Bezpieczeństwo polityczne i militarne Polski po 1989 rokuprotasowicki.eu/Igor_Protasowicki/Dorobek_naukowy_files... · 2015-05-18 · zmianie otoczenie polityczne kraju. Po 1989

SPIS TREŚCI

Wykaz najważniejszych skrótów używanych w pracy ......................... 7

Wprowadzenie .................................................................................... 9!

1. Bezpieczeństwo zewnętrzne państwa ............................................. 13 1.1. Pojęcie i rodzaje bezpieczeństwa ...................................................... 13

1.2. Definicja bezpieczeństwa zewnętrznego państwa ............................. 15! 1.3. Wymiary bezpieczeństwa zewnętrznego ........................................... 30!

1.3.1. Wymiar polityczno-wojskowy .......................................................... 30! 1.3.2. Wymiar gospodarczo-ekologiczny .................................................... 32! 1.3.3. Wymiar humanitarno-społeczny ........................................................ 34!

2. Kultura bezpieczeństwa .................................................................. 37! 2.1. Badania nad kulturą bezpieczeństwa ................................................ 37 2.2. Definicja kultury bezpieczeństwa na przykładzie badań nad kulturą niemiecką ........................................................................................... 39! 2.3. Cel badań nad kulturą bezpieczeństwa .............................................. 41! 2.4. Kultura bezpieczeństwa w Polsce ...................................................... 44!

3. Czynniki kształtujące bezpieczeństwo zewnętrzne Polski od 1989 roku .................................................................................. 53!

3.1. Polska w obliczu rozwiązania Układu Warszawskiego ..................... 53! 3.2. Współpraca Polski z KBWE i OBWE ............................................... 57!

3.2.1. Geneza współpracy ........................................................................... 57 3.2.2. Rola procesu KBWE/OBWE w Polskim systemie bezpieczeństwa zewnętrznego według partii parlamentarnych ................................... 66! 3.2.3. OBWE wczoraj i dziś ........................................................................ 71! 3.2.4. Podsumowanie ................................................................................... 73!

3.3. Polska i Sojusz Północnoatlantycki ................................................... 74! 3.3.1. Otwarcie NATO na Wschód .............................................................. 74 3.3.2. Stanowisko Rosji wobec rozszerzenia NATO ................................... 79! 3.3.3. Akcesja Polski do NATO i nowe gwarancje bezpieczeństwa ........... 80! 3.3.4. Rola NATO w polskim systemie bezpieczeństwa według partii parlamentarnych ................................................................................ 83! 3.3.5. NATO a bezpieczeństwo Polski ........................................................ 96! 3.3.6. Podsumowanie ................................................................................... 98!

4

3.4. Miejsce Polski w Unii Europejskiej ................................................... 99! 3.4.1. Geneza Unii Europejskiej ................................................................. 99 3.4.2. Polska w obszarze „wspólna polityka bezpieczeństwa” .................... 102! 3.4.3. Europejska polityka bezpieczeństwa i obrony ................................... 105! 3.4.4. Udział Polski w ESDP ....................................................................... 106! 3.4.5. Instytucje Unii Europejskiej a bezpieczeństwo Polski ...................... 107! 3.4.6. Podsumowanie ................................................................................... 109!

3.5. „Tarcza antyrakietowa” w Polsce ...................................................... 110! 3.5.1. System Obrony Przeciwrakietowej w praktyce ................................. 110! 3.5.2. Elementy Systemu Obrony Przeciwrakietowej w Polsce .................. 116! 3.5.3. Podsumowanie ................................................................................... 120!

4. Zewnętrzne zagrożenia polityczne i militarne dla Polski po 1989 roku .................................................................................. 123!

4.1. Problemy polityki zagranicznej państwa ........................................... 123! 4.1.1. Wycofanie z Polski wojsk radzieckich .............................................. 123 4.1.2. Potencjał wojskowy państw sąsiednich ............................................. 128! 4.1.3. Próby izolacji politycznej Polski na arenie międzynarodowej i wpływania na jej wewnętrzną politykę ........................................... 132!

4.2. Udział w konfliktach zbrojnych i misjach pokojowych ..................... 139! 4.2.1. Konflikt kosowski ............................................................................. 139! 4.2.2. Wojna w Afganistanie ....................................................................... 147! 4.2.3. Interwencja w Iraku ........................................................................... 158!

Zakończenie ........................................................................................ 171!

Załączniki ............................................................................................ 175!Załącznik 1: Kalendarium wydarzeń po 1989 roku ................................... 176!Załącznik 2: Traktat Północnoatlantycki ................................................... 183!Załącznik 3: Umowa między Państwami-Stronami Traktatu Północnoatlantyckiego dotycząca statusu ich sił, sporządzona w Londynie dnia 19 czerwca 1951 r. .............. 188!Załącznik 4: Protokół dotyczący statusu międzynarodowych dowództw wojskowych ustanowionych na podstawie Traktatu Północnoatlantyckiego, sporządzony w Paryżu dnia 28 sierpnia 1952 r. ................................................................. 208!Załącznik 5: Umowa dotycząca statusu Organizacji Traktatu Północnoatlantyckiego, przedstawicieli narodowych i personelu międzynarodowego, sporządzona w Ottawie dnia 20 września 1951 r. ...................................................... 216!Załącznik 6: Umowa w sprawie statusu przedstawicielstw i przedstawicieli państw trzecich przy Organizacji Traktatu Północnoatlantyckiego, sporządzona w Brukseli dnia 14 września 1994 r. .............................................................. 226!

5

Załącznik 7: Umowa między Stronami Traktatu Północnoatlantyckiego o ochronie informacji, sporządzona w Brukseli dnia 6 marca 1997 r. ..................................................................... 229!Załącznik 8: Umowa o wzajemnej ochronie tajemnicy wynalazków dotyczących obronności, w przypadku których zostały złożone wnioski o udzielenie patentów, sporządzona w Paryżu dnia 21 września 1960 r. ...................................... 234!Załącznik 9: Umowa Organizacji Traktatu Północnoatlantyckiego o przekazywaniu informacji technicznej dla celów obronnych, sporządzona w Brukseli dnia 19 października 1970 r. .................................................................................. 238!

Bibliografia .......................................................................................... 245

WYKAZ NAJWAŻNIEJSZYCH SKRÓTÓW UŻYWANYCH W PRACY

AWS – Akcja Wyborcza Solidarność BMD – System Obrony Przeciwrakietowej (Ballistic Missile Defense) BBWR – Bezpartyjny Blok Wspierania Reform CFSP – wspólna polityka zagraniczna i bezpieczeństwa (Common Foreign and Security Policy) ESDP – europejska polityka bezpieczeństwa i obrony (European Security and Defense Policy) EWG – Europejska Wspólnota Gospodarcza EWWiS – Europejska Wspólnota Węgla i Stali ISAF – Międzynarodowe Siły Wspierania Bezpieczeństwa (International Security Assistance Force) KBWE – Konferencja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie KFOR – siły międzynarodowe pod auspicjami NATO działające na terenie Kosowa (Kosowo Force) LPR – Liga Polskich Rodzin NACC – Północnoatlantycka Rada Współpracy (North Atlantic Cooperation Council) NATO – Organizacja Traktatu Północnoatlantyckiego (North Atlantic Treaty Organization) NRD – Niemiecka Republika Demokratyczna OBWE – Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie ONZ – Organizacja Narodów Zjednoczonych PC – Porozumienie Centrum PdP – Partnerstwo dla pokoju (Partnership for Peace) PiS – Prawo i Sprawiedliwość PO – Platforma Obywatelska PSL – Polskie Stronnictwo Ludowe RFN – Republika Federalna Niemiec SLD – Sojusz Lewicy Demokratycznej

8 Bezpieczeństwo polityczne i militarne Polski po 1989 roku

UD – Unia Demokratyczna UP – Unia Pracy UW – Unia Wolności UZE – Unia Zachodnioeuropejska WPZiB – wspólna polityka zagraniczna i bezpieczeństwa ZSL – Zjednoczone Stronnictwo Ludowe ZSRR – Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich

WPROWADZENIE

Bezpieczeństwo państwa należy do najważniejszych celów władzy od sa-mego początku funkcjonowania pojęcia państwowości. Rola państwa polega na zapewnieniu obywatelom poczucia bezpieczeństwa i przestrzeni do rozwoju; zadowolenie społeczeństwa przekłada się na prestiż państwa, a tym samym władzy. Jednym z problemów badaczy bezpieczeństwa narodowego jest pozycja poli-tyczno-militarnego bezpieczeństwa Polski w polityce zagranicznej państwa. Ulega ona przesunięciu w zależności od licznych czynników, przede wszystkim poczucia bezpieczeństwa narodu i występowania zagrożeń tego bezpieczeństwa. Zadaniem badawczym postawionym przez autorów książki jest określenie czyn-ników kreujących pozycję polityczno-militarnego bezpieczeństwa państwa w polityce zagranicznej Polski od 1989 roku do czasów obecnych. Głównymi hipotezami naukowymi, które mają przybliżyć do rozwiązania podję-tego problemu badawczego, są następujące założenia: po pierwsze, polityce zagranicznej Polski przyświeca cel uzyskania i utrzymania zdolności prowadze-nia w pełni autonomicznej polityki w zakresie bezpieczeństwa; po drugie prestiż kraju ma znaczący wpływ na postrzeganie poziomu bezpieczeństwa. Bezpieczeństwo w przypadku państw można podzielić na dwa obszary – we-wnętrzny oraz zewnętrzny. Istota ich jest pokrewna. Bezpieczeństwo wewnętrz-ne oznacza stan braku zagrożeń funkcjonowania struktur państwowych wywo-dzących się z kraju, zewnętrzne natomiast dodaje do tych zagrożeń jeszcze nie-bezpieczeństwa związane z funkcjonowaniem w społeczności międzynarodowej, czyli pochodzące ze strony innych państw lub podmiotów. Problemowi definicji bezpieczeństwa oraz szerszemu omówieniu różnic pomiędzy obydwoma wymia-rami poświęcono pierwszy rozdział książki. W rozdziale drugim rozpatrzono zagadnienie kultury bezpieczeństwa, które ukazuje pozycję polityki prowadzonej w Polsce na mapie globalnych stosunków międzynarodowych. Pozwala jednoznacznie określić możliwości zawierania sojuszy oraz źródło zagranicznych gwarancji bezpieczeństwa i obrony. W analizowanym okresie miała miejsce w Polsce transformacja systemowa, zmienił się jednak nie tylko system rządów w samym państwie, lecz także uległo


zmianie otoczenie polityczne kraju. Po 1989 roku zachwiał się i ostatecznie roz-padł Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRR), co pociągnęło za sobą szereg zmian w strukturze bezpieczeństwa nie tylko regionu, ale całego świata. Trzeci rozdział stanowi tło historyczne całej pracy. Po wcześniejszych organiza-cjach bezpieczeństwa zbiorowego powstała luka, państwa wyłonione z ZSRR były zbyt słabe, by poradzić sobie samodzielnie w świecie rządzonym zasadami wolnego handlu, wojsko wymagało reformy i modernizacji do poziomu, jaki reprezentowały armie wyżej rozwiniętych państw zachodnich. Wszystko to wy-magało poniesienia nakładów, na które państwa byłego bloku wschodniego po-czątkowo nie mogły sobie pozwolić. Ważną pozycję w tym rozdziale zajmuje określenie pozycji polskiej armii na mapie świata na podstawie udziału wydatków na zbrojenia w budżetach wybra-nych państw zarówno w stosunku do ich PKB, jak i w liczbach bezwzględnych. Autorzy dokonują także zestawienia rozmiarów armii tych państw, biorąc pod uwagę wykorzystywany przez nie sprzęt oraz liczbę żołnierzy w analizowanym okresie. Kwestia bezpieczeństwa zewnętrznego odgrywała olbrzymią rolę już od samego początku III RP. Polska, usiłując wypełnić lukę powstałą po upadku struktur, z którymi była związana przed transformacją, szukała nowego miejsca na mapie stosunków międzynarodowych. Począwszy od prób rewizji i reformowania wcześniejszych organizacji, przez powołanie nowych, przyłączanie się do orga-nizacji powoływanych przez zachodnią hemisferę, instytucjonalizację instru-mentów regionalnych. Wszystkie dążenia miały prowadzić do zachowania wa-runków dla dalszego rozwoju. W wyniku prowadzonej od 1989 roku polityki Polska doszła do określonego poziomu bezpieczeństwa i uzyskała zewnętrzne gwarancje płynące z członko-stwa w organizacjach międzynarodowych. Jest trwałym elementem „światowej układanki”, ale droga, jaką przebyła, zanim osiągnięto wszystkie cele, budziła wiele ważnych pytań, a wnioski mogą się okazać kluczowe dla zapewnienia bezpieczeństwa państwa w przyszłości.

Po nakreśleniu tła historycznego i status quo państwa polskiego u progu trans-formacji systemowej dokonano charakterystyki wydarzeń kluczowych, zdaniem autorów, dla rozwoju polskiego bezpieczeństwa. Następnie, za pomocą metody historycznej, wykazane zostały zmiany w polityce zagranicznej państwa w po-rządku chronologicznym, z zastosowaniem podziału na kadencje sejmu, premie-rów rządów i ministrów spraw zagranicznych.

Przeprowadzona w rozdziale czwartym analiza stanowi próbę odpowiedzi na kluczowe dla przyszłości polskiego bezpieczeństwa pytanie o właściwy kierunek

Wprowadzenie 11

polityki bezpieczeństwa na lata następne. Najważniejszym aspektem tego pyta-nia jest wybór odpowiedniej drogi działania, samodzielnego zapewniania sobie bezpieczeństwa lub polegania na mechanizmach bezpieczeństwa kolektywnego. Zależy to od takich elementów, jak trwałość i niezawodność zawiązanych trakta-tów, sprawność działania organizacji bezpieczeństwa, zdolność samodzielnej obrony i podejmowania działań. Czy, mając cały czas w pamięci fiasko porozu-mień pokojowych sprzed 1939 roku, można mieć gwarancję skuteczności poro-zumień współczesnych? Poza opisem zagrożeń politycznych, na jakie Polska narażona była po 1989 roku, znajduje się tu także analiza bezpośrednich zagro-żeń militarnych, czyli konfliktów zbrojnych, w przypadku których doszło do interwencji z użyciem Wojska Polskiego. Podstawę źródłową przedkładanej pracy stanowią oficjalne dokumenty stano-wiące filar bezpieczeństwa państwa, a także określające kierunek polityki zagra-nicznej w dziedzinie bezpieczeństwa. Większość tych dokumentów autorzy wy-korzystali w wersji oryginalnej, docierając do nich za pośrednictwem zbiorów udostępnianych przez organizacje, co zostało za każdym razem odnotowane w przypisach. Źródła te posłużyły analizie ewolucji myśli politycznej w Polsce z zakresu bezpieczeństwa od 1989 roku do czasów obecnych. Ostatni rozdział stanowi podsumowanie osiągniętych wyników badań. Zawarto w nim analizę ewentualnych możliwości rozwoju polskiego systemu bezpie-czeństwa, kierunki reform i modernizacji armii, stopień profesjonalizacji, fluktu-acji kadr, badań technologii wojennych. Czy kraj jest lub będzie gotów na pod-jęcie nowych wyzwań związanych z samodzielnym opracowaniem rozwiązań inżynieryjnych? Jak wiadomo, zwycięstwo we współczesnej wojnie nie jest możliwe wyłącznie dzięki przewadze liczebnej wojska, lecz zależy od przewagi technologicznej nad wrogiem. Działania wojenne mogą się toczyć na lądzie, morzu, w powietrzu, a także w przestrzeni kosmicznej. Czy nasz kraj może się przyłączyć do wyścigu w kosmos i stworzyć własne instalacje zdolne przechwy-tywać i niszczyć obce obiekty w przestrzeni kosmicznej? Jaki charakter miały podejmowane przez rząd inicjatywy? Do czego zmierzała prowadzona polityka? Czy Polska była państwem na tyle silnym, by prowadzić politykę indywidualnie, czy oparcie na organizacjach międzynarodowych było niezbędne do osiągnięcia celu? Jakie były prawdziwe intencje? Pośród wielu innych pojawia się także pytanie o to, na ile pozwalał prestiż państwa? Czy w wymiarze polityczno-wojskowym Polska była na tyle silna, by prowadzić samodzielną politykę, jedynie posiłkując się wsparciem sojuszników? Sam wymiar polityczno-militarny bezpieczeństwa państwa ma niebagatelne znaczenie w polityce zagranicznej. Ale czy był najważniejszym aspektem pro-wadzonej przez kolejne rządy polityki zagranicznej? Jaką w takim razie przy-kładano do niego wagę? Na jakie aspekty i zagrożenia zwracano szczególną


uwagę? Jakie zagrożenia rząd dostrzegał w otoczeniu kraju? I najważniejsze – jakie podejmowano działania, by zapobiegać zagrożeniom lub niwelować odkry-te? Jak na podejmowane decyzje reagowało społeczeństwo? Analiza ewolucji polskiej polityki bezpieczeństwa, szczególnie w wymiarze polityczno-wojskowym, doprowadzi nas do odpowiedzi na kluczowe pytanie: jak kształtować się będzie mapa bezpieczeństwa w przyszłości? Co należy uczy-nić, by kraj nie był narażony na zagrożenia zewnętrzne, a podmioty wewnętrzne miały przestrzeń i dogodne warunki do dalszego rozwoju? Nie ulega wątpliwości, że kierunek polityki zagranicznej państwa wyznacza poziom bezpieczeństwa. Państwo dąży do zachowania suwerenności, budując i umacniając swoją pozycję na mapie stosunków międzynarodowych. Od 1989 roku polska polityka jest w pełni autonomiczna. Niniejsza publikacja ma za za-danie wykazać, jaki wpływ na poziom bezpieczeństwa miały reformy podejmo-wane przez kolejne rządy. W pracy uwzględniono szereg pozycji bogatego piśmiennictwa naukowego z obszaru bezpieczeństwa międzynarodowego ze szczególnym uwzględnieniem dorobku literatury krajowej. Książka jest adresowana do studentów i badaczy nauk politologicznych, stosun-ków międzynarodowych oraz bezpieczeństwa narodowego. Może być także pomocna i kształcąca dla kadr administracji państwowej oraz polityków zaanga-żowanych w procesy kreowania i umacniania bezpieczeństwa Polski w wymia-rze polityczno-wojskowym. Cytowana literatura wielojęzyczna ukazuje rozmiar dorobku światowego w tej dziedzinie i powinna zachęcić czytelników do dal-szych studiów nad problematyką bezpieczeństwa narodowego, które zapewne długo jeszcze stanowić będzie przedmiot badań oraz debat i sporów politycz-nych.

1. BEZPIECZEŃSTWO ZEWNĘTRZNE PAŃSTWA

1.1. Pojęcie i rodzaje bezpieczeństwa

Słowo „bezpieczeństwo” wywodzi się wprost od łacińskiego sine cura (se-curitas)1. Współcześnie określa się je jako: stan pewności, spokoju, zabezpie-czenia oraz jego poczucia, co oznacza brak zagrożenia i ochronę przed niebez-pieczeństwami2. Ścisła definicja została zawarta w Słowniku nauk społecznych i brzmi następująco: „W najbardziej dosłownym znaczeniu bezpieczeństwo jest właściwie identyczne z pewnością (safety) i oznacza brak zagrożenia (danger) fizycznego albo ochronę przed nim”3. Analizując pojęcie bezpieczeństwa, należy zwrócić szczególną uwagę na jego związek ze zjawiskiem zagrożenia. To właśnie brak zagrożenia stanowi jeden z najważniejszych aspektów bezpieczeństwa. Odnosi się do świadomej sfery podmiotu (jednostki i zbiorowości), będąc stanem psychiki lub świadomości wywoływanym przez rozpoznanie przez podmiot zjawiska w jego mniemaniu niebezpiecznego. Tu z kolei dobrą definicję sporządził Franz-Xaver Kaufmann, określając zagrożenie jako „możliwość wystąpienia jednego z negatywnie war-tościowanych zjawisk”4. Pojęcie bezpieczeństwa ma zastosowanie także w przypadku państw. W stosun-kach międzynarodowych odnosi się do „procesu zaspokajania potrzeb i intere-sów uczestników życia międzynarodowego”5. W przypadku państw o bezpie-czeństwie możemy mówić w dwóch obszarach: – bezpieczeństwa wewnętrznego – bezpieczeństwa zewnętrznego (międzynarodowego). Bezpieczeństwo wewnętrzne nie jest tematem pracy, jednak dla pełnego zrozu-mienia treści wyjaśnienie tego pojęcia jest również wymagane. Bezpieczeństwo 1 R. Zięba, Pojęcie i istota bezpieczeństwa państwa w stosunkach międzynarodowych, Sprawy Międzynarodowe, 1989, nr 10, s. 49-70. 2 Ibidem, s. 49-50. 3 J.W. Gould, W.L. Kolb (red.), A Dictionary of the Social Sciences, London 1964, s. 629. 4 F.X. Kaufmann, Sicherheit als soziologisches Und sozialpolitisches Problem, Stuttgart 1970, s. 167. 5 R. Zięba, Instytucjonalizacja bezpieczeństwa europejskiego – koncepcje – struktury – funkcjonowanie, Warszawa 2004, s. 28.


narodowe stanowi najstarszą formułę bezpieczeństwa uczestników życia mię-dzynarodowego. Wywodzi się z podstawowych potrzeb istnienia jednostki i zbiorowości realizowanych przez organy państwowe. Zatem całość bezpie-czeństwa państwa powinna obejmować zarówno aspekty wewnętrzne, jak i ze-wnętrzne; taką koncepcję przedstawił w swojej pracy Lawrence Freedman6. W ujęciu tradycyjnym bezpieczeństwo państwa oznaczało „układ okoliczności, który sprawia, że państwo nie będzie przedmiotem żadnego ataku, a przynajm-niej, że atak skierowany przeciwko niemu nie będzie miał żadnych szans powo-dzenia”7, czyli mamy do czynienia z podejściem państwowo-centrycznym, ak-centującym negatywny aspekt pojęcia – brak zagrożeń i działania zorientowane na eliminowanie zagrożeń. Decydujące znaczenie ma w tym przypadku przewa-ga wojskowa nad potencjalnym przeciwnikiem i powszechnym uznaniem teorii Karla von Clausewitza, to znaczy wojny jako „przedłużenia polityki za pomocą innych środków”, co w praktyce oznaczało ostatnią instancję rozstrzygania sporów. Na bezpieczeństwo narodowe wpływają obecnie – obok aspektów wojskowych i politycznych – czynniki gospodarcze i technologiczne, zasoby surowcowe. Nie bez znaczenia jest także prowadzona przez państwo polityka z zakresu ekologii, demografii, spraw społecznych i humanitarnych. W zakresie wewnętrznym bez-pieczeństwo państwa oznacza zatem cały szereg zagadnień społeczno-ustro- jowo-demograficznych, jednym słowem wszystkie czynniki świadczące o jego integralności. Bardzo dużą rolę odgrywa tu świadomość elit politycznych oraz ich gotowość do reagowania na pojawiające się zagrożenia przez tworzenie ak-tualnych strategii bezpieczeństwa. Drugim, obok elit politycznych, elementem odpowiedzialnym za bezpieczeństwo wewnętrzne jest samo społeczeństwo. Od jego stopnia identyfikacji z państwem, poczucia odpowiedzialności oraz akcep-tacji przyjętych strategii zależy skuteczność wprowadzanych mechanizmów8. Bezpieczeństwo państwa jest identyfikowane w kategoriach celu działania pań-stwa, jest także stanem i procesem, symbolizuje wartości, które podlegają szczególnej ochronie, kondycję militarną i ekonomiczną państwa, pozwalające owe wartości ochraniać, ale także stwarzać warunki do jego dynamicznego rozwoju itp.9 6 L. Freedman, The Concept of Security, [w:] M. Hawkesworth, M. Kogan (red.), Encyclopedia of Government and Politics, Vol. 2, London 1992, s. 733. 7 Dictionnaire Diplomatique (Słownik Dyplomatyczny), Vol. 3, Paris 1948 (hasło: securité), s. 696. 8 A. Dudek, T. Łoś-Nowak, Bezpieczeństwo państwa w środowisku międzynarodowym. Przewar- tościowania, [w:] S. Dębski, B. Górka-Winter (red.), Kryteria bezpieczeństwa międzynarodowe- go państwa, Warszawa 2003, s. 50. 9 R. Szafran, W poszukiwaniu istoty bezpieczeństwa państwa, Studia Prawnicze Ius et Praxis, 2007, nr 03 [04]/07, s. 26-31.

Bezpieczeństwo zewnętrzne państwa 15

Bezpieczeństwo zewnętrzne natomiast dotyczy wszelkich zagrożeń pochodzą-cych spoza granic państwa, ze strony innych państw lub podmiotów. Działania podejmowane przez państwa w celu zapewnienia bezpieczeństwa polegają na: „tworzeniu optymalnych warunków wewnętrznego bezkonfliktowego rozwoju istotnych składników danego systemu, jak i eliminowaniu jego ewentualnego zewnętrznego zagrożenia przez przyczynianie się do takiego ukształtowania otoczenia zewnętrznego, które by sprzyjało harmonijnemu, symbiotycznemu rozwojowi szerszego organizmu lub systemu”10, to z kolei oznacza, że wymiary wewnętrzny i zewnętrzny bezpieczeństwa narodowego są ze sobą powiązane.

1.2. Definicja bezpieczeństwa zewnętrznego państwa

Bezpieczeństwo zewnętrzne państwa utożsamiamy z bezpieczeństwem międzynarodowym, gdyż obejmuje ono zagadnienia pochodzące spoza granic państwa. Formułując najprostszą definicję, możemy powiedzieć, że: „Idea bez-pieczeństwa międzynarodowego wyraża właściwe każdemu narodowi, każdemu państwu, pragnienie bycia zabezpieczonym w razie agresji i opiera się na posia-danej przez państwo pewności, że nie będzie zaatakowane lub, że w przypadku ataku, otrzyma natychmiastową i skuteczną pomoc ze strony innych państw”11. Inna definicja głosi, że istotę bezpieczeństwa międzynarodowego stanowi: „ze-spół warunków, norm i mechanizmów międzynarodowych, które zapewniają każdemu państwu (danego systemu międzynarodowego czy regionu) poczucie pewności, przetrwania i swobód rozwojowych bez nacisków z zewnątrz”12. Ja-nusz Stefanowicz uznał, że „Bezpieczeństwo międzynarodowe jest pojęciem zbiorczym, złożonym, na które składają się środki i instytucje bezpieczeństwa wojskowego (środki kontroli zbrojeń, rozbrojenia, budowy zaufania, samoobro-ny itd.), politycznego (środki pokojowego rozstrzygania sporów, rozbrojenia moralnego, pokojowego współistnienia, układy regionalne, sankcje, środki kon-troli przez ujawnianie itd.), ekonomicznego (środki i instytucje nowego między-narodowego ładu ekonomicznego, eliminacji barier, wzmocnienia wymiany handlowej, budowy zaufania ekonomicznego, walki z protekcjonizmem itd.), kulturalno-cywilizacyjnego (środki i instytucje rozwijania tożsamości narodo-wej, dziedzictwa kulturalnego, koncepcji wspólnego dziedzictwa ludzkości, praw człowieka, pacyfistyczna działalność organizacji, ludzi dobrej woli, religii, wyznań, środki i instytucje budowy pokojowej świadomości itd.)”13. Włodzi- 10 M. Dobrosielski, Problemy współczesnych stosunków międzynarodowych, Sprawy Między- narodowe, 1973, nr 12, s. 14. 11 Dictionnaire Diplomatique, Vol. 2, op. cit. (hasło: sécurité internationale), s. 696. 12 P. Mikiewicz, Kategoria bezpieczeństwa a polska myśl polityczna lat 90, Wrocław 2005, s. 33-34. 13 J. Stefanowicz, Bezpieczeństwo międzynarodowe (dyskusja), Sprawy Międzynarodowe, 1980, nr 5, s. 120.


mierz Malendowski uważa, że bezpieczeństwo międzynarodowe może „przeja-wiać się w tym, że wszyscy członkowie społeczności międzynarodowej mają poczucie bezpieczeństwa, a ponadto istnieją warunki, mechanizmy i stosunki wzajemne, które zapewniają bezpieczeństwo ogółowi członków społeczności międzynarodowej”. Mimo iż nie jest to wyraźnie powiedziane, poczucie bezpie-czeństwa (często przecież subiektywne) łączy się w tym rozumieniu z konkret-nymi warunkami (mechanizmy i stosunki wzajemne), nadającymi bezpieczeń-stwu międzynarodowemu bardziej wymierny i obiektywny charakter14. Podąża-jąc dalej tym tropem, inny badacz bezpieczeństwa międzynarodowego, Adam Daniel Rotfeld, opisując ten termin, twierdzi, że „Bezpieczeństwo międzynaro-dowe oznacza stan i proces, w którym zarówno poszczególne państwa, jak i społeczność międzynarodowa jako całość mogą swobodnie urzeczywistniać wytyczone przez siebie cele rozwoju – bez zewnętrznego zagrożenia natury woj-skowej, politycznej lub gospodarczej”15. Zatem na podstawie tej definicji możemy powiedzieć, że bezpieczeństwo mię-dzynarodowe obejmuje podmiotowe potrzeby i interesy państwa i że można ją uznać za definicję bezpieczeństwa narodowego. Mówimy tu o gwarancjach politycznych i wojskowych, sprawiających, że dane państwo nie stanie się przedmiotem napaści zbrojnej, natomiast w wypadku agresji inne państwa udzielą mu pomocy. Wciąż jednak głównym środkiem gwarantującym bezpie-czeństwo pozostaje siła wojskowa, choć zmieniają się warunki jej użycia. W zbiorowym systemie bezpieczeństwa działającym na mocy porozumień prawno-międzynarodowych siły można użyć wyłącznie zgodnie z podpisanymi traktatami w obronie ofiary agresji, odpierając atak i likwidując jego skutki. Wprowadza to nową, wartościowalną kategorię wielkości możliwych zagrożeń i zakresu otrzymanych przez państwo gwarancji16. Jak więc można się domy-ślić, bezpieczeństwo zewnętrzne polega na stanie „wolności od zagrożeń, stra-chu lub ataku”17, co, zdaniem autorów Słownika dyplomatycznego, znajduje odzwierciedlenie w stopniu zorganizowania społeczności międzynarodowej, czyli zawieranych przez państwa sojuszy i traktatów. Bezpieczeństwo międzynarodowe jest pojęciem dynamicznym. Pojmowanie bezpieczeństwa uczestników życia międzynarodowego zmienia się w czasie pod wpływem różnorodnych czynników kształtujących życie narodów i państw

14 W. Malendowski, Europejskie bezpieczeństwo zbiorowe w polskiej polityce zagranicznej, Poznań 1983, s. 7. 15 A.D. Rotfeld, Europejski system bezpieczeństwa in statu nascendi, Warszawa 1990, s. 30. 16 R. Zięba, Instytucjonalizacja bezpieczeństwa europejskiego. Koncepcje-struktury-funkcjonowanie, Warszawa 2004, s. 32. 17 J. Garnett (red.), Theories of Peace and Security: A Reader In Contemporary Strategic Thaught, London 1970, s. 31.


oraz funkcjonowania systemów międzynarodowych18. Tendencja ta uwidacznia się w obliczu gwałtownych zmian, takich jak na przykład opracowywanie coraz skuteczniejszych i bardziej niszczycielskich rodzajów broni. Doskonałym przy-kładem obrazującym opisywane zjawisko jest broń jądrowa. Prace badawcze prowadzone przez strony konfliktu podczas drugiej wojny światowej miały ostatecznie zadecydować o zwycięstwie jednej ze stron. Była to bardziej walka z czasem niż z wrogiem, w której więcej zależało nie od liczby żołnierzy wroga poległych na froncie, lecz od wyników pracy. Ostateczne opracowanie, przete-stowanie i wykorzystanie broni jądrowej przez Stany Zjednoczone przeciwko Japonii pokazało światu, jak niszczycielską moc ma nowoczesny arsenał. Oka-zało się, że kontynuowanie wojny może doprowadzić do nieobliczalnych wręcz strat, świat wkroczył w nową erę. W efekcie opracowania jednej technologii przez następne 40 lat trwał wyścig zbrojeń, mocarstwa pomnażały swoje arse-nały, a narody żyły w nieustannym napięciu potęgowanym możliwością ataku. Strona atakująca natomiast musiała się liczyć z możliwością równie groźnego ataku odwetowego. Konsekwencje były trudne do oszacowania, mówiono na-wet o możliwości zagrożenia dla przetrwania ludzkiej cywilizacji. Powstrzy-mywało to głównych adwersarzy, „okazałoby się, że broń, która ma chronić państwo, stanowi dla niego śmiertelne zagrożenie”19. Doprowadziło to do swoi-stego „dylematu bezpieczeństwa” i paradoksalnie skłoniło mocarstwa do do-browolnego ograniczania arsenału i podjęcia działań mających na celu wyeli-minowanie niebezpieczeństwa wojny totalnej20. Napięcie na poziomie mocarstw nie doprowadziło do wyeliminowania wojny jako środka prowadzenia polityki zagranicznej. Zakończenie rywalizacji na linii Wschód-Zachód i obustronne ograniczenie arsenału nuklearnego nie wyelimi-nowało lokalnych konfliktów z użyciem broni konwencjonalnej. Konflikty wy-buchające na obszarze po rozpadzie ZSRR, byłej Jugosławii, stare konflikty etniczne i religijne ukazują złożoność problemów, bardzo głęboko zakorzenio-nych i niemożliwych do usunięcia w krótkim czasie. Niemniej należy zauważyć, że posiadanie przez państwo nawet ogromnej siły militarnej nie musi oznaczać chęci jej użycia w wojnie, natomiast pozwala mu na wykorzystanie elementu przewagi w stosunkach międzynarodowych, poten-cjału jako środka odstraszania i politycznego oraz psychologicznego oddziały-wania na swoich przeciwników i rywali21. Zjawisko to urosło do „teorii odstra-szania” stosowanej przez mocarstwa nuklearne w okresie „zimnej wojny”. 18 R. Zięba, Instytucjonalizacja... op. cit., s. 36. 19 W. Multan, Bezpieczeństwo międzynarodowe ery nuklearnej, Warszawa 1991, s. 24. 20 N.J. Wheeler, K. Booth, The Security Dilemma, [w:] J. Baylis, N.J. Rengger (red.), Dilemmas of World Politics: International Issues in a Changing World, Oxford 1992, s. 49. 21 Por. R. Zięba, Wojskowe aspekty napięć międzynarodowych, Stosunki Międzynarodowe, 1989, nr 7, s. 47-49.


Zmiany technologiczne w przemyśle wojennym nie są jedynym czynnikiem wpływającym na kształt pojęcia bezpieczeństwa zewnętrznego. Sięgając po inny przykład, możemy odnieść się do sfery prawno-traktatowej. Epoka współ-czesna przyniosła stabilizację na mapie świata, panujący ład i zawiązane poro-zumienia umożliwiają wymianę handlową i ekonomiczną, tendencje imperiali-styczne państw, przejawiające się kolonializmem, zostały wyparte przez domi-nację na rynkach. W efekcie wojna przestała być instrumentem podboju, została także zdelegalizowana jako instrument wykorzystywany do realizowania poli-tyki zagranicznej. Tendencje delegalizacji wojny napastniczej możemy odszu-kać już przed pierwszą wojną światową, wówczas już „wojna agresywna (na-pastnicza) została całkowicie zdelegalizowana. Złożyły się na to przede wszystkim postanowienia Paktu Brianda-Kelloga z 1 sierpnia 1928 roku oraz Karty Narodów Zjednoczonych i Deklaracji zasad prawa międzynarodowego uchwalonej przez Zgromadzenie Ogólne ONZ 24 października 1970 roku”22. Następnie zakaz stosowania siły lub groźby jej użycia stał się jedną z najważ-niejszych zasad panujących w stosunkach międzynarodowych, stanowiąc jeden z filarów w procesie KBWE, a następnie w OBWE. Proces KBWE, czyli seria konferencji międzyrządowych, mających na celu ustalenie bezpieczeństwa w Europie, rozpoczął się w latach 1970-1974 konferencjami między państwami europejskimi z udziałem przedstawicieli USA oraz Kanady. W wyniku tych negocjacji podpisano Akt końcowy, w którym potwierdzono panujący w Euro-pie ład. Najważniejszymi obecnie dokumentami ograniczającymi możliwości posługiwania się siłą są porozumienia o ograniczaniu wyścigu zbrojeń, redukcji arsenałów broni i delegalizacji stosowania niektórych jej rodzajów. Rozwój cywilizacji przyniósł także jeszcze jednego uczestnika stosunków mię-dzynarodowych: korporacje transgraniczne. Mimo iż niejednokrotnie ich dzia-łania mają charakter globalny, zawsze powiązane są z jakimś określonym pań-stwem, w którym mają swoją siedzibę główną i opłacają podatki, od tego pań-stwa oczekują natomiast ochrony przed zagrożeniami dla ich istnienia, statusu i swobody działania. Tym samym państwa muszą uwzględnić ich potrzeby w swojej polityce zagranicznej. Coraz częściej jednak korporacje stają się sa-modzielnymi aktorami na arenie międzynarodowej. Kierunek rozwoju cywilizacji doprowadził do sytuacji, w której możemy zaob-serwować efekt „kurczenia się świata”. Rozwój technik teleinformatycznych pozwala na swobodną, ponadgraniczną i nieograniczoną czasowo wymianę informacji, świat stał się opisaną już w latach sześćdziesiątych przez Marshalla McLuhana „globalną wioską”23, co ma przełożenie także na różne dziedziny

22 R. Zięba, Instytucjonalizacja… op. cit., s. 37. 23 Por. M. McLuhan, The Gutenberg Galaxy, The Making of Typographic Man, Toronto 1962, s. 21.


życia społecznego. Powoduje to także wzrost współzależności międzynarodo-wych w wielu dziedzinach, także bezpieczeństwa. Za profesorem Ryszardem Ziębą możemy powiedzieć, że rezultatami zacieśnia-jących się współzależności są następujące zjawiska: 1. Ewolucja charakteru oraz źródeł wyzwań dla państw i zagrożeń dla ich bez-

pieczeństwa. Cechami tej ewolucji są: wzrost skali i intensywności zagrożeń niemilitarnych, zwiększenie dynamiki wyzwań i zagrożeń stwarzanych przez politykę państw, wyzwania i zagrożenia wynikające z postępu nauko-wo-technicznego, zagrożenia wynikające ze stosunku człowiek–środowisko naturalne.

2. Ewolucja postrzegania funkcjonujących wyzwań i zagrożeń. Nowości tech-

niczne i zagęszczająca się sieć powiązań między państwami, uczestnikami pozapaństwowymi oraz kontaktów między ludźmi stwarza większe możli-wości monitoringu wszelkich zjawisk istotnych z punktu widzenia polityki bezpieczeństwa, ich analizy i oceny. To z kolei ułatwia prowadzenie przez państwa i instytucje międzynarodowe działań na rzecz umacniania bezpie-czeństwa.

3. Ewolucja środków dostępnych dla polityki bezpieczeństwa, w tym posze-

rzenie ich repertuaru. Generalną tendencją jest ograniczenie stosowania siły militarnej i wzrost znaczenia instrumentów politycznych w kształtowaniu bezpieczeństwa państw i systemów międzynarodowych.

4. Zmienność koncepcji oraz prowadzonej przez państwa i instytucje między-

narodowe polityki bezpieczeństwa. Nowe idee, doktryny i programy umac-niania bezpieczeństwa odzwierciedlają zmieniające się wymienione wyżej uwarunkowania i wyrażają szersze, w zakresie przedmiotowym, odmilitary-zowane rozumienie bezpieczeństwa. Podejmowane działania na rzecz ich re-alizacji stanowią wypadkową różnorodnych oddziaływań wszystkich uczestników stosunków międzynarodowych.

5. Ewolucja metod i sposobów prowadzenia polityki bezpieczeństwa, które są

dobierane odpowiednio do rodzaju i skali zmieniających się wyzwań i za-grożeń. Państwa odchodzą od działań podejmowanych indywidualnie, a pre-ferują przedsięwzięcia kolektywne w celu umacniania bezpieczeństwa. Większość tych działań ma charakter prewencyjny i zmierza do zapobiega-nia z wyprzedzeniem powstającym niekorzystnym zjawiskom; obrona nato-miast pozostaje sposobem zarezerwowanym dla polityki bezpieczeństwa, gdy zawodzą metody zapobiegania.

6. Zmiany struktury środowiska międzynarodowego, w tym przede wszystkim

ewolucja instytucji i mechanizmów międzynarodowych. Internacjonalizacja


różnych dziedzin życia społecznego wymusza rozwój instytucjonalnej nad-budowy systemu międzynarodowego, jej przekształcenia i ewolucję. Naj-ważniejsze zmiany zachodziły zazwyczaj po zakończeniu wielkich konflik-tów zbrojnych. Po wojnach napoleońskich powstało Święte Przymierze, po pierwszej wojnie światowej ukształtował się system wersalski, a po drugiej wojnie światowej przez ponad czterdzieści lat funkcjonował system równo-wagi bipolarnej. Dopiero załamanie się w końcu lat osiemdziesiątych syste-mu politycznego realnego socjalizmu i w konsekwencji rozpad bloku wschodniego (radzieckiego) zapoczątkowały po raz pierwszy w nowożytnej historii pokojową, głęboką przemianę na rzecz tworzenia nowego niekon-frontacyjnego ładu europejskiego24.

Jeśli dokonamy podsumowania pojęcia bezpieczeństwa zewnętrznego, uwi-doczni się naturalny podział definicji na trzy wymiary: podmiotowy, przedmio-towy i procesualny. Na wymiar podmiotowy składają się uczestnicy stosunków międzynarodowych, czyli beneficjenci bezpieczeństwa. Głównymi podmiotami wciąż pozostają państwa, a dopiero za ich pośrednictwem narody i organizacje zbiorowe, zrze-szające państwa, stąd możemy wyprowadzić wniosek, że stanowią podstawę pojęć bezpieczeństwa narodowego i międzynarodowego. Nie należy jednak zapominać o rosnącej roli aktorów pozapaństwowych. Państwa, konstruując politykę zagraniczną i strategie bezpieczeństwa, muszą brać pod uwagę także obronę ich interesów. „Zasadne jest uwzględnienie w analizie bezpieczeństwa określonego zakresu zagadnień decydujących o warunkach istnienia (a więc jednostkowego bezpieczeństwa) różnego rodzaju tychże niepaństwowych zbio-rowości ludzkich (human collectivities)”25. Wymiar przedmiotowy odnosi się do pojmowania bezpieczeństwa uczestników stosunków międzynarodowych, czyli pewności posiadania i nieograniczonej swobody rozwojowej. Rozwój cywilizacyjny niesie ze sobą konieczność obję-cia ochroną przed zagrożeniami coraz to nowych wartości oraz angażuje do tej ochrony nowe metody i środki. W pojęciu swobody rozwojowej, oprócz przetrwania, według definicji, jaką opracował Andrej Miletić, mieszczą się takie wartości, będące przedmiotem ochrony, jak: suwerenność i niezawisłość państwa (ochrona jego instytucji poli-tycznych), przeżycie ludności, istniejący system społeczno-gospodarczy26. Inni

24 R. Zięba, Instytucjonalizacja… op. cit., s. 40. 25 B. Buzan, People, States and Fear: An Agenda for International Security Studies In the Post-Cold War Era, New York 1991, s. 19. 26 A. Miletić, Nacionalni interes u američkoj teorii međunarodnih odnosa, Belgrad 1978, s. 139-144.


autorzy zaliczyli do tych wartości także: panującą ideologię (Karl Deutsch), międzynarodowy prestiż państwa i narodu (Karl Von Vorys), interesy własnych obywateli za granicą (George Kennan), dobrobyt, postęp gospodarczy, posiada-ny standard życia (Von Vorys), rozwój handlu itp. Efektem nieustannego poszerzania ujmowania bezpieczeństwa narodowego jest stopniowa relatywizacja i rozluźnienie możliwości interpretacji jego treści, czyli, co zauważa Arnold Wolfers, termin bezpieczeństwo obejmuje tak ogrom-ną liczbę celów, że różne polityki można rozpatrywać jako politykę bezpie-czeństwa27. Jak jednym słowem ostatecznie interpretować termin bezpieczeń-stwo? Interpretacja zawężająca go jedynie do ochrony wartości niezbędnych do przetrwania jest niewystarczająca, natomiast zastosowanie interpretacji rozsze-rzającej byłoby wręcz przesadne. Należy więc wyodrębnić zbiór typowych war-tości leżących u podstaw współczesnej narodowej polityki bezpieczeństwa. Józef Kukułka w artykule Bezpieczeństwo a współpraca europejska: współza-leżności i sprzeczności interesów28 zaproponował zestaw najważniejszych war-tości państwa, który poddany niewielkim modyfikacjom, z uwzględnieniem literatury światowej, przedstawia się następująco:

1. Przetrwanie (państwa jako niezależnej jednostki politycznej, narodu jako wyróżnionej grupy etnicznej, biologiczne przeżycie ludności). Jest ono na-czelną wartością, której każde państwo gotowe jest poświęcić inne wartości, gdyż nie mogą być one zachowane w sytuacji zagrożenia istnienia samego podmiotu. Wartość ta jest stawiana na naczelnym miejscu w licznych defini-cjach bezpieczeństwa narodowego29.

2. Integralność terytorialna, która w potocznym rozumieniu nadal jest uważana za główny korelat bezpieczeństwa.

3. Niezależność polityczna (w sensie ustrojowym, samowładności i swobody afiliacji).

4. Jakość życia, na którą składają się takie wartości szczegółowe, jak: standard życia, szczebel rozwoju społeczno-gospodarczego, zakres praw i swobód obywatelskich, system kulturalny, stan środowiska naturalnego, możliwości i perspektywy dalszego rozwoju30.

27 A. Wolfers, National Security as an Ambiguous Symbol, Political Science Quarterly, 1952, no 4, s. 484. 28 J. Kukułka, Bezpieczeństwo a współpraca europejska: współzależności i sprzeczności intere- sów, Sprawy Międzynarodowe, 1982, nr 7, s. 34. 29 J. Garnett (red.), Theories… op. cit., s. 31-33. 30 Por. A.F.K. Organski, World Politics, New York 1958, s. 79-83; A. Brodersen, National Cha- racter: An Old Problem Re-examined, [w:] J.N. Rosenau (red.), International Politics and Foreign Policy, New York 1968, s. 300-308.


Narodowa polityka bezpieczeństwa może objąć także „poziom życia”, element ten stanowi jednak przedmiot sporu, na przykład John Garnett31 nie zgodził się z przedstawioną przez Roberta S. McNamarę w The Essence of Security teorią, że bezpieczeństwo oznacza „rozumny standard życia”. Wzrost zależności mię-dzy państwami przekłada się na przyspieszenie internacjonalizacji niektórych dziedzin życia społecznego, a przy okazji wzrasta znaczenie osiągnięć ogólno-cywilizacyjnych. W efekcie prowadzi to do odejścia od państwowocentrycznej teorii bezpieczeństwa w stronę szerokiego ujęcia, uwzględniającego potrzeby różnych podmiotów. W praktyce jednak każde państwo, opracowując strategię bezpieczeństwa, usta-la swój własny zbiór wartości, zapewniając im ochronę z użyciem określanych przez siebie środków. Same środki stosowane do zapewnienia bezpieczeństwa są zróżnicowane i zale-żą wyłącznie od „charakteru, rozmiarów i siły zagrożeń dla wartości uznanych za ważne dla przetrwania i rozwoju państwa. Mogą to być przedsięwzięcia, podejmowane w ramach wewnętrznej funkcji państwa, takie jak wzmacnianie jego siły militarnej, gospodarczej, optymalizacja systemu społeczno-politycz-nego i stabilności politycznej oraz działania realizowane w ramach funkcji ze-wnętrznej (międzynarodowej). Środki służące ochronie i umacnianiu bezpie-czeństwa narodowego można dzielić wedle kryterium przedmiotowego, na: polityczne, wojskowe, gospodarcze, naukowo-techniczne, kulturowe, ideolo-giczne, ekologiczne itp. Ich zakres i dobór zależą nie tylko od potrzeb stwarza-nych przez powstające zagrożenia (czy wyzwania), ale przede wszystkim od percepcji tychże zagrożeń przez organy kierownicze państwa oraz pozostają-cych w dyspozycji państw zasobów materialnych i intelektualnych, a także od umiejętności ich efektywnego wykorzystywania. Dlatego, oceniając podejmo-wane przez państwo działania w celu ochrony i umacniania jego bezpieczeń-stwa, należy mieć na uwadze szczebel rozwoju cywilizacyjnego i reprezento-waną przez jego kręgi kierownicze koncepcję polityki bezpieczeństwa. Dopiero uwzględnienie tych wszystkich elementów pozwala analizować bezpieczeństwo jako proces ciągły, w ramach którego państwa starają się doskonalić instrumenty i metody zapewniające im poczucie pewności istnienia, posiadania i rozwoju32. Według publikacji Kennetha J. Twitchetta33 istnieją dwie strategie dążenia do zapewnienia państwu bezpieczeństwa. Pierwsza z nich opiera się na jedno-stronnie podejmowanych przez państwo przedsięwzięciach (unilateralnych), 31 J. Garnett, Theories… op. cit., s. 31. 32 R. Zięba, Instytucjonalizacja… op. cit., s. 43. 33 K.J. Twitchett, International Security: Reflections on Survival and Stability, London 1971, s. 15.


druga natomiast bazuje na współpracy międzynarodowej. Nawet wielkie mo-carstwa nie mogą prowadzić polityki obrony opartej wyłącznie na swoich wła-snych zasobach, w efekcie znaczną przewagę ma strategia oparta na współpracy z innymi państwami. Janusz Stefanowicz zauważył, że nie jest to spowodowane brakiem dążeń imperialistycznych, tylko zmianą wizji zakresu rozumienia bez-pieczeństwa przez mocarstwa i rozpatrywania go bardziej regionalnie, ponadre-gionalnie lub nawet globalnie34. Praktyka wskazuje, że państwa posługują się różnymi sposobami zapewnienia bezpieczeństwa narodowego, od wspierania własnych sił zbrojnych, przez po-szukiwanie sojuszy politycznych i wojskowych, angażowanie się w działalność na arenie międzynarodowej zarówno w skali regionalnej, jak i globalnej czy też uczestnictwo w traktatach o dobrowolnym rozbrojeniu. Bezpieczeństwo naro-dowe pozostaje jednak powiązane z międzynarodowym. Tendencje poszerzania terytorialnego polityki bezpieczeństwa państw widać wyraźnie po drugiej wojnie światowej. Scena polityczna została podzielona na dwa bloki zdominowane przez mocarstwa dysponujące bronią jądrową; pań-stwo wchodzące w skład któregoś bloku, niebędące liderem, nie mogło w pełni arbitralnie prowadzić swojej polityki bezpieczeństwa. Za każdym razem musia-ło ją łączyć z polityką bezpieczeństwa zbiorowego danego bloku. Podobne ten-dencje widać w obecnym świecie, gdyż państwa wskutek wzrostu współzależ-ności preferują umacnianie swojego bezpieczeństwa opartego na bezpieczeń-stwie kooperatywnym i międzynarodowym. Tym samym w narodowej polityce bezpieczeństwa muszą uwzględniać zobowiązania podjęte przez organizacje bezpieczeństwa zbiorowego, do których należą. Badania w tym zakresie jako pierwsze prowadziły środowiska prawnicze. W ich wyniku opublikowano liczne opracowania dotyczące aspektów norma-tywnych i instytucjonalnych. Przedmiotem pierwszych z nich było prawo prze-ciwwojenne oraz mechanizmy Ligi Narodów, Organizacji Narodów Zjedno-czonych (ONZ) i mechanizmów regionalnych. W pracach polskich badaczy od lat sześćdziesiątych przewija się szerokie poję-cie bezpieczeństwa międzynarodowego, obejmujące inne zjawiska i procesy zachodzące w stosunkach między państwami. Przeważnie była to kontrola zbro-jeń i rozbrojenia. Do prac tych należą na przykład Zagadnienia rozbrojenia. Aspekty prawne Janusza Gilasa czy Bezpieczeństwo międzynarodowe a rozbra-janie Andrzeja Towpika.

34 Por. J. Stefanowicz, Stary nowy świat. Ciągłość i zmiana w stosunkach międzynarodowych, Warszawa 1978, s. 56.


Mimo wszystko najwięcej dla rozszerzenia nowego ujęcia problematyki bez-pieczeństwa uczynili badacze zachodni. Podczas swoich obserwacji uwzględ-niali oni także ewolucję wyzwań i zagrożeń oraz stosowanych w polityce bez-pieczeństwa środków i metod. Szczególne wyrazy uznania należą się ludziom takim jak Lester Brown, który w swoim dziele do zakresu bezpieczeństwa włączył problemy surowcowe, za-grożenia gospodarcze, ekologiczne i zagadnienia demograficzne35. Następnym badaczem wartym wspomnienia jest Richard Ullman, który opisując bezpie-czeństwo Stanów Zjednoczonych, zwrócił uwagę na potrzebę równoważenia interesów jednostek z interesami państwa stojącego w obliczu zagrożeń ze-wnętrznych. Jego zdaniem państwo w sytuacji zagrożenia, przeznaczając środki na zbrojenia, zaniedbuje ochronę życia obywateli, a w skrajnych przypadkach może nawet ograniczać ich swobody. Z pracy Ullmana można wywnioskować, że zagrożenia bezpieczeństwa państwa nie są wyłącznie natury militarnej, nie należy się więc koncentrować wyłącznie na nich, należy szukać ich możliwie szeroko, obejmując całokształt zjawisk, które z jednej strony mogą doprowa-dzić do gwałtownego obniżenia poziomu życia ludności, a z drugiej mogą ograniczyć autonomiczność polityki rządu lub działań podmiotów pozarządo-wych36. Współczesnego podsumowania dokonał Ken Booth, mówiąc, że bez-pieczeństwo jest zjawiskiem wielowymiarowym, obejmującym zarówno zagad-nienia praw człowieka, środowiska naturalnego, gospodarki, jak i problemy nuklearne37. Zatem niegdyś uważany za jedyny element bezpieczeństwa – aspekt wojskowo- -polityczny – został wzbogacony o sprawy humanitarne, płaszczyznę ekono-miczną, naukowo-techniczną, społeczną, ideologiczną, kulturową oraz ekolo-giczną, które są ostatnio coraz wyraźniej wyodrębniane i usamodzielniane. Po-jawił się samodzielny termin bezpieczeństwo humanitarne (la sécurité hu- maine), wprowadzony przez Charles’a-Philippe’a Davida38. Panująca tendencja zmierza do utworzenia odrębnych studiów nad bezpieczeństwem, zupełnie nie-zależnej od nauki o stosunkach międzynarodowych, dziedziny badań. Ostatni z opisywanych wymiarów definicji, wymiar procesualny określa zmienność zjawiska bezpieczeństwa państw i narodów w czasie. Ewolucja ele-mentów bezpieczeństwa sprawia, że jest to sekwencja zmieniających się, w zależności od sytuacji, stanów i proces społeczny w skali międzynarodo-

35 L. Brown, Redefining National Security, Washington 1977, s. 5-20. 36 R.H. Ullman, Redefining Security, International Security, 1983, nr 1, s. 130-133. 37 K. Booth (red.), New thinking about strategy and international security, New York 1991, s. 21. 38 Ch.-Ph. David, La guerre et la Paix, approches contemporaines de la securité et de la straté- gie, Paris 2000, s. 87-121.


wej39. W procesie tym przeciwstawia się sobie wyzwania i zagrożenia koncep-cjom ich rozwiązywania oraz wywołanym w efekcie działaniom państw i insty-tucji międzynarodowych mających na celu utrzymanie i umocnienie posiada-nych swobód i możliwości niezakłóconego rozwoju. Wymiar procesualny naj-dokładniej określa złożoność definicji bezpieczeństwa uczestników stosunków międzynarodowych, co uwidacznia się w następujących tendencjach: umacnia-niu się bezpieczeństwa międzynarodowego, bliskości interesów w dziedzinie bezpieczeństwa panującej między współczesnymi państwami oraz współzależ-ności między bezpieczeństwem międzynarodowym i pokojem. Sposoby kształtowania bezpieczeństwa są różne. Współcześni autorzy wymie-niają na przykład: sojusze, równowagę sił, bezpieczeństwo zbiorowe, „państwo światowe”, rozbrojenie i politykę niezaangażowania – te sześć wymienia Vla-dimir Dimitrijević, a na przykład John Garnett wymienia środki wykorzystywa-ne w zachodniej hemisferze: politykę odstraszania, kontrolę zbrojeń oraz ogra-niczenie wojen. Realny wpływ na dynamiczne zmiany w zakresie środków zapewniania bezpie-czeństwa miały obydwie wojny światowe. Pierwsza zburzyła panujący przed nią ład międzynarodowy – klasycznej równowagi sił, w efekcie uznano, że naj-lepszym systemem bezpieczeństwa na przyszłość będzie system zbiorowy40; znalazło to swoje odzwierciedlenie w powołaniu Ligi Narodów. Odegrała ona ogromną rolę w kształtowaniu światowego bezpieczeństwa, jednak okazała się zbyt słaba, by stawić opór mocarstwom w obliczu drugiej wojny światowej. Po tej z kolei, oprócz wyklarowania się bipolarnego podziału świata, 24 paździer-nika 1945 roku powstała nowa organizacja mająca na celu stabilizowanie i umacnianie pokoju na świecie – Organizacja Narodów Zjednoczonych. 40 lat po drugiej wojnie światowej ukształtowany po niej ład uległ zmianie w wyniku rozpadu ZSRR i rozwiązania „bloku wschodniego”. Rozmawiano wówczas o konieczności reformy ONZ, w tym o dwóch podstawowych kwestiach – sku-teczności organizacji i zmianie liczby stałych i niestałych członków Rady Bez-pieczeństwa41. Wkrótce po zawiązaniu ONZ, 4 kwietnia 1949 roku, powstała Organizacja Traktatu Północnoatlantyckiego (North Atlantic Treaty Organiza-tion – NATO), zwana też Sojuszem Północnoatlantyckim, stanowiąca porozu-mienie mające na celu zapewnienie bezpieczeństwa polityczno-wojskowego w strefie północnoatlantyckiej, zrzeszająca znacznie mniej państw niż ONZ, jednak dająca swoim członkom realne gwarancje bezpieczeństwa przez system pomocy wzajemnej. Podobna idea powstała w postzimnowojennej Europie, gdzie mówiono o możliwości przekształcenia KBWE w organizację bezpie- 39 R. Zięba, Instytucjonalizacja… op. cit., s. 46. 40 D.W. Ziegler, War, Peace, and International Politics, New York 1993, s. 301. 41 J. Ciechański, Restructuring of the U.N. Security Council, International Peacekeeping, 1994, no 4, s. 413-439.


czeństwa zbiorowego42, podstawę bezpieczeństwa europejskiego mogła też stanowić Unia Zachodnioeuropejska43, a także łączenie KBWE, NATO i ONZ44. Rozwój bezpieczeństwa europejskiego ostatecznie postąpił w kierunku procesu paneuropejskiego zapoczątkowanego przez KBWE. System bezpie-czeństwa potraktowano jako problem wielopłaszczyznowy, wypracowano sys-tem bezpieczeństwa zbiorowego z rozwiniętym mechanizmem politycznym i prawnym panujący w stosunkach europejskich, a także na obszarze euro- atlantyckim, kontynuowany przez Organizację Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie45. Druga tendencja w wymiarze procesualnym nasila się w wyniku odchodzenia od poglądu, że wyłącznie siła militarna może zapewnić państwu bezpieczeń-stwo. Jest to związane także z rozszerzaniem samego pojęcia bezpieczeństwa. Państwa nie mogą po prostu zagwarantować spokoju i warunków do rozwoju wszystkich dziedzin przy użyciu tylko i wyłącznie własnych środków wojsko-wych. Sprawia to, że państwa odchodzą od „siłowego modelu bezpieczeństwa” na rzecz „modelu bezpieczeństwa międzynarodowego”46. Doszło zatem do po-wiązania umacniania bezpieczeństwa własnego i bezpieczeństwa międzynaro-dowego. Państwa, kierując się własnym interesem bezpieczeństwa, angażują się w działania na arenie międzynarodowej. Gdy wzrasta poziom bezpieczeństwa międzynarodowego, państwo samo czuje się bezpieczniejsze i żywi więcej zau-fania do otoczenia międzynarodowego. Jest to możliwe, „gdy państwo dostrze-ga współzależność własnych egzystencjonalnych interesów narodowych z interesami innych państw danego systemu międzynarodowego, czy regio-nu”47. W przypadku wystąpienia takiej zgodności faktycznie będziemy mogli mówić o współzależności interesów bezpieczeństwa państw. Tendencja ostatnia widoczna jest w licznych definicjach bezpieczeństwa. O współzależności między bezpieczeństwem międzynarodowym a pokojem cytowany już Dictionnaire Diplomatique mówi, że bezpieczeństwo będzie tym większe, im pokój będzie lepiej zabezpieczony48, co oznacza, że bezpieczeń-stwo indywidualne państw tworzących pewną zbiorowość przekłada się także

42 M. Chalmes, Beyond the Aliance System, World Policy Journal, 1990, no 2, s. 215-250. 43 R.H. Ullman, Enlarging the Zone of Peace, Foreign Policy, 1990, no 80; R.H. Ullman, Securing Europe, Prinston 1991, s. 63-79. 44 K.E. Spiezio, Beyond Containment: Reconstructing European Security, London 1994, s. 51-88. 45 R. Zięba, Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, [w:] L. Łukaszuk, W. Kostecki (red.), Uwarunkowania bezpieczeństwa i obronności Polski. Aspekty prawnomiędzynarodowe i polityczne, Warszawa 1996, s. 123-140. 46 E.I. Skakunow, Mieżdunarodno-prawowyje garantii biezopastnosti gosudarstw, Moskwa 1983, s. 10-15. 47 R. Zięba, Instytucjonalizacja… op. cit., s. 52. 48 Dictionnaire Diplomatique… op. cit., Vol. 2, s. 696.


na ochronę określonych systemów wartości, pokoju oraz potrzeb innych państw i systemów międzynarodowych. Badacze tacy jak David Mitrany, John Burton, Robert Koehane, Joseph Nye czy Richard Ullman twierdzili, że funkcjonowanie społeczności międzynaro-dowej w dużej mierze opiera się na poszukiwaniu pokoju. Jest to odzwiercie-dlenie neoliberalnego, idealistycznego nurtu myśli i stanowi kontrast choćby z pracą czołowego przedstawiciela chicagowskiej szkoły realizmu politycznego Hansa J. Morgenthaua Politics among Nations: The Struggle for Power and Peace z 1967 roku, który bezpieczeństwo wprost uzależnia od siły państwa. Kontynuując myśl neoliberalną, dochodzimy do wniosku, że bezpieczeństwo można zapewnić przez realizację potrzeb wszystkich narodów i demokratyzację życia międzynarodowego. Wspomniany już Mitrany w książce z 1943 roku pod tytułem A Working Peace System napisał wprost – życie międzynarodowe po-winno być oparte na poszukiwaniu pokoju, zaspokajaniu czyichkolwiek potrzeb i udziale wszystkich w koncercie państw-narodów. Aby podsumować różnice pomiędzy szkołą realistyczną i idealistyczną, najle-piej odwołać się do prac Dietricha Fischera. Napisał on, że zwolennicy myśli transnarodowych wyobrażają sobie, że mogą przezwyciężyć dążenia państw do dominacji nad innymi, zwracając ich uwagę na zbieżność ich interesów i licząc na wytworzenie się solidarności międzynarodowej. Realiści natomiast proponu-ją, by stosunki między państwami regulowane były hobbsowskim „prawem dżungli”. Idealiści pragną zbudowania społeczności międzynarodowej lub za-wiązania się między państwami paktu społecznego, który w ich mniemaniu wyeliminowałby przemoc ulokowaną w egoizmie poszczególnych narodów49. Także już wcześniej cytowany polski badacz bezpieczeństwa Józef Kukułka sformułował pogląd, że: „bezpieczeństwo międzynarodowe ma być nie tylko sumą bezpieczeństw narodowych”, ponieważ zdaniem autora obejmuje także tak zwane wzmocnienie zbiorowe, które „podnosi jakość bezpieczeństwa naro-dowego każdego z państw, gdyż polepsza warunki równoczesnego jego stabili-zowania i rozwijania”50. Świat współczesny stwarza zbyt wiele powodów do umacniania bezpieczeń-stwa, co wywołuje przede wszystkim zdestabilizowana sytuacja w krajach Trzeciego Świata czy też konflikty zbrojne w krajach byłego Związku Radziec-kiego oraz ostatnie na Bliskim Wschodzie. Przez to najbardziej realistyczna wydaje się wizja umacniania bezpieczeństwa własnego przez tworzenie sytuacji międzynarodowej jednocześnie zapewniającej umacnianie pokoju. Zatem wy-wnioskować można, że pokój jest najistotniejszym elementem kształtującym 49 D. Fischer, Nonmilitary Aspects of Security: A systems Approach, Dartmouth 1993, s. 5. 50 J. Kukułka, Bezpieczeństwo… op. cit., s. 35.


bezpieczeństwo międzynarodowe. Do największego rozszerzenia pojęcia bez-pieczeństwa zewnętrznego przyczyniła się Organizacja Narodów Zjednoczo-nych, głównie na mocy postanowień Karty Narodów Zjednoczonych oraz De-klaracji przyjętej 16 grudnia 1970 w części mówiącej o konieczności umacnia-nia bezpieczeństwa międzynarodowego. Samo uzyskanie „jakiegokolwiek” pokoju nie jest celem indywidualnej polityki zagranicznej poszczególnych państw, jednakże w kontekście utrzymania bez-pieczeństwa zbiorowego zyskuje nowe znaczenie. Epoka mocarstw nuklear-nych sprawia, że samo przygotowanie do ewentualnego odparcia ataku jest już niewystarczające, tym bardziej jeśli agresor dysponuje zdolnością przeprowa-dzenia ataku nuklearnego. Stąd właśnie w czasach zaostrzenia stosunków mię-dzy Wschodem i Zachodem wypłynęła konieczność podjęcia przez państwa współpracy na rzecz umacniania pokoju, czyli działań mających na celu zbliże-nie między blokami i przełamywanie funkcjonujących podziałów. Pojawia się zatem pojęcie „utrwalania bezpieczeństwa”. Potrzeba była szczególnie duża w okresie dynamicznych przemian po załamaniu dwubiegunowego podziału świata. Zięba uważa, że umacnianie bezpieczeństwa międzynarodowego nie jest efek-tywne bez budowania infrastruktury pokoju w skali regionalnej i globalnej (a więc bez umacniania pokoju). Pokój bowiem staje się nieodzownym warun-kiem zapewnienia przetrwania państw i systemów międzynarodowych, a więc może gwarantować stabilność i bezpieczeństwo międzynarodowe. Poza tym staje się coraz bardziej niepodzielny i coraz powszechniej jest traktowany jako wartość ogólnoludzka. Przyznać jednak należy, że oprócz tendencji do uniwer-salizacji pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego występuje trend do re-gionalizacji rozwiązań w tym zakresie. Oba te zjawiska nie powinny być rozpa-trywane jako przeciwstawne, zwłaszcza na obecnym etapie rozwoju współza-leżności międzynarodowych między różnymi państwami i regionami51. W raporcie Światowej Komisji ds. Środowiska i Rozwoju ONZ, pracującej pod przewodnictwem Gro Harlema Brundtlanda pod hasłem „Our Common Futu-re”, jednym z najważniejszych wniosków jest konieczność zapewnienia stabili-zacji politycznej na terenie państw byłego ZSRR, zmniejszenia różnic wynika-jących z dysproporcji między bogatą Północą i biednym Południem, regulacji palących problemów zadłużenia międzynarodowego. Zwrócono uwagę także na wyczerpywanie się zasobów surowców nieodnawialnych, problem deficytów żywnościowych w krajach Trzeciego Świata oraz degradacji środowiska natu-ralnego. Na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych pojawiło się pojęcie „strukturalnej przemocy”, czyli przyczyny cierpień ludzkich niebędą-cych wynikiem zła wyrządzanego przez jednostki, lecz wynikających z nie- 51 R. Zięba, Instytucjonalizacja… op. cit., s. 54.


sprawiedliwości struktur społecznych52. Inni autorzy zwracają także uwagę na państwa rządzone w sposób niedemokratyczny, w których jako środka zapew-niania stabilizacji używa się przemocy. Nie tylko odbywa się to ze szkodą dla społeczeństwa własnego, lecz także sprawia zagrożenie dla pokoju i bezpie-czeństwa międzynarodowego przez niechętny, a nawet wrogi stosunek do oto-czenia. Poważnym zagrożeniem może się okazać także raptowny wybuch nie-zadowolenia i eskalacja sprzeciwu społecznego wobec władz. Zatem jak się okazuje, państwa muszą wykazać zbiorową inicjatywę na rzecz zapewnienia sobie nieograniczonych możliwości rozwoju. Przeważnie tak po-dejmowane działania nie mieszczą się w tradycyjnej definicji polityki bez- pieczeństwa. Działania te powinny prowadzić do bezpośredniej konfrontacji z powstającymi wyzwaniami i eliminowania zagrożeń bezpieczeństwa danej grupy państw między innymi przez wczesne i aktywne rozwiązywanie proble-mów o charakterze globalnym, takich jak ochrona praw człowieka. Czyli krótko mówiąc, najważniejsze jest jednoczesne, zbiorowe zaangażowanie w zakresie umacniania pokoju oraz bezpieczeństwa, a także aktywne promowanie trwałego rozwoju. Nasuwa się więc wniosek, że bezpieczeństwo międzynarodowe ma o wiele szerszy zakres znaczeniowy niż bezpieczeństwo narodowe. Jego treścią jest likwidacja wszelkich zagrożeń dla istnienia, przetrwania, tożsamości i rozwoju zarówno samych państw, jak i systemów międzynarodowych i, co chyba naj-ważniejsze, kształtowanie pewności egzystencji tych podmiotów. Stabilność bezpieczeństwa międzynarodowego w praktyce zależy od poziomu uzgodnienia interesów między państwami w danym systemie międzynarodo-wym. Wpływają na nie także różne oddziaływania spoza tego systemu. Zięba napisał: „Wysiłki podejmowane przez państwa zmierzają z jednej strony do eliminowania wszelkich zagrożeń dla ich bezpieczeństwa narodowego, a z dru-giej strony do tworzenia porozumień, norm, mechanizmów i organizacji mię-dzynarodowych, które pozwalają rozwiązywać sprzeczności i konflikty oraz rozwijać pokojową współpracę międzynarodową”53. Najlepsze w tym wzglę-dzie są wypracowane zobowiązania o charakterze prawnym. Wnioski wycią-gnięte z procesu KBWE/OBWE ukazują, że zacieśnianie współpracy międzyna-rodowej w różnych dziedzinach i wypracowywanie norm politycznych ma nie-oceniony wpływ na bezpieczeństwo. Dotyczy to szczególnie współpracy mię-dzynarodowej, która sprawdza się w kwestii eliminowania zagrożeń i budowa-nia zaufania. Zatem współpraca międzynarodowa jest najlepszym dostępnym środkiem w działaniach na rzecz kształtowania i umacniania bezpieczeństwa 52 J. Galtung, Violence, Peace and Peace Research, Journal of Peace Research, 1969, no 3, s. 167-191. 53 R. Zięba, Instytucjonalizacja… op. cit., s. 55.


międzynarodowego i pokoju. Takie działanie nazywa się niekiedy bezpieczeń-stwem kooperatywnym.

