T.C. SLEYMAN DEMREL NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS TARH ANABLM DALI

NN DNEM KLTR HAYATI (1938-1950)

Doktora Tezi

Kadir EKER

Danman: Prof. Dr. Bayram KODAMAN

Isparta-200

I

NDEKLER NDEKLER......................................................................................................... I NSZ ..................................................................................................................III ZET .................................................................................................................... IV ABSTRACT............................................................................................................V KISALTMALAR.................................................................................................VIII

BRNC BLM1 A-ATATRK DNEM KLTR ANLAYII ...................................................1 B-MLL KLTRDEN HMANST KLTRE ..............................................9

1-nn ve Ekibi ...............................................................................................9 2-Kltrde Hmanist Anlay ve CHP.............................................................12

C-HMANST KLTR ANLAYIININ BAAT KURUMLARI...................18 1-Halkevleri ve Halk Odalar...........................................................................18 2-Ky Enstitleri.............................................................................................27

3-niversiteler ................................................................................................46 KNC BLM

HMANST ANLAYIIN DL, TARH VE EDEBYATA YANSIMASI ............57 A-HMANZM VE DL ....................................................................................57

1-Dil Konusunda Yaanan Politika Deiiklii................................................57 2-Yeni Dil Politikasna Ynelik Eletiriler ......................................................63

B-HMANST TARH ANLAYII ...................................................................72 1-nn Dnemi Tarih Anlay ve Uygulamalar .............................................74

a-Ders Mfredatlar ve Kitaplar..................................................................74 b- Hmanist Anlayn Tarih Kongrelerine Yansmas.................................79

2-Yeni Tarih Anlayna Ynelik Eletiriler ....................................................85 C-HMANZM VE EDEBYAT........................................................................89

1-Klasiklerin Tercmesi ..................................................................................91 2-iir ve Roman ..............................................................................................98

a-iir ...........................................................................................................98 b-Roman ...................................................................................................102

II

NC BLM HMANST KLTR ANLAYIININ BENMSETLME VASITALARI.........106 A- BASIN-YAYIN...............................................................................................106

1-I. Neriyat Kongresi ...................................................................................107 2-Hmanist Kltr Asndan Basn-Yayn Politikalar .................................113

a-1938-1946 Aras Dnem ........................................................................113 b-1945-1950 Aras Dnem ........................................................................119

3- Basnda Gruplamalar ve Kapatma Kararlar.............................................123 4- Hmanist Kltr Asndan Radyo Yaynlar ............................................128

B-HMANZMN BENMSETLMESNDE GZEL SANATLAR................133 1-Sinema ve Tiyatro......................................................................................134

a-Sinema ...................................................................................................134 b-Tiyatro ...................................................................................................138

2-Resim ........................................................................................................144

3-Opera ve Bale ............................................................................................149 a-Opera .....................................................................................................149 b Bale......................................................................................................151

SONU ................................................................................................................154 BBLYOGRAFYA..............................................................................................157 EKLER.................................................................................................................178

A-BELGELER..................................................................................................178 B-FOTORAF ve KARKATRLER..............................................................192

III

NSZ Osmanl toplumundaki kltr tartmalar, Tanzimatn ilanyla balam,

1876da Merutiyet dnemi ile devam etmitir. zellikle II. Merutiyet dnemi gelimeleri, toplumda idari, sosyal ve hukuki deiimlerin balamasna nclk ederken kltr tartmalarn hzlandrmtr. Dier yandan bu tartmalar, Trkler

arasnda milliyetilik akmnn glenmesini salamtr. Ziya Gkalp ve smail Hakk Baltacolu gibi ilk Trk sosyologlarnn ortaya

atm olduklar millileme anlay, Cumhuriyet ideal ve fikrinin oluumunda etkili olmutur. Milliyetilik merkezli kltr gelimeleri, Atatrk bata olmak zere, sonraki yllarda Cumhuriyet tarihine damgasn vuracak beyinlerin kltrel alt yaplarn ekillendirmitir. Nitekim Atatrk dnemi, Tanzimat dneminin aksine

yeni bir zihniyetle ortaya kmtr. Kkl kltrel deiim olarak yorumlayabileceimiz bu gelime, teki kltre hayran olmayan ama kendisine

hayranlk duyulan ve milli kltr etrafnda, milli bir devlet yapsnn ekirdeini oluturmutur.

Atatrkn 1938 ylnda vefatyla birlikte, milli kltr anlaynn yerini, evrensellii esas alan hmanizm merkezli kltr anlay almtr. Hmanizmi ve

onun getirmi olduu deerleri topluma benimsetmek maksadyla kltrn nemli elerinden olan dil, tarih ve edebiyat alannda Latin-Yunan kaynaklarnn esas

alnd politikalar takip edilmitir. Dier yandan ayn anlay geni kitlelere benimsetmek maksadyla Halkevleri, Halk Odalar, niversiteler ve Ky Enstitlerinde aydnlar yetitirilmesi yoluna gidilmi, basn-yayn ve gzel sanatlar etkin olarak kullanlmtr.

smet nnnn, Cumhurbakanl dnemi(1938-1950) kltr hayatn aratrma konusu olarak sememizin nedeni, bu alanda yeterince akademik

almann yaplmam olmasdr. nn dnemi kltrel faaliyetleriyle ilgili olarak, Sayn Ali Ata Yiit tarafndan hazrlanan nn Dnemi Eitim ve Kltr

Politikas isimli yksek lisans tezi ile, Sayn Salih zkan tarafndan hazrlanan 1938-50 Aras Trkiyenin Eitim-Kltr Politikas isimli doktora almas, dnemin kltrel hareketliliinden ok, uygulanan kltr ve eitim politikalar zerinde durmu, muhalif grlere yer vermemitir. Amacmz resmi kltr anlay

uygulanrken, bu alandaki tepkileri de ortaya koyabilmektir.

IV

Bu amala aratrmamzn 1. blmnde, yeni kltr anlay olarak kabul edilen, hmanizmi uygulayan kadrolarnn, CHP iinde ve devlet ynetimindeki etkinlikleri zerinde durulmutur. Ayn blmde, kltrn baat kurumlar olarak kabul edilen, Halkevleri, halk Odalar, niversiteler ile nn dnemine zg kurumlar olarak karmza kan Ky Enstitlerindeki gelimeler incelenmitir. 2. blmde dnemin kltr anlayn ynlendiren dil, tarih, edebiyat uygulamalar ve

bu uygulamalara dnemin tannm aydnlarnn tepkileri anlatlm, basnn bu politikalar karsndaki tavr, dnemin ke yazlarndan faydalanlarak ortaya konulmaya allmtr. Kltr meydana getiren unsurlardan olan dil, tarih ve edebiyat konular incelenirken yine kltrn nemli unsurlarndan olan din konusuna, bu alanda olduka fazla almann yaplm olmasndan dolay deinilmemitir. 3. blmde, hmanist kltr topluma benimsetilmek maksadyla

kullanlan basn-yayn ve gzel sanatlar alannda yaan gelimeler zerinde durulmu, bu kapsamda iktidarn, yazl basn ile radyonun temel ilevleri zerindeki

etkinliinden bahsedilmitir. Aratrma esnasnda Cumhuriyet Arivinde bulunan, Cumhuriyet Halk Partisi

ve Bakanlklara ait arivler ile Resmi gazete koleksiyonundan faydalanlmtr. Yine dnemin nemli gazetelerinden olan Akam, Cumhuriyet, Milliyet, Ulus, Tan, Tanin,

Tasvir-i Efkar, Vakit ve Vatan ile Ayn Tarihi, Belleten, r, lk, Tercme, Yap, dergisi gibi dnemin nemli mecmualar taranmak suretiyle nn dnemi kltr

anlay ortaya konulmaya allmtr.

almann her aamasnda engin tecrbeleri ve deerli tavsiyeleri ile almay ynlendiren hocam ve danmanm Sayn Prof.Dr. Bayram KODAMANa kranlarm sunarm. Aratrmann bandan beri grleri ile katkda bulunan Sayn

Prof. Dr. Fahrettin TIZLAKa, aratrmann son eklini almas esnasnda deerli gr ve eletirilerinden faydalandm Sayn Prof.Dr. Adnan MAN, Sayn Prof.

Dr. Kemal GDE ve Sayn Yrd.Do.Dr. Kadir KASALAKa, almalarm esnasnda zveriyle yardmlarn esirgemeyen Sayn Yrd.Do.Dr. Zafer GLEN, Sayn Yrd.Do.Dr. Sleyman SEYD, Sayn Dr. Celal ERDNMEZ ve Sayn Dr. Hayri APRAZa teekkrlerimi sunarm. Kadir EKER Isparta-2006

V

ZET

11 kasm 1938de smet nnnn Cumhurbakan olmasyla birlikte Cumhuriyet tarihinde yeni bir dnem balamtr. nn greve gelir gelmez, devlet ynetimi ve CHPde kendi siyasi, ekonomik ve kltrel politikalarn hayata geirecek kadrolar greve getirmitir. 1940l yllardan itibaren Atatrk dnemi kltr anlay olan laik- milliyeti yaklamlarn yerini laik-hmanist anlay ve

uygulamalar almtr.

Hmanist anlay, Tanr merkezli sosyal ve kltrel hayatn yerine, insan

merkezli bir yaplanma ngrm ve ayn anlay, ynetim tarafndan Latin-Yunan kltr kaynaklarna inilmesi olarak tarif edilmitir. ncelediimiz dnemde Latin-Yunan kltryle, Trk kltr kaynatrlarak Trk hmanizmi yaratlmas

amalanmtr. Bu amala dnemin baat kurumlar olarak kabul edilen, Halkevleri ve Odalar, niversiteler ile dneme zg kurulan Ky Enstitlerinde ayn anlay hayata geirecek uygulamalar balatlmtr.

Hmanist anlay, kltrn nemli unsurlarndan olan dil, tarih ve edebiyata da yansmtr. Dilde, Arapa ve Farsa kkenli kelimeler tasfiye edilmi, tasfiye edilen kelimelerden doan boluksa, bat kkenli kelimeler veya yeni tretilen

kelimelerle doldurulmaya allmtr. Dier yandan tarihte, Orta Asya merkezli tarih anlaynn yerini, kaz almalaryla Anadolu ve Eski a merkezli tarih anlay almtr. Edebiyatta iir, roman ve klasikler erevesinde aydnlar arasnda ideolojik gruplamalar yaanmtr. Devlet uygulam olduu kltr politikalarn tabana yaymay amalarken, basn-yayn ile gzel sanatlardan yararlanma yoluna gitmitir. Fakat II. Dnya Savann getirdii ekonomik skntlar gazete, mecmua ve radyo yaynlarnn geni kitlelere ulamasn engellemitir.

Dier yandan, 1946da ok partili hayata geilmesiyle birlikte, baz aydnlar hmanist anlaya muhalefetlerini dile getirmilerdir. Muhalefet partilerinin ve aydnlarn eletirileriyle devlet, uygulad kltr anlayndan tavizler vermeye

balamtr. Bu eletirilere ve tavizlere karn, hmanizm anlay 1950lere kadar devletin kltrel uygulamalarn ynlendirmitir.

Anahtar Kelimeler: Kltr, Hmanizm, Cumhuriyet Halk Partisi, Halkevleri, Dil, Tarih, Edebiyat, Basn-Yayn, Gzel sanatlar.

VI

ABSTRACT A new era began in the history of the new Turkish Republic when Ismet

Inonu rose to the post of presidency on the 11th of Nov. 1938. Soon after he took over this position, he set up his own cadre in the Republican Peoples Party and government bureaucracy, which would initiate their own political, economical and

cultural policies. From the 40ies, Secular/nationalist practices were replaced for secular/humanistic policies.

Humanistic philosophy was founded on human-centered approach discarding the divine-centered social and cultural view of the world. This understanding was described as the re-discovery of Latin/Greek sources in culture. During the era in Turkey that we have closely studied, the authorities aimed to create a neo-Turkish

Humanism built on the blended form of the Latin/Greek culture with the Turkish one. To this end, three dominant institutions were created and they took over this

mission, namely, Peoples houses, universities and Village School Institutions. This last one was solely founded to serve that aim.

Humanist approach also found a positive reaction three key areas of culture, namely in the language, history and literature. Words in language with Persian or

Arabic-origin were almost completely eliminated and the gap resulted from the elimination scheme was filled with the words newly-derived or those from European

languages. On the other hand, the former approach in historical studies based on the Middle Asia was left in favour of Old Anatolian civilizations and ancient cultures. In literature, as well, people witnessed various distinct ideological sects among intellectuals gathering around classical works and fiction. The central authorities also

attempted to make all these effort popular in the public through the media and fine arts. Nevertheless, hardships experienced pre- and post-war hindered all these

practices from reaching the masses.

VII

Notwithstanding, along with the introduction of multi-party political life in 1946, some intellectuals raised their voices opposing the current humanist practices. Following the rising opposition, the government started to slowly give up the cultural revolution thy strictly implemented. Yet, It can be suggested that the humanistic

approach in life went on influencing the cultural life until 1950. Key words: Culture, Humanism, Republican Peoples Party, Peoples

Houses, Languages, History, Literature, Media, Fine Arts.

