlarn da fesa-tyd.Aslnda, Papa tm ayaklanmay onlarn hesabnakarsayd hi armazdm. Ama baka bir aklamaydeneyin. Paris'teki ayaklanma Paris iileri tarafndangerekletirildi. ilerin en yeteneklileri kanlmazolarak onun nderleri ve yneticileri oldular, amaiilerin en yeteneklileri Uluslararas Birliin deyesidirler. Gene de Birlik, bu haliyle, onlarneylemlerinden dolay hibir biimde sorumlu deildir.

R. Landor: Dnya buna baka trl bakacak.Londra'dan gizli talimattan ve hatta para balarndansz ediliyor. Birliin toplantlarnn iddia edilen bu

aklnn iletiimdeki her trl gizlilii dlad ilerisrlebilir mi?

Dr. Marx: Bugne kadar oluturulmu hangi birlik,varln, resm olduu kadar resm olmayan ili-

9


10/60

ki yollarna da bavurmakszn srdrmtr? Ama, birpapasal egemenlik ve entrika merkezinin inan ve ahlakbuyruklar gibi Londra'dan gizli direktif gnderildiindensz etmek, Enternasyonalin doasn tmyle yanlkavramak demektir. Bu, Enternasyonal iin merkez birynetim biimini ngrrd; oysa gerekte, yerel gce ve

bamszla en byk rol veren bir biim tasarlanmtr.Aslnda, Enternasyonal, ii snf iin hi de bir ynetimolarak grlemez. Denetleyici bir gten ziyade, birbirlik badr.

R. Landor: Ve, bu birliin amac nedir?Dr. Marx: i snfnn politik iktidar ele geirerek

ekonomik zgrlemesi. Bu politik iktidarn, toplumsalamalara ulamak iin kullanlmas. Amalarmzn, iisnf etkinliinin her biimini kapsayacak lde geniolmas gerekir. Onlar yalnzca zel bir nitelie gresaptamak, onlar bir kesimin bir iiler ulusunungereksinimlerine uyarlamak olurdu. Ama, birkann

hedeflerine ilerlemek iin tm iilerden birlemelerinasl istenebilirdi? Byle bir ey yapmak iin, Birliin,Enternasyonal etiketini yitirmi olmas gerekirdi. Birlik,siyasi hareket biimleri dayatmaz; yalnzca amalarnailikin bir anlamay gereksinir. O, tm emek dnyasndayaylan, birbiriyle iliki iindeki dernekler adr.Dnyann her yerinde, sorunun herhangi bir zelgrn kentlini ortaya koyar ve oradaki iiler bunukendilerince ele almak zere harekete geerler. ilerinbirara-ya gelileri, Newcastle'da ve Barselona'da,Londra'da ve Berlinde, ayrntsna kadar tamamen zdeolamaz. rnein ngiltere'de, ii snfna politik iktidara

giden yolu gstermek serbesttir. Barl ajitasyonun dahahzl ve daha kesin etkili olaca yerde ayaklanmalgnlk olurdu. Fransa'da, yzlerce bask yasas ves n f l a r arasndaki lmcl uzlamaz-

10


11/60

kartlk, yle grnyor ki, toplumsal savan iddetlezmn zorunlu klyor. O zmn seenekleri, olkenin emeki snflarnn iidir. Enternasyonal, bukonuda dayatmada bulunmaya ve kat tler vermeyekalkmaz. Ama her hareketle dayanmasn ve kendiyasalarnn izin verdii lde desteini srdrr.

R. Landor: Ve, bu destein nitelii nedir? Dr. Marx: rnek vermek gerekirse, zgrleme

hareketinin en yaygn biimlerinden biri grevlerdir.Eskiden, bir lkede grev patlak verdiinde, bu, bir bakalkeden iilerin getirtilmesiyle bozguna ura-tlrd.Enternasyonal buna hemen hemen son verdi. Tasarlanangrev hakknda bilgi alr, o bilgiyi, yeleri arasnda yayar,onlar da savam yerinin, kendileri iin yasak blgeolmas gerektiini hemen anlarlar. Bylece patronlar,iileriyle hesaplamak zere yalnz braklr. oudurumda, iilerin bundan baka bir yardma gereksinimiyoktur. Kendi aralarnda topladklar yardm, ya da

dorudan ilikide bulunduklar derneklerin desteklerionlara para salar, ama eer zerlerindeki bask okarlarsa ve bu Birliin onaylad bir grevse,gereksinimleri ortak fondan karlanr. Bu aralarla,Barselona ttn iilerinin bir grevi, nceki gn baaryaulatrld. Ama Birlik, onlar belli koullar altndadesteklemesine karn grevlerden kar salamaz. Maddiadan onlardan kazan salamas olanakl olamaz, amakolaylkla yitirebilir. Bir szck ile zetleyelim. Emekisnflar servet art iinde yoksulluklarn, lks artiinde sefilliklerini srdrrler. Maddi yoksunluklar,onlar fiziksel bakmdan olduu kadar ahlaki bakmdan

da zayflatr. are bulmak iin bakalarna gvenemezler.Kendi bann aresine bakmak onlar iin kanlmaz birzorunluluk haline gelir. Kendileri

11


12/60

ile kapitalistler ve topraksahipleri arasndaki ilikileriyeniden biimlendirmek zorundadrlar ve bu da toplumudntrmek zorunda olduklar anlamna gelir. Bu,bilinen tm ii rgtlerinin genel amacdr. Toprak veemek birlikleri, sendika ve dayanma dernekleri,kooperatif retim, bu amaca ynelik aralardan baka bir

ey deildirler. Bu rgtler arasnda kusursuz birdayanmann kurulmas Uluslararas Birliin grevidir.Onun etkisi her yerde duyumsan-maya balyor.spanya'da iki gazete grlerini yayyor, Almanya'da ,Avusturya ve Hollanda'da ayn sayda, Belika'da alt vesvire'de alt. Ve imdi Enternasyonalin ne olduunusize anlatm bulunduuma gre, sanrm onun evirdiidolaplar hakknda kendi dncenizi biimlendirecekduruma gelmisi-nizdir.

R. Landor: Ya Mazzini, birliinizin bir yesi mi? Dr. Marx: (glerek) Hayr. Onun dnce ufkunun

tesine gemi olmasaydk ancak kk bir ilerleme

kaydedebilirdik.R. Landor: Beni artyorsunuz. Onun, kesinlikle, en

ileri grleri temsil ettiini dnrdm. Dr. Marx: O eski bir orta snf cumhuriyeti dn-

cesinden daha iyi hibir eyi temsil etmez. Biz orta snfnhibir blmn istemiyoruz. O, modern hareketin,Alman profesrler kadar gerisine dmtr ki gene dehl Avrupa'da gelecein kltrl de-mokratizmininhavarileri olarak grlmektedirler. Belki de, bir zamanlar,Alman orta snfnn (ngiliz-cedeki anlamnda), kendigeliimini zar zor tamamlad 1848'den nce yleydiler.Ama imdi tamamen gericilik saflarna gemi

bulunuyorlar veproletarya artk onlar tanmyor. R. Landor: Bazlar, rgtnzde pozitivist belirtiler

grdklerini dnyorlar.12


13/60

Dr. Marx: Byle bir ey yok. Aramzda pozitivist-lervar, ama aramzda bulunmalar bizim anladmzanlamda bir halk iktidaryla hibir ilgisi olmayan veyalnzca eskisinin yerine yeni bir hiyerari koymak iinabalayan felsefeleri dolaysyla deil.

R. Landon O zaman, yle grnyor ki, yeni ulus-

lararas hareketin nderleri bir birliin yan sra birfelsefe de oluturmak zorundaydlar.

Dr. Marx: Kesinlikle. Eer taktiklerimizi diyelimMill'in ekonomi politiinden tretiyorsak, sermayeyekar savamzda baarlolmay umamayz. O, emek vesermaye arasndaki ilikinin tek bir trn izmitir. Biz bir baka trn kurulmasnn olanakl olduunugstermeyi umuyoruz.

R. Landor: Ya Birleik Devletler? Dr. Marx: u anda etkinliimizin balca ilgi alan,

eski Avrupa toplumlardr. Birok koul imdiye kadar,Birleik Devletler'de emek sorununun her eyi iine alan

bir nemlilie ulamasn engelleme eiliminde oldu.Ama bu koullar hzla ortadan kalkyor ve Avrupa'daolduu gibi, sermayeden ayrlm ve topluluun gerikalan kesiminden farkl bir emeki snfn bymesiylebirlikte, emek sorunu hzla ne kyor.

R. Landor: yle grnyor ki, bu lkede umut edilenzm, bu her ne ise, devrimin iddet aralarna bavurulmadan elde edilecek. ngiliz krs ve basnyoluyla ajitasyon sistemi, aznlklar ounluklara d-nm olana kadar, umut verici bir belirtidir.

Dr. Marx: Bu konuda sizin kadar umutlu deilim.ngiliz orta snf, oy verme gcnn tekelinden ya-

rarland srece, her zaman kendisini, ounluunkararn kabul etmeye istekli gibi gstermitir. Amadikkat edin, yaamsal sorunlar olarak dndklerikonularda ounluun oyunu alr almaz, burada yeni

13


14/60

bir kle sahipleri savan greceiz.Bu nemli adamla konumamn ana noktalarn

anmsayabildiim kadaryla sizlere sundum. Sizi kendisonularnz oluturmaya brakacam. Komnhareketiyle suortakh olasl zerine ya da buna kar nesylenirse sylensin, undan emin olabiliriz ki,

Uluslararas Emekiler Birliinde, uygar dnyannortasnda iyi ya da kt iin bir hesaplama gnnn pekyaknda ortaya kmak zorunda olduu birg bulunuyor.

New York World, 18 Temmuz 1871Yeniden-basm: Woodhull & Claflin'sWeekly, 12 Austos 1871

14


15/60

VAROLAN TARHSEL AAMAYIALTST EDECEK ARALAR

KARL MARX'LA GRMEH.1878

Londra, 18 Aralk [1878] Londra'nn kuzeybatkesiminde, Haverstock Hill'deki kk bir evde, modernsosyalizmin ke ta Karl Marx yaar. AnayurduAlmanya'dan, 1844'te, devrimci teorileri yaymaktandolay srlmtr. 1848'de geri dner ama birka ayiinde yeniden srlr. Sonra Paris'e yerleir, ama siyasalteorileri 1849'da bu kentten karlmasna neden olur ve bu yldan sonra karargh Londra olur. Bandan beri,inanlar yznden ba derde girmitir, eviningrnne baklrsa refah iinde olmad aktr. Btn bu yllar boyunca dncelerini, bu dncelere olansalam inancndan kaynaklanan bir itenlikle savunmu

ve bu dncelerin propagandasna ne kadar karkarsak kalm bu saygn srgnn zverisine birlde de olsa sayg duymamazlk edemeyiz.