1.3. Wymiary bezpieczeństwa zewnętrznego

Aby dokładniej naświetlić analizowaną dziedzinę, należy dokonać analizy zewnętrznego obszaru bezpieczeństwa. Został on podzielony przez autorów, pod względem możliwych zagrożeń oraz zagadnień pojawiających się w nauce o bezpieczeństwie, na trzy pozostające ze sobą w korelacji wymiary: – polityczno-wojskowy – gospodarczo-ekologiczny – humanitarno-społeczny. Przed przystąpieniem do analizy szczegółowej konkretnego wymiaru bezpie-czeństwa zewnętrznego zdefiniujemy wszystkie trzy wymiary, zwracając uwa-gę zarówno na pojawiające się kategorie zagrożeń, jak i powiązane z nimi wskaźniki, umożliwiające określenie poziomu bezpieczeństwa.

1.3.1. Wymiar polityczno-wojskowy

Ten wymiar obejmuje polityczne i wojskowe elementy stosunków między-narodowych. Dotyczy zabezpieczenia systemu politycznego przed zagrożeniami zewnętrznymi. Ma na celu zapewnienie trwałej suwerenności politycznej pań-stwa w ramach systemu stosunków międzynarodowych oraz zapewnienie naro-dowi i tworzonym przez niego instytucjom państwowym środowiska do auto-nomicznego rozwiązywania problemów ustroju państwa i prowadzenia niezależ-nej polityki zewnętrznej. W aspekcie zewnętrznym współcześnie dużego znaczenia nabiera kształtowanie struktur stabilizujących ład międzynarodowy, rozwijanie mechanizmów pokojowego rozstrzygania sporów oraz procesu instytucjonalizacji współpracy w różnych dziedzinach. Relatywnie traci na znaczeniu, lecz wciąż, co należy stanowczo podkreślić, nie może być marginalizowane bezpieczeństwo militarne. Postępuje zwiększanie specjalizacji wojsk, które stają się ważnym instrumentem polityki bezpieczeń-stwa w walce z globalnym terroryzmem. Nastąpiła głęboka redukcja uzbrojenia i stanów osobowych konwencjonalnych sił zbrojnych, zredukowano potencjały jądrowe Rosji i USA, wzrosła efektywność kontroli zbrojeń. Postępuje proces transformacji sił zbrojnych, które zamiast struktur statycznych, przeznaczonych do obrony terytorium, zwiększają procent mobilnych sił zdolnych do szybkiego reagowania w sytuacjach kryzysowych. Narasta natomiast zagrożenie prolifera-cją broni masowego rażenia i wejściem w jej posiadanie podmiotów pozarządo-


wych, zwłaszcza organizacji terrorystycznych. Wzrasta też łatwość dostępu do różnego rodzaju uzbrojenia oraz zdolność produkowania broni. Równolegle potrzebna jest reforma mająca na celu stworzenie warunków stabil-nego funkcjonowania organizacji wojskowej państwa. Rozwój mechanizmów zapewniających gotowość jednostek, mobilizację społeczeństwa i państwa po-winien zmierzać do przewidywania i uprzedzania zagrożeń. Niezmiernie ważne pozostaje przygotowanie warunków do odbudowy klasycznych sił zbrojnych niezbędnych do odparcia zagrożenia inwazją, jeśli to zagrożenie – w nieprzewi-dywalnej przyszłości – powróci.

Zagrożenia zewnętrzne Polski

Kategorie zagrożeń Wskaźniki bezpieczeństwa

1. Próby izolacji politycznej państwa na arenie międzynarodowej

• autorytet polskich władz w świecie • przypadki pomijania Polski w ramach UE

i NATO lub przez państwa członkowskie 2. Podważanie suwerenności państwowej i całości terytorialnej

• przypadki ograniczania swobody w korzystaniu z wód terytorialnych

• negatywne wypowiedzi lub kroki odwołujące się do zadawnionych roszczeń terytorialnych

3. Naruszenie praw i swobód Polaków i mniejszości polskojęzycznej w innych państwach

• administracyjne ograniczanie swobody zrzesza-nia

• prześladowania lub dyskryminacja 4. Próby wpływania innych państw na wewnętrzne procesy polityczne w pań- stwie wbrew interesom narodowym Polski

• przypadki prób oddziaływania (ingerencji): – przedstawicielstw dyplomatycznych i polity- ków innych państw – organizacji globalnych (korporacji) – mediów – organizacji międzynarodowych i pozarządo- wych

6. Działania terrorystyczne międzynaro- dowych organizacji terrorystycznych

• nieudane i udane próby aktów terrorystycznych zagranicznych grup terrorystycznych w Polsce

• rozbicie zagranicznych grup i/lub ujęcie terrory-stów lub pomocników w Polsce

7. Wrażliwość używanych w Polsce pro- gramów informatycznych pochodzą- cych z państw obcych na wtargnięcia (przechwyt danych) lub blokadę

• stosunek wykorzystania zagranicznych do kra-jowych programów komputerowych

8. Mała ilość wyróżnionych (zamknię- tych) sieci informatycznych odpornych na ataki

• proporcja wykorzystania sieci intranetowych

9. Działalność służb specjalnych innych państw

• wykryte przypadki działalności szpiegowskiej w Polsce

• wydalenia dyplomatów zagranicznych z Polski lub polskich z krajów pobytu


Zagrożenia zewnętrzne Polski (cd.)


10. Trudności w dostępie do unijnych i sojuszniczych systemów informa- cyjnych

• przypadki – np. opóźnień w budowie wspólnej platformy technicznej Systemu Informacyjnego Schengen (SIS II) lub ograniczeń w korzystaniu z europejskich systemów informacji policyjnej i kryminalnej

11. Proliferacja broni masowego rażenia • obecność broni jądrowej, chemicznej, biolo-gicznej oraz środków przenoszenia w pań-stwach sąsiadujących z Polską

12. Nadmierne zaangażowanie w misje zagraniczne NATO, UE lub ewentualnych doraźnych koalicji

• osłabienie potencjału wojsk pozostających w kraju i zdolności jego ochrony

• wpełznięcie w długotrwałą wyniszczającą misję • wyczerpanie wojsk i zużycie sprzętu • nadmierne koszty finansowe

13. Zwiększony nadmiernie potencjał wojskowy państw sąsiednich

• przestrzeganie umów dotyczących ograniczenia i redukcji uzbrojenia

• obecność na terytoriach państw sąsiednich wojsk państw trzecich

14. Narastanie zbrojeń • narastanie ilości i jakości sił zbrojnych i uzbro-jenia w państwach i w regionie

• wprowadzanie nowych broni 15. Zagrożenia asymetryczne ze strony aktorów niepaństwowych (pozapań- stwowych)

• napady na wojska oraz obiekty państwowe rozmieszczone poza granicami (ambasady, woj-ska w misjach ekspedycyjnych, okręty i samoloty)

• występowanie ognisk wewnętrznych konfliktów zbrojnych w państwach sąsiednich i regionu

• przypadki aktów terrorystycznych w państwach sąsiednich

1.3.2. Wymiar gospodarczo-ekologiczny

Obejmuje gospodarcze i ekologiczne elementy stosunków międzynarodo-wych. Gospodarka warunkuje bezpieczeństwo, tworząc podstawy materialnego potencjału państwa oraz służąc instrumentalizacji więzi gospodarczych do osią-gania celów politycznych. W szczególności jest to możliwe w obrocie surowca-mi, nośnikami energii i żywnością. Bezpieczeństwo w tym wymiarze oznacza zdolność systemu gospodarczego państwa do tworzenia i wykorzystania współzależności gospodarczych o charak-terze zewnętrznym w celu zdynamizowania rozwoju gospodarczego i zwiększe-nia jego efektywności, co przekłada się bezpośrednio na jakość życia obywateli. Bezpieczeństwo gospodarczo-ekologiczne państwa oznacza także utrzymanie


komparatywnej równowagi z gospodarkami innych państw i dążenie do uzyska-nia konkurencyjnej przewagi. Elementami bezpieczeństwa gospodarczego (eko-nomicznego) państwa jest bezpieczeństwo kapitałowe, surowcowe, energetycz-ne, finansowe, żywnościowe, socjalne i ekologiczne54. W aspekcie zewnętrznym bezpieczeństwo polega na zabezpieczeniu gospodarki kraju przed zależnością zewnętrzną, dyskryminacją, dyktatem, podporządkowa-niem interesom innych państw. W aspekcie wewnętrznym ma na celu ochronę gospodarki przed zagrożeniami wewnętrznymi, związanymi ze stosunkami wła-sności, produkcją, funkcjonowaniem rynku, kryzysami społecznymi itp. „Jest zatem pewnym stanem gospodarki pozwalającym bez obaw żyć i rozwijać się. Współzależności natomiast mogą ten stan naruszać, ale mogą też wzmacniać w ramach sojuszu, unii itp.”55 Środowisko zewnętrzne stanowi kompleks międzynarodowych warunków współistnienia, porozumień i struktur instytucjonalnych, zapewniających pań-stwu możliwość swobodnego wyboru i urzeczywistniania własnej strategii roz-woju społecznego i gospodarczego, niepodlegającej zewnętrznej presji gospo-darczej i politycznej. Strategia bezpiecznego państwa powinna być obliczona na nieingerencję innych państw, stosunki między partnerami powinny natomiast się opierać na zrozumiałej, obopólnie korzystnej współpracy. Bezpieczeństwo energetyczne to „stan gospodarki umożliwiający pokrycie bie-żącego i perspektywicznego zapotrzebowania odbiorców na paliwa i energię w sposób technicznie i ekonomicznie uzasadniony, przy zachowaniu wymagań ochrony środowiska”56. Polega na zabezpieczeniu systemu energetycznego pań-stwa przed groźbą deficytu w dostępie konsumentów do zasobów paliwowo- -energetycznych wymaganej jakości w warunkach normalnych i sytuacjach nad-zwyczajnych. Sytuacje nadzwyczajne mogą być związane ze zjawiskami przy-rody, awariami technicznymi i o charakterze społeczno-politycznym (np. strajki, konflikty społeczne, kryzysy polityczno-militarne). Współcześnie rola tego wymiaru systematycznie zyskuje na znaczeniu. Powta-rzając za profesorem Markiem Pietrasiem z Zakładu Stosunków Międzynarodo-wych UMCS (Bezpieczeństwo międzynarodowe w pracy zbiorowej Międzynaro-dowe stosunki polityczne), dochodzimy do wniosku, że wojskowe metody reali-zacji polityki zagranicznej są wypierane przez instrumenty gospodarcze.

54 Por. J. Pach, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w świetle bezpieczeństwa ekonomicznego na przykładzie Polski w latach dziewięćdziesiątych XX wieku, Kraków 2002, s. 21. 55 Ibidem, s. 35. 56 Ustawa z dnia 10 kwietnia 1997 r. Prawo energetyczne, Dz.U. 1997, nr 54, poz. 348, z późn. zm., art. 3, pkt 16.




1. Nadmierne zadłużenie zewnętrzne państwa • wielkość relacji zadłużenia zagranicznego budżetu państwa do PKB

2. Nadmierna zależność od importu A. surowców B. wyrobów przemysłowych C. wyrobów wykorzystywanych w prze-

myśle obronnym prowadząca do uzależnienia państwa

• udział importu w zabezpieczeniu zużycia krajowego

3. Ograniczona obecność wyrobów na rynkach zagranicznych i wypychanie z nich

• bilans wymiany zagranicznej

4. Blokowanie dostępu do nowych technologii

• charakterystyka techniczno-ekonomiczna wyrobów krajowych w porównaniu z wyro-bami zagranicznymi

5. Brak dywersyfikacji źródeł dostaw nośni- ków energii

A. ropy naftowej B. gazu

• procent udziału krajów pochodzenia w im- porcie wg podkategorii

• kierunki geograficzne dostaw oraz środki transportu

6. Zagrożenie źródeł dostaw i szlaków transportowych nośników energii

• zagrożenie krajów pochodzenia wewnętrz-nymi konfliktami społecznymi i zbrojnymi

• przypadki aktów terrorystycznych na szla-kach transportowych

7. Emisja zanieczyszczeń na tereny Polski z państw sąsiednich

• zanieczyszczenie wód granicznych • zanieczyszczenie powietrza w strefie przy-

granicznej • degradacja gleb w strefie przygranicznej

8. Przywóz odpadów na terytorium Polski • przypadki, szacunkowa masa 9. Przywóz używanego, starego sprzętu • ilość importowanych pojazdów, maszyn

i urządzeń wg wieku 10. Uzależnienie od limitów produkcji ro- ślinnej, zwierzęcej i połowów określa- nych przez UE

• udział importu w zabezpieczeniu spożycia krajowego żywności i zwierząt żywych

11. Konkurencja taniej żywności zagranicznej pochodzącej z produkcji wielkotowa- rowej z żywnością produkowaną w kraju

• różnice w cenach

12. Niedostateczna kontrola graniczna jako- ści żywności importowanej

• odsetek próbek zakwestionowanych

1.3.3. Wymiar humanitarno-społeczny

Ten wymiar zawiera elementy społeczne i socjalne stosunków międzynaro-dowych. Jest zjawiskiem bardzo złożonym. Dotyczy zabezpieczenia społecz-nych i socjalnych interesów jednostek oraz sfery socjalnej społeczeństwa (także


poszczególnych grup społecznych) i państwa przed zagrożeniami zewnętrznymi, zdolnymi je zaburzyć lub zdegradować. Innymi słowy – zdolności zachowania podstawowych cech społeczeństwa, wzorców zachowań, kultury, języka, wie-rzeń, czyli wszystkiego, co składa się na tak zwaną tożsamość narodową, i pew-ności ich realizacji zarówno w kraju, jak i poza jego granicami. Dotyczy to oby-wateli polskich oraz osób narodowości polskiej lub pochodzenia polskiego, w warunkach zmienności środowiska międzynarodowego. Wymiar ten obejmuje: – ekonomiczne i socjalne warunki życia jednostek – ich fundamentalne interesy (potrzeby), wspólnoty, relacje – systemy socjalizacji człowieka (wykształcenia, wychowania, rozwoju kulturalnego) – infrastrukturę społeczną (ochrony zdrowia, handlu, zaopatrzenia itd.) – dostępność do dóbr społecznych, materialnych i prawa własności – społeczne instytucje i organizacje – obyczaje i tradycje narodowe – środowiska zamieszkania i pracy – wartości duchowe i materialne – tryb życia. Występujące zjawiska, w szczególności powiązane z nimi koszty społeczne, mogą być istotnym źródłem zakłócenia stabilności państwa i regionu, zwłaszcza w warunkach transformacji ustrojowej i umacniania gospodarki rynkowej. W specyficznych warunkach prowadzą do protestów i oporu społecznego, także do konfliktów etniczno-religijnych i związanych z nimi sporów terytorialnych. Wymiar humanitarno-społeczny wyznacza współcześnie główną tendencję ewo-lucji bezpieczeństwa państwa – odchodzenie od bezpieczeństwa terytorium w kierunku bezpieczeństwa tożsamości, ludzkiego (human security) – także bezpieczeństwa jednostki oraz społecznego (societal security).



1. Słaba ochrona obywateli polskich (mniej- szości polskich) za granicą utrudniająca zachowanie tożsamości narodowej: – słabe zainteresowanie ekonomicznymi i socjalnymi warunkami życia mniej- szości polskich oraz brak pomocy lub niedostateczna pomoc humanitarna dla potrzebujących – słabość polskich służb konsularnych – brak ewakuacji z obszarów zagrożonych konfliktami

• warunki zachowania polskiej tożsamości narodowej w innych państwach, zwłaszcza sąsiednich

• ekonomiczne i socjalne warunki życia mniej-szości polskich w innych państwach

• skala pomocy dla mniejszości polskich w innych państwach

• słabość polskich służb konsularnych • brak ewakuacji z obszarów zagrożonych

konfliktami


Zagrożenia zewnętrzne Polski (cd.)


2. Poczucie zagrożenia przez rewizjonizm niemiecki na Ziemiach Odzyskanych w 1945 r. w związku z żądaniami zwrotu majątku

• poczucie zagrożenia wśród ludności

3. Przestępczość transgraniczna • skala działalności zagranicznych grup prze-stępczych w Polsce

• próby „prania brudnych pieniędzy” z zagra-nicy w Polsce

4. Dominacja obcych kultur A. filmów B. muzyki C. literatury

• ilość produkcji polskiej wśród ogółu upo-wszechnianych dzieł (imprez) w kraju

5. Zagrożenie języka polskiego • liczba posługujących się językiem polskim w świecie

6. Słaba ochrona dziedzictwa narodowego poza granicami kraju

• brak promocji kultury polskiej

7. Imigracja ludności do Polski na pobyt stały • w tysiącach, wg krajów pochodzenia 8. Choroby transgraniczne • zachorowalność na choroby tropikalne i pa-

sożytnicze powracających do kraju oraz w kraju

9. Zła dyscyplina kierowców zagranicznych w czasie jazdy po drogach w Polsce

• procent wypadków drogowych powodowa-nych przez kierowców zagranicznych

• relatywnie niskie ceny mandatów • słabość Inspekcji Transportu Drogowego

2. KULTURA BEZPIECZEŃSTWA

2.1. Badania nad kulturą bezpieczeństwa

Popularność badań polityki bezpieczeństwa od kilkunastu lat odnosi się także do badania polityki zagranicznej w zakresie kultury politycznej. Wynika to z niezadowalających efektów koncepcji racjonalistycznych, widocznych szcze-gólnie w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych. Szczególnie założenie, iż państwa kształtują swe interesy bezpieczeństwa wedle reguł pojmowanej uni-wersalnie racjonalności, implikującej identyczny typ zachowania dla wszystkich aktorów polityki światowej, w pewnych przypadkach budziło uzasadniony scep-tycyzm57. Badacze mieli problem z wyjaśnieniem przede wszystkim dwóch zja-wisk, które zaistniały po zakończeniu zimnej wojny: z jednej strony Sojusz Pół-nocnoatlantycki po rozpadzie Układu Warszawskiego nie uległ rozpadowi po zmniejszeniu zagrożenia, lecz przeszedł pomyślną transformację, adaptując się do nowych warunków, z drugiej zaś strony państwa członkowskie nie powróciły do polityki realizowania wyłącznie własnych interesów ponad interesami orga-nizacji. Szczególnie ludzi badających kulturę polityczną owego okresu intereso-wała polityka Niemiec. Odejście RFN od modelu klasycznego mocarstwa do-chodzącego do celów polityki poprzez przewagę ekonomiczną lub po prostu siłą, nastawienie pacyfistyczne interpretowane były jako zaprzeczenie wcześniej-szych teorii. Jednym z efektów badań prowadzonych w owym okresie było wypracowanie koncepcji kultury politycznej. „Dotyczy ona sfery przekonań podzielonych przez społeczeństwo oraz elity polityczne odnoszących się do polityki bezpieczeństwa, a więc miejsca danego państwa w systemie międzynarodowym, w większym sensie do politycznych aspektów użycia siły militarnej”58. Oznacza to badanie metod formowania interesów bezpieczeństwa pod kątem wpływu, jaki na po-dejmowane decyzje mają wzorce i normy wypracowane historycznie przez dane społeczeństwo. Odmianą kultury bezpieczeństwa narodowego jest koncepcja kultury strategicz-nej. Odgrywa ona podstawową rolę tworzenia polityki bezpieczeństwa w prak- 57 K. Malinowski, Kultura bezpieczeństwa narodowego: koncepcja i możliwości zastosowania, [w:] K. Malinowski (red.), Kultura bezpieczeństwa narodowego w Polsce i Niemczech, Poznań 2003, s. 15. 58 Ibidem, s. 16.


tyce, określając przede wszystkim zasady użycia siły militarnej w odniesieniu do przekonań politycznych narodu. Tak jest na przykład w kulturze bezpieczeństwa Niemiec, w Polsce natomiast aspekt ten nie odgrywa jeszcze dużej roli, co widać na przykładzie dyskusji nad bezpieczeństwem kraju w latach dziewięćdziesią-tych, gdy uwagę skoncentrowano wokół innych kwestii. Kulturę polską od nie-mieckiej różni jeszcze zakres relacji cywilno-wojskowych. W Niemczech prze-konania o konieczności użycia siły znajdują odzwierciedlenie w systemie praw-no-traktatowym, tworzącym mechanizmy służące do regulacji jej użycia. Po raz pierwszy koncepcja kultury strategicznej pojawiła się już pod koniec lat siedemdziesiątych XX wieku w pracach badaczy amerykańskich. Kontekstem były wówczas stosunki między wschodnim i zachodnim blokiem. Alastair I. Johnston poruszył ten temat w artykule Thinking about Strategic Culture opu-blikowanym w 1995 roku. Analityk Jack Snyder zauważył wówczas, że decyzje podejmowane przez polityków w Związku Radzieckim różnią się od ich amery-kańskich odpowiedników pod względem czynników branych pod uwagę w pro-cesie decyzyjnym, co sprawia, że nie można jednoznacznie przewidzieć, jak Rosjanie zachowaliby się w obliczu kryzysu nuklearnego, biorąc pod uwa- gę tylko i wyłącznie doświadczenia związane z politykami amerykańskimi. W książce The Soviet Strategic Culture: Implications for Limited Nuclear Ope-rations zaproponował, aby w dalszych analizach ujmować konkretne doświad-czenia narodowe związane z wojnami prowadzonymi przez dany kraj w historii. Początkowe badania nad kulturą bezpieczeństwa były sztywne i niepełne. Wy-stępowały w formie szerokiej, wykraczającej poza sprawy militarne, wzbogaca-jące kulturę o elementy myśli społecznej, na przykład w pracach Carnesa Lorda (np. American Strategic Culture), a także zawężanej wyłącznie do celów wojen-nych i metod ich osiągania (Yitzhak J. Klein: A Theory of Strategic Culture). Sama kultura pojmowana była wyłącznie jako zbiór pewnych czynników, takich jak geografia, technologia, historia itp., jednak nie zawsze przy rozważaniu pro-blemu brano pod uwagę czynnik historyczny, właściwie wówczas każdy z czyn-ników z osobna mógł posłużyć do wyjaśnienia i uzasadnienia podjętej decyzji zamiast stworzyć możliwie najszersze tło pomagające zrozumieć decyzje po-dejmowane w przyszłości. Poza tym wciąż było widać podejście wcześniejsze, schematyzacji systemu podejmowania decyzji. Autorzy owego okresu zakładali, że dana kultura w każdym z rozpatrywanych problemów doprowadzi do tego samego typu zachowań. Owszem, zakładano jej wpływ na podejmowane decy-zje, jednak nie brano pod uwagę jej dynamicznego charakteru i zmienności w zależności od tematyki problemu i różnicy w doświadczeniach z podobnymi problemami w przeszłości. Z upływem czasu zaczęto uzupełniać pewne braki dotychczasowych teorii. Ba-dacze, tacy jak Bradley S. Klein, zaczęli między innymi dostrzegać wykorzysta-nie kultury bezpieczeństwa przez elity polityczne w celu uzasadnienia podjętych

Kultura bezpieczeństwa 39

działań strategicznych. W efekcie zrodził się pogląd, że strategiczny wybór ograniczają interesy, a nie kultura strategiczna. W latach dziewięćdziesiątych koncentrowano się na opisywaniu zależności mię-dzy kulturą bezpieczeństwa a działaniami podejmowanymi przez państwa. Po raz pierwszy także zakwestionowano wszechobecny wpływ kultury strategicznej i pomijanie innych czynników podczas wyjaśniania. Uczynił to Johnston w pracy zatytułowanej Cultural Realism: Strategic Culture and Grand Strategy in Chinese History59. Do tej pory rdzeń kultury bezpieczeństwa stanowiła strate-gia nuklearna, rozszerzona następnie do całej sfery militarnej, by w efekcie ob-jąć całą sferę relacji wojskowo-cywilnych. Kolejnym nowym odkryciem było przełożenie doświadczenia międzynarodowego na narodowe podejście do róż-nych spraw, które Johnston określa jako „unikatowy, uporządkowany zestaw strategicznych wyborów”60. Przenosząc rozważania na grunt europejski, można zauważyć, że wcześniejsze prace, choćby dotyczące Niemiec, powtarzały dotychczas wypracowane założe-nia, kulturę strategiczną traktowały bardziej opisowo, wywodząc ją z różnych źródeł, nie opisując powiązań pomiędzy kulturą i zachowaniami. Autorzy kultu-rę bezpieczeństwa traktowali albo stricte „militarnie”, na przykład Stephen F. Szabo w swojej pracy jako główne elementy kultury zachodnioniemieckiej opi-sywał „nuklearne odstraszanie”, a „wysuniętą obronę” jako skutki braku zaufa-nia do obrony konwencjonalnej61, albo zaczynali pojmować ją szerzej, dodając także kategorie polityczne, zwracając uwagę na stosunki wielostronne i niechęt-ny stosunek do spraw wojskowych, rozgraniczając strategię militarną i kulturę62.

2.2. Definicja kultury bezpieczeństwa na przykładzie badań nad kulturą niemiecką

Badacz kultury bezpieczeństwa Krzysztof Malinowski w swojej pracy zwraca uwagę na to, że przykład Niemiec właśnie bardzo często wykorzystywa-no jako przedmiot studiów nad bezpieczeństwem prowadzonych w kategoriach kulturowych, podważając wówczas dominujące założenia realizmu i neoreali-zmu. Zauważył, że w ograniczeniu spektrum badań do pojęcia norm i tożsamo-ści narodowej uwidacznia się wpływ na Niemcy nowego kierunku w teorii sto-sunków międzynarodowych – konstruktywizmu. Wspomina badania przeprowa-

59 A.I. Johnston, Cultural Realism: Strategic Culture and Grand Strategy in Chinese History, Princeton 1995, s. 4-25. 60 Ibidem, s. 45. 61 S.F. Szabo, The Changing Politics of German Security Policy, London 1990, s. 2-6. 62 Ph.H. Gordon, France, Germany and The Western Alliance, Boulder 1995, s. 9.


dzane przez innych autorów, między innymi książkę Cultures of Antimilitarism, National Security in Germany and Japan Thomasa Bergera, w której porównano kulturę bezpieczeństwa Niemiec i Japonii, po raz pierwszy posługując się przy tym pojęciem „kultury militarno-politycznej” zamiast „kultury strategicznej”. Zdaniem autora dokładniej obrazowało to źródło formułowania polityki bezpie-czeństwa w kontekście społeczno-kulturowym63. Berger, do którego odwołał się Malinowski, przeprowadził analizę relacji między niemieckim doświadczeniem historycznym i antymilitaryzmem, jakim cechują się współczesne Niemcy. Szu-kając przyczyny takiej zmiany, zauważył, że wpływ wprawdzie miały negatyw-ne doświadczenia historyczne, integracja połączonych Niemiec z Zachodem, a także kalkulacje strategiczne, lecz największą rolę odegrała przemiana tożsa-mości Niemiec pod wpływem debat politycznych, jakie toczyły się po wojnie. Niemcy umieszczone w nowym środowisku poddały się jego wpływom, biorąc pod uwagę możliwą reakcję środowiska międzynarodowego przed podjęciem jakiejkolwiek decyzji, tym sposobem podporządkowały się kulturowo i podpo-rządkowanie to stało się stałym elementem procesu podejmowania decyzji. Od-działywanie kulturowe zaobserwowane przez Bergera odbywa się czterema dro-gami: z jednej strony poprzez dostarczanie politycznemu aktorowi celów i norm, z drugiej przez wpływanie na sposób postrzegania przez niego polityki we-wnętrznej, z trzeciej zaś strony przez wpływanie na jego ocenę środowiska mię-dzynarodowego i w końcu przez wpływ na jego zdolność wykorzystywania za-sobów narodowych do celów wojskowych64. W celu dalszej analizy pojęcia na przykładzie Niemiec należy uzupełnić ją o odkrycie innego badacza, Johna S. Duffielda. Zauważył on, że każdą kulturę cechuje pewna odrębność i stabilność względem innych kultur. Posługując się klasyczną definicją, dzielącą kulturę na trzy wymiary (kognitywny, normatywny i afektywny/ekspresywny), wydzielił komponenty właściwe dla kultury bezpie-czeństwa: empiryczne przekonania o naturze środowiska międzynarodowego i własnego w nim miejsca; tożsamości i związki emocjonalne; interesy narodo-we; metody i koszty działania; normy zachowania65. Biorąc je pod uwagę, na podstawie pracy Duffielda możemy więc wnioskować, że kulturę bezpieczeń-stwa w Niemczech stanowią współdzielone przez elity i społeczeństwo przeko-nania i wartości prowadzące do rezerwy w kwestiach użycia siły wojskowej, poparcie dla rozwiązań wielostronnych, lojalność wobec sojuszników i pewna niechęć do brania na siebie odpowiedzialności za sprawy militarne66. Zatem

63 K. Malinowski, Kultura bezpieczeństwa… op. cit., s. 21. 64 T. Berger, Cultures of Antimilitarism, National Security in Germany and Japan, Baltimore 1998, s. 15-16. 65 J.S. Duffield, World Power Forsaken. Political Culture, International Institutions and German Security Policy After Unification, Stanford 1998, s. 25-26. 66 Ibidem, s. 5.


mając na uwadze prace obydwu badaczy, możemy stwierdzić na przykładzie Niemiec, że kultura bezpieczeństwa jest efektem ścierania się kultury narodowej i systemu międzynarodowego, mających wpływ na działanie i kształtowanie się interesów narodowych. W sprawie powiązań między kulturą a podejmowanymi działaniami Duffield podkreślał, że kultura wyznacza zakres tego, na czym kon-centruje się debata polityczna; determinuje percepcję i interpretowanie zmian w środowisku zewnętrznym; tworzy koncepcje interesów narodowych, czym przyczynia się do określenia celów polityki; wyznacza decydentom zbiór opcji dla podejmowanego działania. Badania Bergera i Duffielda stały w sprzeczności z panującym przekonaniem o kierowaniu się przez zjednoczone Niemcy założeniami realizmu. Traktując zagadnienie użycia siły w kontekście wartości i norm kultury politycznej, umoż-liwili interpretację kulturowych podstaw polityki bezpieczeństwa w szerszej niż dotychczas perspektywie. Tym sposobem ukazali, że aby zgłębić problem ba-dawczy kultury bezpieczeństwa, nie wystarczy skoncentrować się na skłonno-ściach danego państwa do użycia siły. Koncepcja kultury bezpieczeństwa może się także odnosić do pozycji zajmowanej przez dane państwo w społeczności międzynarodowej, dostrzeganych przez nie zagrożeń oraz metod zapobiegania, a także do zrozumienia sposobu, w jakim dane państwo identyfikuje inne jako sojusznika lub przeciwnika.

2.3. Cel badań nad kulturą bezpieczeństwa

Jednym z najważniejszych pytań w badaniach nad kulturą bezpieczeństwa jest to, w jakim stopniu, stosując te teorie, można wyjaśnić motywy i zachowa-nie państw w stosunkach międzynarodowych, czyli jaki wpływ na politykę mają przyjęte w społeczeństwie normy. Rolę kultury jako czynnika w bezpieczeństwie międzynarodowym obecnie cha-rakteryzują dwie wyróżniane przez badaczy tendencje – racjonalistyczna i kon-struktywistyczna67. Cytowany już Malinowski uważa, że dyskurs pomiędzy ra-cjonalizmem i konstruktywizmem na temat znaczenia idei odzwierciedla główną dyskusję w teorii nauk społecznych toczącą się pomiędzy zwolennikami podej-ścia indywidualistycznego i holistycznego, którzy spierają się w sprawie relacji pomiędzy jednostką i zbiorowością, w której ona funkcjonuje (państwo – system międzynarodowy), czy relacje te mają charakter materialny, czy idealny, a wła-ściwie, które z nich mają większy wpływ na zachowania? Czyli w którą stronę przebiega linia wpływów – wola poszczególnych państw tworzy wolę zbiorowo-ści, czy też na odwrót, to wola państw podyktowana jest wolą zbiorowości? 67 R. Keohane, International Institutions: Two Approaches, International Studies Quarterly, 1988, no 32, s. 379-396.


Teorie racjonalistyczne marginalizują rolę kultury w wyjaśnianiu zachowania państwa. Nie bierze się jej pod uwagę w ogóle lub korzysta się z niej pomocni-czo, traktując jako uzupełnienie i jeden z wielu elementów kształtujących poli-tykę wewnętrzną. Według racjonalistów decyzja jest wypadkową wielu założeń, natomiast normy stanowią refleks interesów i kalkulacji. Przez to traktuje się je jako drugorzędne w stosunku do woli decydentów, którzy nimi manipulują, by ukryć prawdziwe powody swoich działań. Teoria kultury bezpieczeństwa rozpa-trywana pod tym kątem obejmuje jedynie przekonania na temat użycia siły, na-tomiast nie analizuje więzi pomiędzy ideami i zachowaniem politycznym. Konstruktywizm z kolei ukazuje politykę międzynarodową przez pryzmat wpływów wywieranych przez społeczeństwo na państwo głównie pod postacią norm i wartości. Szczególną uwagę na tę zależność zwrócił w swojej pracy Theory of International Politics Alexander Wendt. Krytykował on podejście racjonalistyczne, podkreślając rolę struktury w kształtowaniu tożsamości i inte-resów państwa. Sam konstruktywizm jako taki nie stanowi teorii stosunków międzynarodowych, jedynie pewien sposób myślenia odwrotny od neorealizmu i liberalizmu, niepoświęcających dostatecznej uwagi uwarunkowaniom społecz-nym analizowanych państw. Podejście to nie neguje czynników pozakulturowych w procesie wyjaśniania zachowania państwa, podkreśla jedynie inne jego pojmowanie. Państwa nie tyle kierują się zasadami uniwersalnymi, ile pewnym konkretnym tylko dla nich systemem norm68. Zatem kluczowe dla zrozumienia państwa jest poznanie jego otoczenia, które ono samo poznaje przez pryzmat społecznych uwarunkowań wewnętrznych, w szczególności doświadczeń historycznych. Konstruktywizm rozróżnia dwa aspekty rzeczywistości i odpowiadające im dwie płaszczyzny objaśniania69. Z jednej strony normy, które panują w państwie, kreują jego egzy-stencję, kształtują jego właściwości, tożsamość oraz interesy, z drugiej zaś stro-ny oddziaływają na zachowania państwa i podejmowane przez nie inicjatywy w sposób regulujący, przez limitowanie i preferowanie określonych strategii działania, odpowiadających tożsamości państwa. Siła i interesy mają, poza pod-stawami materialnymi, także podstawy ideowe i kulturowe, bez których ani „si-ła”, ani „interes” nie mogą wyjaśnić zbyt wiele70. Z punktu widzenia roli uwarunkowań wewnętrznych i zewnętrznych kultura ma trwały wpływ na postępowanie państwa przez to, że nie definiuje wartości jako jego celów, lecz oddaje mu do dyspozycji pewien określony, charakterystyczny

68 M. Finnemore, National Interests in International Society, Itaka 1996, s. 28-31. 69 P. Kowert, J. Legro, Norms, Identity and Their Limits: A Theoretical Reprise, [w:] P.J. Katzen- stein (red.), The Culture of National Security, New York 1996, s. 452-453. 70 A. Wendt, Theory of International Politics, Cambridge 1999, s. 113-138.


dla niego, repertuar kulturowy („zestaw narzędzi kulturowych”), z którego ko-rzystając, może zbudować „strategię działania”71. Koncepcja kultury bezpieczeństwa jest niezmiernie pomocna w interpretacji i rozróżnianiu typów oraz sposobów postępowania państw w stosunkach mię-dzynarodowych. Rodzi się pytanie, które z dwu analizowanych powyżej podejść byłoby bardziej użyteczne i w jakiej sytuacji? Wendt odpowiada na nie następu-jąco: pierwsze z nich miałoby większe szanse powodzenia, jeśli można by empi-rycznie ustalić, iż w obserwowanym okresie tożsamość i interesy danego pań-stwa raczej nie ulegają zmianom, drugie natomiast, kiedy można przyjąć, że będą one podlegać przeobrażeniom72. Wprowadza to kolejny podział, na „okresy kulturowe stabilne” i „okresy kultu-rowe niestabilne” (settled and unsettled cultural periods), wprowadzony przez Ann Swidler w celu zobrazowania stabilizacyjnej roli kultury z jednej strony w umacnianiu istniejących strategii, a z drugiej we wspieraniu nowych strategii działania. Różnica polega na łatwości wytwarzania tak zwanych nowych narzę-dzi kulturowych w „okresach niestabilnych” przez pojawienie się nowego rytua-łu i praktyk. Jeśli natomiast wartości kulturowe nie muszą służyć do definiowa-nia działania, mogą dostrajać je do zmieniających się uwarunkowań w „okresach stabilnych”73. Jednak o słuszności wybranego podejścia można się przekonać dopiero wtedy, gdy zajdzie spójność pomiędzy z jednej strony rolą czynnika kulturowego w procesie powstawania decyzji, z drugiej strony zachowaniem państwa i w końcu efektem polityki z trzeciej. Na pytanie, w jakim stopniu kultura wpływa na zachowanie państwa, odpowiedzieć można prosto: nawet jeśli za-chowanie państwa stoi na pierwszy rzut oka w sprzeczności z podstawowymi normami kultury bezpieczeństwa, wcale nie musi to dowodzić braku jej wpływu na podejmowane decyzje. Kultura jest środowiskiem, w którym dane państwo funkcjonuje, ścierają się w nim ludzkie działania, a państwo posiada specyficzną społeczną konstrukcję74. Kultura bezpieczeństwa zatem daje jedynie ogólne odpowiedzi na pytania o kryteria wyboru strategii działania z puli ograniczonej normami. Z drugiej strony jednak ciężko dokonać pełnej definicji procesu decyzyjnego, nie uwzględniając przy tym podstaw historyczno-społecznych. Zatem sama koncep-

71 A. Swidler, Culture in action: symbols and strategies, American Sociological Review, 1986, no 51, s. 273-286. 72 A. Wendt, Theory… op. cit., s. 367. 73 K. Longhurst, Strategic… op. cit., s. 65. 74 Ibidem, s. 63.


cja kultury bezpieczeństwa nie wystarczy do wyjaśnienia wszystkich aspektów polityki bezpieczeństwa państwa. Nawet wyodrębnienie klarownej kultury politycznej danego państwa, czynniki wewnętrzne, na przykład wartości i przekonania różnych grup interesów czy organizacji, też mogą bardzo silnie wpływać na zachowanie państwa, w skraj-nych przypadkach mogą je nawet samodzielnie wyjaśnić75.

2.4. Kultura bezpieczeństwa w Polsce

Największą ewolucję w polskiej kulturze bezpieczeństwa zaobserwować można w trakcie przemian 1989 roku, gdy w Polsce zaczęła się demokratyzacja i władzę przejęła Solidarność, a blok wschodni chylił się ku upadkowi. Polska polityka zagraniczna skierowała się ku Zachodowi. Oprócz nadziei towarzyszą-cej nowym polskim władzom pojawiły się także pewne niepokoje. Główne oba-wy budziło zagadnienie, czy uda się znaleźć Polsce miejsce między państwami, które od lat tworzą wspólnotę, i czy panujący między nimi model współpracy partnerskiej zastąpił indywidualną wizję stosunków międzynarodowych, przy-znających pierwszeństwo interesom narodowym. Pierwsze zetknięcia rządu Tadeusza Mazowieckiego z zachodnią hemisferą po-twierdziły te obawy, jednocześnie jednak wzbudziły nadzieję na zasadniczą zmianę zarówno wewnętrznej, jak i zewnętrznej sytuacji Polski. Następujące później wydarzenia rysowały przed Polską raczej dobrą przyszłość, począwszy od ostatecznego potwierdzenia przez zjednoczone Niemcy granicy zachodniej na Odrze i Nysie Łużyckiej, co kończyło nieprzyjemny okres niepewnych stosun-ków z zachodnim sąsiadem i przykrych wspomnień historycznych. Innym waż-nym osiągnięciem było podpisanie w 1991 roku umowy stowarzyszeniowej ze Wspólnotą Europejską, jak się wówczas wydawało otwierającą przed Polską drogę do szybkiego członkostwa. Pojęcie Europy w owym okresie utożsamia- ne było z nowym ładem kontynentalnym, gdzie państwa stojące niegdyś po dwóch stronach konfliktu w okresie zimnej wojny zjednoczyły się w nowej or-ganizacji. Krzysztof Malinowski, zastanawiając się nad źródłami prozachodniego zwrotu w polskiej polityce zagranicznej, rozważa jego ideologiczne podstawy. Jego zdaniem aspekt ten nie był zbyt często przedmiotem szerszych analiz i z pewno-ścią nie doczekał się prób ujęcia w ramy teoretyczne. Badaczowi chodzi o usta-lenie, w jaki sposób zbiorowe doświadczenie historyczne kształtowało motywa-cję twórców nowej polskiej polityki zagranicznej, jak w zmieniających się wa-

75 J.S. Duffield, World Power… op. cit., s. 248.


runkach międzynarodowych i wewnętrznych było ono interpretowane i jaki mia-ło wpływ na nową definicję interesów narodowych76. Jak już wcześniej ustaliliśmy, decyzje podejmowane są przez państwa we wła-ściwy tylko sobie sposób, wpływają na nie narastające doświadczenia historycz-ne, tworzące pewien indywidualny system norm i praktyk, przez które elity poli-tyczne postrzegają otoczenie międzynarodowe i zachodzące w nim procesy. Wprawdzie takich uwarunkowań historycznych wpływających na kulturę bez-pieczeństwa Polski doszukiwać się można na przestrzeni wielu minionych stule-ci, jednak obecna forma kultury bezpieczeństwa kraju wykształciła się pod wpływem wydarzeń po drugiej wojnie światowej. Negatywne doświadczenia w kontaktach z państwami Zachodu w okresie zimnej wojny dodatkowo pogłę-biły rezerwę Polaków do tego regionu. Kazimierz Dziewanowski za podstawo-we pytanie uznał: „Czy można komukolwiek ufać? Czy nie zostaniemy zdradze-ni, napadnięci przez wrogów, porzuceni przez sojuszników, sprzedani za trzy-dzieści srebrników?”77. Negatywne doświadczenia Polski odnoszą się nie tylko do agresji Niemiec z 1939 roku i porozumienia, jakie zawarły następnie z ZSRR, lecz także do bra-ku reakcji ówczesnych sojuszników, Francji i Wielkiej Brytanii, którzy nie chcieli „umierać za Gdańsk”. Podobne odczucia pozostawiły ustalenia z konfe-rencji między mocarstwami w Teheranie, Jałcie i Poczdamie. Do tej pory w niektórych kręgach panuje przekonanie, że byli sojusznicy ponownie odwróci-li się od Polski. Obecna kultura bezpieczeństwa rozwinęła się w Polsce po 1989 roku. Opisywa-na wcześniej sytuacja, w której znalazł się kraj w epoce przemian, zmusiła de-cydentów do odnowienia stosunków z sąsiadami – Niemcami i Rosją, co utrwa-liło w Polakach pewne cechy uznane za wyróżniki naszej tożsamości, czyli wy-czulenie na zagrożenie niepodległości, naruszenie suwerenności państwowej bądź na tendencje do dominacji przejawiane przez obu największych sąsiadów. Zatem myślenie w kategoriach doświadczeń historycznych nadal było widoczne wśród klasy politycznej. Malinowski kierunki polskiej polityki na arenie mię-dzynarodowej odnosi do następujących kierunków kultury bezpieczeństwa: – dyspozycji „rosyjskiej” – zapobieżenie powtórnej hegemonii Rosji nad Pol-

ską przez poszukiwania asekuracji bezpieczeństwa w aliansie z Zachodem (Rosja pozostawiona „na zewnątrz” układu euroatlantyckiego);

– dyspozycji „niemieckiej” – utrzymanie RFN w multilateralnych strukturach Zachodu dla asekuracji własnego bezpieczeństwa i jako gwarancji ustano-

76 K. Malinowski, Kultura bezpieczeństwa… op. cit., s. 34. 77 K. Dziewanowski, Polityka w sercu Europy, Warszawa 1995, s. 138.


wienia równoprawnych stosunków bilateralnych i współpracy (Niemcy „we-wnątrz” układu euroatlantyckiego);

– dyspozycji „Rapallo” (najsłabiej artykułowana kombinacja dwóch poprzed- nich wariantów) – wzmacnianie zainteresowania akcesem do zachodnich struktur integracyjnych dla „powstrzymania” współpracy obu sąsiadów;

– dyspozycji „wrzesień 1939 r.” – uniknięcie porzucenia przez zachodnich sojuszników; – dyspozycji „Jałty” – zapobieganie przedmiotowemu traktowaniu przez Za- chód Europy Środkowej jako strefy koncesji na rzecz Rosji lub strefy rywalizacji z Rosją; – dyspozycji „Ententy” – porozumienia i alianse z mocarstwami zachodnimi

i USA, Francją i Wielką Brytanią jako asekuracja przed ZSRR/Rosją i w pewnym sensie przed Niemcami78.

Jak zatem widać, dyspozycje te pozostają ze sobą w ścisłym kontekście i zależne są od panujących układów w systemie stosunków międzynarodowych. Można nawet zaryzykować twierdzenie, że są właściwe dla całego regionu Europy Środkowej. Dyspozycje te pozostają jedynie propozycjami interpretacji. Widać w nich duży wpływ typowego dla Polaków i niezrozumiałego dla innych narodów myślenia, będącego wynikiem doświadczeń historycznych, przejawiającego się w obawach i nieufności wobec sąsiadów. Oznacza to, że doświadczenia, w przypadku Polski powtarzalne i niewystępujące przypadkowo, przyczyniają się do umacniania określonych sposobów myślenia, podzielanych szeroko przez polskie społeczeń-stwo. Można przypuszczać, że powyższe dyspozycje nie stracą swej aktualności nawet po wykształceniu nowego ładu międzynarodowego z udziałem Polski. Przed przystąpieniem do Unii Europejskiej funkcjonowała opinia, że „w proce-sie postępującej transformacji kraju i wyłaniającego się nowego ładu międzyna-rodowego rodzi się nowa świadomość geopolityczna Polaków. Wraz ze zbliża-jącymi się terminami wstąpienia do struktur europejskich romantyka geopoli-tyczna będzie stopniowo ustępowała pragmatycznemu pojmowaniu stosunków międzynarodowych”79. Dziś możemy udowodnić przynajmniej częściową nieprawidłowość tej teorii. Niektóre decyzje zapadające w Unii Europejskiej budziły zdecydowany i niejed-nokrotnie bardzo widowiskowy protest polskich elit politycznych różnych for-macji. Bardzo często prezentowano sprzeciw wobec decyzji politycznych, mają-cy na celu ubezwłasnowolnienie państwa przez obce mocarstwa, zdaniem poli-

78 K. Malinowski, Kultura bezpieczeństwa… op. cit., s. 37-38. 79 T. Bodio, Między romantyzmem i pragmatyzmem. Psycho-polityczne aspekty transformacji w Polsce, Warszawa 2000, s. 181.


tyków powołujących się na przykład zaborów i wojen, lub wręcz deklaracje śmierci w obronie określonej sprawy, stanowiącej w ich mniemaniu polską rację stanu. Zachodzące w otoczeniu międzynarodowym Polski zmiany nie wpływają na sposób myślenia geopolitycznego Polaków. Kultura bezpieczeństwa także nie ulega diametralnym zmianom. Następuje jedynie dopasowanie do zmieniających się warunków, podstawy natomiast pozostają niezmienne. Otwarcie na Zachód po 1989 roku z zachowaniem dotychczasowych schematów myślenia, włącznie z nieufnością, było przedmiotem krytyki Dziewanowskiego. Jego zdaniem poli-tyka braku zaufania i otwarcia na świat zewnętrzny oraz niechęci do dostosowa-nia się „gdyby okazała się dominująca, uniemożliwiłaby prowadzenie jakiejkol-wiek polityki zagranicznej i przekreśliła szanse zapewnienia Polsce bezpieczeń-stwa. Gdybyśmy chcieli odgrodzić się od wszystkich, nie wchodzić z nikim w bliższe stosunki, nie zawierać żadnych wiążących porozumień – popełniliby-śmy narodowe samobójstwo. Byłaby to polityka rezygnacji i ślepoty. Postawa tego rodzaju opiera się na fundamentalnym niezrozumieniu zasad, które rządzić muszą polityką takiego kraju jak Polska”80. Opinia Dziewanowskiego opiera się na „koncepcji racjonalnego aktora”. Kon-cepcja ta zakłada, że można oddzielić zachowanie państw od doświadczeń histo-rycznych, że poza nimi istnieje jeszcze jakaś obiektywna rzeczywistość. Taki tok rozumowania sugeruje też, że państwo może funkcjonować w oderwaniu od uwarunkowań kulturowych, czyli musi istnieć alternatywny, instrumentalny wymiar kultury, zezwalający państwom na manipulowanie symboliką. Stosując tę logikę, nie dostrzegamy jednak wspomnianej już wcześniej zależności, że kultura bezpieczeństwa nie tylko wyznacza wartości jako cele działania, lecz także określa swojego rodzaju „zestawy narzędzi” służące do ich osiągania, czyli zwyczaje, style, praktyki i normy, na których podstawie budowane są strategie działania. Zatem jak już wspomniano i co zauważył także Malinowski, nawet najbardziej „romantyczny” polski bohater narodowy, podejmując ważkie decyzje, czynił to na podstawie dziedziczonego kulturowego kodu, który przez symboliczne do-świadczenia wyznaczał raczej sposoby myślenia i oceniania rzeczywistości, niż definiował cele działania81. Różne sposoby myślenia ścierały się w wypowiedzi Krzysztofa Skubiszewskie-go, polskiego ministra spraw zagranicznych w latach 1989-1993. Z jednej strony dostosowywał on wydarzenia historyczne, z drugiej zaś odwoływał się bezpo-średnio do ich dramatyzmu w celu oceny rzeczywistości. Na jednym z posiedzeń 80 K. Dziewanowski, Polityka… op. cit., s. 140. 81 K. Malinowski, Kultura bezpieczeństwa… op. cit., s. 41.


Sejmu minister Skubiszewski powiedział: „Otóż pan poseł Orzechowski zapytał, czy Rapallo to jest tylko duch? (…) Owszem, Rapallo to jest duch. Ja się nowe-go Rapallo nie boję, historia się nie powtarza. Ale co innego jest stałe. Mianowi-cie stałe jest dążenie, od czasów Bismarcka, jeśli nie wcześniej, do porozumienia niemiecko-rosyjskiego i ono szło znacznie dalej niż akurat ów traktat. (…) Wydaje mi się, że jednym z motywów właśnie działania różnych państw w sprawie niemieckiej jest to, ażeby Niemcy utrzymać w związkach europej-skich, ażeby one nie były pozostawione same sobie, bo wtenczas może powrócić idea polityki rosyjskiej. Moim zdaniem tej obawy dzisiaj nie ma, ale to był jeden z motywów mojego od początku stanowczego sprzeciwu, co się tyczy neutralno-ści Niemiec. Neutralne Niemcy nie mogą być bowiem zwabione w sidła tej wielkiej polityki na Wschodzie, która by się odbyła na polskim grzbiecie i po nas by przemaszerowała. Nie mam takich obaw. To są raczej rozważania histo-ryczne, podkreślam to, w tym, co mówię nie ma żadnych uwag krytycznych ani pod adresem ZSRR, ani pod adresem Niemiec, żadnych konkretnych obaw. Ale o wszystkim musimy myśleć”82. Minister Skubiszewski reprezentował nową polską władzę, nie interpretował miejsca kraju na mapie stosunków międzynarodowych na podstawie utartych przedtem skojarzeń historycznych, niezmiennych względem dynamicznej mate-rii stosunków międzynarodowych. Doświadczenia historyczne odczytywano jako lekcję w celu poprawy skuteczności polskiej polityki zagranicznej w kie-runku zachodnim. Już wtedy ideą przyświecającą polskim politykom było za-pewnienie krajowi bezpieczeństwa przez zawiązanie systemu sojuszy bi- oraz multilateralnych. Z pewną nieśmiałością myślano o członkostwie Polski w NATO, pojawiały się także ambitne plany integracji ze wspólnotami europejskimi, dokonywano kalkulacji korzyści politycznych, społecznych i gospo-darczych, jakie wynikałyby z członkostwa w tych organizacjach. Doświadcze- nie historyczne zatem nie paraliżowało kierunku podejmowanej polityki zagra-nicznej, stanowiło wręcz czynnik motywujący do ostrożnego obserwowania i oceny intencji i dążeń sąsiednich państw zarówno za granicą zachodnią, jak i wschodnią. To wyostrzenie zmysłów polityków widać w innym fragmencie wypowiedzi Skubiszewskiego: „Monachijski lub jałtański model polityki Zachodu ma dziś powszechnie negatywną ocenę. Ostatecznie, choć z opóźnieniem i wielkimi stratami Zachód przeciwstawił się totalitaryzmowi. Nie można jednak wyklu-czyć, że nowe pokolenie polityków dochodzące teraz do władzy na Zachodzie może uznać te antytotalitarne zmagania za zamkniętą kartę historii – która po prostu ulegnie zapomnieniu”83. 82 Minister spraw zagranicznych K. Skubiszewski, 28 posiedzenie Sejmu RP w dn. 27 kwietnia 1990, Sprawozdania stenograficzne z posiedzeń Sejmu RP, s. 163. 83 Ibidem.


Na podstawie przytoczonych fragmentów wypowiedzi ministra spraw zagra-nicznych można wyprowadzić wniosek, że polska kultura bezpieczeństwa ma wymiar wyraźnie geopolityczny, koncentrujący się wokół umacniania pozycji Polski na arenie międzynarodowej, suwerenności i niepodległości. Wynika to zwłaszcza z dostrzeganego przez polską klasę polityczną przyzwolenia Zachodu na samodzielne decydowanie Rosji i Niemiec o sprawach regionu środkowoeu-ropejskiego zarówno w porozumieniu, jak i w pojedynkę. W kwestii użycia siły wojskowej Polska przejawiała równie specyficzne nasta-wienie. Zdaniem Malinowskiego „w obecnej sytuacji międzynarodowej, cechu-jącej się wzrostem interwencjonizmu, fakt, że historycznie Polska była często obiektem zagrożeń i ofiarą agresji w decydującym stopniu warunkuje stopniowe kształtowanie się oryginalnego podejścia do stosowania siły. (…) Inaczej niż w przypadku Niemiec jest ono stosunkowo pozytywne i nie pociąga za sobą ani tak licznych, ani tak głębokich kontrowersji w obrębie elit politycznych, chociaż sprawa ta w przypadku interwencji ostatnich lat (NATO w Jugosławii w 1999 r., USA w Afganistanie w 2001 r. i w Iraku w 2003 oraz konflikt na linii prezydent – rząd związany z tą ostatnią [przyp. Autorzy]) była także przedmiotem ożywio-nych debat parlamentarnych. Wydaje się, że to podejście jest efektem multilate-ralizmu i nowej sojuszniczej lojalności, które są sterowane kulturowymi dyspo-zycjami, w ten sposób, że implikują one aprobatę dla działań prewencyjnych i powstrzymywania dyktatorów z głęboko skrywanej obawy przed wszelkimi objawami uległości w stanowisku Zachodu (lub USA)”84. Polskie poparcie in-terwencji argumentowano, przywołując przykład „Września 1939 roku” po-wszechnie utożsamiany w narodzie z niedotrzymaniem zobowiązań sojuszni-czych przez Francję i Wielką Brytanię, w ten sposób namawiając do użycia siły i pomocy sojusznikowi w potrzebie. Jednocześnie interwencje te mogły być traktowane jak sprawdzian gotowości Zachodu do pomocy w razie wystąpienia podobnego kryzysu na obszarze Europy Środkowej, dotychczas będącym strefą ustępstw Zachodu względem Rosji. W zaistniałej sytuacji jakiekolwiek zaanga-żowanie Polski oznaczało inwestycję we własne bezpieczeństwo o długofalo-wych skutkach, natomiast stanowisko kraju wobec użycia siły wynikałoby z opisanej „dyspozycji Ententy”, czyli sojuszu z silnym Zachodem utożsamia-nym wówczas z USA. Polska kultura bezpieczeństwa różni się znacznie od niemieckiej w kwestii uży-cia siły militarnej. Siła wojskowa nie leży w centrum uwagi Polski. Widać, że polska kultura bezpieczeństwa obejmuje raczej naturę zagrożeń pochodzących z zewnątrz, co wynika z negatywnych doświadczeń historycznych związanych z agresjami ze strony sąsiadów, i to tłumaczy stosunek władz Polski do posługi-wania się instrumentami wojskowymi. Kultura bezpieczeństwa Niemiec nato-

84 K. Malinowski, Kultura bezpieczeństwa… op. cit., s. 43-44.


miast ukształtowała się wewnątrz na podstawie odpowiedzialności państwa za zagrożenie, jakie stanowiło dla sąsiadów, co przełożyło się obecnie na niechęć do użycia siły. Jednym słowem dla Niemiec najważniejsze są wspomnienia do-tyczące użycia własnej siły, natomiast w przypadku Polski wspomnienia te doty-czą użycia siły przez sąsiadów i kultura bezpieczeństwa koncentruje się wokół sposobów zapobiegania kolejnym przypadkom. Nastawienie Niemiec uległo zmianie pod wpływem nowej sytuacji międzynaro-dowej po zakończeniu zimnej wojny. Zwiększyła się presja wywierana na RFN przez inne państwa w celu zwiększenia zaangażowania Niemiec w problemy światowej polityki. Konieczność zaangażowania militarnego w coraz częst- szych kryzysach kolidowała z dotychczasowym „antymilitaryzmem”; stał on w sprzeczności z nowym elementem niemieckiej kultury politycznej, jakim stał się „multilateralizm”. Element ten wypłynął na fali niemieckiej chęci rehabilita-cji swojego oblicza i chęci bycia postrzeganym jako niezawodny sojusznik oraz surowego dystansu do przejmowania kierowniczych stanowisk w sprawach poli-tyki międzynarodowej. Polska miała do czynienia z podobnymi dylematami. Chodziło nie tylko o to, że Polska nie posiadała potencjału umożliwiającego zajęcie ważniejszej pozycji w systemie międzynarodowym i nowi sojusznicy nie wiązali z nią dużych oczekiwań. Miała odmienny stosunek do użycia siły, inne warunki geopolityczne i inne byłyby ewentualne konsekwencje „multilatera- lizmu”. Jednym słowem obie kultury bezpieczeństwa mają pewną wspólną cechę – funkcjonują wewnątrz nich pewne odmienności wynikające ze zróżnicowania elementów bazowych, czyli tendencji współczesnych i doświadczenia historycz-nego. Różnią się natomiast wyznacznikami charakteryzującymi sposoby zacho-wania: „Niemieckie elity polityczne, a także niemieckie społeczeństwo charakte-ryzują się specyficznym zbiorem przekonań i wartości odnoszących się do poli-tyki bezpieczeństwa. Kultura polityczna ma duże znaczenie, ograniczając skłon-ność Niemiec do podejmowania działań unilateralnych i sprzyjając kontynuacji, stabilności ich polityki w momencie, gdy zanikły już dawne ograniczenia z okresu zimnej wojny. W polskim przypadku wyróżniają się szczególnie sposo-by postrzegania sytuacji Polski i adekwatnego zachowania w kontekście geopo-litycznych doświadczeń”85. Z porównania Polski i Niemiec pod względem kultury bezpieczeństwa wyłania się kilka podstawowych pól podobieństw i różnic. Pierwsze to stosunek do uży-cia siły militarnej, przy którym miarę stanowić może model kultury strategicznej podobny do analizowanej we wcześniejszej części Realpolitik, w którym użycie siły wojskowej klasyfikuje się jako skuteczny i uzasadniony instrument polityki bezpieczeństwa. Kolejnym kryterium może być stosunek do relacji z innymi 85 Ibidem, s. 45-46.


państwami w systemie międzynarodowym. Pojawiające się obecnie wyzwania międzynarodowe związane z integracją w strukturach europejskich czy kryzy-sami międzynarodowymi, w których opanowywanie zaangażowały się obydwa państwa, mogą doprowadzić do pewnego zbliżenia w wyniku ewolucji kultur bezpieczeństwa w jednym kierunku. Polska przystąpiła do NATO i Unii Euro-pejskiej, do których wcześniej należały już Niemcy, co otwiera nowe możliwo-ści współpracy elit politycznych w ramach jednej polityki bezpieczeństwa. No-wa sytuacja, w jakiej znajdują się obydwa państwa, dostarcza międzynarodo-wych czynników kształtujących politykę bezpieczeństwa na poziomie narodu „od wewnątrz” za pomocą różnych instrumentów. Badania różnic w tej dziedzi-nie pomiędzy poszczególnymi krajami wprawdzie nie pozwalają jednoznacznie określić źródeł narodowych polityk bezpieczeństwa, jednakże można na ich podstawie określić pewne ogólne podstawy w kontekście historycznym.