VIII

KISALTMALAR

ABD Amerika Birleik devletleri

a.g.e. Ad geen eser a.g.m. Ad geen makale

a.g.t. Ad geen Tez A.. Ankara niversitesi B.C.A. Babakanlk Cumhuriyet Arivi C. Cilt CHP Cumhuriyet Halk Partisi ev. eviren DP Demokrat Parti

DTCF Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi

Ens. Enstit

Haz. Hazrlayan

.T.. stanbul Teknik niversitesi .. stanbul niversitesi ..E.F. stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi M.V. Maarif Vekaleti

MEB Milli Eitim Bakanl

s. Sayfa S. Say

SSCB Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii TBMM Trkiye Byk Millet Meclisi

TDK Trk Dil Kurumu

TTK Trk Tarih Kurumu

1

BRNC BLM A-ATATRK DNEM KLTR ANLAYII Latincede topra verimlendirmek iin alma anlamna gelen kltr,

yksek umumi bilgi manas ile dilimize girmitir1. Kltrn imdiye kadar yerli ve

yabanc sosyologlar tarafndan 350yi akn tanm yaplmtr2. Bu tanmlardan hareketle kltr, bir milletin tarihi, edebiyat, inanc, rf ve adetleri, yani maddi ve manevi deerler sisteminin birlikteliidir. Ayn zamanda kltr, hem yaplamayan hem de taklit yolu ile baka milletlerden alnamayan duygulardr3. Milletlerin yaam

tarz, giyimi, gelenek ve grenekleri kltrn maddi ynn meydana getirirken, inanlar da manevi ynn oluturmaktadr.

Her kltrn kendine has orijinallii, kendi kendine yeterlilii vardr. Baka kltrlerden baz unsurlar alp etkileim meydana getirseler bile, varln koruma hassasiyeti kltrn en nemli zelliklerini oluturmutur. Bu sayede ou kltr, millilik vasfn muhafaza etmitir.

Kltrn maddi boyutu, zaman iersinde karlat kltrleri etkilemekte, yada dier kltr unsurlarndan etkilenmektedir. Bylece kltrel deiim meydana

1 Abraham A. Molez, Kltrn Toplumsal Dinamii, eviri Nuri Bilgin, zmir 1983, s. 1.

2 C. Wisslere gre kltr, bir topluluun yaam tarz, E. Sapire gre atalardan devralnan miras, R.

Thurnwalda gre rf ve adetlerden, davran tarzlarndan, tekilat ve tesislerden kurulu ahenkli bir btndr. Tanmlar iin bkz., Mmtaz Turhan, Kltr Deimeleri, stanbul 1987, s. 34 -36. Erih Rothackere gre ise, milletler gelii gzel insan ynlarndan ibaret deildir. nsan ynlarn millet haline getiren kltrleridir. Milletlerin kltrleri sadece yazl ve szl eserlerden ibaret deildir. Ortak olarak uyduklar rf ve adetler onlarn milli ahsiyetlerinin temelini tekil eder. Bkz., Mehmet Kaplan, Kltr ve Dil, stanbul 2004, s. 24-25. 3 lkemizde kltr tartmalar 19. yzyln ikinci yarsnda balam ve 20. yzyln ilk eyreinde

artarak devam etmi, ilk kez sistemli tanmn yapan Ziya Gkalp olmutur. Ona gre kltr, bir milletin din, ahlak, hukuk, akl, estetik, dil, ekonomi ve fen alanlarndaki uyumlu btndr. Onun tanmlamalar iin bkz., Ziya Gkalp, Trkln Esaslar, stanbul 2003, s. 29-35. Ayrca bkz., Ylmaz zakpnar, Kltr ve Medeniyet zerine Denemeler, stanbul 1998, s. 94110. Sonraki dnemlerde Ziya Gkalpin tanmna katlmayp onu eletiren dnrler ortaya kmtr. Bunlardan biriside Erol Gngrdr. Ona gre Gkalp, deitirilmesi gerekenleri veya istenenleri medeniyet, istenmeyen btn deerleri kltr ad altnda toplamtr. Dini bir yerde medeniyete dhil ederken, baka bir yerde kltr unsunu olarak kabul etmitir. Bkz., Erol Gngr, Kltr Deimesi ve Milliyetilik, stanbul 1986, s. 12. Ylmaz zakpnar ise kltr deerler ve inanlar manzumesi olarak kabul ederek, insan realitesinin iki ynl olduunu bundan dolay kltrlerinde ikili bir istikamete yneldiini belirtmitir. Bkz., Ylmaz zakpnar, slam Medeniyeti ve Trk Kltr, stanbul 1997, s. 10-94. Lahbabiye gre kltr, bir millet tarafndan kendi tarihi boyunca, tasavvur edilmi veya tatbikat sahasna koyulmu maddi, fikri ve manevi hayat formlarnn ve deerlerinin tm olarak tarif edilir. Bu balamda nce kltrn evrenselletirilmesi ve sonrada btn milli kltrlerin ortak kltr miras yani medeniyet iinde daha salam bir ibirliine kavumas sayesinde insanln kendini amas ve insanilemesi gerekleecektir. Bkz., M. Aziz Lahbabi, Milli Kltrler ve Medeniyetler, stanbul 1980, s. 12-15.

2

gelmektedir. Bu ynyle maddi kltr unsurlar, manevi kltr unsurlarna gre daha abuk deiimden etkilenebilmektedir4.

eitli nedenlerle karlaan kltrler arasnda atmalar yaanm ve bu atmalar kltr deimelerini kanlmaz klmtr. Anthony Smith, kltr ve

kltrler aras atmay bir nevi milliyetilik biimi olarak alglamtr. Ona gre, milliyetilik kltrel doktrin ile milli emellerin ve milli iradenin gereklemesine

dair reeteleri ieren bir ideolojidir. Milliyetiliin dou ve oluumunda toplumsal ve kltrel balar etkili olmutur5. Niyazi Berkes ise, geleneksel dncenin aksine kltrel atmann temeline ekonomiyi koymutur. Ona gre, milli kltrn gelimesi, uyduculuktan kurtulmak ve toplumsal yapy, ada uygarl kendinde gerekletirme kudreti olan bir sistem haline sokmakla mmkn olmaktadr6. lkemizde bu durumun en nemli rneini Tanzimat dnemi oluturmaktadr. Mesela Trk kltr Tanzimat dneminde, eitli sebeplerle Batya giden aydnlar, eitim amacyla gnderilen renciler vastasyla, Avrupa kltr unsurlar ile temasa

gemi ve iki kltr arasnda karlama ile birlikte atma yaanmaya balamtr7. Trk kltr, tarihi srete Bozkr, slam ve Bat medeniyetinin zelliklerini tamaktayd. Zaman iinde Trk kltr, slam ve Bat medeniyetinin olduka fazla etkisi altnda kalm, Tanzimata kadar slam, Tanzimatla beraber Avrupa kltr

unsurlar karsnda millilik zelliini kaybetme noktasna gelmitir. Byle bir kltr atmosferi iinde yetien Tanzimat dneminin aydn ve yneticileri, milli kltrden

yoksun, ou zaman Avrupann ekilci taraflarn taklit etmi, onun felsefi ve

bilimsel temellerine inememilerdir8. Hatta baz aydnlar iin Avrupa kltr ideal

4 brahim Kafesolu, Trk Milliyetiliinin Meselesi, stanbul 1999, s. 56.

5 Anthony D. Smith, Milli Kimlik, eviri Bahadr Sina ener, stanbul 1994, s. 119-130-147 .

6 Niyazi Berkes, Milli Kltr ve Bat Kltr ile likiler, Cumhuriyet Dnemi Dnce Yazlar

Sekisi, Hazrlayan Konur Ertop, Ankara 1998, s. 245-249. Dier yandan Yaar Kemalde Niyazi Berkesle benzer grleri paylar. Yaar Kemalin grleri iin bkz., Yaar Kemal, Kltr, Cumhuriyet Dnemi Dnce Yazlar Sekisi, Hazrlayan Konur Ertop, Ankara 1998 s. 249251. 7 Avrupaya gnderilen renciler konusunda bkz., Adnan iman, Tanzimat Dneminde Fransaya

Gnderilen Osmanl rencileri(1839-1876), Ankara 2004. Avrupaya giden rencilerle birlikte etkileim artarak Trk kltr ile Bat kltr arasnda atmalar yaanmaya balamtr. ki kltr arasndaki etkileim iin bkz., Halil nalck, Osmanllarda Batdan Kltr Aktarmas zerine, Osmanl mparatorluu, stanbul 1996, s. 426 8 Mmtaz Turhan, a.g.e., s. 172. Bu tarihten sonra Osmanl Devleti her konuda Avrupallarn gr ve

nerileri dorultusunda hareket etmeye balamtr. Bunlardan biriside reformlar konusunda olmutur. 22 ubat 1867 tarihinde Franszlarn vermi olduu neriler Osmanl Devleti tarafndan kabul edilmitir. Bu neride bir Osmanl toplumu yaratmaktan bahsedilmitir. Bu dnce aydnlar tarafndan derhal kabul edilerek uygulamaya geilmitir. Fransz grnn kabul edildiinin en

3

haline gelmitir. Mesela Namk Kemal, Bat kltr ve medeniyetini gnl elen nazl uygarlk olarak nitelemi, Abdullah Cevdet ve ekibiyse, tam anlam ile Bat kltrne teslim olunmasn, nk Bat kltr dnda ikinci bir kltrn bulunmadn ilan etmilerdir9. Dier yandan geleneksel deerleri muhafaza eden

aydnlar slam kltrnn esas alnmas noktasnda srarlarn srdrmlerdir. Bylece zamanla ayn kaynaktan beslenmeyen aydnlar, toplum zerinde egemenlik

yarna girmi,10 bunun sonucunda yaplmak istenilen reformlar yeterince kkten olmam ve Batnn temel dnce yaps benimsenememitir11. Fakat btn olumsuzluklarna karn Glhane Hatt- Hmayunu l bir vesika olarak kalmam, sosyal yapda derin sarsntlar ve hareketlenmeler meydana getirmitir12.

Tanzimatla balayan Batllama, ksmen zorunlu kltrel deiimi meydana getirmitir. Bu dnemde kltr deimelerini zihinsel altyap sorunu olarak

ela alan aydn ve yneticilerle, manevi deerler ynyle kltr yorumlayan aydn ve halk arasnda gr ayrlklar yaanmaya balamtr. Dier bir deyile Tanzimat,

slamn temel ilkelerinden dn vermeksizin, kurumlar ve toplumu bilimsel ilerlemelerle ykseltme anlay ile, bu dncenin devletin ilerlemesine engel olduunu savunan aydnlar arasnda derin gr ayrlklarnn yaand dnem olmutur. I. Merutiyet dneminde aydnlar ve halk arasnda derin gr

ayrlklarnn yaanmasna neden olan Batllama anlay terk edilerek, slam Birliini esas alan siyaset uygulanmaya balanm ve kltrel deiim topluma

nemli kantn da Galatasaray Sultanisinin 1868de almas oluturmutur. Bkz., Bayram Kodaman, Abdlhamit Devri Eitim Sistemi, Ankara 1999, s. 20. 9 Abdullah Cevdetten sonra da onun gibi dnenler olmutur. Attila lhan byle dnenleri

Komprador Burjuva olarak nitelendirir. Sanayilemi lkeler, az gelimi lkeleri smrmek gayesi ile, yerli haklarndan bir ksmn byk paralarla temsilci semektedirler. Bylece yabanc sermaye adna halkla onlar temas ederek, gelimi lkelere herhangi bir tepki olmakszn kendi karlarn korumu olmaktadrlar. Bunlar hammaddeyi ucuza alp, mamul maddeyi pahalya satarlar. Bylece yabanc sermaye, kendine gbekten bal ve karlarn en iyi ekilde koruyacak uaklar edinmi olur. te lhann komprador burjuvazi olarak nitelendirildii sistem bu ekilde domutur. Geni bilgi iin bkz., Attila lhan, Hangi Atatrk, Ankara 19998, s. 59-60. Ayrca lhan Trkiyede solculuun daha iin banda komprador alafrangal olarak ortaya ktn, bylece aydnlarn halka yabanclatn belirtir. Bkz., Attila lhan, Ulusal Kltr Sava, Ankara 1998, s. 74. 10

Nazmi Avc, Trkiyede Modernleme Asndan Din Kltr Siyaset (1839-1960), stanbul 2000, s. 186. 11

Uriel Heyd, Trk Ulusuluunun Temelleri, eviri Kadir Gnay, Ankara 2002, s. 69. 12

Tanzimatn meydana getirdii etkiler ve eitli gruplarn Tanzimata tepkileri iin bkz., Halil nalck, a.g.m., s. 624-690.

4

braklmtr13. Fakat Tanzimatla balayan gr ayrlklar sona ermemi, bu dnemde de artarak devam etmitir.

II. Merutiyet dnemindeyse, nemli lde Trk aydnlarn ve doal olarak ynetimleri etkisi altna alan gr pozitivizm dncesi olmutur. Bu dnceye

gre, ada uygarlk idealinin asli esi bilim ve teknoloji olmaldr. Ayn gr savunanlara gre din ile devlet kesin olarak bir birinden ayrlmal, hatta din, devletin

ve siyasetin kontrol altna girmelidir. Bat medeniyetine ulamak iinde mevcut kurumlarn eksik olan taraflarnn giderilmesi yerine, bat normlarnda yeni kurumlar oluturulmaldr. Pozitivizm dncesiyle birlikte, bir tarafta toplumun temel deerlerini khnemi bulan materyalist anlay, dier yanda slamiyeti ideoloji haline getiren slamc aydn tipi, grleriyle toplumu ynlendirmek istemitir.