Muhabiriniz ona iki ya da kez urad ve her de-15


16/60

fasnda Doktoru bir elinde bir kitap, dierinde bir si-garayla ktphanesinde buldu. Yetmiinin zerindeolmal. [Marx altm yandayd.] Vcudu iyi yapl,csseli ve dimdik. Zeki bir adamn kafasna ve eitimli birYahudinin ehresine sahip. Sa ve sakal uzun vemetalik gri renkte. Bir ift gr kan glgeledii gzleri

parltl siyah. Tanmadklarna ar saknganlkgsteriyor. Yabanc biri genellikle grme izni alabilir;ama ziyaretileri karlayan eski zamanlardan kalmagrnl Alman kadna [Helene Demuth], anavatandangelen hi kimseyi, tantma mektubu getirmedikleri srece,kabul etmeme talimat verilmi. Ama bir kezktphanesine girdikten sonra ve entelektel geniliinizive derinliinizi anlayabilmek iin bir monoklngznn kesine sabit-ledikten sonra, o saknganlkkayboluyor ve dnyadaki, birisinin ilgisini ekebilecekeyler ve insanlar zerine bilgisini gzler nne seriyor.Konumas tek bir koldan ilerlemiyor, tersine, kitaplnn

rafla-rndaki ciltler kadar eitlilik gsteriyor. Bir kiihakknda genellikle okuduu kitaplara baklarak kararverilebilir ve size rastgele bir bakn aa vurduklarnsylersem, kendi sonularnz karabilirsiniz:Shakespeare, Dickens, Thackeray, Moliere, Racine,Montaigne, Bacon, Goethe, Voltaire, Paine; ngiliz,Amerikan ve Fransz resm raporlar; Rusa, Almanca,spanyolca, talyanca politik ve felsefi yaptlar, vb, vb...

Amerikan Sorunlarna YaknlKonumam srasnda, Amerika'nn son yirmi yldaki

nde gelen sorunlarna yaknl beni ok etkiledi. Bukonudaki bilgisi ve hukukumuzu ve eyalet yasalarmzeletirirkenki artc kesinlii, zihnim-

16


17/60

de, bilgisini i kaynaklardan alm olduu izleniminiuyandrd. Ama, aslnda bu bilgi Amerika ile snrl deil,Avrupa yzeyine yaylm durumda. Asl ilgi alan olansosyalizm hakknda konuurken, genellikle kendisineyaktrlan melodramatik uulara ka plmyor, ama"insan rknn zgrlemesi" iin topik planlarzerinde, teorilerinin bu yzyl iinde olmazsa en azndangelecek yzylda gereklemesi konusunda kesin birinanca iaret eden bir vakar ve itenlikle duruyor.

Belki Dr. Karl Marx, Amerika'da, Kapitalin yazar veUluslararas Emekiler Birliinin kurucusu ya da enazndan onun en nemli direi olarak daha iyi bilinir.zleyen rportajda, onun, bu Birliin u anki durumunailikin neler sylediini greceksiniz.

Uluslararas EmekilerBirliiBununla birlikte, bu arada size, 1871'de, Genel

Konseyin kararyla yaynlanan Uluslararas EmekilerBirliinin basl genel tznden, onun amalar vehedefleri zerine tarafsz bir yargya varabileceiniz birka para vereceim. nszde "ii snfnnkurtuluunun ii snfnn kendi eseri olaca; iisnfnn kurtulu iin savamnn, snfsal ayrcalklar vetekeller iin bir savam anlamna gelmedii, ama eithak ve grevler, ve tm snf egemenliinin ortadankaldrlmas anlamna geldii; emeki insann emekaralarn yani, yaamn kaynaklarn tekelindebulunduranlara iktisadi boyun emesi-nin, tmbiimleriyle kleliin, tm toplumsal sefaletin, zihinsel

dknln ve politik bamlln temelinde yatt";ii snfnn evrensel kurtuluunu "amalayan tmabalarn, bugne dein, her lkede emein eitliblmleri arasndaki dayanma yok-

17


18/60

luundan dolay baarszla uram olduu" nesrlyor ve "hl birbirleriyle balantsz olan hare-ketlerin hemen birlemesi" arsnda bulunuyor.Uluslararas Emekiler Birliinin "grevler olmadanhaklarn olmayaca ve haklar olmadan da grevlerinolmayaca"n kabul ettiini syleyerek devam ediyor

bylece her ye bir ii yaplyor. Birlik, Londra'da, aynhedefi, yani "ii snfnn korunmas, ilerlemesi vetamamen zgrlemesi"ni amalayan "farkl lkelerinii dernekleri arasndaki iletiim ve ibirliinin birmerkezini oluturmak iin" kuruldu. "UluslararasBirliin her yesi," deniyor daha ileride, "evini birlkeden dierine tadnda, birlemi iilerin kardeedesteini grecektir".

Birlik ylda bir toplanan bir genel kongreden ve "birlkedeki iinin, tm dier lkelerdeki snf ha-reketlerinden srekli olarak haberdar olabilecei, Birliindeiik ulusal ve yerel gruplar arasnda bir uluslararas

acente" oluturan bir genel konseyden oluuyor. Bukonsey, Enternasyonale yeni seksiyonlarn ve ubelerinbavurularn kabul ediyor ve karara balyor, seksiyonlararasnda ortaya kan ayrlklar konusunda kararveriyorve gerekte, bir Amerikan deyimiyle, "makineyiiletiyor". Genel konseyin harcamalar, ye bana birpeni olan yllk aidattan karlanyor. eitli lkelerdekifederal konsey ya da komitelere ve yerel seksiyonlaragelince: Federal konseyler, genel konseye en ge ayda birrapor ve her ayda bir kendilerine ait kollarn ynetimve mali durumu zerine bir rapor gndermekle ykml-ler. Basnda, Enternasyonale kar bir saldr olduunda,

en yakn ube ya da komitenin, bu yaynn bir kopyasnhemen genel konseye gndermesi gerekiyor. i snfiinde kadn kollarnn kurulmas neriliyor.

18


19/60

Genel konsey u kiilerden oluuyor: R. Apple-garth,M. T. Boon, Frederick Bradnick, G. H. Buttery, E.Delahaye, Eugene Dupont, William Hales, G. Harris,Hurliman, Jules Johannard, Harriet Law, FrederickLessner, Lochner, Charles Longuet, C. Martin, ZevyMaurice, Henry Mayo, George Milner, Charles Murray,

Pfander, John Pach, Ruhl Sadler, Cowell Stepney, AlfredTaylor, W. Townshend, E. Vaillant, John Weston. eitlilkelerin irtibat sekreterleri: Leo Frankel, Avusturya veMacaristan iin; A. Herman, Belika; T. Mottershead,Danimarka; A. Serrail-ler, Fransa; Karl Marx, Almanyave Rusya; Charles Rochat, Hollanda; J. P. McDonell,rlanda; Friedrich Engels, talya ve spanya; WaleryWroblewski, Polonya; Hermann Jung, svire; J. G.Eccarius, Birleik Devletler; Le Moussu, BirleikDevletler'in Fransz kollar iin.

Gnll DzeltmeDr. Marx' ziyaretimde, J. C. Bancroft Davis'in 1877

resm raporundan, sosyalizmin grdm en ak ve enzl sergilenmesi olarak sz ettim. Marx, bunun 1875,Maysnda Gotha'daki, Mays 1875'teki sosyalist birlikkongresi raporundan alndn belirtti. evirinin yanlolduunu syledi ve seve seve dzelteceini ekledi. Dikteettii gibi aktaryorum:

Birincisi: Yerel ve genel tm seimlerde, yirmi yazerindeki tm erkeklere genel, dorudan ve gizli oyhakk.

kincisi: Halk tarafndan dorudan yasama. Sava ve

barn dorudan halkn oyuyla yaplmas.ncs: Genel askerlik ykmll. Dzenliordunun kaldrlmas.

Drdncs: Basna ve toplanmaya ilikin tm19


20/60

zel yasalarn kaldrlmas.Beincisi: Yasal ilemlerde harcn kaldrlmas. Yasal

ilemlerin halk tarafndan dzenlenmesi.Altncs: Devlet tarafndan eitim genel, zorunlu

ve parasz. Bilim ve din zgrl.Yedincisi: Tm dolayl vergilerin kaldrlmas. Devlet

ve belediye harcamalarnn, dorudan artano-ranlvergiden karlanmas.

Sekizincisi: ilere birlik kurma zgrl.Dokuzuncusu: iler iin yasal ignnn belir-

lenmesi. Kadnlarn almasnn snrlanmas ve o-cuklarn almasnn kaldrlmas.

Onuncusu: Emekilerin yaamnn ve salnnkorunmas iin salk yasalar, ve ii meskenlerinin veyerlerinin kendileri tarafndan seilen kiilerce de-netiminin dzenlenmesi.

Onbirincisi: Mahkm emeiyle ilgili uygun dzen-lemeler. Bay Bancroft Davis'in raporunda, hepsinden

daha nemli olan bir onikinci madde bulunuyor: "De-mokratik ynlendirme altnda snai birliklere devletyardm ve kredi." Doktora bunu neden kardnsordum, yantlad:

"1875'te, Gotha'da birlik gerekletii zaman,sos-yal-demokratlar arasnda bir blnme vard. Bir kanatLassalle yandalaryd, dierleri genel olarakEnternasyonal'in programn kabul edenlerdi ve Eisenachpartisi olarak adlandrlyorlard. Onikinci madde tasandayer almyordu, ama lasalclara verilen bir dn olarakgenel girie kondu. Sonradan bundan hi sz edilmedi.Bay Davis, onun hibir belli nemi olmayan bir uzlama

olarak programa alndn sylemez, ama onu ciddi birbiimde programn belli bal il ke le ri nd en biri olarakkoyar."

20


21/60

Emein zgrlemesi"Ama" dedim, "sosyalistler genellikle, emek ara-

larnn toplumun ortak mlkiyetine dnmne ha-reketin doruu olarak bakarlar."

"Evet; biz bunun hareketin sonucu olacan syl-

yoruz, ama bu bir zaman, eitim ve daha yksek birtoplumsal durumun kurulmas sorunudur."

"Bu tasar"dedim, "yalnzca Almanya'ya ve baka birya da iki lkeye uygulanr."

"Eer" diye yantlad "sonularnz yalnzca buradankaryorsanz, partinin etkinlii hakknda hibir eybilmiyorsunuz demektir. Bu maddelerden biroununAlmanya dnda hibir nemi yoktur. spanya, Rusya,ngiltere ve Amerika'nn kendi zgl farkllklarna uyguntasarlar var. Bunlarn tek benzerlikleri ulalacak olanhedeftir."

"Yani emein stnl mdr?""Yani emein zgrlemesidir"."Avrupal sosyalistler, Amerika'daki hareketi ciddi bir

hareket olarak gryorlar m?""Evet: bu, lkenin gelimesinin doal sonucudur.

Hareketin yabanclar tarafndan gelitirildii syleniyor.Elli yl nce, ngiltere'de emek hareketleri rahatszetmeye baladnda ayn ey sylenmiti; sosyalizmdensz edilmesinden uzun zaman nceydi. Amerika'da,ancak 1857'den beri, emek hareketi gze arpar halegeldi. Sonra sendikalar filizlenmeye balad; sonra farklsanayilerdeki iilerin birletii sendika meclislerikuruldu; ve daha sonra ulusal emek birlikleri geldi. Bu

kronolojik ilerlemeyi dnrseniz, bu lkedesosyalizmin yabanclarn yardm olmadan ortayaktn, ve buna ancak sermayenin younlamasnn veii ile iveren arasndaki deien ilikilerin nedenolduunu grrsnz."