3. CZYNNIKI KSZTAŁTUJĄCE BEZPIECZEŃSTWO ZEWNĘTRZNE POLSKI OD 1989 ROKU

3.1. Polska w obliczu rozwiązania Układu Warszawskiego

Układ o przyjaźni, współpracy i pomocy wzajemnej, zwany Układem War-szawskim, został formalnie zawiązany 14 maja 1955 roku. Swoją nazwę za-wdzięcza miejscu, w którym złożono podpisy pod dokumentami założycielski-mi. Powstał jako przeciwwaga dla NATO i miał zapewniać bezpieczeństwo i warunki dla niezakłóconego rozwoju państw demokracji ludowej. Początkowo był powołany na 30 lat, w kwietniu 1985 roku przedłużono jego ważność na kolejne 20. Gwarancję bezpieczeństwa dawały Zjednoczone Siły Zbrojne Układu Warszaw-skiego, w skład których wchodziły kontyngenty oddawane do dyspozycji przez poszczególne państwa członkowskie. Siły te miały być użyte w razie napaści na któreś z państw-sygnatariuszy; za potencjalnego wroga uważano wówczas NATO. Dowództwo Układu zostało ulokowane w Moskwie, natomiast sztaby armii państw członkowskich podlegały X Zarządowi Sztabu Generalnego Armii Radzieckiej, naczelnym dowódcą był marszałek, jednocześnie będący pierw-szym zastępcą ministra obrony ZSRR. Jak zatem widać, nie był to układ stron równorzędnych. Myśl o konieczności rozwiązania Układu Warszawskiego pojawiła się w pol-skiej klasie politycznej na początku września 1990 roku. Było to możliwe dzięki wyborom wygranym przez przedstawicieli obozu solidarnościowego; resortami obrony oraz spraw wewnętrznych nie kierowali już postpezetpeerowscy mini-strowie. Poza tym proces jednoczenia Niemiec miał się już ku końcowi, a w jego trakcie rząd Mazowieckiego w obawie przed reakcją ZSRR starał się unikać podejmowania wszelkich kroków, jakie mogły być uznane za antyradzieckie. Sam ZSRR natomiast stał na straży Układu jako jednego z ostatnich i zarazem najważniejszych symboli zanikającej już supermocarstwowości. Zgodziłby się wówczas na rozwiązanie Układu Warszawskiego tylko i wyłącznie przy jedno-czesnym rozwiązaniu NATO i zastąpieniu obydwu organizacji nowym ogólno-europejskim mechanizmem zapewniania stabilizacji i bezpieczeństwa w regionie.


Sytuacja wewnętrzna w ZSRR coraz bardziej utrudniała mu dyktowanie warun-ków w regionie. Związek w owym okresie był już mocno rozchwiany i chylił się ku upadkowi, choć wciąż zachowywano pozory jego wewnętrznej integralności i nienaruszalności. „Rozpad bloku wschodniego nie byłby możliwy bez prze-mian wewnętrznych w imperium radzieckim. >>Pierestrojka<< wyzwoliła proces autodestrukcji systemu >>realnego socjalizmu<< i ujawniła bezpodstawność pro-gramowej tezy o istnieniu >>narodu radzieckiego<<. Ta koncepcja zapisana w konstytucji ZSRR (z 7 X 1977 r.) i lansowana na kolejnych zjazdach partyj-nych jako >>nowa wspólnota historyczna<<, miała być >>przejawem dojrzałości socjalizmu w dziedzinie stosunków narodowościowych<<. W istocie rzeczy na-brzmiewały w tym okresie nie rozwiązane problemy narodów i narodowości imperium, stając się pierwszą przesłanką rozsadzania ZSRR od wewnątrz. Dy-namika tych sprzeczności ujawniła się w 1989 r., kiedy Gorbaczow zaczął mó-wić o błędach i deformacjach w polityce narodowościowej, postulując rozsze-rzenie praw republik oraz zagwarantowanie faktycznego równouprawnienia narodów i narodowości”86. Rozwiązanie Układu było zatem w tym momencie dla ZSRR szkodliwe. Nie na rękę było też dla państw Zachodu, gdyż powstałaby dziura w światowym syste-mie bezpieczeństwa, którą szybko trzeba by wypełnić, a potrzebny był partner do rozmów w ramach układów rozbrojeniowych – okres ten przypada bowiem na czas podpisywania porozumień Traktatu o konwencjonalnych siłach zbroj-nych w Europie (Treaty on Conventional Armed Forces in Europe – CFE). Główni zainteresowani rewizją Układu, czyli państwa członkowskie regionu Europy Środkowej i Wschodniej, kierowali się przede wszystkim swoim intere-sem narodowym, bezpieczeństwem obywateli i rosnącą autonomicznością. Zale-żało im na nowym Układzie, bez stacjonujących na ich terytorium wojsk ra-dzieckich i otwartym na współpracę z Zachodem. Były polski ambasador w Belgii, odpowiedzialny także za kontakty z NATO, który obserwował rozwój opisywanej sytuacji w Europie Zachodniej, po latach opisał ją następująco: „Europa Środkowa chciała się pozbyć wojsk sowieckich, Układu Warszawskiego i wszelkich tego rodzaju ograniczeń suwerenności. (…) Zachodowi chodziło na początku lat dziewięćdziesiątych przede wszystkim o to, żeby z Europą Środkową nie było kłopotów, żeby proces zjednoczenia Niemiec był ściśle kontrolowany i żeby Rosja nie czuła się zbyt sfrustrowana po utracie imperium”87. Zatem Europie Zachodniej bardziej zależało na stabilnej sytuacji i zadowoleniu ZSRR niż na interesach Europy Środkowej, co oznaczało, że pań-stwa z Europy Środkowej zmuszone były do prowadzenia swojej polityki w pewnych dziedzinach nie tylko wbrew Rosji, ale także bez wsparcia Zachodu.

86 J. Kukułka, Historia współczesna stosunków międzynarodowych, Warszawa 1996, s. 505. 87 A. Krzeczunowicz, Krok po kroku. Polska droga do NATO, Kraków 1999, s. 53.

Czynniki kształtujące bezpieczeństwo zewnętrzne Polski od 1989 roku 55

Mimo zabiegów Gorbaczowa w celu utrzymania Układu Warszawskiego i tak chylił się on ku rozpadowi. „Na plan pierwszy wysuwały się dyskusje na temat Układu Warszawskiego, głównego instrumentu sankcjonowania politycznej i wojskowej hegemonii ZSRR w tym bloku. Państwa nowych demokracji uwa-żały, że dotychczasowa formuła Układu Warszawskiego przeżyła się. Pod ich naciskiem Moskwa zgodziła się na powołanie pełnomocników do spraw prze-mian w funkcjonowaniu Układu. W drugim półroczu 1990 r. odbyli oni trzy posiedzenia. Pełnomocnicy uzgodnili likwidację większości wojskowych i poli-tycznych organów Układu Warszawskiego, pozostawiając jedynie organy kon-sultacyjne”88. Na posiedzeniach w Pradze, Sofii i Warszawie ustalono także, że likwidacja Układu miała się rozpocząć w styczniu 1991 roku i zakończyć po sześciu miesiącach. Spotkanie w Pradze nie było przypadkowe, od jakiegoś czasu bowiem toczyły się już rozmowy pomiędzy Polską, Węgrami i Czechosłowacją na temat zwięk-szenia współpracy. Miały być sformalizowane podczas szczytu tych państw zapowiedzianego na 21 stycznia 1991 roku w Wyszehradzie, został on jednak przesunięty. Dopiero podczas spotkania w Budapeszcie ustalono konkretny plan działań, wspólne stanowisko Polski, Węgier i Czechosłowacji miało prowadzić do rozwiązania struktur wojskowych Układu Warszawskiego do 1 lipca 1991 roku, natomiast pełna likwidacja miałaby nastąpić do końca roku z możliwością przesunięcia jej do końca marca 1992 roku. Spotkanie to nazwano później „Trójkątem Wyszehradzkim”. Cały proces, rozpoczęty 24 września 1990 roku od wystąpienia z Układu NRD, które tym sposobem wkroczyło w ostatnią fazę przyłączenia się do RFN, zyskał nową dynamikę. Władze ZSRR poddawane były coraz większej presji w wyniku coraz głośniejszych rozmów o możliwym poszerzeniu NATO na Wschód i osta-tecznie same podjęły inicjatywę rozwiązania Układu Warszawskiego. Struktury wojskowe Układu przestały istnieć z dniem 1 kwietnia 1991 roku, w ten sposób władze w Moskwie chciały uniknąć upokorzenia związanego z indywidualnym występowaniem z Układu kolejnych państw. Proces ten już w lutym uprzedził list Michaiła Gorbaczowa do prezydenta Lecha Wałęsy, w którym zawiadomił go o planach, pisząc, że: „Wyniki prac pełnomocnych komisji rządowych po-zwalają w najbliższym czasie podjąć kroki zmierzające do likwidacji wojsko-wych struktur Układu Warszawskiego i zakończyć ten proces do 1 kwietnia 1991 roku”89. Zdaniem Gorbaczowa stosunki wiążące państwa Układu War-szawskiego należało szybko przestawić na sieć porozumień dwustronnych. 1 lipca 1991 roku na szczycie w Pradze doszło do oficjalnego rozwiązania Ukła-du Warszawskiego. Podpisano „Protokół o utracie mocy układu o przyjaźni, 88 J. Kukułka, Historia… op. cit., s. 503-504. 89 List Michaiła Gorbaczowa do Lecha Wałęsy, Rzeczpospolita, nr 37, 13 lutego 1991.


współpracy i pomocy wzajemnej, podpisanego w Warszawie 14 maja 1955 roku, oraz protokołu o przedłużeniu jego obowiązywania podpisanego w Warszawie 26 kwietnia 1985 roku”90. Podczas szczytu podpisano także jeszcze jeden doku-ment, kluczowy dla rozwoju bezpieczeństwa w Europie w następnym okresie, jakim był „wspólny komunikat mówiący o potrzebie tworzenia nowego kształtu stosunków europejskich na zasadach sformułowanych w Akcie Końcowym KBWE i w Paryskiej Karcie Nowej Europy”91. W przemówieniu premiera RP Jana Krzysztofa Bieleckiego wygłoszonym po uroczystości można dostrzec, że Polska rozwiązanie Układu przyjęła z ulgą i radością. Premier powiedział: „Układ Warszawski pozornie tylko tworzył wra-żenie ram dla współpracy na równych prawach z uwzględnieniem interesów wszystkich państw-stron Układu. Praktyka jego działania, naruszająca nawet zasady, które sam wymieniał, przyczyniła się do jego dyskredytacji”92. Więcej powodów do radości mieli południowi sąsiedzi Polski: na Węgrzech od 19 czerwca, a w Czechosłowacji od 27 czerwca 1991 roku nie było już wojsk ra-dzieckich. Proces ratyfikacji protokołu praskiego przebiegał bardzo szybko, tym samym Układ Warszawski stawał się przeszłością, a powstałą lukę stopniowo wypełnia-ły układy dwustronne i porozumienia o współpracy wojskowej. Odmienne zdanie prezentowały władze rosyjskie. W przemówieniu członka delegacji ZSRR Giennadija Janajewa znalazły się słowa zaprzeczające opinii przedstawicieli innych państw: „Układ wniósł wielki wkład w stabilizację i po-kój na kontynencie europejskim, dając bezpośredni impuls procesom, które Eu-ropa przeżywała w 1991 roku”93. Po rozpadzie Układu Warszawskiego byłe państwa członkowskie poszukiwały możliwości wypełnienia luki powstałej w bezpieczeństwie regionu. Najlepszym wyborem w owym okresie zdawało się być rozwijanie procesu KBWE, które na pewien czas stało się najważniejszym gwarantem stabilizacji w regionie Europy Środkowej i Wschodniej.

90 Dz.U. 1993, nr 61, poz. 289. 91 J. Kukułka, Historia… op. cit., s. 504. 92 Rzeczpospolita, nr 152, 2 lipca 1991. 93 Ibidem.


3.2. Współpraca Polski z KBWE i OBWE

3.2.1. Geneza współpracy

Nowa władza od samego początku miała sprecyzowaną wizję bezpieczeń-stwa regionu. W oświadczeniu na temat bezpieczeństwa Polski w Europie w latach 1989-1990 rząd dostrzegał konieczność reorientacji systemu bezpie-czeństwa. Dotychczas oparty na dwóch rywalizujących blokach system należało zastąpić jedną organizacją o zasięgu ogólnoeuropejskim. Proces KBWE bardzo dobrze odpowiadał potrzebom Europy początku lat dziewięćdziesiątych. Mini-ster spraw zagranicznych Krzysztof Skubiszewski w przemówieniu 26 kwietnia 1990 roku przyznał, że „Ogólnoeuropejski system bezpieczeństwa zastąpi z czasem system sojuszy w Europie. Właśnie w systemie ogólnoeuropejskim szukać będziemy zewnętrznego bezpieczeństwa naszego państwa. Lecz system ten trzeba dopiero stworzyć”94. Wizja Polski nie była odosobniona w regionie, podobne plany co do bezpieczeństwa państwa snuła Czechosłowacja. Istniała zgoda co do konieczności utworzenia systemu bezpieczeństwa obejmu-jącego całą Europę, opartego na instytucjonalizacji KBWE, jednakże poszcze-gólne siły polityczne w kraju różniły się pod względem powodów poparcia. Dla obozu solidarnościowego najważniejsza była stabilizacja po rozpadzie Układu Warszawskiego i zapewnienie Polsce suwerenności w stosunku do ZSRR, So-jusz Lewicy Demokratycznej (SLD) natomiast poparł rozwiązanie oparte na KBWE, sprzeciwiając się nadmiernym wpływom NATO, które z kolei kojarzył nieoderwalnie z okresem zimnej wojny. Zatem po zimnej wojnie i przemianach demokratycznych w Polsce doświadcze-nie historyczne nakazywało budowanie nowego systemu bezpieczeństwa euro-pejskiego na fundamencie KBWE, co wówczas wydawało się jedynym słusz-nym i możliwym rozwiązaniem. Ponadto zaangażowanie w proces KBWE było niezbędne do przeprowadzenia procesu reorientacji kierunku polskiej polityki zagranicznej. Krzysztof Malinowski wskazuje na istnienie przynajmniej trzech ważnych funkcji procesu: Po pierwsze, KBWE umocniła suwerenność względem ZSRR (Rosji); Polska, podobnie jak Węgry i Czechosłowacja, postrzegała w procesie KBWE szansę na rozluźnienie powiązań z ZSRR w ramach Układu Warszawskiego i dlatego wy-stępowała z propozycjami jego wzmocnienia. Wysokie miejsce w politycznych deklaracjach oraz aktywność na forum KBWE były wyrazem tendencji do emancypacji spod wpływów ZSRR i umacniania tym samym własnej niezależ-ności. Rozbudowa KBWE, jej częściowa instytucjonalizacja były pożądanym

94 Sprawozdanie stenograficzne z posiedzeń Sejmu RP, 26 kwietnia 1990.


procesem amortyzującym wyjście Polski z Układu Warszawskiego i sprzyjają-cym wycofaniu wojsk ZSRR z Polski. Po drugie, KBWE osłania reorientację Zachodu wobec Rosji; KBWE (OBWE) była dogodną płaszczyzną porozumiewania się z ZSRR i włączania jej do dialo-gu na temat bezpieczeństwa w celu eliminowania jej obaw przed prozachodnim kursem polskiej polityki zagranicznej.

Po trzecie, KBWE pogłębiała prozachodnią reorientację, będąc jedyną multilate-ralną instytucją umożliwiającą komunikowanie się z państwami zachodnimi w dziedzinie bezpieczeństwa i stwarzając subiektywną namiastkę gwarancji własnego bezpieczeństwa95.

Zmiany następujące lawinowo w otoczeniu międzynarodowym Polski, takie jak rozpad Układu Warszawskiego, rozpad ZSRR, niepowodzenie zabiegów mają-cych na celu złagodzenie konfliktu w Jugosławii, próby narzucania przez Rosję swojego zdania państwom Europy Środkowej i Wschodniej oraz postawa państw zachodnich, które coraz bardziej zdawały się traktować Polskę jako obszar gra-niczny oddzielający Europę Zachodnią od Wschodu, doprowadziły do diame-tralnej zmiany polskiej polityki bezpieczeństwa. Doświadczenia historyczne, które do tej pory nakazywały budowę bezpieczeństwa w procesie KBWE, teraz skierowały Polskę w stronę sojuszu transatlantyckiego, a głównym celem stała się współpraca z NATO.

Konferencja BWE jednak nie została bez znaczenia. Pojawiły się koncepcje powiązania jej z NATO w celu opanowywania ewentualnych kryzysów w Euro-pie. Sytuację dodatkowo skomplikowało podpisanie przez uczestników KBWE Karty paryskiej, traktatu o rozbrojeniu konwencjonalnym oraz dokumentu o budowie środków zaufania, które wzmocniły rolę KBWE w Europie. Ponadto zjednoczenie Niemiec i ulokowanie źródła stabilności sytuacji w Europie w nowym systemie stworzonym pod egidą NATO udowodniło wpływ tej orga-nizacji na bezpieczeństwo kontynentu. Karta paryska nakreśliła ramy wszech-stronnego bezpieczeństwa całej Europy. Znalazły się tam takie stwierdzenia, jak to, że „era konfrontacji i podziału Europy dobiegła końca”, zapowiedź „nowej ery demokracji, pokoju i jedności w Europie”, które według Karty miałyby się opierać na wartościach wspólnych dla wszystkich sygnatariuszy, na przykład „demokracja oparta na prawach człowieka i podstawowych wolnościach, dobro-byt przez wolność gospodarczą i sprawiedliwość społeczną oraz jednakowe bez-pieczeństwo dla wszystkich naszych krajów”96. Opcja KBWE mimo wszystko stopniowo traciła w oczach polskich władz na atrakcyjności. 95 K. Malinowski, Doświadczenie Jałty. Polska wobec idei bezpieczeństwa zbiorowego pod egidą KBWE/OBWE, [w:] K. Malinowski (red.), Kultura bezpieczeństwa narodowego w Polsce i Niemczech, Poznań 2003, s. 150-151. 96 Paryska Karta Nowej Europy, Warszawa 1991.


Minister Skubiszewski ponownie nakreślił kierunek polskiej polityki zagranicz-nej w kwestii tworzenia europejskiego systemu bezpieczeństwa: „Dążymy do stworzenia i rozwoju pierwszego etapu systemu bezpieczeństwa w ramach KBWE. Jest nim bezpieczeństwo kooperatywne obejmujące szeroki wachlarz różnorodnych kroków (…). Drugi bardziej odległy cel to stworzenie systemu bezpieczeństwa zbiorowego, w tym być może kolektywnej obrony, obejmującej całą Europę. System ten mógłby zostać utworzony, gdy zostanie ustanowiony zdrowy system bezpieczeństwa kooperatywnego. (…) Drugi kierunek naszych wysiłków zmierzających do zbudowania podstaw nowego systemu bezpieczeń-stwa jest bardziej odległy w czasie i trudniejszy do przyjęcia i realizacji, jako że dotyczy bezpieczeństwa zbiorowego, w tym być może wzajemnej obrony wobec groźby inwazji lub faktycznego ataku. Prace nad odpowiednimi propozycjami nie powinny być odkładane. Propozycje te mogą być zrealizowane dopiero wte-dy, gdy będziemy bardziej zaawansowani w naszym dążeniu do większej stabil-ności i szerszej współpracy na kontynencie”97. W wypowiedzi ministra Skubiszewskiego widać, że polityka zagraniczna rządu nadal obierała kierunek paneuropejski w dziedzinie bezpieczeństwa, jednak do-strzec można także, że możliwość pełnej realizacji planów traktowano z coraz większym dystansem. Polsce nadal zależało na utworzeniu systemu bezpieczeń-stwa zbiorowego na zasadach kooperacji, jednak nowy system powinien jak najpełniej odpowiadać polskim interesom. Bezpieczeństwo Europy uznano za coś niepodzielnego, minister spraw zagranicznych silnie akcentował to w każdej swojej wypowiedzi, na przykład 14 lutego 1991 roku powiedział: „Jeśli chodzi o bezpieczeństwo – cała Europa, włączając regiony środkowe i wschodnie, po-winna być traktowana jako jeden obszar. Nie ma miejsca na selektywne trakto-wanie europejskiego bezpieczeństwa”. Widać w tej wypowiedzi jeszcze jeden czynnik kształtujący polską politykę zagraniczną owego okresu – przeświadcze-nie władz o upośledzonym statusie Europy Środkowej, a zwłaszcza Polski jako granicy między spierającymi się blokami. Temat ten został poruszony wprost w innej wypowiedzi ministra. Niepodzielność Europy została przez niego uzasad-niona następująco: „Jestem przeciwny wszelkim projektom opartym na koncep-cji pewnego rodzaju stref szarych, buforowych lub neutralnych, które zazwyczaj stają się polem do rywalizacji, szczególnie łatwo ulegając też wpływom potęż-nych państw lub mocarstw. Jest to zwłaszcza prawdziwe w odniesieniu do Pol-ski, z jej usytuowaniem między Niemcami a Związkiem Radzieckim”98. Innym elementem widocznym w polskiej polityce zagranicznej była przewijają-ca się formuła, że nie ma żadnego „współzawodnictwa”, „sprzeczności” ani „opozycji” na linii NATO – europejski system bezpieczeństwa na bazie KBWE.

97 Sprawozdania stenograficzne z posiedzeń Sejmu RP, 14 lutego 1991. 98 Sprawozdania stenograficzne z posiedzeń Sejmu RP, 27-28 czerwca 1991.


We fragmencie przytaczanego już wystąpienia ministra spraw zagranicznych 14 lutego 1991 roku pojawiło się wyraźne stwierdzenie, że „W miarę rozwoju ogólnoeuropejskiego systemu bezpieczeństwa te dwa systemy będą istniały obok siebie i będą się nawzajem uzupełniały. Nie istnieje problem dokonywania wy-boru. System KBWE będzie tworzony stopniowo i dopiero z czasem wyłoni się w wyniku łączenia poszczególnych ogniw. (…) Jednak nawet w bardzo odległej przyszłości, gdy system ten wypełni się treścią, i tak będzie dosyć miejsca dla obydwu. Powinny być tak wzajemnie powiązane, aby zagwarantować polityczne uczestnictwo i faktyczną obecność militarną Ameryki Północnej”. Zatem w opinii polskiego rządu KBWE i NATO nie miały w przyszłości rywali-zować ze sobą wewnątrz systemu bezpieczeństwa Europy. Mimo iż obie instytu-cje były w pewnym stopniu komplementarne, nic nie wskazywało ich równo-rzędności, tym bardziej że KBWE cały czas ewoluowała w kierunku szerokiego systemu ogólnoeuropejskiego. Polska także coraz częściej zabiegała o zwiększenie aktywności państw NATO w regionie Europy Środkowej i otwarcie się na możliwe zagrożenia bezpieczeń-stwa tego regionu. Skubiszewski zaznaczył, że „Koordynacja wysiłków Sojuszu Północnoatlantyckiego powinna przebiegać w sposób gwarantujący taki stan, aby funkcja rozległego obszaru pomiędzy Niemcami a Związkiem Radzieckim nie została sprowadzona do roli strategicznego przedpola czy wysuniętych pozycji”. Pod koniec 1991 roku Polska była zdecydowanie przychylna budowie nowego bezpieczeństwa europejskiego opartego na KBWE, jednak nie można jedno-znacznie określić w tej przychylności pozycji KBWE względem NATO. Anali-zując dalej wypowiedzi ministra spraw zagranicznych, można przyjąć, że polska polityka zagraniczna nadawała KBWE rolę koordynatora lub najwyżej partnera dla równorzędnej bądź nawet nadrzędnej organizacji bezpieczeństwa zbiorowe-go, czyli NATO, któremu już wówczas przypisywano rolę głównego gwaranta bezpieczeństwa całego kontynentu: „Potrzebne jest współdziałanie KBWE z istniejącymi organizacjami, w tym również z Organizacją Traktatu Północno-atlantyckiego i Unią Zachodnioeuropejską. W perspektywie czasowej możliwy będzie związek między tymi organizacjami a systemem KBWE. Proces helsiński jest i pozostanie istotnym składnikiem polskiej polityki bezpieczeństwa. W swym obecnym kształcie KBWE pozwala utrzymywać stały dialog politycz-ny, daje szanse zapobiegania sytuacjom konfliktowym oraz sprzyja rozszerzaniu współpracy ogólnoeuropejskiej”99. Formalnie zmianę polskich priorytetów w zakresie bezpieczeństwa regionu przedstawiono dopiero w 1992 roku, gdy minister spraw zagranicznych 99 Ibidem.


w exposé wygłaszanym w Sejmie zgłosił zainteresowanie przystąpieniem Polski do NATO, co budowę ładu europejskiego na bazie KBWE ostatecznie zepchnęło na drugi plan. Nie oznaczało to jednak zupełnego braku zaangażowania w pro-ces KBWE. Pod wpływem konfliktu na terenie Jugosławii opowiedziano się za przeprowadzaniem pod auspicjami KBWE operacji typu „utrzymanie pokoju (peacekeeping)” w Europie, zaczęto także mówić o stałym wprowadzeniu takie-go mechanizmu. Minister Skubiszewski rozwiał wszelkie ewentualne wątpliwości swoim wystą-pieniem 25 czerwca 1992 roku w Senacie RP: „Należy zakładać, że KBWE po-zostanie w latach 90-tych forum dyskusji i poszukiwań dotyczących sposobów umocnienia bezpieczeństwa europejskiego. Wymienię trzy kierunki: Pierwszy: stworzenie środków możliwie wczesnego wykrywania nabrzmiewających kon-fliktów szczególnie o podłożu etnicznym. Drugi: stworzenie obowiązkowego systemu pokojowego rozwiązywania sporów. I trzeci: stworzenie możliwości powoływania ad hoc sił pokojowych KBWE. Zwłaszcza w tym ostatnim zakre-sie, mianowicie sił pokojowych, Polska odgrywa rolę inspirującą i inicjującą. Ideę takich sił przedstawił Prezydent RP (...). Wyrażona niedawno gotowość państw Sojuszu Atlantyckiego i państw Unii Zachodnioeuropejskiej do udziału w siłach KBWE tworzy dodatkowe sprzyjające elementy dla nowych rozwią-zań”. W innej części tego przemówienia wyraźnie widać, że filar bezpieczeń-stwa europejskiego skoncentrowany miał być wokół NATO, gwarancja bezpie-czeństwa i stabilizacji dla Europy Środkowej miała płynąć z obecności wojsk USA, a aktywna współpraca między KBWE i NATO miała zapobiegać powsta-waniu i rozprzestrzenianiu się konfliktów: „Proces KBWE, obejmujący Stany Zjednoczone i Kanadę, ma istotne znacznie dla euroatlantyckiego wymiaru na-szej polityki. Utrzymanie związków naszego kontynentu z Ameryką Północną uważamy za sprawę zasadniczą dla bezpieczeństwa europejskiego. Potwierdziły to doświadczenia obu wojen światowych i doświadczenia zimnej wojny. Chce-my utrzymania tych więzi także w przyszłości. Dążymy do tego, aby przekona-nie o ich potrzebie dominowało po obu stronach Atlantyku. Podstawową rolę w tym zakresie odgrywać będzie Sojusz Północnoatlantycki (...). Nie skrywamy, że naszym, długofalowym celem jest stopniowe i w ostatecznym wyniku pełne włączenie Polski w system bezpieczeństwa Sojuszu”100. Organy KBWE nie miały jednak kompetencji do podejmowania działań prewen-cyjnych i interwencyjnych. Problem ten rozwiązano na spotkaniu 51 państw uczestniczących w procesie paneuropejskim 9-10 lipca 1992 roku w Helsinkach, na którym zapoczątkowano proces poszerzania uprawnień KBWE. Wynikiem tego spotkania jest dokument „Wyzwania czasu przemian” zawierający dekla-

100 K. Skubiszewski, 16 posiedzenie Senatu w dniu 25 czerwca 1992 roku. Stenogram.


rację polityczną oraz decyzje o wzmocnieniu instytucjonalizacji procesu KBWE101. Polska znalazła się w impasie. Stany Zjednoczone i NATO mogły wyrazić więk-sze zainteresowanie problemami bezpieczeństwa w Europie, także środkowej, co było szczególnie interesujące dla Polski ze względu na tworzenie się „szarej strefy”. Zdaniem Skubiszewskiego zbliżenie do NATO miało następować „w miarę tego, jak [Europa] podejmować będzie akcje utrzymywania i zaprowa-dzania pokoju na mocy mandatu ONZ lub KBWE”102, jednak z drugiej strony działania te mogły równie dobrze doprowadzić do zmniejszenia zainteresowania państw NATO polskimi zabiegami o członkostwo w Sojuszu. Doszło więc do kolizji między wzmacnianiem KBWE i polską polityką transatlantycką. Konflikt ten nie przeszedł niezauważony. W innej części tego przemówienia Skubiszew-ski wyraźnie zaznaczył kierunek polskiej polityki, mówiąc: „We współpracy ze Stanami Zjednoczonymi będziemy dążyć do wzmocnienia naszego bezpieczeń-stwa i rozwijać współdziałanie w sprawach bezpieczeństwa europejskiego, w tym nowych mechanizmów antykryzysowych w ramach KBWE i ONZ, zwłaszcza z udziałem NATO”. Zatem jak widać, Polska przedłożyła współpracę z NATO i Stanami Zjednoczo-nymi nad wzmacnianie mechanizmów bezpieczeństwa europejskiego opartego na KBWE. Tym samym poparcie dla operacji pokojowych KBWE było możliwe wyłącznie, jeśli byłyby zgodne z polskim interesem współpracy ze Stanami Zjednoczonymi. Oznacza to, że polska dyplomacja przestała przywiązywać dużą wagę do niezależności KBWE. Po raz kolejny wyraźnie zaakcentowano, że kierunek polskiej polityki bezpie-czeństwa wiąże się z uzyskaniem członkostwa w NATO. Nadal jednak panowa-ło przeświadczenie o potrzebie budowy systemu bezpieczeństwa europejskiego na bazie KBWE, które zdaniem ministra Skubiszewskiego, miało w latach dzie-więćdziesiątych pełnić europejskie forum dyskusji na temat bezpieczeństwa, a w przyszłości przyjąć na siebie także rolę koordynatora bezpieczeństwa na kontynencie: „Opowiadamy się za utworzeniem systemu składającego się z wie-lu instytucji i za zacieśnianiem więzów pomiędzy ONZ a regionalnymi struktu-rami (w szczególności KBWE, WE, NATO i UZE). To podejście powinno pro-wadzić do powstania kooperatywnego systemu bezpieczeństwa międzynarodo-wego – na razie kooperatywnego, jeszcze nie zbiorowego. Polska wspiera prze-kształcenie KBWE w operatywną i skuteczną organizację regionalną. Na obsza-rze swego działania, a jest on wielki geograficznie, KBWE ma zapobiegać kon-fliktom, a gdy takie konflikty już powstaną, powinna je rozwiązywać. Dla Polski 101 A. Bloed (red.), The Challanges of Change: The 1992 Helsinki Follow-up Meeting, Dordrecht 1994. 102 Sprawozdania stenograficzne z posiedzeń Sejmu RP, 29-30 kwietnia 1993.


będą miały znaczenie te mechanizmy, które przyczyniać się będą do zapobiega-nia potencjalnym konfliktom i umacniania stabilizacji w naszym sąsiedztwie. Działamy i działać będziemy na rzecz dyplomacji prewencyjnej oraz tzw. moni-toringu, czyli obserwacji i kontroli sytuacji militarnej, szczególnie w pobliżu Polski”103. Prezentowane projekty przeprowadzania operacji pokojowych z ramienia KBWE kontrastowały z przyjętym kierunkiem polskiej polityki zagranicznej, której głównym celem było członkostwo w NATO, jednak w ten sposób mini-ster Skubiszewski prawdopodobnie usiłował wypracować kolejny mechanizm zbliżenia Polski do Sojuszu Północnoatlantyckiego. Jednakże równie dobrze mogło to doprowadzić do zmniejszenia konieczności zaangażowania NATO w regionie i wyciszyć wewnętrzną debatę na temat rozszerzenia o nowych członków. Z drugiej strony była to odpowiedź na coraz głośniejszą dyskusję na temat utworzenia specjalnych mechanizmów zapobiegania i rozwiązywania kryzysów w Europie. Równie groźna dla powodzenia polskiej polityki była kon-cepcja tak zwanego NATO-bis, gdyż mogła powstrzymać państwa zachodnie przed rozszerzeniem NATO na wschód, mimo że zakładała uzyskanie patronatu Sojuszu nad całym systemem bezpieczeństwa zbiorowego w Europie Środko-wej, w „strefie buforowej” pomiędzy NATO i Rosją. Idea członkostwa Polski w NATO doprowadziła w końcu do zarzucenia koncep-cji powiązania KBWE z Sojuszem Północnoatlantyckim. Od tej pory rola KBWE ograniczana była właściwie wyłącznie do dyplomacji prewencyjnej i działań na rzecz zapobiegania konfliktom. KBWE zredukowano do roli ogni-wa, a nie ważnego elementu przyszłego mechanizmu bezpieczeństwa w Europie. Ostatecznie „Nie zgodzono się mimo sugestii Rosji – na podporządkowanie KBWE struktur NATO i UZE, ale w zamian przyjęto, że państwa uczestniczące będą poszukiwały pokojowego rozwiązania sporów lokalnych przede wszystkim w ramach KBWE, zawsze podejmą decyzję o przekazaniu sporu do rozstrzy-gnięcia przez Radę Bezpieczeństwa ONZ. Uzgodniono, że żadne państwo uczestniczące nie będzie usiłowało narzucić wspólnej dominacji innemu. Wyra-żono także opinię, że siły zbrojne państwa uczestniczącego mogą stacjonować na terenie innego państwa w zgodzie ze swobodnie wynegocjowanym porozu-mieniem, jak również w zgodzie z prawem międzynarodowym”104. Na konferencji przeglądowej, która odbyła się 5-6 grudnia 1994 roku w Buda-peszcie, szefowie państw i rządów podjęli decyzję o utworzeniu OBWE. W do-kumencie podsumowującym spotkanie napisano o tym następująco: „KBWE jest

103 Ibidem. 104 Z. Nowakowski, K. Rajchel, Budowa ogólnoeuropejskiego systemu bezpieczeństwa w ramach KBWE, Zeszyty Naukowe WSIZiA Warszawa, nr 1(5), 2007, s. 53.


strukturą bezpieczeństwa obejmującą państwa od Vancouver aż po Władywo-stok. Jesteśmy zdecydowani dać KBWE nowy impuls polityczny, czyniąc ją tym samym zdolną do odegrania kluczowej roli w stawianiu czoła wyzwaniom dwu-dziestego pierwszego wieku. Dla odzwierciedlenia tej determinacji KBWE nosić będzie od dnia dzisiejszego nazwę Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (OBWE)”. Kolejni ministrowie spraw zagranicznych, Andrzej Olechowski (1993-1994) i Władysław Bartoszewski (1994-1995), kontynuowali politykę ukierunkowaną na członkostwo w NATO. Minister Olechowski, w ślad za poprzednikiem, kładł duży nacisk na zapewnianie niepodzielności bezpieczeństwa dla całej Europy. Nie zgadzał się jednak, aby: „zastępować dotychczasowe struktury współpracy nowymi (...). Przeciwnie, uważamy, że najprostszą drogą do Europy bez podzia-łów jest poszerzenie sprawdzonych struktur Sojuszu Północnoatlantyckiego i Unii Europejskiej. Takie rozszerzanie to nie tworzenie nowych podziałów, lecz przełamywanie starych. Dlatego energicznie staramy się o członkostwo w tych organizacjach. (...) Dlatego traktujemy członkostwo grupy [wyszehradzkiej] w strukturach atlantyckich jako ważny, ale tylko pierwszy krok. Dlatego opo-wiadamy się za nawiązaniem ścisłych stosunków między NATO i Rosją, bez-pieczeństwo Polski i Europy nie będzie pełne i trwałe, jeśli ostateczny system nie obejmie Rosji i innych naszych wschodnich sąsiadów”105. Minister Barto-szewski natomiast uważał, że NATO powinno być filarem bezpieczeństwa w Europie, a OBWE nadał znacznie mniejszą rolę od tej, którą jego poprzednik przypisywał KBWE: „OBWE jest obecnie ważnym czynnikiem przeciwdziała-jącym podziałom w Europie. Będziemy nadal wspierać OBWE w prowadzonej przez nią dyplomacji prewencyjnej i w jej działaniach na rzecz zapobiegania konfliktom”106. Z wypowiedzi ministrów można wyraźnie odczytać, że NATO stanowi najważ-niejszy cel polskiej polityki zagranicznej i ostatecznie odstąpiono od budowy bezpieczeństwa europejskiego opartego na modelu KBWE/OBWE. Taką polity-kę prowadził także nowy minister spraw zagranicznych z obozu lewicowego Dariusz Rosati (1995-1997). Uznał on, że NATO jest najpoważniejszą organiza-cją bezpieczeństwa zbiorowego, a KBWE/OBWE nie będzie w stanie odegrać kluczowej roli w tworzeniu mechanizmów europejskich, tym samym to właśnie NATO ma dla Polski największe znaczenie. Polska polityka zagraniczna, zda-niem ministra Rosatiego, powinna zmierzać do rozszerzania struktur bezpie-czeństwa na Wschód, natomiast OBWE rozwijać się powinno jedynie w dzie-dzinie dyplomacji prewencyjnej i zapobiegania konfliktom, a nie w zakresie mechanizmów bezpieczeństwa zbiorowego, o czym świadczą te słowa: „Nie

105 Sprawozdania stenograficzne z posiedzeń Sejmu RP, 12 maja 1994. 106 Sprawozdania stenograficzne z posiedzeń Sejmu RP, 24 maja 1994.


uważamy natomiast za fortunną i perspektywiczną koncepcji budowania, w oparciu o OBWE, nowej zwierzchniej instytucji paneuropejskiego systemu bezpieczeństwa. Opowiadamy się za umacnianiem działalności OBWE jako instrumentu zapobiegającego podziałom i konfliktom w Europie, współdziałają-cego z innymi strukturami i inicjatywami w zakresie bezpieczeństwa. Dążymy do wzrostu roli OBWE w zapobieganiu konfliktom, zwłaszcza na terenie byłego ZSRR i byłej Jugosławii”107. Polska w 1998 roku sprawowała przewodnictwo w OBWE. Jeszcze wyraźniej starano się ukazać motywy polskiej polityki zagranicznej i stanowisko wobec OBWE od 1997 roku. Pozycję Polski w organizacji uzależniano od przystąpienia do NATO, podtrzymując rolę OBWE jako stabilizatora sytuacji w Europie przez zapobieganie konfliktom i umacnianie demokracji. Nadto OBWE zabezpieczało proces przystępowania Polski do NATO, choćby w rokowaniach nad modyfika-cją traktatu o konwencjonalnych siłach zbrojnych w Europie. Program polskiego przewodnictwa w OBWE wyraźnie zakładał utrwalanie współpracy pomiędzy OBWE i innymi organizacjami bezpieczeństwa europejskiego, nie nadając jed-nak organizacji roli nadrzędnej czy kierowniczej nad innymi, zwłaszcza NATO108. Minister Geremek był zwolennikiem przewagi NATO nad OBWE, gdyż jego zdaniem ani ONZ, ani też OBWE nie mogłyby skutecznie uzasadnić operacji pokojowych z udziałem NATO. Według niego najlepsze było wypra-cowanie mechanizmu, w którym to NATO dawałoby gwarancje bezpieczeństwa OBWE w wykonywaniu zadań rozwiązywania konfliktów. Wypowiedź ministra brzmiała następująco: „przede wszystkim chciałbym wskazać, że w ciągu roku minionego między NATO a OBWE wytworzył się bardzo bliski typ układu, relacji między OBWE i NATO, który może stać się istotnym precedensem dla przyszłych struktur bezpieczeństwa. Oto po raz pierwszy to właśnie w rękach OBWE jest misja weryfikacyjna w Kosowie, a także przygotowanie procesu dialogu politycznego i demokratycznych wyborów, natomiast gwarancje dla sprawowania tej misji daje Pakt Północnoatlantycki. Myślę, że to bardzo istotny precedens ważny dla przyszłości współpracy między Sojuszem a OBWE”109. Zdaniem Geremka OBWE byłoby dla Polski ważnym instrumentem w polityce bezpieczeństwa do czasu, gdy utraciłoby możliwości praktycznego zapobiegania konfliktom i ich łagodzenia, tym samym swój potencjał mogło budować wy-łącznie dzięki innym organizacjom. Dalszy rozwój OBWE doprowadził do wypracowania europejskiego modelu bezpieczeństwa, spisanego 19 listopada 1999 roku podczas szczytu w Istambule pod postacią Karty bezpieczeństwa europejskiego. Mimo postulatów Rosji nie 107 Sprawozdania stenograficzne z posiedzeń Sejmu RP, 9 maja 1996. 108 B. Geremek, Entwicklung Und Perspektiven der OSZE, [w:] OSZE-Jahrbuch 1998, Baden- -Baden 1998, s. 29. 109 Sprawozdania stenograficzne z posiedzeń Sejmu RP, 20 listopada 1998.


wzmocniono roli OBWE, wciąż pozostaje ona jedną z organizacji dysponują-cych tak zwanymi miękkimi gwarancjami bezpieczeństwa. W celu prowadzenia szerzej zakrojonych działań OBWE musi się zdać na współpracę z inną organi-zacją. Rosja zaakceptowała tekst Karty wyłącznie dzięki ustępstwom innych państw w warunkach układu o konwencjonalnych siłach zbrojnych w Europie. Dla Polski OBWE została ważnym instrumentem bezpieczeństwa tylko pod względem wczesnego ostrzegania i zapobiegania konfliktom, rozwiązywania kryzysów oraz zaprowadzania porządku po zakończeniu konfliktów, a także umacniania porządku i bezpieczeństwa oraz procesów demokratyzacyjnych na obszarze byłego ZSRR.

3.2.2. Rola procesu KBWE/OBWE w polskim systemie bezpieczeństwa zewnętrznego według partii parlamentarnych

Poczynając od pierwszej kadencji Sejmu RP, KBWE stała się przedmiotem dyskusji parlamentarnej. Według Unii Wolności Konferencja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie postrzegana była jako źródło gwarancji bezpieczeństwa w Europie. Organizacja ta nie koncentrowała się wyraźnie po stronie ani państw „zachodnich”, ani państw byłego bloku socjalistycznego, co czyniło z niej ogni-wo łączące obydwie grupy państw. Posłowie Unii Demokratycznej dostrzegali jednak, że organizacja ta ma pewne wady i wymaga reformy. Poseł Hanna Su-chocka powiedziała: „Kluczem do zrozumienia istoty konwencji jest to, że ona zapewnia przestrzeganie prawa, a nie jest tylko manifestem. Ta właśnie cecha odróżnia ją od wielu dokumentów międzynarodowych, których powstaje obec-nie wiele. Mamy już bardzo szczegółowe dokumenty KBWE, w których podnie-siono standardy i poszerzono ich listę. Jednakże słabość dokumentów KBWE polega na tym, że nie ma tam określonych tak daleko i doskonale rozwiniętych procedur implementacyjnych. Dlatego coraz częściej mówi się o tym, żeby ewentualnie właśnie te procedury wykorzystać w KBWE. Kluczowy, jeżeli cho-dzi o podkreślenie gwarancyjnego charakteru konwencji, jest art. 1, w którym kładzie się mocny nacisk na to, że: państwa zapewniają, a nie, że: będą zmierzać do zapewnienia każdemu człowiekowi podlegającemu ich jurysdykcji prawa i wolności określonych w konwencji”110. Oznacza to, że z uwzględnieniem pew-nych zmian posłowie Unii Demokratycznej uznaliby KBWE za dobrego gwaran-ta bezpieczeństwa europejskiego. Z kolei jednym z celów polityki prowadzonej przez SLD miało być ułożenie na zasadach partnerskich kontaktów ze wszystkimi krajami sąsiadującymi z Polską. Partia kładła główny nacisk na kontakty z Niemcami i Rosją, dostrzegając zara-

110 Poseł Hanna Suchocka, 22.05.1992 – Pierwsze czytanie rządowego projektu ustawy o ratyfikacji Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności.


zem konieczność ułożenia stosunków z państwami powstającymi w wyniku rozpadu ZSRR. Gwarancją bezpieczeństwa militarnego Polski miał być proces KBWE. Sojusz poruszył jeszcze kwestię konieczności włączenia Polski do pro-cesu integracyjnego obejmującego obszar od Atlantyku po Ural, nie wiążąc go wyłącznie z EWG111. Kontynuując założenia programowe, posłowie SLD dążyli do skoncentrowania polskiego bezpieczeństwa militarnego wokół KBWE. Poseł Longin Pastusiak powiedział z trybuny sejmowej: „Uważam, że nasz kraj zy-skałby wiele prestiżu na arenie międzynarodowej, gdyby rząd polski wystąpił z propozycją stworzenia ogólnoeuropejskiego systemu bezpieczeństwa zbioro-wego, będącego wynikiem ewolucji KBWE, zinstytucjonalizowanego ogólnoeu-ropejskiego sojuszu, z własnym dowództwem, z własnymi siłami zbrojnymi, z udziałem Stanów Zjednoczonych i Kanady”112. Sojusz Lewicy Demokratycz-nej postrzegał rolę KBWE znacznie szerzej, niż tylko gwaranta bezpieczeństwa militarnego: „Kategorię bezpieczeństwa pojmuje się o wiele szerzej w ostatnich latach. Sprowadzanie jednak tego głównie do planu przystąpienia do NATO, nawet w ujęciu czysto wojskowym, wydaje się uproszczeniem. Naturalnie dopó-ki pakt istnieje, trzeba z nim współpracować w ramach Rady Paktu i nie tylko. Generalnie jednak czas paktów wojskowych mija. Rozszerzenie NATO o Polskę przesunęłoby jego granice na Bug i obiektywnie pogorszyłoby nasze stosunki ze wschodnimi sąsiadami. Sygnalizował to już poseł Mojzesowicz. Są zresztą licz-ne siły na Zachodzie, które nie widzą Polski w Pakcie Północnoatlantyckim bez Rosji. Nasz kraj powinien raczej opowiadać się za wypracowaniem nowego zbiorowego systemu bezpieczeństwa w Europie, a NATO mogłoby np. stać się organem KBWE”113. Temat członkostwa Polski w KBWE wzbudził zainteresowanie także posłów Zjednoczonego Chrześcijaństwa Narodowego (ZChN). Poza bezpieczeństwem militarnym państwa, jakie ze sobą ono niesie, podkreślili wątek gospodarczo- -ekonomiczny. Poseł Ryszard Czarnecki zwrócił uwagę, że „(...) tzw. komitet wysokich przedstawicieli Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie dokonał w końcu 1990 r. następującego podziału kosztów przypadających na poszczególnych członków sygnatariuszy KBWE. W wyliczeniu tym zastanawia-jące jest to, że Polska – znajdująca się i w końcu 1990 r. i również teraz w bar-dzo trudnej sytuacji ekonomicznej – ponosi 3,6% ogółu wydatków: >>instytucji, działalności i personelu KBWE<<, a więc Polska ponosi te same koszty, co jeden z najbogatszych krajów Europy – Szwecja oraz bogata Belgia, Holandia i znacz-nie od nas zamożniejsza Hiszpania. Mniej od Polski – aż o 40% – płacą na rzecz

111 Platforma wyborcza. Tak dalej być nie może!, broszura 1991, [w:] I. Słodkowska (red.), Programy partii i ugrupowań politycznych. Wybory 1991, Warszawa 2001. 112 Poseł Longin Pastusiak, 8.05.1992 – Informacja ministra spraw zagranicznych o polityce zagranicznej Rzeczypospolitej Polskiej. 113 Poseł Tadeusz Iwiński, 30.04.1993 – Informacja rządu o polityce zagranicznej Polski.


Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie takie >>biedne<< kraje, jak: Austria, Dania, Finlandia i Szwajcaria, proszę państwa – Szwajcaria. Rzeczpo-spolita Polska płaci 4 razy więcej niż Grecja i 6 razy więcej niż Irlandia, Portu-galia oraz bankowe centrum Europy – Luksemburg. W porównaniu z innymi krajami dawnego bloku socjalistycznego płacimy o 40% więcej niż Węgry i Czecho-Słowacja, których poziom gospodarczy i stabilność ekonomiczna wcześniej były i dziś są oceniane wyżej niż Polski. Płacimy 450% tego, co Buł-garia i Rumunia – co jest jednak pewną jakby przesadą”114. Jakkolwiek członko-stwo w KBWE nie byłoby kluczowym elementem bezpieczeństwa militarnego Polski, nie wolno zapominać o wysokich kosztach, jakie ze sobą niosło. Porozumienie Obywatelskie Centrum (PC) bezpieczeństwo Polski od początku pierwszej kadencji Sejmu RP wiązało z NATO, które miało być gwarantem tego bezpieczeństwa. Partia dostrzegała także konieczność modernizacji armii oraz odbudowę autorytetu Wojska Polskiego, Policji i wymiaru sprawiedliwości115. W wypowiedziach posłów PC widać pełną konsekwencję w stosunku do pro-gramu. Występując w imieniu partii, poseł Jarosław Kaczyński zaznaczył: „(...) w naszym mniemaniu, uszeregowanie, zhierarchizowanie instytucji, które w tej naszej polityce bezpieczeństwa powinny być przedmiotem zabiegów, na które powinniśmy stawiać – na początku tego wyliczenia jest NATO. O to nasza partia zabiegała od początku swojego istnienia i dzisiaj jest najpierw NATO, a dopiero później KBWE. To jest zmiana bardzo istotna i chciałbym jeszcze raz podkre-ślić, że cieszymy się z tego, chociaż to nie jest radość do końca, bo w innych fragmentach wystąpienia pana ministra mamy jednak do czynienia z pewnym pomieszaniem materii. Tam gdzie mowa o wchodzeniu do struktur europejskich jako o zabiegu, który ma służyć umocnieniu naszego bezpieczeństwa, a później dopiero mówi się o strukturach NATO, tam, w naszym przekonaniu, taka kolej-ność jest w dalszym ciągu zakłócona”116. Jednocześnie partia bardzo konkretnie lokuje gwarancje bezpieczeństwa militarnego państwa w Europie. „Porozumie-nie Centrum konsekwentnie opowiada się za drogą do Europy. Związek z EWG, z NATO, z innymi systemami bezpieczeństwa europejskiego jest dla Porozu-mienia Centrum wyborem strategii co do miejsca Polski w świecie. Jesteśmy przeciw dwuznaczności, jaką przejawia w tym względzie chociażby Polskie Stronnictwo Ludowe. Nasze stanowisko nie zależy tu od tego, czy premierem rządu jest członek Porozumienia Centrum czy nie. Jednocześnie nie chcemy tracić swej narodowej tożsamości i zaprzepaścić naszych interesów. W całym procesie dostosowawczym Polski do EWG na to zwracać będziemy szczególną

114 Poseł Ryszard Czarnecki, 1.02.1992 – Powołanie i wybór składu osobowego Komisji Nad- zwyczajnej do zbadania skutków stanu wojennego. 115 Deklaracja Programowa Porozumienia Obywatelskiego Centrum, Warszawa 1991, [w:] I. Słodkowska (red.), Programy partii i ugrupowań politycznych... op. cit. 116 Poseł Jarosław Kaczyński, 30.04.1993 – Informacja rządu o polityce zagranicznej Polski.


uwagę”117. Porozumienie Centrum sprawę przystąpienia do NATO traktuje bar-dzo kompleksowo, uzależniając od niej między innymi strukturę nowego uzbro-jenia armii odpowiadającą standardom Sojuszu, czym wybiega dość daleko na-przód. Poseł Zdzisław Dubiella powiedział, że: „Aby podjąć niezbędne decyzje co do rodzaju i ilości uzbrojenia, przede wszystkim musi być zbieżność między głoszonymi przez rząd hasłami o integracji z Zachodem – a w sferze obronnej z NATO – i istniejącą doktryną obronną. I tu widzę główną – to zdanie klubu Porozumienia Centrum – przyczynę trudności z podjęciem jednoznacznych de-cyzji dotyczących tego przemysłu. Doktryna zakładająca jednakowe zagrożenie ze wszystkich kierunków jest może politycznie zgrabna, gdyż nie wskazuje po-tencjalnego przeciwnika, ale nie wskazuje również sojusznika, z którym pod względem uzbrojenia nasza armia docelowo musi być kompatybilna”118. Brak postępów w pracach nad KBWE i następnie OBWE zmusił polityków So-juszu Lewicy Demokratycznej do zmiany strategii. Poseł Longin Pastusiak po-wiedział: „KBWE, czy też OBWE, jak się to obecnie nazywa, nadal nie stworzy-ła systemu bezpieczeństwa zbiorowego w Europie. Nie widać również przesła-nek, aby miało to się stać w najbliższym czasie. W tej sytuacji, nie zaprzestając wysiłków na rzecz wejścia w struktury NATO i UZE, należy rozwijać bilateral-ną współpracę wojskową z państwami obszaru euroatlantyckiego oraz z sąsia-dami”119. Oznaczało to konieczność opracowania nowej polityki. Impulsem do dalszego rozwoju natomiast były zobowiązania nakładane przez OBWE na pań-stwa członkowskie. „Rzeczywiście Polska wzięła na siebie to zobowiązanie w postanowieniach OBWE, przyjętych w Budapeszcie w 1994 r. Są to zobo- wiązania o charakterze politycznym, które mówią expressis verbis o cywilnej i demokratycznej kontroli nie tylko nad wojskiem, ale także nad służbami specjalnymi i policją. Wszystkie państwa uczestniczące w OBWE, a więc także Polska, powinny te postanowienia w dobrej wierze realizować. Myślę, że trzeba to głośno w Sejmie przypomnieć, jeśli nie zrobił tego we właściwym czasie polski MSZ, tym bardziej, że teraz właśnie sprawa ta nabrała w Polsce szcze- gólnego znaczenia. Nasza droga do europejskich i atlantyckich struktur będzie

117 Poseł Sławomir Siwek, 3.07.1992 – Sprawozdanie Komisji Polityki Gospodarczej, Budżetu i Finansów oraz Komisji Ustawodawczej o rządowym projekcie ustawy o ratyfikacji Układu Europejskiego ustanawiającego stowarzyszenie między Rzecząpospolitą Polską a Wspólnota- mi Europejskimi i ich państwami członkowskimi wraz z projektem uchwały w sprawie powo- łania Komisji Nadzwyczajnej do Spraw Układu Europejskiego. 118 Poseł Zdzisław Dubiella, 17.03.1993 – Informacja rządu o sposobie wykonania uchwały Sej- mu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 16 grudnia 1992 r. w sprawie zobowiązania rządu do podjęcia zdecydowanych działań zmierzających do poprawy sytuacji w przemyśle obronnym i lotniczym. 119 Poseł Longin Pastusiak, 19.01.1995 – Informacje rządu o podstawowych problemach obron- ności Polski.


krótsza, jeżeli w sposób wiarygodny te postanowienia zrealizujemy w naszym kraju”120. Polskie Stronnictwo Ludowe silnie akcentuje natomiast, że droga do zapewnie-nia Polsce bezpieczeństwa militarnego leży we współpracy z NATO, co jednak nie jest celem tak łatwo osiągalnym. Jak zauważył poseł Andrzej Micewski: „Sprawy NATO będą poważnie rozważane dopiero po przyszłorocznych wybo-rach prezydenckich najpierw w Rosji, a potem w USA. W Ameryce rozszerzeniu Paktu Północnoatlantyckiego nie sprzyja nie tylko konflikt między republikana-mi i demokratami, lecz także różnice wewnątrz obu tych partii. Bliski republika-nom Richard Pipes równie sceptycznie patrzy na nasz udział w NATO, jak de-mokrata przyjaciel Clintona Strobe Talbott. Ale obaj ci panowie nie mają kon-cepcji alternatywnej wobec szerokiego porozumienia NATO i Rosji w ramach Partnerstwa dla Pokoju, a zarazem mało interesuje ich nasza współpraca z Rosją w ramach Partnerstwa dla Pokoju lub Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie. Trudno jest robić pokój na półkuli północnej, skoro USA chce go w ramach Partnerstwa dla Pokoju, a Rosja w ramach OBWE”121. Zdaniem PSL Polska ze względu na swoje położenie od bardzo dawna była naturalnym pomo-stem między Wschodem i Zachodem, zatem polska polityka zagraniczna mogła-by zmierzać do wypracowania wspólnego rozwiązania. Partia unikała zdecydo-wanego opowiedzenia się za którąś ze stron. Bezpieczeństwo ekonomiczne i militarne, zdaniem Unii Demokratycznej (UD), wiąże Polskę ze Wspólnotą Europejską i NATO. Podpisanie układu stowarzy-szeniowego ze Wspólnotą jest naturalnym następstwem przemian dokonujących się w Polsce, natomiast „politycznym i wojskowym uzupełnieniem demokra-tycznych struktur europejskich jest Sojusz Atlantycki. Organizacja ta wykazała swą skuteczność w minionych dekadach i jest naszym zamiarem uczestnictwo zarówno w NATO, jak i w Unii Zachodnioeuropejskiej. Naszą przynależność do tych organizacji traktujemy w kategoriach bezpieczeństwa Polski, a także w kategoriach bezpieczeństwa wielostronnego i zbiorowego”122. Tego samego zdania były także Unia Pracy (UP) i Bezpartyjny Blok Wspierania Reform (BBWR). Polska polityka zagraniczna w programie UP „powinna być zorientowana w większym niż dotychczas stopniu na obronę naszych interesów (szczególnie gospodarczych) i budowania pozytywnego obrazu Polski oraz

120 Poseł Włodzimierz Konarski, 15.02.1996 – Przedstawiony przez prezesa Rady Ministrów program działania rządu wraz z wnioskiem o udzielenie wotum zaufania. 121 Poseł Andrzej Micewski, 25.05.1995 – Informacja ministra spraw zagranicznych o głównych kierunkach polityki zagranicznej Polski. 122 Broszura wyborcza Unii Demokratycznej 1993, [w:] I. Słodkowska (red.), Partie i ich programy. Wybory 1993, Warszawa 2001.


ochronę godności Polaków”123. Zdaniem UP należy pogłębiać kontakty Polski z Zachodem, zwłaszcza z EWG i Stanami Zjednoczonymi, w ocenie partii jed-nak dotychczasowa postawa wobec EWG była zbyt uległa i nie chroniła pol-skich interesów gospodarczych w odpowiednim stopniu. Najważniejszym czyn-nikiem bezpieczeństwa militarnego w Europie, zdaniem UP, jest zaangażowanie Stanów Zjednoczonych. Gwarancje bezpieczeństwa dla Polski partia widzi we współpracy z NATO, „jednakże zbliżanie się Polski do NATO nie powinno oznaczać zaniedbywania współpracy w ramach Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie oraz Unii Zachodnioeuropejskiej”124. Polska powinna utrzymywać równą bliskość wobec Wschodu i Zachodu. Stanowisko BBWR odzwierciedla wypowiedź posła Marka Wielgusa: „Musimy być wszakże świa-domi, że skuteczność tej współpracy będzie tym większa, im silniejsze będą nasze związki z Unią Europejską i NATO oraz z innymi strukturami euroatlan-tyckimi”125.

3.2.3. OBWE wczoraj i dziś

Wskutek zmian zachodzących w światowej polityce bezpieczeństwa OBWE utraciło rolę trzonu bezpieczeństwa europejskiego. Obecnie organizacja ta pełni funkcję konsultacyjną. Najlepiej rozwinięta jest część związana z nadzo-rem w wymiarze wojskowym. Składa się na to pięć instytucji: – Doroczne Spotkania Oceniające Implementację (AIAM) środków budowy zaufania i bezpieczeństwa (CSBM) – Grupa robocza do spraw implementacji w ramach Forum Współpracy na rzecz Bezpieczeństwa – spotyka się regularnie – Wspólna Grupa Konsultacyjna (JCG) – nadzoruje wykonywanie traktatu CFE, odbywa spotkania w gronie sygnatariuszy tego traktatu – Konferencja Przeglądowa Traktatu CFE – zwoływana co pięć lat – Komisja do spraw Otwartych Przestworzy (OSCC) – nadzoruje wykonywanie traktatu otwartych przestworzy, pracuje tylko w gronie jego sygnatariuszy. Stałych organów OBWE jest piętnaście – począwszy od „Spotkań na szczycie”, mających charakter spotkań głów państw i szefów rządów zapoczątkowanych w KBWE, których celem jest przede wszystkim ustalanie priorytetów dalszego rozwoju organizacji, przez Radę Ministerialną, będącą centralnym ogniwem decyzyjnym i zarządzającym OBWE (obraduje ona w składzie ministrów spraw zagranicznych państw członkowskich). Regularnie pracującym organem konsul- 123 Dokument programowy Unii Pracy Przywróćmy nadzieję, 1993 [w:] I. Słodkowska (red.), Partie i ich programy... op. cit. 124 Ibidem. 125 Poseł Marek Wielgus, 25.05.1995 – Informacja ministra spraw zagranicznych o głównych kierunkach polityki zagranicznej Polski.


tacyjnym i wykonawczym jest Stała Rada. Składa się z ambasadorów oddelego-wanych przez państwa członkowskie na misje przy OBWE. Obradują oni na cotygodniowych sesjach w Centrum Konferencyjnym Pałacu Hofburg w Wied-niu. Może być także zwołana w razie wystąpienia nagłego przypadku zagrożenia bezpieczeństwa. Wysoka Rada pełni funkcję forum ekonomicznego. Pierwotnie kierowała OBWE i koordynowała jej prace między sesjami Rady Ministerialnej, czym obecnie zajmuje się Stała Rada. Wysoka Rada spotyka się w Pradze na szczeblu dyrektorów departamentów odpowiedzialnych za sprawy ekonomiczne w ministerstwach spraw zagranicznych państw członkowskich. Prace całej orga-nizacji koordynuje Sekretarz Generalny, będący zarazem szefem administracji, odpowiedzialnym za przygotowywanie i prowadzenie spotkań OBWE. Szcze-gólnie ważnym dla Polski organem OBWE jest Biuro Instytucji Demokratycz-nych i Praw Człowieka ze względu na umiejscowienie w Warszawie jego sie-dziby. Pierwotnie jego kompetencje określono jako gromadzenie i wymianę informacji na temat wyborów organizowanych w państwach uczestniczących; ułatwianie kontaktów między rządami, parlamentami i organizacjami pozarzą-dowymi pragnącymi obserwować wybory, a także organizowanie seminariów i spotkań dotyczących procedur wyborczych i instytucji demokratycznych126, następnie poszerzono o dodatkowe kompetencje, czyniące z Biura najważniejszy organ OBWE dbający o respektowanie praw człowieka, zasad demokracji i rzą-dów prawa w Europie. Forum Współpracy na rzecz Bezpieczeństwa składa się z członków przedstawicielstw państw członkowskich przy OBWE w Wiedniu. Ma ono charakter analityczno-konsultacyjno-doradczy. Spotyka się co tydzień także w Pałacu Hofburg. Odpowiedzialność za całokształt działalności wyko-nawczej OBWE spoczywa na Urzędującym Przewodniczącym, którym zostaje na jeden rok minister spraw zagranicznych kraju, który będzie organizował w danym roku posiedzenie Rady Ministerialnej. Pozostałe organy to Sekretariat OBWE w Wiedniu i filia w Pradze, gdzie został on pierwotnie utworzony, Wy-soki Komisarz do spraw Mniejszości Narodowych, mający identyfikować i roz-wiązywać w drodze dyplomatycznej napięcia na tle narodowościowym we wczesnej fazie ich powstawania, Przedstawiciel do spraw Wolności Mediów mający zapewnić stosowanie zobowiązań Organizacji wobec środków masowe-go przekazu, Zgromadzenie Parlamentarne, które spotyka się na corocznych sesjach w celu wymiany informacji, Trybunał Koncyliacji i Arbitrażu rozstrzy-gający spory na wniosek państw członkowskich OBWE – sygnatariuszy kon-wencji – i wspomniane już Wspólna Grupa Konsultacyjna oraz Komisja do spraw Otwartych Przestworzy. Większość decyzji podejmowanych w OBWE zapada przez konsensus. Jest to główna zasada proceduralna funkcjonująca od pierwszej konferencji helsińskiej.

126 Dokument dodatkowy przyjęty w celu urzeczywistnienia niektórych postanowień zawartych w Paryskiej Karcie Nowej Europy, [w:] Paryska Karta Nowej Europy... op. cit., s. 27.


W praktyce jednak wykształciła się interpretacja dopuszczająca brak jasno spre-cyzowanego sprzeciwu w trakcie podejmowania decyzji. Obecnie w organizacji funkcjonuje kilka procedur odnoszących się do wydzielonych spraw, umożliwia-jących szybki i bezpośredni kontakt między stronami konfliktu i usprawniają-cych podjęcie przez OBWE uzgodnionych akcji, czyli podjęcie procedur wyja-śniających, a nawet wysłanie misji, do czego wystarczy inicjatywa nawet ogra-niczonej liczby państw członkowskich127. Zasadę zgody stosuje się w pełnym wymiarze jedynie w stosunku do decyzji o podstawowym znaczeniu dla rozwoju i dalszego funkcjonowania OBWE.