Bylesi atma ortam iinde Ziya Gkalp, ileri srd fikirlerle

Tanzimatla balayan, Merutiyetle devam eden kltrel atmaya son vermek istemitir14. Onun ileri srd grlerle millilik dncesi Trkler arasnda

yaylmaya balamtr. Trk dilinin slah konularnda ilk ilmi teekkller oluturulmu ve planl almalar balatlmtr15. Dier yandan Trkln program yaplarak iktisat, edebiyat, tarih, folklor gibi her konuda millilik esas alnmaya balanmtr16. Neticede II. Merutiyetle hayat bulan ve Trkler arasnda

canlanan Trklk, Atatrkn yetimi olduu II. Merutiyet dneminin nemli zelliini meydana getirmitir17.

lk kez Ziya Gkalp ile balayan kltrn milliletirilmesi fikri, Atatrk de etkilemitir. Bu itibarla Atatrk dnemi kltr politikalarnda esas ama, Trk kltrnn yabanc etkisinden arndrlmas olmutur. Dolaysyla kltrde bir yanda

13 Merutiyet dnemi, Trkler arasnda milli kimlik konusunda kprdanmalarn yaand dnemdir.

Mesela 1886 ylnda yaplan dzenleme ile milli varla zararl yabanc okullarn denetlenebilmeleri salanmtr. Kodaman, bu gelimeyi eitimde millileme arzusunun douu olarak yorumlamaktadr. Bkz., Bayram Kodaman, Eitim Sistemi, s. 34, 156. 14

Ylmaz zakpnar, slam Medeniyeti, s. 19-23. Gkalpin grleri iin bkz., Ziya Gkalp, Trklemek, slamlamak, Muasrlamak, Ankara 1976, s. 79. 15

I. Dnya Savandan nce Tanin gazetesinin birinci sayfasnda yeni yaz denemeleri vardr. Harbiye Nazr Enver Paa kendi dairelerinde kullanlan yazy deitirmeye teebbs ederek, harfleri bititirmeden ayr ayr yazmay denemitir. Mesela, yeni ahz- asker kanununun Meclis-i Mebusan Encmeni Askerisinde mzakerat hayli ilerlemiti cmlesini Arapa harflerle bititirmeden yazmtr. Bkz., Falih Rfk Atay, ankaya, stanbul 1980, s. 437. 16

Peyami Safa, Trk nklabna Baklar, stanbul 1999, s. 54-70. 17

Doal olarak Trklk dncesinin oluumunda ttihat Terakki Frkasnn ve Trk Ocaklarnn nemli etkisi olmutur . Bu konuyla ilgili olarak bkz., Bayram Kodaman, Cumhuriyetin Tarihi- Fikri Temelleri ve Atatrk, Isparta 1999, s. 79.

5

millilik ve milliyetilik, dier yanda laiklik eksenli politikalar takip edilmitir18. Ayrca Atatrk, milli kltr oluturmada, kltrn ana unsurlarndan olan dil, din ve tarih zerinde hassasiyetle durmutur. Bu unsurlarla millileerek adalamann yolunu amtr.

Atatrke gre, yeni devletle beraber toplumun kaybolmu deerlerinin kazanlmas etrafnda, millet uuru yaratlmaldr. Ona gre bu uur, blgeselcilii,

mezhepilii reddederek, Trk kltr ve onun asli unsurlarndan olan Trk dili ve Trk tarihi etrafnda meydana gelmeliydi19. Atatrk, Trk kltrnn yabanc tesirinden uzak ve tamamen milletin seciyesinden doacan, Temmuz 1921de yapt konumasnda yle aklar, arktan ve garptan gelen bilcmle tesirlerden uzak, seciye-i milliye ve tarihimizle mtenasip bir kltr kastediyorum. nk milli dehamzn inkiaf, ancak byle bir kltr ile temin olunabilir. Bir ecnebi kltr,

imdiye kadar takip olunan yabanc kltrlerin tahrip edici neticelerini tekrar ettirebilir20.

Atatrk, Trk dili ve tarihinden doan Trk kltr esas alnarak, yeniden oluturulan topluluu, duyuta, dnte ve inanta ortak hareket edebilen bir millet haline getirmek gerektiine inanmtr21. Kltrel geliim asndan dil ve tarih nemli bir unsur olarak alglanm ve yeni dzenlemelere gidilmitir. Bu kapsamda

mesela dil konusunda 3 Kasm 1928de Arap alfabesinin yerine Latin alfabesi kabul edilmitir. 1932-1935 yllar arasnda Orta Asya merkezli z Trke hareketi hzlanm, 1936dan sonra btn dillerin kaynann Trke olarak kabul edildii Gne-Dil Teorisi uygulanmaya balamtr22.

Atatrk, Trk kltr zerindeki yabanc tesirleri ortadan kaldrp, onu esasl bir temele oturtmak iin almtr. Bu kapsamda Trk Tarih ve Dil Kurumlarn

18 Ziya Gkalpin millet ve kltr kavram iinde, 1909dan 1918e kadar geen srete din unsuru

giderek zayflamtr. Atatrkn laiklik reformlarna girmi olduu srete de Ziya Gkalpin din konusunda deien grlerinin etkisi vardr. Cumhuriyetin ilk yllarndaki laik ve pozitivist uygulamalar konusunda bkz., Franais Georgeon, Osmanl-Trk Modernlemesi (1900-1930), eviren Ali Berktay, stanbul 2006, s. 15. 19

Bayram Kodaman, Fikri Temeller, s. 67. 20

Attila lhan, Hangi Atatrk, s. 64. 21

Bayram Kodaman, Fikri Temeller, s. 60-81. Uriel Heytde ada Trk Devletinin teorik temellerinin Gkalp tarafndan atldn ifade ederek, Atatrkn Gkalpin fikirlerinden etkilendiini belirtmektedir. Bkz.,Uriel Heyd, a.g.e., s. 196. 22

Dilde yaanan bu gelimeler CHP kongrelerindeki tutanaklara da yansmtr. CHPnin 1934 kongresinde tutanaklar tutulga, 1938de zabt, 1948 ylnda ise tutanak olarak isimlendirilmitir. Bkz., Bernard Lewis, Modern Trkiyenin Douu, stanbul 1984, s. 209.

6

kurarak, ortak projeler gelitirmeleri iin hayata geirmitir23. Bylece Atatrk, kurmu olduu Trk Dil ve Trk Tarih Kurumlar ile Anadolu insannn tarihi ile olan balarn glendirmeye almtr24. Buna bal olarak Cumhuriyetin ilk yllarndan itibaren yaynlanan devlet kitaplarnda milli tarih ve milli dil konusunda

millileme arzusu ilenmitir. Atatrkn emriyle Afet nan tarafndan yazlmaya balanan Trk Tarihinin Ana Hatlar ile Trk Tarihinin Ana Hatlar Methal

Ksm isimli eserler bu tr rneklerdendir25. Ayrca yaplan kazlarla hem Trklerin eski bir medeniyet unsuru olduklar ispatlanmaya allm, hem de ri rk tezi mekteplerde okutulmaya balanmtr26.

Atatrk, millet anlayn, dil, kltr ve mefkure birliine bal vatandalarn tekil ettii bir siyasi ve itimai topluluk olarak nitelendirerek Anadoluluyla, Kafkasly ayn deerler etrafnda toplayp milli bir devlet meydana getirmeye

almtr. Ona gre, nceki dnemlerde Trk kltr ihmal edilmi, ilenmemi ve bylece dier kltrlerin etkisi altnda kalmtr27. Onun kltr politikasnn znde,

lkenin dousunda-batsnda, kuzeyinde-gneyinde yaayan insanlar ortak bir kltr potasnda eritme fikri yatmaktadr. Atatrk bu politikalar uygularken eitli evrelerde sylemi olduu szlerle etrafndakilerin kltr anlaynn da alt yapsn oluturmak istemitir28.

23 Atatrkn tarih anlay konusunda daha geni bilgi iin bkz., Zafer Glen, Atatrkn Tarih

Anlay, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, C. XVIII, Mart 2002, s. 159-185. 24

Erol Manisal, Attila lhanla 1000 Saat, Ankara 2001, s. 81. Attila lhan, deerlendirmesinde Atatrkn yapt konumalarda milli kltrn, millet seciyesinden doduunu vurgulamtr. Atatrk, ne douya, ne de Batya kar teslimiyeti politikalar takip etmemitir. Atatrkn dncesi her bakmdan tam istiklaline kavumu bir Trkiye ve Trk nsandr. Bkz., Attila lhan, Ulusal Kltr Sava, s. 27 25

Il akan, Konuunuz Konuturunuz Tek Parti Dneminde Propagandann Etkin Silah: Sz, stanbul 2004, s. 23 26

Afet nan, Medeni Bilgiler ve Mustafa Kemal Atatrkn El Yazlar, Ankara 2000, s. 20-21. 27

Bayram Kodaman, Fikri Temeller, s. 80. 28

Attila lhan, Atatrk dneminde de bazen abartl uygulamalarn olduundan bahsederek, kusurun Atatrkte deil, vur deyince ldren kadrolarda olduunu iddia etmitir. Bkz., Attila lhan, Hangi Bat, Ankara 1998, s. 14. lhan, dier bir eserinde konuyla alkal olarak Atatrk dnemi aydnlarnn Komprador kltrle yetimi, Merutiyet aydn olduunu vurgulayp eletirmitir. Bkz., Attila lhan, Ulusal Kltr Sava, s. 39. Ayrca bu konuda Atatrk de kadrolarndan olduka ikayetidir. Bir gn Konya Milletvekili Mustafa eref Beyle konuurken, Biz yanmzda vazife gren kimselerin mahiyetlerini tayinde ok defa hataya deriz. Belki sizde bilirsiniz, benim mahiyet erkanm arasnda, ahlak ve karakterine itimat ettiim iki, kii vard ki, bu itimada ne kadar az layk olduklarnn farkna ancak yllar sonra varabilmiizdir diyerek dncelerini ifade etmitir. Konumann detaylar iin bkz., Yakup Kadri Karaosmanolu, Politikada 45 Yl, s. 109-110.

7

Atatrkn temel dncesi muasr medeniyet seviyesinin yakalanmasdr. Bu itibarla onun dncesi batllamaktan ziyade adalamaktr. Batllamak tabiri daha ziyade Tanzimat ve Merutiyet dnemlerinde egemen olmutur29. nk ada medeniyet bugn bat da olsa bile yarn dou da olabilir. Atatrk dneminde

adalama, Osmanl Devletinde olduu gibi baz kurumlarn teknoloji ile tantrlmas deil, yaam tarznn topluma kazandrlmas, bylece dnsel

inklabn gerekletirilmesini hedeflemitir. Atatrkn kltr politikas ite bu anlayla Batnn kltr politikalarnn gdmnden kurtulmay amalamtr30.

Atatrk, kltrel adalamay arzularken beraberinde millii esas alan bir yaklam benimsemitir. Yani kltrel kimlii muhafaza ederek ada muasr medeniyet seviyesine ulalmasn hedef edinmitir. Bu kapsamda ada yaamn bir gerei olarak kadnn sosyal yaamda daha fazla yer almas iin dzenlemeler

yaplmtr. Mesela 1926da kabul edilen Medeni Kanunla kadnlara ynelik hukuki haklar verilmitir31. Bu dzenlemelerle kadnn geleneksel annelik modelinin dnda,

retmen, doktor, avukat hatta pilot olarak sosyal yaamda yerlerini alabileceklerine ynelik mesajlar verilmeye allmtr. Yine bu kapsamda, 1928 ylnda Kz Enstitleri ve Akam Kz Sanat Okullar alarak kadnlara meslek edindirme programlar balatlmtr.32 Bylece II. Merutiyetle balayan kadnn sosyal

yaamda yerini almas, Cumhuriyetle beraber artarak devam etmitir.

29 Attila lhan, Batllamay kendi elimizle, kendi kltrnden kendini soyup, Hristiyan kltre

angaje etmek olarak aklar. Aslnda Trkiyede sonradan ortaya kan slam hareketlerinde Atatrkn vefatndan sonra uygulanan Batllama politikalarnn sonucu olarak ortaya ktn vurgulamaktadr. Bkz., Hulki Cevizolu, Btn Kaleler Zapt Edilmedi, Ankara 2004, s. 20-22. Yine lhan, aydnlarmzn adalamay Batllama diye anladklarn, oysa Avrupa u anda ada olsa bile, tarihin ilerde neler gsterebileceinin kestirilmediini belirtir. Bu anlamda adalkla Batllamann kartrlmamas gerektiini zellikle vurgulamtr. Bkz., Attila lhan, Ulusal Kltr Sava, s. 81. 30

Seil Deren, Kltrel Batllama, Modern Trkiyede Siyasi Dnce: Modernleme ve Batclk, C. III, stanbul 2002, s. 382-427. 31

Bundan ncede kadnlarn sosyal hayatta yerini almasna ynelik uygulamalar yaplmtr. Bu amala 1923te ilk defa kadnlar arasnda bacak gzellii msabakas yaplm ve bu msabakaya drt kadn itirak etmitir. Yine 1931 ylnda kadn gzellik yarmas yaplm, yarmay retmen Naide hanm kazanmtr. Bir yl sonrada Keriman Halis dnya kadnlar gzellik yarmasnda birinci olmutur. Medeni kanunun 1926 ylnda kabul edilmesi kadnlara hukuki alanda verilen haklarn en nemlisidir. Yine kadnlarn seimlere katlma hakk 1930 ve 1934 yllarnda yaplan dzenlemelerle verilmitir. Bkz., Ahmet Oktay, Cumhuriyet Dnemi Edebiyat,(192350) Ankara 1993, s.16. 32

Ankarann deiik mekanlarnda kadnlar erkeklerle beraber bulunmaya balamtr. Dier yandan Cumhuriyet balolar Ankara Palasta dzenlenmitir. Yakup Kadri bu balolarn prltl yaamn Ankara isimli romannda detayl olarak anlatmaktadr. Bkz., Yakup Kadri Karaosmanolu, Ankara, stanbul 2003, s. 109-111.

8

Trk kltrnn nemli unsurlarndan birisi de hi phesiz dindir. Din konusunda Atatrkn tavr geleneksellikten uzaktr. Dini cehaleti, toplum ve eitim hayatndan kararak, onun yerine insan akln koymutur. Bu balamda devlet politikalarnda dini etkiden uzak laiklik ilkesi uygulanmtr. Atatrk dnemi kltr

yaplanmas ve din alannda yaananlar deerlendiren Niyazi Berkese gre, din sorunu ayn zamanda dil, siyaset ve tarih sorunudur. Bu noktadan bakldnda,

Saltanatn, Hilafetin ve eri Mahkemelerin kaldrlmas Atatrk dnemi din ile ilgili kltrel faaliyetlerindeki i tutarll gstermektedir.