21


22/60

"Sosyalizmimdiye kadar ne yapt?""ki ey" diye yantlad. "Sosyalistler sermaye ile emek

arasndaki genel evrensel savam bir szcklekozmopolit nitelii gsterdiler, ve sonu olarak,kapitalistler emei kiralamada daha kozmopolit halegeldike ve sadece Amerika'da deil, ngiltere, Fransa ve

Almanya'da da yerli emein karsna yabanc emeikardka daha kanlmaz hale gelen, farkl lkeleriniileri arasnda bir anlay birliini oluturmaya alt.Uluslararas ilikiler, farkl lkenin iileri arasnda birden ortaya karak, sosyalizmin yalnzca yerel deiluluslararas bir sorun da olduunu, iilerin uluslararaseylemiyle zlmesi gerektiini gzler nne serdi.Emeki snflar hareketin sonularnn ne olacan bilmeden, kendiliinden hareket ederler. Sosyalistlerherhangi bir hareket icat etmezler, ama yalnzca, iilereonun niteliinin ve amalarnn ne olacan anlatrlar."

"Ki bu da varolan toplumsal sistemin yklmas-dr"

diye szn kestim."Bir yanda, iverenlerin ellerindeki bu toprak ve

sermaye sistemi ve te yanda, iilerin ellerindeki sa-tacaklar tek meta olan emek-gc; biz yalnzca, bununyklp gidecek ve daha yksek bir toplumsal duruma yeraacak bir tarihsel aama olduunu savlyo-ruz. Her yerdetoplumun bir blnmesini gryoruz. ki snf arasndakiuzlamaz kartlk, modern lkelerin snai kaynaklarnngelimesiyle atba gidiyor. Sosyalist bak asndan,varolan tarihsel aamay altst edecek aralar hali hazrdavardr. Sendikalar zerinden, birok lkede siyasalrgtlenmeler kuruldu. Amerika'da bir bamsz ii

partisi gereksinimi kendini gsterdi. Artk politikaclaragvenemezler. kar evreleri ve klikleri yasakoyucular emirleri alma almlardr, ve politika birticaret haline getiril-

22


23/60

mitir. Ama Amerika bu konuda tek deil, yalnzcaAmerikan halk Avrupallardan daha kararl. eyler suyzne daha abuk kyor. Orada okyanusun bu tarafndaolduundan daha az samimiyetsizlik ve riyakrlkvar."

Bamsz Siyasal PartiOna, Almanya'da sosyalist partinin hzla bymesinin

nedenini sordum, yle yantlad: "Varolan sosyalist parti enson gelendir. Onlarn, Fransa'da ve ngiltere'de ilerlemekatetmi olan, topyac bir emas yoktu. Alman zihnikuramsallatrmaya teki halklardan daha dkndr.nceki deneyimlerden Almanlar pratik bir sonu kardlar.Bu modern kapitalist sistem, biliyorsunuz, teki devletlerlekarlatrldnda Almanya'da olduka yenidir. Fransa'dave ngiltere'de neredeyse modas gemi sorunlar, buradagndeme getirildi, ve bu devletlerin yol verdii politiketkiler, Almanya'nn emeki snflar sosyalist teorilerle

donand zaman yaam buldu. Bylece, neredeyse modernsnai gelimenin balangcnda, bamsz bir siyasal partikurmu oldular. Alman parlamentosuna kendi temsilcilerinignderdiler. Hkmetin politikasna muhalefet edecekhibir parti yoktu, ve bu onlara kald. Partinin izini srmekuzun bir zaman alr; ama unu syleyebilirim: eer Almanorta snflar, Amerika ve ngiltere orta snflarndan farklolarak, en byk korkaklar olmasaydlar, hkmete kartm siyasal alma onlar tarafndan yrtlm olacakt."

Ona Enternasyonal saflarndaki lasalclarn saysal gckonusunda bir soru sordum.

"Lassalle'n partisi" diye yantlad, "bulunmuyor. Tabi

baz inananlar var saflarmzda, ama saylar

23


24/60

az. Lassalle genel ilkelerimizi nceden grd. 1848gericiliinden sonra harekete getiinde, snai ilet-melerdeki iilerin kooperatifini savunarak hareketicanlandrmada daha baarl olacam hayal etti. Buonlar harekete geirecekti. Buna yalnzca hareketingerek hedefinin bir arac olarak bakt. Ondan bu konuda

mektuplar aldm."Siz buna onun kocakar ilac m diyorsunuz?""Kesinlikle. Bismarck' ard, ona ne tasarladn

anlatt, ve Bismarck o zaman Lassalle'n giriimini herolanakl yolla yreklendirdi."

"Amac neydi?""1848 olaylarn kkrtan orta snflara kar emeki

snflar bir set olarak kullanmay umuyordu.""Doktor, sizin sosyalizmin ba olduunuz ve u anda

sregelen birliklerin, devrimlerin, vb. iplerini buradakievinizden elinizde tuttuunuz sylendi. Bu konuda nediyeceksiniz?"

Yal adam glmsedi: "Bunu biliyorum. Bu oksama, gene de gln bir yan var. Hoedel'e suikastgiriiminden iki ay nce, Bismarck kendi Kuzey AlmanGazetesinde, Cizvit hareketinin nderi Peder Beck'le birlik iinde olduumdan, ve sosyalist hareketi, onunelinden bir ey gelmeyecek bir konumda tuttuumuzdanyaknd."

"Ama, sizin Londra'daki Uluslararas Birliinizhareketi ynetiyor?"

"Uluslararas Birlik ilerini tamamlamtr ve artkyoktur. Vard ve hareketi ynetti; ama son yllarnsosyalist geliimi yle byk oldu ki onun varl artk

gereksiz hale geldi. eitli lkelerde gazeteler kuruldu.Bunlar birbirleriyle deiildi. Farkl lkelerdeki partilerinbirbirleriyle tek balants budur. Uluslararas Birlik, ilkelde, iileri bir araya getirmek ve

24


25/60

deiik milliyetler arasnda etkin rgtlenmenin uy-gunluunu gstermek iin yaratld. Farkl lkelerdeki tektek partilerin karlar hibir benzerlik gstermez.Londra'da oturan bu enternasyonalist liderler hayaleti,salt bir uydurmadr. Enternasyonalist rgtlenme ilktamamlandnda dardaki ubelere dayatmada

bulunduumuz dorudur. New York'taki baz ubeleridlamak zorunda kaldk, bunlarn arasnda MadamWoodhull'in dikkat ektii ube de vard. Bu 1871'deydi.Hareketi ktye kullanmak isteyen isimvermeyeceim birka Amerikal politikac var. OnlarAmerikan sosyalistleri tarafndan iyi biliniyorlar."

Din Ortadan Kalkacak"Sizin ve yanda larnzn, dine kar kztrc

demeler verdiiniz dnlyor. Herhalde tm sisteminkknden dallarna ykldn grmek istersiniz."

"unu biliyoruz ki" diye yantlad bir anduraksa-dktan sonra, "dine kar iddet aralaranlamszdr; ama kanmz udur ki: sosyalizm gelitikedin ortadan kalkacak.

Onun yok oluu, eitimin bir rol oynayaca toplumsalgelime ile salanmaldr."

"Bostonlu vaiz Joseph Cook onu tanyorsunuz?""Ondan sz ettiler, sosyalizm konusunda ok kt

bilgilendirilmi birisi.""Yakn zamanlarda konu zerine bir konumasnda

yle dedi: 'Karl Marx'n Birleik Devletler'de, ve BykBritanya'da ve belki Fransa'da emek reformunun kanl

bir devrim olmakszn gerekleeceini, ama Almanya,Rusya, talya ve Avusturya'da kan dklmesi gerektiinisyledii ileri srlyor.'"

25


26/60

"Hibir sosyalistin" dedi Doktor glmseyerek,"Rusya'da, Almanya'da, Avusturya'da ve eer talyanlarimdi izledikleri politikay srdrrlerse belki talya'dakanl bir devrim olacan ngrmeye gereksinimiyoktur. Fransz Devriminde olanlar bu lkelerdeyinelenebilir. Bu her siyaset rencisinin grebildii bir

ey. Ama bu devrimler ounluk tarafndan yaplacaktr.Hibir devrim bir parti tarafndan yaplamaz, ama bir ulustarafndan yaplr.

"Ad geen vaiz beyefendi"dedim "sizin 1871 'de ParisKomnclerine yazdnz syledii bir mektuptan alnt yapt. yle: 'Henz en fazla 3.000.000 kiiyiz. Yirmiylda 50.000.000, belki 100.000.000 olacaz. O zamandnya bizim olacak, nk iren sermayeye karayaklanan yalnzca Paris, Lyon, Marseilles deil, ama

Berlin, Mnih, Dresden, Londra, Liverpool, Manchester,Brksel, St. Petersburg, New York ksaca tm dnyaolacak. Tarihte ei benzeri grlmemi bu yeni

ayaklanma karsnda, gemi korkun birkbus gibi yokolacak; ayn anda yz ayr noktada alevlenen bu halk

yangn onun belleini bile yok edecek!' imdi, Doktor, sanrm bu alntnn size ait olduunu kabulediyorsunuz?"

"Asla, bir szcn bile ben yazmadm. Hibirzaman byle melodramatik samalklar yazmam. Neyiyazdm konusunda ok dikkatliyimdir. Bu, o sralarda

Le Figaro'ya benim imzamla konuldu. Ortalkta uuan buna benzer yzlerce mektup vard. London Times'ayazdm ve bunlarn sahte imza olduunu bildirdim; amabenim adma sylenen ve yazlan her eyi tekzip edecek

olsaydm, yirmi tane sekretere gereksinimim olurdu.""Ama Paris Komnclerinden sempatiyle szeden

yazlar yazdnz?""Onlar hakknda bayazlarda yazlanlar gzn-

26


27/60

ne alrsanz, kukusuz yle yazdm; ama ngiliz ga-zetelerinde yaynlanan Paris kaynakl haberler,yaz-ilerinde yaplan gaflar rtmek iin oldukayeterlidir. Komn, yalnzca altm kadar insan ldrd;Marshal MacMahon ve onun kana susam ordusu60.000'in zerinde insan ldrd. Hibir hareket Komn

kadar iftiraya uramamtr.""Peki, o zaman, sosyalizmin ilkelerini yerine getirmek

iin, ona inananlar suikast ve kan dkmeyi savunuyorlarm ?"

"Hibir byk hareket", diye yant verdi Kari,"imdiye kadar, kan dkme olmadan ie balamamtr.Amerika'nn bamszl kan dklerek kazanld,Napoleon Fransa'y kanl bir sre sonunda ele geirdi, veayn aralarla devrildi. talya, ngiltere, Almanya ve tmdier lkeler bunun kantn verir, ve suikasta gelince"diye srdrd konumasn, "eklemeye gerek yok ki, yenibir ey deildir. Orsini, Napoleon'u ldrmeye kalkt;

krallar herkesten daha fazla ldrdler; Cizvitler ldrd;Cromwell zamannda Pritenler ldrd. Tm bu olaylarsosyalizmin doumundan nce oldu. Ancak, imdi birkrallk ya da devlet mensubuna kar yaplan her suikastgiriimi sosyalizme ykleniyor. Sosyalistler, gnmzdeAlman mparatorunun lmne ok zleceklerdir. O,olduu yerde ok yararldr; ve Bismarck olaylar unoktalara srklemekle herhangi bir devlet adamndandaha ok amaca hizmet etmitir."