3.2.4. Podsumowanie

Już od zakończenia transformacji ustrojowej w Polsce KBWE postrzegano jako instytucję kluczową dla bezpieczeństwa europejskiego, szczególnie ważną dla kraju ze względu na możliwość przybliżenia się do państw Europy Zachod-niej i wypełnienia luki po rozpadającym się Układzie Warszawskim. Od chwili zmiany kierunku polskiej polityki bezpieczeństwa w stronę NATO, gdy człon-kostwo w organizacji stało się oficjalnym celem, udowadniano, że nie stoi to w sprzeczności z dotychczasowym zaangażowaniem w proces KBWE. Wielo-krotnie cytowany już Ryszard Zięba napisał, że kraje Europy Środkowej i Polska „zrozumiały, że aktywny udział był jednym z czynników warunkujących ich wejście do NATO, gdyż państwa zachodnie w obawie przed odtworzeniem się politycznych podziałów Europy uznały, iż OBWE będzie ważną instytucją dia-logu i współpracy z Rosją i innymi państwami, które nie zostały zaproszone do Sojuszu. Tak więc Polska wybierając prozachodnią opcję polityki zagranicznej i polityki bezpieczeństwa musiała prowadzić równocześnie – funkcjonalnie z nią związaną bądź wręcz warunkującą ją – politykę wzmocnienia OBWE jako naj-szerszej struktury euroatlantyckiej”128. Polska stopniowo, coraz mocniej angażując się w tworzenie systemu bezpie-czeństwa Europy opartego na współpracy transatlantyckiej, w latach 1992-1998 odchodziła od idei umacniania KBWE/OBWE. Na pewno po części przyczyniło się do takiego rozwoju rzeczy coraz silniejsze kojarzenie tej instytucji ze wcze-śniejszymi doświadczeniami historycznymi związanymi z układem jałtańskim. Natomiast przeprowadzenie procesu przystąpienia Polski do NATO przy jedno-czesnym zmarginalizowaniu OBWE możliwe było dzięki rozbiciu wewnętrzne-mu w Rosji po rozpadzie ZSRR i, co za tym idzie, w obliczu braku polityki wo-bec Europy Środkowej.

127 Mechanisms and Procedures (A Consolidated Textx as of October 1998), Vienna 1998. 128 R. Zięba, KBWE/OBWE w polskiej polityce bezpieczeństwa, [w:] R. Kuźniar (red.), Polska polityka bezpieczeństwa 1989-2000, Warszawa 2001, s. 385.


Tuż przed przystąpieniem Polski do struktur Sojuszu Północnoatlantyckiego rolę KBWE/OBWE zredukowano w polskiej polityce bezpieczeństwa wyłącznie do jednego elementu z całego systemu współpracujących organizacji. Ponadto nie przypisywano OBWE innych możliwości niż działanie na rzecz zapobiegania konfliktom, tym bardziej nie nadawano jej możliwości kierowania rozwiązywa-niem konfliktów.

3.3. Polska i Sojusz Północnoatlantycki

3.3.1. Otwarcie NATO na Wschód Możliwość wejścia Polski do NATO zarysowała się podczas spotkania ministrów spraw zagranicznych państw członkowskich Sojuszu 7-8 czerwca 1990 roku. Wówczas to opublikowano Posłanie z Turneberry, w którym poja- wiła się deklaracja współpracy z państwami wcześniej uznawanymi za nieprzy-jacielskie w, jak to określono, „duchu wolności, demokracji i sprawiedliwości”. Podstawy do rozpoczęcia oficjalnych kontaktów stworzono na zwołanej w Londynie 5-6 lipca Radzie Północnoatlantyckiej na poziomie szefów państw lub rządów. Państwom rozpadającego się Układu Warszawskiego zaproponowa-no „budowanie partnerskich stosunków”, czyli nawiązanie kontaktów i dialogu politycznego oraz umacnianie bezpieczeństwa europejskiego poprzez rozwój współpracy wojskowej. Najwięcej zmian przyniosła natomiast Koncepcja stra-tegiczna Sojuszu ogłoszona w trakcie trwającego 7-8 listopada 1991 roku szczy-tu NATO w Rzymie. Na nowo zdefiniowano w niej funkcje NATO na skutek zmian zachodzących w otoczeniu międzynarodowym oraz otwarcie wyrażono zainteresowanie współpracą z państwami sąsiadującymi z obszarem NATO. Bardzo szybko wykorzystano nadarzającą się okazję do nawiązania współpracy. Oficjalne kontakty zaczęły się 21 marca 1990 roku od wizyty ministra spraw zagranicznych Krzysztofa Skubiszewskiego w Kwaterze Głównej w Brukseli, natomiast stałe kontakty podjęto już w sierpniu. W dniach 13-15 września po raz pierwszy z oficjalną wizytą przebywał w Polsce sekretarz generalny NATO. Nawiązano także współpracę parlamentu ze Zgromadzeniem Północnoatlantyc-kim, 2 listopada polska delegacja uzyskała status delegacji stowarzyszonej. 3 kwietnia 1991 roku Kwaterę Główną NATO odwiedził przebywający z wizytą w Brukseli prezydent RP Lech Wałęsa, 23 maja udał się tam minister obrony Piotr Kołodziejczyk, który rozpoczął rozmowy w sprawach wojskowych. Ofi-cjalna wizyta prezydenta RP w Kwaterze NATO nastąpiła 3 lipca 1991 roku. Marek Tabor w swojej analizie napisał, że: „Ten pierwszy kilkunastomiesięczny okres współpracy z NATO charakteryzowała wymiana deklaracji dobrej woli w stosunkach wzajemnych, jak również formułowanie ogólnych stanowisk i poglądów w sprawie ogólnoeuropejskiego bezpieczeństwa. Symbolizowało to


przejście od ideologicznej wrogości poprzedniego okresu do racjonalnego współdziałania, a poprzez stworzenie okazji do bezpośrednich oficjalnych i nie-oficjalnych kontaktów na różnych szczeblach politycznych i wojskowych, two-rzyło solidną podstawę i dobrą atmosferę do stopniowego osiągania konkretnych efektów”129. Pod koniec 1991 roku powołano Północnoatlantycką Radę Współpracy (North Atlantic Cooperation Council – NACC), co znacznie usprawniło współpracę z Sojuszem. W 1997 roku została ona przekształcona w Euroatlantycką Radę Partnerstwa (EACP). Była odpowiedzialna za formalną stronę kontaktów NATO z państwami Europy Środkowej i Wschodniej oraz innymi państwami należą-cymi do procesu KBWE i następnie OBWE. Przełożyło się to na konkretne ko-rzyści dla państw będących stronami układu, w tym dla Polski. Sojusz NATO zaoferował szereg konsultacji politycznych, takich jak realizacja porozumień o kontroli zbrojeń (np. wspominane już CFE) czy planowanie polityczne, współpraca w zakresie operacji pokojowych, stabilizacji gospodarki krajowej, zabezpieczenia systemów informatycznych, unowocześniania przemysłu zbroje-niowego, nauki i techniki, czytelnego planowania budżetu wojska oraz demokra-tycznego zwierzchnictwa nad siłami zbrojnymi. Propozycja Rady była identycz-na dla wszystkich beneficjentów, niezależnie od ich indywidualnych oczekiwań, co było powodem pewnego niezadowolenia Polski. Co więcej, oferowane przez NACC możliwości współpracy były znacznie ograniczone pod względem prak-tycznej współpracy w dziedzinach wojskowo-technicznych. Jedynym praktycz-nym aspektem były przyjmowane co rok obszerne „plany pracy dla dialogu, partnerstwa i współpracy” opisujące działania podejmowane przez poszczególne kraje w ramach NACC130. Polska, dzięki współpracy w ramach NACC, zdołała utrwalić swoją pozycję w mechanizmach wielostronnych konsultacji prowadzonych na tym forum. Najważniejszymi osiągnięciami był udział polskich przedstawicieli w konsulta-cjach Komitetu Politycznego NATO i współpraca przy realizacji postanowień traktatu CFE poprzez wspólne inspekcje i szkolenie polskich inspektorów. Dwa razy do roku w ramach NACC odbywały się spotkania ministrów spraw zagra-nicznych oraz w tej samej formule spotkania ministrów obrony narodowej. Od-bywały się także liczne wizyty szefów państw w Kwaterze Głównej NATO, wizyty studyjne oraz robocze spotkania ekspertów. Kolejnym krokiem na drodze do członkostwa Polski w NATO było utworzenie uzgodnionego 11 stycznia 1994 roku w Brukseli mechanizmu „Partnerstwa dla

129 M. Tabor, Polska w NATO, [w:] S. Parzymies, I. Rysińska, Polska w organizacjach międzyna- rodowych, Warszawa 2002, s. 70. 130 Rocznik strategiczny 1995/96, Warszawa 1996.


pokoju” (PdP)131. Program został stworzony przez dyplomację Stanów Zjedno-czonych w odpowiedzi na żądania kilku państw (w tym Polski) o przyspieszenie procesu przyjęcia ich do Sojuszu oraz stanowcze weto Rosji w sprawie jakiego-kolwiek rozszerzania NATO. Program PdP został podstawą współpracy NATO z państwami stowarzyszonymi w OBWE w zakresie dostosowania ich struktur obronnych do standardów obowiązujących w Sojuszu na potrzeby przyszłych operacji przeprowadzanych przez NATO i państwa stowarzyszone. Dokument ramowy nie zawierał jednak gwarancji bezpieczeństwa. Przyjęcie PdP odczytano jako oddalanie się perspektywy pełnego członkostwa w Sojuszu, nie powinno zatem dziwić duże zdystansowanie strony polskiej w tej kwestii. W końcu jednak 2 lutego 1994 roku Polska przystąpiła do PdP, będąc trzecim, po Rumunii i Litwie, sygnatariuszem układu. Jako pierwsza natomiast złożyła tak zwany Dokument prezentacyjny, określający priorytety uczestnictwa w pro-gramie oraz środki ich realizacji. Udział w pracach NACC oraz w przedsięwzięciach PdP nie zadowalał Polski w pełni. Nadal przy różnych nadarzających się okazjach stanowczo stawiana była kwestia pełnego członkostwa w Sojuszu Północnoatlantyckim, tym bardziej że ramy tych mechanizmów okazywały się niewystarczające dla potrzeb państw najbardziej zaawansowanych we współpracy z Sojuszem132. Opublikowane we wrześniu 1995 roku Studium o rozszerzeniu NATO było oficjalnym stanowiskiem państw Sojuszu wobec tego problemu133. Zawarto w nim zasady i sposoby przyszłego rozszerzania NATO oraz możliwe szersze konsekwencje tego procesu na polu politycznym, wojskowym i strategicznym. Określono także wymagania w stosunku do kandydatów do członkostwa odno-śnie do budowy systemu politycznego na demokratycznych zasadach, gospodar-ki rynkowej, powtórzono wymóg cywilnej i demokratycznej kontroli sił zbroj-nych oraz dodano gotowość do wypełniania obowiązków wynikających z przy-szłego członkostwa w NATO. Indywidualne rozmowy NATO z Polską rozpoczęły się od wizyty zespołu brie-fingowego Kwatery Głównej NATO w dniach 14-15 października 1995 roku. Udzielono wówczas stronie polskiej wszystkich niezbędnych wyjaśnień co do Studium. Kolejnym krokiem było podjęcie indywidualnych konsultacji. „W końcu stycznia 1996 r. Sojusz przedstawił wytyczne tego procesu. Polska odpowiedziała na zaproszenie do zindywidualizowanego dialogu, przedstawia- jąc Sojuszowi 4 kwietnia 1996 r. swój Indywidualny dokument dyskusyjny w sprawie rozszerzenia NATO. Składał się on z ośmiu części oraz dwóch anek-

131 M. Wągrowska, Partnerstwo dla Pokoju, [w:] Studia i materiały, nr 8, Warszawa 1994, s. 4-5. 132 M. Tabor, Polska w NATO, op. cit., s. 73. 133 Studium o rozszerzeniu NATO, [w:] Studia i materiały, nr 30, Warszawa 1995.


sów, zawierających podsumowanie polskiego udziału w międzynarodowych misjach pokojowych oraz zestawienie postanowień dotyczących uznania granic, poszanowania integralności terytorialnej i praw mniejszości narodowych, po-chodzących z traktatów, jakie Polska zawarła z sąsiadami. Przedstawione zostały polskie opinie i argumenty na rzecz rozszerzenia NATO, opisano polską wizję powiększonego Sojuszu i jego miejsce w architekturze bezpieczeństwa europej-skiego, wskazując jednocześnie, jak Polska może się przyczynić do umocnienia NATO i w jakim stopniu wypełnia kryteria członkostwa”134. Rozmowy prowadzono od 1996 do 1997 roku. Odbyło się pięć sesji, w których z Polski uczestniczyli przedstawiciele MON i MSZ, a NATO reprezentował zespół przedstawicieli politycznych i wojskowych struktur Sojuszu pod prze-wodnictwem zastępcy sekretarza generalnego. Ponadto przedstawiciele Polski uczestniczyli także w indywidualnych sesjach innych państw, które przyjęły zaproszenie do Sojuszu, szczególnie w dyskusjach związanych z przyjęciem Polski. Rozmowy nie dotykały jeszcze tematów związanych z integracją Polski z NATO, a przekazywane informacje nie były wyczerpujące, mimo to konsulta-cje pomogły lepiej zrozumieć wzajemne oczekiwania Polski i Sojuszu. Po sesji Rady Północnoatlantyckiej 10 grudnia 1996 roku wydano komunikat, iż ostateczna decyzja o zaproszeniu do rozmów akcesyjnych zostanie ogłoszona na szczycie NATO w Madrycie zaplanowanym na lipiec następnego roku135. Przystąpienie Polski do Sojuszu powiązane było z dużym wysiłkiem ekono-miczno-finansowym. Każde państwo członkowskie NATO wnosi składki człon-kowskie do Sojuszu, ponosi też koszty związane z utrzymaniem personelu odde-legowanego do pracy w agencjach NATO oraz obiektów w Kwaterze Głównej i Naczelnym Dowództwie czy też uzyskaniem pełnej interoperacyjności swoich sił zbrojnych z pozostałymi wojskami NATO (tak zwane koszta bezpośrednie) oraz koszty takie, jak wydatki przedstawione w długofalowych programach mo-dernizacji narodowych sił zbrojnych i funkcjonowania przemysłu obronnego (czyli koszty pośrednie). Początkowo koszty związane z przystąpieniem nowych państw do Sojuszu ogra-niczano wyłącznie do kwestii uzyskania przez ich siły zbrojne poziomu intero-peracyjności nieodstającego od pozostałych państw NATO. Było to, nawiasem mówiąc, źródłem licznych sporów, szczególnie na gruncie amerykańskim, jed-nak przedstawiane w owym okresie prognozy kosztów procesu rozszerzenia były, w zależności od podmiotu opracowującego, tak bardzo rozbieżne, że nie można ich było uznawać za miarodajne. Pozwoliły one jednak na oszacowanie prawdopodobnych kosztów różnych opcji i umożliwiły wprowadzenie zmian do 134 M. Tabor, Polska w NATO, op. cit., s. 74. 135 Rocznik strategiczny 1997/1998, Warszawa 1998, s. 247.


strategii. Uznano wówczas, że najważniejszą część operacji stanowi dostosowanie narodowych systemów obronnych do wymogów Sojuszu, podobnie uwzględniono różnicę pomiędzy kosztami tego dostosowywania i finansowa-niem sfery obronnej zamiast traktowania całego procesu globalnie136. W przypadku Polski szacunki przedstawione w raporcie Szacunek kosztów roz-szerzenia NATO. Głos w dyskusji opublikowanym przez Stowarzyszenie Euro-Atlantyckie w 1996 roku wykazały, że koszt dostosowania głównych elementów krajowego systemu obrony wyniesie około 1,26 miliarda dolarów rozłożo- nych na 15 lat (około 84 milionów rocznie). Ta kwota wzrosła do około 1,5 miliarda dolarów po uwzględnieniu dodatkowych kosztów, jakie stanowiła obowiązkowa składka członkowska (2,5% budżetu NATO) i koszty związane z utrzymaniem misji łącznikowej przy Kwaterze Głównej (10 milionów złotych rocznie)137. Proces akcesji Polski do Sojuszu został dobrze zaplanowany. Komitet Obrony Kraju na spotkaniu 6 stycznia 1997 roku powołał specjalny Zespół do spraw Bieżącej Kontroli Działań na rzecz Wstąpienia Rzeczpospolitej Polskiej do NATO, któremu powierzono przygotowanie do rozmów akcesyjnych. 18 lutego 1997 roku na polecenie premiera powołano Międzyresortowy Zespół do spraw Członkostwa Rzeczypospolitej Polskiej w Organizacji Traktatu Północnoatlan-tyckiego, który z kolei pracował między innymi nad symulacją kosztów. Polska przygotowana była także na polemikę z przeciwnikami przystąpienia do Sojuszu za granicą. Zadbał o to Departament Polityki Bezpieczeństwa MSZ, który opracował szczegółowy wykaz argumentów popierających członkostwo Polski w NATO, opublikowany w „Przeglądzie Rządowym” nr 3-4 z 1997 roku. Sojusz natomiast określił zakres swoich działań na terytoriach państw ubiegających się o członkostwo. Historyczna dla Polski decyzja zapadła na szczycie NATO 8 lipca 1997 roku w Madrycie, na którym szefowie państw lub rządów państw członkowskich Sojuszu Północnoatlantyckiego zadecydowali o zaproszeniu Polski, Czech i Węgier do rozmów akcesyjnych. Ogłoszono je w komunikacie z posiedzenia, a za cel postawiono podpisanie protokołów akcesyjnych już w grudniu 1997 roku i zakończenie całego procesu ratyfikacyjnego do kwietnia 1999 roku, aby, jak to określono, „członkostwo weszło w życie w 50 rocznicę Traktatu Wa-szyngtońskiego”138. Powołano ośmioosobowy zespół negocjacyjny, a 1 sierpnia Sejm podjął uchwałę, która upoważniała rząd do przystąpienia do rozmów akce-syjnych. 136 Z. Nowakowski, I. Protasowicki, Bezpieczeństwo polityczno-militarne Polski po przystąpieniu do NATO, Zeszyty Naukowe WSIZiA Warszawa, nr 1(6), 2007, s. 32. 137 P. Mickiewicz, Polska droga do NATO, Implikacje polityczne i wojskowe, Toruń 2005, s. 23. 138 Biuletyn Departamentu Integracji z NATO – BBN, 15 lipca 1997, nr 1, s. 9-18.


3.3.2. Stanowisko Rosji wobec rozszerzenia NATO

Rosja najdotkliwiej odczuwała efekty rozgrywających się wydarzeń. Zwią-zek Radziecki stał się przeszłością, wątpliwy był też status rosyjskiej mocar-stwowości, w Moskwie odczuwano, że kontrola nad ładem w Europie wymyka się spod rosyjskiej kontroli. Rosja stała przed dramatycznym pytaniem: „jak państwo, które utraciło status supermocarstwa, ma określić swoją rację stanu i interes bezpieczeństwa w nowej rzeczywistości”? Na początku lat dziewięć-dziesiątych XX wieku mówiono o strategicznym partnerstwie z Zachodem. Stra-tegię taką prezentował minister Andriej Kozyriew, prezydent Borys Jelcyn na-tomiast w grudniu 1991 roku pierwszy raz nieśmiało wyraził rosyjskie zaintere-sowanie współpracą z NATO, jednak koncepcja nawet ograniczonego członko-stwa, zbliżonego do opcji francuskiej, była mało realna139. Stanowisko Rosji obrazuje raport Jewgienija Primakowa: Projekt rozszerzenia NATO a rosyjskie interesy. Wynika z niego, iż Rosjanie obawiali się, że w wy-niku poszerzenia Sojuszu Północnoatlantyckiego może dojść do powrotu „blo-kowej” polityki. Sugerowano trzy zasady konstruowania stanowiska władz wo-bec rozszerzenia: „NATO nie jest zagrożeniem dla Rosji; każde państwo ma prawo wzmacniać swoje bezpieczeństwo na dowolnej drodze; rozszerzenie NATO bez Rosji byłoby szkodliwe”. Zaproponowana państwom Europy Środkowej i Wschodniej koncepcja Partner-stwa dla pokoju spotkała się z natychmiastową krytyką Rosji. Argumentowano wówczas, że jest to przejaw antyrosyjskich uprzedzeń i działanie dające Stanom Zjednoczonym czas do przygotowań „ekspansji na Wschód”. W efekcie prze-prowadzonych z rządem rosyjskim negocjacji udało się dojść do porozumienia. 22 czerwca 1994 roku Rosja podpisała Dokument ramowy Partnerstwo dla po-koju (Partnership for Peace Framework Document). Minister spraw zagranicz-nych podkreślał, że według Rosji jest to krok naprzód w budowie systemu bez-pieczeństwa zbiorowego140. W maju 1995 roku strona rosyjska formalnie zaakceptowała indywidualną umowę o współpracy Rosji w ramach PdP, a Waszyngton przystał na przyznanie Rosji specjalnego statusu w kontaktach z Sojuszem. Mimo iż nie oznaczało to przyjęcia propozycji prezydenta Borysa Jelcyna o natowsko-rosyjskich gwaran-cjach dla regionu (list wysłany do rządów koalicji „2+4” w 1993 roku mógł oznaczać próbę stworzenia nowych stref wpływów w Europie – nowa Jałta – lub prośbę o nieizolowanie Rosji), władze rosyjskie nie sprzeciwiały się więcej po-szerzeniu Sojuszu. W celu instytucjonalizacji zawartego porozumienia 27 maja 139 Z. Nowakowski, I. Protasowicki, Bezpieczeństwo… op. cit., s. 33. 140 A. Kozyrev, Russian and NATO: A Partnership for a United and Peaceful Europe, NATO Review, April 1994.


1997 roku podpisano Akt stanowiący o wzajemnych stosunkach, współpracy i bezpieczeństwie między NATO a Federacją Rosyjską141.

3.3.3. Akcesja Polski do NATO i nowe gwarancje bezpieczeństwa

Rozmowy akcesyjne między przedstawicielami Polski i NATO odbyły się we wrześniu i październiku 1997 roku. 16 września odbyła się pierwsza runda dotycząca zobowiązań politycznych i prawnych, które Polska musiała podjąć, aby stać się członkiem Sojuszu. Druga, 29 września, dotyczyła kwestii wojsko-wych, kolejna, 9 października, poświęcona była zobowiązaniom finansowym związanym z członkostwem, natomiast ostatnia, 23 października, dotyczyła spraw formalnych, w tym uzgodnienia listu ministra spraw zagranicznych Polski do sekretarza generalnego NATO w sprawie akceptacji zobowiązań wynikają-cych z pełnego członkostwa w Sojuszu142. Zespół negocjacyjny prowadzący rozmowy szczegółowo poznał mechanizmy oraz procedury wewnątrz NATO. Wystosował także szczegółowe oświadczenia dotyczące wywiązywania się Polski ze zobowiązań wobec Sojuszu po ukończe-niu procedur akcesyjnych w czterech sferach: 1. Przyjęcia całego dorobku prawnego Sojuszu (tak zwanych acquis), czyli

dokumentów prawnomiędzynarodowych, zobowiązań politycznych i zasad, na których opiera się system decyzyjny NATO.

2. Zobowiązań w sferze militarnej, a w szczególności: a) wyrażenia chęci peł- nego członkostwa w strukturach wojskowych NATO; b) zaakceptowania przyjętej przez Sojusz koncepcji bezpieczeństwa opisanej w doktrynie strate-gicznej; c) zobowiązania do udziału polskich sił zbrojnych we wspólnej obronie, zarówno w siłach szybkiego reagowania, jak i innych operacjach NATO; d) zobowiązania do partycypacji w planowaniu obronnym NATO; e) zobowiązania do aktywnego udziału w PdP oraz okazania poparcia dla partnerstwa NATO z Rosją i Ukrainą; f) nieustawania w działaniach na rzecz interoperacyjności i standaryzacji.

3. Ponoszenia przez Rzeczpospolitą kosztów związanych z członkostwem w NATO. Wymiar polskiej składki uzyskano w tak zwanym konsensusie szesnastki na poziomie 2,48% każdego z trzech budżetów NATO (wojsko-wego, cywilnego i inwestycyjnego)143.

141 Por. E. Stadtmüller, Pożegnanie z nieufnością? Rozszerzenie NATO i UE a stosunki polsko- -rosyjskie w kontekście bezpieczeństwa europejskiego, Wrocław 2003. 142 R. Smoleń, Bilans negocjacji Polska-NATO, Biuletyn Departamentu Integracji z NATO – BBN, 1 listopada 1997, nr 6, s. 26-29. 143 Rocznik strategiczny 1997/98, op. cit., s. 248.


4. Procedur i mechanizmów związanych z gwarancjami bezpieczeństwa NATO wobec informacji niejawnych. Polskie regulacje prawne i rozwiązania prak-tyczne uzyskały wysoką ocenę przedstawicieli Sojuszu.

Kolejnym krokiem było przekazanie 14 listopada 1997 roku zastępcy sekretarza generalnego NATO listu ministra spraw zagranicznych RP, w którym zadekla-rowano gotowość Polski do wypełniania uzgodnionych w trakcie rozmów akce-syjnych obowiązków członka Sojuszu. List ten stał się dokumentem prawa mię-dzynarodowego i stanowił podstawę przyjęcia przez państwa członkowskie NATO protokołu akcesyjnego. Negocjacje zakończyły się 27 listopada, gdy sekretarz generalny NATO Javier Solana przekazał premierowi RP Jerzemu Buzkowi list, w którym państwa „szesnastki” uznały, że Polska jest już gotowa do członkostwa w NATO. Tego samego dnia dotychczasowy szef polskiego zespołu negocjacyjnego złożył na ręce sekretarza generalnego listy uwierzytelniające i rozpoczęło działalność przedstawicielstwo RP przy NATO. Podpisanie protokołów do Traktatu Północnoatlantyckiego o przystąpieniu Pol-ski, Czech i Węgier nastąpiło w Brukseli 16 grudnia 1997 roku. Zostały one następnie skierowane do 16 państw członkowskich w celu ratyfikacji. Składają się z trzech artykułów – pierwszy postanawia, że sekretarz generalny, reprezen-tując Sojusz, poinformuje rząd RP o zaproszeniu do przystąpienia do Traktatu z chwilą ratyfikacji wejścia w życie protokołów. Polska stanie się stroną Trakta-tu z chwilą zdeponowania swojego dokumentu przy rządzie Stanów Zjednoczo-nych. Artykuł drugi postanawia, że protokoły wejdą w życie, gdy strony notyfi-kują rządowi USA o jego akceptacji, a ten z kolei poinformuje o tym pozosta-łych członków Sojuszu. Artykuł trzeci postanawia, że protokół zostanie zdepo-nowany w archiwum rządu USA, a rządy państw-stron Traktatu Północnoatlan-tyckiego otrzymają odpisy. Decyzja o włączaniu nowych członków do działalności Sojuszu zapadła już po podpisaniu protokołów, przed rozpoczęciem procesu ratyfikacji. Przedstawiciele Polski, Czech i Węgier od stycznia 1998 roku zaczęli uczestniczyć w posiedze-niach większości komitetów i innych komórek organizacyjnych, w tym także Komitetu Wojskowego, nie byli jednak zapraszani na posiedzenia Komitetu Planowania Jądrowego, Stałej Wspólnej Rady NATO-Rosja i Komisji NATO- -Ukraina. Udział w pracach NATO jeszcze wymagał każdorazowo zgody wszystkich państw „szesnastki”. Procesy ratyfikacyjne odbyły się w 1998 roku i trwały od lutego do grudnia. Największe kłopoty były z ratyfikacją przez Senat USA, która nastąpiła po wie-lomiesięcznych przygotowaniach i licznych sporach 30 kwietnia 1998 roku sto-


sunkiem głosów 80:19, co zostało uznane za sukces zwolenników rozszerzenia Sojuszu144. Rozpoczęła się ostatnia faza przystąpienia do Traktatu. 29 stycznia 1999 roku sekretarz generalny NATO Solana przesłał polskiemu ministrowi spraw zagra-nicznych Geremkowi oficjalny list zapraszający – w imieniu wszystkich państw należących do Sojuszu – Polskę do przystąpienia do Traktatu Północnoatlantyc-kiego, co umożliwiło uruchomienie dalszych czynności. 17 lutego 1999 roku Sejm RP, a kilka godzin później Senat uchwaliły ustawę upoważniającą prezy-denta do ratyfikacji Traktatu. Akt ratyfikacyjny z asygnatą premiera Jerzego Buzka 26 lutego 1999 roku został podpisany przez prezydenta Aleksandra Kwaśniewskiego i tym samym zakończyła się w Polsce procedura ratyfikacji Traktatu. Polska, Czechy i Węgry stały się pełnoprawnymi członkami Sojuszu 12 marca 1999 roku po przekazaniu sekretarzowi Stanu USA dokumentów ratyfikacyj-nych Traktatu. Proces został więc ukończony kilka tygodni przed terminem przewidzianym w Deklaracji madryckiej. 27 maja 1999 roku prezydent RP na mocy nadanych mu przez Sejm i Senat uprawnień, wraz z Traktatem Waszyngtońskim ratyfikował umowy stanowiące dorobek prawny NATO (acquis), czyli: 1. Umowę między Państwami-Stronami Traktatu Północnoatlantyckiego doty- czącą statusu ich sił, sporządzoną w Londynie dnia 19 czerwca 1951. 2. Protokół dotyczący statusu międzynarodowych dowództw wojskowych usta-

nowionych na podstawie Traktatu Północnoatlantyckiego, sporządzony w Pa-ryżu dnia 28 sierpnia 1952.

3. Umowę dotyczącą statusu Organizacji Traktatu Północnoatlantyckiego, przedstawicieli narodowych i personelu międzynarodowego, sporządzoną w Ottawie dnia 20 września 1951.

4. Umowę w sprawie statusu przedstawicielstw i przedstawicieli państw trzecich przy Organizacji Traktatu Północnoatlantyckiego, sporządzoną w Bruk-seli dnia 14 września 1994.

5. Umowę między Stronami Traktatu Północnoatlantyckiego o ochronie informacji, sporządzoną w Brukseli dnia 6 marca 1997.

6. Umowę o wzajemnej ochronie tajemnicy wynalazków dotyczących obronno- ści, w przypadku których zostały złożone wnioski o udzielenie patentów, sporządzoną w Paryżu dnia 21 września 1960.

7. Umowę Organizacji Traktatu Północnoatlantyckiego o przekazywaniu informacji technicznej dla celów obronnych, sporządzoną w Brukseli dnia 19 paź-dziernika 1970.

144 B. Winid, Rozszerzenie NATO w Kongresie Stanów Zjednoczonych 1993-1998, Warszawa 1999, s. 99-118.


3.3.4. Rola NATO w polskim systemie bezpieczeństwa według partii parlamentarnych

Od 1989 roku kwestia bezpieczeństwa odgrywała niebagatelną rolę w sze-regach Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego (ZSL). Za cel nadrzędny posta-wiono sobie obronę i umacnianie suwerenności Polski. Stronnictwo uznało jed-nak podział Europy na bloki militarne i gospodarcze za sprzeczny z interesami społeczeństwa, twierdziło, że zarówno Układ Warszawski, jak i NATO powinny zostać rozwiązane, a w ich miejsce dla Polski najlepsza byłaby integracja euro-pejska. Przemiany w ZSRR dawały pole do odideologizowanej współpracy mię-dzynarodowej z byłymi republikami. Stronnictwo wyraziło też zainteresowanie bezpośrednią współpracą w grupie państw Basenu Morza Bałtyckiego. Szcze-gólne miejsce miała tutaj polityka względem Niemiec, uznano bowiem, że przy-szłe zjednoczenie nie może zaszkodzić bezpieczeństwu granic Polski ani istnie-jącemu porządkowi europejskiemu. Podobne głosy pojawiały się w szeregach Porozumienia Centrum. Polska powinna szukać drogi porozumienia z Niemcami złączonymi z NATO i EWG. Droga do Europy, zdaniem PC, prowadziła przez Niemcy, zatem bardzo duże znaczenie ma kwestia uznania przez ten kraj pol-skich granic na Odrze i Nysie. Polska natomiast powinna zaakceptować prawa obywateli pochodzenia niemieckiego do utrzymania narodowej i kulturowej tożsamości. Pierwsza kadencja Sejmu przyniosła zmianę władzy, jednak wizja bezpieczeń-stwa kraju pozostała prawie niezmieniona. Rola NATO nadal nie była zbyt duża, natomiast podejście do samego Sojuszu było nieśmiałe. W Unii Demokratycznej zaraz obok gwarancji bezpieczeństwa płynących z KBWE stawiano możliwości zapewnienia bezpieczeństwa militarnego przez współpracę z NATO. W owym okresie była to wizja dość odległa, ale brano ją pod uwagę. Poważnie traktowa-no natomiast gwarancje płynące ze stowarzyszenia ze wspólnotami europejski-mi. Poseł Janusz Onyszkiewicz, odnosząc się do układu o stowarzyszeniu ze wspólnotami europejskimi, zastrzegł, że filar bezpieczeństwa, jaki stanowi Unia Zachodnioeuropejska, nie jest organizacją obronną sensu stricto, ale jednocze-śnie nie krępuje tak państw stowarzyszonych: „Pan minister Skubiszewski po-wiedział na wstępie, że układ o stowarzyszeniu ma nie tylko znaczenie gospo-darcze, ale jest też układem, który daje nam pewną perspektywę bezpieczeństwa. To jest rzecz, myślę, niesłychanie ważna i to warto podkreślić, a to dlatego, że istniejąca Wspólnota Europejska ze wspólnoty o charakterze gospodarczym staje się coraz bardziej wspólnotą polityczną, która będzie tworzyła własny system obronny, także system wspólnej polityki zagranicznej. Instytucją, która ma za-pewnić europejską tożsamość obronną, jest Unia Zachodnioeuropejska. Otóż Unia Zachodnioeuropejska to organizacja o charakterze układu wojskowego, organizacja, która jest czymś innym niż NATO, chociaż po Maastricht będzie wbudowana w system NATO jako jego europejski filar. Jest ważne, iż jest to


organizacja, której nie krępują rozmaite uwarunkowania wynikające z karty NATO i że jest ona otwarta na myślenie, które zakłada wprowadzenie statusu członka stowarzyszonego. Ten status byłby zarezerwowany wyłącznie dla tych krajów, które podpisałyby układy o stowarzyszeniu ze Wspólnotami Europej-skimi”145. Posłowie Sojuszu Lewicy Demokratycznej w kwestii NATO wypowiadali się w podobnym tonie. Mimo wyraźnego nastawienia na instytucjonalizację i ścisłą współpracę w ramach KBWE, Sojusz Północnoatlantycki był równie doceniany jako gwarant bezpieczeństwa, jednak zdaniem Sojuszu, wymagał reformy. „Wówczas [w 1990 roku] Polska bardzo mocno i dobitnie stawiała na swoistą dwutorowość w budowaniu europejskiego systemu zbiorowego bezpieczeństwa. Pamiętamy, że ambicją Polski było wtedy przyczynienie się do instytucjonaliza-cji KBWE jako fundamentu tego systemu bezpieczeństwa, wspomaganego obecnością układu wojskowego. Dziś jakby zapomnieliśmy o tym kierunku na-szych zainteresowań, natomiast Polska bardzo mocno akcentuje wolę wstąpienia do NATO. Sojusz Lewicy Demokratycznej nie neguje potrzeby przystąpienia Polski do sojuszy militarnych, zwłaszcza że nasz kraj po raz pierwszy sytuuje się poza układami sojuszniczymi, jeśli chodzi o stosunki militarne i obronne. Uwa-żamy natomiast, że zdecydowane stanowisko w tej sprawie Polska może zajmo-wać dopiero wtedy, kiedy istota, natura i cele NATO zostaną po nowemu okre-ślone, bowiem mimo zasadniczej zmiany sytuacji geopolitycznej NATO, jako sojusz militarno-wojskowy, nie zmienił swojej natury i charakteru”146. Wyraźnie akcentowano, że Polsce potrzebna jest alternatywa w dziedzinie bezpieczeństwa. Poseł Tadeusz Iwiński określił to tymi słowami: „(...) choć należy mieć świado-mość, iż obecnie może jedynie tylko dwa państwa na naszym globie – USA i Chińska Republika Ludowa są w pełni suwerenne, to powinniśmy dysponować kilkoma wariantami polityki zagranicznej, a nie jednym. Na przykład współpra-ca z NATO jest potrzebna, ale już chęć wstąpienia doń dyskusyjna i nie dlatego, iż niezbyt nas tam chcą. W ogóle zaś, czy NATO będzie istniało i czy będzie potrzebne za 10-20 lat, to inna kwestia. NATO jest jedynym paktem wojsko-wym, który funkcjonuje dzisiaj w swoistej próżni, i sądzę, że samo będzie mu-siało się zastanowić nad swoją przyszłością”147, a poseł Longin Pastusiak dodał, że „Bezpieczeństwo kraju należy do nadrzędnych wartości mieszczących się w kategorii racji stanu. Polska pozostaje bez sojuszów i bez formalno-prawnych, 145 Poseł Janusz Onyszkiewicz, 21.05.1992 – Pierwsze czytanie rządowego projektu ustawy o ratyfikacji Układu Europejskiego ustanawiającego stowarzyszenie między Rzecząpospolitą Polską a Wspólnotami Europejskimi i ich państwami członkowskimi sporządzonego w Bruk- seli dnia 16 grudnia 1991 r., Sprawozdania stenograficzne z posiedzeń Sejmu RP. 146 Poseł Józef Oleksy, 30.04.1993 – Informacja rządu o polityce zagranicznej Polski, Sprawoz- dania stenograficzne z posiedzeń Sejmu RP. 147 Poseł Tadeusz Iwiński, 8.05.1992 – Informacja ministra spraw zagranicznych o polityce zagranicznej Rzeczypospolitej Polskiej, Sprawozdania stenograficzne z posiedzeń Sejmu RP.


wiarygodnych sojuszników. Takiej sytuacji nie mieliśmy od dawna. Rząd problem ten zamierza rozwiązać przez dążenie do >>wszechstronnego rozwoju powiązań z NATO<<. Zgadzam się, że powiązania z NATO mogą sprzyjać po-lepszeniu bezpieczeństwa, ale nie zapewnią nam całkowitego bezpieczeń-stwa”148. Odmienną postawę reprezentowali posłowie Polskiego Stronnictwa Ludowego, którzy prawie nie wspominali o KBWE, celem ich wypowiedzi było raczej NATO. Zdaniem przedstawicieli Parlamentarnego Klubu PSL bardzo ważne było, aby „trafić pod parasol ochronny NATO, od którego zależy nasze bezpie-czeństwo w dzisiejszych niespokojnych czasach. A bezpieczeństwo to – jak słusznie mówiono o tym w dyskusji – w równym stopniu zależy od tego, jak postępuje nasza integracja z Zachodem i jak układają się nasze stosunki ze Wschodem. I jedno, i drugie musi być dokonywane bardzo ostrożnie i planowo, z wykorzystaniem do maksimum szans i unikaniem zagrożeń, które występują zarówno na Wschodzie, jak i na Zachodzie”149. Cel był dość jasny, jednak po-słowie PSL nie byli do końca przekonani, czy na pewno członkostwo w Sojuszu zagwarantuje Polsce bezpieczeństwo. Poseł Wojciech Mojzesowicz w przemó-wieniu zwrócił uwagę na aspekty historyczne: „Muszę stwierdzić, że zastanawia mnie to skłanianie się w stronę Zachodu i niezauważanie zagrożeń, jakie stamtąd płyną. Przecież, jak mówi nam historia, Niemcy zawsze były dla Polski nie mniejszym zagrożeniem niż Rosja, której dzisiaj bardzo się obawiamy. Jeżeli w polityce zagranicznej zakładamy, że państwo polskie ma mieć dobre stosunki z Rosją, z państwami wschodnimi, a równocześnie staramy się dostać do NATO – układu, jak by nie było, militarnego – to należałoby zadać sobie pytanie, czy jest to możliwe. Chcemy tam się dostać, chcemy uzyskać pewne gwarancje bez-pieczeństwa dla państwa polskiego, trzeba więc zapytać, przed kim chcemy się zabezpieczyć. Przecież wchodząc do NATO ustawiamy się przeciwko Wscho-dowi. Może ustawiamy się nie tyle agresywnie, ile obronnie, niemniej uważamy, że stamtąd może przyjść zagrożenie”150. Wyraźnie widać, że bezpieczeństwo militarne kraju nie jest najważniejszym obszarem działania PSL. W okresie drugiej kadencji Sejmu nastąpiła zmiana kierunku polskiej polityki bezpieczeństwa zewnętrznego. Zarzucono projekt budowy bezpieczeństwa opar-tego na KBWE/OBWE, a polityka zagraniczna koncentrowała się wokół procesu przystąpienia do NATO. W zaprezentowanym przed wyborami programie wła-dze SLD silnie akcentują, że przyszłość Polski uzależniona jest od współpracy

148 Poseł Longin Pastusiak, 8.05.1992 – ibidem. 149 Poseł Mikołaj Kozakiewicz, 30.04.1993 – Informacja rządu o polityce zagranicznej Polski, Sprawozdania stenograficzne z posiedzeń Sejmu RP. 150 Poseł Wojciech Mojzesowicz, 30.04.1993 – ibidem.


regionalnej i integracji ze wspólnotami europejskimi151. Zdaniem partii pozycja kraju na arenie międzynarodowej musi zostać umocniona: „Jesteśmy postrzegani jako kraj sympatyczny, dzielny, ale słaby i nieporadny”152. W programie SLD zaznacza fakt, iż Polska nie była związana z żadnym wielostronnym czy dwu-stronnym sojuszem. Zdaniem lewicy nie istniało żadne realne zagrożenie, jedno-cześnie zaznaczono, że sytuacja ta może ulec zmianie, szczególnie jeśli chodzi o zagrożenia gospodarcze. „Należy dążyć do umocnienia i instytucjonalizacji odpowiednich struktur KBWE i szukać bezpieczeństwa Polski w przyszłym systemie bezpieczeństwa zbiorowego w Europie. Do czasu ukształtowania się takiego systemu potrzebna jest współpraca z NATO, Unią Zachodnioeuropejską, a także współpraca z poszczególnymi państwami, szczególnie zaś naszymi są-siadami”153. Przystąpienie do NATO byłoby możliwe jedynie przy zmianie do-tychczasowego charakteru organizacji. Zasadniczym celem polityki zagranicznej Unii Demokratycznej w tej kadencji Sejmu jest „zachowanie niepodległości i integralności państwa, zapewnienie mu zewnętrznego bezpieczeństwa oraz wykorzystanie możliwości, jakie stwarza współpraca i związki z innymi narodami dla zapewnienia postępu materialnego, kulturalnego i duchowego kraju i dla wzmocnienia jego pozycji we wspólnocie międzynarodowej”154. Zdaniem partii należy najpierw zapewnić wewnętrzny ład demokratyczny, gospodarność i stabilność państwa. Bezpieczeństwo ekonomiczne i militarne, zdaniem UD, wiąże Polskę ze Wspól-notą Europejską i NATO. Podpisanie układu stowarzyszeniowego ze Wspólnotą jest naturalnym następstwem przemian dokonujących się w Polsce, natomiast „politycznym i wojskowym uzupełnieniem demokratycznych struktur europej-skich jest Sojusz Atlantycki. Organizacja ta wykazała swą skuteczność w minio-nych dekadach i jest naszym zamiarem uczestnictwo zarówno w NATO, jak i w Unii Zachodnioeuropejskiej. Naszą przynależność do tych organizacji traktu-jemy w kategoriach bezpieczeństwa Polski, a także w kategoriach bezpieczeń-stwa wielostronnego i zbiorowego”155. Także zdaniem Unii Pracy najważniejszym czynnikiem bezpieczeństwa militar-nego w Europie jest zaangażowanie Stanów Zjednoczonych. Gwarancje bezpie-

151 Deklaracja wyborcza Sojuszu Lewicy Demokratycznej Tak dalej być nie musi: niech reformy służą ludziom, ulotka wyborcza 1993, [w:] I. Słodkowska (red.), Partie i ich programy... op. cit., s. 120-121. 152 Program SLD Tak dalej być nie może, 1993, [w:] I. Słodkowska (red.), Partie i ich programy... op. cit., s. 123. 153 Ibidem, s. 124. 154 Broszura wyborcza Unii Demokratycznej 1993, [w:] I. Słodkowska (red.), Partie i ich programy... op. cit., s. 259-305. 155 Ibidem, s. 259-305.


czeństwa dla Polski partia widzi we współpracy z NATO, „jednakże zbliżanie się Polski do NATO nie powinno oznaczać zaniedbywania współpracy w ra-mach Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie oraz Unii Zachod-nioeuropejskiej”156. Polska powinna utrzymywać równą bliskość wobec Wscho-du i Zachodu. Bezpartyjny Blok Wspierania Reform dostrzega konieczność przeprowadzenia gruntownych reform państwa. „Zmiana zasad ustrojowych i budowanie nowego porządku prawnego Rzeczypospolitej Polskiej jest procesem trudnym i złożo-nym”157, niesie ze sobą poważne zagrożenie dominacją państw silniejszych. Program wyborczy BBWR jest długofalowy i zakłada realizację niektórych pro-jektów od 1993 do 2000 roku. Bezpieczeństwo kraju, zdaniem partii, leży we współpracy ze strukturami wspólnot europejskich i Sojuszu Północnoatlantyc-kiego, zgodnie z tym, co powiedział poseł Marek Wielgus: „Musimy być wszak-że świadomi, że skuteczność tej współpracy będzie tym większa, im silniejsze będą nasze związki z Unią Europejską i NATO oraz z innymi strukturami euroa-tlantyckimi”158. W trakcie trzeciej kadencji Sejmu toczyły się rozmowy akcesyjne i sfinalizowa-no proces przystąpienia Polski do Sojuszu Północnoatlantyckiego. Zwycięska w wyborach Akcja Wyborcza Solidarność (AWS) zwraca w programie uwagę na możliwości zapewnienia Polsce bezpieczeństwa dzięki jej pozycji: „Możemy stworzyć nowoczesne, sprawiedliwe i suwerenne państwo. (…) Mamy szansę stworzenia Prawej Polski (…). Możemy zbudować Rzeczpospolitą, która znaj-dzie się wśród wolnych i zamożnych państw świata, będzie bezpieczna dzięki członkostwu w NATO, znajdzie godne miejsce w jednoczącej się Europie”159. Partia popiera wizję tworzenia Unii Europejskiej jako Europy ojczyzn. Opowia-da się też „za jak najszybszym uzyskaniem przez Polskę pełnoprawnego człon-kostwa w NATO”160. Dostrzegając zagrożenie zdominowania krajowej polityki przez inne państwa i podporządkowania im tej polityki, AWS zauważa, że „integracja z Unią Euro-pejską stworzy realną możliwość uzyskania przez nas – na równych prawach –

156 Dokument programowy Unii Pracy Przywróćmy nadzieję 1993, [w:] I. Słodkowska (red.), Partie i ich programy... op. cit., s. 351-377. 157 Program wyborczy Bezpartyjnego Bloku Wspierania Reform, broszura 1993, [w:] I. Słodkow- ska (red.), Partie i ich programy... op. cit., s. 307-349. 158 Poseł Marek Wielgus, 25.05.1995 – Informacja ministra spraw zagranicznych o głównych kierunkach polityki zagranicznej Polski, Sprawozdania stenograficzne z posiedzeń Sejmu RP. 159 Program Akcji Wyborczej Solidarność, broszura 1997, [w:] I. Słodkowska, M. Dołbakowska (red.), Partie i ich programy. Wybory 1997, Warszawa 2004, s. 102-115. 160 Ibidem, s. 102-115.


bezpośredniego wpływu na kształtowanie nowego porządku Europy”161, pozwa-lając na zachowanie własnej tożsamości. Posłowie AWS bezpieczeństwo militarne państwa także utożsamiali z członko-stwem w NATO. Wyraźnie widać to w wypowiedzi posła Mariana Sołtysiewi-cza: „Wielką szansą dla Polski jest członkostwo w strukturach NATO. Z chwilą wejścia do NATO zyskamy zapewnienie bezpieczeństwa i pokojowego bytu naszego narodu. Właśnie NATO, a nie pozycja wasalna albo pozostawanie w jakiejś nieokreślonej szarej strefie, niesie szansę na rozwój dobrosąsiedzkich stosunków politycznych i gospodarczych z krajami graniczącymi z naszym pań-stwem, a zwłaszcza z Rosją. Nasze szanse na możliwie szybkie wejście do NATO ciągle rosną, a słowa wypowiedziane z tego miejsca przez sekretarza generalnego NATO Javiera Solanę, iż proces ratyfikacji protokołu akcesyjnego przebiegać będzie bez trudności, sprawdzają się na razie w praktyce i dobrze rokują dla nas na przyszłość”162. Poseł Marian Krzaklewski rozszerzył prezen-towaną przez AWS wizję przystąpienia do Sojuszu: „Chcemy wyraźnie podkre-ślić, że Polska w NATO nie będzie tylko beneficjentem bezpieczeństwa, ale będzie aktywnie wspierać ten Sojusz pod względem wojskowym i politycznym. Uważamy, że członkostwo Polski w NATO nie może oznaczać zmniejszenia narodowego potencjału obronnego, że konieczne jest utworzenie na terenie Pol-ski infrastruktury NATO, która umożliwi wywiązanie się z zobowiązań sojusz-niczych. Polska dyplomacja musi bardzo wyraźnie zabiegać o to, aby członko-wie Sojuszu Północnoatlantyckiego nie opóźnili procesu rozszerzania NATO i nie ulegli presji zachowawczych i ekstremistycznych sił w Rosji, kwestionują-cych demokratyczny i obronny charakter Sojuszu”163. W tej samej wypowiedzi, wyliczając też inne kierunki polityki zagranicznej partii zmierzającej do zapew-nienia Polsce bezpieczeństwa: „Istotny pozytywny wpływ na stosunki Polski z państwami Europy Środkowej i Wschodniej obok wspólnych doświadczeń historycznych ma deklarowane przez nie dążenie do członkostwa w Unii Euro-pejskiej. Sprzyja to bowiem dostosowaniu istniejących w tych państwach stan-dardów prawnych i ekonomicznych do potrzeb demokracji oraz gospodarki ryn-kowej. Szczególnie ważnym elementem konstrukcji systemu bezpieczeństwa w regionie jest ścisła współpraca pomiędzy Polską a Ukrainą jako w pełni nieza-leżnym, demokratycznym państwem, definiującym swoje miejsce w Europie. (…) Za główne cele polskiej polityki zagranicznej wobec Ukrainy Akcja Wy-borcza Solidarność uważa działania wspierające utrwalanie jej integralności terytorialnej, niepodległości, suwerenności gospodarczej”. Także w innych wy-powiedziach posłów AWS widać, że partia bezpieczeństwo Polski wiąże bardzo 161 Ibidem, s. 102-115. 162 Poseł Marian Sołtysiewicz, 5.03.1998, 9 punkt porządku dziennego, Informacja ministra spraw zagranicznych o podstawowych kierunkach polityki zagranicznej Polski, Sprawozdania stenograficzne z posiedzeń Sejmu RP. 163 Poseł Marian Krzaklewski, 5.03.1998, ibidem.


wyraźnie z gwarancjami płynącymi z członkostwa w NATO: „Trwała obecność amerykańska w Europie, udział wszystkich wielkich państw europejskich od Wielkiej Brytanii i Francji po Niemcy i Włochy oraz głęboka integracja woj-skowa Sojuszu Północnoatlantyckiego zapewnia mu siłę i wiarygodność, dzięki którym żadne państwo Sojuszu nie zostało nigdy zaatakowane. Ten fakt ma najwyższą wagę dla każdego obywatela każdego kraju NATO – wkrótce też dla każdego obywatela Polski. Sojusz Północnoatlantycki zapobiega największym zagrożeniom zewnętrznym i pozwala na bezpieczny i spokojny rozwój”164. Bezpieczeństwo polityczne i wojskowe w tej kadencji SLD utożsamia z integra-cją Polski ze strukturami NATO i Unią Europejską. Program wyraźnie wskazu-je, że do priorytetów partii należą: „edukacja i nauka oraz bezpieczeństwo oby-wateli, a także integracja Polski z NATO i Unią Europejską”165. Stanowi to naj-ważniejszy cel polityki zagranicznej Sojuszu wraz z dobrą i równoprawną współpracą z sąsiadami. Bezpieczeństwo związane z przyjęciem Polski do NATO bardzo wyraźnie ak-centowane jest także przez posłów partii. Jak powiedział poseł Leszek Miller: „Duże znaczenie przywiązujemy do kontynuacji polskiej polityki zagranicznej, w pierwszym rzędzie w sprawach NATO i Unii Europejskiej oraz międzynaro-dowej współpracy gospodarczej, bowiem tworzą one dobre warunki do zapew-nienia bezpieczeństwa narodowego i rozwoju na wiele dziesięcioleci. (…) Przy-jęcie nas do NATO i Unii Europejskiej to nie tylko umocnienie bezpieczeństwa i gospodarki. To zaakceptowanie europejskich standardów ustrojowych”166, co za tym idzie, zdaniem Sojuszu członkostwo Polski w NATO i Unii Europejskiej wpłynie także stabilizująco na charakter wewnętrznej polityki kraju. Budziło to jednak także pewne obawy posłów SLD. Poseł Jerzy Jaskiernia zauważył, że: „Siły zbrojne Rzeczypospolitej służą ochronie niepodległości państwa i jego terytorium, zapewnieniu bezpieczeństwa. Siły zbrojne Rzeczypospolitej w zasa-dzie nie powinny być używane na zewnątrz. Jeśli muszą być używane, jest to decyzja bardzo brzemienna w skutki i parlament musi mieć wpływ na tego typu decyzję, i to nie wpływ blankietowy”167. Nie zaważyło to jednak na decyzji 164 Poseł Jacek Rybicki, 20.11.1998, 19 punkt porządku dziennego, Pierwsze czytanie rządowego projektu ustawy o ratyfikacji Traktatu Północnoatlantyckiego sporządzonego w Waszyngtonie dnia 4 kwietnia 1949 r., Sprawozdania stenograficzne z posiedzeń Sejmu RP. 165 Program wyborczy Sojuszu Lewicy Demokratycznej Dobre dziś – lepsze jutro, broszura 1997, [w:] I. Słodkowska, M. Dołbakowska (red.), Partie i ich programy, Wybory 1997, op. cit., s. 117-137. 166 Poseł Leszek Miller, 10.11.1997, 1 punkt porządku dziennego, Przedstawiony przez prezesa Rady Ministrów program działania Rady Ministrów wraz z wnioskiem o udzielenie jej wotum zaufania, Sprawozdania stenograficzne z posiedzeń Sejmu RP. 167 Poseł Jerzy Jaskiernia, 19.02.1998, 9 punkt porządku dziennego, Pierwsze czytanie rządowego projektu ustawy o zasadach użycia sił zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej poza granicami Rzeczypospolitej Polskiej w 1998 r., Sprawozdania stenograficzne z posiedzeń Sejmu RP.


o poparciu przez SLD przystąpienia Polski do NATO. Zdaniem Sojuszu człon-kostwo to niosło ze sobą coś znacznie ważniejszego: „Powinniśmy dążyć do zmiany stereotypu myślenia o bezpieczeństwie Polski. NATO jest wielkim me-chanizmem wspólnego politycznego działania na rzecz pokoju i stabilizacji w Europie. Z tego punktu widzenia jego polityczne funkcje i modyfikacje, jakim Pakt podlega, mają dla Polski szczególnie ważne znaczenie. Wiedzieć, czego chcemy w tak ważnym okresie tworzenia nowego systemu bezpieczeństwa Eu-ropy, to najważniejsze przykazanie polskiej polityki. Przewidywanie i unikanie zagrożeń dla rozwoju państwa, zapobieganie konfliktom, trafne odczytywanie możliwości rozwojowych i umiejętne ich wykorzystywanie nie może być tylko domeną sił politycznych. Tak rozumiane myślenie o przyszłości powinno być udziałem środowisk opiniotwórczych, intelektualnych, uczonych, twórców kul-tury, ludzi zawodów przyszłości, jak chociażby coraz bardziej znaczącego śro-dowiska polskiej informatyki, jednym słowem wszystkich aktywnych grup spo-łeczeństwa obywatelskiego”168. Przyszłość i bezpieczeństwo kraju w programie PSL leży w efektywnym syste-mie bezpieczeństwa zbiorowego w Europie, możliwym do uzyskania przez: „konsekwentne dążenie do przystąpienia Polski do NATO, rozwój współpracy w ramach Partnerstwa dla Pokoju, starania o uzyskanie członkostwa w Unii Zachodnioeuropejskiej, aktywność w ramach Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie”169. Trzon bezpieczeństwa militarnego stanowią „od-powiednio zorganizowane, wyposażone i wyszkolone Siły Zbrojne RP, stano-wiące główny element powszechnego obowiązku obronnego w Polsce”. W pro-gramie zawarto także zobowiązanie do poparcia pokojowego rozwiązywania konfliktów na świecie. Posłowie partii prowadzili politykę bezpieczeństwa wyznaczoną przez program. W wypowiedzi posła Janusza Dobrosza widać konsekwencję PSL w poparciu przystąpienia do NATO, jednak nie za wszelką cenę: „Klub Parlamentarny PSL popiera priorytety polskiej polityki zagranicznej, które zaprezentował pan pre-mier Jerzy Buzek. Nie znaczy to, że nie zauważamy zagrożeń i trudności, jakie może napotkać polska dyplomacja w realizacji naszych integracyjnych aspiracji. Uważamy, że dążenie do członkostwa w Unii Europejskiej i NATO nie może być celem samym w sobie. Musi być na bieżąco korygowane w związku z za-

168 Poseł Jerzy Szmajdziński, 18.02.1999, 3 punkt porządku dziennego, Sprawozdanie Komisji Finansów Publicznych, Komisji Obrony Narodowej oraz Komisji Spraw Zagranicznych o rządowym projekcie ustawy o ratyfikacji Traktatu Północnoatlantyckiego, sporządzonego w Waszyngtonie dnia 4 kwietnia 1949 r., Sprawozdania stenograficzne z posiedzeń Sejmu RP. 169 Dokumenty programowe z V Kongresu PSL, Warszawa, Wydawnictwo Ludowe Sp. z o.o., 1997, [w:] I. Słodkowska, M. Dołbakowska (red.), Partie i ich programy, Wybory 1997, op. cit., s. 139-199.


chodzącymi globalnymi procesami zmian i światowymi tendencjami, które będą wymagały z naszej strony zupełnie innych form działania negocjacyjnego”170. Unia Wolności w programie silnie akcentuje swoje dotychczasowe dokonania. W kwestii polityki zagranicznej zaznacza swój wpływ na dotychczasowy cha-rakter kontaktów z Unią Europejską i NATO. Założenia partii w celu zwiększe-nia bezpieczeństwa kraju zawarte w programie określane są jako „przygotowa-nie Polski do wejścia do Unii Europejskiej zgodnie z polskim interesem naro-dowym przy zapewnieniu ochrony tym dziedzinom gospodarki, dla których działanie w ramach UE w pierwszym okresie może tworzyć zagrożenia”. W kwestii kontaktów z najbliższymi sąsiadami i najważniejszymi dla Polski partnerami położono nacisk na „umocnienie współdziałania z Francją i Niem-cami w ramach tzw. Trójkąta Weimarskiego, umocnienie współpracy ze Stanami Zjednoczonymi (i) dążenie do tego, aby proces poszerzania NATO i Unii Euro-pejskiej objął także sąsiadujące z nami kraje, z którymi wiąże nas wielowiekowa historia”171, zapewniając tym samym Polsce gwarancje bezpieczeństwa pocho-dzenia regionalnego i globalnego. Aby przyspieszyć procesy związane z przy-stąpieniem do UE i NATO, partia sugeruje, aby „usprawnić współdziałanie Mi-nisterstwa Spraw Zagranicznych z innymi ministerstwami i Komitetem Integra-cji Europejskiej oraz polskimi placówkami zagranicznymi, aby ułatwić polskie negocjacje (…), wzmocnić procesy skutecznie przygotowujące polską gospo-darkę i system prawny do członkostwa w Unii Europejskiej oraz zapewnić lep-sze i szybsze dostosowanie polskich sił zbrojnych do członkostwa w NATO”172. Program znajduje odzwierciedlenie w wypowiedziach posłów, w których człon-kostwo w Sojuszu Północnoatlantyckim i Unii Europejskiej również stanowi filar polskiego bezpieczeństwa militarnego i gospodarczego. Posłanka Irena Lipowicz potwierdziła to z trybuny sejmowej, mówiąc: „Drogą do bezpieczeń-stwa Polski jest NATO, drogą do dobrobytu – pełne i równoprawne członkostwo w Unii Europejskiej, o które będziemy zabiegać. Duchowo zawsze byliśmy i jesteśmy w Europie. Politycznie i strukturalnie oddzielały nas od niej przez długie lata kordony. (…) Nasza jednoznaczna opcja na rzecz członkostwa w NATO i w Unii Europejskiej nie oznacza wykluczenia współpracy w innych ważnych strukturach. Potrafiliśmy tego dowieść poprzez udział Polski w wielu inicjatywach pokojowych. Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Euro-pie, w której w tym roku przejmujemy przewodnictwo, jest przykładem takiego użytecznego forum. W tej sali latem tego roku odbyło się Zgromadzenie Parla-

170 Poseł Janusz Dobrosz, 10.11.1997, 1 punkt porządku dziennego, Przedstawiony przez prezesa Rady Ministrów program działania Rady Ministrów wraz z wnioskiem o udzielenie jej wotum zaufania, Sprawozdania stenograficzne z posiedzeń Sejmu RP. 171 Program Unii Wolności Wolność. Bezpieczeństwo. Rozwój, broszura 1997, [w:] I. Słodkowska, M. Dołbakowska (red.), Partie i ich programy. Wybory 1997, op. cit., s. 63-99. 172 Ibidem, s. 63-99.


mentarne OBWE. Jest wyróżnieniem dla Polski fakt, że biuro do spraw praw człowieka ma swoją siedzibę w Warszawie; należy dążyć do utrzymania tego wyróżnienia”173, zwracając jednocześnie uwagę na istotną rolę funkcjonujących już porozumień regionalnych. Potwierdził to także poseł Tadeusz Syryjczyk: „Przystąpienie do NATO i Unii zapewni Polsce bezpieczeństwo i rozwój, a za-kończenie reform demokratycznych i rynkowych będzie umacniać naszą pozycję na arenie międzynarodowej, będzie sprzyjać stabilizacji i w Polsce, i w Europie Środkowej. Tworząc podstawy dla solidarnej współpracy wspólnoty europej-skiej i euroatlantyckiej, Polska i świat będą mogły wkroczyć bezpiecznie w XXI wiek”174. Kadencja ta była też jedyną, w której do Sejmu dostali się przedstawiciele Ru-chu Odbudowy Polski (ROP). Ruch w kwestii zewnętrznego bezpieczeństwa militarnego program sformułował krótko i zdecydowanie. Aby uzyskać gwaran-cje bezpieczeństwa, zdaniem partii, „Polska musi wejść do militarnego i poli-tycznego sojuszu świata zachodniego, jakim jest Pakt Północnoatlantycki”175. Rosję natomiast ROP postrzega jako zagrożenie dla tworzącego się w Europie ładu. Program określa bardzo wyraźnie, że „nasz udział w NATO, umocnienie suwerenności państw bałtyckich, Ukrainy i Białorusi tworzą szansę powstrzy-mania rosyjskiego imperializmu i budowy pokojowego ładu w solidarnej Euro-pie Ojczyzn”176. Podczas czwartej kadencji Sejmu RP zaszło wydarzenie, które zmieniło sposób myślenia o bezpieczeństwie na świecie. Zamach terrorystyczny na budynki World Trade Center (WTC) w Nowym Jorku oraz Pentagon w Waszyngtonie 11 września 2001 roku udowodnił, że akcja terrorystyczna może być zaplanowana, przygotowana i przeprowadzona w całości na terytorium atakowanego kraju, co zaburzyło wcześniejszą teorię zagrożenia pochodzącego z zewnątrz. W wyborach SLD wystartowało w koalicji z UP, z którą następnie stworzyło rząd. Sojusz bezpieczeństwo militarne Polski wiąże z członkostwem w NATO, które niesie ze sobą określone gwarancje. Jednak aby nie stracić wiarygodności, Polska musi się wywiązywać ze zobowiązań. Zdaniem SLD „realizacja szeregu zobowiązań zewnętrznych i wewnętrznych Polskich Sił Zbrojnych będzie wy-magała znacznych nakładów, wielkiego wysiłku restrukturyzacyjnego oraz ła-

173 Poseł Irena Lipowicz, 10.11.1997, 1 punkt porządku dziennego, Przedstawiony przez prezesa Rady Ministrów program działania Rady Ministrów wraz z wnioskiem o udzielenie jej wotum zaufania, Sprawozdania stenograficzne z posiedzeń Sejmu RP. 174 Poseł Tadeusz Syryjczyk, 10.11.1997, ibidem. 175 Ruch Odbudowy Polski, Założenia programowe społeczno-gospodarczej odbudowy kraju, broszura wyborcza 1997, [w:] I. Słodkowska, M. Dołbakowska (red.), Partie i ich programy. Wybory 1997, op. cit., s. 227-255. 176 Ibidem, s. 227-255.


godzenia społecznych skutków, zmniejszenia liczebności wojska i infrastruktury wojskowej”177. Program partii zakładał także „stopniowe uzawodowienie armii, skracanie czasu pełnienia zasadniczej służby wojskowej oraz zwiększenie efek-tywności szkolenia wojskowego żołnierzy służby zasadniczej i absolwentów wyższych uczelni”178, co w znacznym stopniu wpłynęłoby na jakość kadry Woj-ska Polskiego i jego zdolności obronne. Odnosząc się do wydarzeń 11 września, poseł Jerzy Jaskiernia powiedział: „11 września był wstrząsem dla światowej opinii publicznej, również dla Polek i Polaków. Nie tylko dlatego, że zginęli tam nasi obywatele, nie tylko dlatego, że było to bezprecedensowe wyzwanie rzucone cywilizacji, ale dlatego, że uświa-domiliśmy sobie u progu XXI wieku, iż pokój nie jest dany raz na zawsze, iż terroryzm jest realnym zagrożeniem, realnym wyzwaniem, iż terroryzm wymaga jednoznacznej i jednolitej odpowiedzi świata. Dobrze się więc dzieje, że rząd Rzeczypospolitej i prezydent zareagowali na zaproszenie rządu Stanów Zjedno-czonych Ameryki. Jesteśmy przekonani, że jest to decyzja trafna i uzasadniona, decyzja, która wymaga akceptacji, która pokazuje, że Polacy dostrzegają, iż zagrożenie terroryzmem jest wyzwaniem globalnym i wymaga globalnej odpo-wiedzi, że Polska jest solidarna z ofiarami ataków na Nowy Jork i Waszyngton, że Polska jest nie tylko solidarna w słowach, ale i w czynach”179. Pierwszy program sformowanej przed wyborami Platformy Obywatelskiej (PO) nie dokonuje enumeracji zagrożeń, gwarancje zewnętrznego bezpieczeństwa militarnego partia widzi w NATO. Widzi też potrzebę wypracowania „programu poprawy bezpieczeństwa, który mógłby mieć podobną rangę i zakres planowa-nia jak narodowy program dostosowania polskiej armii do potrzeb NATO, który został zatwierdzony ponad politycznymi podziałami”180, nie podając konkret-nych przyczyn jego powstania. Stanowisko Platformy w kwestii zagrożenia wywołanego atakiem terrorystycz-nym na WTC oddaje wypowiedź posła Bronisława Komorowskiego: „11 wrze-śnia te obrazy, które oglądaliśmy na ekranach telewizorów, my, Polacy, inni na całym świecie, to był obraz ciosu zadanego symbolom demokracji i wolności. Toteż zrozumiała była reakcja świata, reakcja Polski, zdecydowana, wyraz potę- 177 Program wyborczy Sojuszu Lewicy Demokratycznej – Unia Pracy Przywróćmy normalność, wygrajmy przyszłość, broszura wyborcza 2001, [w:] I. Słodkowska (red.), Partie i ich programy. Wybory 2001, Warszawa 2002, s. 13-39. 178 Ibidem, s. 13-39. 179 Poseł Jerzy Jaskiernia, 29.11.2001, 12 punkt porządku dziennego, Informacja prezesa Rady Ministrów w związku z decyzją o użyciu polskiego kontyngentu wojskowego w składzie sił sojuszniczych w operacji „Trwała wolność” w Islamskim Państwie Afganistanu, Republice Tadżykistanu i Republice Uzbekistanu oraz na Morzu Arabskim i Oceanie Indyjskim, Spra- wozdania stenograficzne z posiedzeń Sejmu RP. 180 Platforma Obywatelska Program. 2001 rok www.platforma.org


pienia, niezgody na stosowanie metod terrorystycznych w walce. Ta reakcja to był również akt solidarności z narodem amerykańskim i akt solidarności w obronie fundamentów demokracji i wolności. Potem, po decyzjach Sojuszu Północnoatlantyckiego ta reakcja oznaczała również akt solidarności z całym Sojuszem Północnoatlantyckim, którego jesteśmy członkiem. (…) Miejmy świadomość, że decyzja ta jest ryzykowna, bo oczywiście żołnierze polscy ginę-li, biorąc udział w misjach zewnętrznych. Takie ryzyko jest również i dzisiaj. Bądźmy dobrej myśli, ale miejmy świadomość, że żołnierze polscy jadą na wojnę”181. W odpowiedzi na wydarzenia 11 września 2001 roku Samoobrona, dostrzegając zagrożenie terroryzmem, wyraziła zdecydowane stanowisko. Poseł Andrzej Lepper powiedział: „11 września był to atak bandycki, bandycki atak na Stany Zjednoczone. Dzisiaj zastanawiamy się i reagujemy na skutki tego ataku. Czy nie czas zastanowić się też nad jego przyczynami? Oczywiście tego ataku po-przeć nie może nikt, absolutnie nikt, kto jest normalny na świecie; i my też tego nie robimy. Polska jest członkiem NATO i Polska będzie członkiem NATO, ale NATO nie może tylko produkować broni i walczyć, i zabijać niewinnych ludzi, nawet w obronie najwyższych celów, szczytnych celów. Trzeba zapobiegać przyczynom, likwidować przyczyny, a później, jeżeli są ataki bandyckie, bez-względnie z nimi walczyć”182. Polskie Stronnictwo Ludowe w swoim nowym programie jedynie wspomina o NATO hasłowo w kontekście realizacji celów związanych z przystąpieniem do Unii: „dążenie do uzyskania członkostwa w Unii Europejskiej, podobnie jak nasze uczestnictwo w NATO, jest wyborem, który powinien służyć realizacji celów strategicznych”183. Podobnie też PSL nie wskazało żadnych zagrożeń zewnętrznych w tym wymiarze. Prawo i Sprawiedliwość (PiS) bardzo wyraźnie określa kierunki polskiej polityki zagranicznej w dziedzinie gwarancji bezpieczeństwa militarnego. Zdaniem partii „fundamentem polskiej polityki zagranicznej musi być przynależność do NATO, a w ramach NATO jak najściślejszy sojusz że Stanami Zjednoczonymi”184. Jako że, zdaniem PiS, polski potencjał wojskowy jest ograniczony, do wypełniania

181 Poseł Bronisław Komorowski, 29.11.2001, 12 punkt porządku dziennego, Informacja prezesa Rady Ministrów w związku z decyzją o użyciu polskiego kontyngentu wojskowego... op. cit. 182 Poseł Andrzej Lepper, 29.11.2001, ibidem. 183 Program społeczno-gospodarczy PSL Czas na zmianę… broszura wyborcza 2001, [w:] I. Słodkowska (red.), Partie i ich programy. Wybory 2001, op. cit., s. 127-173. 184 Program Prawa i Sprawiedliwości, broszura wyborcza 2001, [w:] I. Słodkowska (red.), Partie i ich programy. Wybory 2001, op. cit., s. 89-127.


zobowiązań w sojuszu należy wykorzystać „możliwości, jakie daje nam położe-nie geograficzne i potencjał ludnościowy”185. Liga Polskich Rodzin (LPR) swój pierwszy program podporządkowała sprawom wewnętrznym państwa. Wymiar zewnętrzny jest w nim marginalizowany. Wi-dać to wyraźnie: „Postulujemy podporządkowanie polityki polskiej, w tym za-granicznej, celom polskim, zamiast dominującego dziś dogmatu międzynarodo-wych przystosowań”186. Partia widzi zagrożenie we wszystkich strukturach poza Polską, w każdym wymiarze. Polityczne zagrożenie LPR dostrzega w procesie integracji europejskiej: „w szczególności chcemy zapobiec procesom stopniowej dezintegracji regionów Polski w ramach polityki euroregionalizacji”187. Kolejne wybory nie przyniosły zmian polskiej polityki bezpieczeństwa. Plan zwycięskiej w wyborach PiS zapewnienia bezpieczeństwa państwa opiera się na dobrych kontaktach zagranicznych i zacieśnianiu współpracy w ramach organi-zacji międzynarodowych. Partia opowiada się za „utrzymywaniem strategicz-nych więzi ze Stanami Zjednoczonymi, wypracowaniem silnej pozycji Polski w rozszerzonej Unii Europejskiej oraz wspieraniem dalszego rozszerzenia UE na Wschód”188. W wymiarze bezpieczeństwa militarnego najważniejsze, zdaniem PiS, jest „traktowanie NATO jako podstawowej instytucji gwarantującej bezpie-czeństwo Europy”189. Prawo i Sprawiedliwość przewiduje możliwe zagrożenie związane z reformą Unii Europejskiej, w efekcie którego zachodzi ryzyko, że silniejsze państwa narzucać będą słabszym, w tym Polsce, swoją wolę. W ra-mach obrony suwerenności politycznej kraju program zakłada „zachowanie określonej w traktacie nicejskim pozycji Polski w UE”190. Nowy program PO w zasadzie nie zmienił się od 2001 roku. Został jedynie uzu-pełniony o nowe dane statystyczne, można wręcz powiedzieć, że kwestiom bez-pieczeństwa zewnętrznego państwa poświęcono znacznie mniej miejsca. Prak-tycznie słowo w słowo powtarza się fragment dotyczący źródeł bezpieczeństwa militarnego państwa. „Platforma Obywatelska będzie działała na rzecz wypra-cowania w przyszłym parlamencie programu poprawy bezpieczeństwa, który mógłby mieć podobną rangę i zakres planowania jak narodowy program dosto-

185 Ibidem, s. 89-127. 186 Liga Polskich Rodzin, Polsce – niepodległość, Polakom – praca, chleb, mieszkania, broszura wyborcza 2001, [w:] I. Słodkowska (red.), Partie i ich programy. Wybory 2001, op. cit., s. 239-245. 187 Ibidem, s. 239-245. 188 Program PiS IV Rzeczpospolita – sprawiedliwość dla wszystkich, broszura wyborcza 2005, [w:] I. Słodkowska, M. Dołbakowska (red.), Partie i ich programy. Wybory 2005, Warszawa 2006, s. 122-137. 189 Ibidem, s. 122-137. 190 Ibidem, s. 122-137.


sowania polskiej armii do potrzeb NATO”191. Partia nie odwołuje się do kon-kretnych zagrożeń zewnętrznych ani nie przedstawia możliwości przeciw- działania. W nowym programie, zdaniem LPR, największym zagrożeniem w wymiarze politycznym dla Polski jest przystąpienie do Unii Europejskiej. Zdaniem partii „proponowane Narodowi warunki akcesji do Unii Europejskiej są nie do przyję-cia”192, natomiast „rozwój Polski może nastąpić tylko poza UE”193. Bezpieczeń-stwo militarne kraju związane jest, zdaniem Ligi, z naszym członkostwem w NATO. Najważniejsze jest dostosowanie Polski do uznanych w Sojuszu stan-dardów. Program wyborczy zakłada, że: „Polska jako członek NATO winna mieć profesjonalną, silną armię o standardzie międzynarodowym, mobilną, wy-posażoną w broń, amunicję i sprzęt wojskowy maksymalnie produkcji polskiej, zgodnej z normami NATO”194. Liga sprzeciwia się eksploatowaniu używanego sprzętu wojskowego, znanego już innym armiom.