Tanzimat ve Merutiyet dnemleri ile Atatrk dnemi kltrel uygulamalar arasndaki en nemli fark, ilk ikisinin slahat olmas ve Batnn empoze ettiini halka uygulatmak istemesidir. Oysa Atatrk, Batyla mcadele ederek ve onlar yenerek adalama yolunu hedeflemitir33. Atatrk bu konuyla ilgili yapt bir

konumasnda, Avrupann btn terakkisine, tealisine mukabil, Trkiye bilakis tedenni etmi ve sukut vadisinde yuvarlanmtr. Artk slah- hal etmek iin, mutlaka

Avrupadan nasihat almak, btn ileri Avrupann maline gre tedvir etmek, btn dersleri Avrupadan almak gibi birtakm zihniyetler kayi buldu. Halbuki hangi istiklal vardr ki, ecnebilerin nesayihiyle, planlaryla ykselebilsin? Tarih byle bir hadise kaydetmemitir 34 diyerek nceki dnemlerde yaplanlar eletirmitir.

Sonu olarak, Atatrk, hayatnn son on ylnda kltrel gelimelere daha fazla nem vermitir. Bu amala Halkevleri, Dil ve Tarih Cemiyeti ile yakndan

ilgilenmitir. Yakup Kadri Karaosmanoluna gre, bunun nedeni ykl dnemleri boyunca toplumda ve zellikle aydnlar arasnda oluan aalk duygusunun ancak gl bir milli kimlikten sonra bertaraf edileceini dnmesidir35. Atatrkn uygulam olduu kltr politikalar ile Tanzimattan beri aray iinde olan Trk

aydn millilik etrafnda yeni bir senteze ulamtr. Uygulanan kltr politikalaryla milli devlet etrafnda milli birlik oluturulmaya allm, bylece kaybedilen milli

kimlik kazanlmtr.

33 Attila lhan, Hangi Bat, s. 70.

34 Attila lhan, Hangi Atatrk, s. 63.

35 Yakup Kadri Karaosmanolu, Politikada 45 Yl, s. 106.

9

B-MLL KLTRDEN HMANST KLTRE 1-nn ve Ekibi Atatrk, 10 Kasm 1938 tarihinde hayata gzlerini yumarken, geride siyasi

ierikli herhangi bir belge brakmamtr36. TBMM Bakan Abdlhaluk Renda,

Cumhurbakan vekili sfatyla Anayasann 34. maddesi uyarnca meclisi, 11 Kasm 1938 gn yeni Cumhurbakann semek zere toplantya armtr. Parti grubunda bir konuma yapan Genel Bakan Vekili ve Babakan Celal Bayar, milletvekillerine oylarn serbest iradeleriyle vermelerini istemitir37. Yaplan

oylamaya 348 milletvekili katlm, nn oylarn tamamn alarak Cumhurbakan seilmitir38.

Tek partili siyasal rejimlerde uygulanacak ekonomik, siyasi ve kltrel politikalar, parti lideri ve partinin ilkeleri dorultusunda belirlenmitir. Bu amala dnemin kltrel politikalarnn ve ilikilerinin halka benimsetilmesi iin, ncelikli olarak bu ilevi yrtecek kadrolarn oluturulmas gerekmitir. Bu adan her lider gibi smet nn de, Cumhurbakan olur olmaz kendi kltrel, ekonomik ve siyasi politikalarna yn verecek kadrolar oluturmak iin harekete gemitir.

36Atatrkn Genel Sekreteri Rza Soyak, Fevzi akman Cumhurbakanl iin yasal bir yolun bunmas konusunda Atatrkn vasiyetinin olduunu sylyorsa da, baka tank olmadndan Soyak dorulamak mmkn deildir. Bkz., Niyazi Ahmet Banolu, Trk Kahramanlar smet nn, stanbul 1943, s. 7. smet nn bu iddiasn, Soyakn Tevfik Rt Aras ve kr Kaya ile birlikte hareket ederek kendisini tasfiye amacyla yapldn ifade etmektedir. Bkz., Sleyman Yeilyurt, Atatrk nn Kavgas, Ankara 2001, s. 151-152. Cumhurbakanlna ismi geenlerden Fethi Okyarn fazla popler olmamas, Fevzi akmakn lnceye kadar ordunun banda kalacan aklamas ve Abdlhaluk Renda ile Celal Bayarn bu konuda hevesli olmamalar nnye Cumhurbakanl yolunu amtr. nn hatralarnda Fethi Okyarn davran ve aday olmamas ile alkal olarak; Fethi Okyar fitneye iltifat etmedi diye aklamaktadr. Fevzi akmak milletvekili olmadndan hukuken aday olmas sz konusu deildi. Abdlhalik Rendaya gelince, Tevfik Rt Aras ve kr Kaya kendisini stanbula arm ve Cumhurbakan olmas iin teklifte bulunmulardr. Renda bu teklifi kesin bir dille reddetmitir. Celal Bayar bu giriimlerin uzanda Atatrkn vefatyla bir iktidar boluunun kmamas iin uramtr. Bkz., Faruk Glolu, smet nn, Hayat ve ahsiyeti, stanbul 1940, s. 14-15. Buna ramen Sina Akin, nnnn Cumhurbakanln engellemek iin F. akmak, A. Renda ve C. Bayarn yaknlatn belirtir. Bkz., Sina Akin, Ana izgileriyle Trkiyenin Yakn Tarihi, Ankara 2001, s. 213. Necdet Ekinci, II. Dnya Savandan Sonra Trkiyede ok Partili Dzene Geite D Etkenler, stanbul 1997, s. 120. 37

Sleyman Yeilyurt, a.g.e , s. 147. 38

Atatrkten Sonra lk Cumhurbakan- lk Hkmet smet nn- Celal Bayar, Belgelerle Trk Tarih Dergisi, S. 44-46, Ankara 1988, s. 105. Meclis Genel Kurulundan nce CHP grubunda nnnn katlmad Cumhurbakanl oylamasnda, 323 oydan 322 nnye verilmi, yalnzca Hikmet Bayur, Celal Bayara oy vermitir. Glolu, a.g.e., s. 16. Bu konuyla ilgili olarak ayrca u kaynaklara baklabilir, Nusret Baycan, smet nn, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, Ankara 1989, S. 16, s. 633. Necdet Ekinci, D Etkenler, s. 124. Sleyman Yeilyurt, a.g.e.,s. 147, Sreyya. Aydemir, II. Adam, stanbul 1967, s. 31-32.

10

smet nn Cumhurbakan seildikten sonra hkmeti kurma grevini tekrar Celal Bayara vermi, dier taraftan kendi ekibini oluturmak iin de Atatrk dnemi politikaclarndan bazlarn tasfiye etmeye balamtr39. Tasfiyelere 1936da Nyon Konferans srasnda gr ayrl yaad dnemin Dileri Bakan Tevfik

Rt Aras ve 1937de Babakanlktan ayrldktan sonra kendisini ABDne bykeli olarak gndererek Trk siyasi yaamndan silmek isteyen ileri Bakan

kr Kayann yeni kabinede yer almalarn engelleyerek balamtr40. Ardndan eitli nedenlerden dolay Atatrkle anlaamadklar iin siyasetin

dnda kalm olan muhalifleri yanna almtr. Bu amala 31 Aralk 1938 tarihinde yaplan ara seimlerde Kazm Karabekir, Fethi Okyar, Rauf Orbay, H. Cahit Yaln gibi Atatrk dnemi muhaliflerinin, milletvekili olarak meclise girmelerini salamtr41.

39 Bayar o srada kendisine verilen hkmeti kurma grevini neden kabul ettii konusunda, Dnya da

gelien olaanst olaylar ve ierde ekimeden doabilecek otorite boluunun yeni devlete nelere ml olabileceini dnerek hem ierde, hem darda birlik mesajlar verilmesinin zaruretinden bahsetmitir. Bkz., Sleyman Yeilyurt, a.g.e., s.153. 40

Tasfiyelerle ilgili olarak; nn, Celal Bayara hkmeti kurma grevini verdiinde, Tevfik Rt Aras ve kr Kaya gerekten yorgun dtler. Uygun grrseniz bu arkadalar kabineye girmeyip dinlensinler diyerek mdahale etmi, bylece bu iki ismin kabine d kalmalarn salamtr. Bkz., Sleyman Yeilyurt, a.g.e., s. 152. Nyon Konferansnn detaylar iin bkz., Mehmet Barlas, Trkiyede Darbeler ve Kavgalar Dnemi, stanbul 2000, s. 30. Ayrca bu konferansla ilgili olarak nnnn tutumu hakknda bkz., Abdi peki, nn Atatrk Anlatyor, stanbul 1968, s. 13. 41

29 Haziran 1938 tarihinde kan afla yz ellilikler listesinde olanlar affedilerek yurda dnmeleri salanmtr. Fakat bu ahslarn Trk siyasal yaamna kazandrlmas karlnda kendilerinden Atatrkn manevi ahsiyeti ile uramamak koulunun konduu vurgulanr. nnnn bu ahslara, eer Cumhuriyeti ve nklaplar korumak ve devam ettirmek fikrindeysek, Atatrk korumak vazifedir demitir. Bkz., erafettin Turan, Trk Devrim Tarihi, adalk Yolunda Yeni Trkiye, (Kasm 1938- 14 Mays 1950) C. IV, Ankara 1999, s. 23. nn Cumhurbakanlnn ilk yllarnda, Atatrk ile eitli konularda ters dm olan ksknleri kazanma politikas erevesinde, 4 Mart da Dolmabahe Saraynda dzenlenen 1700 kiilik bir ay davetinde , Eski Sadrazamlardan Salih Paa, emekli General Ali hsan Sabis, emekli General Cafer Tayyar Eilmez, Halil Bey ve eski Babakan Rauf Orbay ile grm ve yemek yemitir. Bu arada ei Halide Edip Advar ile birlikte uzun yllar yurt dnda gnll srgn hayat yaayan stanbul eski milletvekili Dr. Adnan Advar Dolmabahede ay partisinin dzenlendii gn, Paristen stanbula dnmtr. Halide Edip Advar ise stanbul niversitesinde profesr olarak greve balamtr. Yazd Sinekli Bakkal isimli romanyla CHP tarafndan dllendirilmitir. Bkz., Cemil Koak, Trkiyede Milli ef Dnemi, (1938-1945), C. II, stanbul 1996, s. 45. erafettin Turana gre, Soyakn Meclise alnma nedeni ankayadan uzaklatrlmak iindir. Bkz., erafettin Turan, Devrim Tarihi, s. 25. nn bu olaylarla ilgili olarak hatralarnda u aklamay yapar; Atatrkn vefatndan sonra ilk i olarak, dahilde emniyet tesisinin lazm olduunu grdm. Eski muhaliflerin teskini, mmknse kazanlmas kymetli bir eydi. htilaf ve nifak esasen ahsiyattan domutu. Bkz., smet nn, Hatralar, C. II, Hazrlayan Selahattin Selek, stanbul 1985, s. 327. erafettin Turan da eski ksknleri tekrar kazanma olayn, nn anlalan balarda herhangi bir sava tehlikesine karlk kurtulu savanda mcadele verdii, fakat daha sonra Atatrk n eitli zamanlarda tasfiye ettii ahslar kazanma yoluna gidecektir. Trkiyeye dnenler arasnda zmir suikastndan beri yurt dnda bulunan Dr. Rza Nur da vardr diyerek izah etmektedir. Bkz., erafettin Turan, Devrim Tarihi, s. 23

11

Siyasi hayatta tasfiyeler yaanrken, smet nn, Atatrk dnemi politikalarna, ticaret ve milli para alt st olmutu. Atatrk zamannda geen bu usuln, artk dzelmesi lazmd. Zaman getike hi dzelmeyecek bir hale gelebilirdi42 diyerek eletiriler getirmeye balamtr.

Dnemin nemli bir gelimesi de CHPnin 26 Aralk 1938 tarihinde toplanan Olaanst Kurultaynda yaanmtr43. Genel Sekreterlike Kurultaya sunulan tzk

deiiklii ile, millet arasnda politik kanaatleri birbirine uygun olanlarn kendi halinde dank olduklar ve bu dankln ancak milli bir ef tarafndan giderilecei ynndeki ifadeler, nnnn Milli ef olmasnn yolunu amtr44. Kabul edilen dier bir tzk deiiklii ile de her drt ylda yaplmas planlanan parti genel bakanl seimleri kaldrlarak, genel bakanlk devaml hale getirilmitir45. Tzk deiikliinin yaplmas nny Deimez Genel Bakan yapmtr.