Bismarck Hayal Krklna UradDr. Marx'a Bismarck hakknda ne dndn

sordum.yle yantlad: "Napoleon dene kadar bir deha

27


28/60

olarak grld; sonra ona aptal dendi. Bismarck onunizinden gidecektir. O, birleme bahanesi altnda birdespotizm kurmakla balad. Bu gidiin sonu bellidir. Sonhamle ancak giriilen bir devlet darbesi taklididir; ama baarszla urayacaktr. Fransa sosyalistleri gibiAlmanya sosyalistleri de, 1870 savan, sadece hanedan

sava olduu iin protesto ettiler. Alman halkna, eersavunma sava gibi gzken bu savan bir fetih savanadnmesine izin verirlerse, asker despotizminkurulmasyla ve retici ynlarn acmaszca bastrlmasyla cezalandrlacaklarn nceden haberveren manifestolar yaynladlar. Fransa'yla onurlu bir bar iin toplantlar dzenleyen ve manifestolaryaynlayan Almanya'daki Sos-yal-Demokrat parti, Prusyahkmeti tarafndan hemen kovuturmaya urad venderlerinin ou tutukland. Bununla birlikte AlmanReichstag'ndaki temsilcileri, Fransz topraklarnn zorlailhakn protesto etmeye tek balarna ve ok gayretli bir

biimde cesaret ettiler. Ancak, Bismarck politikasn zoryoluyla srdrd ve insanlar Bismarck'n dehasndan szettiler. Sava yapld, ve artk fetih yapamadnda orijinalfikirler bulmas istendi ve aka baarszla urad.Halk ona inancn yitirmeye balad. Poplerlii zayflad.Onun paraya gereksinimi var ve bu, devletin de parayagereksinimi olduu anlamna geliyor. Yalandan biranayasa altnda, asker planlar ve birlik planlar iin,halk artk daha fazla ver-gilendiremeyecei noktayakadar vergilendirdi, ve imdi bunu bir anayasa bileolmadan yapmaya alyor. Diledii gibi para toplamakamacyla, sosyalizm hayaletini canlandrd, ve kendi

gcnde bir ayaklanma yaratmak iin elinden gelen hereyi yapt."

"Berlin 'den srekli haberler alyor musunuz?"28


29/60

"Evet, dostlarm beni srekli haberdar ediyorlar.Berlin tamamen sakin bir durumda, ve Bismarck hayalkrklna uram bulunuyor. Aralarnda milletvekilleriHasselman, Fritsche ve Rackow'un, Bau-man'n ve FreiPresse'ten [zgr Basn] Adler'in de bulunduu ndegelen krk sekizkiiyi srgne gndermitir. Bu adamlar,

Berlin iilerini sakin tuttular. Bismarck bunu biliyordu.Bu kentte alk snrnda 75.000 iinin olduunu dabiliyordu. Bu nderler gittiinde, dzensiz kalabalnayaklanacandan emindi, ve bu bir katliam karnaval iin balang iareti olacakt. O zaman tm Almanmparatorluunda btn vidalar sktrlacakt; onunkk kan ve balyoz teorisi geni kabul grecekti, veistenildii kadar vergi toplanabilecekti. imdiye kadarhibir ayaklanma ortaya kmad, ve bugn o aknadnm bir durumdadr ve tm devlet adamlarnn alaykonusudur."

Chicago Tribune, 5 Ocak 1879

29


30/60

DNYAYI TEPETAKLAK EDECEK KBRTANYA VELAHTI PRENSES VCTORA'YA

MARX'LA GRME HAKKINDA ZEL BRMEKTUP

SIR MOUNTSTUART ELPHINSTONE GRANT DUFF1879

Britanya kraliesinin byk kz vePrusya veliaht prensinin (gelecektekiAlman imparatoru Friedrich I**'nin) eiVictoria Adelaide Mary Louisa, Britanyal politikac Duffa, hakknda ok eyduyduu Dr. Marx'a olan ilgisini belirtti.Duff, Marx ile 31 Ocak 1879'daDevonshire Kulbnde bir grmeayarlad. Hemen ertesi gn prensesemektup yazd. Duff, bu mektubun bir blmn anlarnda (Notes from a Diary,1873-1881) yaynlad, ama alcya ilikintm referanslar kartt. Mektup tam metinolarak ilk kez The Times LiterarySupplement, 15 Temmuz 1949'dayaynland: A. Rothstein, "A Meeting withKarl Marx".

1 ubat 1879Madam,Ekselanslar, son kez sizi grme erefine erdiimde,

Karl Marx hakknda meraklarn dile getirmiler ve benim onu tanyp tanmadm sormulard. Bundandolay ilk frsatta onunla tanmaya karar verdim; bufrsat ancak dn onunla bulutuum le yemeindegerekleti ve saat kadar yannda kaldm.

Hl koyu renkte olan byyla tuhaf bir kartlkoluturan gri sa ve sakalyla, ksa, olduka kk biradam. Yz biraz yuvarlak, aln biimli ve dolgun

30


31/60

gzleri olduka sert bakl ama tm ifadesi, aslabeiklerindeki bebekleri yeme alkanl olan bir beyesanrm polisin onunla ilgili gr bu aitolamayacak kadar latif.

Konumas, onu eski Slav dili ve teki almalaraynlendiren Karlatrmal Dilbilgisi ile ok ilgili, iyi

eitimli, hatta ok okumu bir adamnki gibiydi ve sk skgndermede bulunduu Hesekiel'in prens Bismarck'nyaamndan [G. Hesekiel, Das Buch von Grafen

Bismarck, Biefeld ve Leipzig, 1869], Eski Ahit olarak Dr.Busch'un kitabyla kartlklar kurarak sz ederkenolduu gibi birok holuk ve bir para ince mizahlaeitlendirilmiti.

ok olumlu ve biraz alaycyd herhangi bir taknlkgstermiyordu, ilginti ve sk sk, dndm gibi,gemiten ve bugnden sz ederken ok dorudnceleri gz nne seriyordu; ama geleceedndnde mulkve yetersizdi.

Rusya'da byk ve uzakta olmayan bir k bekliyor,ve geerli nedenleri de var; bu kn yukardanreformlarla balayacan, eski rk yapnn bunadayanamayacan ve tmden ykma srkleneceinidnyor. Bunun yerine neyin geecei konusunda,anlalan Rusya'nn uzun bir zaman iin Avrupa'daherhangi bir etkisinin olamayaca dnda ak bir fikriyoktu.

Sonra, hareketin Almanya'ya yaylarak, orada varolanasker sisteme kar bir ayaklanma biimini alacandnyor.

"Ama ordunun komutanlarna kar ayaklanmasn

nasl beklersiniz?" soruma yle yant verdi: "Al-manya'da imdi ordu ile ulusun neredeyse zde ol-duunu unutuyorsunuz. Hakknda birok ey duydu-unuz bu sosyalistler bakalar gibi eitimli askerlerdir.Yalnzca silhaltndabulunan orduyu dnme-

31


32/60

melisiniz. htiyatlar da dnmelisiniz ve silahaltnda bulunan orduda bile oka honutsuzluk var. Katdisiplininin bu kadar ok intihara yol at baka hibirordu yoktur. Kendini vurmakla subayn vurmakarasndaki mesafe uzun deildir, ve bu trden bir rnekbir kez gerekleti mi arkas gelir."

Ama, dedim, Avrupa'nn yneticilerinin kendi ara-larnda, silahlanmada, halkn zerindeki yk byklde hafifletecek bir indirim iin anlamaya var-dklarn varsayarsak, bir gn ortaya kmasn bek-lediiniz Devrim ne olacak?

"Bunu yapamazlar," diye yantlad. "Her trl korkuve kskanlk bunu olanaksz klacaktr. Bilimdekiilerleme, Ykm Sanatn gelitirmek iin kullanldka,bu yk giderek daha da artacak, ve her yl pahal savamakinelerine daha ok harcama yaplacakt. Bu birksrdngdr bundan ka yoktur." Ama, dedim,sizde, gerekten byk bir sefalet olmadka, ciddi bir

halk ayaklanmas imdiye kadar hi olmad. "Son beylda Almanya'nn iinden getii bunalmn ne kadarkorkun olduu konusunda hibir fikriniz yok" diyeyantlad.

Devriminizin gerekletiini ve sizin cumhuriyetihkmet biimine sahip olduunuzu varsaysak bile, sizinve arkadalarnzn zel fikirlerinin gereklemesi iinhl ok uzun bir yol olacak, dedim. "Kukusuz," diyeyantlad, "ama tm byk hareketler ar ilerler. Sizin1688 Devriminizin olduu gibi, daha iyi eylere doru biradm olacaktr yolun yalnzca kk bir ksm."

Yukardakiler, Ekselanslarna, Avrupa'nn yakn

gelecei hakknda onun zihninden geen dncelerindoas zerine uygun birfikir verecektir.

Bunlar tehlikeli olmak iin ok dsel eyler si lah lanmaya lgnca harcama yaplmas durumunun

32


33/60

aka ve kukusuz tehlikeli olmas dnda.Bununla birlikte eer gelecek on yl iinde Avrupa'nn

yneticileri, bir devrim giriiminin uyars olmadan bu belann stesinden gelecek aralar bulmu olmazlarsa,kendi adma en azndan bu kta zerinde insanlngelecei konusunda umutsuzlua kaplacam.

Konuma srasnda Karl Marx, Ekselanslarndan veVeliaht prensten birka kez ve her seferinde gerekensaygyla sz etti. Hibir biimde saygyla szet-mediinde gelen kiiler konusunda bile sertlik ve yrtcln iziyoktu pek ok keskin ve ykc eletiri vard, amaMarat tonunda hibir ey yoktu.

Enternasyonal ile balantlandrlm korkuneylerden, herhangi bir saygn insann sz edecei bi-imde sz etti.

Szn ettii bir ey, devrimci bir isme sahip olanmltecilerin tehir edilmesinin tehlikelerini gsterdi.Sefil Nobiling'in, ngiltere'deyken onu grmek iin

gelmeye niyetlendiini renmi. "Eer gelseydi," dedi,"Dresden statistik Brosunun bir memuru olduunu belirten bir kart yollam olaca iin onu kabuledecektim ve istatistikle uratm iin onunla ko-numak benim iin ilgin olacakt Eer beni grmeyegelmi olsayd," diye ekledi, "ne ho bir durum olacakt!"

Sonu olarak, Marx hakkndaki izlenimim, onundnce olarak kart kutupta olduunu gz nndetutarak, hi de olumsuz deildi ve memnuniyetle onunlayeniden buluurum. Dnyay tepe taklak edecek kii,istese de istemese de o olmayacak.