3.3.5. NATO a bezpieczeństwo Polski

Podstawową gwarancją bezpieczeństwa udzielaną przez NATO jest sam traktat północnoatlantycki. Artykuł 5 w brzmieniu: „Strony zgadzają się, że zbrojna napaść na jedną lub kilka z nich w Europie lub Ameryce Północnej bę-dzie uważana za napaść przeciwko nim wszystkim; wskutek tego zgadzają się one na to, że jeżeli taka zbrojna napaść nastąpi, każda z nich, w wykonaniu pra-wa do indywidualnej lub zbiorowej samoobrony, uznanego przez artykuł 51 Karty Narodów Zjednoczonych, udzieli pomocy Stronie lub Stronom tak napad-niętym, podejmując natychmiast indywidualnie i w porozumieniu z innymi Stronami taką akcję, jaką uzna za konieczną, nie wyłączając użycia siły zbrojnej, w celu przywrócenia i utrzymania bezpieczeństwa obszaru północnoatlantyckie-go. O każdej takiej zbrojnej napaści i o wszystkich środkach zastosowanych w jej wyniku zostanie bezzwłocznie powiadomiona Rada Bezpieczeństwa. Środki takie zostaną zaniechane, gdy tylko Rada Bezpieczeństwa podejmie dzia-łania konieczne do przywrócenia i utrzymania międzynarodowego pokoju i bez-pieczeństwa”195 stanowi najsztywniejsze gwarancje we współczesnym świecie, jednakże historia niejednokrotnie pokazała, że sojusznicy nie zawsze wywiązują się z podjętych traktatami zobowiązań. W ocenie badaczy o bezpieczeństwie państwa decyduje nie tyle jego potencjał, co subiektywna ocena przeciwnika

191 Program Platformy Obywatelskiej, broszura wyborcza 2005, [w:] I. Słodkowska, M. Dołba- kowska (red.), Partie i ich programy. Wybory 2005, op. cit., s. 166-201. 192 Liga Polskich Rodzin, program wyborczy 2005, www.lpr.pl 193 Ibidem. 194 Ibidem. 195 Traktat Północnoatlantycki, Dz.U. 00.87.970


dotycząca ewentualnych kosztów interwencji. Państwo polskie w ciągu ostatnich stuleci dwa razy znikło z mapy świata – w 1795 i w 1939 roku. Po tym, jak po-jawiło się w 1918 roku, nie zdołało odbudować swojego potencjału na tyle, by stawić czoła przeciwnikowi w 1939. Największe dysproporcje leżały w wyposa-żeniu wojska. Polska przed wybuchem drugiej wojny światowej dysponowała liczną armią złożoną z dobrze wyszkolonych żołnierzy wyposażonych w archa-iczny sprzęt, przez co znacznie malała ich zdolność obrony kraju. Sytuację po-garszał fakt, że zupełnie zabrakło uzbrojenia dla rezerw. Sytuacja wymagała zawarcia odpowiednich sojuszy, gwarantujących pomoc w razie agresji. Sto-sowne traktaty podpisano z dwoma ówczesnymi europejskimi mocarstwami – Anglią i Francją. Gdy Niemcy 1 września 1939 roku zaatakowały Polskę i w ciągu zaledwie trzech dni front przesunął się z Pomorza do Krakowa, „Fran-cja i Anglia wywiązując się z zobowiązań sojuszniczych przystąpiły w tym dniu do wojny, ale już wkrótce oba sztaby sojusznicze uznały, że Polska przestała się liczyć jako strategiczny sprzymierzeniec”196. Obecna sytuacja różni się od tej sprzed drugiej wojny światowej diametralnie dzięki udziałowi Polski w Sojuszu Północnoatlantyckim, ale czy na pewno? Skoro nie ma mowy o jednoznacznie wiążącym obowiązku pomocy napadnię-temu sojusznikowi, nie ma niekwestionowanej gwarancji bezpieczeństwa. Jan Nowak-Jeziorański stwierdził, że „NATO nie może być rozbrajającym mitem, jakim stała się dla Francuzów w okresie między wojnami Linia Maginota, najpo-tężniejszy w dziejach system fortyfikacji wzdłuż całej granicy Francji z Niem-cami. Francuzi wywiesili nad nim hasło on ne passe pas – nikt tego nie przej-dzie. Hasło to zrodziło fałszywe poczucie bezpieczeństwa i lenistwo francuskiej myśli wojskowej. Francuzi zaniedbali jakichkolwiek przygotowań na wypadek powtórzenia przez Niemców manewru z I wojny światowej. Uderzenie przez Ardeny ruchem sierpowym zaskoczyło całkowicie. Linia Maginota została okrą-żona od tyłu i pokonana bez jednego wystrzału. Zdobycie Francji, która uchodzi-ła wówczas za największą potęgę wojskową na kontynencie, stanowi na dziś ostrzeżenie, by ślepa wiara pokładana w NATO nie poprowadziła do psychicz-nego rozbrojenia”197. System bezpieczeństwa światowego oparty na NATO musi cały czas być zatem rewidowany i rozwijany, by zapewnić jego skuteczność do obrony i działania w razie wszelkiej agresji.

Od strony praktycznej natomiast głównym elementem gwarancji bezpieczeństwa są utrzymywane przez samą organizację międzynarodowe siły zbrojne. Siły NATO tradycyjnie podzielone są na: 1. Siły Reagowania (Reaction Forces) obejmujące mobilne jednostki, w skład

których wchodzą wojska wszystkich rodzajów (zarówno lądowe, powietrzne, 196 J. Nowak-Jeziorański, Kryteria bezpieczeństwa, [w:] S. Dębski, B. Górka-Winter, Kryteria bezpieczeństwa międzynarodowego państwa, Warszawa 2003, s. 153. 197 Ibidem, s. 154-155.


jak i morskie). Utrzymuje się je w wysokim stopniu gotowości bojowej w ce-lu natychmiastowej reakcji na powstałe kryzysy. Siły te podzielono na: Siły Natychmiastowego Reagowania (Immediate Reaction Forces) i Siły Szyb-kiego Reagowania (Rapid Reaction Forces).

2. Główne Siły Obrony (Main Defence Forces) będące trzonem struktury wojskowej NATO. Składają się na nie regularne jednostki wszystkich rodzajów wojsk mające na celu odstraszanie agresora i obronę państw NATO przed napaścią zbrojną. Ich rozmiar uzależniony jest od sytuacji międzynarodowej. W czasie pokoju funkcjonują pod postacią niekompletnego kontyngentu, rozwijanego w sytuacji zagrożenia w drodze mobilizacji rezerw. Są to forma-cje międzynarodowe i narodowe o podwyższonym i zwykłym stopniu goto-wości bojowej, zdolne do natychmiastowego użycia.

3. Siły Wzmocnienia (Augumentation Forces) – wojska o zróżnicowanym stopniu gotowości bojowej. Można ich użyć w każdym rejonie NATO w celu od-straszania, rozwiązywania kryzysów lub obrony. W ich skład wchodzą głów-nie wojska lądowe i lotnicze USA stacjonujące za oceanem i gotowe do prze-rzutu na teren Europy198.

Należy także odnotować zaangażowanie NATO w tworzeniu europejskich sił szybkiego reagowania w ramach UE. 20 listopada 2000 roku przedstawiono katalog sił, zakładający zwiększenie wspólnotowego europejskiego kontyngentu z 60 000 do 100 000 żołnierzy wojsk lądowych, 400 samolotów bojowych oraz 100 okrętów marynarki wojennej. Już na samym początku było oczywiste, że utworzenie tak licznego kontyngentu nie mieści się w zdolnościach państw członkowskich UE, uznano zatem za konieczny udział państw trzecich, nienale-żących do Unii członków NATO oraz państw kandydujących do UE, niezrze-szonych w NATO. Rola Sojuszu Północnoatlantyckiego jako gwaranta bezpie-czeństwa i pokoju w Europie znacząco wzrosła. Termin powiększenia kontyn-gentu, wyznaczony na 2003 rok, również okazał się nierealny. Co więcej, nie rozwiązano kwestii wsparcia Unii przez NATO w razie konieczności przepro-wadzania operacji wojskowych na szerszą skalę, głównie pod względem łączno-ści, rozpoznania, transportu strategicznego i wsparcia logistycznego, bez których Unia nie mogłaby sama sobie poradzić.

3.3.6. Podsumowanie

Przystąpienie Polski do Organizacji Paktu Północnoatlantyckiego bez wąt-pienia przyczyniło się do znacznego zwiększenia gwarancji zarówno polityczne-go, jak i militarnego bezpieczeństwa państwa. Zawarcie wielostronnego sojuszu o charakterze obronnym, mając na uwadze sytuację międzynarodową i dokonu-jącą się w kraju transformację, było dla Polski rzeczą szczególną. Po rozwiąza-

198 Z. Nowakowski, I. Protasowicki, Bezpieczeństwo… op. cit., s. 34.


niu Układu Warszawskiego kraj nie posiadał, oprócz umów bilateralnych, wła-ściwie żadnych gwarancji bezpieczeństwa, a mając na uwadze osłabienie gospo-darcze, zachodziło poważne ryzyko łatwego poddania się naciskom zewnętrz-nym. Budowa bezpieczeństwa kontynentu opartego na rozwijaniu organizacyj-nym KBWE, utworzenie na jej zasadach OBWE dość szybko okazały się nie-skuteczne i niewystarczające do zagwarantowania państwu bezpieczeństwa na odpowiednim poziomie. Akcesja do NATO zupełnie zmieniła pozycję Polski na arenie międzynarodowej. Umieszczenie na równych zasadach między najsilniej-szymi państwami świata, otoczenie opieką nowoczesnego międzynarodowego mechanizmu ochrony przełożyło się na pozycję silnego, szanowanego gracza. Kraj objęty gwarancjami politycznymi oraz międzynarodowym systemem obro-ny zbrojnej miał o wiele większe szanse rozwoju. Współpraca, a następnie członkostwo w NATO przełożyły się na tempo prac nad transformacją we-wnętrzną, natomiast nałożone przez Sojusz zobowiązania stanowiły dodatkowy impuls do restrukturyzacji i modernizacji armii. Rozwój sił Sojuszu także nie stanął w miejscu. We wrześniu 2002 roku amery-kański sekretarz obrony Donald Rumsfeld przedstawił pierwszy projekt powoła-nia Sił Reagowania NATO (NATO Response Force), który następnie przyjęto w listopadzie w trakcie Szczytu NATO w Pradze. Już po czterech miesiącach Siły Reagowania NATO osiągnęły stan gotowości. 15 października 2003 roku, niespełna rok od powołania, ogłoszono gotowość 9 500 żołnierzy. 13 paździer-nika 2004 roku, podczas nieformalnego spotkania na poziomie ministrów obro-ny narodowej państw NATO, Naczelny Dowódca Połączonych Sił Zbrojnych NATO w Europie generał James L. Jones ogłosił, że Siły Reagowania osiągnęły poziom około 17 000 żołnierzy i są gotowe do podjęcia wszelkich misji. Pierw-szej poważnej próbie poddano je podczas ćwiczeń Steadfast Jaguar 06, które odbyły się w czerwcu 2006 roku na Wyspach Zielonego Przylądka. Podczas Szczytu NATO w Rydze w listopadzie 2006 roku zadeklarowano, że Siły Rea-gowania osiągną pełną zdolność operacyjną w rozmiarze do 25 000 żołnierzy.

3.4. Miejsce Polski w Unii Europejskiej

3.4.1. Geneza Unii Europejskiej

Pierwsze koncepcje utworzenia związku między państwami europejskimi przewijały się już w minionych stuleciach, lecz realna wizja zarysowała się do-piero po drugiej wojnie światowej. Wycieńczona Europa Zachodnia straciła swoją pozycję politycznego i gospodarczego centrum świata na rzecz Stanów Zjednoczonych, a konieczność odbudowy gospodarki i rozpad systemu kolo-nialnego doprowadziły do konieczności pogłębienia międzynarodowego podzia-łu pracy.


Stopniowemu nasileniu ulegała również sytuacja społeczna. Na wschodzie roz-wijał się ZSRR, co dodatkowo motywowało kraje Europy Zachodniej do jedno-czenia się. Już w 1947 roku Belgia, Holandia i Luksemburg podpisały porozu-mienie przewidujące utworzenie unii celnej, które następnie w 1958 roku zostało zastąpione przez układ w sprawie utworzenia Unii Ekonomicznej Beneluksu. W 1948 roku natomiast kraje Beneluksu oraz Francja i Wielka Brytania utwo-rzyły tak zwany Pakt Brukselski, będący organizacją o charakterze głównie militarnym. W 1947 roku Stany Zjednoczone wystąpiły z planem pomocy gospodarczej pań-stwom europejskim. European Recovery Program, zwany potocznie planem Marshalla, przewidywał udzielanie kredytów, których redystrybucją miała się zająć Organizacja Europejskiej Współpracy Gospodarczej (Organization for European Economic Cooperation – OEEC). Powstała ona 16 kwietnia 1948 roku w celu realizacji planu, co czyniła od kwietnia 1948 do czerwca 1952 roku. Warunkiem udzielenia pomocy była odpowiednia, demokratyczna samoorgani-zacja państwa. Pierwszą wspólnotą wchodzącą w skład Unii Europejskiej była Europejska Wspólnota Węgla i Stali (EWWiS). W Europie wciąż odczuwano bolesne skutki ostatnich wojen, poszukiwano możliwości zapewnienia bezpieczeństwa narodom europejskim w przyszłości. Potencjalnego źródła przyszłych konflik-tów na podstawie doświadczenia historycznego dopatrywano się w Niemczech, potrzebny zatem był system ograniczenia ich potencjału do bezpiecznych granic, skuteczniejszy niż rozwiązania zastosowane po pierwszej wojnie światowej względem Prus. Projekt organizacji przedstawił Robert Schumann 5 kwietnia 1950 roku. Wspólnota ta była zalążkiem pogłębiania współpracy i integracji państw Europy Zachodniej, opartej na modelu federacyjnym. Na rzecz Wyso- kiej Władzy państwa-strony scedowały część swoich uprawnień. Stosowny trak-tat podpisano 18 kwietnia 1951 roku, wszedł on w życie 22 lipca 1952. Głów-nym założeniem było pogłębienie współpracy w dziedzinie produkcji węgla i stali oraz wyeliminowanie współzawodnictwa między Niemcami i Francją w tej dziedzinie. Twierdzi się, że EWWiS była motorem postępu integracji europejskiej. Po sukcesie EWWiS pomyślano, że mogą powieść się też inne projekty integra-cji europejskiej, takie jak projekt Europejskiej Wspólnoty Obronnej (maj 1952). Plan ten miał na celu ograniczenie potencjału militarnego Niemiec przez stwo-rzenie w tej dziedzinie podobnej instytucji do EWWiS, czyli powołanie wspól-nej armii zarządzanej przez ciało ponadnarodowe, utworzonej zamiast armii narodowych. W jej skład miały wchodzić armie wszystkich państw zrzeszonych w Europejskiej Wspólnocie Obronnej, w tym także armia niemiecka, jednakże Niemcy nigdy nie uzyskałyby dowództwa nad wspólnymi oddziałami. Ostatecz-nie projekt upadł, ponieważ zabrakło poparcia Francji, w której zmienił się rząd,


i Włoch, które czekały na stanowisko Francji. Nigdy więcej nie wrócono już do kwestii współpracy politycznej opartej na obronności. Kolejnym krokiem do utworzenia Unii Europejskiej było powołanie Europej-skiej Wspólnoty Gospodarczej. 25 marca 1957 roku w Rzymie podpisano trak-tat, który szybko został ratyfikowany przez parlamenty wszystkich państw-sygnatariuszy i nabrał mocy obowiązującej już 1 stycznia 1958 roku. Wraz z nim powstał traktat w sprawie trzeciej europejskiej wspólnoty: Europejskiej Wspólnoty Energii Atomowej. Wszystkie trzy wspólnoty miały zwiększyć potencjał gospodarczy i obronny państw-sygnatariuszy, a integracja miała stać się motorem dalszego rozwoju. Proces ujednolicania wspólnot zaczął się w 1957 roku od podpisania traktatów rzymskich, podpisano wówczas bowiem Konwencję o niektórych wspólnych instytucjach wspólnot europejskich, w wyniku czego Europejskie Zgromadzenie Parlamentarne (Parlament Europejski) i Trybunał stały się organami wspólnymi wszystkich trzech wspólnot. Kolejny duży krok poczyniono w 1986 roku, podpi-sując Jednolity akt europejski (European Single Act), który wszedł w życie 1 lipca 1987 roku. W wyniku jego podpisania wspólnoty otrzymały nowe kom-petencje, między innymi wprowadzenie Jednolitego Rynku Wewnętrznego. Kolejnym i jak dotąd największym etapem w historii Unii Europejskiej było podpisanie przez 12 państw członkowskich 7 lutego 1992 roku Traktatu o Unii Europejskiej, określanego jako traktat z Maastricht. Wszedł on w życie mimo opóźnień 1 listopada 1993 roku, tworząc zupełnie nową jakość w stosunkach między państwami. Od tej pory można mówić o składającej się z trzech filarów Unii Europejskiej. I Filar – budowa unii gospodarczo-walutowej, prowadzenie wspólnych polityk i tak zwanych polityk zwykłych – wspólne polityki – stopień scedowania władz państwa jest największy (wspólna polityka handlowa, rolna, transportowa i komunikacji) – zwykła – uprawnienia wspólnotowe są znikome (polityka kulturalna) II Filar – najważniejszy pod względem bezpieczeństwa zewnętrznego państw członkowskich – wspólna polityka zagraniczna i bezpieczeństwa, tytuł art. V traktatu o UE, art. J1-J11 Cele:

• ochrona wspólnych interesów i wartości Unii • umacnianie bezpieczeństwa Unii i jej państw członkowskich • umacnianie pokoju i bezpieczeństwa w skali międzynarodowej • popieranie współpracy międzynarodowej


• upowszechnianie zasad demokracji i zasad związanych z ochroną praw człowieka

III Filar – wymiar sprawiedliwości i sprawy wewnętrzne – polityka azylowa – polityka imigracyjna – polityka ochrony granic zewnętrznych UE – walka z narkomanią – oszustwa finansowe na skalę międzynarodową – współpraca sądowa w sprawach cywilnych i karnych – współpraca policyjna i celna (w większości przy pomocy Europolu)

3.4.2. Polska w obszarze „wspólna polityka bezpieczeństwa”

Jest to ze względu bezpieczeństwa zewnętrznego najważniejszy wymiar Unii Europejskiej. Stał się ważnym elementem integracji europejskiej lat dzie-więćdziesiątych w ramach integracji politycznej państw członkowskich. Włą-czono do niej wówczas „wspólną politykę zagraniczną i bezpieczeństwa” (Common Foreign and Security Policy – CFSP) i zagadnienia z dziedziny bez-pieczeństwa i obrony. Oznaczało to konieczność naprawdę aktywnego włączenia się Polski w procesy toczące się w II filarze. W tym okresie zaczęto także budo-wę „europejskiej polityki bezpieczeństwa i obrony” (European Security and Defense Policy – ESDP). Zaangażowanie Polski w ESDP, najpierw w ramach dyskusji, a następnie przez udział w konkretnych działaniach, bezpośrednio wpływa na poziom bezpieczeństwa obywateli i jest najlepszym przejawem wpływu Unii na bezpieczeństwo zewnętrzne kraju. Po raz pierwszy ramy instytucjonalne wspólnej polityki bezpieczeństwa pojawi-ły się w traktacie o Unii Europejskiej. Wówczas określono ją jako II filar Unii. „Była ona bezpośrednią kontynuacją Europejskiej Wspólnoty Politycznej (Euro-pean Political Cooperation) oficjalnie zapoczątkowanej w 1970 r. raportem Davignona przyjętym na szczycie państw członkowskich Europejskiej Wspólno-ty Gospodarczej w Luksemburgu. EWP działała w oparciu o współpracę na po-ziomie międzyrządowym. Dopiero Traktat o Unii Europejskiej, który wszedł w życie w 1993 r., nadał pewne kompetencje w ramach II filaru samej Unii. Niemniej jednak badacze integracji europejskiej są zgodni, że Wspólna Polityka Zagraniczna i Bezpieczeństwa nadal pozostaje w sferze uzgodnień międzyrzą-dowych, a stopniowe włączanie Komisji Europejskiej i Parlamentu Europejskie-go w jej prace nie zmieniają jej charakteru”199. 199 R. Augustyniak, A. Konarzewska, Stanowisko negocjacyjne Polski w obszarze „Wspólna Polityka Zagraniczna i Bezpieczeństwa”, [w:] K. Żukrowska, J. Stryjek (red.), Polska w Unii Europejskiej, Warszawa 2004, s. 318.


Negocjacje w ramach wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa (WPZiB) między rządem Polski i Unią Europejską toczyły się od 10 listopada 1998 roku, a zakończyły 6 kwietnia 2000 roku. Oficjalne stanowisko rządu Polski opubli-kowane przed przystąpieniem do negocjacji definiuje zasady funkcjonowania WPZiB i jednoznacznie określa wagę tego wymiaru Unii dla bezpieczeństwa kraju: „Współpraca w WPZiB to współpraca międzyrządowa, oparta o konsulta-cje prowadzące do jednomyślnego podejmowania decyzji, a nie o podejmowanie decyzji większością głosów. Każde państwo członkowskie oraz Komisja mają prawo inicjatywy. Pracami kieruje Prezydencja. Traktat Amsterdamski wprowa-dzi niewielkie poprawki. Trojka (czyli Rada Unii, Komisja, Parlament i Trybu-nał) i Prezydencja ponoszą największy ciężar koordynacji WPZiB. Współpraca w ramach wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa UE odbywa się w następujących etapach: grupy robocze, Komitet Polityczny, COREPER i Rada (…). Przystąpienie Polski będzie zarazem oznaczać (red.) akceptację wszystkich celów politycznych, zdefiniowanych w traktatach i w załączonych do nich de-klaracjach oraz udział we wszelkich działaniach niezbędnych dla ochrony wspólnych interesów państw członkowskich. Polska jako członek UE będzie gotowa współuczestniczyć w kształtowaniu wschodniego wymiaru Polityki UE”200. Rząd Polski uznał, że kraj już od dnia przystąpienia, bez okresów przej-ściowych, będzie wypełniał wszelkie obowiązki nakładane na członków Unii w tym obszarze. Uznano wówczas, że kraj będzie dobrze przygotowany, by poradzić sobie z nowymi obowiązkami wynikającymi z II filaru, natomiast za-gadnienia natury technicznej miały być do tego czasu już wdrożone. Widać tak-że, że rząd Polski już wówczas dostrzegał szczególną rolę, jaką kraj przyjmie na siebie w stosunku do państw spoza Unii za wschodnią granicą po zakończeniu przez Polskę procesu akcesyjnego. Od czasu podjęcia przez polskie władze decyzji o przystąpieniu do wspólnoty wiele elementów II filaru uległo zmianie w wyniku wprowadzania traktatu w nowych wersjach – z Amsterdamu (1 maja 1999 roku) oraz z Nicei (1 lutego 2003 roku). Pierwszy z nich wprowadził dużo nowych regulacji, w tym część w sferze instytucji, na przykład powołując do życia urząd Wysokiego Przedsta-wiciela do spraw Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa jako rozsze-rzenie kompetencji Sekretarza Generalnego Unii Europejskiej. Nowym elementem decyzyjnym WPZiB Unii stały się wspólne strategie, któ-rych jak dotąd przyjęto już kilka, na przykład w stosunku do Rosji (12 maja 1999 roku), Ukrainy (11 grudnia 1999 roku) czy regionu śródziemnomorskiego (19 czerwca 2000 roku). Do ich uchwalenia w niektórych przypadkach wystar- 200 Stanowisko negocjacyjne Polski w obszarze wspólna polityka zagraniczna i bezpieczeństwa, dokument przyjęty przez Radę Ministrów w dniu 27 sierpnia 1998 roku, [w:] Stanowiska Polski w ramach negocjacji o członkostwo Rzeczypospolitej Polskiej w Unii Europejskiej, Warszawa 2000.


czy jedynie kwalifikowana większość głosów, co także jest nowością w polityce podejmowania decyzji w Unii. Nowością także było konstruktywne wstrzymanie się od głosu, zgodnie z którym wstrzymanie się od głosu przez jedno państwo nie blokuje podjęcia decyzji przez państwa pozostałe201. Nowe traktaty wprowadziły także pewne zmiany do zasad finansowania. Od tej pory wydatki operacyjne pokrywane są automatycznie z budżetu Unii202, jednak wprowadzono dwa wyjątki – obydwa w sferze finansowania wydatków związa-nych ze sprawami wojskowymi i obronnością, które finansuje się bezpośrednio z budżetów państw członkowskich w stosunku proporcjonalnym do PKB oraz w przypadku, jeśli Rada Unii Europejskiej jednomyślnie zadecyduje inaczej. Część zmian wprowadzonych traktatem z Amsterdamu ma na celu uelastycznie-nie współpracy międzynarodowej, jako że filar II wciąż nie przejawia cech po-nadnarodowych. Traktat z Nicei rozwinął te kwestie przez objęcie II filaru insty-tucją ściślejszej współpracy (closer cooperation). Termin zamieniono na wzmocnioną współpracę (enhanced cooperation) i wykorzystanie tych procedur w WPZiB jest znaczącym osiągnięciem, jako że ich zainicjowanie wymaga spełnienia kluczowego warunku, czyli przekroczenia dolnego progu państw, które miałyby taką współpracę nawiązać. Próg ten ustalono na liczbę 8 państw, co nawet po rozszerzeniu ma bardzo duże znaczenie. Wzmocniona współpraca jest procedurą otwartą dla wszystkich państw członkowskich, lecz można z niej skorzystać, tylko gdy Rada uzna, że założonych celów nie można osiągnąć za pomocą dotychczasowych postanowień traktatowych. W ramach II filaru można podejmować, przez zastosowanie wzmocnionej współpracy, wspólne działania (joint actions) oraz wspólne stanowiska (common positions), jednak wyłącznie w kwestiach niedotyczących kwestii wojskowych i bezpieczeństwa. Polska zaakceptowała wprowadzane zmiany. Zdaniem Władysława Bartoszew-skiego „Zapisy traktatu z Nicei odnoszące się do wzmocnionej współpracy po-zwalają na zredukowanie obaw formułowanych przez obecnych i przyszłych członków Unii. Ci pierwsi otrzymali skuteczny instrument elastycznej integracji. Sama możliwość jego stosowania oddala niebezpieczeństwo permanentnej blo-kady procesów decyzyjnych czy też związanej z tym implozji Unii Europejskiej po rozszerzeniu. Ci drudzy uzyskali gwarancję otwartości formuły wzmocnionej współpracy, która pozwala na udział w niej wszystkim zainteresowanym i przy-gotowanym do tego państwom członkowskim. Traktat z Nicei oznacza odrzuce-nie koncepcji zamkniętego, >>twardego jądra<< krajów decydujących się na

201 Polega to na założeniu przez dane państwo, że nie chce być związane tą decyzją, ale przyjmuje do wiadomości, że decyzja ta będzie wiążąca dla pozostałych państw członkowskich, i nie będzie blokowało działań Unii w jej wypełnianiu. 202 Pierwotnie decydowała o tym jednogłośnie Rada Unii Europejskiej.


wzmocnioną współpracę, która dla pozostałych państw mogłaby oznaczać członkostwo drugiej kategorii”203. Zmiany w regulacjach dotyczących WPZiB, jakie dokonały się na mocy nowych traktatów, sprawiły, że Polska przystąpiła do innej Unii, niż ta, do której apliko-wano w 1998 roku. Zmiany te mają na celu zwiększyć swobodę współpracy w ramach II filaru przez państwa członkowskie ze względu na różny potencjał ich gospodarek narodowych oraz zainteresowania polityczne państw nowo wstępujących. Nie można jednak jednoznacznie powiedzieć, czy wykorzystywa-na dotychczas zasada spójności (principle of consistency) czy może jednak wy-korzystanie instytucji wzmocnionej współpracy stanie się motorem integracji europejskiej w dziedzinie wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa w przyszłości.

3.4.3. Europejska polityka bezpieczeństwa i obrony

Pierwsza koncepcja ESDP została wyłoniona podczas szczytu przywódców państw członkowskich Unii Europejskiej w grudniu 1999 roku w Helsinkach. Zapadła wówczas decyzja o utworzeniu do 2003 roku Europejskich Sił Szybkie-go Reagowania (European Rapid Reaction Force), które miały być wykorzy-stywane do prowadzenia zadań petersburskich, czyli misji ratowniczych i huma-nitarnych, misji przywracania pokoju oraz utrzymywania pokoju prowadzonych na mocy podjętej w 1992 roku deklaracji petersburskiej. Według pierwszych planów liczebność tych wojsk powinna utrzymywać się w granicach 50-60 ty-sięcy żołnierzy, mobilizacja nie powinna trwać dłużej niż 60 dni, a zdolność prowadzenia działań w terenie ma wynosić rok. Pierwszy raz powołanych sił użyto w praktyce 31 marca 2003 roku, gdy Unia Europejska przejęła od NATO dowództwo nad operacją pokojową „Allied Hormony” w Federalnej Republice Jugosławii i Byłej Jugosłowiańskiej Republice Macedonia. Na teren działań wysłano 450 żołnierzy, a Unia zobowiązała się do pokrycia wszystkich kosztów prowadzenia misji. Jednocześnie powstała struktura instytucjonalna, na czele której postawiono Komitet Polityczny i Bezpieczeństwa, odpowiedzialny za problematykę związa-ną z II filarem Unii, wydawanie opinii na temat rozwoju sytuacji międzynaro-dowej oraz polityczną kontrolę i kierownictwo strategiczne nad podejmowanymi przez organizację operacjami wojskowymi. Podlega mu Jednostka Planowania Strategicznego i Wczesnego Ostrzegania, zajmująca się analizowaniem zmian w zakresie problematyki bezpieczeństwa i obrony. Innym powołanym w Helsin-kach organem jest Komitet Wojskowy, w którego kompetencjach leży opraco-wywanie wojskowych instrukcji sztabowych i rekomendacje dla Komitetu Poli- 203 W. Bartoszewski, Traktat z Nicei – polski punkt widzenia, [w:] J. Barcz (red.), Traktat z Nicei. Wnioski dla Polski, Warszawa 2001, s. 15.


tycznego i Bezpieczeństwa w zakresie militarnych aspektów podejmowanych działań. Komitet Wojskowy sprawuje także bezpośrednią kontrolę nad działa-niami wojskowymi członków Unii Europejskiej. Powstał także specjalny Sztab Wojskowy sporządzający ekspertyzy na temat rozwoju wspólnej polityki zagra-nicznej i bezpieczeństwa, wczesnego ostrzegania, wstępnej oceny sytuacji mię-dzynarodowej oraz planowania strategicznego prowadzonych misji petersbur-skich. Wszystkie organy były w pełni gotowe i zdolne do działania już w 2001 roku, natomiast rozwój europejskiej polityki bezpieczeństwa i obrony prokla-mowano w czerwcu 2000 roku w trakcie spotkania w Santa Maria de Feira.

3.4.4. Udział Polski w ESDP

Polska aktywnie działa na polu definiowania i kreowania europejskiej poli-tyki bezpieczeństwa i obrony od chwili jej powołania. Rząd Polski zadeklarował udział w „Europejskim celu operacyjnym” (European Headline Goal – EHG) oraz w „Europejskim planie na rzecz wzmocnienia zdolności do działania” (European Capabilities Action Plan – ECAP), który został zatwierdzony w grudniu 2001 roku podczas szczytu przywódców państw członkowskich w Laeken. W 2004 roku na potrzeby organizacji Polska oddała dwa bataliony żołnierzy wojsk lądowych, lotniczą grupę poszukiwawczo-ratowniczą, dwa tra-łowce, okręt poszukiwawczo-ratowniczy i oddział żandarmerii wojskowej, czyli 1532 żołnierzy łącznie. W dialogu dotyczącym rozwoju ESDP Polska uczestniczy od 1999 roku. „W ramach stałej współpracy między Unią Europejską a Sojuszem Północnoat-lantyckim Polska brała udział w pracach dwóch grup konsultacyjnych: „15+6” (15 państw członkowskich Unii Europejskiej, 12 państw kandydujących do członkostwa w organizacji oraz Islandia, Norwegia i Turcja). Jednocześnie przedstawiciele Polski byli oddelegowani na spotkania 4 grup ad hoc, które po-rządkowały i koordynowały współpracę UE-NATO w ramach procesu „Berlin Plus” (Grupa ad hoc ds. porozumienia w sprawie obiegu informacji i dokumen-tów, Grupa ad hoc ds. zasad użycia środków NATO w operacjach Unii Europej-skiej, Grupa ad hoc ds. stałego mechanizmu współpracy NATO-UE). Wreszcie, Polska aktywnie współpracuje z państwami członkowskimi Unii Europejskiej w sprawach cywilnych aspektów reagowania kryzysowego”204. Pełne członkostwo w Unii uzyskane przez Polskę 1 maja 2004 roku przyniosło ze sobą szereg wyzwań instytucjonalnych, wojskowych, politycznych oraz także finansowych związanych z europejską polityką bezpieczeństwa i obrony. Po podpisaniu traktatu akcesyjnego Polska stała się „aktywnym obserwatorem” w II filarze, podobnie jak wcześniej Austria, Finlandia i Szwecja. Dało to Polsce

204 R. Augustyniak, A. Konarzewska, Stanowisko… op. cit., s. 323.


możliwość udziału w procesie tworzenia WPZiB, a także została zobowiązana do częściowego zastosowania niektórych instrumentów WPZiB, na przykład wspólnych deklaracji i stanowisk Unii. Po podpisaniu traktatu akcesyjnego Polska uzyskała także dostęp do Coreu (correspondance européenne), czyli unijnej sieci teleinformatycznej, pozwalają-cej na wymianę informacji między państwami członkowskimi i organami wspólnoty. W polskich resortach powstały odpowiednie komórki mające za zadanie kontrolowanie i koordynację w ramach wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa oraz struktury logistyczne do pracy w ramach II filaru i prac przy Komitecie Politycznym i Bezpieczeństwa. Kompetencje Unii sięgają także poza wojskowe aspekty bezpieczeństwa. W kontekście cywilnych elementów reagowania kryzysowego Polska uczestni-czy w „mechanizmie ułatwiającym wzmocnienie współpracy w przedmiocie operacji obrony cywilnej”, zapewniającym sprawne funkcjonowanie grup ra-towniczych i ekspertów cywilnych oddelegowanych w rejon konfliktu. Pierwszy raz Polska sprawdziła swoje kompetencje w tej dziedzinie 1 stycznia 2003 roku, gdy w Bośni i Hercegowinie rozpoczęto pierwszą samodzielną misję pokojową Unii Europejskiej w ramach wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa. Do udziału w tej operacji Polska wysłała 12 wysokiej klasy specjalistów, co stanowiło największy wkład spośród zaproszonych do misji państw niebędących członkami Unii Europejskiej.

3.4.5. Instytucje Unii Europejskiej a bezpieczeństwo Polski

Niejednokrotnie rozwój II filaru Unii Europejskiej postrzegany jest jako konkurencja wobec NATO czy USA. Zdaniem Katarzyny Żukrowskiej „jest to błędne podejście, oparte na koncepcji walki o wpływy i władzę między wizjami świata stworzonymi przez USA oraz UE. Autorzy tej koncepcji nie wiedzą, że świat >>skurczył się<<, jest coraz bardziej współzależny, co warunkuje ściślejszą współpracę między jego głównymi ośrodkami i eliminuje antagonizmy. Współ-zależności można tworzyć na różny sposób i to było wykorzystywane w stosun-kach międzynarodowych”205. Udział państw w organizacjach międzynarodo-wych jest procesem dobrowolnym. Organizacje dla wszystkich członków okre-ślają podobne reguły zachowań i ułatwiają kontakty między nimi, co wpływa na tworzenie się współzależności. Za katalizator w procesie powstawania współza-leżności uważa się handel, transfer kapitału, wymianę turystyczną oraz transfer usług. Wytwarzające się współzależności wspomagają dynamikę i kierunek

205 K. Żukrowska, Wpływ instytucji unijnych na bezpieczeństwo Polski po uzyskaniu członkostwa w Unii Europejskiej, [w:] U. Kurczewska, M. Kwiatkowska, K. Sochacka (red.), Polska w Unii Europejskiej. Początkowe problemy i kryzysy? Prognozy, Warszawa 2002, s. 141.


zmian, wspomaganych mechanizmami, które USA, UE czy Japonia wypraco-wywały przez lata, tak aby dynamika nie stanowiła źródła destabilizacji, a więc zagrożenia dla bezpieczeństwa socjalnego, ekonomicznego czy politycznego, a nawet militarnego. Analizując bezpieczeństwo Polski po uwzględnieniu wpływu, jaki wywiera na nie członkostwo w Unii Europejskiej, należy uwzględnić kilka kwestii wyliczo-nych przez Żukrowską: 1. Warunki handlu z krajami w procesie transformacji – konieczne jest doma-

ganie się równowagi wymiany, gdyż kraje te reprezentują podobny poziom rozwoju i mają duży problem z równoważeniem rachunku bieżącego bilansu płatniczego. Dodatkowo problem ten zyskuje na znaczeniu w kontekście asymetrycznych rozwiązań zawartych w umowach liberalizacyjnych z UE. W praktyce oznacza to, że polski rynek jako kraju członkowskiego UE oraz części jednolitego rynku wewnętrznego otwarty jest na handel z krajami przechodzącymi transformację, także tymi, które nie zostały członkami w pierwszej rundzie poszerzenia na wschód, podczas gdy ich rynek był jesz-cze chroniony przed eksportem z Polski.

2. Podobny status mają kraje ACP (Afrique, Caraibes, Pacifique), które mają obiecane miejsce w Europejskim Obszarze Gospodarczym, gdy tylko dopro-wadzą swe gospodarki do takiego stanu, że będą uzasadniały zdolność podję-cia wyzwań, wywołanych konwergencją systemową, makrostabilizacją i ce-lem społecznym, jakim jest zmniejszenie bezrobocia.

3. Niezbędna jest możliwość stosowania odpowiednich zabezpieczeń przed perturbacjami wynikającymi z utrzymywania zindywidualizowanej polityki kursowej.

4. Należy się spodziewać obniżenia wartości złotego przed przyjęciem wspólnej waluty w efekcie wymiany rezerw. 5. Wyprzedaż jednych walut i zakup innych może wywołać napięcia na rynku

kapitałowym rozszerzające się także na inne wymiary funkcjonowania pań-stwa.

6. Odrębną kwestię stanowi możliwość kształtowania podatków na poziomie innym niż przyjęty w Unii. 7. Najważniejsze ze względu bezpieczeństwa politycznego i militarnego pozo-

staje jednak poszukiwanie indywidualnych rozwiązań w ramach II i III filaru Unii. W II filarze powinno się to odbywać poprzez nakreślanie scenariuszy rozwoju systemu bezpieczeństwa międzynarodowego i regionalnego – Polska powinna określić swoją rolę, jaką chce w nim odgrywać, i dążyć do utrzyma-nia takiej pozycji między innymi państwami członkowskimi Unii206.

206 Ibidem, s. 146-148.


3.4.6. Podsumowanie

Bez wątpienia wspólna polityka zagraniczna i bezpieczeństwa oraz europej-ska polityka bezpieczeństwa i obrony są najważniejszymi pod względem bezpie-czeństwa politycznego i militarnego państw członkowskich obszarami działalno-ści wspólnoty. Polska bierze aktywny udział zarówno w instytucjach wojsko-wych, jak i cywilnych tego obszaru. Opracowanie ostatecznego kształtu wspól-nej polityki zagranicznej oraz stosunku Unii do zagrożeń bezpieczeństwa i obro-ny dodatkowo poprawi bezpieczeństwo zewnętrzne Polski, tym bardziej że dą-żenia Unii do zapewnienia bezpieczeństwa w tej dziedzinie zbieżne są z intere-sami narodowymi poszczególnych państw. Udział w dyskusji nad charakterem wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa oraz europejskiej polityki bez-pieczeństwa i obrony stworzy również szanse na wykorzystanie całego potencja-łu politycznego i gospodarczego Polski. Unia Europejska w chwili obecnej przechodzi poważną transformację. Próba wprowadzenia traktatu konstytucyjnego zakończyła się niepowodzeniem, lecz wspólnota urosła do rozmiarów, które sprawiły, że nie mogła dalej funkcjono-wać w dotychczasowym charakterze. 13 grudnia 2007 roku zakończono prace nad redefiniowaniem instytucji Unii Europejskiej. Powstał traktat z Lizbony zmieniający traktat o Unii Europejskiej i traktat ustanawiający Wspólnotę Euro-pejską, nazywany także traktatem lizbońskim oraz traktatem reformującym. Ma wejść w życie 1 stycznia 2009 roku, pod warunkiem że zostanie przed tą datą ratyfikowany przez wszystkie państwa członkowskie Unii. Podobnie jak traktat konstytucyjny, budzi on wiele kontrowersji, głównie przez bardzo mały stopień informacji publicznej i mylne pojęcie społeczeństwa o jego zawartości. Najważ-niejsze zmiany dotyczą samego charakteru Unii. Gdy traktat wejdzie w życie, przede wszystkim zniknie dotychczasowy podział na trzy filary207. Pod wzglę-dem bezpieczeństwa państw największe zmiany zajdą w dziedzinie bezpieczeń-stwa politycznego. Znacznie umocniony zostanie Parlament Europejski, którego kompetencje zostaną właściwie zrównane z kompetencjami Rady. Zwiększone zostanie także zaangażowanie parlamentów krajowych w procesy zachodzące w Unii, a co najważniejsze, zwiększy się wpływ obywateli, którzy uzyskają inicjatywę legislacyjną przed Komisją. Traktat ten także wyraźnie określa kom-petencje na wszystkich szczeblach relacji państw członkowskich z Unią Euro-pejską i wprowadza możliwość wystąpienia. Oprócz zwiększenia skuteczności działania wspólnoty traktat ten wpłynie także na bezpośredni wzrost bezpieczeństwa obywateli. Zawiera on Kartę praw pod-stawowych i Prawa obywateli, chroniące prawa obywateli i dające im nowe w zakresie cywilnym, politycznym, gospodarczym i socjalnym. Ponadto umac- 207 M. Narojek, Co traktat lizboński mówi o bezpieczeństwie wewnętrznym państw, Rzeczpospoli- ta, 18 marca 2008.


nia dotychczasowe „cztery swobody”. Wyraźnie także zaznaczono, że „Unia i jej państwa członkowskie działają wspólnie w duchu solidarności, jeżeli którekolwiek państwo członkowskie stanie się przedmiotem ataku terrorystycz-nego lub ofiarą klęski żywiołowej bądź katastrofy spowodowanej przez czło-wieka”, co daje traktatowe gwarancje bezpieczeństwa podobne do tych znanych z NATO. Ostatnią z kluczowych dla bezpieczeństwa zmian jest umocnienie Unii Europej-skiej na arenie międzynarodowej przez nadanie jej nowych form instytucjonal-nych. Do tej pory nie było wiadomo, kto do końca odpowiada za reprezentowa-nie całej organizacji na zewnątrz, traktat natomiast wprowadza funkcje nowego wysokiego przedstawiciela Unii ds. zagranicznych i polityki bezpieczeństwa i jednocześnie wiceprzewodniczącego Komisji, który wsparty przez Europejską Służbę Działań Zewnętrznych, zapewni większe oddziaływanie, spójność i wi-doczność działań zewnętrznych UE208. Warunki odmienne od tych, które oferowane były państwom przystępującym do wspólnot europejskich, sprawiają, że Polska, przystępując do Unii Europejskiej w jej obecnym kształcie, może liczyć na wiele więcej korzyści wynikających z członkostwa. Przystąpienie do Unii pociągnęło za sobą także szereg perturbacji destabilizujących sytuację wewnętrzną w kraju, jednak ogólny bilans członko-stwa dla bezpieczeństwa państwa można określić jako korzystny.

3.5. „Tarcza antyrakietowa” w Polsce

3.5.1. System Obrony Przeciwrakietowej w praktyce

Plany budowy na terytorium Polski elementów instalacji Systemu Obrony Przeciwrakietowej (Ballistic Missile Defense – BMD) w porozumieniu z rządem USA stały się tematem bardzo żarliwej dyskusji w regionie w 2007 roku. Przy-stąpienie do praktycznej realizacji tego planu oznaczać może poważne konse-kwencje polityczne i militarne, co do których trwają nieustanne spekulacje. Prowadzona przez polski rząd polityka może doprowadzić do pogorszenia kon-taktów kraju z innymi państwami europejskimi, przede wszystkim z sąsiadami – Niemcami i Rosją. Jednym z najważniejszych zagadnień podnoszonych w dyskusji jest kwestia zwierzchnictwa nad planowanym systemem. Całe przedsięwzięcie określa się mianem „amerykańskiej tarczy antyrakietowej”, co oznacza, że stanowi ono

208 Traktat z Lizbony zmieniający Traktat o Unii Europejskiej i Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską podpisany w Lizbonie dnia 13 grudnia 2007 r., Dziennik Urzędowy Unii Europej- skiej, poz. 2007/C 306/01.


autonomiczny element amerykańskiego systemu obrony umieszczony poza gra-nicami Stanów Zjednoczonych, jednak pozostający pod bezpośrednim dowódz-twem armii USA. Zatem w jaki sposób budowa tego systemu byłaby korzystna dla Europy? Czy Polska, dzięki rozmieszczeniu na jej terytorium rakiet prze-chwytujących, stałaby się bardziej bezpieczna? Porozumienie Polski i USA w sprawie wspólnej inwestycji jest swego rodzaju solą w oku dyplomacji rosyjskiej. Rosja od utraty swojej mocarstwowości po pierestrojce dokłada wszelkich starań, by powrócić w szeregi najsilniejszych państw świata, pragnąc zapewnić sobie niekwestionowaną pozycję. Uruchomie-nie tak poważnej inwestycji w miejscu, gdzie niegdyś rozciągały się jej wpływy, może zostać odebrane jako próba upokorzenia, stąd zdecydowanie nieprzychyl-ne reakcje władz na wszelkie informacje o planach inwestycyjnych. Niepewny jest także status ewentualnego zwierzchnictwa NATO lub innej orga-nizacji nad elementami systemu, które miałyby powstać w Europie. Jak system taki wygląda i jak działa w praktyce? System Obrony Przeciwrakietowej składa się z trzech zintegrowanych podsys-temów: – wykrywania i naprowadzania (radary i satelity) – przechwytywania (rakiety przechwytujące, laser) – dowodzenia i łączności. Całość służy do obrony terytorium przed pociskami dalekiego zasięgu. Pierwsze instalacje powstały na Alasce i w Kalifornii w odpowiedzi na zagrożenie, jakim jest ambicja coraz większej liczby państw posiadania broni dalekiego zasięgu. W 1997 roku istniało zaledwie sześć państw posiadających zarówno rakiety dalekiego zasięgu, jak i broń nuklearną, obecnie takie zdolności ma już 11 pań-stw. Państwa należące do strefy północnoatlantyckiej nie mogą w tej sytuacji biernie oczekiwać na rozwój sytuacji do chwili, gdy użycie broni przez fana-tyczny rząd stanie się realnym zagrożeniem. Nawet bez proliferacji broni maso-wego rażenia istnieje ryzyko zmiany rządu i polityki w innych krajach już dys-ponujących taką bronią i tym samym wzrostu prawdopodobieństwa jej wykorzy-stania w sytuacji kryzysowej. Głównym celem tarczy antyrakietowej jest za-pewnienie obywatelom bezpieczeństwa właśnie w takim przypadku. Podobnie jak elementy systemu na Alasce i w Kalifornii, rakiety, których lokali-zacja została zaplanowana w Polsce, nie służą do przenoszenia głowic bojowych zarówno konwencjonalnych, jak i nuklearnych, lecz „unieszkodliwiają pocisk, przeciwko któremu są wysyłane dzięki energii kinetycznej uderzenia obracającej w pył zarówno rakietę przechwytującą, jak i broń ofensywną. Mechanizm dzia-


łania jest analogiczny do zestrzelenia jednej kuli karabinowej przez drugą, a technologia równie skomplikowana”209. W praktyce przechwytywanie rakiet balistycznych w różnych fazach lotu wy-maga użycia różnych rozwiązań technicznych zależnych także od ich zasięgu, przez co podsystemy służące do przechwytywania rakiet rozmieszczone są: – na lądzie: system przechwytywania w początkowej fazie lotu (KEI), system

obrony w środkowej fazie lotu (GMD), systemy obrony przeciwrakietowej teatru działań, czyli w końcowej fazie lotu (PAC-3, MEADS, THAAD)

– na morzu: system Aegis – w powietrzu: laser na samolocie Boeing 747 (ABL). Testy systemu obrony rakietowej rozpoczęły się w 2001 roku od serii niepowo-dzeń, które przyciągnęły uwagę światowych mediów. Jednak nie upubliczniono na tak szeroką skalę informacji o tym, że „14 z ostatnich 15 prób systemu obro-ny antyrakietowej zakończyło się powodzeniem, a jako że przechwytywanie odbywa się powyżej atmosfery, jedynie najdrobniejsze szczątki opadają na po-wierzchnię, pozostałe fragmenty zaś po eksplozji ulegają spaleniu w atmosferze. Innymi słowy system się sprawdził, a ponieważ w jego skład nie wchodzą gło-wice bojowe, to tereny otaczające bazę pocisków przechwytujących nie są nara-żone na ryzyko”210.

Całość obrazuje poniższa ilustracja:

Atakujący Broniący

Źródło: Opracowanie MSZ, MON, BBN211 209 K.M. Hillas, Tarcza antyrakietowa – w odpowiedzi na zasadnicze pytania, Polski Przegląd Dyplomatyczny, 2007, nr 2 (36), s. 14. 210 Ibidem. 211 Amerykański system obrony przeciwrakietowej. Możliwość zainstalowania jego elementów na terytorium Polski. Pytania i odpowiedzi, Ministerstwo Spraw Zagranicznych, Ministerstwo Obrony Narodowej, Biuro Bezpieczeństwa Narodowego, Warszawa dnia 10 maja 2007, s. 2.


Lot rakiety od przygotowania do odpalenia po uderzenie w cel podzielony jest na trzy fazy: startową (faza wznoszenia), środkową (faza lotu balistycznego) i końcową (faza uderzenia w cel). Każda z tych faz jest inna pod względem moż-liwości przechwycenia atakującej rakiety. „Faza pierwsza to wznoszenie się rakiety od chwili odpalenia do czasu osiągnięcia prędkości, która zapewniałaby następnie balistyczne dotarcie rakiety do wyznaczonego celu. Trwa od 1,5 do 5 minut. Jest to najbardziej krytyczna faza. Rakieta jest w tym czasie dużym i względnie powolnym obiektem zmagającym się z pokonaniem przyciągania ziemskiego. Jest zatem wrażliwa na zniszczenie. Jednocześnie z punktu widze-nia operacyjnego zwalczanie rakiet balistycznych w tym momencie byłoby roz-wiązaniem idealnym. Wystarczy jej uszkodzenie, by nie dotarła do celu. Ponadto zniszczenie rakiety od razu nad terytorium przeciwnika ma szczególne znaczenie w razie przenoszenia przez nią ładunku jądrowego, chemicznego lub biologicz-nego. To jest dodatkowy czynnik odstraszania. Dodajmy także, że zbudowanie skutecznego systemu zwalczania rakiet w początkowej fazie ich lotu oznaczało-by zapewnienie bezpieczeństwa przeciwrakietowego praktycznie na całym glo-bie. Taką bowiem wartość miałoby niszczenie każdej odpalonej rakiety, nieza-leżnie przecież od tego, przeciwko komu i w jakie miejsce na kuli ziemskiej byłaby ona w rzeczywistości wymierzona”212. Początkowa faza tym samym stanowi największe wyzwanie w zwalczaniu rakiet. Największe trudności spra-wia wykrycie rakiet i uruchomienie procesu zaangażowania własnych środków defensywnych. Dla zwiększenia skuteczności takiego systemu należy rozwijać elementy kontrolujące potencjalnie niebezpieczny obszar, co zarazem zmniejsza przeciwnikowi liczbę ewentualnych lokalizacji na potajemne rozmieszczenie swojej broni w naturalny sposób pozwalające ukryć start rakiet. Nie ulega wąt-pliwości, że w tym celu najlepiej sprawdzają się systemy obserwowania ziemi z orbity, na przykład opracowywany wspólnymi siłami Rosji i USA – RAMOS. Drugim problemem jest szybkość samej rakiety, która wymaga natychmiastowej reakcji. „Środkowa faza lotu rakiety trwa najdłużej. Dla rakiet (ich głowic) mię-dzykontynentalnych może to być nawet ok. 20 minut. Faza ta daje największe możliwości systemowi obrony przeciwrakietowej. Swobodny lot głowic jest łatwiej przewidywalny. Można przewidzieć ich dalszą trajektorię lotu i tym sa-mym ocenić, co jest ich celem. Zwalczanie rakiet w tej fazie zapewnia zatem obronę konkretnych obszarów i regionów”213. Trasę lotu głowic po wykryciu odpalenia można łatwo monitorować, a do ich niszczenia można wykorzystać wszelkie dostępne środki. Jedyne utrudnienie w tej fazie stanowią wykorzysty-wane przez wroga środki maskowania i mylenia (na przykład rozproszenie lub wysłanie głowic mylących).

212 S. Koziej, Tarcza nad Polską, Polska Zbrojna, 2002, nr 31 (289). 213 Ibidem.


„Do zwalczania rakiet w początkowej fazie lotu testuje się obecnie laser wyso-kiej mocy operujący z samolotu (laser aeromobilny, airborne laser), w założeniu zdolny do zwalczania wszystkich rakiet balistycznych, niezależnie od ich zasię-gu. Laser ma mieć możliwość niszczenia startujących pocisków z odległości kilkuset kilometrów. Mniej zaawansowane są testy „przechwytujących pocisków kinetycznych” KEI (Kinetic Energy Interceptors). Pociski KEI mają być odpala-ne z mobilnych wyrzutni z ziemi, cechować się dużym przyspieszeniem i zdol-nością niszczenia wszystkich rodzajów rakiet balistycznych. Rozważa się też możliwość rozszerzenia zasięgu KEI na fazę środkową lotu przechwytywanego pocisku (KEI stałyby się wtedy konkurencyjne wobec rozmieszczanych obecnie GBI). Żaden system zwalczania rakiet balistycznych w początkowej fazie lotu nie został dotychczas wprowadzony do użytku. Do naziemnej obrony przed pociskami balistycznymi w środkowej fazie lotu (Ground-Based Midcourse Defense – GMD) przewidziany jest „pocisk prze-chwytujący bazowania naziemnego” (Ground Based Interceptor – GBI). GMD ma przechwytywać pociski balistyczne pośredniego i międzykontynentalnego zasięgu. Obecnie kilkanaście rakiet GBI rozmieszczonych jest w silosach w Forcie Greely na Alasce i bazie sił lotniczych Vandenberg, w Kalifornii. Pla-nuje się wybudowanie w sumie kilkudziesięciu wyrzutni, w tym dziesięciu w Europie. Do przechwytywania rakiet krótkiego, średniego, ewentualnie po-średniego, a w przyszłości nawet międzykontynentalnego zasięgu w środkowej fazie lotu przeznaczony jest system Aegis Ballistic Missile Defense, oparty na używanym w marynarce systemie broni rakietowej Aegis i pocisku Standard Missile-3. Obecnie w system Aegis BMD wyposażonych jest kilkanaście okrę-tów amerykańskich. Zasada działania pocisków GBI, które mają znaleźć się w Polsce, jest dość pro-sta. „Całość programu obrony przeciwrakietowej Global Missile Defense wyko-rzystuje interceptory, rakiety przechwytujące pociski balistyczne po ich wejściu w atmosferę (Ground Based Interceptors). Trzystopniowa rakieta o masie 19.5 tony bazuje w podziemnych tunelach. Jej zasięg wynosi około 5 tys. km. Po wyniesieniu na orbitę osiąga prędkość 8.3 km/s. Przed celem od ostatniego stop-nia GBI oddziela się urządzenie przechwytujące EKV (Exoatmospheric Kill Vehicle), które składa się z termowizora i miniaturowego silnika. Urządzenie lecące z prędkością 15 km/s niszczy cel, zderzając się z nim. Samo waży zaled-wie 54 kg. System samonaprowadzania EKV wykorzystuje odbite od celu pro-mieniowanie radaru Raytheon XBR (X-Band Radar). Jego głównym elementem jest potężna antena o powierzchni 384 mkw., składająca się z prawie 70 tys. modułów obracających się wewnątrz kulistej kopuły o średnicy 36.6 m. XBR jest zdolny wykrywać cele o wielkości piłki bejsbolowej znajdujące się w odle-głości 5 tys. km. Stacja radiolokacyjna odróżnia pocisk jądrowy od elementów systemu zmylenia rakiet, czyli lokalizuje cel i wylicza parametry przechwycenia.