Kurultay sonunda Recep Peker bata olmak zere Necip Ali Kk, Ali Rza Erten gibi 1935 Kurultaynda seilen alt ye daha tasfiyeye uram, bylece nn, hem iktidarn salamlatrm, hem de CHPyi tam anlamyla ele geirmitir46. Cemal Kutay da nnnn Kurultaydan Milli ef olarak kmasn, dnemin olaanst

42 Sleyman Yeilyurt, a.g.e., s. 173. Atatrk bandan beri devleti ekonomik politikalarn

baarsndan kuku duymutur. Cumhuriyetin kuruluundan itibaren ciddi bir ekonomik ilerlemenin salanamam olmas Atatrk dndrmektedir. Bu bakmdan Atatrk ve nn arasndaki gr ayrlklarnn temeli ekonomiktir. Bkz., Cemil Koak, Trkiye Tarihi IV. ada Trkiye 1908-1980, Yayn Ynetmeni Sina Akin, stanbul 1992, s. 116. 43

1927 tznde Mustafa Kemal deimez genel bakan kabul edildiinden Atatrk ten sonras iin nasl bir seimin yaplaca belirtilmemiti. Celal Bayar toplantnn 1. maddesi olarak bu konuyu gndeme almtr. Fakat Umumi dare Heyetinin yenilenmesini gerektirecek bir durum bulunmad halde bu konunun gndeme alnmas, nnnn parti zerindeki otoritesini pekitirmeyi amalamas ile aklanabilir. Bu konuda bkz., Tuncay Dursun, Tek Parti Dnemindeki CHP Kurultaylar, Ankara 2002, s. 93. Ayrca Cemil Koak, Trkiyede Milli ef Dnemi, C. I, stanbul 1996, s. 172. 44

Milli efliin gerekesi olarak her kurultayda yaanmas muhtemel kark ve gruplamay engelleme olarak aklanmtr. Bkz., Tuncay Dursun, a.g.e, s. 95. Ayrca Milli ef olma konusunda kongrede yaplan btn konumalarda bu olaydan vg ile bahsedilmitir. Bkz. Cemil Koak, Milli ef Dnemi, C. I, s. 9-97. Ali Fuat Erden, smet nn, stanbul 1952, s. 241. lter Turan, Cumhuriyet Tarihimiz, stanbul 1969, s. 109. Nadir Nadi ise, Milli ef olaynn faizmin modas olduunu belirtmektedir. Bkz., Nadir Nadi, Perde Aralndan, stanbul 1964, s. 15-16. 45

Atilla lhana gre, Atatrke de zaman zaman ef denilmitir. Ancak Onun dneminde eflik, kurumsal bir nitelik kazanmamtr. Bu kapsamda Atatrk dneminde, CHP tznde Deimez Genel Bakanlk gibi bir kurum oluturulmamtr. Yani hem Deimez Genel Bakanlk hem de Milli eflik kavramlarn kurumsallatrp CHP tzne koyduran nn olmutur. Konuyla ilgili olarak bkz., Attila lhan, Nazmn ki Talihsizlii, Hangi Edebiyat, Anlar ve Aclar, Ankara 1993, s. 64. Ayrca bkz., etin Yetkin, Trkiyede Tek Parti, s. 159. 46

evket Sreyya Aydemir, kinci Adam, stanbul 1967, s. 52.

12

artlarndan deil, kendi politikaclarna dayanarak kendi dnemini ama giriimi olarak deerlendirir47.

Olaanst kurultaydan g alarak kan nn, Celal Bayarn Babakanl brakmasn istemitir. Bayarn Babakanlktan ayrlmasyla, Atatrk dneminin

nemli bir ismi daha iktidardan uzaklatrmtr48. Nihayet siyasi alanda Atatrk kadrolarnn tasfiye edilmesi ve nn devrinin almas 1942 ylnda parlamento seimlerinin yaplmas ile tamamlanmtr49. Bylece Atatrk dnemi gerekten kapanm, nn dnemi kendine ait uygulamalaryla birlikte almtr.

Dier yandan, nnnn siyasi hayatta yrtt tasfiye hareketleri ordu mensuplarn da iine alarak devam etmitir. Bu kapsamda,1944de Genel Kurmay Bakan Fevzi akmak ve Birinci ordu Mfettii Orgeneral Fahrettin Altay emekli edilmi, akmaktan boalan yere Orgeneral Kazm Orbay getirilmitir. akmak, Genel Kurmay Bakanlndan ayrlr ayrlmaz, karlan 4580 sayl kanunla, Genelkurmay Bakanl Babakana balanmtr. Bu yasayla Genel Kurmay

Bakannn gerektiinde Babakan tarafndan deitirilmesi kabul edilerek, Ordudaki tasfiyeler de tamamlanmtr50.

Atatrk dnemi siyasetilerinden bir ounun deitirilmesi ve bazlarnn tasfiyeye uramas, devletin takip etmi olduu ekonomik, kltrel ve siyasi

politikalarda da radikal deiimlerin ilk iaretlerini oluturmutur. Bu kapsamda Atatrk dnemi kltr politikalarndan olan milliyetilik terk edilerek, Latin-Yunan

kkenli hmanizm anlay uygulanmaya balanmtr. Bu politikalarn uygulanabilmesi iin, Atatrk dnemi brokratlarndan bir ksmnn deitirilmesi, nn tarafndan bir zorunluluk olarak kabul edilmitir.

2-Kltrde Hmanist Anlay ve CHP Hmanizm, 15. yzylda talyada tarih, iir ve ahlak felsefesi gibi bilim

dallarn belirten Studia humanitatis terimiyle, ilk a edebiyat zerinde

47 Cemal Kutay, Atatrkn Son Gnleri, stanbul 2006, s. 261.

48 erafettin Turan, Devrim Tarihi, s. 28. Celal Bayar 12 Kasm 1974 tarihli Milliyette yaynlanan

demecinde nn ile aralarndaki ayrlk konusunda; Ben nnye sayg gsterdim. efimdiAtatrk giderek dar devletilikten beriye doru geldi. smet Paa olduu yerde kald. Mesele budur diyerek esas gr ayrlnn ekonomi olduunu vurgulamaktadr. Bkz., Milliyet gazetesi, 11 Kasm 1974. 49

Cemal Kutay, a.g.e., s. 261. 50

mit zda, Atatrk ve nn Dnemlerinde Ordu ve Siyaset likileri, Gazi niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Doktora Tezi, Ankara 1990, s. 110.

13

uzmanlam, aratrmaclarla renciler iin kullanlan humanisti adndan kaynaklanmaktadr51. Hmanizm, insana ve insani deerlere byk arlk veren Rnesansn temel kltrel akmdr. Hmanizm anlay, devlet ynetiminin merkezine Tanr yerine insan koymu ve ilk kez 19. yzylda Alman aratrmaclar tarafndan kullanlmaya balanmtr.

Trk aydnlar, Trk kltrnden tmyle farkl olan, Bat kltrnn

kaynaklarn 20. yzyln balarnda merak etmeye balamlardr. zellikle Yahya Kemal ve Yakup Kadri Karaosmanolu, Fransz edebiyatn incelerken hmanist anlayla karlamlardr. Daha sonra Yakup Kadrinin temsil ettii New Yunanilik akm edebiyatta kendini btn arl ile hissettirmitir. Yakup Kadri ve arkadalarnca savunulan bu akm, Eski Yunan ve Latin kltr ile Trk kltrnn kaynatrlarak Trk hmanizmi yaratmay amalamtr52.

Trkiyede, 1938den sonra resmi politika olarak kabul gren hmanizm, 1940l yllarda kltr de, eski Yunan ve Roma Medeniyetine inmek olarak tarif edilmitir. Ayn yl Hamit Ongunsu, hmanizmi insan zekasnn gemite meydana getirdii mahsulleri, dorudan Latin-Yunan kaynaklarna mracaat ederek tetkik etmek olarak tarif etmitir 53. nn dneminde kabul grp devlet tarafndan benimsenen hmanizm anlaynda, Milli Eitim Bakanl (MEB) nemli bir etkiye sahiptir. Dnemin Milli Eitim Bakan Hasan Ali Ycel ve ekibi tarafndan sahiplenilmi ve hmanizm, Trk hmanizmi olarak deitirilmitir54. Bu kltr

yaymak asndan ayn yl birka lisede Latince ve Yunanca retecek klasik ubelerin almasna karar verilmitir. Daha sonra Milli Eitim Bakanl bnyesinde oluturulan Tercme Brosu ile zellikle Bat Klasiklerinin Trkeye evrilmesi

51 Ana Britannica, C. XI, stanbul 1993, s. 310-311. Hmanizm akm sadece insana nem veren,

bireyi ycelten bir anlay olarak kabul grm, Tanr merkezli dnceleri reddetmitir. Bkz., Ahmet Altan, Kresellemenin Yeni deolojisi: Pan-Hmanizm, Sabah gazetesi, 29 Austos 2005. 52

Suat Sinanolu, aslnda Trk hmanizmi fikrinin Atatrkn salnda var olduunu, bu amala Nurullah Ata ve Nshet Haim Sinanolu gibi aydnlarn Klasik eitimi savunarak bu fikrin temellerini attklarn vurgulamaktadr. Fakat o dnemde kk oluum olarak kalm ve devlet tarafndan desteklenmemitir. Bkz., Suat Sinanaolu, Trk Hmanizmi, Ankara 1980, s. 92. 53

Salih zkan, 1938-50 Aras Trkiyenin Eitim Kltr Politikas, Erciyes niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Doktora Tezi, Kayseri 1996, s. 56. 54

Hasan Ali Ycelin ekibi u isimlerden olumaktadr; Talim Terbiye Kurulu yelii yapan Sabahattin Eyubolu, lkretim Genel Mdr smail Hakk Tongu, Sabahattin Ali, Falih Rfk Atay, Nurullah Ata, Orhan Veli, Melih Cevdet, Oktay Rfat. Bkz., Hfz Topuz, Tavcan Sava Yllarnda Kltr Devrimi, stanbul 2005. Ayrca bu isimlere Halikarnas Balksyla Azra Erhat da eklemek mmkndr. Bkz., Bar Karacasu, Mavi Kemalizm Trk Hmanizmi ve Anadoluculuk, Modern Trkiyede Siyasi Dnce Kemalizm, stanbul 2001, s. 335.

14

hzlanm, ksa sre sonra Halkevleri, Ky Enstitleri ve niversiteler vastasyla

hmanizm fikri, eitim camias tarafndan kltrn ana kayna olarak kabul edilmeye balanmtr55. Cumhuriyetin ilanyla birlikte balayan, milli kltr etrafnda yeni bir millet yaratma dncesi, bu uygulamalarla hmanist kltr

nda evrensel vatanda yaratma anlayna dnmtr. 1938-50 yllarna damgasn vuran hmanizm, toplumun iinden gelen bir

hareket olarak kmam, dnemin baz aydnlar tarafndan ortaya atlmtr. Bundan dolay zamann aydnlar arasnda farkl alglamadan kaynaklanan tartmalara da neden olmutur. Mesela Yakup Kadri, 1940l yllarn Trkiyesinde eski Latince-Yunancay retecek olan klasik ubelerin almasna karar veren milletvekillerini byk bir inklp hadisesi meydana getirdiklerinden dolay takdir ederken, Ziyaeddin Fahri Fndkolu, bu giriimin ve hmanizmin zamann sol anlay sahiplerince

temsil edildiini ileri srmtr56. ok partili hayata geile birlikte Milli kltrden uzaklama ve Bat kltr

unsurlarnn topluma benimsetilmesi olarak yorumlanan Trk hmanizmi fikri eletirilmeye balanmtr. Nihayet bu eletirilerin sonucunda Hasan Ali Ycel bakanlk grevinden alnm ve hmanizm merkezli kltr faaliyetleri zayflamtr. nn dneminde uygulanan kltr politikalar, siyaset-kltr ilikilerinin ok i ie

olduu bir anlay iinde cereyan etmitir. Siyaset ve siyasiler, kltr kurumlarna mdahaleler yaparak uygulanan kltr politikalarn ynlendirmilerdir.

CHPye gelince, ilk kez Osmanl toplumunda Jn Trklerle kt kabul edilen pozitivist gr, Cumhuriyet dnemi aydnlarndan pek ounu etkisi altna almtr. Bu anlaya gre din ile devlet kesin olarak bir birinden ayrlmal, hatta din, devletin

55 Yakup Kadri ve arkadalarnca savunulan New Yunanilik akm eski Yunan ve Latin Kltr ile

Trk Kltrn kaynatrlmak suretiyle yeni bir Trk hmanizmi yaratmay amalamtr. I. Maarif Kongresinde konuan Cevat Dursunolu, hmanizmi kltrn ana kayna olarak yorumlayarak, Trk milletinin gelecekte byk bir medeniyet misyonu olacana kainiyim...Bir taraftan bu kltrn ana kaynana gitmek, dier yandan kendi ana kaynamzla bu mstakbel inkiafa kendi rengimizi vermek. Bu kltrn ana kaynann kadim hmanizm olduunu hepimiz biliyoruzBununda vastas Latince ve Greke tedrisatdr demitir. Bkz., Nevzat Kke, Cumhuriyet Dnemi Tarih Anlaylar, Sleyman Demirel niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Doktora Tezi, Isparta 2003, s. 232. Ayrca bkz., Suat Sinanolu, a.g.e., s. 93. 56Yakup Kadri Karaosmanolu, hmanizmi, insan kafasnn kendi etrafnda rd zincirden kurtuluu olarak deerlendirmitir. Bu konudaki makalenin tam metni iin bkz., Yakup Kadri Karaosmanolu, Hmanizmaya Doru lk Adm, Cumhuriyet gazetesi, 15 Ekim 1940. Ayrca Ziyaeddin Fahri Fndkolunnun yazs iin bkz., Ziyaeddin Fahri Fndkolu, Hmanizmann ki Manas, Millet Dergisi, S. 14, Haziran 1943.

15

ve siyasetin kontrol altna girmelidir. Bu adan CHPde de, Jn Trklerle balayan ve ttihat ve Terakki ile devam eden pozitivist dncenin etkilerini grmek mmkndr. Bu dncenin bir gerei olan laiklik, siyasal iktidarn eylem ve hareketlerine de meruluk kazandrmtr. Bu bakmdan Cumhuriyetin ilk yllarnda

CHPnin yapm olduu kltrel inklaplarn ana noktasn laiklik ve millilik oluturmutur. Bu anlayla dinsel elerle tanmlanmayan bir devlet ve millet

kavram ortaya konulmak istenmi, bylece din ve devleti birbirinden ayrarak, milli devleti kurmak bir zorunluluk olarak kabul edilmitir. Ayn zamanda Cumhuriyetle birlikte, bireyin topluma katlma srecinde, dier bir ifade ile toplumsallama srecinde elde ettii ahlaki deerleri dinden deil, devletin mdahalesi ile uluslararas normlardan almas hedeflenmitir. Bu adan toplumun nne konulan hedefler ve ahlaki deerler bilim felsefesi olarak aklanm, Kemalizmin adalk

anlay, Hayatta en hakiki mrit ilimdir57 prensibi ile ifade edilmitir. Niyazi Berkes, CHP ve Cumhuriyetle beraber yaanan bu olaylar devletin

dinden kopmas, halkn da devletten kopmas gibi, toplumda gerilme ve atma yaratabilecek gelime olarak yorumlar. Ona gre pozitivizmi savunanlarn iktidara gelmesi devlet ile din arasnda boanma srecinin balamasna neden olmutur. Bylesi bir ortamda devlet, varln millilik lks ile koruma srecine girmi, bu

sre yaanrken zaman iinde tutumlar ile CHP iinde jakobence hareket etmek isteyen Cumhuriyeti aydn tipi ortaya kmtr. Bu anlay sahipleri her eyi en iyi

kendilerinin bildiini ifade ederek halk peinen cahil kabul etmilerdir. Hatta bu dnce sahipleri pozitivist dncenin, gerekirse halka zorla kabul ettirilmesi gerektiini ifade etmilerdir. Fakat bu tr yaklamlar, ynetimin merkezine halk koymak isteyen ve Hakimiyet kaytsz artsz milletindir diyen Atatrkn

uygulamalaryla elimitir. Bylesi aydnlar, gl ve karizmatik lider olan Atatrk karsnda geri adm atmak zorunda kalmlardr58.