33


34/60

"NEDR?" SORUSUNA YANIT VERD:"SAVAIM."KARL MARX

JOHN SWINTON1880

Gnmzn en dikkate deer kiilerinden biri, gemikrk yln devrimci siyasetinde gizine eriilmez ama glbir rol oynayan Karl Marx'tr. Gsteri ve n hrsolmayan, hayatn farfarasn umursamayan ve giddiasnda olmayan, telasz ve dur durak bilmeyen biradam, ileriye dnk tasarlarla, mantksal yntemlerle, vepratik amalarla dolu gl, engin, yce bir zihin adam.Uluslar sarsan ve tahtlar deviren ve imdi tal balan veresm sahtekrlar tehdit eden ve dehete drendepremlerin, arkasnda Joseph Mazzini'nin kendisi dahil,Avru-pa'daki dier herkesten daha fazla o vard, hl da ovar. Berlinli renci, hegelciliin eletiricisi, dergi editrve New York Tribune'un kdemli muhabiri olarakniteliklerini gsterdi; bir zamanlar korku salanEnternasyonalin kurucusu ve ba ve Kapitalin yazar.Avrupa lkelerinin yarsndan srgn edilmi, he-

34


35/60

men hemen hepsinde yasaklanm, ve otuz yldrLondra'da mlteci olarak bulunuyor. Ben Londra'dayken,o, Londrallarn sk gittii nl sahil yeri Ramsgate'teydive orda onu iki kuaktan ailesiyle birlikte kald yazlkevde buldum. Beni kapda karlayan azize yzl, hosesli, tatl dilli, zarif kadn anlalan evin hanm ve Karl

Marx'nkarsyd. Ve bu, uzun gri sa ynyla, 60'ndaki,iri kafal, cmert ehreli, nazik ve mfik adam, KarlMarx myd? Diyalogu, alayc dokunularyla, mizahprltla-ryla ve oyun oynamay seven neesiyle, banaSokra-tes'i anmsatt o kadar zgr, o kadar kapsayc,o kadar yaratc, o kadar sivri, o kadar iten. Avrupa'nneitli lkelerinin siyasal glerinden ve halkhareketlerinden sz etti Rusya ruhunun derin al-kantlar, Alman zihninin devinimleri, Fransa'nn eylemi,ngiltere'nin devinimsizlii. Rusya'dan umutla,Almanya'dan filozofa, Fransa'dan neeyle, ngiltere'denkasvetle ngiliz Parlamentosundaki Liberallerin

zamanlarn harcadklar "atomistik reformlara" horgryle gndermede bulunarak sz etti. Avrupa'y lkelke ele alarak, grnr ve yzeyin altndaki zelliklere,gelimelere ve kiiliklere iaret ederek, yneliminmutlaka gerekleecek olan hedefe doru olduunugsterdi. O konuurken sk sk ardm. ok az grlenve hakknda ok az iitilen bu adamn derin zamanlaradalm olduu ve Neva'dan Seine'e, Urallar'danPireneler'e yeni bir oluun yolunu hazrlamak iinalmakta olduu belliydi. Ve imdi, onun yapt arzuedilen birok deiimin gerekletirildii, birokkahramanca savamn grld, ve Fransz

Cumhuriyetinin doruuna ulatrld gemiteolduundan daha az ie yarar deildir. O konutuka,sormu olduum "Neden imdi hibir eyyapmyorsunuz?" sorusu, bilisiz bi-

35


36/60

rinin sorusu gibi grnyordu ve dorudan yant ve-remeyecei bir soruydu. Birok rnn tohum tarlas olan byk yapt Kapital'in, Almanca orijinalinden Rusa veFranszcaya evrildii halde neden ngiliz-ceyeevrilmediini sorduumda, bunu anlatamazm gibigrnd, ama ngilizce eviri iin kendisine New York'tan

bir teklif gelmi olduunu syledi. Bu kitabn henztamamlanm olmadn, blmlk bir almann bir blm olduunu, iki blmn henz yaynlanmadn,tm lemenin "Toprak", "Sermaye", "Kredi" olduunu veson blmnn byk lde, kredinin artc bir geliimgsterdii Birleik Devletler'e dayanarak tanmlandnsyledi. Bay Marx, Amerikan eyleminin birgzlemcisidir, ve onun Amerikan yaamnn dzenleyici veoluturucu glerinden bazlar zerine szleri okanlamldr. Sras gelmiken, Kapital'e bavurmakkonusunda, onu okumay isteyebilecek herhangi birinin,Almanca orijinalinden birok ynden daha stn olan

Franszca evirisini bulmasn tavsiye ettiini syledi. BayMarx, konumasnda, Fransz Henri Rochefort'a gn-dermelerde bulundu, ve imdi lm olan frtnal Bakunin,parlak Lassalle ve tekilerden sz ederken, onun dehasnn, baka koullarda tarihin akn deitirebilecek adamlarnasl zapt ettiini grebildim. Bay Marx konuurken, gn bir ngiliz yaz akamna doru soluyor ve Marx denizkysna gitmeyi ve ky boyunca yrmeyi neriyor,orada zellikle oyun oynayan ocuklardan oluan binlerceinsan gryoruz. Kumlarn zerinde aile topluluunubuluyoruz beni karlayan kars, ocuklaryla birlikte ikikz ve biri Londra King's College'da profesr olan, ve

dierinin de bir yazn adam olduuna inandm ikidamad. Ho bir topluluktu hepsi on kii ocuklarylamutlu olan iki gen ein babalan ve o-

36


37/60

cuklarn, elie yakr doasnn neesi ve huzuru ile dolubykanneleri. Karl Marx bykbaba olma sanatn VictorHugo'dan daha az anlyor deil; ama Hugo'dan daha talihli,Marx'n evli ocuklar onun yallna nee katyorlar.Akam karanl kerken, o ve damad, Amerikalkonuklaryla bir saat geirmek iin ailelerinden ayrlyorlar.

Konuma dnya zerine, insan zerine, zaman zerine,dncelerzerineydi. Demiryolu treni kimseyi beklemiyorve gece inmek zere. an ve alarn uultulu ve sislidncesi sonunda, gnn konumas ve akamnmanzarasnn sonunda, sonal olu yasasna deinen, yantiin bu bilgeye bavuracam bir soru belirdi zihnimde.Dilin derinlerine inerek ve anlamn ykseklerine karak, birsessizlik annda, devrimci ve felsefeciye son sorumusordum: "Nedir?" Ve, karsndaki kkreyen denize vesahildeki durmak bilmeyen kalabala bakarken bir an iinzihni altst olmu gibi grnd. Ar ve ciddi bir tondasorduum "Nedir?" sorusuna yant verdi:

"Savam!"lkin, hznn yanksn duyduumu sandm, ama belki

de bu, yaamn yasasyd.The Sun, no 6, 6 Eyll 1880

37


38/60

KARIIKLIKLAR, SAVA,ULUSLARARASI DPLOMASI

LE CLAIR'NENGELS'LE GRMES1892

Bir rportaj dman olan bay Engels, bizim iin birayrcalk yapacak kadar nazikti ve izlenimlerinirenmemize izin verdi.

"Yakn zamanda Paris'te anaristlerlebalantlan-drlan ar iddet olaylar konusunda nednyorsunuz?" diye sorduk.

"Ben bunlarda, yalnzca iinde bir rol oynadklar partilerin namusuna leke srmeye almalar iin paradenen ajan provokatrlerin parman gryorum.Hkmet, bu galeyan olaylarndan her trl karsalyor, nk bunlar eanl olarak hem genelde burjuvazinin karlarna hem de zelde belli politikgruplarn entrikalarna hizmet ediyorlar. Aslnda niyet,halkta panik yaratmak, terr rgtlemek ve bir kartepkiye yol amak.

"Ayn sre, geenlerde 'Berlin olaylar' srasnda38


39/60

Almanya'da iletildi. [Burada da polis parma ararsakdoru yapm olacaz. Birinci gn bizim insan-larmzdan bazlar, bu szde sosyalist gsterilerin iinde bulundular, ama arkadalarmz hata yaptklarnanladlar, gsterinin asl niteliini abuk fark etti-ler vederhal ekildiler.

"Tannm sosyalistlere ait birok dkknn ya-malanmas bunun kantdr. Kargaa karp gzaltnaalnanlarn durumasnda, nderlerin, birka yoksulzavallnn aln, onlar 'Kahrolsun Yahudiler!' diyebartarak smrmeye alan Yahudi kartlar olduuaa kt.

"talya'da Cipriani ve teki anaristlere kar alandavann tutanaklarnda ayn ey ortaya kt. Orada da,ajan provokatrlerin eylemleri ak durumada tehiredilmitir.

"Ama bu her zaman ie yaramaz. Paris'te polisinoyununu oynamak isteyen bir ya da iki alak var, ama

polisin kendisi dnda hi kimse, onlarn sosyalist partiyebal olduklarn iddia edemeyecektir."

Rus Diplomasisi"Tm bu i karklklarn, Hkmetleri, Kta

Av-rupasn savaa gtrecek bir araya yneltmesindenkorkmuyor musunuz? mparatorunuz William' aln,rnein..."

"Hayr. mparator William'nuzun bir yaam srmesidileimdir, Alman sosyalistlerinin daha byk iyiliiiin." dedi bay Engels glerek. "aka bir yana, yakn

gelecekte bir sava olacana inanmyorum.""Rusya ile Fransa arasndaki ittifak, sizde bu konudabir kayg yaratmad m?"

"Pek deil. Geen yl, belki, saldrya gemek iin okkk bir istek vard. Krontadt'taki gsteriler,

39


40/60

imparatorluk Rusyas'nn cumhuriyet Fransas'na karyapt gzle grlr klar, kuku uyandrm olabilir.Birliklerin snra ylmas da tehlike habercisi gibigrnmt. Ama bugn iler olduka farkl.

"Aslnda, Rusya savaa gitmek ister ama bunu yapamaz.u anda dier her eyden daha korkun bir dmanla

arpmas gerekiyor: alk."Bu felaket, iklimsel ya da baka trl olumsuzluklarn

yol at geici bir ktln deil; Rus toplumunun yenirgtlenmesinin sonucudur.

"Alaylarn karda tamamen telef olduu Krm Sa-vandan beri, durum epeyce deiti. Bu sava Rustarihinde byk bir bunalmn balangcn iaret eder.Yenilgi tamamlandnda, Rusya'nn gszl tmAvrupa'ya gsterildiinde, ar Nikola imparatorluununackl durumunu anladktan sonra umutsuzluk iindekendisini zehirlemekte tereddt etmedi. Bu yzden, tahtakan II. Aleksandr, lkesinin iinde bulunduu korkun

duruma bir zm bulmak zorundayd."Rusya'da Aln Nedenleri

"arn, topran soylular ve kyller arasnda bir kezdaha yeniden- bltrlmesinin zr olarak serf-lerizgrletirme yolunu tutmas ayn zamana denk gelir.Gller, nehirler ve ormanlar gibi en iyi topraklar dasoylulara verilmiti. Kyllere yalnzca dk verimlitopraklar verildi, ve bu datm, 49 yldan uzun bir dnem boyunca yllk taksitlerle denecek bir tutar karlnda,elverisiz koullarda yapld! Sonu ne oldu?

"Kyller devlete deyecekleri taksitlerikarla-yamadlar ve borlanmak zorunda kaldlar:ellerinde-

40


41/60

ki ne ondurur ne ldrrd. Kulaklar (tefeciler) etesi,yava yava borcabatan ve sonunda kurtulma umutlarntmden yitiren bu toprak ileyicilerine penelerinigeirdiler. Tefeciler artk bor vermeye yanamadklarnda,kyller para salamak iin hasatlarn satmaya zorlandlar,ve yalnzca geimlerini srdrmek iin gereksindikleri

buday deil ama yaamsal nemi olan tohumluk budaylarn da sattlar, bu yzden gelecek hasatlartehlikeye girdi.