Na początku GBI jest sterowana programowo, tzn. antyrakieta doprowadzana jest do celu znajdującego się w odległości 600-800 km, gdzie jest on niszczony przez EKV”214. „Trzecia warstwa obrony to rakiety przechwytujące w końcowej fazie lotu. W fazie testów znajduje się mobilny i łatwy w transporcie system THAAD (Thermal High Altitude Area Defense System), przechwytujący pociski bali-styczne krótkiego, średniego i ewentualnie pośredniego zasięgu przy przecho-dzeniu ze środkowej w końcową fazę lotu. W użyciu operacyjnym armii amery-kańskiej jest system Patriot PAC-3 (Patriot Advanced Capability-3) do zwalcza-nia rakiet krótkiego zasięgu. We współpracy z Niemcami i Włochami rozwijany jest system MEADS (Medium Extended Air Defense System), oparty na PAC-3, służący obronie przed rakietami balistycznymi krótkiego zasięgu, rakietami ma-newrującymi i samolotami. Rozmieszczenie systemu nie oznacza, że jego skuteczność operacyjna została potwierdzona. W warunkach kontrolowanych jednoznacznie pozytywnie testy przechwycenia przeszedł jedynie PAC-3. Względnie pozytywne są wyniki sys-temu Aegis BMD. Natomiast wyniki dotychczasowych testów systemu GMD są niezadowalające (około 1/3 udanych przechwyceń w warunkach kontrolowa-nych)”215. Inwestycje amerykańskie na przygotowanie „trzeciej lokalizacji systemu BMD w Europie” sięgnęły już 155 mln dolarów, natomiast w budżecie na 2008 rok przewidziano 235 mln dolarów na przygotowania lokalizacji i budowę tarczy na terytorium Polski. Jak widać zatem, projekt ten jest kosztowny, jednak poparcie amerykańskiego kongresu rośnie wraz ze wzrostem skuteczności obronnej pro-jektu. Konieczność zapewnienia bezpieczeństwa obywatelom amerykańskim i mieszkańcom państw europejskich, z którymi Stany Zjednoczone utrzymują przyjazne stosunki, przed ewentualnym atakiem rakietowym państw bandyckich jest znacząco ważniejsze, przez co Amerykanie gotowi są sfinansować ten sys-tem. Kolejne rządy w Rosji zgadzały się z tą kalkulacją, gdyż podtrzymywały podjętą wcześniej decyzję o budowie tarczy antyrakietowej wokół Moskwy i innych terenów o największym zagęszczeniu mieszkańców. Tak postawiony cel wymaga znacznych nakładów finansowych (od lat osiem-dziesiątych XX wieku pochłonął ponad 100 mld dolarów, a obecnie koszty się-gają około 10 mld dolarów rocznie), przełamania wielu barier technologicznych i, co równie istotne, zapewnienia stałej woli politycznej jego realizacji wyraża-

214 M. Marchliński, Amerykańska tarcza antyrakietowa – aspekty techniczne i geostrategiczne, Portal Spraw Zagranicznych, www.psz.pl 14 kwietnia 2007. 215 M. Mróz, Tarcza antyrakietowa, Infos, nr 13, 25 kwietnia 2007, s. 3.


nej nie tylko przez rodzime elity polityczne, ale także przez sojuszników na wszystkich niemalże kontynentach216.

Budowa całego systemu została przez Stany Zjednoczone rozplanowana etapo-wo. Do końca 2007 roku USA chciały zapewnić obronę swojego terytorium przed pojedynczymi głowicami balistycznymi w środkowej fazie lotu, wystrze-liwanymi z Korei Północnej oraz państw położonych w regionie Bliskiego Wschodu, czego podstawowym elementem miały być pociski przechwytujące, odpalane z wyrzutni lądowych oraz z okrętów. Całości dopełnia sieć satelitów, radarów, wczesnego ostrzegania, naziemnych stacji radiolokacyjnych oraz sys-temu dowodzenia, kierowania i łączności obejmujących istniejące już instalacje. Na rok 2007 rząd Stanów Zjednoczonych zaplanował także dokończenie nego-cjacji z Polską i Czechami, by przystąpić do budowy możliwie najszybciej i zakończyć ją do 2013 roku. Cały system ma ochraniać nie tylko obiekty i insta-lacje amerykańskie, lecz także większość terytoriów sojuszników europejskich (niechroniona pozostanie część Rumunii i Bułgarii oraz Turcji). Nie należy jed-nak zapominać, że system ten nie działa automatycznie, a zakres ochrony ma być ustalany w drodze negocjacji z USA w planach wykonawczych (execution plans)217.

3.5.2. Elementy Systemu Obrony Przeciwrakietowej w Polsce

Terytorium Polski jest brane pod uwagę jako lokalizacja pod budowę sta-nowiska rakiet przechwytujących (GBI). Wzbudziło to poważną dyskusję nie tylko wśród polskiego społeczeństwa i klasy politycznej, lecz także w Europie. Najostrzejsza dyskusja toczy się za wschodnią granicą Polski. Władze rosyjskie zdecydowanie podkreślają swój sprzeciw wobec budowy amerykańskich instala-cji w pobliżu swojego terytorium, odbierając je jako postawę nieprzyjacielską. Nie należy zapominać, iż mimo braku ofensywnej zdolności systemu GBI po-wstanie takiej instalacji może oznaczać wrogość w wymiarze politycznym. Mo-że nie służą do bezpośredniego ataku, lecz przeznaczenie do obrony przed ewen-tualnym atakiem może sugerować, że rząd Stanów Zjednoczonych wciąż bierze pod uwagę możliwość ataku z terytorium Rosji, mimo że rząd w Moskwie od wielu lat podkreśla swoje przyjazne nastawienie do państw zachodniej hemisfe-ry. Ponadto Rosja czuje się odpowiedzialna za bezpieczeństwo Europy Środko-wo-Wschodniej i pragnąc zachować status hipermocarstwa, zagrożony w wyni-ku pierestrojki, prowadzi agresywną politykę kontroli wszelkich poważnych przedsięwzięć związanych z bezpieczeństwem w regionie. Nie powinien więc dziwić sprzeciw wobec porozumienia zawiązywanego z pominięciem strony rosyjskiej. 216 B. Górka-Winter, Techniczne oblicza tarczy, Polski Przegląd Dyplomatyczny, 2007, nr 2 (36), s. 50. 217 Ibidem, 51-52.


Kontrowersje w Polsce mają podłoże polityczne, wynikają też z troski o bezpie-czeństwo obywateli. Bardzo często podnosi się kwestie „wycelowania” w teryto-rium Rzeczypospolitej rakiet i kwestie związane, czyli zagrożenie atakiem od-wetowym w razie użycia tarczy, marginalizację stanowiska NATO i Unii Euro-pejskiej w procesie podejmowania tak poważnych decyzji, co może doprowa-dzić do spadku prestiżu państwa w tych organizacjach, a także krytykuje się nadmierną autonomię armii Stanów Zjednoczonych w zarządzaniu instalacją, porównując ją do jednostek eksterytorialnych. Strona amerykańska zapewnia, że ryzyko związane z powstaniem instalacji jest znikome. Kwestia ewentualnych szczątków przechwytywanych rakiet nie stanowi zagrożenia dla zdrowia i życia ludności cywilnej, gdyż rakiety niszczone są przez system w fazie lotu w prze-strzeni kosmicznej, a pozostałości spalają się w trakcie wchodzenia w atmosferę ziemską, poza tym System Obrony Przeciwrakietowej w swoich założeniach zakłada obronę teatru działań przed opadającymi szczątkami i będzie przedmio-tem szczegółowych negocjacji. Jeżeli chodzi o zaangażowanie polskich przed-siębiorstw w wykonanie tarczy, „przedstawiciele administracji amerykańskiej wielokrotnie podkreślali, że w przypadku osiągnięcia porozumienia z Polską w sprawie MD, polskie firmy otrzymają poważne kontrakty w ramach budowy instalacji w Polsce”218. Także i w tym przypadku zaniepokojenie strony polskiej nie powinno dziwić, gdyż cały czas ma w pamięci wcześniejsze doświadczenia współpracy ze Stanami Zjednoczonymi na przykładzie zamówienia na myśliwce wielozadaniowe F-16; mimo zawarcia w umowie korzystnych zapisów offseto-wych, strona amerykańska sprawia trudności w wywiązaniu się z zapisów, jak dzieje się to w przypadku zgody na serwis przez polskie firmy zakupionych samolotów, często także rozczarowuje sposób wywiązywania się przez Stany Zjednoczone z innych zobowiązań wynikających z tej umowy. Zapewnienia o poddaniu kwestii budowy instalacji przez polskie firmy szczegółowym nego-cjacjom nie stanowią dla polskiego społeczeństwa wystarczającej gwarancji zysku dla państwa. Plany budowania elementów Systemu Obrony Przeciwrakietowej w Polsce bu-dzą tym większe dyskusje, że inne państwa europejskie nie widzą konieczności ochrony swojego terytorium przed atakami rakietowymi. Pojawia się zatem py-tanie, czy budowa tarczy nie ma zaspokoić wyłącznie interesów amerykańskich, przez zapewnienie bezpieczeństwa siłom USA stacjonującym zwłaszcza na tery-torium Niemiec. Dlaczego wybrano właśnie Polskę? Najczęściej podnoszonym argumentem jest lokalizacja geograficzna, pozwalająca na umieszczenie wyrzutni na trasie lotu pocisków wystrzeliwanych z okolic Zatoki Perskiej w kierunku wschodniego wybrzeża Stanów Zjednoczonych. Nie należy zapominać jednak, że pod tym

218 Amerykański system obrony… op. cit., s. 5.


względem równie dobre położenie mają Niemcy, Dania czy Szkocja. Poza tym System Obrony Przeciwrakietowej nie wymusza rozmieszczenia wyrzutni w bezpośrednim sąsiedztwie trasy lotu. Pod względem bezpieczeństwa dla Polski ważniejsza byłaby kwestia budowy także systemu przechwytywania rakiet w końcowej fazie lotu. Ze względu na niepewność przechwycenia Polska powinna uzyskać także możliwość ochrony własnego terytorium, jako że system BMD jest „trójwarstwowy”, na przykład przy użyciu systemu THAAD. W przeciwnym razie terytorium Polski będzie chronione znacznie słabiej niż terytorium Stanów Zjednoczonych. Amerykanie natomiast zapewne będą starali się umieścić na terytorium Niemiec system prze-chwytywania rakiet średniego i pośredniego zasięgu w celu ochrony własnych wojsk219.

Według dotychczasowych ustaleń w Polsce miałaby powstać baza mieszcząca stanowisko rakiet przechwytujących o powierzchni od 200 do 600 hektarów. Na jej obszarze rozmieszczono by silosy na 10 rakiet przechwytujących oraz nie-zbędną infrastrukturę logistyczno-techniczną, czyli obiekty takie, jak budynek obsługi rakiet, magazyn rakiet, dodatkowe budynki pomocnicze. Bazę obsługi-wałoby około 200 amerykańskich żołnierzy i inżynierów. Instalacja na teryto-rium Polski ma współpracować z radarem, który zostanie umieszczony prawdo-podobnie w Czechach. Radar ten miałby precyzyjnie naprowadzać rakiety prze-chwytujące na wrogą rakietę balistyczną220. Inne elementy BMD rozmieszczone w Europie już działają. Będą dalej moderni-zowane i stopniowo włączane w strukturę obrony przeciwrakietowej. Dotyczy to radarów wczesnego ostrzegania w Flyingdales w Zjednoczonym Królestwie oraz w Thule na Grenlandii. Cały system ostatecznie ma być podłączony do centrum dowodzenia i kontroli funkcjonującego w górach Cheyenne na terenie Kolorado, które będzie koordynować pracę wszystkich elementów przechwytujących pod nadzorem Dowództwa Strategicznego. Kontrola obejmie zarówno stanowiska stałe, jak i jednostki mobilne, zainstalowane na przykład na krążownikach sys-temu Aegis, czy także przyszłe platformy laserowe ABL, zatem ostatecznym celem funkcjonowania systemu pozostaje obrona terytorium Stanów Zjedno- czonych221.

Na lokalizację elementów tarczy w Polsce wybrano Pomorze, w pobliżu Szcze-cina i Trójmiasta. Bardzo konkretnie mówi się o 405-osobowym Redzikowie w powiecie słupskim, położonym między Koszalinem i Gdynią. Oznacza to, że 219 M. Mróz, Tarcza… op. cit., s. 3-4. 220 Amerykański system obrony… op. cit., s. 3. 221 B. Gruselle, Rakietowa gorączka: przyczyny i konsekwencje rozmieszczenia przez Stany Zjed- noczone elementów obrony przeciwrakietowej w Europie, Polski Przegląd Dyplomatyczny, 2007, nr 2 (36), s. 23-24.


tarcza znalazłaby się w pobliżu terenów dość silnie zaludnionych, co stanowi dodatkowe zagrożenie w razie ataku wymierzonego w instalacje – gdyby użyto broni masowego rażenia, należy się liczyć z dużymi stratami. Dla porównania, elementy tarczy w Kalifornii znajdują się w pobliżu przeszło 40-tysięcznego miasta Lompoc, gdzie zlokalizowano 50 wyrzutni, czyli znacznie więcej, niż 10 zaplanowanych na Polskę. Jakie istnieją możliwe konsekwencje budowy instalacji? Teza o marginalizacji roli NATO w przedsięwzięciu jest fałszywa, jako że zarówno USA, jak i Polska, i Czechy aktywnie uczestniczą w pracach NATO nad rozwojem ochrony prze-ciwrakietowej, jednak w NATO trwają dopiero prace nad koncepcją powstania takiego systemu. Jednocześnie należy nadmienić, że 19 kwietnia 2007 roku od-były się w tej sprawie konsultacje na forum Rady Północnoatlantyckiej, w trak-cie których żadne z państw nie zgłosiło protestu przeciwko budowie amerykań-skiego systemu obrony przeciwrakietowej i powstaniu jego elementów w Euro-pie, poproszono jedynie o przekazywanie możliwie pełnych informacji na ten temat. W konsultacjach z Unią Europejską już kilkakrotnie minister spraw zagranicz-nych RP przedstawiał informacje na temat ewentualnego rozmieszczenia insta-lacji systemu BMD na terytorium Polski, akcentując gotowość podjęcia szero-kich konsultacji w celu zachowania przyjaznego charakteru dalszej współpracy Unii Europejskiej ze Stanami Zjednoczonymi. Nieco inaczej przedstawia się kwestia współpracy z Rosją. Mimo iż władze ro-syjskie doskonale zdają sobie sprawę z tego, że rakiety przechwytujące, rozwa-żane do rozmieszczenia w Polsce, to rakiety niszczące cele w przestrzeni ko-smicznej, a nie rakiety „ziemia-ziemia” przeznaczone do atakowania celów na-ziemnych w jakimkolwiek państwie, przy każdej możliwej okazji akcentują zagrożenie i presję, jakiej poddawane jest ich państwo. Rakiety przechwytujące nie spełniają parametrów technicznych (są zbyt małe), by można było umieścić na nich głowice nuklearne lub materiał wybuchowy. Brak rosyjskiej przychylno-ści może mieć inne podłoże. „Armia rosyjska nigdy nie pogodziła się z układem INF, który pozbawił ją przydatnego narzędzia militarnego: taktycznych bali-stycznych pocisków nuklearnych. Reakcja rosyjska może być więc podsycana przez środowiska wojskowych, dążące do odzyskania tego narzędzia, jednocze-śnie wysyłany jest w kierunku Stanów Zjednoczonych sygnał sprzeciwu wobec zbliżenia swych byłych sojuszników w Europie z Waszyngtonem”222. Rosja została zaproszona przez USA do współpracy w zakresie rozwoju systemu obro-ny przeciwrakietowej. Amerykanie zaproponowali między innymi wymianę technologii, informacji o zagrożeniach rakietowych oraz budowę kompatybil-nych systemów obrony przeciwrakietowej. Sytuacja wprawdzie nie jest zupełnie 222 Ibidem, s. 26.


jasna, ponieważ nie wszystkie informacje udostępniane są do publicznej wiado-mości, negocjacje są utajnione, podaje się jedynie ich wyniki, natomiast szcze-góły techniczne uzbrojenia do końca pozostaną tajemnicą, jednak rosyjski sprze-ciw nie do końca jest uzasadniony konkretnymi pobudkami i nie powinien sta-nowić zagrożenia dla bezpieczeństwa Polski. Przyjazny ton wizyty premiera Donalda Tuska w Moskwie nie zapowiada dalszego oziębiania stosunków na linii Moskwa-Warszawa, choć nie wiadomo, czy stosunki z Rosją nie zmienią się w wyniku wyborów prezydenckich. Ostatnim elementem niosącym pewne zagrożenie dla pozycji Polski jest debata tocząca się w Europie. Rozmieszczenie amerykańskiej tarczy w Europie będzie w przyszłości wymagało koordynacji stosunków wewnątrz NATO, Unii Euro-pejskiej i na poziomie dwustronnym, czym państwa europejskie są zaintereso-wane, ponieważ poprawi to ich bezpieczeństwo. Znak zapytania stoi natomiast po stronie amerykańskiej. Dyskusja w Europie zmierza do przejęcia większej kontroli nad europejskim komponentem tarczy antyrakietowej, co nie leży w interesie USA. Rząd Stanów Zjednoczonych udowadnia, że nie ma związku między jego planami i Unią Europejską. Amerykański ambasador w Kijowie William Taylor wyraźnie określił stanowisko swojego państwa, mówiąc, że: „Kwestia ta nie podlega kompetencjom Unii Europejskiej”. Natomiast Unia nie jest w tej sprawie zupełnie bezradna. Kwestia ta mieści się w sferze poważnych decyzji dla systemu bezpieczeństwa europejskiego, czyli można zainicjować na ten temat dyskusję w ramach WPZiB. Procedura taka wymaga przyjęcia wspól-nego stanowiska przez państwa członkowskie, a jego uzyskanie wcale nie będzie proste, co może zapoczątkować poważną i długotrwałą dyskusję wewnątrz Unii Europejskiej223.

3.5.3. Podsumowanie

Powstanie na terytorium Polski elementów instalacji Systemu Obrony Prze-ciwrakietowej bez wątpienia zwiększy bezpieczeństwo państwa przez wprowa-dzenie zabezpieczenia w wypadku ataku rakietowego. Niestety nie jest to sys-tem, który dawałby gwarancję pełnej skuteczności, jako że niektóre elementy nie są jeszcze do końca przetestowane i nie gwarantują przechwycenia wrogiej ra-kiety, a ponadto decyzja o jego użyciu zapada poza bezpośrednimi kompeten-cjami rządu RP. Niemniej jednak jest to niewątpliwy dowód udziału Polski w systemie bezpieczeństwa kontynentalnego oraz globalnego. Piotr Szczepański, wiceprezes Stowarzyszenia Euro-Atlantyckiego, uważa, że mimo wszystko tar-cza będzie miała dobry wpływ na polskie bezpieczeństwo. W rozmowie prze-prowadzonej przez Piotra Wardziaka na antenie Radia PiN 28 marca 2007 roku

223 D. Daniłow, System obrony przeciwrakietowej Stanów Zjednoczonych w Europie – plany na wypadek braku bezpieczeństwa?, Polski Przegląd Dyplomatyczny, 2007, nr 2 (36), s. 34-35.


Szczepański powiedział, że tarcza jest rozwiązaniem bardzo nowoczesnym i wybiegającym w przyszłość, i „bardzo byłoby sensowne, żeby Polska brała w tym udział, w tym przyszłościowym sposobie zapobiegania wojen”. Jeśli zachowany zostanie dotychczasowy kierunek rozwoju tej kwestii, to poza uzyskaniem niepewnej gwarancji bezpieczeństwa w razie ataku pojedynczymi rakietami dalekiego zasięgu całość będzie miała także pewne negatywne dla Polski następstwa. Można się spodziewać pewnego ograniczenia władzy nad częścią terytorium, gdzie zostanie zlokalizowana baza, jeszcze większego uwi-kłania w konflikty z udziałem rządu USA, potencjalnego ryzyka wymierzenia wojskowych sił i środków w terytorium Polski przez przeciwników Stanów Zjednoczonych. Nie należy również lekceważyć dostarczania Rosji gotowych argumentów w sporach gospodarczych i politycznych. W przypadku zaostrzenia sporów można także się spodziewać osłabienia kontaktów Polski z państwami członkowskimi Unii Europejskiej i NATO sceptycznie nastawionymi wobec tarczy, szczególnie z Francją. Dlatego też najbardziej pożądane byłoby wypra-cowanie wspólnego stanowiska ze wszystkimi partnerami Polski i wyjaśnienie tej kwestii jeszcze przed przystąpieniem do finalizowania umowy ze Stanami. Stanowisko Polski w tej sprawie także nie jest do końca przesądzone. Minister Radosław Sikorski zaznacza, że polska administracja nie jest już tak przychylna amerykańskim pomysłom jak w chwili przystąpienia do NATO, gdy w polskiej kulturze bezpieczeństwa pewną rolę odgrywał jeszcze sentyment wobec wspar-cia udzielonego przemianom demokratycznym w kraju przez Ronalda Regana. Zdaniem ministra Sikorskiego o wiele więcej korzyści Polska ma ze współpracy z Unią Europejską niż ze Stanami. Choćby w kwestiach finansowych „otrzyma zgodnie z obecnym siedmioletnim planem budżetowym UE 120 mld dolarów na rozwój infrastruktury i rolnictwo. Dla porównania amerykańska pomoc wojsko-wa dla Polski wynosi 30 mln dolarów rocznie, ułamek środków przeznaczanych przez nasz kraj na misje w Iraku i Afganistanie, które traktujemy jako gesty przyjaźni wobec USA”224. Ponadto uregulowania wymaga także szereg innych spraw, jak choćby niegasnąca sprawa wiz. Nie należy jednocześnie zapominać, że odstąpienie od planów budowy elemen-tów tarczy w Polsce tylko po to, by zaakcentować jej polityczną niezależność, byłoby wysoce lekkomyślne. Mogłoby doprowadzić nie tylko do pogorszenia stosunków Polski ze Stanami Zjednoczonymi, lecz także utrwalić przypisywaną już Polsce rolę „wichrzyciela” w Unii Europejskiej. Dalszy rozwój sprawy bu-dowy tarczy wymaga zdecydowania w negocjacjach i utrzymania możliwie naj-pełniejszej wymiany informacji pomiędzy zainteresowanymi stronami, włącza-jąc w to także państwa członkowskie NATO i Unii Europejskiej, a także Rosję. 224 R. Sikorski, Nie uważajcie zgody Polski za oczywistość, Polski Przegląd Dyplomatyczny, 2007, nr 2 (36), s. 58.

4. ZEWNĘTRZNE ZAGROŻENIA POLITYCZNE I MILITARNE DLA POLSKI PO 1989 ROKU

4.1. Problemy polityki zagranicznej państwa

4.1.1. Wycofanie z Polski wojsk radzieckich

Po transformacji ustrojowej Polska znajdowała się w sytuacji, gdy nie tyle konieczna była zmiana dotychczasowej polityki zagranicznej państwa, ile trzeba było ją stworzyć od podstaw. Wiadomo było, że nie może się to odbyć na pod-stawie dotychczasowego systemu sojuszy z państwami chylącego się ku upad-kowi ZSRR, w związku z tym Polska obrała prozachodni kierunek. Nowa pozycja państwa na arenie międzynarodowej budowana była na współpra-cy z państwami w podobnym położeniu, następnie poszerzonej o współpracę z Niemcami, co miało znacznie przyspieszyć integrację Polski z Zachodem. Nie bez znaczenia był w tym wszystkim czynnik rosyjski, który stanowił największą niewiadomą w procesie kształtowania nowej doktryny bezpieczeństwa. Polska, ze względu na swoje położenie geopolityczne, zawsze była narażona na niebezpieczeństwo ze strony państw sąsiadujących. Zwiększenie potencjału wojskowego któregoś z sąsiadów jest zatem poważnym powodem do niepokoju. W polskiej historii znajdują się negatywne doświadczenia związane zarówno z Niemcami, jak i z Rosją, czy też reakcja sojuszników na agresję nieodzwier-ciedlająca polskich oczekiwań, zatem przyjęta obecnie strategia bezpieczeństwa nie powinna nikogo dziwić. Pierwszym problemem, jaki pojawił się w tej dziedzinie po 1989 roku, była sta-cjonująca na terytorium Polski armia radziecka. Proces wycofywania rosyjskich żołnierzy zaczął się dopiero w 1990 roku. Negocjacje przebiegły w dziesięciu turach. Pierwszą rozpoczęto 15 listopada 1990 roku w Moskwie. Polskiej dele-gacji przewodniczył wiceminister Jerzy Makarczyk, który zadecydował o prze-kazaniu przewodnictwa polskiej delegacji Grzegorzowi Kostrzewie-Zorbasowi. Pierwsze stanowisko rządu Polski zakładało wycofanie wojsk radzieckich do końca 1991 roku, jednak Rosjanie oświadczyli, że możliwe to będzie nie wcze-śniej niż w 1994 roku, ponieważ ZSRR musi najpierw wycofać swoje wojska z Niemiec. Kostrzewa-Zorbas zauważył, że w trakcie tej rundy Rosjanie zgodzili się nie tyle na wycofanie z Polski, ile na podjęcie negocjacji na ten temat. Usta-


lono, że negocjacje prowadzone będą w trzech grupach roboczych – ds. proble-matyki ogólnej, transportu wojsk i tranzytu oraz rozliczeń finansowo-ma- jątkowych.

Dalsze prace odbyły się z dużym opóźnieniem, gdyż strona radziecka nie była chętna do szybkiego wycofania wojsk. Pierwszą oznaką zmiany stanowiska Rosji w tej dziedzinie może być dokument dotyczący nowej strategii rosyjskiej wobec byłych satelitów opracowany wiosną 1991 roku. Wówczas jeszcze polscy negocjatorzy nie dostrzegali zmian zachodzących w Moskwie, wyraźnie widać było podział pomiędzy negocjatorami cywilnymi, dążącymi do możliwie naj-szybszego wycofania, i negocjatorami wojskowymi, dostrzegającymi także roz-miar przygotowywanej operacji.

Tranzyt wojska radzieckiego z NRD stanowił zupełnie inny wątek. Mowa o blisko 900 tysiącach osób, czyli 380 tysiącach żołnierzy wraz z rodzinami, uzbrojeniu i sprzęcie. Największym zaskoczeniem strony polskiej było to, że Rosja nawet nie zamierzała wystąpić o zgodę na tranzyt. Zdaniem Rosji tranzyt był efektem podpisanego na konferencji w Moskwie, w której 12 września 1990 roku uczestniczyły Niemiecka Republika Demokratyczna, Republika Federalna Niemiec, Francja, Stany Zjednoczone, Wielka Brytania i Związek Socjalistycz-nych Republik Radzieckich, traktatu o ostatecznej regulacji w odniesieniu do Niemiec, którego Polska powinna przestrzegać. Ponadto pozycja Związku Ra-dzieckiego miała go uprawniać do takiego postępowania225. Polska zgodziła się na tranzyt tylko pod warunkiem zawarcia stosownej umowy.

Rozmowom na temat tranzytu poświęcono drugą turę negocjacji. Szacowano, że w ciągu czterech lat przez terytorium Polski przejedzie 11 tysięcy pociągów, czyli osiem na dobę, za każdy Rosja miała zapłacić 16 tysięcy dolarów, przewo-żeni żołnierze mieli być nieuzbrojeni, natomiast na trasie nieprzewidziane były żadne postoje. Podobne rozwiązania zastosowano w przypadku transportu dro-gowego. Rosjanie domagali się wyznaczenia dwóch tras, strona polska zgodziła się na jedną. Opłatę za przejazd samochodu ustalono na poziomie 280 dolarów. Rozpoczęto także zdecydowanie najtrudniejszą część rozmów – dotyczącą prze-kazania Polsce majątku użytkowanego przez wojska radzieckie. Rosjanie chcieli uzyskać zapłatę za wybudowane (w większości bez zezwoleń) obiekty lub sprzedać je na wolnym rynku, strona polska zaś twierdziła, że powstały na pol-skiej ziemi i należą do skarbu państwa, armia radziecka powinna natomiast przekazać użytkowane obiekty w stanie zdatnym do dalszego użytku. Odrębną sprawą były wyrządzone przez armię szkody ekologiczne.

Zmiana rządu w Polsce przyniosła też zmiany w tranzycie. Po wyborach prezy-denckich wygranych przez Lecha Wałęsę dotychczasowy premier złożył urząd, 225 G. Kostrzewa-Zorbas, The Russian Troop Withdrawal from Poland, [w:] A.E. Goodman, The Diplomatic Record 1992-1993, Boulder 1995, s. 123-125.

Zewnętrzne zagrożenia polityczne i militarne dla Polski po 1989 roku 125

a jego miejsce zajął Jan Krzysztof Bielecki. Przez terytorium Polski nieprzerwa-nie toczył się tranzyt wojsk radzieckich, choćby tych wycofywanych z Czecho-słowacji, jednak zaprzestano przepuszczania nadliczbowego tranzytu, czyli bę-dącego efektem wycofywania wojsk radzieckich z Niemiec. Sytuacja ta była nie na rękę zarówno Rosji, jak i Niemcom. Rząd w Bonn szybko uznał, że wszystko uzależnione jest od polityki ZSRR. Trzecia tura negocjacji odbyła się 10-11 stycznia 1991 roku w Moskwie. Zadecydowano wówczas o przeprowadzeniu operacji opartych na zasadach komercyjnych, jednak nie udało się dojść do po-rozumienia pod względem stawek. Wątpliwości budziła też sama organizacja, zakładająca przejazd przez terytorium Polski nieoznakowanych pojazdów bądź konwojów, w których ciężarówki zamiast tablic rejestracyjnych miały jedynie numery wymalowane białą farbą. Rozwiązanie przyniosła propozycja przewozu ciężarówek na platformach kolejowych pod samą granicę Rosji. Konwoje znikły z polskich dróg i pojawiły się pierwsze propozycje odnośnie do daty wycofania wojsk radzieckich z terytorium Polski. Konkretna propozycja Rosji padła w trakcie czwartej tury negocjacji zorganizo-wanej w Warszawie 11-13 lutego 1991 roku. Wycofywanie wojsk radzieckich miało się rozpocząć w maju 1991 roku, a zakończyć w połowie 1994. Strona polska, idąc na ustępstwo, zgadzała się na zakończenie operacji do połowy 1992 roku, jak widać rozbieżność między stanowiskami była naprawdę duża. Pojawił się pomysł podziału wojska radzieckiego na jednostki bojowe, które miały opu-ścić terytorium w pierwszej kolejności do końca 1992 roku, oraz jednostki logi-styczne (usługowe), które miały jeszcze „jakiś czas” pozostać w celu wywiezie-nia z Polski nagromadzonych zapasów i pokierowania tranzytem jednostek z Niemiec. W efekcie negocjacji okazało się nawet, że Moskwa może zakończyć proces wycofywania wszystkich jednostek (nie tylko bojowych) pół roku przed zakończeniem tranzytu z Niemiec. W pewnym stopniu przyczynił się do tego upadek Układu Warszawskiego i destabilizacja sytuacji w Rosji. Piąta runda odbyła się w dniach 19-20 marca w Moskwie. Strona polska została poinformowana o planach wycofania 20-25% jednostek (około 10 tysięcy żoł-nierzy) w 1991 roku oraz po 35-45% w latach 1992-1993, natomiast do 28 mar-ca 1991 roku miało wpłynąć zapotrzebowanie na 800 wagonów do rozpoczęcia w kwietniu wywozu zaopatrzenia materiałowego. Rosjanie oczekiwali, że w zamian otrzymają zgodę na rozpoczęcie od 1 kwietnia tranzytu. W efekcie cała operacja miała się zakończyć do końca 1993 roku. Tranzyt 80-85% wojsk miał się odbyć koleją, począwszy od jednostek najbardziej uciąż-liwych dla okolicznych mieszkańców. Strona polska zgodziła się uczestniczyć finansowo w całym przedsięwzięciu. W tym okresie sprawa wycofania wojsk radzieckich była znacznie ważniejsza, niż mogłoby się wydawać, jako że ich pobyt na naszym terytorium w znaczny sposób opóźniał proces integracji Polski z Zachodem.


„Jako pierwsza Polskę miała opuścić 9 kwietnia licząca 1200 żołnierzy jednost-ka rakietowa z Bornego Sulinowa w województwie koszalińskim. (…) Dubynin nie oszczędzał polskich partnerów. Podkreślił, że wycofywanie rozpoczyna się mimo blokady tranzytu przez Warszawę. Potwierdził, że w 1991 roku Polskę opuści 10 tysięcy żołnierzy”226. Co ważniejsze, przy okazji wycofania tej jed-nostki rosyjski generał przyznał, że na terenie Polski znajdowała się broń nukle-arna, mówiąc, że: „skoro były jednostki rakietowe, to była też broń atomowa”227. Polska opinia publiczna nigdy wcześniej nie była o tym fakcie poinformowana, a okoliczni mieszkańcy żyli nieświadomi zagrożeń. W Warszawie 11-12 kwietnia 1991 odbyła się szósta tura negocjacji o wycofa-niu i tranzycie. Zgodzono się na jego rozpoczęcie „w ograniczonym zakresie” jeszcze przed podpisaniem umowy. Niebawem odbyła się kolejna (siódma) tura negocjacji, jednakże prowadzone 14 maja w Moskwie rozmowy nie przyniosły efektów. Podobnie zakończyła się ósma tura, 14 czerwca 1991 roku, także w Moskwie. Bez rezultatu rozmawiano o dacie, nie osiągnięto także porozumie-nia w sprawie rozliczeń za pobyt wojsk radzieckich. Chcąc przełamać impas, strona polska wystąpiła z tak zwaną opcją zerową, czyli propozycją rezygnacji z roszczeń majątkowych na zasadzie wzajemności. Dyrektor Departamentu Europy, wieloletni dyplomata Jerzy Sułek zastąpił Grzegorza Kostrzewę-Zorbasa na stanowisku przewodniczącego polskiego ze-społu negocjacyjnego. Dziewiąta tura odbyła się 10-11 lipca 1991 roku w War-szawie. Zaprezentowano zupełnie nową postawę, strona polska zgodziła się na pozostanie wojsk radzieckich na terytorium Polski do końca 1993 roku, w za-mian za co przewodniczący radzieckiego zespołu negocjacyjnego potwierdził, że Związek Radziecki jest gotów wycofać swoje wojsko w tym terminie. Wydarze-nia te zbiegły się w czasie z rozwiązaniem Układu Warszawskiego (1 lipca 1991 roku) oraz wizytą prezydenta Lecha Wałęsy w Brukseli, gdzie odwiedził między innymi Kwaterę Główną Sojuszu Północnoatlantyckiego. Według polskiego stanowiska jednostki bojowe Armii Radzieckiej powinny być wycofane z terytorium Polski w terminie do 1 października 1992 roku, natomiast nie większa niż 2-4-tysięczna grupa żołnierzy wspomagających tranzyt wojsk radzieckich z Niemiec miała pozostać nie dłużej niż do końca 1993 roku. Ostat-nia tura negocjacji odbyła się w Moskwie 24 lipca 1991 roku. Nie była przeło-mowa, jednakże stanowiła duży postęp w rozmowach. Związek Radziecki uległ rozpadowi, po odłączeniu państw satelickich i części republik powstała Federacja Rosyjska. Po zakończeniu negocjacji przedstawicie-

226 J. Strzelczyk, Ucieczka ze wschodu, Rosja w polskiej polityce 1989-1993, Warszawa 2002, s. 156-159. 227 Rzeczpospolita, 1991, nr 93.


le Polski i Rosji podpisali stosowne umowy i porozumienia dotyczące planowa-nej operacji. Najważniejsze z nich to: 1. Protokół dodatkowy między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem

Federacji Rosyjskiej w sprawie sprzedaży mienia ruchomego wojsk Federacji Rosyjskiej, podpisany 20 maja 1992 roku w Warszawie.

2. Układ między Rzecząpospolitą Polską a Federacją Rosyjską w sprawie wycofania wojsk Federacji Rosyjskiej z terytorium Polski. 3. Protokół między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Federacji Ro-

syjskiej o uregulowaniu majątkowych, finansowych i innych spraw związa-nych z wycofaniem wojsk Federacji Rosyjskiej z terytorium Polski.

4. Porozumienie między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Federacji Rosyjskiej o uregulowaniu spraw transportowych związanych z wycofaniem wojsk Federacji Rosyjskiej z terytorium Polski.

5. Umowa między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Federacji Ro- syjskiej o tranzycie przez terytorium Rzeczypospolitej Polskiej wojsk Fede-racji Rosyjskiej wycofywanych z Republiki Federalnej Niemiec, podpisane 22 maja 1992 roku w Moskwie.

6. Porozumienie między Sztabem Generalnym Wojska Polskiego a Sztabem Generalnym Sił Zbrojnych Federacji Rosyjskiej w sprawie przelotów tranzy-towych wojskowych statków powietrznych Sił Zbrojnych Federacji Rosyj-skiej w polskiej przestrzeni powietrznej, podpisane 29 lipca 1992 w Warsza-wie.

7. Porozumienie między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Federacji Rosyjskiej o rozliczeniach finansowych – rent należnych obywatelom pol-skim z tytułu szkód spowodowanych przez wojska Federacji Rosyjskiej cza-sowo stacjonowane w Polsce228, podpisane w Warszawie 16 września 1993 roku.

Ostatecznie określono w nich warunki wycofania wojsk radzieckich z terytorium Polski wraz z datami i środkami. Ustalono, że „Do 15 listopada 1992 roku będą wycofane z terytorium Rzeczypospolitej Polskiej wszystkie jednostki bojowe wojsk Federacji Rosyjskiej. (…) Pozostałe jednostki wojsk Federacji Rosyjskiej będą wycofane do końca 1993 roku, przy czym ich liczebność na początku 1993 roku wyniesie do 6 tysięcy żołnierzy, a na początku IV kwartału 1993 roku – do 2 tysięcy żołnierzy, z koncentracją ich w punktach dyslokacji brygad łączności. Strony rozpatrzą możliwość skrócenia terminów wycofania wojsk”229. Proces wycofywania wojsk radzieckich z Polski zakończył się we wrześniu 1993 roku. Był to dla kraju okres szczególny, gdyż jak wiadomo z wcześniejszych

228 M.L. Krogulski, Armia Radziecka w Polsce 1957-1993, Dokumenty i materiały, Warszawa 2002, s. 385-425. 229 Ibidem, s. 387.


rozdziałów, następowała wówczas zmiana kierunku polityki bezpieczeństwa. Coraz większą rolę odgrywały dobre kontakty z Sojuszem Północnoatlantyckim, natomiast polskie władze śmielej wyrażały się na temat członkostwa w organi-zacji. Takie zacieśnienie stosunków nie byłoby możliwe, gdyby nie zmiany we-wnętrzne w Rosji i wycofanie wojsk.

4.1.2. Potencjał wojskowy państw sąsiednich

Bezpieczeństwo kraju obecnie w największym stopniu zależy od zawartych sojuszy. Gwarancje pochodzą z członkostwa Polski w NATO i dobrych stosunków ze Stanami Zjednoczonymi. Jednak, jak już wcześniej wspomniano, w krytycznym momencie może się okazać, że system międzynarodowy zawiedzie i Polska pozostawiona będzie samej sobie. Sytuacja polityczna w Europie jest obecnie stabilna, nie można jednak przewidzieć wszystkich sce-nariuszy. W chwili obecnej Wojsko Polskie byłoby w stanie samodzielnie odeprzeć atak ze strony nieprzyjaciela, problem pojawiłby się w przypadku konieczności dłu-gotrwałej obrony. Nie można wprawdzie powiedzieć, że istnieje bezpośrednie zagrożenie ze strony któregoś z sąsiadów, natomiast jak wiadomo z historii, także takiej ewentualności nie należy wykluczać. Stan polskiej armii w kontek-ście sił zbrojnych państw sąsiadujących przedstawia tabela:

Potencjał Polska Rosja Litwa Białoruś

Liczba żołnierzy

155.000 1,037 mln (aktywna służba)

16.000 72.940

Rodzaje sił Wojska Lądowe, Lotnictwo, Marynarka Wojenna

Wojska Lądowe, Lotnic-two, Obrona przeciwlotni-cza, Marynarka Wojenna

Wojska Lądo-we, Lotnictwo, Marynarka Wojenna

Wojska Lądowe, Lotnictwo i Obrona przeciwlotnicza

Sprzęt lądowy

Czołgi (947): PT-91, Leopard 2, T-72; Transportery (około 2500): HMMWV, BWP-1, BRDM-2, BWR-1D, XC-360P Rosomak, Ryś, OT-64, MT-LB, M113/M557; Pojazdy transportowe wsparcia

Czołgi (około 23.000): T-90, T-80UM, T-72BM, T-62M1, T-55; Transporte-ry (około 25.000): BTR-80A, BTR-70M1986/1, BTR-60PB, MT-LB, BTR-D; Pojazdy bojowe: np.: BTR-90, BMP-3, BMP-2E, BMP-1P; Pojazdy transpor-towe, rozpoznania, obrony przeciwlotniczej, mobilne wyrzutnie rakiet

Pojazdy: M113, BTR-60, BRDM-2, MT-LB, HMMWV

Czołgi (1800): T-72, T-62, T-54; Trans-portery (2600): MT-LB, BMP-2, BMP-1, BMD-1


Potencjał Polska Rosja Litwa Białoruś

Sprzęt lotniczy

40.000 żołnierzy i myśliwce (102): F-16, Mig-29, Su-22; Transportowce (15): CASA C-295M, An-26, An-28; Śmi-głowce (50): Mi-2, Mi-8, PZL W-3 Sokół, PZL SW-4 Puszczyk

Myśliwce (około 600): Su-27, Su-33, Su-30, Su-35, MiG-29, MiG-31; Bombowce (około 700): Su-24MR, Su-34, Tu-22M3, Tu-95MS, Tu-160; Transportowce (około 270): IL-76MD, An-22, An-72, An-124; Inne samoloty: Il-80, IL-78, Su-24MR, MiG-25RB, Beriev A-50; Śmigłowce (około 640): Ka-50, Ka-52, Mi-24, Mi-28, Mi-6, Mi-8, Mi-14, Mil Mi-26, Ka-27, Ka-60

Myśliwce (6): Aero L-39; Transportowce (10): C-27, An-26, L-410, An-2; Śmigłowce (9): Mi-8

Myśliwce (około 100): MiG-23, MiG-25, MiG-29, Su-27; Bombowce: MiG-27, Su-17, Su-24, Su-25; Transportowce (17): An-12BP, An-24, An-26RT, Il-76MD; Śmigłowce (ponad 40): Mi-8, Mi-24, Mi-2

Marynarka wojenna

14.300 marynarzy obsługujących 60 jednostek, w tym: fregaty rakietowe, korwety, małe okręty rakietowe, okręty podwodne, niszczyciele min, trałowce, okręty transportowo-minowe

142.000 marynarzy obsługujących ponad 200 jednostek, w tym: fregaty, niszczyciele, lotniskowce, łodzie podwodne i inne jednostki wojenne

700 marynarzy obsługujących 8 jednostek, w tym: korwety, niszczyciele min, łodzie patrolowe i okręty wsparcia

brak

Posiadana broń atomowa

brak Wyrzutnie podziemne: SS-18; Wyrzutnie mobilne: SS-27 Topol M; Wyrzut-nie na okrętach podwod-nych: SS-N-30 Bulava; oraz bombowce

Zwrócona Rosji w latach ‘90

SS-18 'Satan', SS-19 'Stiletto', SS-25 'Sickle', SS-27

Wydatki na wojsko (%PKB)

1,95% 3,9% 2,0% 1,4%

Wydatki na wojsko (USD)

9,65 mln 31 mld 621 mln 420,5 mln

Potencjał Ukraina Słowacja Czechy Niemcy

Liczba żołnierzy

191.000 23.350 57.050 250.000

Rodzaje sił

Wojska Lądowe, Lotnictwo, Obrona przeciwlotnicza, Mary-narka Wojenna

Wojska Lądowe, Lotnic-two

Wojska Lądowe, Lotnictwo

Wojska Lądowe, Lotnictwo, Mary-narka Wojenna


Potencjał Ukraina Słowacja Czechy Niemcy

Sprzęt lądowy

Czołgi (889): T-84, T-80UD, T-72, T-72MP, T-72AG, T-64, T-64BM2, T-64U, T-55AGM; Transportery (2.638): BMP-1, BMP-2, BMP-3, BTR-60, BTR-70, BTR-80, BTR-94, BTR-90, BTR-3, BTR-4, MT-LB, HMMWV; Wyrzutnie rakiet; Pojazdy wspar-cia

Czołgi (487): T-72, T-72M1A, T-72M2; Transportery (675): BVP-1, BVP-2, BPsV, OT-90

Czołgi (181): T-72 MBT; Transportery (579): BMP-1 IFV, BPzV-1, BMP-2, OT-90, OT-64; pojazdy wsparcia

Czołgi (1948): Leopard 2 - A4, A5, A6; Transportery (5754): Marder 1 A3/A5, Wiesel 1/2, M113 A2, Fuchs TPz-1, Luchs SPz-2; Pojazdy wsparcia

Sprzęt lotniczy

Myśliwce (451): MiG-29, Su-24, Su-25, Su-27; Transportowce (231): Il-76, Il-78, An-12, An-24, An-26, An-30; Śmigłowce (347): Mi-24, Mi-8, Mi-17, Mi-26

Myśliwce (37): MiG-29, MiG-21MF; Transpor-towce (11): An-24, An-26, L-410; Śmigłowce (37): Mi-24, Mi-17, Mil Mi-2

Myśliwce (85): JAS 39 Gripen, L-159; Transpor-towce (7): An-26, Tu-154M, L-410; Śmigłowce (89): Mi-24V, PZL W-3 Sokół, Mi-8, Mi-17

Myśliwce (97): EF-2000, F-4F; Trans-portowce (7): A310-304, A310 MRTT, A400M, NH90 TTH, C-160D; Śmigłowce (76): UH-1D, AS 532U-2; Samoloty wsparcia

Marynarka wojenna

15.470 marynarzy obsługujących 34 jednostki, w tym: korwety, fregaty, łodzie podwodne i okręty wsparcia

brak brak 19.000 marynarzy obsługujących 62 jednostki, w tym: fregaty, korwety, niszczyciele min, okręty rakietowe, łodzie podwodne oraz okręty wsparcia

Posiadana broń atomowa

Zwrócona Rosji w la-tach ‘90

brak brak brak

Wydatki na wojsko (%PKB)

1,4% 1,85% 1,46% 1,5%

Wydatki na wojsko (USD)

1,597 mld 1,8 mln 2,17 mln 33,2 mld

Tylko trzy kraje sąsiednie przewyższają Polskę pod względem liczby żołnierzy. Większość naszych sąsiadów dysponuje starym sprzętem wojskowym, pocho-dzącym jeszcze ze Związku Radzieckiego, jednakże jest on sukcesywnie uno-wocześniany oraz wymieniany. Arsenał rosyjski w dużej mierze stanowią ma-szyny jeszcze z ZSRR, natomiast pewna część została już wymieniona na nowo-czesne, cenione w świecie konstrukcje. Armie naszych sąsiadów należących do NATO rozwijają się najdynamiczniej. Jak widać, pod względem liczby żołnierzy w aktywnej służbie czy też jakości wyposażenia Wojsko Polskie stoi na wyso-kim poziomie. Najnowocześniejszą armią spośród wszystkich sąsiadów nieza-przeczalnie dysponują Niemcy, najliczniejszą zaś Rosja.


Największe zagrożenie dla Polski stanowi instalacja przez Rosję broni nuklear-nej na terenie obwodu kaliningradzkiego. Pierwsze informacje o pojawieniu się na tym terenie rakiet wypłynęły w 2000 roku. Transfer broni został wówczas wykryty w czerwcu przez amerykańskie służby wywiadowcze. Informacje takie podał amerykański dziennik „The Washington Times” z dnia 4 stycznia 2001 roku, powołując się na wypowiedzi amerykańskich i rosyjskich polityków. We-dług dziennika broń jądrowa testowana była na terenie okręgu już 18 kwietnia 2000 roku, głowice montowano na rosyjskich rakietach Toka o zasięgu 70 kilo-metrów. Nie ujawniono natomiast, o jakiej liczbie rakiet była mowa. Temat instalacji broni jądrowej na tym terenie pojawił się przy okazji polsko- -amerykańskich rozmów na temat budowy w Polsce elementów amerykańskiej tarczy antyrakietowej. Groźba ta stała się niezmiernie realna w chwili, gdy szef rosyjskiego sztabu gen. Jurij Bałujewski 15 lutego 2007 roku ogłosił, że Rosja może się wycofać z rosyjsko-amerykańskiego układu o likwidacji rakiet śred-niego i krótszego zasięgu (INF), podpisanego w 1987 roku przez Ronalda Rea-gana i Michaiła Gorbaczowa230. Reakcja Rosji na polsko-amerykańskie rozmo-wy okazała się zatem sroższa, niż się spodziewano. Rosjanie prowadzili ze Stanami Zjednoczonymi rozmowy dotyczące szczegółów instalacji tarczy w Europie Środkowej i Wschodniej, odwiedzający Waszyngton prezydent Rosji Władimir Putin złożył prezydentowi USA propozycję rozwiąza-nia konfliktu, natomiast wicepremier Rosji Siergiej Iwanow zagroził, że w razie odmowy Rosja rozważa możliwość zainstalowania na terenie Kaliningradu poci-sków „Iskander”. Iwanow oświadczył, że: „Jeśli nasza oferta zostania przyjęta, zniknie potrzeba, by Rosja umieszczała nowe pociski w zachodniej części kraju, zwłaszcza w rejonie Kaliningradu”231. Ponadto w ramach reakcji na budowę amerykańskiej tarczy antyrakietowej w Europie Rosja zapowiedziała także możliwość odejścia od Traktatu o ograni-czeniu sił konwencjonalnych w Europie (CFE). Z punktu widzenia możliwości wycofania z INF, doświadczeń z Bornego Sulinowa oraz wcześniejszej praktyki Rosji w sprawie transferu broni jądrowej na teren obwodu kaliningradzkiego, zaostrzenie tego konfliktu może sprawić, że stanie się to najpoważniejszym wy-zwaniem polskiej polityki bezpieczeństwa w najbliższych latach.

230 T. Bielecki, Rosjanie grożą Polsce rakietami, Gazeta Wyborcza, 16 lutego 2007. 231 Polska Agencja Prasowa, 4 lipca 2007.


4.1.3. Próby izolacji politycznej Polski na arenie międzynarodowej i wpływania na jej wewnętrzną politykę

Po 1989 roku Polska była areną walki o wpływy z dwóch dotychczas zwa-śnionych stron. Na początku Związek Radziecki walczył o zachowanie kontroli, mimo coraz gorszej sytuacji wewnętrznej, następnie wysoce rozwinięte państwa zachodnie zabiegały o jak największe poszerzenie swoich wpływów i tym sa-mym rynków zbytu. Każda ze stron przy okazji starała się zapewnić sobie w polskiej gospodarce możliwie najdogodniejsze warunki egzystowania. Przykłady można mnożyć, począwszy od sprawy embarga na eksport mleka nałożonego przez Unię Europejską 1 grudnia 1997 roku, zniesionego dopiero po roku, 8 grudnia 1998 roku, które zbiegło się w czasie z embargiem nałożonym przez Rosję na eksportowane z Polski mięso. Sytuacja odizolowania polskiego przemysłu spożywczego od największych dotychczas rynków zbytu drastycznie pogorszyła sytuację producentów. Znacznie zmalała opłacalność produkcji, a wiele przedsiębiorstw zmuszonych było do podjęcia drastycznych ruchów. Problem ten niejednokrotnie stawał się przedmiotem dyskusji w Sejmie. Nie był to odosobniony przykład trudności w wymianie z państwami wspólnoty, o czym powiedział między innymi poseł AWS Józef Janiak: „W poprzednim roku w naszych stosunkach z Unią pojawiły się trudności związane z takimi sprawa-mi, jak eksport polskiego mleka czy kwestia przemysłu stalowego. W roku obecnym polski rząd powinien więc nie tylko bardzo uważnie przyglądać się tym wszystkim problemom, które mogą wywoływać skutki polityczne będące zagrożeniem dla naszych interesów, ale przede wszystkim powinien podejmo-wać konkretne działania dostosowawcze, prowadzące do nadrobienia powsta-łych zaległości”232. Posłowie SLD dostrzegali trudną sytuację polskich producentów. Dodatkowo była ona zaogniana utrudnieniami nakładanymi przez Unię Europejską. Jednym z nich, niosącym ze sobą poważne zagrożenie wymiany handlowej, było embar-go nałożone na polskie mleko. Jak powiedział poseł Szczepan Sikora: „Sytuacja ekonomiczna w produkcji i przetwórstwie mleka począwszy od czwartego kwar-tału ub.r. systematycznie ulega pogorszeniu. Bezpośrednią przyczyną takiego stanu jest decyzja władz Unii Europejskiej wstrzymująca od 1 grudnia 1997 r. import mleka i przetworów mlecznych z Polski. Upowszechnienie na cały świat tej decyzji przedstawiło krajowe produkty mleczarskie jako nie nadające się do konsumpcji czy wręcz zagrażające zdrowiu publicznemu, co oczywiście nie jest prawdą. I w takiej sytuacji rząd nie broni producentów, co potwierdziło i po-twierdza jego intencje. W wyniku tej decyzji niektóre z państw importujących 232 Poseł Kazimierz Józef Janiak, 19.03.1998, 8 punkt porządku dziennego, Informacja rządu o stanie przygotowań Polski do integracji z Unią Europejską.


wydały zakaz importu polskich produktów mleczarskich, a inne wprowadziły ograniczenia i utrudnienia, tym samym zamykając drogę polskiemu mleku także na rynki pozaunijne. Rolnicy zostali po raz kolejny pozostawieni samym so-bie”233. Zagrożenie związane z nałożonym na polskie mleko embargiem zwróci-ło uwagę posła Tadeusza Tomaszewskiego. Zapytał on: „W jaki sposób polski rząd wspiera dzisiaj – czy zamierza ewentualnie wspierać jakimiś nowymi in-strumentami – podmioty skupujące i przetwarzające mleko, zwłaszcza na eks-port, jeśli chodzi o dostosowanie do norm europejskich?”234, ponieważ zaistniała sytuacja wymagała od rządu podjęcia specjalnych środków. Zagrożenie związane z wprowadzeniem przez państwa Unii embarga na polskie mleko wywołało wzburzenie posłów PSL. Poseł Czesław Cieślak wskazywał na bezzasadność embarga: „Chodzi tu przecież o eksport 120 czy 130 tys. ton pol-skiego mleka, które odpowiadało jakości admi extra grea, czyli światowym normom jakości. Nie można było się do tego przyczepić, bo mleko to było naj-wyższej jakości i odpowiadało tym normom. Dlatego też szukano innych przy-czyn, by nas wyeliminować z rynku. Jest to, moim zdaniem, eliminacja z ryn-ku”235. Wątek kontynuował na innym posiedzeniu poseł Bogdan Pęk, pokazując zagrożenie wystąpienia podobnej sytuacji w innych sektorach polskiego ekspor-tu: „(...) ta decyzja Unii Europejskiej będzie miała dotkliwe, negatywne skutki ekonomiczne nie tylko dla producentów i przetwórców mleka, ale także dla go-spodarki. Z pańskiej wypowiedzi wynika, że na podstawie tej kontroli stwier-dzono w dwóch przypadkach negatywne zjawiska, a zamknięto cały rynek. Ja bym prosił, żeby pan minister powiedział, czy nie uważa pan, że taka filozofia, że Unia Europejska ma zawsze rację – przecież Unia ma również swoje interesy – nie świadczy o najlepszym postępowaniu rządu. Rządu, który daje o 1/4 mniej nakładów na rolnictwo w tym roku. I że trzeba się również przyjrzeć tym mącz-kom mięsno-kostnym, bo wiadomo, że są podejrzenia o to, że były one robione m.in. z owiec zakażonych >>chorobą wściekłych krów<< i że mamy dość środ-ków na to, żeby także w interesy Unii Europejskiej uderzyć, jeżeli dojdziemy do wniosku, że oni usiłują ograniczyć nasze możliwości eksportowe i poszerzyć jednocześnie eksport własnych towarów, co jest niezgodne z interesami polskie-go rolnictwa”236. Mniej odległy problem stanowią próby izolacji Polski w stosunkach międzyna-rodowych. Wyraźnie było widać, że państwa sąsiadujące nie liczą się z Polską jako poważnym partnerem w interesach, dokonując ustaleń dotyczących poważ- 233 Poseł Szczepan Skora, 24.04.1998, 19 punkt porządku dziennego, Informacja rządu o polityce w zakresie rolnictwa i restrukturyzacji wsi. 234 Poseł Tadeusz Tomaszewski, 4.12.1997, 8 punkt porządku dziennego, Pytania w sprawach bieżących. 235 Poseł Czesław Cieślak, 4.12.1997, ibidem. 236 Poseł Bogdan Pęk, 18.12.1997, 4 punkt porządku dziennego, Pytania w sprawach bieżących.


nych inwestycji z pominięciem strony polskiej. Stało się tak choćby w przypad-ku planów inwestycyjnych dotyczących drugiej nitki gazociągu bałtyckiego, który ma prowadzić z Rosji do Niemiec z pominięciem Białorusi i Polski. Oby-dwa państwa mają prawo do zawarcia umowy handlowej i inwestycyjnej w do-wolnym zakresie i charakterze, niemniej zignorowanie przez dotychczasowych partnerów Polski prośby o uwzględnienie także naszego interesu w planowanej inwestycji podważa pozycję kraju na arenie międzynarodowej. Także ta sprawa była szeroko dyskutowana przez partie parlamentarne. Repre-zentujący PiS poseł Paweł Zalewski, usiłując znaleźć dla Polski dogodny punkt oparcia, powiedział: „Kraje skandynawskie, Litwa, Łotwa, Estonia pokazały, iż wielokrotnie myślą podobnie jak my, jeśli chodzi o kwestie związane z polityką wschodnią Unii Europejskiej czy kwestie gazociągu, który ma być położony na dnie Morza Bałtyckiego. Sądzę, że współpraca z tymi państwami w najbliższym czasie, jak też w przyszłości będzie dla nas bardzo istotna”237. Poseł zwracał uwagę, że budowa gazociągu bałtyckiego nie niesie ze sobą jedynie zagrożenia ekonomicznego, lecz także ekologiczne. Mówił: „Z niepokojem bowiem obser-wujemy kontynuację projektu gazociągu bałtyckiego, który tworzy istotne za-grożenie ekologiczne w basenie Morza Bałtyckiego oraz podważa nasze poczu-cie bezpieczeństwa. Należy pamiętać, iż warunkiem budowy zintegrowanej Eu-ropy jest także zintegrowanie bezpieczeństwa poszczególnych krajów Unii, również w zakresie dostaw surowców energetycznych. Bezpieczeństwo Europy w tym zakresie nie powinno być podzielne, nie powinno być sfer bardziej i mniej bezpiecznych”238. Myśl tę rozbudowała posłanka Izabela Kloc: „Pomija-jąc nieefektywność ekonomiczną tego przedsięwzięcia, udowadnianą przez wie-lu ekspertów, organizacje uważają, że każda ingerencja gospodarcza na dnie Bałtyku wymaga zgody wszystkich stron konwencji helsińskiej. Trzeba również podkreślić, że zaistnieją realne negatywne dla ekosystemu skutki uwolnienia znaczących ilości substancji szkodliwych zdeponowanych w osadach dennych, które zostaną naruszone w trakcie realizacji inwestycji. Chodzi tutaj głównie o amunicję chemiczną, pojemniki z bojowymi środkami trującymi z II wojny światowej i okresu powojennego. Uczestnicy konferencji przypominają też, że na dnie Morza Bałtyckiego poprowadzony został kabel energetyczny Szwecja – Polska, którego przebieg w stosunku do gazociągu północnego jest kolizyjny, a także wyrażają niepokój o możliwe, a praktycznie trudne do opanowania nie-bezpieczeństwo wykorzystania strategicznego rurociągu gazowego jako celu terrorystycznego, co może doprowadzić do nieobliczalnej w skutkach katastrofy

237 Poseł Paweł Zalewski, 10.11.2005, 3 punkt porządku dziennego, Przedstawienie przez prezesa Rady Ministrów programu działania Rady Ministrów z wnioskiem o udzielenie jej wotum zaufania. 238 Poseł Paweł Zalewski, 15.02.2006, 2 punkt porządku dziennego, Informacja Ministra Spraw Zagranicznych o zadaniach polskiej polityki zagranicznej w 2006 r.


ekologicznej”239. Poseł Tomasz Górski zaznaczył natomiast możliwy wpływ na stosunki polsko-niemieckie. Z trybuny sejmowej mówił wprost: „Kształtowanie krajowej polityki energetycznej, której kluczową składową jest utrzymanie bez-pieczeństwa energetycznego państwa, nie może nie uwzględniać działań podej-mowanych przez Republikę Federalną Niemiec w porozumieniu z Rosją w sprawie budowy gazociągu na dnie Bałtyku, z ominięciem terytorium Polski. W odniesieniu do 15. rocznicy traktatu polsko-niemieckiego o dobrym sąsiedz-twie i przyjaznej współpracy należy zadać pytanie o wpływ, jaki fakt budowy tego gazociągu ma i będzie mieć na stosunki polsko-niemieckie”240. Powstanie takiej konstrukcji niesie ze sobą zagrożenie pozycji negocjacyjnej Polski i osłabienie naszej pozycji na arenie politycznej Europy, przed czym w swoim oświadczeniu przestrzega poseł Dariusz Lipiński: „W Polsce panuje powszechna zgoda, iż budowa gazociągu bałtyckiego, łączącego bezpośrednio Rosję i Niemcy, jest przedsięwzięciem niekorzystnym dla naszego kraju i go-dzącym w nasze interesy. Możliwość przesyłu rosyjskiego gazu do krajów Eu-ropy Zachodniej z pominięciem Polski istotnie osłabia naszą pozycję negocja-cyjną i czyni nas znacznie bardziej wrażliwymi na ewentualność rosyjskiego szantażu gazowego”241. W innej wypowiedzi zwracał uwagę na ogólny stan pol-skiego bezpieczeństwa energetycznego na polu handlu gazem: „Nie dokonano żadnych postępów w budowie rurociągu Odessa-Brody-Płock, nie przyjęto żad-nej, poza całkowitą negacją, strategii wobec perspektywy budowy gazociągu północnego. Jesteśmy zwodzeni mirażem powstania gazociągu z Norwegii, któ-ry, o ile wiemy, jest tak samo realny jak 3 mln mieszkań i inne obietnice rządo-we. Czy rząd jest w stanie podać choćby jeden pozytywny przykład skutecznie podjętych działań w kwestii bezpieczeństwa energetycznego?”242. Trafnie zaist-niałą sytuację skomentował poseł Andrzej Czerwiński, mówiąc: „Zgadzam się na koniec z tym, że za bezpieczeństwo trzeba zapłacić. To nie jest tak, że ktoś wyjmie z rękawa jakiegoś asa i powie: ja wiem, co zrobić. Zapłata za bezpie-czeństwo jest konieczna, tylko rząd, pan minister powinni już po tym roku powiedzieć, jak kształtować się będą ceny energii w perspektywie 10, 15 lat i w jaki sposób będziemy chronieni przed drastycznymi zwyżkami cen energii dla ludności i przedsiębiorców”243. Występujący z ramienia Samoobrony RP poseł Waldemar Starosta skomentował spójność polityki prowadzonej przez kraje członkowskie UE. Powołał się 239 Poseł Izabela Kloc, 24.08.2006, 21 punkt porządku dziennego, Pytania w sprawach bieżących. 240 Poseł Tomasz Górski, 25.01.2007, 13 punkt porządku dziennego, Informacja Rządu na temat realizacji Traktatu Polsko-Niemieckiego o dobrym sąsiedztwie i przyjaznej współpracy z 17 czerwca 1991 roku 241 Poseł Dariusz Lipiński, 16.12.2005, Oświadczenia. 242 Poseł Dariusz Lipiński, 11.01.2007, 14 punkt porządku dziennego, Informacja bieżąca. 243 Poseł Andrzej Czerwiński, 11.01.2007, ibidem.


na bezpieczeństwo wspólnej polityki, podając przykład rurociągu bałtyckiego i sposób zawarcia umowy między Rosją i Niemcami: „Zgadzamy się i popiera-my tezę, iż naturalnym odzwierciedleniem drogi rozwoju Unii i wdrażania unij-nych polityk powinno być partnerstwo. Jak jednak w kontekście tej deklaracji tłumaczyć układ gospodarczy zawarty pomiędzy Rosją a Niemcami, dotyczący budowy rurociągu na dnie Bałtyku, z pominięciem interesu Polski oraz państw bałtyckich? Budowa gazociągu na dnie Bałtyku pokazuje, iż Unia nie ma w praktyce ani wspólnej polityki zagranicznej, ani wspólnej polityki bezpieczeń-stwa. Protesty Polski wobec takich działań będą skuteczne dopiero wtedy, gdy uda się stworzyć stały front sprzeciwu, potencjalnie grupujący zainteresowane państwa członkowskie. Wygląda bowiem na to, iż nowe państwa służą Unii głównie jako rynki zbytu i źródło taniej siły roboczej”244. Posłanka Halina Mol-ka miała natomiast wątpliwości w sprawie bezpieczeństwa ekologicznego przed-sięwzięcia. Z trybuny sejmowej pytała wprost: „czy budowa rosyjsko-niemieckiego gazociągu przez Morze Bałtyckie stwarza zagrożenie ekologiczne dla tego akwenu, czy może doprowadzić do katastrofy ekologicznej. Czy państwa nad-bałtyckie jako członkowie Unii Europejskiej będą nadzorować lub nadzorują tę budowę w jakiś sposób? Moje pytania nie są bezpodstawne. Różne źródła poda-ją bowiem, że w Bałtyku po wojnie zatopiono 300 tys. ton amunicji chemicznej zawierającej 50 tys. ton gazów bojowych. Uwolnienie tych substancji – a prze-cież przy budowie mogłoby do tego dojść – unicestwiłoby życie w Morzu Bał-tyckim”245. Posłowie Samoobrony silnie akcentowali egoistyczny charakter za-wartego przez Rosję i Niemcy porozumienia246. Poseł Jan Kochanowski z SLD łączył sprawę budowy gazociągu z możliwymi zagrożeniami w zakresie surowców energetycznych: „Trzeba powiedzieć, że zagrożenie bezpieczeństwa energetycznego w Polsce staje się niestety wciąż realne. Na przestrzeni ostatnich lat poszukiwano różnych rozwiązań. Ostatnio zawarte zostało porozumienie Niemiec z Rosją w sprawie wielkiej rury, rury gazociągu na zachód, który omija terytorium Polski, i w związku z tym i pozycja naszego kraju została zmarginalizowana, i jednocześnie będzie z tego powodu ubytek dla budżetu państwa. Teraz na nowo patrzymy na import gazu z Norwe-gii. Być może to rozwiązanie jest właściwe, ale wszystko zależy od tego, na jakich warunkach będziemy ten gaz otrzymywać. Wszyscy wiemy, że – zresztą pan minister o tym wspomniał – mamy również dosyć duże złoża ropy i gazu w naszym kraju. Mam nadzieję, że pan premier Marcinkiewicz jest zorientowa-ny, iż na pograniczu woj. lubuskiego, zachodniopomorskiego i Wielkopolski są 244 Poseł Waldemar Starosta, 16.12.2005, 25 punkt porządku dziennego, Informacja w sprawie planu legislacyjnego Komisji Europejskiej na 2006 rok. 245 Poseł Halina Molka, 25.01.2006, 19 punkt porządku dziennego, Sprawozdanie Komisji Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa o rządowym projekcie ustawy o zmianie ustawy Prawo ochrony środowiska oraz niektórych innych ustaw. 246 Poseł Waldemar Starosta, 16.12.2005, 25 punkt porządku dziennego... op. cit.


największe złoża niewykorzystane”247. Poseł Tadeusz Iwiński sprawę budowy rurociągu bałtyckiego skomentował wprost: „Cała filozofia polskiego podejścia na przykład do Gazociągu Północnego moim zdaniem jest błędna. I nie ma tutaj iunctim, ale trzeba umieć rozmawiać z Rosją. Jeżeli piszemy, że do niepowo-dzeń prezydencji fińskiej można zaliczyć nieskuteczne przygotowanie niefor-malnego szczytu Unii z udziałem prezydenta Rosji, szczytu Unia-Rosja itd., to przepraszam, pod czyim adresem to jest skarga? To jest wyraz bezradności. W okresie prezydencji fińskiej polską politykę zagraniczną cechowała pasyw-ność, inercyjność, nieskuteczność. My w tym okresie nie mieliśmy nawet pol-skiego przedstawiciela w Brukseli, co ogromnie utrudniało wiele działań”248. Poseł Antoni Sosnowski z LPR przytoczył przykład jednego z regionów Polski, który najbardziej odczuł skutki przystąpienia do Unii i poruszył kwestie możli-wych zagrożeń związanych z podejmowanymi „ponad naszymi głowami” inwe-stycjami: „Jako poseł Zagłębia Dąbrowskiego, który to region jako pierwszy odczuł skutki restrukturyzacji przemysłu przed wstąpieniem do Unii Europej-skiej, gdzie prawie całkowicie zlikwidowano górnictwo, pragnę zwrócić uwagę, że obecnie tracimy kolejną szansę – szansę włączenia się do budowy gazociągu z Rosji do Niemiec, który będzie budowany z pominięciem Polski. Czy nie uwa-ża pan, że taka decyzja rządu Niemiec jest pogwałceniem zasady solidaryzmu, jaka winna obowiązywać w Unii Europejskiej?”249. Poseł Janusz Dobrosz poru-szał tę kwestię pod kątem bezpieczeństwa energetycznego Polski i możliwości usamodzielnienia Europy: „Wszyscy mówili o kwestii niezależności Europy, jeśli chodzi o kwestie energetyczne. Jesteśmy jak najbardziej za. Ale tę nieza-leżność energetyczną Europy trzeba oprzeć na własnej koncepcji alternatywnych surowców energetycznych. Dopóki będzie nad nami wisiało niebezpieczeństwo ucięcia dostaw ropy, czy to z krajów arabskich, czy z Rosji, to tej niezależności nie będzie. To jest dla nas wyzwanie, bo przecież Europa nie będzie niezależna dzięki traktatowi czy układowi pomiędzy Niemcami a Rosją, jeśli chodzi o ten gazociąg. To będzie realizacja starej polityki, która się zdegradowała i która się tak źle skończyła również dla narodu polskiego”250. Utratę prestiżu przez Polskę opisał w swojej wypowiedzi poseł PSL Waldemar Pawlak: „Spójrzmy na politykę zagraniczną i jej zapowiedzi zwiększonej po-

247 Poseł Jan Kochanowski, 15.03.2006, 6 punkt porządku dziennego, Informacja bieżąca. 248 Poseł Tadeusz Iwiński, 26.04.2007, 19 punkt porządku dziennego, Informacja dla Sejmu i Senatu o udziale Rzeczypospolitej Polskiej w pracach Unii Europejskiej w okresie lipiec- -grudzień 2006 roku (podczas Prezydencji fińskiej). 249 Poseł Antoni Sosnowski, 9.12.2005, 12 punkt porządku dziennego, Informacja rządu na temat stanowiska Polski w sprawie unijnego budżetu na lata 2007-2013. 250 Poseł Janusz Dobrosz, 2.03.2007, 30 punkt porządku dziennego, Informacja Ministra Spraw Zagranicznych na temat stanowiska Polski w debacie nad Traktatem ustanawiającym Konsty- tucję dla Europy oraz projektem Deklaracji Berlińskiej.


prawy pozycji Polski na arenie międzynarodowej. Jak to zostało zrealizowane? Praktycznie tylko relacje z USA zostały umocnione, ale w zasadzie bez wzajem-ności. W Europie, gdzie żyjemy, pozycja Polski osłabła, można nawet powie-dzieć, że jesteśmy izolowani na peryferiach Unii Europejskiej, a z sąsiadami na Wschodzie katastrofa: z Rosją Gazociąg Północny bez nas, Ukraina stracona, Białoruś niezdobyta. Podobno cudownym lekarstwem na poprawę miał być wi-cepremier Lepper, ale poza groźbami dla weterynarza ukraińskiego i groźbą blokady granic Rosji nic z tego odblokowania nie wyszło. Jak nie było, tak nie ma możliwości eksportu naszych towarów na Wschód”251. Poseł Bronisław Dut-ka natomiast zwrócił uwagę na możliwe zagrożenia gospodarcze dla Polski, związane z zawiązaniem porozumienia między Rosją i Niemcami z pominięciem Polski: „Dzisiaj rano w programie pierwszym wysłuchałem informacji, że Ko-misja Europejska zaakceptowała słynną rurę na dnie Bałtyku jako element wspólnej polityki energetycznej Unii Europejskiej. Czy to znaczy, że nasze pro-testy nic już tam nie były warte, czy też w jakiś sposób ten rurociąg będzie słu-żył również naszemu bezpieczeństwu energetycznemu?”252. Mówił o tym także poseł Józef Zych, pokazując, jak wyraźne stało się zagrożenie utraty prestiżu państwa na arenie międzynarodowej: „Jest rzeczą interesującą, w jaki sposób Polska ma wspólnie z Niemcami szkicować zarys wspólnej polityki unijnej, energetycznej i wschodniej, skoro Niemcy, bez uzgodnienia z Polską i wbrew strategicznym interesom Polski, zawarli z Rosją umowę o budowie gazociągu po dnie Bałtyku, z pominięciem Polski. W obecnym stanie mówienie o możliwości dopuszczenia Polski do współpracy w tym przedsięwzięciu jest zwykłym niepo-rozumieniem i de facto uznaniem, że ta umowa jest wymierzona w interesy Pol-ski i podważa tezę o wspólnym kreśleniu polityki wschodniej”253. Prowadzenie zdecydowanej polityki zagranicznej jest zatem kluczowe pod względem zachowania i umacniania prestiżu państwa. Jeżeli rząd nie będzie mógł przygotować i zaoferować ewentualnym partnerom atrakcyjnej oferty, nie można liczyć na odnoszenie zysków przy okazji efektów polityki państw sąsied-nich. W chwili obecnej Polska ma do dyspozycji Unię Europejską, czyli silnego partnera w stosunkach gospodarczych, mogącego znacznie umocnić pozycję państwa w negocjacjach z partnerami spoza Wspólnoty. Zapewnienie należytego bezpieczeństwa w tej dziedzinie wymagać będzie od władz wypracowania sku-tecznego systemu wykorzystywania mechanizmów wspólnotowych i stworzenia skutecznego systemu sojuszy z innymi państwami członkowskimi. 251 Poseł Waldemar Pawlak, 19.07.2006, 13 punkt porządku dziennego, Przedstawienie przez Prezesa Rady Ministrów programu działania Rady Ministrów z wnioskiem o udzielenie jej wotum zaufania. 252 Poseł Bronisław Dutka, 11.01.2007, 14 punkt porządku dziennego, Informacja bieżąca. 253 Poseł Józef Zych, 25.01.2007, 13 punkt porządku dziennego, Informacja Rządu na temat realizacji Traktatu Polsko-Niemieckiego o dobrym sąsiedztwie i przyjaznej współpracy z 17 czerwca 1991 roku.