Cumhuriyetin ilk eyrei olarak yorumlanan 1923-1950 aras dnemde devlet ve CHP, brokrasinin ynetiminde olmutur. Bu durumun en nemli gstergesi ayn

57 Nazmi Avc, a.g.e., s. 221

58 Bu tip aydnlara en gzel rnek evket Sreyya Aydemirdir. Aydemir, inklaplarn cebir ierdiini

belirterek, benimseyenlerin kabul etmeyenlere kar gerekirse iddet uygulayabileceklerini sylemitir. Bu dnceleri iin bkz., evket Sreyya Aydemir, nklap ve Kadro, stanbul 1986, s. 239

16

dnemde yaplan seimlerde meclise giren milletvekillerinin yaklak %60nn brokratlardan meydana gelmesidir59. Buna karn CHPnin kurucusu Atatrk, parti tznn halka dayal olmas gerektiini belirterek her vatanda parti mensubu olarak grmtr. Partinin amac da 1923 tarihinde yaynlanan Parti Nizamnamesiyle, milli hakimiyetin halk iin ve halk tarafndan gerekletirilmesi60 olarak aklanmtr. 1927 ve 1931 yllarnda yaplan parti kongrelerinde de 1923 nizamnamesini destekler mahiyette ifadeler yer alm, CHPnin kurulu gayesi olarak halklk ve milliyetilik vasflar vurgulanmtr. Parti programnda yer alan halklk, vatandalar arasnda snf, mezhep ve rk ayrm yapmamay ngren ve kanunlar nnde herkesin eit olduu bir toplum yaps olarak aklanmtr. Milliyetilik ise, kltr birlii olarak ele alnp yorumlanm, ve bu prensip evresinde milli devlet anlay pekitirilmek istenmitir.

Atatrkn vefatyla birlikte milliyetilik ynndeki politikalardan vazgeilerek, hmanist kltr politikalar takip edilmeye balanmtr. Hasan Ali

Ycelin Milli Eitim Bakan olduu dnemde, partiye dolays ile ynetime hakim olan gr de hmanizm olmutur. Bu gr sahipleri Avrupann gelimilik srecini Latin-Yunan kklerine balayarak, dinin sosyal yaam alanndan karlmasn nermilerdir. Bunlara gre, Avrupay yakalamak iin onlar gibi

tecrbe yaayarak zaman kaybetmeye gerek yoktur. Yaplacak ey, Latin-Yunan kaynaklar tercme edilerek, bunlarn yaam prensipleri olarak kabul edilmesidir.

1938-46 yllar arasnda youn olarak kabul edilen ve uygulanan bu grn taraftarlar arasnda dnemin Milli Eitim Bakan Hasan Ali Ycel, Sabahattin Eyubolu, Nurullah Ata, smail Hakk Tongu gibi Milli Eitim Bakanlnda grev alan aydnlar vardr. zellikle Nurullah Atan fikirleri bu politikalar ynlendirmitir. Ona gre tam anlamyla Batllama, Latince-Yunancann retilmesi ile mmkndr. Bu dilleri sadece aydnlarn renmesini yeterli

bulmayan yazar, halkn da bu dilleri renmesinin zaruretini ifade etmitir. Bu amala, Atatrk zamanndaki uygulanan politikalar, inklaplar halka benimsetme amac gderken, 1938-46 arasnda yaplan tercmelerle bu politikalarda deiimler yaanm ve Latin-Yunan dnce rnleri topluma benimsetilmeye allmtr.

59 Nazmi Avc, a.g.e, s. 222

60 Nazmi Avc, a.g.e., s. 223

17

Bahsedilen 1938-1950 aras dnemde CHPnin nderlik ettii Batclk politikalar, dier bir deyile hmanizm, halk tarafndan gelenekselliin alternatifi olarak yorumlanmtr. Bu dnceyi hakl karacak uygulamalarda ayn dnemde balamtr. Mesela Batya ait klasikler byk bir tutkuyla tercme edilmi ve kltr

kurumlarnda okunmalar salanmtr. Bylece eitim ve kltr hayatnn, siyasal hayat tarafndan ynlendirilmesi de amalanmtr. Halkevleri, Halk Odalar ve Ky

Enstits gibi uygulamalarla da, ynetimde egemenliin kaytsz artsz millete ait olduu gr yerine, partiye ait devlet anlayyla halk, partinin istekleri dorultusunda yetitirilmeye allmtr61.

Sonu olarak, 1938 yl sonrasnda devlet otoritesi, devlet ve parti bakannda toplanmtr. O dnemde stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi Dekan olan Ali Fuat Bagil, bu dnemi bir kuvvet oligarisi62 olarak yorumlayarak byle ynetimlerde

parti ve hkmetin hibir muhalif syleme aldrmakszn kendi dorularn hayata geirdiini belirtmektedir. Halkevleri, Halk Odalar ve Ky Enstitleri gibi temelinde

kltr yatan kurumlar halk ynlendirmek amacyla faaliyet gstermi, fakat halkn istek ve arzular bu tr messeselerin takip etmi olduu uygulamalarda etkili olmamtr63. Bunun doal bir neticesi olarak, 1938-46 aras dnemde devleti ve CHPni ynetenler, dier bir ifade ile parti devleti kuranlar, muhalif dncelere

aldrmakszn, kendi dnceleri nda kltrel politikalar uygulamlardr. Geri zamanla ayn dnya grne sahip partililer arasnda yetki meselesinden dolay

tartmalar yaanmsa da, bylesi durumlarda siyasi gc elinde bulunduranlar dierlerini tasfiye ederek yollarna devam etmilerdir64.

61 Bu anlayn mimar Recep Pekerdir. Dncelerini 1935 Kurultaynda Trkiye Cumhuriyeti bir

parti devletidir szleri ile ifade etmi, bu anlayn ortaya koyduu prensipler Atatrkn vefatyla uygulamaya geirilmitir. Bkz., Nazmi Avc, a.g.e., s. 228 62

Nazmi Avc, a.g.e., s. 230. Ayrca bu konuda bkz., Maurice Duverger, Siyasi Partiler, eviri Ergun zbudun, stanbul 1974, s. 338. Ayrca u eserede baklabilir; Esat z, Trkiyede Tek Parti Ynetiminin Geliimi ve Siyasal Katlma ( 1923-1945), Ankara 1992. 63

Il akan, a.g.e., s. 73. nn dnemi CHPsine ynelik eletiriler getirilirken zellikle bu dnemde kurulan ve faaliyet gsteren messeselerin Sovyetlerdeki Kolhozlar andrd belirtilerek, ynetimin kltrel ve iktisadi uygulamalar totaliter yaklamlarla yapt belirtilecektir. Bkz., Rza avdar, Devletl Komnistler, smet nn ve Komnizm, stanbul 1950, s. 3. 64

Bu tasfiye srecine en gzel rnek Yakup Kadri ile Recep Peker arasnda yaanmtr. Yakup Kadri ve arkadalar halka ve milletvekillerine partinin ilkelerini benimsetmek amacn gttklerini ifade ettikleri Kadro dergisini karmaya balamlardr. Bu giriimi, karmakta olduu lk mecmuasna alternatif olarak gren Recep Peker, halka ve aydnlara partinin ilkelerini benimsetmenin kendi grevleri olduunu ifade ederek, Yakup Kadri Karaosmanolunu Tirana bykeli olarak gnderterek, derginin kapanmasn salamtr. Bylece Yakup Kadri Karaosmanolu Ankaradan

18

CHP, Cumhuriyetin kurulmasyla birlikte kltrel politikalara yn vermitir. Atatrk dneminde milliyeti ve halk kltr anlay takip edilirken, 1938 den sonra, hmanist kltr anlay uygulanmtr. Kltrde hmanist yaklamlarn gerekleebilmesi iin de dnemin ynetimi, siyaset, ordu ve brokraside kendi

kadrolarn oluturmutur. Dier yandan mevcut kurumlara ilaveten dneme zg oluturulan kurumlarla hmanist kltr benimseyecek kitleler oluturulmak

istenmi, takip edilen politikalar basn ve radyo aracl ile halka benimsetilmeye allmtr.

C-HMANST KLTR ANLAYIININ BAAT KURUMLARI 1-Halkevleri ve Halk Odalar Cumhuriyetin ilk yllar, yeni milli devletin yaratlmasna ynelik

almalarn hayata geirildii gelimelere sahne olmutur. CHPde 1927 ve 1931 yllarndaki Kurultaylarnda parti nizamnamesini hazrlarken, inklaplarn halka benimsetilecei byk devrimin milli benlie sindirilmesin gereklilii zerinde durmutur65. Atatrk, inklaplarn halka benimsetilmesi ve milli devlet yaratmak iin ayrca bir halk mesaisine ihtiya duyulduunu vurgulamtr66. Bu amala, yurdun

deiik yerlerinde eitli isimlerle anlan dernek ve vakflar Halkevleri adyla birletirilerek, almalarn tek elden yrtlmesi amalanmtr. Nitekim, 19 ubat 1932de Ankara bata olmak zere bir gn ara ile Samsun, Eskiehir, Denizli, Van, Aydn, anakkale, Bursa ve stanbulda Halkevleri almtr. Daha sonra dier illerde alan Halkevleriyle bu say ksa srede 500 bulmutur67.

uzaklatrlmtr. Bu olayda esasen aralarnda hibir gr ayrl olmayan iki partilinin yetki atmas rol oynamtr. Bkz., Hakk Uyar, Trkiyede Tek Parti Dneminde ktidar Muhalefet (1923-1950), 9 Eyll niversitesi, Atatrk lkeleri Aratrma Merkezi, Doktora Tezi, s. 46. 65

erafettin Turan , smet nn, Yaam Dnemi ve Kiilii, Ankara 2003, s. 235. 66

Murat Katolu, Cumhuriyet Trkiyesinde Eitim ve Kltr, ada Trkiye ( 1908-1980), Yayn Koordinatr, Sina Akin, s. 411. Atatrkn konumas ile ilgili olarak bkz., Hakk Uyar, Mahmut Esat Bozkurt(1892-1943), Ankara 2000, s. 62. Halkevlerinin amac hakknda Recep Pekerde, Biz Halkevlerini samimi ve btn Trk vatandalarn eit onur mevkiinde gren dnce ile kurulmu atlar altnda toplamaya ve zenli bir kltr almas iinde milli birlii ykseltmeye azmetmi bunuyoruz diyerek deerlendirmitir. Halkevlerinin amac ile ilgili olarak Halkevleri fikrinin ideologlarndan olan Reit Galipte, dilimiz, edebiyatmz, tarihimiz yabanc unsurlarn etkisi ve istilasndan fazla korumas lazm gerekirken, en srekli saldrlara uram ve derin yaralar alm milli kltr kurumlardr. Sizlere Halkevlerinin ulusal ideal dinecei genel amac belirmeye altm. Mustafa Kemalin ruhlarmza verdii kutsal heyecan ve atei yeni yetien kuaklarn ve ocuklarmzn ruhlarnda da tututurmak grevimizdi diyerek aklar. Bkz., Cevdet Perin, Atatrk Kltr Devrimi, stanbul 1987, s. 92. 67

Cevdet Perin, a.g.e., s. 89.

19

Halkevleri, Atatrk dneminde siyasi bir kurum olarak dnlmemi, milli kltr anlaynn halka aktarlmak istendii kurumlar olarak tasarlanmtr. Ayn zamanda Halkevleriyle, milli kltr unsurlarnn ortaya karlmas ve okul an gemi bireylere Cumhuriyetin fazilet ve faydalarnn anlatlmas amalanmtr. Bir

bakma TDK ve TTK ile beraber devletin nc kltr ayan tekil etmi ve bu ynyle halk niversiteleri olarak deerlendirilmitir68. Bu kltr kurumlarna tm

halkn katlmas ve yararlanmas bir vatan borcu olarak alglanmtr69. Halkevleri, Atatrk devrinde siyasallamadan CHPye ye olsun yada olmasn btn vatandalarn yararlanabilecekleri, etkinlikleri izleyebilecekleri, hatta bu etkinliklere katlabilecekleri kurumlar olarak hayata geirilmitir. Halkevleri bu yn ile milli kltr ve kimlik yaratmak amacyla btn siyasi unsurlarn etkisinden uzak olarak kurulmutur.

Kuruluundan ksa sre sonra halkta ilgi uyandrm, buralarda verilen konferanslar, gsterilen sinemalar, sahnelenen tiyatrolarla bir cazibe merkezi haline

gelmilerdir. Ayn zamanda Halkevleri kurulduklar yerlerde, dergi, kitap ve gazete basm ileri ile de uraarak kltrel hayata canllk kazandrmlardr. Bu kapsamda mesela Ankara Halkevi Atatrkn ismini verdii lk mecmuasn karmaya balam70, ayn mecmuann yayn ilkeleri esas alnarak dier illerde de farkl

isimlerde dergiler karlmtr.