"Bu koullarda, bu ilk dk hasadn tamamen ortayakm bir alk sonucunu douraca kesindi. Bu alk ise,Rusya'da tarmsal retime son darbeyi vurmutur. Gerekte,kyl, artk hayvanlarn besleyemez durumdadr, onlarkesmeye ya da tmn satmaya zorlanmtr. imdi, iftlikhayvanlar olmadan, topra ilemek ya da gbrelemekolanakl deildir. Sonu olarak, tarmsal retim gelecekbirok yl iin kesintiye urayacak.

"Sertlerin zgrlemesi, Rusya'daki iktisadi devrimin

yalnzca bir yzyd; dier yz, arac bir snf olarak hizmetetmesi amalanan bir sanayi burjuvazisinin yapay olarakyaratlmasdr. Sreci hzlandrmak iin, Rus sanayisiniolaanst bir tarzda koruyan ve gelitiren koruyucu birsistem kuruldu; amabu sanayi ihracat yapamad iin bir ipazara gereksinimi vard. imdi Rus kyls her eyievler, aletler, giysiler, vb. kendisi yapmaya alkolduundan pek bir ey satn almaz; daha yakn zamanlarakadar aatan, demirden ve deriden rnler retip pazardasatyordu. Ama, ormanlarn soylulara verilmesiyle, kylaatan yoksun kalnca, krsal sanayi kn eiinegeldi. Onu tmden bitirmek iin imalat sanayisi ortaya

kt, ve kyller onu kullanmaya zorlandlar. Tam da busanayinin zafere ulamak zere olduu anda, ona lmclbir darbe vura-

41


42/60

cak olan alk bagsterdi: kyller, artk onun rettiihibir eyi alamaz hale geldiler, birinin kdierininkini getirdi."

Ekonomik ve Asker Durum"yleyse, sizin grnze gre, Rusya'daki ekonomik

durum onu savaa girmekten alkoyacak?""Evet. Vauban ve Boisguillebert'in onyedinci yz-

yldaki Fransz kyls tasvirlerinin, bugn ot yiyecekduruma drlen Rus kylsne uyarlanabileceinisylediim zaman abartmyorum. Fransa'da feodalrejimden burjuva rejime gei ancak ayaklanmalarla baarya ulat; Rusya'da ise ar bunalmn s-reenlemesi tehlikesi kendini gsterdi. Tm bu ne-denlerle, Ruslar u anda savamaktansa beslenebilmekkaygsndadrlar."

"Rusya'nn son borlanmas...""Ben de oraya geliyordum. Bu byk bir tersliktir.

ntikamdan sz etmeye daha yatkn olan Fransz bur- juvazisi, yurtseverliini kesenin azn ana noktasnakadar gtrmedi. ar hkmeti yirmi milyon sterlinistedi, tm elde edebildii oniki milyon oldu..."

"Onun bu ba arszlnda, Rus hkmeti tarafndankovuturmaya urayan inan-arkadalarnn cnalmak isteyen Rothschilds'inpay olduu sylendi."

"Bu onlar ok aptal yerine koymak olurdu ve busulamaya kar onlar savunabilmek iin Roths-childs'eyeteri kadar saldrmtm. Bankaclar olarakRothschildler yalnzca kendi karlaryla, olanakl en

byk komisyonu ske ske almaktan ve olanakl ol-duunca ok enayiyi smrmekten ibaret olan kar-lar y la il gil eni rl er. Hepsi bu."

42


43/60

"zetlersek, Rusya'nn gcne inanmyorsunuz.""Rusya, savunmada gl olmasna karn, ne deniz

ne de kara saldrsnda gl deildir. Size, onun tehlikelive pahal risklere girmesine izin vermeyen ekonomikdurumu gsterdim. Asker rgtlenmesine bakarsak,Rusya'nn bu adan da bir tehlikeyi gs-lemeyeceini

grrz."Sava halinde, snra halen silahaltnda bulun-

durduundan daha fazla asker koyamaz. Binlerce vebinlerce yedek askeri olabilir ama yalnzca kt stnde,onlara emir verecek yedek subaylar yok. Neredenbulacak? Hangi kaynaktan?

"Almanya'da bizim gereksindiimizden yzde ellidaha fazla yedek subay var. Bu bakmdan, Fransa dagreli olarak daha alt bir konumda deil midir?" diyesoruyor bize.

Gl Bir Fransa"Hi de deil" diye yantlyoruz. "Fransa'da ge-

reksindiimizden daha fazla subaya sahip deiliz; amasubaylar ve avular azami derecede gl durumdalar."

"En kk bir zntye kaplmadm," diyor bayEngels. "Alman ordusunu tm Avrupa'y ele geirme-yeyetecek gte grmek istemem. Hedefimize ulamakdorultusunda, Avrupa ii snfnn kurtuluu iin, aynavantajlar kullanan Almanya'nn yansra, kendiyazgsnn efendisi olan gl bir Fransa'ya da gerekolabilir. Yurttanz Saint-Simon, Avrupa'da bar iin birilksel koul olarak Fransa, ngiltere ve Almanya arasnda

bir ittifakn zorunluluunu ilan eden ilk kiiydi. Bu,gerek 'l ttifak'tr."

"Sonu olarak, size Rusya'daki durum hakknda dahaok kara bir tablo izdiinizi syleyelim."

43


44/60

"Pek deil. Bakn, bir anekdot duymak ister misiniz?Biliyorsunuz, alk eken Rus kyllerine yardm iin,rn fazlas olan Kafkaslardan onlara budaygnderilmesine karar verildi. Bu ynde emirler verildi;byk miktarlarda buday topland ve nakil iin vagonlargnderildi. Ve olan uydu; o kadar ok sayda bo vagon bir

araya geldi ki tkanklk oldu: budaylar vagonlarnyanndayd ve vagonlar hareket edemiyordu. Bunurenen ar iddetli fkeye kapld ve olay yerine birgeneral gnderdi; bu asker bir sr grlt kopard, hereyin yolunda gittiini duyuruyordu ve yalnzca birka trenigndermeyi baarabildi: budayn byk blm olduuyerde rd! Bir seferberlik durumunda ne olacan sizdnn. Rusya'nn henz yeterince demiryolu yok, vesubaylar onlar nasl kullanacaklarn bile bilmiyorlar."

Alsace-Lorrainne Sorunu"Bir soru daha: Tm anlamazlklarn nedeni olan

Alsace-Lorrainne konusunda ne diyorsunuz? Hem Fransave hem Almanya iin kabul edilebilir bar bir zmeinanyor musunuz ?"

"Yaklak on yl iinde, Alman sosyalist partisininiktidarda olacan umuyorum. lk ii Alsace-Lorrainehalkn kendi siyasi gelecekleri konusunda karar verecekleribir duruma getirmek olacaktr. Bunun sonucunda, sorun tek bir Fransz askeri kartrlmadan zlecektir. Bunakarlk, Almanya ve Fransa arasnda bir sava ancaksosyalistlerin iktidara gelmesini nleme arac olacaktr. Veeer Fransa ve Rusya ittifak iinde Almanya'ya saldrrlarsa,

Almanya, burjuvaziden daha da ok Alman sosyalistle-r in in karna olan, ulusal varln lmne savuna-44


45/60

aktr. Sosyalistler, o zaman, son adamlarna kadarsavaacak ve Fransa'nn 1793'te kulland devrimciaralara bavurmakta tereddt etmeyeceklerdir."

L'Eclair, 6 Nisan 1892Yeniden-basm:Le Socialiste, n 82, 16 Haziran 1892

45


46/60

ALMANYA'DA DARBE OLASILIIVE

SEMLERDE SOSYALSTLERN ANSILE FGARO'NUNENGELS'LE GRMES

1893

Ziyaretimin amacn renen Engels bana unu anlatt:"Almanya, tarihinin en ciddi aamalarndan birine

giriyor, ama hemen ekleyeyim ki biz sosyalistlerin budurumdan korkacak hibir eyleri yok; tam tersine, biz bundan baz byk kazanlar salayacaz. Askerkrediler her eyden ok bizim abalarmz sayesindereddedildi. Parlamentodaki eitli partilerin bizigrmezden gelmesi olanakl deildi ve en tehlikelidman olduumuzu ok iyi bilen hkmet iin bu dahada olanakszd. Hkmetin yeni asker krediler aramakiin harekete getii Almanya'da renildiinde halkfkelendi, ve Merkezin ve Radikallerin oylar kamuoyubasksndan kukusuz etkilendi.

"Gryorsunuz," diye ekledi Engels, szlerini zelliklevurgulayarak "Almanya'da halk 'Yeterince askerimiz var;buna bir son verilmeli!' dedi."

" Ya yeni Reichstag, bay Engels?"46


47/60

"Size sylediim gibi, bundan sonraki Reichstag,kredileri onaylamaya eskisinden daha da az eilimliolacak. Bununla birlikte, nlerinde be yllk yasamadnemi bulunan, yeni seilmi milletvekillerinin,kendilerini kk bir bask ile bir uzlamaya zorlaya-bilecek hkmetle mzakerede bulunduklarn grmemiz

olaslna gzlerimi kapamyorum. Reich-stag'nkredileri reddetmesi gibi benzer bir durum yi-nelendiinde, ikinci bir feshetme yoluna gitmek ka-nlmaz olacak, ki bu da kanmca hkmetin nerilerinikabul etmeye daha ok kar kan bir Reich-stag'nseilmesi sonucunu verecektir. O zaman eliki kritik biraamaya gelecektir, ve iktidarn parlamentonun mu yoksaimparatorun mu elinde olacan saptama sorunuolacaktr. 1864'te Avusturya ile savala sona erdirilen,Bismarck ile Prusya Yasama Meclisi arasndakielikinin bir yinelenmesi olacaktr."

Friedrich Engels'in bu yant, beni Avrupa basnnda

u anda tartlmakta olan iki olaslk hakkndakideerlendirmesini sormaya yneltti: bir i hkmetdarbesi ve bir d yanltmaca.

"Bugn bir hkmet darbesi, artk daha nce olduukadar kolay deildir." diye yantlad. "1864'teBis-marck'n Prusya Yasama Meclisiyle atmas sra-snda, Prusya merkez bir devletti, oysa bugn Almanmparatorluu federal bir devlettir. Merkez hkmet bugn bir hkmet darbesine giriirken ok byk birrisk alm olacaktr. Bunu baarya ulatracandan eminolmak iin bu farkl federal hkmetlerin tmnnonayn almas gerekecektir. Bunlardan biri hkmet

darbesini onaylamazsa, imparatorlua karykmllklerinden kurtulacak, ve bu, federal devletin paralanmas anlamna gelecektir. Hepsi bu deil!Federal anayasa, kk devletlerin Prusya'nn

47


48/60

egemenliine kar tek gvencesidir; bunu kendileri ihlalettiklerinde, kendilerini merkez iktidarn insafna ellerikollar bal teslim etmi olacaklardr. Bav-yera bulde teslim olacak gibi grnyor mu? Hayr, ve bukonuda ihtiyatl davranarak size unu syleyeceim:"Almanya'da bir hkmet darbesini baarya ulatrmak

iin, imparatorun yanna ya halk ekmesi ki u andaekmi deil ya da tm federe hkmetleri kendiyanna ekmesi ve asla tmn birdenekemeyecektir gerekecektir."