4.2. Udział w konfliktach zbrojnych i misjach pokojowych

Polska bierze udział w misjach pokojowych jako członek założyciel już od samego powstania Organizacji Narodów Zjednoczonych, czyli od przeszło 50 lat. Wojsko Polskie wysyłane jest na prowadzone przez ONZ operacje od ponad 30 lat. Pierwszą misją, na której pojawili się polscy przedstawiciele, była mająca za zadanie monitorowanie przestrzegania rozejmu na Półwyspie Koreańskim misja Międzynarodowej Komisji Nadzoru i Kontroli w latach 1953-1975. Obecnie, gdy rola ONZ jako globalnej organizacji bezpieczeństwa maleje, Pol-ska angażuje się w działania podejmowane przez NATO. Nie zmienia to faktu, że w 2003 roku Polska podpisała z Sekretariatem Narodów Zjednoczonych Po-rozumienie o udziale w Systemie Szybkiego Rozmieszczenia Sił Narodów Zjed-noczonych. 26 marca 2008 roku minister obrony narodowej Bogdan Klich oświadczył, że od tej pory Wojsko Polskie będzie uczestniczyć tylko w misjach z mandatu organizacji międzynarodowych, a w szczególności NATO254. Zaangażowanie w operacje pokojowe nie ogranicza się jedynie do wysłania personelu wojskowego. Według danych Ministerstwa Spraw Zagranicznych obecnie 740 polskich przedstawicieli pełni służbę w 9 misjach ONZ (w dwóch jednostkach UNIFIL i UNDOF – do 600 żołnierzy i do 30 obserwatorów w 8 misjach). Ponadto w operacji wielofunkcyjnej UNMIK w Kosowie pełni służbę 123 policjantów. Zapewnia nam to 14. pozycję na liście uczestników misji.

4.2.1. Konflikt kosowski

Historia konfliktu

Źródeł tego konfliktu należy się dopatrywać w zróżnicowaniu etnicznym mieszkańców Kosowa. Według danych z 2005 roku zamieszkuje je około 2,2 milionów ludzi, w tym większość, bo aż 90%, stanowią Albańczycy (1,8 mln), za nimi są Serbowie, których jest 6% (120 tys.). Pozostałe mniejszości to Bo-śniacy i Gorani – 2% oraz po 1% Romów i Turków. Dominującą religią jest islam, katolików jest około 3%, natomiast Serbowie są wyznawcami prawosła-wia255.

254 J. Bielecki, Minister obrony dla Dziennika. Klich: Dla nas liczy się NATO, Dziennik, 25 marca 2008. 255 A. Bieńczyk-Missala, Problemy mniejszości w Kosowie, Biuletyn PISM, 2008, nr 8 (476), s. 1853.


Konflikty w regionie toczyły się już w starożytności. W wieku XX zaczęły się od pierwszej wojny bałkańskiej, gdy w 1912 roku armia serbska zajęła Kosowo, ustanawiając tam własną administrację. W 1913 roku włączono je do Serbii, która z kolei w 1918 roku stała się częścią nowo powstałego Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców – późniejszej Jugosławii. Zaprowadzony po drugiej wojnie światowej spokój zmącony został w chwilę po rozpadzie ZSRR. Początkiem może być ograniczenie suwerenności Kosowa w wyniku referendum z 1989 roku i zmiana konstytucji. Wówczas albańscy członkowie rozwiązanego parlamentu proklamowali powstanie samodzielniej republiki Kosowa, która miała wejść na równych prawach w skład Jugosławii. Nie udało się jednak przekroczyć wymaganego minimum 50% frekwencji w wyborach parlamentarnych, w związku z czym nie wybrano przedstawicieli do Zgromadzenia Narodowego. Za to zaczęły się represje wobec Albańczyków, począwszy od ograniczenia wolności mediów, aż do przejęcia przez państwo kontroli nad zakładami przemysłowymi. Po strajkach zorganizowanych przez Albańczyków pracujących w sektorze państwowym doszło do masowych zwol-nień, natomiast zmiana systemu nauczania, który dotychczas obejmował auto-nomię Albańczyków, doprowadziła do ostatecznego zaognienia narastającego konfliktu. Oliwy do ognia dolała fala serbskich uchodźców z Chorwacji, przez Kosowo przetoczyła się fala protestów, natomiast Armia Wyzwolenia Kosowa (Ushtria Çlirimtare e Kosovës – UÇK) przeprowadziła szereg działań zbrojnych. Walki rozpoczęły się w 1998 roku. W Belgradzie zapadła decyzja o przeprowa-dzeniu wysiedlenia Albańczyków, w wyniku którego wbrew sprzeciwowi spo-łeczności międzynarodowej około 850 tysięcy uchodźców z Kosowa wyemi-growało głównie do Albanii i Macedonii. Na miejscu uzyskali pomoc międzyna-rodowych organizacji humanitarnych, takich jak UNHCR. W Kosowie nato-miast trwały czystki etniczne i represje. Naciski dyplomatyczne nie przynosiły rezultatów i podjęto decyzję o zaangażo-waniu NATO w konflikt. „W marcu 1999 roku, wkrótce po przystąpieniu Polski do Sojuszu Północnoatlantyckiego, NATO rozpoczęło operację przeciwko Jugo-sławii opatrzoną kryptonimem Allied Force. Trwała ona 78 dni. Po tym czasie jugosłowiańskie siły wycofały się z Kosowa, które stało się w konsekwencji międzynarodowym protektoratem, zarazem formalnie pozostając częścią Serbii. NATO rozpoczęło trwającą do dziś misję typu peacekeeping pod kryptonimem Joint Guardian”256. Operacja „Allied Force” rozpoczęła się od ataków lotniczych 20 stycznia 1999 roku na serbskie cele wojskowe i strategiczne. 24 marca rozpoczął się atak na

256 Ł. Warzecha, Wojna o Kosowo – spojrzenie sceptyczne, dlaczego Zachód zrezygnował z rów- nowagi wobec stron konfliktu?, Studia Polityczne, 2004, nr 15, s. 175.


serbskie pozycje obrony przeciwlotniczej, 27 natomiast, gdy upłynęło ultimatum postawione przez społeczność międzynarodową, operacje poszerzono o ataki na jednostki serbskiej armii stacjonujące w Kosowie. W kwietniu na forum NATO zapadła decyzja o zmianie dotychczasowej strategii względem Kosowa. Zmusiło to Slobodana Miloševića do zaakceptowania porozumienia pokojowego, do cze-go doszło 9 czerwca 1999 roku. Na teren Kosowa wprowadzono międzynaro-dowe siły zbrojne KFOR w sile 50 tysięcy żołnierzy, wycofała się natomiast armia jugosłowiańska. Milošević został postawiony w stan oskarżenia przed Międzynarodowy Trybunał Karny ds. Zbrodni w Byłej Jugosławii. Rada Bez-pieczeństwa ONZ 10 czerwca 1999 roku uchwaliła rezolucję S/RES/1244, na mocy której powołano Misję Tymczasowej Administracji Organizacji Narodów Zjednoczonych w Kosowie (UNMIK), która objęła nad nim zwierzchnictwo. Wykorzystanie sił sprzymierzonych poza terytorium NATO było rozwiązaniem nieregulowanym prawem wewnętrznym w bezpośredni sposób. Jugosławia nie była członkiem NATO, zatem konflikt nie toczył się na terytorium wewnątrz Sojuszu. Zastosowano w tym przypadku rozszerzającą interpretację traktatów, wydzielając inny rodzaj konfliktu. „Drugi rodzaj militarnego wyzwania, który może wymagać od NATO wojskowej odpowiedzi, to kryzysy lub zagrożenia niedotyczące bezpośrednio terytorium sprzymierzonych, mogące jednak mieć wpływ na istotne interesy międzynarodowe lub humanitarne. Bośnia i Kosowo to dwa takie przypadki, gdy Sojusz zdecydował się właśnie na groźbę lub użycie siły wojskowej, chociaż zobowiązania zbiorowej obrony, wynikające z artyku- łu 5. nie zostały bezpośrednio przywołane. (…) Jest jednak jasne, że NATO nie ma obowiązku działać w takich okolicznościach, a kwestia, czy NATO powinno się angażować w operacje nie objęte artykułem 5., a jeśli tak, to gdzie i do jakie-go stopnia, pozostaje przedmiotem głębokiego sporu zarówno w samym Soju-szu, jak i w jego państwach członkowskich”257. Szacuje się, że w wyniku działań wojennych z tego terenu uciekło około 340 tysięcy Albańczyków, często bez dokumentów, co utrudniło ich identyfikację w chwili powrotu. Straty materialne spowodowane działaniami NATO oszacowa-no na kwotę około 1,2 miliarda USD, a ekonomiczne na blisko 30 miliardów. W 1999 roku, tuż po zakończeniu działań, UÇK rozpoczęło czystki etniczne na terenie Kosowa. W ich wyniku przepędzono około 300 tysięcy Serbów i Ro-mów, nieliczni schronili się w zorganizowanych przez siły NATO enklawach. Drastyczne nasilenie konfliktu nastąpiło 17-18 marca 2004 roku, gdy na teren chronionych przez NATO obozów wdarły się zorganizowane bandy. Priorytetem sił KFOR było zapewnienie bezpieczeństwa własnym żołnierzom, ewakuacja Serbów i Romów odbyła się w drugiej kolejności. 257 I.H. Daalder, NATO in the 21’st Century: What Purpose, What Missions?, [w:] Brookings NATO Report, February 1999, s. 32.


Polski kontyngent w ramach KFOR

Jego pełna nazwa brzmi Polski Kontyngent Wojskowy w Siłach Międzyna-rodowych w Kosowie w Republice Serbii, Byłej Jugosłowiańskiej Republice Macedonii i Republice Albanii oraz w Bośni i Hercegowinie. Do Kosowa został wysłany na mocy Postanowienia Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 18 czerwca 1999 roku O Użyciu Polskiej Jednostki Wojskowej w Siłach Międzyna-rodowych w Kosowie. Jako pierwsze do operacji „Joint Guardian” wysłane były siły z 18. batalionu desantowo-szturmowego. Od pewnego okresu kontyngent wystawia 21. Brygada Strzelców Podhalańskich, z której jest wydzielony Pol-sko-Ukraiński Batalion Sił Pokojowych (POLUKRBAT), do czego podstawę stanowi Umowa między Rzeczypospolitą Polską a Ukrainą w sprawie tworzenia wspólnej jednostki wojskowej do udziału w międzynarodowych operacjach po-kojowych i humanitarnych pod egidą międzynarodowych organizacji, podpisana przez ministrów obrony Polski i Ukrainy 26 listopada 1997 roku. Polski kontyngent wchodzi w skład Międzynarodowych Sił Zadaniowych Wschód (Multinational Task Forces-East – MNTF-E), który tworzą siły amery-kańskie oraz batalion grecki. Od 2006 roku na terenie Kosowa, oprócz MNTF-E, znajdują się także Międzynarodowe Siły Zadaniowe Południe, Zachód, Północ i Centrum. Do 28 sierpnia 2006 roku siedzibą batalionu była baza Camp White Eagle we wsi Raka około 10 km na północ od miejscowości Kaczanik. Nato-miast siedzibą NEZ (Narodowy Element Zaopatrywania / NSE – National Support Element) była baza Bizon Camp w pobliżu lotniska Petrovec znajdują-cego się 20 km od stolicy Macedonii Skopje. Obecnie kontyngent stacjonuje w bazie Camp Bondsteel, będącej bazą Wojsk Lądowych armii USA w Koso-wie258. Głównym zadaniem kontyngentu jest monitorowanie przestrzegania porozumień i traktatów międzynarodowych w celu stworzenia warunków bezpiecznej egzy-stencji oraz normalizacji sytuacji w rejonie odpowiedzialności. Żołnierze w ra-mach KFOR przeciwdziałają zorganizowanej przestępczości, przemytowi, ko-rupcji i pomagają lokalnym władzom w utrzymaniu bezpieczeństwa. Obowiązki, jakie nałożono na kontyngent, to monitorowanie sytuacji w pasie przygranicz-nym z FYROM (Former Yugoslav Republic of Macedonia); zapewnienie bez-pieczeństwa na głównych drogach; prowadzenie patroli z zadaniem demonstro-wania obecności militarnej wojsk KFOR oraz organizowanie tymczasowych posterunków kontrolnych, celem przeciwdziałania działalności przestępczej i kryminalnej w strefie odpowiedzialności batalionu; wspieranie pomocy huma-nitarnej i zabezpieczenie ewakuacji członków organizacji rządowych i pozarzą-dowych w wypadku eskalacji zagrożenia.

258 Polski Kontyngent Wojskowy (KFOR), Dowództwo Operacyjne Sił Zbrojnych RP, http://www.do.wp.mil.pl/strona.php?idstrona=21


W praktyce zadania wykonywane przez siły KFOR sprowadzają się do prowa-dzenia codziennych rutynowych patroli i organizowania patroli doraźnych – zgodnie z potrzebami wynikającymi z danych rozpoznawczych i bieżącej oceny sytuacji; uczestnictwa we wspólnych patrolach z KPS (Kosovo Police Service), FBP (FYROM Border Police), KPS BP (Kosovo Police Service Border Police); utrzymywania stałego posterunku obserwacyjnego w miejscowości Drajkovce (na granicy wieloetnicznej pomiędzy Serbami i Albańczykami); utrzymywania Sił Szybkiego Reagowania (Quick Reaction Force – QRF) w gotowości do dzia-łania w strefie odpowiedzialności batalionu oraz Sił Natychmiastowej Odpowie-dzi (Rapid Response Force – RRF) w gotowości do działania w strefie Między-narodowych Sił Zadaniowych Wschód, a także udział w operacjach prowadzo-nych samodzielnie siłami batalionu lub w ramach Międzynarodowych Sił Zada-niowych Wschód. Ponadto realizowane są zadania patroli EOD (Explosive Ord-nance Disposal) w zakresie usuwania niewybuchów i niewypałów, min oraz związanych z prowadzeniem przeszukań i rozminowania rejonów niebezpiecz-nych. W lutym 2008 roku w misji KFOR brało udział 320 polskich żołnierzy259. Oprócz kontyngentu KFOR na terenie Kosowa nieprzerwanie przebywają przed-stawiciele misji UNMIK. Stanowią oni wsparcie cywilne i humanitarne operacji. Mandat UNMIK obejmuje: – pełnienie podstawowych funkcji administracyjnych – dążenie do ustanowienia trwałej autonomii i samorządności w Kosowie – ułatwianie politycznego procesu określającego przyszły status Kosowa – koordynację pomocy humanitarnej wszystkich międzynarodowych agencji – popieranie odbudowy najważniejszej infrastruktury w prowincji – utrzymanie porządku i bezpieczeństwa – zapewnienie bezpiecznego i niezagrożonego powrotu wszystkich uchodźców do ich domów w Kosowie. Na dzień 31 lipca 2006 roku w skład personelu misji wchodziło 37 obserwato-rów militarnych, 2612 policjantów, 667 osób międzynarodowego personelu cywilnego, 2501 personelu miejscowego oraz 196 wolontariuszy ONZ.

Konflikt kosowski a polskie partie parlamentarne

Nasilenie napięcia i początek operacji z użyciem sił NATO zostały wyraź-nie odnotowane w polskim Sejmie przede wszystkim trzeciej kadencji. Posłowie Akcji Wyborczej Solidarność, dostrzegając gwarancje bezpieczeństwa płynące z członkostwa w Sojuszu, zwracali także uwagę na obowiązki, jakie Polska mu-siała wypełnić, a także związane z nimi zagrożenia. Pierwsze z nich pojawiło się wraz z interwencją NATO w trakcie konfliktu. Mówił o tym poseł Kazimierz

259 NATO Briefing: Bringing peace and stability to the Balkans, Brussels, February 2005, s. 9-10.


Poznański: „Traktujemy go [Sojusz Północnoatlantycki] jako wspólnotę militar-ną i polityczną promującą: rozwój demokratycznego modelu państwa, respekto-wanie mechanizmów gospodarki rynkowej oraz przestrzeganie praw człowieka. Broniąc tych praw oraz nie chcąc dopuścić do nieobliczalnej katastrofy humani-tarnej, NATO w ostatnim czasie zostało przymuszone do akceptowanej przez Polskę zbrojnej interwencji w Kosowie i na obszarze Serbii”260. Było to także elementem gry politycznej. Marian Krzaklewski w swojej wypowiedzi, powołu-jąc się na bezpieczeństwo państwa, potępił postępowanie partii opozycyjnej: „W opinii sił solidarnościowych zagrożeniem dla kontynuowania dotychczaso-wej polityki zagranicznej wolnej Polski może być dojście do władzy postkomu-nistycznego SLD. Z niepokojem obserwujemy pojawianie się w ramach SLD antyzachodnich sił i retoryki, czego przykładem były niedawne wypowiedzi posła SLD na Białorusi. Przypomnieć tu trzeba także antynatowską retorykę w szeregach SLD w czasie konfliktu kosowskiego oraz wyrazy poparcia dla reżimu Miloszevicia, obalonego ostatecznie przez samych Serbów”261. Posłowie Sojuszu Lewicy Demokratycznej w kwestii zagrożenia związanego z konfliktem zwrócili uwagę na dwie strony ewentualnej interwencji. Poseł Ta-deusz Iwiński przyznał, że: „w tym konflikcie po raz pierwszy na taką skalę prawa człowieka stanęły ponad prawem do suwerenności. Dylemat: prawa człowieka czy suwerenność jest dla nas szczególnie trudny i bolesny, bo dotyczy wartości, o które Polacy zawsze walczyli z poświęceniem i determinacją. W pełni aprobując stanowisko rządu w tej sprawie, działania NATO, rozumiem zarazem zróżnicowanie polskiej opinii publicznej, stąd nie potępiam odmien-nych opinii, u podłoża których leży pamięć doświadczeń i lęk przed interwencją z pozycji siły. Trudno byłoby sobie zwłaszcza wyobrazić wprowadzenie wojsk lądowych do Kosowa, bo mogłoby to przekreślać ostatecznie perspektywę roz-wiązań pokojowych i uruchamiać czarne scenariusze wydarzeń. Jednakże dzi-siaj, zwłaszcza w Europie, nikt i nic nie może usprawiedliwiać wypędzania setek tysięcy ludzi z ich domów. Dlatego obowiązkiem społeczności międzynarodo-wej, wielu organizacji jest tworzenie takiego prawa, które będzie pomagać w rozwiązywaniu konfliktów mogących pojawić się w przyszłości, tak aby nikt nigdy nie miał wątpliwości, iż obrona praw człowieka jest prawomocna. Polska powinna wnieść swój wkład w te prace”262. Zatem pewne było to, że należy po-móc zapewnić respektowanie praw człowieka przez strony konfliktu, natomiast pozostało pytanie, czy należy do tego celu wykorzystać polskie wojsko. Nie-pewność posłów budziła też skala wydatków związana z wysłaniem polskiego 260 Poseł Kazimierz Poznański, 8.04.1999, 4 punkt porządku dziennego, Informacja rządu o podstawowych kierunkach polityki zagranicznej Polski. 261 Poseł Marian Krzaklewski, 6.06.2001, 9 punkt porządku dziennego, Informacja ministra spraw zagranicznych o podstawowych kierunkach polityki zagranicznej Polski. 262 Poseł Tadeusz Iwiński, 8.04.1999, 4 punkt porządku dziennego, Informacja rządu o podstawowych kierunkach polityki zagranicznej Polski.


kontyngentu z misją KFOR oraz ich bezpieczeństwo zależne od warunków pa-nujących w trakcie misji. Posłowie Unii Wolności zauważyli, że poza gwarancją bezpieczeństwa obecność w NATO niesie ze sobą pewne zagrożenia. Wypowiedź posła Jerzego Wiercho-wicza obrazuje stanowisko partii w tej sprawie: „Chociaż przystąpienie do Soju-szu Atlantyckiego jest milowym krokiem na drodze do zapewnienia bezpieczeń-stwa Polsce, musimy być świadomi nowych zadań. Z dużym powodzeniem peł-nimy swoją rolę w Sojuszu. Okazaliśmy stanowczość i jednoznaczność podczas kryzysu w Kosowie. Jesteśmy, dzięki przystąpieniu do NATO, po raz pierwszy od 250 lat bezpieczni, lecz fakt ten nie może nas rozbrajać wewnętrznie. Dlatego tak istotny nacisk musimy kłaść na modernizację polskiego wojska. Chodzi o to, abyśmy mogli dysponować armią nowocześnie wyszkoloną i wyposażoną, go-tową bronić kraju. Operacja wojskowa NATO w Kosowie była w istocie wojną w obronie praw człowieka, po której polityka międzynarodowa zapewne nie będzie taka sama jak przedtem. Nasza stanowczość wykazana podczas kryzysu w Kosowie płynęła stąd, że tak jak Europa Zachodnia z chrześcijańskiej i huma-nistycznej tradycji naszej cywilizacji czerpiemy przekonanie, że osoba ludzka jest fundamentem ładu społecznego. Poszanowanie jednostkowych i grupowych praw człowieka określonych w dokumentach międzynarodowych należy do naszego dziedzictwa etycznego”263.

Niepodległość Kosowa

Z prawnego punktu widzenia Kosowo wchodzi w skład Serbii, jednakże od podpisania porozumienia pokojowego znajduje się pod protektoratem międzyna-rodowym. Jak już wspomniano, jego status potwierdza rezolucja Rady Bezpie-czeństwa Narodów Zjednoczonych numer 1244. Rząd serbski nie ma jednak żadnego wpływu na procesy zachodzące na terenie Kosowa, gdyż leżą one w wyłącznej gestii administracji międzynarodowej. Pomysł ogłoszenia „kontrolowanej niepodległości” Kosowa przedstawił były prezydent Finlandii Martti Ahtisaari. Został on zaakceptowany przez część pań-stw Unii Europejskiej i Stany Zjednoczone, otwarcie przeciwne były natomiast Chiny, Rosja i Serbia. Uchwalona przez referendum nowa konstytucja Serbii także traktuje Kosowo jako integralną część terytorium państwa. Proklamowanie niepodległości odkładano ze względu na stanowcze protesty Rosji i wybory prezydenckie w Serbii. W końcu 17 lutego 2008 roku premier Kosowa dokonał oficjalnej proklamacji i jeszcze tego samego dnia przyjęto de-klarację niepodległości. Władze Serbii potępiły ten akt, wskazując jego sprzecz-ność z prawem międzynarodowym. Na żądanie Rosji zwołano posiedzenie Rady 263 Poseł Jerzy Wierchowicz, 9.05.2000, 1 punkt porządku dziennego, Informacja ministra spraw zagranicznych o podstawowych kierunkach polityki zagranicznej Polski.


Bezpieczeństwa ONZ, na którym domagała się anulowania decyzji niezgodnej z rezolucją 1244, Kartą Narodów Zjednoczonych i Aktem końcowym KBWE. Ogłoszono jednak, że misja ONZ w Kosowie nie zostanie jeszcze zakończona264. Jako pierwsze niepodległość uznały 18 lutego 2008 roku: Afganistan, Kostaryka (17 lutego 2008 czasu lokalnego), Stany Zjednoczone, Francja, Albania, Turcja i Wielka Brytania. Uznanie zaznaczył też Tajwan – nieuznawany za kraj265. Do grupy państw uznających niepodległość Kosowa Polska dołączyła 26 lutego 2008 roku266. Proklamowanie niepodległości doprowadziło do wybuchu licznych zamieszek. 17 lutego około 2 tysięcy Serbów protestowało przed budynkiem ambasady amerykańskiej w Belgradzie, dzień później w Mitwicy wybuchły dwie bomby niszczące pojazdy ONZ. Wydarzenia kontrolowało ponad 500 policjantów, obe-szło się bez ofiar w ludziach267. 21 lutego w Belgradzie odbyła się duża demon-stracja, w której, według różnych danych, mogło uczestniczyć nawet 200 tysięcy osób. W jej wyniku częściowo spalona została ambasada Stanów Zjednoczo-nych, wybito okna w ambasadzie Słowenii oraz obrzucono różnymi przedmio-tami ambasady Belgii, Niemiec, Wielkiej Brytanii i Turcji268. Do poważnego starcia doszło 17 marca w Kosowskiej Mitrowicy. Tłum Serbów zaatakował żołnierzy KFOR eskortujących 53 Serbów aresztowanych za wcześniejsze de-monstracje. W wyniku starcia rannych zostało 28 spośród 52 biorących udział w akcji polskich policjantów. Śmiertelnie ranny został jeden z policjantów z Ukrainy, raniono wielu innych policjantów, żołnierzy NATO i samych Ser-bów269.

Podsumowanie

Sytuacja w Kosowie w chwili wybuchu konfliktu przypomina większość światowych konfliktów na tle etnicznym. Zaangażowanie sił międzynarodowych pozwoliło ustabilizować stosunki w regionie, jednakże nie zapobiegło rozru-chom wewnętrznym. Był to zarazem pierwszy poważny sprawdzian zdolności operacyjnych Wojska Polskiego w ramach NATO. Polski kontyngent uczestniczył w misji od samego początku. Kosowo odwiedzili także polscy obserwatorzy cywilni, wśród których znalazł się między innymi Tadeusz Mazowiecki, pełniący w latach 1992-1995 264 M. Zawadzki, Kosowo ogłosiło niepodległość, Gazeta Wyborcza, 18 lutego 2008. 265 USA uznają niepodległość Kosowa. Hiszpania porównuje ją do inwazji na Irak, Gazeta Wyborcza, 19 lutego 2008. 266 Rząd podjął decyzję. Polska uznała niepodległość Kosowa, Dziennik, 27 lutego 2008. 267 TVN24, 17 lutego 2008. 268 Polska Agencja Prasowa, 21 lutego 2008. 269 28 policjantów jest rannych, Dziennik, 18 marca 2008.


funkcję specjalnego sprawozdawcy Komisji Praw Człowieka Narodów Zjedno-czonych. Sytuacja ekonomiczna wciąż jest zła, bezrobocie wyjątkowo duże, a mieszkańcy sfrustrowani brakiem decyzji w sprawie ostatecznego statusu prowincji. Mimo to powołany przez ONZ administrator Kosowa Soren Jessen-Petersen uważa, że chociaż budowanie stabilnego i wieloetnicznego Kosowa to zadanie trudne, w wielu aspektach życia w prowincji nastąpiła poprawa. Jest także przekonany, że „bez względu na to, co wyniknie z negocjacji o statusie, ONZ musi przygo-tować się na ograniczenie swoich operacji oraz na przekazanie odpowiedzialno-ści innym organizacjom i władzom lokalnym”. Proklamowanie niepodległości Kosowa może się okazać zapalnikiem takich procesów na świecie. Już teraz rządy Abchazji i Osetii Południowej zwróciły się do Rosji, Wspólnoty Niepodległych Państw i ONZ z prośbą o uznanie ich nie-podległości. W reakcji na to Rosja zdecydowała się znieść ograniczenia gospo-darcze w stosunku do Abchazji, co w świecie odebrano jako uznanie de facto państwowości tej republiki. Rząd Kraju Basków oświadczył, że przykład roz-wiązania konfliktu w Kosowie powinien mieć zastosowanie także w ich przy-padku. Pojawiły się podobne wypowiedzi polityków z Katalonii i Quebecu. Apel o uznanie międzynarodowe złożyły także władze Naddniestrza, a władze Arme-nii oświadczyły, że jeżeli uznają Kosowo, to wyłącznie równocześnie z uzna-niem niepodległości Górskiego Karabachu, na co władze Azerbejdżanu zarea-gowały informacją, że w takim przypadku rozpoczną w Górskim Karabachu interwencję zbrojną. Powstałą sytuację wykorzystało także wiele innych organi-zacji separatystycznych.

4.2.2. Wojna w Afganistanie

Geneza wojny z terroryzmem

Po zamachu terrorystycznym 11 września 2001 roku z inicjatywy Stanów Zjednoczonych powstała koalicja antyterrorystyczna. W wyniku przeprowadzo-nego śledztwa zgromadzono dowody, że zamach został przeprowadzony przez organizację Al-Kaida, wspieraną przez rząd talibów w Afganistanie. Państwa koalicji pod naciskiem USA zdecydowały się rozpocząć operację „Trwała Wol-ność” (Enduring Freedom), która trwa do dziś. Prowadzona jest pod przewod-nictwem USA na mocy art. 51 Karty Narodów Zjednoczonych, który daje pań-stwom prawo do indywidualnej oraz zbiorowej samoobrony, a także specjalnej rezolucji Rady Bezpieczeństwa ONZ nr 1368 (2001) z 12 września 2001 roku, która konkretnie określa cel operacji, jakim jest zwalczanie terroryzmu, a w tym zniszczenie jego baz i zaplecza na terytorium Afganistanu.


Odsunięcie od władzy dotychczasowego rządu rozpoczęło nowy etap działań międzynarodowych w Afganistanie. Zaczęła się odbudowa państwa w ramach operacji Międzynarodowych Sił Wspierania Bezpieczeństwa (International Se-curity Assistance Force – ISAF) funkcjonujących w państwie afgańskim zgodnie z rezolucjami Rady Bezpieczeństwa ONZ nr 1386 (2001) z 20 grudnia 2001 roku, nr 1510 (2003) z 13 października 2003 roku, nr 1563 (2004) z 17 września 2004 roku, nr 1623 (2005) z 13 września 2005 roku oraz nr 1707 (2006) z 12 września 2006 roku, a także porozumieniem o odbudowie stałych instytucji rzą-dowych w Afganistanie (tak zwane porozumienie z Bonn) z 5 grudnia 2001 roku. Swoją działalność zaczęła na przełomie 2001 i 2002 roku. Jej celem jest zapewnienie nowym władzom Afganistanu wsparcia w zakresie odbudowy in-stytucji rządowych, wojska, policji i rozszerzania władzy centralnej na teryto-rium całego kraju oraz rekonstrukcji prawa. „Początkowo była dowodzona przez poszczególne państwa sojusznicze, w tym Wielką Brytanię (ISAF-I) i Turcję (ISAF-II), oraz wspólnie przez Niemcy i Holandię (ISAF-III). Decyzją Rady Północnoatlantyckiej NATO z 16 kwietnia 2003 r. dowodzenie operacją ISAF przejęła od 11 sierpnia 2003 r. Organizacja Traktatu Północnoatlantyckiego”270. „Decyzja o zaangażowaniu w Afganistanie została podjęta z dwóch głównych powodów. Po pierwsze, sojusznicy są zgodni co do tego, że NATO powinno podejmować operacje poza tzw. obszarem traktatowym, a więc strefą euroatlan-tycką, gdyż niektóre zagrożenia (przede wszystkim terroryzm, kwestia państw upadłych) należy zwalczać u źródeł. Przekonanie to zostało odzwierciedlone zarówno w nowej koncepcji strategicznej Sojuszu, przyjętej na szczycie w Wa-szyngtonie w 1999 r., jak i w późniejszych deklaracjach Rady Północnoatlantyc-kiej. Po drugie, po interwencji koalicji antyterrorystycznej pod przywództwem Stanów Zjednoczonych w Afganistanie w październiku 2002 r. wśród sojuszni-ków europejskich zrodziły się obawy o marginalizację NATO w polityce bez-pieczeństwa Stanów Zjednoczonych. W kampanii afgańskiej USA nie skorzysta-ły ze zintegrowanych struktur dowodzenia NATO, korzystając jedynie z pomocy wojskowej kilku sojuszników z NATO”271. Dużą rolę w przypadku walki z organizacjami terrorystycznymi na terytorium Afganistanu odgrywa zablokowanie ich źródeł dochodu i uniemożliwienie zao-patrywania się w broń. Niejednokrotnie zdarza się, że w skład wyposażenia bo-jówek afgańskich wchodzi najnowocześniejszy światowy sprzęt wojskowy. Głównym źródłem dochodu natomiast jest handel narkotykami, których produk-cja w Afganistanie możliwa jest dzięki urodzajnym glebom i sprzyjającemu klimatowi. „Wyliczone jako procent legalnego dochodu narodowego brutto w 2007 r. zyski w skali kraju, pochodzące ze zbiorów opium wyniosły 4 mld 270 B. Winid, Udział Polski w działaniach stabilizacyjnych w Afganistanie, Polski Przegląd Dy- plomatyczny, 2007, nr 1 (35), s. 6. 271 B. Górka-Winter, Operacja NATO w Afganistanie, Biuletyn PISM, 2004, nr 34 (222), s. 1177.


USD, czyli około 53% PKB. (…) UNODC szacuje, że w 2007 r. dochody prze-mytników opium wyniosły odpowiednio 1,7 mld USD oraz 2,3 mld USD za eksport morfiny i heroiny”272. „Nadwyżki składowanego opium przekraczające światowe zapotrzebowanie stanowią dziś niebezpieczną zamrożoną wartość, która może być użyta na finansowanie terroryzmu”273. Swoje kontyngenty w ramach operacji ISAF utrzymuje 37 państw, w tym wszystkie państwa członkowskie NATO. Liczebność żołnierzy sięga 6,5 tysiąca, w tym 3,5 tysiąca wysłanych przez same Niemcy i Kanadę. Wraz z personelem cywilnym związani są oni w tak zwane regionalne grupy odbudowy (Provincial Reconstruction Teams – PRTs). Jak dotąd NATO objęło nimi jedynie prowincje Kunduz, Mazar-i-Szarif i Majmana, czyli jedynie jedną trzecią powierzchni Afganistanu wyłącznie w północnej części państwa i okolicach Kabulu. Część południowo-wschodnia nadal okupowana jest przez wojska koalicyjne pod do-wództwem USA w związku z operacją „Trwała Wolność”, w ramach której trwa walka z pozostałymi bojownikami Al-Kaidy i talibami, ukrywającymi się w niedostępnych obszarach górskich.

Polski kontyngent w Afganistanie

Polska zaangażowała się w międzynarodowe działania na terenie Afgani-stanu w marcu 2002 roku. Na mocy postanowienia Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z 22 listopada 2001 roku274 wysłano pierwszy kontyngent Wojska Pol-skiego. Polski kontyngent objął żołnierzy: – oddziałów specjalnych GROM – 1. Brygady Saperów z Brzegu (pluton saperów) – 10. Brygady Logistycznej z Opola (pluton logistyczny) – 4. Pułku Chemicznego z Brodnicy (pluton przeciwchemiczny) – zespołu rozpoznania bakteriologicznego (specjaliści z Wojskowego Instytutu Higieny i Epidemiologii w Puławach) – marynarzy okrętu wsparcia logistycznego Kontradmirał Xawery Czernicki. Kontyngent wysłany na potrzeby operacji liczył w sumie 300 żołnierzy. Goto-wość bojową osiągnięto w styczniu 2002 roku, do działań włączony został w marcu, gdy zakończono przerzut pierwszych 87 żołnierzy – saperów, logisty-ków i komandosów z oddziałów specjalnych GROM – oraz około 500 ton sprzę-tów wojskowych.

272 UNODC, Afghanistan Opium Survey 2007, s. 7-16. 273 Second Record Level for Afghan Opium Crop, New York Times, 27 August 2007. 274 MP 2001, nr 42, poz. 674.


W działaniach praktycznych uczestniczy grupa około 100 żołnierzy. Stacjonują w bazie Bagram pod Kabulem. Rozminowują teren wokół bazy i lotniska w Bagramie, rozbudowują fortyfikacje i infrastrukturę bazy, a także zajmują się dystrybucją paliw i wody dla wojsk koalicji. Ponadto od lipca 2002 do września 2003 roku kontrolą ruchu statków na Morzu Arabskim zajmował się okręt wsparcia logistycznego Kontradmirał Xawery Czernicki. Polski kontyngent wysyłany był na pół roku, jednak 24 czerwca 2002 roku pre-zydent przedłużył jego misję do końca roku. Następne postanowienie, z 23 grudnia 2002 roku, przedłużyło mandat do końca 2003. Cele, obszar i liczebność oddanych na rzecz misji sił zbrojnych nie uległy zmianie. Pewne zmiany wpro-wadziło dopiero postanowienie prezydenta z 29 grudnia 2003 roku, na mocy którego liczebność polskiego kontyngentu w Afganistanie ograniczono do 120 żołnierzy, a teren operowania wyłącznie do granic Afganistanu. Taką decyzję uzasadniło rosnące zaangażowanie Polski w operację na terenie Iraku, gdzie we wrześniu 2003 roku Polska objęła dowództwo nad Wielonarodową Dywizją Centrum-Południe, wysyłając tam około 2500 żołnierzy. Decyzja ta nie wpłynę-ła znacząco na zdolności operacyjne polskiego kontyngentu w Afganistanie, gdyż od początku misji nie przekraczał on liczby 100 żołnierzy. W 2003 roku także zmieniły się zasady funkcjonowania polskiego kontyngentu w operacji „Trwała Wolność”. Część żołnierzy została skierowana do prowa-dzenia działań w związku z misją ISAF, choć pierwszy ruch w tę stronę miał charakter raczej symboliczny – skierowano dwóch oficerów do obsługi lotniska w Kabulu. Słabe zaangażowanie Polski w operację ISAF było przedmiotem krytyki innych państw członkowskich Sojuszu. Po przejęciu dowodzenia misją przez NATO zaczęły się naciski na rzecz zwiększenia polskiego kontyngentu oddelegowane-go do tej operacji. Prace na rzecz zwiększenia polskiego udziału rozpoczęły się w 2005 roku. 3 lutego 2005 roku w Szczecinie doszło do spotkania ministrów obrony Polski, Danii i Niemiec – Jerzego Szmajdzińskiego, Kristiana Fishera i Petera Strucka – czyli państw tworzących Wielonarodowy Korpus Północ-Wschód. Zadeklarowano gotowość trzech państw do przejęcia dowodzenia nad XI zmianą operacji ISAF w okresie od sierpnia 2007 do lutego 2008 roku. Wła-dze NATO 9 lutego 2005 roku podjęły decyzję o włączeniu korpusu do planu rotacji dowodzenia ISAF. Jednym z głównych założeń było wówczas zwiększe-nie liczebności polskiego korpusu w okresie od sierpnia 2007 do lutego 2008 roku do około tysiąca żołnierzy. Strona polska poważnie podeszła do tej kwestii. 23 sierpnia 2005 roku Rada Ministrów upoważniła ministra obrony narodowej do opracowania, w porozu-mieniu z ministrem spraw zagranicznych, stosownego planu udziału polskich sił zbrojnych w ISAF, adekwatnego do zobowiązań Polski wobec NATO. W proto-


kole z tego posiedzenia określono to jednoznacznie: „Polska będzie ponosić główny ciężar wysiłków związanych z obsadą stanowisk, przemieszczeniem Dowództwa Korpusu wraz z Brygadą Wsparcia i organizacją dowodzenia w rejonie misji. Planuje się, że w operacji ISAF na terenie Afganistanu zostanie użyty Polski Kontyngent Wojskowy do 1 tys. żołnierzy”275. Jednak plany polskiego zaangażowania w operację ISAF uległy zmianie na sku-tek decyzji NATO o zmianie modelu dowodzenia nad operacją. Nowy model zakładał utworzenie stałego dowództwa, złożonego z państw uczestniczących w operacji w zależności od ich wkładu w operację i wielkości kontyngentu. Nie pozostało to bez odpowiedzi polskiego rządu. 23 maja 2006 roku Rada Mini-strów zadecydowała o zwiększeniu liczby polskiego personelu przebywającego w Afganistanie ze 120 do 190 żołnierzy. Kontyngent poszerzono o dodatkowych ludzi oddelegowanych do ISAF – do Regionalnego Zespołu Odbudowy w Mazar-e-Sharif oraz do tamtejszego Dowództwa Regionalnego ISAF. Następ-nie, 22 listopada 2006 roku, prezydent RP podjął decyzję o zwiększeniu wielko-ści Polskiego Kontyngentu Wojskowego do 1200 żołnierzy276. Zaangażowanie Polski w operacji NATO w Afganistanie ma ścisłe uzasadnienie w polityce bezpieczeństwa państwa. Operacja ISAF jest w chwili obecnej po-strzegana jako najważniejszy element przyszłości Sojuszu, wokół niej koncen-truje się uwaga najwyższych gremiów. Umacnianie Sojuszu natomiast leży nie-rozerwalnie w polskim interesie, podobnie jak potwierdzanie politycznej i woj-skowej wiarygodności. Nie należy zapominać, że to właśnie NATO odgrywa kluczową rolę w polskim systemie bezpieczeństwa, jaką Sojuszowi powierzono choćby Strategią Bezpieczeństwa Narodowego RP z 2003 roku. Taki stan rzeczy niejako wymusza aktywny udział Polski w misjach międzynarodowych prowa-dzonych przez NATO. Przecież kraj zabiegający o ugruntowanie swojej pozycji między sojusznikami nie może prezentować jedynie postawy roszczeniowej, oczekując inwestycji w swoje siły zbrojne, podczas gdy 150-tysięczna armia pozostawałaby w koszarach. Sukces operacji w Afganistanie doprowadzi do umocnienia Sojuszu, natomiast niepowodzenie najprawdopodobniej doprowadzi do naruszenia jego wewnętrznej jednolitości, tym samym narażając bezpieczeń-stwo Polski, co nie leży w interesie narodowym. W operacji w Afganistanie można się doszukiwać także elementów zgodnych z polską kulturą bezpieczeństwa. Istnieje silne domniemanie, że to właśnie za-angażowanie ZSRR w interwencję na początku lat osiemdziesiątych XX wieku odsunęło przemiany demokratyczne w Polsce na dalszy plan, natomiast koszty wysłania do Afganistanu Armii Radzieckiej, przekraczające 100 miliardów dola-

275 Komunikat po posiedzeniu Rady Ministrów, Warszawa 23 sierpnia 2005. 276 MP 2006, nr 84, poz. 862.


rów, w pewnym stopniu przyczyniły się do bankructwa ZSRR i tym samym najprawdopodobniej przyspieszyły proces jego rozpadu. Operacja w Afganistanie nie ogranicza się wyłącznie do interwencji zbrojnej. Kraj po latach pod rządami talibów i poważnych działaniach wojennych wyma-ga odbudowy i pomocy humanitarnej. Już w tym momencie jest jednym z naj-większych odbiorców międzynarodowej pomocy finansowej na odbudowę i rekonstrukcję państwa zarówno ze strony organizacji międzynarodowych, jak i poszczególnych państw. „Koordynacji tej pomocy były poświęcone trzy wiel-kie konferencje międzynarodowe: w Tokio (21-22 stycznia 2002 roku), w Berli-nie (31 marca-1 kwietnia 2004 roku) i w Londynie (31 stycznia-1 lutego 2006 roku)”277. Odnotować należy także polski wkład w te działania. Afganistan od 2004 roku zajmuje czołową pozycję w polskim programie współpracy na rzecz rozwoju. W samym tylko 2006 roku spośród zgłoszonych przez organizacje pozarządowe przyjęto do realizacji projekty o wartości w sumie 1,6 miliona złotych. W Afga-nistanie działają ponadto takie polskie organizacje pozarządowe, jak Polska Akcja Humanitarna, Polska Misja Medyczna i Stowarzyszenie „Szkoły dla Po-koju”. Polska uczestniczy także we wsparciu finansowym akcji międzynarodo-wych – przekazała 100 tysięcy dolarów na Antynarkotykowy Fundusz Powierni-czy i 295 tys. dolarów na Afgański Fundusz na rzecz Rekonstrukcji. Jednocześnie na terytorium Afganistanu toczy się niebezpieczny proces poli-tyczny rozszerzania władzy centralnej na terytorium całego państwa. „Siły ISAF wspierają również tworzenie i szkolenie afgańskiej armii. Zapewniono m.in. trening dwóch pierwszych batalionów Afgańskiej Gwardii Narodowej (poprzed-niczki ANA), dostarczono umundurowanie oraz amunicję do broni lekkiej. Do 2009 r. Afgańska Armia Narodowa ma liczyć 70 tys. żołnierzy, do chwili obec-nej udało się wyszkolić i uzbroić około 30 tys. Szkolenia podstawowe odbywają się w Centrum Szkolenia w Kabulu, a kształcenie kadry oficerskiej w otwartej w lutym 2005 r. Afgańskiej Narodowej Akademii Wojskowej w Kabulu. Już teraz żołnierze ANA są w stanie prowadzić działania mające na celu zapewnie-nie bezpieczeństwa kraju: zwalczają partyzantkę talibów na południu Afganista-nu (w ramach operacji sił koalicyjnych „Trwała Wolność”), zapobiegają star-ciom frakcji lokalnych komendantów, gromadzą odzyskany sprzęt wojskowy, dbają o bezpieczeństwo parlamentarzystów w trakcie obrad, ochraniają obiekty rządowe itp. NATO jest również zaangażowane w szkolenie oraz pomoc logi-styczną dla afgańskiej policji (np. ze względu na fatalny stan dróg w kraju musi i ona korzystać z transportu lotniczego sojuszników)”278. 277 B. Winid, Udział Polski… op. cit., s. 10-11. 278 B. Górka-Winter, Rola NATO w reformach sektora bezpieczeństwa w Afganistanie, Biuletyn PISM, 2006, nr 24 (364), s. 1630.


Afgańska partyzantka

Wśród badaczy bezpieczeństwa pojawił się podział partyzantów afgańskich walczących z siłami koalicji na dwie grupy: „Do pierwszej, szacowanej na nie więcej niż 20% ogółu partyzantów, należą motywowani ideologicznie bojownicy miejscowi i obcy, przeważnie powiązani z ruchem talibów, powstałymi wcześniej formacjami mudżahedinów lub grupa-mi terrorystycznymi. Dążą oni do przywrócenia w Afganistanie porządków poli-tycznych i społecznych opartych na skrajnej interpretacji prawa koranicznego, a swe działania przeciw siłom rządowym i międzynarodowym uznają nierzadko za jeden z frontów globalnego dżihadu i starcia z Zachodem oraz popieranym przez niego >>marionetkowym<< rządem. Druga grupa, znacznie liczniejsza i szybko rosnąca, składa się z ludzi rozczaro-wanych brakiem poprawy sytuacji po obaleniu talibów, zawiedzionych słabością rządu niezdolnego do zaprowadzenia porządku publicznego i zwalczania nadu-żyć urzędników oraz powszechnej korupcji, względnie kierujących się motywa-mi osobistymi (zemstą z powodu utraty bliskich w toku walk lub chęcią zysku). Osoby te z reguły nie podzielają ideologii radykałów. Udział w walkach jest dla nich raczej sposobem na doraźną poprawę losu, tym bardziej, że antyrządowe partyzantki starają się często prezentować – nierzadko z dobrym skutkiem – jako skuteczniejsze narzędzie zaprowadzania porządku niż nieudolne władze central-ne. Nadaje to konfliktowi afgańskiemu charakter w dużym stopniu lokalny, gdyż cele znacznej części walczących ograniczają się do wprowadzenia zmian w da-nym regionie czy prowincji, nie obejmują zaś dążenia do zmiany ustroju we-wnętrznego lub przekształceń międzynarodowych”279. Partyzanci nie stanowią obecnie w Afganistanie grupy zwartej i nie są przywią-zani do lokalnej społeczności. Utrzymują się w dużej mierze z działalności prze-stępczej i dostępu do funduszy publicznych uzyskanemu przez przekupstwo urzędników państwowych, co przy relatywnie niewielkich potrzebach własnych walczących bojowników daje dosyć szerokie pole działania. Należy pamiętać, że bardziej kosztowne działania, związane z wykorzystaniem zaawansowanej tech-nicznie broni i ładunków wybuchowych, stanowią obecnie taktykę uzupełniającą partyzantów. Co więcej, stabilna sytuacja finansowa oddziałów partyzanckich nie dość, że uniezależnia je od ludności lokalnej, niejednokrotnie umożliwia im uzależnienie tej ludności od siebie, o czym świadczy częste wykorzystanie jej w akcjach przeciwko siłom koalicji. Fakt, iż walczące frakcje istnieją dłużej niż sformowany w wyborach rząd Hamida Karzaja, dodatkowo utrudnia współpracę nowych władz Afganistanu oraz wojsk koalicji z ludnością cywilną na terenie

279 M. Madej, Specyfika partyzantki afgańskiej a powodzenie operacji ISAF, Biuletyn PISM, 2007, nr 24 (438), s. 1777.


opanowanym przez partyzantów. Dodatkowym atutem partyzantów jest sposób relacjonowania konfliktu afgańskiego przez światowe media, dający partyzan-tom możliwość wpływania na światową opinię publiczną przez pokazywanie strat wśród ludności cywilnej czy nagłaśniane akcje terrorystyczne.

Polskie partie parlamentarne a operacja w Afganistanie

Kwestia ta pojawiła się w Sejmie w trakcie czwartej kadencji. Zdaniem SLD w tym okresie zagrożenie terrorystyczne zapoczątkowało operację sił NATO w Afganistanie, co z kolei wywołało nowe zagrożenie natury militarnej. Poseł Andrzej Aumiller, reprezentujący Unię Pracy, argumentował wysłanie wojska do Afganistanu w następujący sposób: „Od 1999 r., kiedy to Polska stała się członkiem NATO, podjęła wszelkie obowiązki wynikające z tego członko-stwa. Zgodnie z zasadą art. 5 traktatu waszyngtońskiego powinnością Polski jest udzielanie państwu zaatakowanemu z zewnątrz wszelkiej pomocy na miarę wła-snych możliwości. Ponadto strony Traktatu Północnoatlantyckiego potwierdzają swoją wiarę w cele i zasady Karty Narodów Zjednoczonych, deklarując, że zde-cydowane są bronić wolności, wspólnego dziedzictwa i cywilizacji opartych na zasadach demokracji, wolności jednostki i praworządności. Dlatego ma tu zasto-sowanie art. 51 Karty Narodów Zjednoczonych”280. Jak zauważył poseł Zbyszek Zaborowski, oprócz konfliktu i dostosowywania Wojska Polskiego do standar-dów NATO Polska ma jeszcze inne problemy: „W ustawie na lata 2001-2006 ustalono kierunki rozwoju Sił Zbrojnych RP, które miały zapewnić dostosowa-nie do narodowych i sojuszniczych wymagań i potrzeb obronnych oraz stworzyć warunki do osiągnięcia przez co najmniej 1/3 sił zbrojnych standardów NATO w zakresie uzbrojenia i sprzętu wojskowego, mobilności i możliwości prowa-dzenia działań w każdych warunkach. Pomimo dużego wysiłku resortu oraz sił zbrojnych, pomimo zdobycia doświadczenia w misjach stabilizacyjnych w Afganistanie, w Iraku i w innych miejscach horyzont czasowy tego celu trzeba było przesunąć na rok 2008 przede wszystkim ze względów finansowych”281. Platforma Obywatelska, mówiąc o operacji w Afganistanie, zwróciła uwagę na inne zagrożenie, związane z nieprzystosowaniem polskiej armii do szybkiego reagowania, podniesione w przemówieniu posła Macieja Płażyńskiego, który powiedział: „Niewątpliwie NATO musi znaleźć odpowiedź na te wyzwania, niewątpliwie również są to wyzwania stojące przed nami. Jak ostre, chyba naj-bardziej obrazowo pokazują to nasze problemy z wysłaniem, w sumie niewiel- 280 Poseł Andrzej Aumiller, 29.11.2001, 12 punkt porządku dziennego, Informacja prezesa Rady Ministrów w związku z decyzją o użyciu polskiego kontyngentu wojskowego w składzie sił sojuszniczych w operacji „Trwała wolność” w Islamskim Państwie Afganistanu, Republice Tadżykistanu i Republice Uzbekistanu oraz na Morzu Arabskim i Oceanie Indyjskim. 281 Poseł Zbyszek Zaborowski, 28.05.2004, 27 punkt porządku dziennego, Informacja Rady Mini- strów o realizacji programu przebudowy i modernizacji sił zbrojnych RP w latach 2001-2003 (druk nr 2038) wraz ze stanowiskiem Komisji Obrony Narodowej.


kiego, oddziału do Afganistanu. Właściwie chodzi tu o całą dyskusję, dyskusję publiczną, która oczywiście nie buduje ani prestiżu państwa, ani też nie buduje prestiżu naszej armii – perypetie czy nasi żołnierze mają jechać koleją, czy w końcu pożyczonym samolotem”282. Pośród posłów PiS poseł Marek Jurek, zwracając uwagę na zagrożenie terrory-zmem, podkreślał rolę Stanów Zjednoczonych w kreowaniu światowych gwa-rancji bezpieczeństwa: „Atak na Stany Zjednoczone bezpośrednio jest atakiem na obecność Amerykanów na Bliskim Wschodzie, ale pośrednio, w konsekwen-cjach, jest też atakiem na amerykańską obecność na naszej półkuli. Podobnie jak przed 10 laty atak Iraku na Kuwejt jest testem zdolności reakcji świata zachod-niego wobec swoich sojuszników i prowokacją zachęcającą do ujawnienia się i mobilizacji wrogów Zachodu. Dla nas ważne jest zarówno to, że Stany Zjedno-czone bez wahania przystąpiły do działań przeciwko terrorystom, jak i to, że mimo własnych problemów potwierdzają swoją politykę w Europie Środkowej, deklarują gotowość popierania udziału w sojuszu zachodnim państw bałtyckich, co dla Polski ma zasadnicze geopolityczne znacznie”283. Posłowie LPR w obliczu zagrożenia terrorystycznego opowiedzieli się przeciw-ko rozwiązaniom siłowym, polegającym na wysłaniu wojsk do Afganistanu. Poseł Jan Łopuszański powiedział w swoim wystąpieniu jednoznacznie: „Jeste-śmy otwarcie przeciwni polskiej obecności wojskowej w Afganistanie. Inter-wencja w Afganistanie ma charakter wojny prewencyjnej. Każda taka wojna budzi zawsze wątpliwości, co do tego, czy jest wojną sprawiedliwą. W tym kon-kretnym przypadku jest ona odpowiedzią Stanów Zjednoczonych Ameryki na terrorystyczny atak przeprowadzony 11 września. Reakcja Stanów Zjednoczo-nych jest nieproporcjonalnie wielka i nieadekwatna do zła, którego same Stany stały się ofiarą”284. Poseł Marek Kotlinowski uzupełnił stanowisko partii, mó-wiąc: „Rzeczywistym uzasadnieniem udziału polskich wojsk w operacji afgań-skiej jest zastosowanie przez NATO art. 5 traktatu mówiącego o solidarności państw Sojuszu w wypadku napaści na jednego z sygnatariuszy. Liga Polskich Rodzin będzie wypełniać zobowiązania Polski wynikające z Paktu Północnoat-lantyckiego. Rozumiemy też interes Polski wynikający z zastosowania art. 5 traktatu, polegający na tym, że mamy prawo liczyć na wzajemność, a więc że Stany Zjednoczone i inne kraje w wypadku zagrożenia Polski pospieszą nam z pomocą. (…) Pamiętamy więc, że traktat waszyngtoński wyraźnie podkreśla,

282 Poseł Maciej Płażyński, 14.03.2002, 11 punkt porządku dziennego, Informacja ministra spraw zagranicznych o podstawowych kierunkach polityki zagranicznej Polski. 283 Poseł Marek Jurek, 29.11.2001, 12 punkt porządku dziennego, Informacja prezesa Rady Mini- strów w związku z decyzją o użyciu polskiego kontyngentu wojskowego w składzie sił sojuszniczych w operacji „Trwała wolność” w Islamskim Państwie Afganistanu, Republice Tadżyki- stanu i Republice Uzbekistanu oraz na Morzu Arabskim i Oceanie Indyjskim. 284 Poseł Jan Łopuszański, 29.11.2001, Oświadczenia.


że każdy z sygnatariuszy sam określa sposób wsparcia zaatakowanego sojuszni-ka, i nie oznacza to automatycznego obowiązku wysyłania polskich wojsk. Czy więc udział polskich wojsk oznacza, że Polska przejmuje część odpowiedzialno-ści za ład polityczny i spokój w Afganistanie? Takie rozstrzygnięcia podjęły i Stany Zjednoczone, i Niemcy. W obu tych krajach decyzję najpierw podjęły parlamenty i władza wykonawcza nie zaskakiwała reprezentantów narodu. Ina-czej jest tylko w Rosji, której wojska właśnie po raz drugi w ostatnim 20-leciu wylądowały w Kabulu. Liga Polskich Rodzin uważa, że Polska nie może wzo-rować się na działaniach Rosji i że nie sprzyja to umacnianiu pokoju”285. Pod-trzymał tym samym stanowisko LPR, że nie należy wysyłać Wojska Polskiego do Afganistanu. Poseł Łopuszański skrytykował otwarcie ideę „wojny z terrory-zmem”. W jednym z kolejnych przemówień powiedział: „hasło >>walki z terro-ryzmem<< okazuje się pretekstem – narzędziem, przy pomocy którego stwarza się pozory uzasadnienia dla działań – których istotą jest nieuprawnione stosowanie siły dla osiągania zamierzonych celów politycznych. Czym to się różni od terroryzmu? Dopóki świat współczesny nie zrezygnuje z argumentu siły, dopóki ład międzynarodowy nie zostanie oparty na poszanowaniu praw narodów – w tym prawa narodów do wolności, do suwerenności – dopóty pokój będzie zagrożony i dopóty świat będzie igrzyskiem Kainitów. Przypominamy, że Pol-ska wielokrotnie w swojej historii była ofiarą sytuacji, w której w stosunkach międzynarodowych przedkładano siłę ponad prawo”286. Posłowie LPR dostrze-gali zagrożenie związane z nową jakością terroryzmu po 11 września 2001, jed-nak byli zdecydowanie przeciwni odpowiedzi militarnej. W trakcie kolejnej kadencji, trwającej w latach 2005-2007, problem zaangażo-wania Polski w Afganistanie nie był przedmiotem znaczących dyskusji w Sej-mie.