68Bu durum eitli illerde yazlan kitap ve dergilerde de belirtilmitir. Mesela bunlardan biri olan Isparta Valiliinin bastrm olduu Isparta 1923-1938, isimli kitapta Halkevleri ile ilgili olarak; Halkevlerinin milli plan tatbik ve tahakkuk ettirmek maksadyla kurulduu, ayn zamanda halka bir disiplin ve ruh verecei belirtilmektedir. Bkz., Isparta Valilii, Isparta 19231938, Ankara 1938, s. 141. 69

Halkevlerine btn halkn katlmas u cmlelerle ifade edilmitir, memleketin snrlar iinde hamuru bu memleketin toprandan yorularak, bu memleketin nimetini yiyen, bu memleketin havasn teneffs eden her ferdin ilk vatan borcu olarak grecei i, Halkevi ats iinde alanlarn grdkleri yola katlmasdr. kinci vazife bu ocaktan yollanacak olanlara onun umdelerine gre rehberlik etmekten ibarettir. te bu emel ve kltrdeki Halkevleri ats altnda toplayacak Trk vatannn her ferdinin karde olan mtecanis Trk Ulusunun ayn dil, ayn inan, ayn dilek, ayn lk, ayn samimiyet ve ayn ak birlii iinde yaatacaktr. Bkz., Isparta Valilii, Isparta 19231938, Ankara 1938, s. 141. Ayrca bkz., Avni avdar, Biyografi, Ankara 1939, s. 17-30. 70

Atatrk lk mecmuasndan bahsederken, lkden z lkmz yaym yolunda kutlu verimler beklerim diye bahsetmektedir. lk mecmuasnn k amac da derginin 1. saysnda, lk karanlk devirleri arkada brakarak erefli ve aydnlk bir istikbale giden yeni neslin heyecann beslemek, cemiyetin kanndaki inklap unsurlarn stmak, ileri admlar sklatrmak iin ifadeleri ile anlatlmtr. Bkz., Nuray Bayraktar, Halkevlerinin lke Kltrne, nsann Geliimi ve Dnm Asndan Katklar ve neriler, Ankara 1999, s. 143-152. eitli illerdeki Halkevlerinin kardklar dergiler ve isimleri iin bkz., Nurhan Karada, Halkevleri Tiyatro almalar( 1932-1951), Ankara 1988, s. 203. Ayrca Babakanlk Cumhuriyet Arivi(B.C.A..), 490.01.880-457.1.

20

Dier yandan Halkevlerinin kuruluu safhasnda lke genelinde okur-yazar orannn dk olmas, devlet ideolojisi olan milliyetiliin halka benimsetilmesini gletirmitir. Bu durumu amak iin, CHP bnyesinde ve Halkevlerine bal olarak gzel konuanlardan oluan Halk Hatipleri Tekilatnn kurulmas salanmtr.

Halkevleri tarafndan, halk hatibi olarak grevlendirilenlerin seimi hususunda olduka hassas davranlmtr. Hatipler ehir ve kk kasaba hatipleri olarak ikiye

ayrlmtr. ehirlerde grevlendirilen hatiplerin nutuku ve konferans kiilerden, kk kasaba ve kylerdeyse halk dilini duru ve akc bir ekilde konuanlardan seilmeleri kararlatrlmtr71. Halk hatipleri ve Halkevlerinin titiz almalar

sonucu 1937 yl itibari ile bu messeselerden yararlananlarn says 6 milyonu amtr72.

smet nnnn Cumhurbakan olmas ile Halkevlerinde yaanan kltrel

gelimeleri iki aamada deerlendirmek mmkndr. 1938-46 arasn kapsayan birinci aama da, Milli efin btn kurumlara hakim olduu, ikinci aama 1946-50 aras ok partili hayata geilmesiyle birlikte uygulanan kltr politikalarnn tartlp eletirilmeye baland dnemdir.

Atatrkn vefat ile birlikte dier kurumlarda olduu gibi Halkevlerinde de deiimler yaanmaya balam, hmanist kltr anlay bu kurumlar

ynlendirmeye balamtr. Bu dncenin kk yerleim yerlerine kadar ulatrlmas iin de kylerde ve kk yerleim yerlerinde tekilatlanamayan

Halkevlerinin 1940lardan sonra, ky ve kasabalarda Halk Odalar adyla tekilatlanmas salanmtr73. Halk Odalarnn kurulu gerekesi olarak da, 1940 ylnda yaplan nfus saymna gre halkn %80i kylerde yaamasna ramen, krsal kesimde Halkevi benzeri tekilatlanmann yaplamam olmas gsterilmitir.

71 CHP, Halk Hatipleri Tekilatnn kurulduunu 22 Eyll 1931 tarih ve 2426 sayl genelge ile

tekilatna duyurarak, tekilatlarndan en ksa zamanda halk hatibi olarak seilenlerin isim listesini istemitir. Tekilatn kuruluu ve talimatyla ilgili olarak bkz., CHP Halk Hatipleri Tekilat Talimat, Ankara 1932. Il akan, CHPnin Halk Hatipleri Tekilatnn, hedeflenenler asndan incelendiinde Sovyet kitle eitim almalarnda izlenilen yola ok benzer yntemler izlediini vurgulamaktadr. Bkz., Il akan, a.g.e., s. 75. 72

Nafi Kansu, Halkevlerimiz, lk mecmuas, S. 69, Ankara 1938, s. 214. 73

1940 nfus saymna gre nfusun 14 milyonu kk kasaba ve kylerde yaamaktadr. Bu amala nfusun byk blmne hmanist politikalarn gtrlmesi amalanmtr. Bkz., Kemal nal, Halk Odalarm, lk mecmuas, C. XIV, S. 19, Eyll 1939, s. 13. Ayrca Halk Odalarnn kuruluuyla ilgili olarak bkz., Nee G. Yeilkaya, Halkevleri, Modern Trkiyede Siyasi Dnce: Kemalizm, s. 113.

21

Bu eksiklii gidermek amacyla, 29 Mays 1939da toplanan CHPnin Beinci Byk Kurultaynda, kylerde Halk Odalarnn almas kararlatrlmtr74.

nnnn Cumhurbakan olmasyla Halkevi ve Halk Odalarnn ileyiinde baz deiiklikler yaanmaya balamtr. lk deiiklik, bu merkezlere aslacak Trk

byklerinin resimleri konusunda yaanmtr. Atatrkn salnda kendisinin resmi Halkevi bakannn oturaca yerin tam karsna aslmaktadr. nnnn

Cumhurbakan ve Milli ef olarak resimlerinin aslp aslmayaca eitli Halkevleri tarafndan merkeze sorulmu, bunun zerine CHP, Atatrk ve nn resimlerinin nasl aslacaklar ynnde talimatnameyi hazrlanarak Halkevlerine gndermitir. Bu talimatname ile nnnn resimlerinin de Halkevleri ve Halk Odalarna aslmas kararlatrlmtr75.

1938den itibaren Halkevlerinin verim ve dinamizminde de deiimler yaanmaya balamtr. Tarih ve dil meselelerinde hmanist anlaya verilen arlk ve Halkevlerinde Batl motiflerin ar bast sanat eserlerinin zendirilip

sergilenmesi ynnde eitim faaliyetleri artmtr. Bu durum merkezden kye ynelik, tepeden inme yaklamlar getirmitir. Tarada, hmanist dnce sahiplerinin getirdii neriler zerine verilen konferanslar ve Bat klasiklerinden uyarlanan temsillerin verilmesi, bu kltre yabanc olan halkn, Halkevleri ve

odalarna olan ilgisinin azalmasna neden olmutur76. Bu kapsamda CHP Genel Sekreterlii vastas ile Halkevlerinde sahnelenmesine msaade edilen piyes ve

temsillerde, halk peinen cahil kabul edilerek bol nasihatler verilmi, bu durum halk honut etmemitir. Verilen baz temsillerin konularnn halkn manevi inanlarn rencide eder ierikte olmas da bu honutsuzluun ana nedenlerinden birini oluturmutur. Mesela bu piyeslerden ankr Halkevinde verilmi olannda, temsili

74 Esat z, a.g.e., s. 113 Ayrca Cemil Kocak, Trkiyede Milli ef Dnemi(19381945) , C.II, s. 104.

75 Bu talimatnamede, 1-Atatrk ve nnnn resimlerinin karlkl aslmas 2-Buna imkan olmad

takdirde onur mevkiinde oturan zatn sa ba stne Milli efin, onur mevkiinde oturan ahsn sol ba stne Ebedi efimizin resimleri aslmal 3-Sayn efimizin resimlerinin bunun haricinde aslmamas eklindedir. Bkz., B.C.A.., 490.01-230.909.1. 76

Fatma Er, Milli ef Dneminde adalama Anlay ve Uygulamalar, Hacettepe niversitesi, Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara 2000, s. 17. Erol Turgut da yazsnda, 1940l yllarda Halkevlerinde ve odalarnda bir geveme meydana geldiini, bu yllarda Halkevlerinde yaplan almalar, istatistik bilgileriyle detayl bir ekilde merkeze iletilirken, bu tarihten sonra daha ok zet bilgi olarak iletilmeye balandn belirtmektedir. Bu konu ile ilgili bkz., Erol Turgut, Halkevleri ve Halk Eitimi (19381950), Gazi niversitesi, Eitim Bilimleri Enstits, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi., Ankara 1998, s. 64 .

22

seyredenlerce din ve din adamlar kk drlm, halk da tepkisini Diyanet leri Bakanlna bildirmitir. Diyanet leri Bakanl, halkn sahnelenen temsille ilgili ikayetlerini ieren dilekeyi, 23 ubat 1942 tarihinde Babakanla sunmutur. Dilekede temsilin ierii ile bu tr temsillerin tekrarlanmamas iin Babakanln

yardm talep edilmitir77. Halkevlerinin kuruluundan itibaren ilgilendii faaliyet alanlarndan birisi de

Trk mzii ve onun gelitirilmesi olmutur. Bu bakmdan Atatrk zamannda halk ezgilerinin derlenmesi almalar Halkevleri tarafndan yaplmtr. Halbuki nn dneminde Halkevlerine gnderilen Halkevleri reneinin 41. maddesinde, buralarda icra edilecek mzik almalar, Halkevleri mzik alma ve msamerelerinde beynelmilel modern mzikle halk trklerimiz esas tutulacak ve beynelmilel mzik teknik ve vastalar kullanlacaktr. Mzikte gayemiz modern

beynelmilel mzii ve teganni tarzn esas tutmak ve bunu tatbik ve temin etmektir denilerek belirlenmitir. Beyannameden de anlalaca gibi Halkevlerinde mzik

almalar tam anlamyla Batl tarzda ve klasik mzik balamnda yaplandrlmaya allm, bu tarz mzikten bir anlam karamayan halk, hem Halkevinden hem de bu uygulamalarn msebbibi olarak grd CHPden uzaklamaya balamtr78.

Halkevlerinin ktphane ksmlarna parti Genel Merkezinin ilgi ve istekleri

dorultusunda kitaplar alnmtr. Bu konuda halkn arzular dikkate alnmamtr. Yani halkn okuyaca kitaplar konusunda da inisiyatif tamamen CHP Genel

Merkezinde olmutur79. Dier yandan Halkevi resmi yayn organ lk mecmuasna ynelik eletirilere basnda ska rastlanmaya balanmtr. Mesela 1941 ylnda r mecmuasndan mer Trk, lk mecmuasnn son yllarda yapt yaynlarla, dier mecmualarla kyaslandnda, asla bir davann yayn organ olamayaca,

sistemli ve planl bir neriyat yaplamad noktasnda eletiriler getirmitir80.

77 Diyanet leri Bakanlnn yazlar, 23 ubat 1942 tarih ve 523 saysyla Babakanla

sunulmutur. Yaz hakknda detayl bilgi iin Bkz., B.C.A., 030.10-26.151.17. 78

B.C.A., 490.01-4.20.1. 79

Tavsiye edilen kitaplarn listeleri iin bkz., B.C.A., 490.01-8.66.413.1. 80

mer Trk, Konumalar ve lk, r mecmuas, C. XI, S.105, Austos 1941, s. 60. Bu iddialar Fuat Kprlnn derginin direktrln stlenmesinden sonra artarak devam etmitir. ddia sahiplerine gre, dergi inklap heyecann kaybederek Yakup Kadri Karaosmanolunun deyimiyle adeta bir niversite dergisi haline dnmtr. Bkz., M. Blent Varlk, lk: Halkevleri mecmuas, Modern Trkiyede Siyasi Dnce: Kemalizm, s. 271.