Engels'in son ifadesi beni ikna edemediinden, bir ihkmet darbesi olasl konusunda srar ettim.

"Yukardan devrim diyeceim eyin gelecek iin birtehdit olduunu sylemiyorum. Bebel ve birkaarkadamz, imdiden, genel oy hakkna kar bir darbegiriimini nceden grdklerini sylediler."

"O durumda,iddete iddetle mi karlk verirsiniz?""Hkmet tarafndan bizi yakalamak iin kurulan

tuzaa decek kadar lgn olmayacaz, nk Almanhkmetinin bizi ezmek iin bir ayaklanmadan daha okisteyecei bir ey yoktur. Hepimiz kendi glerimizin, vebyle bir oyunu byk bir keyifle gze alacak olanhkmetin glerinin imdiki durumunu ok iyibiliyoruz. stelik, William II, genel oy hakkn tamamenkaldrmaya cesaret eder mi? Sanmyorum. Belki, oykullanma yan ykseltir ve bize gzden geirilmi vedzeltilmi oy kullanma hakkn ihsan eder," (ve Engels bu szleri sylerken glmeye balad) "Belika'nnbandan gemekte olduu gibi."

"Muhalif milletvekillerinin toplu olarak tutuklan-

masndan korkmuyor musunuz?"'Almanya'da hi kimse byle bir olayn olanakl

olduunu dnmyor. Byle bariz bir anayasa ihla-48


49/60

lini onaylamay asla kabul etmeyecek, rnein Bav-yeragibi, federe hkmetler var. u olguyu gzden karmaynki, kk devletler iin, imparatorluk anayasas veReichstag, Prusya Hkmeti tarafndan sourulmalarnnleyecek olan tek silahlardr."

D yanltmaca varsaymna geliyoruz. Engels karamsar

olmaktan uzak."Kukusuz" dedi "bir sava kabilir. Ama yzl-

mnn genilii nedeniyle topraklar fethedilemez olanRusya dnda, bugn kim sava kkrtma sorumluluunustlenmeye cesaret edecektir? Hem de imdi!.. u andaRusya, eer yurtdndan para almazsa, bir sava drt haftasrdremeyecek bir durumdadr."

Burada Engels bir an iin durdu, hafif kzgnlk ierenbir tonda devam etti.

"Fransz Hkmetini gerekten anlamyorum. Rusya'nnFransa'ya ihtiyac var, Fransa'nn Rusya'ya deil. Rusyaperian haldedir, lkesi bitap dmtr. Fransz hkmeti

durumu olduu gibi grseydi, Rusya'dan istedii her eyi, para ve etkin asker yardm dnda her eyi alabilirdi.Fransa olmasayd Rusya yaltlm olacakt, tamamenyaltlm. Ve bana Ruslarn asker yeteneinden szetmeyin! Trk savan anmsayn. Romanyallarolmasayd, Ruslar Plevne nnde eli kolu balkalacaklard. Hayr, bunu ne kadar ok dnrsem, savaada o kadar az inanyorum. Neler getirecei bugn okbelirsiz. Ordular tm tahminleri boa karabilecektamamen yeni koullar iindeler. Menzili bir topunmenziline yaklaan ve mermileri duyulmam vuru gcnesahip olan, dakikada on fiek ate eden yivli silahlar var!

Melinitler* ve robrit** glleler, vb. var! Tm* Pikrik asitten yaplan patlayc. **

Benzinden ve amonyum nitrattan yaplanpatlayc.

49


50/60

bu korkun ykm silahlar hibir zaman sava zamanndasnanmad. Dolaysyla, silahlanmadaki bu devrimin,birliklerin taktikleri ve morali zerine etkisinin ne olacakonusunda hibir ey bilmiyoruz.

"William II, savaa girmek isteseydi kendi genel-kurmaynn direniiyle kar karya gelecekti; savan

ok byk risklerini grmesi salanacakt. Napoleon IIIzamannda blgesel savalar yapmak olanaklyd; bugnsava genel olacaktr, ve Avrupa, ngiltere'nin insafnakalacaktr; nk ngiltere, istedii zaman, savaa girentaraflardan istediini alktan ldrebilir. Ne Almanya nede Fransa, snrlar iinde yeteri kadar buday retiyor;onu ithal etmek zorundadrlar. Erzaklarn zellikleRusya'dan tedarik ederler. Rusya ile savata Almanya tekbir hektolitre alamayacaktr. te yandan, Fransa'ya karkampanyaya girien Orta Avrupa bu lkeye Rus budayarzn kesecektir. Bu yzden Fransa yalnzca denizyollarn ak brakacaktr. Ama deniz, sava zamannda,

hibir zaman olmad kadar ngiltere'nin elinde olacaktr.eitli okyanus tesi servisleri ileten irketlere verilencrete karlk, ngiltere kendi denetimi altnda yaplangemileri emrinde tutar; sava bir kez ilan edildiinde,ngiltere, gl donanmasndan ayr olarak, savaa katlantaraflardan kar olduklarna erzak ulatrlmasn nlemetalimat verilmi elli altm kadar kruvazre sahipolacaktr. Tarafsz kalsa bile, en yksek sz sahibi gene oolacak. Savaan taraflar arpmaktan yorgundtklerinde, ngiltere bu elverili anda bar koullarndikte etmek iin ortaya kacaktr. Her durumda, WilliamII tarafndan kkrtlacak bir sava olasl konusunda

kay-glanmamalsnz. Alman mparatoru eski ateliliin-den ok ey yitirdi..."

Bay Engelse, nemli bir sorun zerine sorulacak50


51/60

bir sorum kald: gelecek seimlerde Alman sosyalist-lerinin anslar.

"una ikna oldum ki" diye yantlad soruyu, "1890'dakinden 700.000 ve bir milyon arasnda daha okoy alacaz. Bylece, toplam iki-buuk milyon olmazsa,iki milyon ikiyzellibin oy toplayacaz. Ama kazanlan

sandalye says bu sayya tekabl etmeyecektir... SonReichstag'da sandalyeler orantl olarak paylalmolsayd, bir-buuk milyon oy aldmz seimlerden sonraotuzalt yerine seksen milletvekilimiz olacakt.mparatorluun kuruluundan, seim blgelerininsaptanndan bu yana, nfus dalm bizim aleyhimizedeiti. Seim blgeleri 100.000 nfusa bir milletvekilikuralna gre oluturulmutu. Hl yalnzca altmilletvekili olan Berlin, imdi bir-buuk milyonunzerinde nfusa sahip. imdilerde Berlin'in dzenliolarak onalt milletvekili karmas gerekir. Bir dierrnek: Nfusu imdi 250.000 olan Kln'n hl bir

milletvekili var.""Sosyalist partinin tm seim blgelerinde adaylar

olacak m?""Evet, 400 seim blgesinin tmnde adaylarmz

olacak. Glerimizi bir arada grmek bizim iinnemlidir."

"Ve Alman sosyalistleri olarak sonal amacnz nedir?"Bay Engels bir sre bana bakyor ve sonra yle diyor:

"Bizim sonal amacmz yoktur. nsanla kesin yasalardayatma niyetinde deiliz. Gelecein toplumununayrntl rgtlenmesi yerine nyarglar m? Bizimaramzda bunun izini bulamazsnz. retim aralarn

toplumun ellerine verdiimizde tatmin olacaz, vegnmzn monarist ve federalist hkmetleriyle bununtmden olanaksz olduunun tamamen farkndayz."

51


52/60

Alman sosyalistlerinin teorilerini pratie geirecekleridurumda olacaklar zamann hl ok uzak grndnbelirttim.

"Dndnz kadar uzak deil" diye yantladEngels. "Bana gre, partimiz hkmeti kurmaya a-rldnda zaman yaklam olacaktr. Yzyln sonuna

doru, bu durumun ortaya ktn grmeniz olasdr."Aslnda, parlamenter savammzn balangcndan

bu yana destekleyicilerimizin saysn aln. Her seimdedzenli bir art vardr. Kiisel olarak u kandaym ki,eerson Reichstag tm yasama dnemini tamamlasayd,yani seimler 1895'ten nce yaplmasayd, -buukmilyon oy toplam olacaktk. imdi Almanya'da onmilyon semen ve ortalama yedi milyon oy veren var.Yedi milyon arasndan -buuk milyon semenle,Alman imparatorluu imdiki biimini srdremez. Ve ...ok nemli olan u olguyu unutmaynz: semenlerimizinsays bize ordudaki destekilerimizin saysn gsteriyor.

imdiden on milyon semen iinden bir-buuk milyon ilebirlikte, bu yaklak olarak nfusun bizim yanmzdakiyedide- biridir, ve bylece alt askerden birine gve-nebiliriz. -buuk milyon oyumuz olduunda bu okuzak deil ordunun yarsna sahip olacaz."

Ordudaki sosyalist birliklerin devrim srasnda il-kelerine ballklarna duyduum kukuyu ifade etti-imde, bay Engels szc szcne u aklamayyapyor:

"ounlukta olduumuz gn, Fransz ordusununhalkn zerine ate etmediinde igdsel olarak yaptey, bizim lkemizde olduka bilinli olarak

yinelenecektir. Evet, korkuya kaplm burjuvazi ne dersedesin, biz halkn ounluunun desteini arkamzaaldmz an hesaplama yetisine sahibiz; d-

52


53/60

ncelerimiz her yerde, iiler arasnda olduu kadarretmenler, doktorlar, avukatlar vb. arasnda da ilerlemekaydediyor. ktidar yarn kullanmaya balamamzgerekseydi, mhendislere, kimyagerlere, tarm bilimcileregereksinimimiz olacakt. Benim inancma gre, imdidenbunlarn birounu arkamzda bulacaz. Be ya da on yl

iinde, gereksindiimizden daha fazlasna sahipolacaz."

Ve onun bu ar derecede iyimser szleriyle, bayEngels'ten ayrldm.

Le Figaro, 13 Mays 1893Yeniden-basm:Le Socialiste, n 140, 20 Mays 1893

53


54/60

BIZ, ORTA SINIF PARTLERNE NFUZETMEYE NANMIYORUZ.

BZ HALKA NFUZ EDYORUZDAILY CHRONICLEDENGELS'LE GRMES

1893

Herr Engels'i Regent's Park Road'daki evinde zafersarhou olarak buldum, kukusuz Alman Reichstag'seimlerinin sonucu nedeniyle.

"10 sandalye kazandk" dedi sorularma yant olarak."Birinci turda 24 sandalye aldk, ve ikinci tura kalan 85adaymzdan 20'si seildi. 16 sandalye kazandk ve 6kaybettik, bize net kazan olarak 10 sandalye kald.Berlin'de 6 sandalyeden 5'i bizim."

"Toplam oyunuz nedir?""Bunu seim sonularnn aklanaca Reichstag

toplanmadan bilemeyiz, siz 2.000.000'un zerinde bir eyolarak yazabilirsiniz. 1890'da, 1.427.000 oy aldk. Vebunun tamamen sosyalist oylar olduunuanlmamalsnz. Bir tr radikal-cumhuriyeti parti olanVolkspartei'nin [Halk Partisi'nin] dnda tm pa r t i l e rbize kar birlemiti. 391 adaymz vard ve

54


55/60

herhangi bir baka partiyle seim ittifak yapmayreddettik. Bunu yapmak isteseydik, 20 ya da 30 dahafazla sandalye sahibi olabilirdik, ama biz kararllklaherhangi bir uzlamaya kar olduk, ve konumumuzuglendiren neden de budur. Adamlarmzdan hibirikendi parti programmz dnda herhangi bir balaycl kabul etmi ya da herhangi bir partiyidestekleme yemini etmi deildir."

"Ama 2.000.000 oyunuz kesinlikle daha fazla san-dalye getirmeliydi?"

"Bu, sandalye bltrlmesindeki kusurdan ilerigeliyor. Reichstag ilk kez oluturulduunda, her 100.000nfusa bir ye ile eit seim blgelerine sahip olmamzgerekiyordu, ama balangtaki eitsizlikler ve nfusart ve kaymas, her seim blgesindeki semen saysnok eitsiz bir duruma getirdi. Bundan en ar zarargren biziz. Berlin'de Lieb-knecht'in durumunu ele aln.500.000 nfusun olduu bir seim blgesinde 51.000 oyald."

"Yitirdiiniz 6 sandalyeye ne dersiniz?""Her biri iin farkl koullar var. Bremen her zaman

1890'daki bir raslant olarak grnmt. Lu-beck'te,yakn zamanda Bebel'den duydum, alanlarn biroubaka yere gitmi, ve eer seim kn yaplm olsaydsandalye sahibi olacaktk. O zaman, yeniden,anmsamalsnz ki, ticari bunalm, bizi, sizietkilediinden daha ok etkiler, ve biz her ivereninkeskin dmanlna kar savamak zorunda kaldk. Herne kadar oylama gizliyse de, karlar olanlar onun

gizliliini geersiz klacak aralar buldular. Biz, sizinngiltere'de yaptnz gibi bir kd iaretleyerek deilama her semenin kendisiyle birlikte getirdii oy pusulasn kullanarak oy veriyoruz. Ticari bunalm, vebunun yan sra 1892 kolera salgn, birok emekiyi,kendilerini bir yllk oy hakkndan

55


56/60

yoksun brakacak olan devlet yardmn kabul etmeyezorlad.

"Ama, utkularmzdan ok yenilgilerimizden gururduyuyorum," diye devam etti Herr Engels. Dres-den'de(krsal blge) tm dier partilerin desteini alan adaynald oydan 100 oy gerideydik ve toplam 32.000 oy

saysna ulatk. Ottenseen'de adaymz, ayn biimdedesteklenen bir yenin 500 oy gerisinde kaldk ve 27.000oy aldk. Stuttgart'ta adaymz 13.315 oy toplad veseilen yeden yalnzca 128 oy geride kald. Lubeck'te19.000 oy aldk, yalnzca 154 oyla kardk. Ve, dahance de dediim gibi, bunlarn hepsi, tm dier partilerinbirlemesine kar toplanan sosyalist oylardr."

"imdi, bana politik programnzn ne olduunuanlatr msnz?"

"Programmz, ngiltere'deki Sosyal-Demokrat Fe-derasyonun programyla neredeyse ayndr, her ne kadarpolitikamz ok farkl olsa da."

"Fabian Derneine daha yakn, sanyorum?""Hayr, kesinlikle deil" diye yantlad Herr, tam bir

kararllkla. "Fabian Dernei, benim iin Liberal Partininbir kolundan baka bir ey deildir. O partinin saladaralar dnda hibir toplumsal kurtulu aramyor. Bizmevcut tm politik partilere karyz ve onlarn hepsiylesavaacaz. ngiliz Sosyal-Demokrat Federasyonu,yalnzca kk bir mezhep topluluu gibidir ve yledavranr. O, dlayc bir topluluktur. i snfhareketinin genel olarak nderliinin nasl elegeirileceini ve onun sosyalizme naslynlendirileceini anlamamtr. Marksizmi bir

Ortodokslua evirmitir. Bu yzden, tersane grevindeJohn Burns'n kzl bayra amasnda srar etti, oysa budavran tm hareketi ykma uratacak ve tersaneiilerini kazanmak yerine onlar kapitalistle-

56


57/60

rin kucaklarna atacakt. Biz bunu yapmayz. Gene de, bizim programmz salt sosyalist programdr. lkmaddemiz tm retim aralarnn ve aletlerinintop-lumsallatrlmasdr. Bugn de herhangi bir hk-metin bize verebilecei herhangi bir eyi kabul ederiz,ama yalnzca, teekkr karlndadeil, alacamzdan

dmek zere. Her zaman Bteye, ve Orduya paraverilmesine kar oy kullandk. kinci oylamadaadaymzn olmad seim blgelerinde, des-tekleyicilerimize, yalnzca, Ordu Yasasna, vergi art-rmna, genel haklarn snrlanmasna kar oy kul-lanmaya sz veren adaylara oy vermeleri sylendi."

"Ve, seimlerin Alman politikas zerindeki etkisi neolacaktr?"

"Ordu Yasas srecektir. Muhalefetin tam k szkonusudur. Aslnda, imdi, tek gerek ve sk Muhalefetbiziz. Ulusal Liberaller, Muhafazakarlara katldlar.Freisinnige partisi ikiye ayrld ve seimler onu neredeyse

yok etti. Katolikler ve kk mezhepler baka birzlmeyi gze alamazlar, ve bundan nce glerinitketeceklerdir."

"imdi, Avrupa politikasna gelirsek , seimin onunzerindeki etkisinin ne olacan dnyorsunuz?"

"Ordu Yasas oylandnda, ak ki Fransa ve Rusyaayn dorultuda bir ey yapacaktr. Fransa tm erkeknfusunu, hatta fiziksel zrl olanlarn bile ordusunakatmtr, ama hi kukusuz ordusunu bir sava makinesiolarak yetkinletirecektir. Rusya subay bulmaktaglkle karlaacaktr. Avusturya ve Almanyakukusuz birbirlerine yalanacaklardr."

"O zaman Avrupa bar iin olduka irkin birmanzara bulunuyor?"

"Kukusuz, herhangi kk bir ey bir elikiyikeskinletirebilir, ama bu lkelerin egemenlerinin savaiin hevesli olduklarn sanmyorum. abuk-

57


58/60

ateleyen silahlarn tam isabeti ve menzili, ve dumanszbarutunbulunmas, sava alannda yle bir devrimi ifadeeder ki, bu yeni koullar altndaki bir muharebe iin zeltaktiklerin ne olacan kimse nceden kestiremez. Sonubelirsiz bir i olacaktr. Ve gelecekte birbirleriyle karkarya gelen ordular, nceki tm savalar bir sonrakiylekarlatrldnda ancak ocuk oyunu gibi gsterecekkadar byk olacaklardr."

"Ve, Sosyal-Demokrat Partinin Avrupa'daki etkisininne olacan dnyorsunuz?"

"Bar iin, kukusuz. Biz her zamanAlsace-Lorraine'in ilhakna kar ktk, ve Sedan'dansonra Marx ve ben, Alman halknn FranszCumhuriyetiyle hibir ekimesi bulunmadna iareteden, ve onurlu bir bar talep eden, ve de tam olarak neolmu ise ona ilhakn Fransa'y Rusya'nn kucanaatacana ve Avrupa bar iin srekli bir tehditoluturacana iaret eden Enternasyonalin birarsn kaleme almtk. Partimiz Reichstag'da herzaman Alsace-Lorraine'lilere gelecekteki yazglarnFransa'ya yeniden katlp katlmayacaklarn, Al-manya'da kalp kalmayacaklarn, svire'ye katlpkatlmayacaklarn ya da bamsz olacaklarn be-lirlemeleri iin frsat verilmesini talep etti."

"yleyse sizin iin bir 'Avrupa Birleik Devletleri'uzak bir gelecekte deil."

"Kesinlikle. Her ey bu dorultuda gidiyor. D-ncelerimiz tm Avrupa lkelerinde yaylyor. te"(kaln bir cildi uzatarak) "Romanya iin yeni dergimiz.

Benzer bir tane de Bulgaristan iin var. Dnya iileribirlemeyi abuk reniyorlar.""Almanya'da sosyalizmin geli mesini tanmlayacak

herhangi bir rakam verebilir misiniz?"Bunun zerine, Herr Engels, imdiki Reichstag

58


59/60

iin yaplm btn seimlerde, her bir partinin aldoylar gsteren ayrntl bir ema kard.

"1877'de" dedi, "500.000 oy topladk; 1881'de Sos-yalistler Yasasnn katlna karn, ancak 300.000;1884'te 550.000 ve 1890'da 1.427.000. Bu kez2.000.000'un zerinde oy topladk."

"Bu olaanst bymeyi neye balyorsunuz?""Esas olarak iktisadi nedenlere. Almanya'da 1860'tan

beri, beraberinde getirdii tm belalaryla, 1760'tan1810'a kadar sizin ngiltere'nizde olan kadar byk birsanayi devrimimiz oldu. malatlarnz bunu ok iyi bilir.Sonra, gene, imdiki ticari bunalm, yeni bir sanayi lkesiolan bizim lkemizi, eski bir sanayisi olan sizinlkenizden daha ok etkiledi. Bunun sonucu iilerinzerindeki basklardr. Tm snflarn demek istiyorum.Kk esnaf byk maaza tarafndan ezildi, tezghtar,zanaat, emeki, kentte ve krda, mevcut kapitalistsistemin skntsn duymaya balyorlar. Ve biz onlarn

nne bilimsel bir zm koyuyoruz, ve hepsi kendileriiin okuyup dnebildiklerinden, yaknda saflarmzakatlrlar. rgtmz kusursuzdur hasmlarmznhayranl ve znts. Sizin rlanda iin baskyasalarnza ok benzeyen Bismarck'n SosyalistlerYasas sayesinde kusursuz bir hale getirildi. Sonra, gene,eitim ve disiplinimiz paha biilmezdir. Hamburg'un240.000 semeninin tmne seim arlarmz vebrorlerimizi eyrek saatte ulatrdk. Gerekten, geenyl kent ynetimi, kolerayla ba etme yollarn anlatan brorlerin datm konusunda kendilerine yardmcolmamz iin bize bavurdu."

"yleyse herkesin merak ettii, iktidarda bir SosyalistHkmeti yaknda greceinizi umuyorsunuz."

"Neden olmasn? Eer partimiz normal bymeorann srdrrse, 1900 ve 1910 yllar arasnda bir

59


60/60

ounluk salayacaz. Ve bunu gerekletirdiimizde,undan emin olabilirsiniz ki, ne dncelerimizde ne de budnceleri uygulayacak olan kadrolarmzda biryetersizlik olacak. Sizin halknz, sanrm, o zaman,Liberal Partinin iine nfuz etmeye almakla salarnaartan bay Sidney Webb'in iinde bulunduu bir hkmete

sahip olacaktr. Biz, orta snf partilerine nfuz etmeyeinanmyoruz. Biz halka nfuz ediyoruz."

The Daily Chronicle, 1 Temmuz 1893

60

Documents

Basın Söyleşileri