23

Dier yandan Trkiye, II. Dnya Savann balad gnlerde nemli bir politik deiiklikle Atatrk dneminde sz konusu olmayan siyasi taahhtlere girmitir. lk olarak 1939da ngiltere ve Fransa ile ittifak antlamas yaplmtr. Her ne kadar bu dnemde Almanya ile de dostluk ve ibirlii antlamas imzalanmsa da

sper g durumundaki ngilterenin i ve d politik gelimelerle Trk siyaseti zerinde arl giderek artmtr. Milli ef dneminde Halkevlerine gnderilen

genelgelerde ngiltere ile kurulan ittifakn hakllnn halka benimsetilmesi istenmitir81. Milli kltrn gelitirilip yaygnlatrlmas amacyla, Atatrk

tarafndan kurulan Halkevleri, Trkiyenin ngiltere lehine ykmllkler altna girmesiyle birlikte, 1940l yllardan itibaren youn bir ngiliz kltr ile karlam ve bu kltrn topluma aktarld messeseler haline gelmitir.

kili anlamalar erevesinde Trkiye-ngiltere arasnda siyasi ve kltrel

ibirlii hzlanm, ngiltere, lkemizde kltrel arln hissettirmeye balamtr. Halkevleri de bir kltr kurumu olmas dolays ile ngiliz kltr hareketliliinden

etkilenmitir. ngiliz, siyaset ve kltr adamlar zellikle Ankara Halkevine gelerek, konser, konferans ve ngilizce kurslar tertip etmilerdir82. Konumaclar, beraberinde getirmi olduklar slayt ve filmlerle Bat hayatna ait yaantlar Halkevlerinde izleyicilerle buluturmulardr83. Mesela bunlardan bazlar yledir; 10 Ocak

1945te ngiliz Konuma Dili Prof. E. V. Gatenby, 4 Nisan 1945 tarihinde Hkmet Merkezi Halk ve Londra dare Tekilat Bay S. C. Plume, 2 Mays 1945 tarihinde ngiliz Edebiyat Prof. B. E. C. Davies, 16 Mays 1945te ngiliz Tekilat Esasiyesinin Tekml Bay J. Bell, 30 Mays 1945 tarihinde ngiliz Hukuku Prof. C. Parry, sabit sinema gsterisi ngiliz Aile Oca14 ubat 1945te

81 Il akan, a.g.e, s.172.

82 Ankara Halkevinde verilen ngilizce kurslar hakknda geni bilgi iin bkz., B.C.A., 490,01735.8.1.

Yine B.C.A., 490.01-735.8.1. 24 Temmuz 1944 ylnda The British Council ngiliz Kltr Heyeti Ankara Halkevi Bakanlna gnderdii yazlarnda Ankara Halkevi ocuklar iin ngilizce dersi veren retmenlerini detayl olarak tantmtr. Bu retmenler Miss E. Casey, Mr G. M. Seaton ve Mr. D. E .J. Preysedir. Fotoraflar ve retmenler hakkndaki detayl bilgiler iin bkz. B.C.A., 490.01-735.8.1 83

17 Temmuz 1944 tarihli Ankara Halkevinde verilecek konferanslar dizisini oluturan Halkevi brornde konferans konular ve konferanslar vereceklerin listeleri yledir. John Bell. M. A, L. L. B. tarafndan, Modern Ziraatn Bir Ka Cephesi, B.C.A.. 490.01-735.8.1 ,s.118, John Bell, Modern Sanayide Blm, s. 135, S. C. PLume, Bakent Halk ve Londra dare Tekilat, bkz., B.C.A., 490.01.735.8.1.

24

Bayan A. J. Tucker tarafndan verilmitir84. lk etapta bilgilendirme konferans gibi gelse de youn bir ekilde ngiliz kltrnn Trk toplumuna enjekte edilmekte olduu anlalmaktadr. Bu amala da Halkevleri kltr kurumu olarak bulunmaz kurulular olmutur85. Dolaysyla Halkevleri ve Halk Odalarnda hmanist kltrn

ve bu kapsamda ngiliz kltrnn etkili olmas halkn bu kurumlardan uzaklamasna neden olmutur.

Halkevleri ve Halk Odalarna halkn ilgisinin azalmasnn dier bir nedeni de, zellikle 1939dan sonra bu kurulularn hzla siyasallamasdr. 20 Nisan 1940 tarihinde Halkevleri dare ve Tekilat Talimnamesi deitirilerek, Parti-Halkevi ilikisi gl bir ekilde tanmlanmtr. Tekilat Talimatnamesinde, Halkevleri, Cumhuriyet Halk Frkasnn kltr asndan amalad gayeleri temin iin alm birer kltr yurdu mahiyetinde olup, mstakil birer ahsiyeti hukukiye tekil

etmezler denilerek bu hususa aklk getirilmitir. Ayrca, CHP prensiplerine kar gelenlerin cezalandrlaca ngrlerek, Partiyle Halkevi disiplin ilkeleri

kaynatrlmtr. Bu gelimelerle Halkevlerinin, CHPnin siyasi ve kltrel rgt olduu netletirilmi ve Partinin ideolojisi halka bu kurumlarda anlatlmaya allmtr86.

Bu uygulamalar beraberinde eletirileri ve tartmalar getirmitir. zellikle baz aydnlar, 1939dan sonra buralarda verilen ve tek tip vatanda yetitirme amacna ynelik uygulamalar eletirmilerdir. Eletiri sahipleri Halkevi ve Halk

Odas rgtlenmesini Almanya ve talyadaki rgtlenme modellerine benzeterek, faizm benzeri bir rgtlenme modeli olarak grmlerdir. Onlara gre Halkevleri ve odalaryla kitleler disiplin altna alnmaya allmtr87.

Faizm benzetmesi ok ar olmakla birlikte, kitleleri disiplin altna almak

ve bir partinin ilkelerini benimsetmek noktasndaki eletiriler hakl grnmektedir. Zaten Halkevlerinin kurulu amalar arasnda, CHPnin parti programnn halka

benimsetilmesi dncesi yatmaktadr. Parti bu amacna ulamak iin Halkevleri

84 B.C.A., 490.01. 735.8.1.

85 20 Nisan 1943 tarihinde CHP Genel Sekreterlii Ankara Halkevi Bakanlna yazd yazda halen

Londra niversitesi Lisan ve Edebiyat Profesrlerinden olan Bay fer Evansn Mays ay iinde ngilizce retim Usullerindeki Modern Cereyanlar isimli bir konferans verecei belirtilmektedir. Bkz., B.C.A., 490.01 735.81. 86

Il akan, a.g.e., s.84. 87

Anl een, Halkevleri, Ankara 1990, s.396-406.

25

araclyla ehirlerden kylere doru bir alm gerekletirmeyi hedeflemitir. Bylece halka gidilerek inklplar anlatlacak ve ky kalknmas salanacakt. Zamanla Halkevleri krsal kesime giderek halkn dertlerini dinlemeye balam, bu alanda gnll Halkevleri ksa zamanda baar kazanmtr. Mesela Ankara

Halkevinden ilk ky gezisi tertiplendiinde, doktor, dii, halkevi tabibi, yani eitli meslek gruplarna ait pek ok insan, otobs ve otomobillere doluarak yola kmtr.

Ky meydanna bayrak dikilip, baz hastalar tedavi edildikten sonra akam zeri yeniden dnlmtr.

Balangta kye yaplan bu ziyaretler kyller tarafndan ilgiyle karlanm, fakat zamanla gezilerin byk ksm i turizm olmaktan teye gitmemi, bu aktivitelerin arkas gelmemitir. Ziyaretlerin pek ou sadece Genel Merkezin emirlerinin yerine getirilmesi dorultusunda olmutur. Ky tanyan aydnlar, onun

gerilii karsnda somut adm ve projeler yerine, tavsiye, telkin yada temsillerden te gayret sarf etmemilerdir.

Ayn dnemde Halkevi ynetmeliklerinde deiiklikler yaanm, oynanmas yasak olan brie msaade edilmi ve mahallin gelenekleri gz nne alnarak bira tr alkoll ikilerin iilmesine msaade edilmitir88. Btn bu uygulamalar muhafazakar bir yaplanmaya sahip olan tara halknn Halkevlerinden soumasna

neden olmutur. Bylece kurulularndan amalanan neticeler alnamam ve halk da bu messeselerden uzaklamtr.

194650 aras dnemde ok partili hayata geilmi, yeni partilerin kurulmasyla beraber Halkevlerinin fonksiyonlar ve statleri de tartlmaya balanmtr. Muhalefet, CHPden Halkevlerinin statlerinin belirlenmesini istemitir. Bu istekler ilerleyen yllardaki uygulamalarla reddedilerek, Halkevleri,

CHPnin yan kuruluu olarak varln srdrmtr. Dolaysyla dier partililerin bu kurumlardan yararlanmalar mmkn olmamtr89. Halkevlerinin, CHPye bal

olmasna ramen hla finansmannn kamu kaynaklar tarafndan karlanyor olmas ile CHPnin fikir ve grlerinin aktarld kurumlar olarak varln srdrmesi eletirilerin kaynan tekil etmitir. Konu CHP iinde de tartlm, baz partililer gelen eletirilerin deerlendirilmesini, yani Halkevlerinin bamsz bir statye

88 Halkevlerine Bildirimler, lk mecmuas, Ocak 1947, s. 47.

89 Esat z, a.g.e., s. 113.

26

kavuturulmasn teklif etmilerdir. Cumhurbakan nn gelen eletiriler zerine bu konuyu deerlendirecek bir komisyonun kurulmasna karar vermitir. Komisyon, Halkevleri zerinde yapt almay bir raporla CHPye sunmutur. Yeniden tekilatlanmas ngrlen Halkevleri raporunda;

1- Halkevleri yine CHPye bal olmal. 2-Halkevlerinin kamu yararna alr kurumlardan olmas yasa ile

salanmal.

3-Halkevlerinin kapatlmas durumunda tanr tanmaz mallar CHPye devredilmelidir90. Maddelerden de anlalaca zere rapor, hibir yenilik getirmemi ve mevcut

statnn devamn nermitir. Kapatlmalar halinde de tanr tanmaz mallaryla birlikte CHPye devredilmesi istenmitir. Bylece partiler st yapya

kavuturulamayan Halkevlerinin siyasallaml da tasdik edilmitir. 1947den itibaren CHP, Halkevlerinde kltr faaliyetleri yerine, parti

tznn ngrd dnceleri hakim klmaya balamtr. Bu kapsamda dier partililerin Halkevleri ve Halk Odalarndan yararlanmalarna msaade edilmemitir. DPlilerin Halkevleri ve Halk Odalarndan yararlanma isteklerine, CHP Genel Sekreteri Tevfik Fikret Slay, 20 Aralk 1947 tarihinde, yrrlkteki ynetmeliklere gre baka partililerin Halkevlerinden yararlanma imkanlarnn bulunmadn91 ifade ederek cevap vermitir.

Kltrel deiimi halka anlatmak maksadyla kurulan Halkevleri, ok partili hayata geilmesiyle birlikte, yneticiler tarafndan partiler st bir kltr kurumu olarak alglanamam, CHPnin bir kolu olarak almasna devam etmitir. Byle bir uygulama Halkevlerinin kurulu amalarndan olan halkn tamamnn bu

messeselerden yararlanmas ilkesini engellemitir. Dier yandan mali adan devlet tarafndan desteklenmesine karn, sadece CHPli yelere hizmet vermeye

balamas muhalefet tarafndan sert biimde eletirilmitir. Kapatlmas tartmalar

90 erafettin Turan, Devrim Tarihi, s. 90. Halkevlerinin statleri zerinde yaplacak deiiklik konusu

1948de yeniden gndeme gelmi, fakat CHP iinde fazla taraftar bulamamtr. Dolaysyla Halkevleri kapanncaya kadar mevcut statleri devam etmitir. Bkz., Anl een, a.g.e., s. 236. 91

erafettin Turan, smet nn, s. 241. Halkevleri 1946 ylndan itibaren siyasallamaya balam, kudretinin zayfladn hisseden Halk Partisi, Halkevleri ve Halk Odalarn, siyasi bakmdan kendisini destekleyen tekilat haline sokmaya almtr. Bylece bu kurulular esas gayelerinden uzaklatrlmtr. Bkz., lter Turan, Cumhuriyet Tarihimiz, stanbul 1969, s. 103.

27

esnasnda dnemin Demokrat Partili Maliye Bakan Halil Ayhan, Halkevlerine aktarlan kamu kaynaklarnn 1935-50 aras dnemde hazineden 26.000.000 TL ve rtl denekten 9.500.000 TL olmak zere toplam 35.500.000 TL olarak gerekletiini ifade etmitir92.

Halkevleri, Atatrk tarafndan aldklarnda partili partisiz btn vatandalarn yararlanabilecekleri kltrel kurumlar olarak dnlm, bu haliyle

de halk niversiteleri olarak kabul edilmitir. Milli devlet fikrinin topluma benimsetilmesinde de nemli grevler stlenmitir. nn dneminde uygulanan kltrel politikalarla Halkevleri, halk niversitesi olmas yerine partili yetitiren

messeseler haline getirilmitir. 1950de yaplan seimlerle iktidara gelen DP tarafndan da, amacndan uzaklat gerekesi ile de kapatlmtr. Bu dnemde Halkevleri, Ky Enstitleri ve niversitelerle beraber, devletin toplumu grme

biimine ve onu slah etme fikrine, sivil toplumun katlmas amacn tayan kurumlar olmutur93. Dier bir ifade ile, Osmanl dneminde camilerin etrafnda

younlaan sosyal yaamn, Halkevleri ve Halk Odalar etrafnda cereyan etmesi amalanmtr94.

2-Ky Enstitleri Cumhuriyet Trkiyesinin Osmanldan devrald eitim sistemi, geni

kitleleri kapsamayan ve genellikle merkezlerde mevcut okullar tarafndan yrtlen yapy ngrmekteydi. Bu durum doal olarak okur-yazar oranlarnn zellikle krsal kesimde istenilen dzeyde olmamas sonucunu dourmutu.

Cumhuriyetle beraber yeni kltr politikalarnn halka benimsetilmesi ve toplumsal kalknmann salanmas iin okur-yazar orannn artrlmas bir zorunluluk

olarak grldnden, eitim-retim sadece merkezlerle snrl tutulmad. Yeni eitim sistemiyle birlikte Arap alfabesi kaldrlp, yerine Latin alfabesi kabul edildi. Okur-yazar orannn hzla artrlabilmesi iin ilkretimin gelitirilmesi amaland. Atatrk, 1936 yl TBMM al konumasnda, ilk tahsilin yaplmas iin sade ve pratik tedbirler almak zorundayz. lk tahsilde hedefimiz, bunun umumi olmasn bir

92 erafettin Turan, Devrim Tarihi, s. 91.

93 Mesut Yeen, Kemalizm ve Hegemonya, Modern Trkiyede Siyasi Dnce: Kemalizm, stanbul

2001, s. 61. 94

Nee Yeilkaya, Halkevleri, Modern Trkiyede Siyasi Dnce: Kemalizm, stanbul 2001, s. 214.

28