Podsumowanie

Operacja ISAF jest misją stabilizacyjną. Obecne jej rola sprowadza się do udzielania pomocy prawowitym władzom Afganistanu. Jej powodzenie nie zale-ży wyłącznie od czynnika wojskowego, społeczność międzynarodowa musi włączyć się w walkę z biznesem narkotykowym, ochronę granic, budowę dróg, szerzenie oświaty, a wszystko to z uwzględnieniem wykształconej przez lata specyfiki społeczeństwa afgańskiego. Jednym z głównych zadań sił ISAF jest przygotowanie afgańskich sił bezpieczeństwa do samodzielnego opanowywania sytuacji w kraju, co sprawia, że siły ISAF nie są postrzegane jako okupant, lecz jako sojusznik niosący pomoc. Bezpieczeństwo Polaków służących w tej misji

285 Poseł Marek Kotlinowski, 29.11.2001, 12 punkt porządku dziennego, Informacja prezesa Rady Ministrów w związku z decyzją o użyciu polskiego kontyngentu wojskowego... op. cit. 286 Poseł Jan Łopuszański, 22.01.2003, 10 punkt porządku dziennego, Informacja rządu na temat polskiej polityki zagranicznej w 2003 roku.


będzie możliwe, tylko jeśli Afganie naprawdę będą czuli się gospodarzami we własnym kraju. Obecna osobliwość afgańskich partyzantów sprawia, że walka z użyciem środ-ków wyłącznie militarnych stała się niemożliwa. W efekcie społeczność mię-dzynarodowa skoncentrowała uwagę na procesie odbudowy kraju, z jednocze-snym zachowaniem odpowiedniego pierwiastka aktywności wojskowej. Działa-nia wojskowe powinny prowadzić głównie do eliminowania ze społeczeństwa grup zdominowanych przez partyzantów. Nie należy zapominać jednak, że nie tylko bezpośrednie starcie wojskowe prowadzi do osiągnięcia tego celu. Pod rozwagę brane są także takie rozwiązania, jak system wyważonych ustępstw pod postacią amnestii i propozycji współpracy, znajdujące pozytywny oddźwięk przede wszystkim w grupach niepowiązanych z talibami. Jednocześnie zmniej-sza się liczba działań uciążliwych dla ludności cywilnej. Tempo prac nad restrukturyzacją państwa zależy głównie od aktywności państw zaangażowanych w operację i współpracy z afgańskimi władzami. Decyzje o ewentualnym wsparciu finansowym zapadają poza NATO, są to indywidualne sprawy państw-donatorów. Skuteczność działania samego Sojuszu zmniejszają czynniki pozostające poza jego wpływem. Do walki powracają członkowie pry-watnych armii, którzy na początku zdecydowali się na złożenie broni. Słaba jest także skuteczność NATO w rozbrajaniu i konfiskowaniu uzbrojenia. Sojusz ma także kłopoty w walce z grupami zajmującymi się produkcją opium. Palącym problemem jest także długa na blisko 2,5 tysiąca kilometrów granica z Pakista-nem, niestanowiąca żadnego problemu dla przemytników. Nie ma specjalnych trudności w realizacji planu odbudowy afgańskich sił bez-pieczeństwa, choć i w tej dziedzinie nie obywa się bez problemów. Największe z nich to częste przypadki dezercji, analfabetyzm, zła kondycja żołnierzy oraz ogólne braki wyposażenia. Wciąż celem ostatecznym międzynarodowej obecności w Afganistanie jest do-prowadzenie do sytuacji, w której rząd Afganistanu będzie mógł samodzielnie sprawować władzę, utrzymać porządek i zapewnić wzrost ekonomiczny. Zatem sukcesu misji nie można osiągnąć z wykorzystaniem wyłącznie środków woj-skowych. Można się spodziewać, że umocnienie władz w Kabulu i osłabienie opozycji antyrządowej pozostaje procesem długotrwałym. Polska zadeklarowała chęć przyjęcia roli głównego państwa w sztabie Wielona-rodowego Korpusu Północ-Wschód. Tym samym gotowa była podjąć się misji nadzorowania organizacji i przebiegu misji, dostarczając tym samym trzonu sił wojskowych w liczbie około 1000 żołnierzy do struktur sztabu i brygady wspar-cia. Problemy związane z krajowym systemem wywiadu wojskowego nie sprzy-jają bezpiecznemu rozwojowi sytuacji polskich żołnierzy w Afganistanie, tym


samym nie mają dobrego wpływu na dalszy przebieg misji. Jeżeli nie będzie skutecznego monitoringu rozwoju sytuacji i dobrego przygotowania polskich dowódców i żołnierzy, nie można liczyć na poprawne przygotowanie kontyn-gentu do wypełniania powierzonych mu przez NATO zadań. Można w razie niepomyślnego rozwoju sytuacji spodziewać się problemów w przypadku kryzy-su, a nawet dalszych strat w ludziach.

4.2.3. Interwencja w Iraku

Polski kontyngent w Iraku

W 2002 roku prezydent Stanów Zjednoczonych ogłosił, że Irak jest w po-siadaniu broni masowego rażenia, i wezwał rząd Iraku do poddania się między-narodowej kontroli. Prezydent Iraku Saddam Husajn zgodził się wpuścić na terytorium państwa specjalnych inspektorów Organizacji Narodów Zjednoczo-nych, wysłanych w celu sprawdzenia informacji przekazywanych przez USA, jednakże w wyniku przeprowadzonego przez nich dochodzenia nie uzyskano żadnych nowych informacji, jednoznacznie potwierdzających posiadanie przez Irak takiej broni. Nie zakończyło to nacisków Stanów Zjednoczonych. Rząd Iraku zignorował 14 kolejnych rezolucji ONZ wzywających do rozbrojenia, co doprowadziło do dyskusji wewnątrz największych organizacji bezpieczeństwa międzynarodowego. Stany Zjednoczone nie uzyskały poparcia wszystkich państw NATO dla planów ataku uprzedzającego na Irak, doprowadzając tym samym do kryzysu w Soju-szu. Mimo sprzeciwu Francji i Niemiec Polska zdecydowała się poprzeć działa-nia amerykańskie, aktywnie popierając działania koalicji. Na mocy postanowienia prezydenta RP z 17 marca 2003 roku (podjętego na wniosek Rady Ministrów i na podstawie rezolucji Rady Bezpieczeństwa 1441 z 8 listopada 2002 roku) Polski Kontyngent Wojskowy w sile około 200 żołnie-rzy dołączył do sił międzynarodowej koalicji. Następnie – odpowiadając na za-warte w rezolucji Rady Bezpieczeństwa 1483 z 22 maja 2003 roku wezwanie do udzielenia pomocy narodowi irackiemu w odbudowie kraju oraz stworzenia warunków stabilizacji i bezpieczeństwa w Iraku – Polska skierowała do tego kraju kontyngent wojskowy liczący prawie 2500 żołnierzy oraz podjęła się do-wodzenia jednej z dwóch Wielonarodowych Dywizji. 3 września 2003 roku Wielonarodowa Dywizja Centrum-Południe (MND CS) pod polskim dowódz-twem przejęła odpowiedzialność za strefę składającą się z pięciu prowincji (Qadisija, Nadżaf, Wasit, Karbala i Babilon)287.

287 Bilans dotychczasowego udziału Polski w misji stabilizacyjnej w Iraku, Centrum Informacyjne MON, Warszawa 2006, s. 2.


Prezydent Aleksander Kwaśniewski w komunikacie powiedział: „Uczestnictwo Polski w operacji postrzegamy także jako realizację uzgodnień szefów państw i rządów ze szczytu NATO w Pradze, dotyczących udzielenia poparcia dla wprowadzenia w życie rezolucji 1441 (...). Gdybyście mnie zapytali, czy jestem za wojną czy za pokojem, odpowiedziałbym, że za pokojem. Gdybyście zapyta-li, czy trzeba ryzykować życie polskich żołnierzy, nawet w ograniczonym zakre-sie, też mam wątpliwości. Ale gdybyście mnie zapytali i rodaków, czy chcą za-pewnić Polsce bezpieczeństwo i wolność od zagrożenia terroryzmem, czy nie, jestem przekonany, że ogromna większość odpowiedziałaby, że chce bezpie-czeństwa”288. Ministerstwo Spraw Zagranicznych udział Polski w międzynarodowej interwen-cji zbrojnej przeciwko Irakowi uzasadniało trzema rezolucjami Rady Bezpie-czeństwa ONZ: nr 678 z roku 1990, 687 z roku 1991 i 1441 z roku 2002. „Można było sądzić, iż dla elity politycznej decyzje wynikały przede wszystkim z zaangażowania Polski we współdziałanie ze Stanami Zjednoczonymi trakto-wanymi od momentu starań o członkostwo w NATO jako główny sojusznik i jako ostateczny gwarant naszego bezpieczeństwa. Były kontynuacją postawy proamerykańskiej w konflikcie partnerów transatlantyckich, wyrażoną w słyn-nym >>liście ośmiu<< ze stycznia 2003 r. Miały więc, jak się wydawało, wymiar strategiczny. Ów akt polityczny, za jaki można uznać list, był właściwie zapo-wiedzią interwencji w Iraku, odwołując się do >>więzi transatlantyckiej<<, a zarazem do broni masowego rażenia jako – jak się miało okazać – jednego z powodów przyszłej interwencji”289. W trakcie debaty parlamentarnej interwencję w Iraku poparło 328 posłów. Zgłoszone siły interwencyjne obejmowały kontyngent maksymalnie 200 żołnie-rzy, w praktyce w rejon działań wysłano 56 osób z jednostki GROM ze wspar-ciem 24-osobowej grupy morskiej wcześniej uczestniczącej w operacji „Trwała Wolność”, 74-osobowy pluton likwidacji skażeń oddelegowany z 4. Pułku Che-micznego oraz okręt wsparcia logistycznego Kontradmirał Xawery Czarnecki z 53-osobową załogą, który już pół roku przebywał w Zatoce Perskiej i pełnił służbę zaopatrywania okrętów amerykańskiej piątej floty. Oddelegowani żołnie-rze byli żołnierzami zawodowymi, zobowiązanymi do wykonywania rozkazów, pierwszy kontyngent mimo to zapytano o zgodę na wysłanie w obszar działań, natomiast odmowa nie pociągała za sobą konsekwencji służbowych.

288 Stanowisko Rady Ministrów, w związku z wnioskiem o wydanie przez prezydenta RP postanowienia o użyciu Polskiego Kontyngentu Wojskowego w Składzie Sił Koalicji Międzynaro- dowej dla wymuszenia przestrzegania przez Irak Rezolucji Rady Bezpieczeństwa ONZ, War- szawa 17 marca 2003 roku. 289 M. Wągrowska, Udział Polski w interwencji zbrojnej i misji stabilizacyjnej w Iraku, [w:] Raporty i Analizy CSM, Warszawa 2004, s. 3.


Przed wysłaniem w rejon działań żołnierze zostali dodatkowo przeszkoleni z zakresu wiedzy o specyfice kraju i społeczności i odebrali instrukcje postępo-wania, by nie narażać dodatkowo własnego bezpieczeństwa w różnych sytua-cjach. Zostali także przeszkoleni z zakresu struktury i funkcjonowania irackich organizacji terrorystycznych oraz ruchu oporu i poinstruowani, by nie wdawać się w dyskusje polityczne. Początkowo mandat dla Polskiego Kontyngentu Wojskowego udającego się do Iraku został wydany na okres od 19 marca do 15 września 2003 roku. Na miej-scu polscy żołnierze znaleźli się pod dowództwem amerykańskim i koalicyjnym, jednak wszelkie powierzane zadania miały być uprzednio konsultowane ze Szta-bem Generalnym Wojska Polskiego. Narodowe kierownictwo należało nato-miast do ministra obrony narodowej. Władze RP wydały zgodę na tranzyt jedno-stek amerykańskich wysyłanych do Iraku przez polskie terytorium i przestrzeń powietrzną. Operacja obejmowała Arabię Saudyjską, Bahrajn, Jordanię i Ku-wejt, jednostki pływające znalazły się w Zatoce Perskiej, na Morzu Czerwonym i Oceanie Indyjskim. Teatrem działań zbrojnych było terytorium Iraku. Polacy mieli pierwotnie wykonywać ograniczone zadania specjalistyczne, głów-nie o charakterze logistycznym i wspierania wojsk koalicji z dala od pierwszej linii frontu, co stanowiło zakres, jak to określił premier Leszek Miller, „na miarę naszych możliwości zbrojnych”. Operacja transferu żołnierzy i sprzętu w poło-wie sfinansowana została przez stronę amerykańską. Następnie Amerykanie zobowiązali się przekazać na utrzymanie polskiego kontyngentu do końca 2004 roku kwotę 350-400 milionów dolarów, udostępnili 217 samochodów tereno-wych, w tym 9 HMMWV, oraz 6 samolotów transportowych C-130 Hercules. Polska po zakończeniu głównych działań bojowych na terenie Iraku podjęła się misji dowodzenia jedną ze stref stabilizacyjnych. Mimo pierwszego sporu, czy budżet państwa będzie mógł pomieścić koszty związane z utrzymaniem dodat-kowego kontyngentu, podjęto decyzję o wysłaniu dodatkowych jednostek. Za-daniem Polski było wysłanie do Iraku Korpusu Północ-Wschód z siedzibą w Szczecinie. Niemcy i Dania odrzuciły złożoną przez polski rząd propozycję wspólnego dowodzenia strefą, co gorsza, w wyniku rozwoju wydarzeń doszło do pewnego oziębienia stosunków na linii Warszawa-Berlin. 1 maja 2003 roku prezydent Stanów Zjednoczonych ogłosił oficjalne zakończe-nie działań wojennych i rozpoczęcie drugiej fazy operacji w Iraku. Prawną pod-stawę rozpoczęcia misji stabilizacyjnej stanowi rezolucja Rady Bezpieczeństwa Organizacji Narodów Zjednoczonych numer 1483 z 22 maja 2003 roku. Dzień przed podjęciem rezolucji przez ONZ Rada Północnoatlantycka oznajmiła, że NATO nie weźmie udziału w tej misji, niemniej Polska mogła się spodziewać pomocy przy planowaniu zarządzania strefą.


Polska poprosiła NATO o pomoc już 15 maja 2003 roku. Wspominano o kształ-towaniu planów operacyjnych, koordynowaniu systemów łączności, a także podzieleniu się wiedzą wywiadowczą Sojuszu, wszystko w stopniu podobnym do mechanizmów już funkcjonujących w Afganistanie. Spotkanie w celu prze-dyskutowania sytuacji odbyło się 28 maja w Warszawie. Polska wystąpiła o prawo do korzystania z sojuszniczych baz danych, zawierających informacje wywiadowczo-rozpoznawcze o obszarze operacji; o doradztwo w sprawach logistyki, programowania i kompletowania sił; o udzielenie pomocy przez Agencję ds. Eksploatacji Sprzętu i Zaopatrzenia NAMSA w zaopatrywaniu wojsk działających w strefie odpowiedzialności. Decyzja w tej sprawie zapadła 2 czerwca 2003 roku. Jednak w efekcie pomoc udzielona przez NATO okazała się mniejsza od wcześniejszych oczekiwań. Rzecznik MON powiedział przed przystąpieniem do realizacji zobowiązań sojuszniczych: „Chcielibyśmy, aby NATO przejęło część odpowiedzialności za dalszą stabilizację Iraku, podobnie jak w Afganistanie, łącznie z zaangażowaniem sojuszniczych struktur”, natomiast pod koniec lipca 2003 roku minister obrony narodowej tak podsumował sytua-cję: „jeżeli chodzi o sprawę iracką, to myślę, że deklaracja mówiąca o udzieleniu pomocy przez sojusz w zakresie szkolenia tamtejszych sił bezpieczeństwa, to było wszystko, co można było osiągnąć”290. Według założeń polskiego planu do końca 2005 roku miała być przygotowana nowa armia iracka, reprezentująca przynajmniej przyzwoity poziom wyposażenia i wyszkolenia. Udział w misji stabilizacyjnej rozpoczął się na mocy decyzji prezydenta podpi-sanej 6 czerwca 2003 roku. Początkowo zgoda obejmowała okres od 9 czerwca do 31 grudnia 2003 roku, jednak zakładano możliwość przedłużenia jej o na-stępny rok, a następnie okresy półroczne. Rotacja sił została ustalona z góry. W Iraku pozostawiono kontyngent prowadzący działania ściśle zbrojne, nato-miast z czasem wycofano okręt Kontradmirał Xawery Czarnecki. W pierwszej turze kontyngent objął 2350 żołnierzy z 12. Dywizji Zmechanizowanej. Strefę objęto 3 września, natomiast druga tura rozpoczęła się w połowie stycznia 2004 roku i powiększyła polski kontyngent do 2440 żołnierzy. Zwiększył się udział jednostek bojowych. Zadania sił stabilizacyjnych określono jako: „zaprowadzanie bezpieczeństwa i ładu publicznego, pomoc w tworzeniu organów władzy, likwidowanie zagro-żeń terrorystycznych, ochrona miejsc dóbr kultury i kultu religijnego, dbałość o integralność terytorialną, pomoc organizacjom humanitarnym (Polska utrzy-muje w Iraku również policjantów i funkcjonariuszy Straży Granicznej)”291.

290 J. Szmajdziński, Zobowiązania wobec NATO, konferencja Stowarzyszenia Euro-Atlantyckie- go, 22 lipca 2004 roku. 291 M. Wągrowska, Udział Polski… op. cit., s. 17.


Polska strefa stabilizacyjna

Jest zamieszkiwana przez blisko 3 miliony 200 tysięcy Irakijczyków, głów-nie Arabów, ale żyje tam też ludność plemienna i Beduini. Cały obszar w 2004 roku według MON miał około 29 tysięcy kilometrów kwadratowych i obejmo-wał odpowiednio prowincje: – Babil ze stolicą w Hilli – 618 tysięcy mieszkańców – Karbala, ze stolicą o tej samej nazwie – 542 tysiące – Wasit ze stolicą w mieście Kut – 374 tysiące. Dla porównania amerykańska strefa stabilizacyjna składała się z prowincji: – Nadżaf ze stolicą o tej samej nazwie – 522 tysiące – Kadisija ze stolicą w Diwaniji – 200 tysięcy. Pierwotnie wielonarodowa strefa pod polskim dowództwem rozciągała się od granicy z Arabią Saudyjską po granicę z Iranem, obejmując prowincje Babilon, Karbala, Nadżaf, Kadisija i Wasit. Obejmowała dwa duże, święte dla szyitów miasta – Karbalę i Nadżaf. 27 maja 2004 roku polska strefa została zmniejszona o dwie prowincje (z około 8,5 do 6 tysięcy kilometrów kwadratowych) po wyco-faniu sił hiszpańskich, honduraskich i dominikańskich. Obecnie, po wycofaniu się Filipin i Tajlandii kontyngent wielonarodowy składa się z 17 zamiast 25 państw. Obecny kształt polskiej strefy ustalony został 9 sierpnia 2004 roku, gdy na terenie pozostałych prowincji rozpoczęła się działalność bojówek organizacji Al-Sadra. Do najcięższych walk na terenie polskiej strefy doszło w drugiej połowie sierp-nia 2004 roku, gdy iraccy partyzanci chcieli wciągnąć Polskę do ingerencji w wewnętrzne sprawy Iraku. Do 15 października 2004 roku zginęło kilkunastu polskich obywateli. Obecnie Dywizja Wielonarodowa kontroluje dwie prowincje – Wasit i Diwanija, przejęte w marcu 2005 roku na skutek wymiany miejsca stacjonowania na bazę z lepszymi warunkami bezpieczeństwa dla żołnierzy. „Dowodzenie Wielonaro-dową Dywizją Centrum-Południe 18 lipca 2006 r. przejął gen. dyw. Bronisław Kwiatkowski. Rozpoczęła w ten sposób formalnie służbę VII zmiana Polskiego Kontyngentu Wojskowego (PKW) w Iraku, która ma docelowo liczyć 865 żoł-nierzy i pracowników wojska. Obowiązujące postanowienie Prezydenta RP z grudnia 2005 r. sankcjonuje polską obecność wojskową w Iraku w ramach sił międzynarodowych do końca 2006 r. Jest jednak pewne, że w końcu 2006 r. zostanie przyjęta kolejna rezolucja Rady Bezpieczeństwa ONZ przedłużająca mandat sił wielonarodowych, a sam Irak i Stany Zjednoczone zwrócą się do rządu polskiego z wnioskiem o kontynuowanie misji”292. 292 Ł. Kulesa, Perspektywy zaangażowania wojskowego Polski w Iraku, Biuletyn PISM, 2006, nr 47 (387), s. 1675.


Dywizja Wielonarodowa koncentruje się wokół szkolenia irackiej 8. Dywizji Piechoty, policji oraz straży granicznej. Uczestniczą w tym specjalnie sformo-wane zespoły doradczo-szkoleniowe, oddelegowane do służby przy konkretnych jednostkach irackich. W styczniu 2006 roku Dywizja przejęła odpowiedzialność za bezpieczeństwo w obydwu prowincjach, poprzednio jedynie udzielała wspar-cia w sytuacjach zagrożenia. W związku ze zmianą zadań głównym zagrożeniem dla żołnierzy Dywizji Wielonarodowej stały się ataki na bazy i konwoje. „Zdecentralizowany ruch oporu stosuje taktykę wojny partyzanckiej: organizuje zamachy samobójcze, z użyciem samochodów-pułapek i przydrożnych bomb, porwania obcokrajowców, urzędników administracji rządowej, a nawet sportow-ców. Celem ataków jest także infrastruktura Iraku, w tym naftowa, co w samym 2005 r. przyniosło 6,25 mld dolarów strat w przychodach z eksportu ropy. Od końca 2003 r. ruch oporu przeprowadzał około 40 ataków dziennie na siły stabi-lizacyjne”293. W 2006 roku po wysadzeniu meczetu Al-Askari w Samarze doszło do nasilenia konfliktu między szyitami i sunnitami, co przekłada się na bezpieczeństwo sta-cjonujących na ich terenach żołnierzy koalicji. Trwająca od czerwca 2006 roku operacja „Together Forward”, która miała zaprowadzić spokój w Bagdadzie i okolicach, zakończyła się niepowodzeniem, śmierć poszukiwanego przez Ame-rykanów Abu Musaby az-Zarkawiego również nie przyniosła przełomu.

Polskie partie parlamentarne a operacja w Iraku

Sprawa operacji w Iraku pojawiła się w programach partii parlamentarnych tak na dobre dopiero w trakcie piątej kadencji Sejmu, sam proces wysłania wojsk nie wzbudził w Sejmie kontrowersji większych, niż wcześniejsze wysła-nie kontyngentu do Afganistanu. Zupełnie inaczej wyglądała natomiast kwestia poparcia społecznego. Posłowie PiS w tej sprawie przede wszystkim pytali o termin wycofania polskiego wojska. Poseł Marek Polak poruszył kwestię związaną z rolą i bezpieczeństwem polskich żołnierzy: „Jak wiadomo, na prośbę lokalnych władz Iraku rząd zdecydował o przedłużeniu misji polskiego kontyn-gentu w tym kraju, zmieniając jednocześnie jej charakter na szkoleniowy i do-radczy. Głównym zadaniem polskiego wojska jest teraz pomoc irackiej armii w przejmowaniu odpowiedzialności za bezpieczeństwo w tym kraju i stabilizo-wanie się zbyt kruchych jeszcze instytucji demokratycznego państwa”294. Spra-wa ta znalazła ciąg dalszy w wypowiedzi posła Karola Karskiego, który komen-tował sytuację kontyngentu w Iraku: „W tej chwili polski nowy kontyngent nie

293 J. Bury, Możliwość wybuchu wojny domowej w Iraku, Biuletyn PISM, 2006, nr 65 (405), s. 1712. 294 Poseł Marek Polak, 15.02.2006, 2 punkt porządku dziennego, Informacja Ministra Spraw Zagranicznych o zadaniach polskiej polityki zagranicznej w 2006 r.


wykonuje żadnych działań bojowych, przekazał odpowiedzialność za bezpie-czeństwo swojej strefy odpowiednim jednostkom armii irackiej. W tej chwili jesteśmy tam tylko w celu szkolenia wojska i policji irackiej, nie wykonujemy żadnych działań zbrojnych. Polscy żołnierze nie są w takim stopniu, jak kiedyś, narażeni na jakiekolwiek zagrożenia”295. Odnosząc się do zagrożeń związanych z udziałem Polski w konflikcie irackim, posłanka PO Elżbieta Radziszewska pytała o wypełnianie jednego z głównych celów polskiej misji, czyli sytuację stosunków gospodarczych z Irakiem: „Czy prawdą jest, że istotną przesłanką była perspektywa zacieśnienia polsko-irackiej współpracy gospodarczej, w tym zapowiedzi strony irackiej dotyczące gotowo-ści szczególnego traktowania polskich firm w Iraku? Czy przypadkiem nie są to kolejne mrzonki i czy to nie są takie rzekome zapowiedzi?”296. Zwracano uwagę na niewykorzystaną przez rząd możliwość wycofania polskiego kontyngentu. Posłowie Platformy pytali o motywy działania rządu i planowaną wielkość misji. Poseł Krzysztof Gadowski poruszył poważne zagrożenie związane z charakte-rem polskiej polityki: „Kiedy i gdzie oraz w jakim zakresie nastąpią dalsze za-machy terrorystyczne, tego nie wiemy. Dlatego w poczuciu odpowiedzialności za bezpieczeństwo naszych obywateli i obywateli całego świata przyjęliśmy na siebie obowiązek i honor uczestnictwa naszych wojsk w misji stabilizacyjnej w Iraku, a co za tym idzie, aktywnie włączyliśmy się w misję walki o bezpie-czeństwo światowe. Przyjęcie jednak tego obowiązku walki z organizacjami i państwami wspierającymi terroryzm stwarza sytuację, w której stajemy się państwem o większym potencjalnym zagrożeniu o charakterze odwetowym”297. Jeden z posłów odwołał się do sytuacji polskich żołnierzy w Iraku i Afganistanie w trakcie dyskusji nad Wojskowymi Służbami Informacyjnymi (WSI). Jego zdaniem likwidacja tych służb mogła doprowadzić do zagrożenia życia uczest-ników kontyngentu: „Musimy też zdawać sobie sprawę na tej sali, to jest też ważne, i w tej debacie musimy o tym pamiętać, że obecnie oficerowie WSI, czy nam się podoba ta służba, czy nie, działają w Afganistanie, działają w Iraku, skutecznie wspierając polskie siły zbrojne. O tym też warto pamiętać w tej dys-kusji, żeby nie wylać dziecka z kąpielą, żeby nie spowodować osłabienia nasze-go potencjału militarnego, żeby nie doprowadzić też do zagrożenia życia na-szych żołnierzy”298. Posłanka Stanisława Anna Okularczyk natomiast analizuje

295 Poseł Karol Karski, 15.02.2006, ibidem. 296 Poseł Elżbieta Radziszewska, 29.12.2005, 15 punkt porządku dziennego, Informacja bieżąca. 297 Poseł Krzysztof Gadowski, 25.01.2006, 12 punkt porządku dziennego, Sprawozdanie Komisji Infrastruktury oraz Komisji Spraw Zagranicznych o rządowym projekcie ustawy o ratyfikacji Konwencji w sprawie znakowania plastycznych materiałów wybuchowych w celu ich wykrywania, podpisanej w Montrealu dnia 1 marca 1991 r. 298 Poseł Marek Biernacki, 23.03.2006, 10 punkt porządku dziennego, Pierwsze czytanie przed- stawionego przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej projektu ustawy Przepisy wprowadza- jące ustawę o Służbie Kontrwywiadu Wojskowego oraz Służbie Wywiadu Wojskowego oraz


koszt wojskowych misji zagranicznych prowadzonych przez Polskę: „Koszty misji realizowane za granicą to 320 mln zł, pomijając fazę przygotowawczą. Proszę państwa, jeden żołnierz, którego, mówiąc brzydko, eksportujemy, który uczestniczy w misji pokojowej za granicą, kosztuje od 80 do 127 tys. zł, w za-leżności od tego, w którym kraju pełni tę misję. Rząd wypowiada się na łamach prasy, iż nie chce się wycofać z Iraku, ponieważ nie chciałby stracić dorobku. Jakiż jest ten dorobek? Może widzę go subiektywnie, ale zginęło tam 650 tys. Irakijczyków, bosych i głodnych, proszę mi wybaczyć tę aluzję, 18 naszych żołnierzy, 3 dziennikarzy, pomijam dziennikarzy z innych krajów. To dorobek raczej kompromitujący. Należałoby się szybko zastanowić nad wycofaniem tych misji, w szczególności z Iraku. Pozostaje pytanie zasadnicze, jakie są te korzyści ekonomiczne, gospodarcze, a może w wymiarze globalnym polityczne. Nie wiem. Czytam prasę zagraniczną i jakoś zewnętrznych pochwał się nie do- czytałam”299. Posłowie Samoobrony wypowiadali się o misjach zagranicznych nieco ogólniej, odwołując się także do operacji w Afganistanie. Posłanka Halina Molka poru-szała natomiast kwestię kosztów związanych z polskimi zobowiązaniami woj-skowymi. Główny nacisk położyła na sprawy kontyngentów wojskowych i tar-czę antyrakietową: „Czy pozostawienie polskiego kontyngentu w Iraku, oprócz oczywiście ogromnych kosztów, przyniesie Polsce jakieś wymierne korzyści? Pytam, albowiem rząd USA przyrzekł Polsce na ten rok 100 mln dolarów na modernizację armii. Za kwotę tę mieliśmy zakupić w USA samoloty transporto-we. Czy jest pewność, że te obietnice zostaną lub może zostały spełnione? Czy decyzja o pozostawieniu wojsk będzie uzależniona od stanowiska strony amery-kańskiej, czy jest to już sprawa przesądzona? Jakie są uzgodnienia w sprawie dalszej współpracy politycznej i wojskowej z USA na innych obszarach, chodzi o pomoc dla Ukrainy, ewentualna budowa w Polsce niektórych elementów ame-rykańskiego systemu obrony rakietowej?”300. Poseł Lech Kuropatwiński zwracał uwagę na poważne koszta związane z wyposażeniem wojskowym, niezbędnym pod kątem misji zagranicznych, które mimo poważnych wydatków z nim zwią-zanych nie poprawi jakości wojska stacjonującego w kraju: „Pan prezydent, a także pan minister, uważają, że wydanie z budżetu 300-400 mln na doposaże-nie czy dozbrojenie tych 1000 żołnierzy, a także na inne związane z tym koszty, nie spowoduje zapewne wzbogacenia naszej armii w kraju. Powiązane wypo-wiedzi pana premiera Jarosława Kaczyńskiego dotyczące dopłat dla rolnictwa w Unii Europejskiej w latach 2007-2013 – chodzi o to, aby część środków prze-znaczyć na zbrojenie – społeczeństwo rolnicze odebrało negatywnie i z wielkim ustawę o służbie funkcjonariuszy Służby Kontrwywiadu Wojskowego oraz Służby Wywiadu Wojskowego. 299 Poseł Stanisława Anna Okularczyk, 12.12.2006, 4 punkt porządku dziennego, Sprawozdanie Komisji Finansów Publicznych o rządowym projekcie ustawy budżetowej na rok 2007. 300 Poseł Halina Molka, 29.12.2005, 15 punkt porządku dziennego, Informacja bieżąca.


niepokojem”301. Posłowie Samoobrony od początku byli przeciwni wysyłaniu polskiego wojska do Iraku. Poseł Mateusz Piskorski przypomniał to w jednym ze swoich wystąpień, kwestionując potrzebę dalszego utrzymywania kontyngen-tu na tamtym terytorium: „Pewien sceptycyzm budzi także sprawa dalszego pozostawania polskich wojsk w Iraku i zwiększenia kontyngentu w Afganista-nie. Samoobrona mówiła o tym otwarcie, jest pod tym względem bardzo konse-kwentna, zdecydowanie bardziej niż niektóre inne partie polityczne, które nie-gdyś wojska do Iraku wysłały, a dziś jawią się największymi przeciwnikami obecności tychże wojsk nad Tygrysem i Eufratem. Mówiliśmy to od początku, od samego momentu rozpoczęcia tej, na początku jeszcze sprzecznej z prawem międzynarodowym, interwencji – mówię o Iraku”302. Utrzymywanie polskiego kontyngentu wojskowego w Iraku posłowie SLD łą-czyli z jednej strony z zagrożeniem życia stacjonujących tam żołnierzy, z drugiej natomiast z pewnymi gwarancjami gospodarczymi dla Polski. Jednakże gwaran-cje te stały pod znakiem zapytania. Uwagę na to zwrócił w swojej wypowiedzi poseł Piotr Gadzinowski: „Podczas wizyty pana ministra Radka Sikorskiego pojawiła się informacja, że nasze wojska zostaną w Iraku, a w zamian za to Pol-ska uzyska jakieś koncesje naftowe. Pojawił się program ironicznie zwany >>ro-pa za krew<<. Czy rzeczywiście rząd polski zamierza przedłużać naszą obecność i okupować Irak w zamian za koncesje naftowe? Panie ministrze, dlaczego nasze wojska mają być w Iraku najkrócej 12 miesięcy, dlaczego rząd przyjmuje taką perspektywę czasową? Czy to wiąże się z jakimiś koncesjami ekonomiczny-mi?”303. Poseł Zbyszek Zaborowski dokonał pewnego podsumowania funkcjo-nowania polskiego kontyngentu i poddał pod zastanowienie, czy nie należałoby zakończyć już misji w Iraku: „W 2003 r. rząd i prezydent podjęli trudną decyzję o udziale Polskich Sił Zbrojnych w misji stabilizacyjnej w Iraku. Od tej pory w misji tej uczestniczyło ok. 10 tys. polskich żołnierzy, z powodzeniem wyko-nując swoje obowiązki. Wykazali się dużym poświęceniem, nie obyło się bez ofiar. Trzeba oddać polskim żołnierzom należną cześć i szacunek. Ponosząc ofiary, znaczące koszty materialne, angażując się politycznie w tym regionie świata, Polska wywiązała się ze swoich zobowiązań sojuszniczych, Polska przy-czyniła się do stabilizacji sytuacji w jednej ze stref, za którą ponosiła odpowie-dzialność. Dzisiaj można powiedzieć również, że polscy oficerowie przygotowa-li do działania dywizję iracką, która stopniowo może przejmować odpowiedzial-ność za strefę, za którą do tej pory ponosili odpowiedzialność polscy dowód-cy”304. Stanowisko SLD w tej sprawie potwierdziła wypowiedź posła Wiesława

301 Poseł Lech Kuropatwiński, 21.09.2006, 11 punkt porządku dziennego, Informacja bieżąca. 302 Poseł Mateusz Piskorski, 11.05.2007, 39 punkt porządku dziennego, Informacja Ministra Spraw Zagranicznych o zadaniach polskiej polityki zagranicznej w 2007 r. 303 Poseł Piotr Gadzinowski, 29.12.2005, 15 punkt porządku dziennego, Informacja bieżąca. 304 Poseł Zbyszek Zaborowski, 29.12.2005, ibidem.


Jędrusika, który w swoim wystąpieniu skrytykował decyzję rządu: „Co wreszcie z obecnością polskich wojsk w Iraku? 75% Polaków domaga się wycofania na-szych wojsk. Z państw Unii Europejskiej pozostaną tam tylko wojska brytyjskie, ale Wielka Brytania zawsze miała interesy na Bliskim Wschodzie. Jaki interes ma Polska, by brać udział w tej wojnie? Co gorsza, prezydent Kaczyński zapo-wiedział jeszcze przed wyjazdem do Stanów Zjednoczonych, czyli przez nikogo nieproszony, gotowość przedłużenia pobytu naszych wojsk w roku 2007”305. Poseł Zaborowski w innym przemówieniu odniósł się do sprawy kosztów utrzymania polskich misji zagranicznych, które bezpośrednio obciążają budżet, stanowiąc pewne zagrożenie dla stabilności finansów państwa: „w Iraku mamy 900 żołnierzy, w Libanie planujemy 500 żołnierzy, w Kongu 200 osób, w Ko-sowie 300, w Syrii, w Bośni po 250, no i teraz w Afganistanie 1000. To już daje 3400 według pobieżnych obliczeń. Jest pytanie: Czy Polskę na to stać? Jeżeli chodzi o misje ONZ-owskie, to koszty tych operacji są zwracane. W przypadku misji NATO-wskiej – takiej jak planowana jest w Afganistanie, trwa w Afgani-stanie, a ma być rozszerzona – te koszty ponosi polski budżet”306. W kwestii interwencji w Iraku posłowie LPR zadawali dużo pytań o warunki panujące w tym kraju. Sytuacja w Iraku miała bezpośredni wpływ na bezpie-czeństwo przebywających tam żołnierzy, a także na pozycję Polski w świecie i zagrożenia związane z działaniami terrorystycznymi. Poseł Arnold Masin z trybuny sejmowej pytał o wiele aspektów z tym związanych: „Ile ofiar wśród ludności cywilnej pochłonęła interwencja w Iraku i jak zmienił się poziom życia ludności w Iraku? Ile miesięcznie zamachów o charakterze terrorystycznym ma miejsce w tym kraju? Czy przeprowadzenie wyborów zmieniło sytuację w Ira-ku? Jakie są realne koszta polskiej interwencji i czy Polska jest w stanie koszta te dalej ponosić? Ilu żołnierzy polskich zginęło podczas pełnienia służby w cza-sie trwania misji stabilizacyjnej? Czy udział Polski w misji stabilizacyjnej po-prawił bezpieczeństwo Polaków na świecie? Czy wzrosło realne zagrożenie terrorystyczne w Polsce?”307. Posłowie PSL o bezpieczeństwie militarnym mówili otwarcie, w szerokim kon-tekście. Poseł Waldemar Pawlak, ukazując stanowisko PSL w wypowiedzi kry-tycznej wobec postaw rządu, przywołał między innymi sprawę budowy tarczy antyrakietowej w Polsce: „Strategia bezpieczeństwa, w naszym przekonaniu, powinna być oparta o relacje wielostronne – o NATO, Organizację Narodów Zjednoczonych. Nie akceptujemy działań w zakresie bezpieczeństwa opartych wyłącznie na relacjach ze Stanami Zjednoczonymi. Bardzo kontrowersyjny jest 305 Poseł Wiesław Jędrusik, 15.02.2006, 2 punkt porządku dziennego, Informacja Ministra Spraw Zagranicznych o zadaniach polskiej polityki zagranicznej w 2006 r. 306 Poseł Zbyszek Zaborowski, 21.09.2006, 11 punkt porządku dziennego, Informacja bieżąca. 307 Poseł Arnold Masin, 24.03.2006, 27 punkt porządku dziennego, Pytania w sprawach bieżą- cych.


projekt tarczy antyrakietowej. Doceniamy rolę Stanów Zjednoczonych, ale do-strzegamy też różnice wśród polityków amerykańskich. Bliżej nam do tych, którzy budowali Partnerstwo dla Pokoju, wprowadzając szeroki dialog między różnymi krajami”308. Poseł Wiesław Woda natomiast zwrócił uwagę, jak poważ-ne zagrożenie buduje się przed Polską w związku z podejmowanymi misjami i inwestycjami: „Konsekwencją naszego udziału w wojnie w Iraku i Afganista-nie oraz zamiaru budowy tarczy antyrakietowej mogą być przeprowadzone w odwecie akty terroru. W związku z tym chcę zapytać, czy rząd w swoich pla-nach przeciwstawiania się tym trudnym do przewidzenia aktom przygotowuje tylko umundurowane i tajne służby oraz różne zespoły, czy przygotowuje do tych zadań również różne organizacje pozarządowe i całe społeczeństwo? Po ostatnich aktach terroru, a właściwie próbach ich dokonania, nowo powołana minister spraw wewnętrznych rządu Wielkiej Brytanii zwróciła się z podzięko-waniem do tych cywilnych osób, które uprzedziły o planowanych zamachach. To dowód, jak poważnie traktuje się społeczeństwo, jaką rolę może ono odgry-wać”309.

Podsumowanie

Ewentualne pogorszenie bezpieczeństwa na obszarze, na którym stacjonuje Dywizja, zdaniem ekspertów może mieć związek nie tyle z atakami terrory-stycznymi lub przemocą na tle religijnym i etnicznym (stanowi to główne zagro-żenie w innych regionach Iraku), lecz z ewentualnymi działaniami Iranu. Coraz większą uwagę świata przyciąga jego program nuklearny i rosnące poparcie Hezbollahu. Ocenia się, że jeśli Iran podejmie działania agresywne wymierzone przeciwko siłom międzynarodowym w Iraku, niekoniecznie angażując się w bezpośrednie walki, ale na przykład wykorzystując służby specjalne i kontro-lowane przez siebie ugrupowania, potencjalnie oddziały Dywizji Wielonarodo-wej również mogą stać się celem ataków. Prawdopodobnie w nieodległej przyszłości Irak stanie się państwem federacyj-nym, poprzez odłączenie kurdyjskiej północy i szyickiego południa, co jest moż-liwe dzięki stosownym rozwiązaniom przyjętym przez iracki parlament w paź-dzierniku 2006 roku. W tej sytuacji konieczne byłoby odpowiednie zapewnienie stabilizacji w regionie i rozwiązanie kwestii spornych dotyczących spraw go-spodarczych wydzielanych terenów. Zatem należy zintensyfikować wysiłki związane ze szkoleniem irackich sił bezpieczeństwa, by jak najszybciej mogły przejąć obowiązki z zapewnianiem spokoju w kraju.

308 Poseł Waldemar Pawlak, 11.05.2007, 39 punkt porządku dziennego, Informacja Ministra Spraw Zagranicznych o zadaniach polskiej polityki zagranicznej w 2007 r. 309 Poseł Wiesław Woda, 5.07.2007, 17 punkt porządku dziennego, Informacja bieżąca.


Misja szkoleniowo-doradcza może się zakończyć powodzeniem. W 2007 roku głównym celem było maksymalne zwiększenie zakresu działań samodzielnie wykonywanych przez Irakijczyków. Do zapewnienia bezpieczeństwa jednak niezbędna będzie jeszcze długotrwała obecność zespołów szkoleniowych po zakończeniu misji. Po pełnym zakończeniu szkolenia w realnym terminie moż-liwe będzie wycofanie polskiego kontyngentu z Iraku lub zmiana regionu jego stacjonowania na bardziej niebezpieczny, gdzie będzie bardziej potrzebny. Polski kontyngent to obecnie blisko połowa składu Dywizji Wielonarodowej liczącej około 1800 żołnierzy. Stanowi w niej podstawę struktur dowodzenia, łączności, wsparcia powietrznego oraz logistyki. Nagłe wycofanie z Iraku mia-łoby zatem negatywny wpływ na bezpieczeństwo żołnierzy innych państw, któ-rych kontyngenty są stosunkowo nieliczne. Choć już wiadomo, że stacjonujący w Iraku żołnierze najprawdopodobniej zostaną wycofani do końca października 2008 roku. Nie bez znaczenia pozostaje także czynnik ekonomiczny. Budżet Ministerstwa Obrony Narodowej na misje zagraniczne w 2006 roku na samą misję w Iraku przewidywał 131 milionów złotych z kwoty ogólnej 223,6 miliona. Nie obejmu-je to kosztów związanych z odtworzeniem gotowości bojowej jednostek powra-cających z kontyngentu, w tym remontów i zakupu nowego sprzętu. Obecnie około 40% z blisko 2100 polskich żołnierzy Polskiego Kontyngentu Wojskowe-go jest postawionych w gotowości bojowej w Iraku. Nie należy zapominać, że Polska ma ograniczone możliwości utrzymywania licznej armii na obszarach oddalonych od Europy. Ewentualne zwiększenie zaangażowania NATO w Iraku oznaczałoby kolejną operację poza tak zwanym obszarem traktatowym, czyli niewynikającym bezpo-średnio z umów międzynarodowych i dorobku prawnego Sojuszu. Oznaczałoby to zatem wytyczenie ewolucji w kierunku organizacji globalnej, co z kolei po-winno zapoczątkować nową dyskusję na temat jej przyszłego charakteru. Kon-cepcję tę celowo pominięto w 1999 roku, gdyż europejscy sojusznicy obawiali się wykorzystywania NATO przez USA do wypełniania swoich prywatnych celów. Ostateczne rozwiązanie tej dyskusji, z udziałem nowych członków, po-winno doprowadzić do porozumienia w sprawie innych sporów między sojusz-nikami, na przykład w kwestii użycia sił szybkiego reagowania.

ZAKOŃCZENIE

Polska po transformacji demokratycznej stała się teatrem interesujących działań w dziedzinie bezpieczeństwa. Obserwatorzy z zewnątrz nagle dostrzegli duży kraj w centrum Europy, który nagle musiał niemal od zera stworzyć strate-gię bezpieczeństwa i właściwie na nowo zawiązać prawie wszystkie sojusze, był bardzo podatny na różnego rodzaju naciski. Zachowanie rozwoju instytucji de-mokratycznych wymagało pomocy, która pojawiła się prawie natychmiast. Już na początku lat dziewięćdziesiątych udało się określić odpowiedni dla de-mokratycznego rozwoju państwa kierunek polityki bezpieczeństwa, przez po-wiązanie go z europejską organizacją bezpieczeństwa zbiorowego, jaką było KBWE. Przyspieszenie procesu KBWE i instytucjonalizacja pozwoliły przyjąć nieco odważniejsze spojrzenie na świat. Zachodzące wówczas zmiany dały szansę na podjęcie działań wybiegających daleko w przyszłość. Wycofanie z terytorium Polski rosyjskich żołnierzy umożliwiło w 1993 roku otwarte nego-cjacje na temat członkostwa w NATO bez obaw o ewentualną reakcję innych podmiotów. Rosja była zbyt zajęta walką z trawiącym ją od środka kryzysem, by okazać odczuwalny sprzeciw. Zaangażowanie w proces OBWE i przystąpienie do NATO otworzyły nowy rozdział w historii polskiego bezpieczeństwa po 1989 roku. Od tej pory Polska, oprócz ściśle określonej strategii, miała także wsparcie dużego Sojuszu chronią-cego traktatowo wszystkich swoich członków. Jednakże pojawiły się także nowe obowiązki, takie jak zobowiązania finansowe, które nie stanowiły jedynej formy partycypacji w międzynarodowym systemie bezpieczeństwa. Wojsko Polskie zobowiązane zostało do utrzymania odpowiedniego poziomu wyszkolenia i wy-posażenia, a rząd stał się odpowiedzialny za współpracę w tworzeniu specjal-nych sił w ramach wielonarodowych korpusów oraz działanie polskiej armii w misjach wielonarodowych. Kolejny kamień milowy postawiono, przyłączając Polskę do Unii Europejskiej. Nadmienić należy, że teraz, oprócz gwarancji bezpieczeństwa militarnego i wsparcia politycznego, pojawiło się także wsparcie gospodarcze. Przystąpienie Polski do Unii wypadło w bardzo ciekawym pod względem polityki bezpieczeń-stwa okresie funkcjonowania wspólnoty. Polska jako państwo przystępujące bardzo aktywnie zaangażowała się w tworzenie wspólnej polityki bezpieczeń-stwa i obrony oraz europejskiej polityki bezpieczeństwa i obrony, mając pewien wpływ na ich obecny charakter. Być może członkostwo w Unii Europejskiej nie


daje takich gwarancji bezpieczeństwa militarnego jak NATO, ale stanowi ich szerokie uzupełnienie wsparciem w innych dziedzinach, niezbędnych do nieza-kłóconego funkcjonowania i rozwoju państwa. Bardzo ważnym elementem polskiego bezpieczeństwa jest bliska współpraca ze Stanami Zjednoczonymi. Już przed 1989 rokiem aktywnie wspierały przemiany demokratyczne w naszym kraju, by po latach stać się niezaprzeczalnie najważ-niejszym partnerem w dziedzinie bezpieczeństwa militarnego. Wprawdzie ame-rykańską politykę bezpieczeństwa cechuje pewien egoizm międzynarodowy, pozwalający na ignorowanie niektórych sygnałów otoczenia, przez co czasami staje się ona mało klarowna i nie daje jednakowych korzyści partnerom w po-dejmowanych działaniach, ale przychylność Stanów jest dla Polski niezmiernie ważna. Przykładem mogą być plany budowy w Polsce elementów amerykań-skiego Systemu Ochrony Przeciwrakietowej, które budzą bardzo żarliwą dysku-sję środowiska międzynarodowego. Polska, niewymieniana bezpośrednio od lat w amerykańskich strategiach bezpieczeństwa, być może w wyniku zachodzą-cych procesów ponownie zagości na ustach amerykańskich polityków i w poli-tyce zagranicznej USA. Sam system sojuszy wielostronnych w razie ataku nie może zapewnić Polsce bezpieczeństwa w stu procentach, w tej sytuacji pomoc silnego partnera choćby pod postacią wstawiennictwa politycznego w świecie może się okazać bezcenna. Pomoc USA może być potrzebna szybciej, niż nam się wydaje, ze względu na stan uzbrojenia państw sąsiednich. Wprawdzie ilość i jakość wyposażenia Woj-ska Polskiego nie odbiega od międzynarodowych standardów, polska armia nie ma także zbyt małej liczebności, jednakże cień na europejską doktrynę bezpie-czeństwa rzuca kierunek zmian zachodzących w Moskwie. Domniemane plany wycofania się Rosji z największych traktatów dotyczących kontroli zbrojeń za-równo konwencjonalnych, jak i niekonwencjonalnych mogą być zapowiedzią kolejnego wyścigu, a mimo coraz bardziej stabilnej sytuacji polska gospodarka wciąż jeszcze nie może się włączyć do wyścigu nowych technologii. W tej sytuacji dużą rolę odgrywają regulacje dotyczące finansowania, rozwoju i unowocześniania armii, wynikające z zapisów NATO. Podobnie rzecz się ma w kwestii budowania prestiżu państwa. By móc utrzymać stopę maksymalnego rozwoju, Polska musi się nauczyć możliwie najpełniej wykorzystywać możliwo-ści finansowe i polityczne, jakie niesie ze sobą członkostwo w Unii Europej-skiej. Polityka europejska wymaga jednak dużo uwagi rządu i wszelkie zanie-dbania mogą się w przyszłości okazać brzemienne w skutkach. Oddzielną kategorię stanowi zagrożenie związane z udziałem polskich kontyn-gentów wojskowych w misjach stabilizacyjnych. Ponieważ są prowadzone przez organizacje międzynarodowe niejednokrotnie utożsamiane z okupantem, zagro-żenie może być skierowane przeciwko służącym pod ich szyldem żołnierzom.

Zakończenie 173

Niebezpieczeństwo może grozić także bezpośrednio mieszkańcom kraju wysyła-jącego – może to być zwiększenie zagrożenia atakiem terrorystycznym. Udział w misji wojskowej może też stanowić poważny problem polityczny, jeśli na przykład któryś z sąsiadów nie zgadza się z polityką organizacji w danej kwestii. Udział polskich obserwatorów cywilnych w międzynarodowych misjach pod szyldem Organizacji Narodów Zjednoczonych jest bardzo cieszącym zjawi-skiem, jednakże może oznaczać, że zaufaniem środowiska międzynarodowego cieszy się nie tyle samo państwo, co konkretni wysyłani przez nie specjaliści. Nie należy jednak zapominać, że wszelkie doświadczenia zdobyte w trakcie misji znacznie zwiększają skuteczność armii. Zdolności operacyjnych nie da się wypracować w inny sposób, jak tylko sprawdzając pewne rozwiązania w prakty-ce. Poziom rozwoju gospodarczego już pozwala Polsce z pewną nieśmiałością zamienić dotychczasową rolę beneficjenta pomocy międzynarodowej i przyjąć na siebie rolę państwa-donatora, by nieść pomoc innym – zarówno finansową, jak i pod postacią sił zabezpieczania spokoju, pomagających danemu państwu w wyszkoleniu kadr zdolnych do zapewnienia bezpieczeństwa i samodzielnego funkcjonowania. Reasumując zmiany, jakie dokonały się w polskim systemie bezpieczeństwa w ostatnich dziesięcioleciach, nie można nie zauważyć rozmiarów toczącego się procesu. Dotknął on właściwie każdej dziedziny życia. Polska stała się człon-kiem społeczności międzynarodowej korzystającej z najnowszych zdobyczy techniki, ma do dyspozycji niezbędne do dalszego rozwoju zaplecze technolo-giczne i finansowe, istnieje duży potencjał kontynuowania, a nawet przyspiesze-nia cały czas toczącej się transformacji. Zoptymalizowanie tych procesów bę-dzie jednak wymagało przede wszystkim szerokiej profesjonalizacji polskiej sfery politycznej.

ZAŁĄCZNIKI


Załącznik 1: Kalendarium wydarzeń po 1989 roku

Rok 1989

Główne urzędy w państwie:

Przewodniczący Rady Państwa: Wojciech Jaruzelski (od 6 listopada 1985 r.) Premier: Mieczysław Franciszek Rakowski (od 27 września 1988 r.) Minister spraw zagranicznych: Tadeusz Olechowski (od 17 czerwca 1988 r.) Minister obrony narodowej: generał armii Florian Siwicki (od 1983 r.) Skład Sejmu: PZPR, ZSL, SD, PAX, UChS, PZKS

Przynależność Polski:

ONZ – Organizacja Narodów Zjednoczonych, powstała 24 października 1945 r., Polska jest jednym z państw-założycieli (tzw. członek pierwotny). W chwili obecnej do ONZ należą 192 państwa; Sekretarz Generalny w 1989 r.: Javier Pérez de Cuéllar z Peru RWPG – Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej, założona 5-8 stycznia 1949 r., Należały do niej: Bułgarska Republika Ludowa, Republika Czechosło-wacka, Polska Rzeczpospolita Ludowa, Rumuńska Republika Ludowa, Węgier-ska Republika Ludowa i Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich; od lutego 1949 Albańska Republika Ludowa, a od 1950 Niemiecka Republika De-mokratyczna Układ Warszawski – organizacja układu o przyjaźni, współpracy i pomocy wzajemnej, założona 14 maja 1955 r., członkowie: Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich, Albańska Republika Ludowa (zawiesiła współpracę w 1962, wystąpiła z Układu w 1968), Bułgarska Republika Ludowa, Socjali-styczna Republika Rumunii, Niemiecka Republika Demokratyczna, Węgierska Republika Ludowa, Polska Rzeczpospolita Ludowa i Czechosłowacka Republi-ka Socjalistyczna KBWE – Konferencja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie – rozpoczęła się od idei współpracy między państwami NATO i Układu Warszawskiego, usta-nowionej Aktem końcowym KBWE podpisanym przez Kanadę, USA i wszystkie państwa europejskie z wyjątkiem Albanii 1 sierpnia 1975 r. w Helsinkach

Załączniki 177

Kalendarium

4 czerwca 1989 – wybory do Sejmu PRL X kadencji – tzw. sejm kontraktowy; wyniki: PZPR (173), OKP (161), ZSL (76), SD (27), PAX (10), UChS (8), PZKS (5)

2 sierpnia 1989 – Czesław Kiszczak desygnowany na premiera

24 sierpnia 1989 – Tadeusz Mazowiecki desygnowany na premiera

12 września 1989 – Krzysztof Skubiszewski (bezpartyjny) wybrany na ministra spraw zagranicznych

9 listopada 1989 – rozpoczyna się proces „upadku muru berlińskiego”

31 grudnia 1989 – Wojciech Jaruzelski zostaje prezydentem

6 lipca 1990 – Piotr Kołodziejczyk (bezpartyjny) wybrany na ministra obrony narodowej

7 września 1990 – nota Rządu RP do ministra spraw zagranicznych ZSRR doty-cząca rokowań w sprawie wycofania wojsk radzieckich z Polski

12 września 1990 – Niemiecka Republika Demokratyczna, Republika Federalna Niemiec, Francja, Stany Zjednoczone, Wielka Brytania i Związek Socjalistycz-nych Republik Radzieckich podpisują w Moskwie Traktat o ostatecznej regulacji w odniesieniu do Niemiec zwany nieformalnie Traktatem „dwa plus cztery”; otwiera się droga do zjednoczenia Niemiec

14 listopada 1990 – traktat o potwierdzeniu istniejącej granicy między Polską i Niemcami

22 grudnia 1990 – Lech Wałęsa zostaje prezydentem

4 stycznia 1991 – Jan Krzysztof Bielecki desygnowany na premiera

25 czerwca 1991 – od Jugosławii odłącza się Chorwacja i Słowenia

10 lipca 1991 – Borys Jelcyn zostaje prezydentem ZSRR

17 września 1991 – od Jugosławii odłącza się Macedonia

27 października 1991 – wybory parlamentarne na I kadencję Sejmu RP; wyni-ki: UD (62), SLD (60), KPN (51), PSL (50), ZChN (49), PC (43), KLD (37), PL (28), NSZZ „S” (27), pozostałe (44), niezrzeszeni (9)

26 listopada 1991 – przyjęcie Polski do Rady Europy

2 grudnia 1991 – niepodległość Ukrainy


6 grudnia 1991 – Jan Ferdynand Olszewski desygnowany na premiera (objął urząd tego samego dnia)

23 grudnia 1991 – Jan Parys (PC) – zostaje ministrem obrony narodowej

26-31 grudnia 1991 – rozwiązanie ZSRR

1 stycznia 1992 – Egipcjanin Boutros Boutros-Ghali zostaje Sekretarzem Gene-ralnym ONZ

7 lutego 1992 – powstaje Unia Europejska

30 marca 1992 – prezydent Lech Wałęsa w trakcie wizyty oficjalniej w RFN przedstawia koncepcję NATO-bis

5 kwietnia 1992 – od Jugosławii odłącza się Republika Bośni i Hercegowiny

23 maja 1992 – Romuald Szeremietiew (PC) zostaje ministrem obrony narodo-wej

5 czerwca 1992 – Waldemar Pawlak desygnowany na premiera (objął urząd tego samego dnia)

5 czerwca 1992 – Janusz Onyszkiewicz (UD) zostaje ministrem obrony naro-dowej

10 lipca 1992 – Hanna Suchocka desygnowana na premiera (objęła urząd 11 lipca 1992)

1 stycznia 1993 – Czechosłowacja rozpada się na dwa państwa

3 stycznia 1993 – podpisanie porozumienia START II

20 stycznia 1993 – William Jefferson Clinton zostaje prezydentem USA

17 kwietnia 1993 – blokada gospodarcza ONZ wobec Jugosławii

1 września 1993 – wejście w życie traktatu z Maastricht

17 września 1993 – Ostatni żołnierze Północnej Grupy Wojsk armii rosyjskiej opuścili terytorium Polski, tym samym zakończyło się wycofywanie armii rosyj-skiej

19 września 1993 – wybory parlamentarne na II kadencję Sejmu RP; wyniki: SLD (171), PSL (132), UD (74), UP (41), KPN (22), BBWR (16), niezrzeszeni (1)

26 października 1993 – Waldemar Pawlak obejmuje urząd premiera

Załączniki 179

26 października 1993 – Piotr Kołodziejczyk (bezpartyjny) zostaje ministrem obrony narodowej

26 października 1993 – Andrzej Olechowski (BBWR) zostaje ministrem spraw zagranicznych

10 stycznia 1994 – w Brukseli przyjęto program „Partnerstwo dla pokoju”, do którego zaproszono Polskę

12 lutego 1994 – wejście w życie umowy o stowarzyszeniu Polski ze Wspólno-tami Europejskimi

9 maja 1994 – stowarzyszenie Polski z Unią Zachodnioeuropejską

10 lipca 1994 – Aleksandr Łukaszenka zostaje prezydentem Białorusi

13 sierpnia 1994 – Sergio Balanzino z Włoch zostaje Sekretarzem Generalnym NATO; od 17 do 20 października 1994 zastępuje go na tym stanowisku Willy Claes z Belgii

1 listopada 1994 – Jerzy Milewski (bezpartyjny) zostaje ministrem obrony na-rodowej

5-6 grudnia 1994 – na konferencji przeglądowej KBWE w Budapeszcie zapada decyzja o nadaniu konferencji ram instytucjonalnych, powstaje OBWE

11 grudnia 1994 – wybucha I wojna czeczeńska

1 marca 1995 – Józef Oleksy desygnowany na premiera (objął urząd 7 marca 1995)

1 marca 1995 – Zbigniew Okoński (bezpartyjny) zostaje ministrem obrony na-rodowej

7 marca 1995 – Władysław Bartoszewski (bezpartyjny) zostaje ministrem spraw zagranicznych

1 lipca 1995 – Polska przystępuje do WTO

5 grudnia 1995 – Javier Solana z Hiszpanii zostaje Sekretarzem Generalnym NATO

23 grudnia 1995 – Aleksander Kwaśniewski zostaje prezydentem

29 grudnia 1995 – Dariusz Rosati (SdRP) zostaje ministrem spraw zagranicz-nych

5 stycznia 1996 – Stanisław Dobrzański (PSL) zostaje ministrem obrony naro-dowej


7 lutego 1996 – Włodzimierz Cimoszewicz obejmuje urząd premiera

22 listopada 1996 – Polska przystępuje do Organizacji Współpracy Gospodar-czej i Rozwoju (OECD)

1 stycznia 1997 – Kofi Annan z Ghany zostaje Sekretarzem Generalnym ONZ

8 lipca 1997 – oficjalne zaproszenie Polski do przystąpienia do NATO

21 września 1997 – wybory parlamentarne na III kadencję Sejmu RP; wyniki: AWS (201), SLD (164), UW (60), PSL (27), ROP (4), niezrzeszeni (2)

17 października 1997 – Jerzy Buzek desygnowany na premiera (objął urząd 31 października 1997)

31 października 1997 – Janusz Onyszkiewicz (UW) zostaje ministrem obrony narodowej

31 października 1997 – Bronisław Geremek (UW) zostaje ministrem spraw zagranicznych

27 października 1998 – Gerhard Schröder (SPD) zostaje kanclerzem Niemiec; zastępuje na tym stanowisku Helmuta Kohla (CDU), kanclerza Niemiec od 1 października 1982

12 marca 1999 – przyjęcie Polski do NATO

7 sierpnia 1999 – wybucha II wojna czeczeńska

14 października 1999 – George Robertson z Wielkiej Brytanii zostaje Sekreta-rzem Generalnym NATO

7 maja 2000 – Władimir Putin zostaje prezydentem Rosji

16 czerwca 2000 – Bronisław Komorowski (SKL) zostaje ministrem obrony narodowej

30 czerwca 2000 – Władysław Bartoszewski (bezpartyjny) zostaje ministrem spraw zagranicznych

5 października 2000 – w Jugosławii w wyniku masowych wystąpień obalono prezydenta Slobodana Miloševicia

20 stycznia 2001 – George Walker Bush zostaje prezydentem USA

11 września 2001 – zamachy terrorystyczne na World Trade Center w Nowym Jorku i Pentagon w Waszyngtonie

Załączniki 181

23 września 2001 – wybory parlamentarne na IV kadencję Sejmu RP; wyniki: SLD (200), PO (65), Samoobrona (53), PiS (44), PSL (42), LPR (38), UP (16), niezrzeszeni (5)

4 października 2001 – Leszek Miller desygnowany na premiera (objął urząd 19 października 2001)

9 października 2001 – Interwencja NATO w Afganistanie

19 października 2001 – Jerzy Szmajdziński (SLD) zostaje ministrem obrony narodowej

19 października 2001 – Włodzimierz Cimoszewicz (SLD) zostaje ministrem spraw zagranicznych

28 maja 2002 – w Rzymie odbył się szczyt państw Paktu Północnoatlantyckiego i Rosji, na którym podpisano Deklarację rzymską, czyli ukonstytuowała się Ra-da Rosja-NATO

4 lutego 2003 – Jugosławia zmienia nazwę na Republika Serbii i Czarnogóry

20 marca 2003 – interwencja koalicji antyterrorystycznej pod przewodnictwem USA w Iraku

1 stycznia 2004 – Jaap de Hoop Scheffer z Holandii zostaje Sekretarzem Gene-ralnym NATO

11 marca 2004 – zamachy bombowe na pociągi w Madrycie

2 maja 2004 – Marek Belka desygnowany na premiera (objął urząd tego samego dnia)

5 stycznia 2005 – Adam Daniel Rotfeld (bezpartyjny) zostaje ministrem spraw zagranicznych

7 lipca 2005 – seria zamachów terrorystycznych w Londynie

25 września 2005 – wybory parlamentarne na V kadencję Sejmu RP; wyniki: PiS (150), PO (131), SLD (55), Samoobrona (41), LPR (29), PSL (27), inne (15), niezrzeszeni (13)

19 października 2005 – Kazimierz Marcinkiewicz desygnowany na premiera (objął urząd 31 października 2005)

31 października 2005 – Radosław Sikorski (bezpartyjny) zostaje ministrem obrony narodowej

31 października 2005 – Stefan Meller (bezpartyjny) zostaje ministrem spraw zagranicznych


22 listopada 2005 – Angela Merkel (CDU) zostaje kanclerzem Niemiec

23 grudnia 2005 – Lech Kaczyński zostaje prezydentem

9 maja 2006 – Anna Fotyga (PiS) zostaje ministrem spraw zagranicznych

3 czerwca 2006 – Serbia i Czarnogóra rozpada się na dwa odrębne państwa

10 lipca 2006 – Jarosław Kaczyński desygnowany na premiera (objął urząd 14 lipca 2006)

1 stycznia 2007 – Ban Ki-moon z Korei Południowej zostaje Sekretarzem Gene-ralnym ONZ

7 lutego 2007 – Aleksander Szczygło (PiS) zostaje ministrem obrony narodo-wej; od 7 do 10 września 2007 zastępuje go na tym stanowisku Jarosław Ka-czyński

21 października 2007 – wybory parlamentarne na VI kadencję Sejmu RP; wy-niki: PO (209), PiS (166), LiD (53), PSL (31), Mniejszość Niemiecka (1)

9 listopada 2007 – Donald Tusk desygnowany na premiera (objął urząd 16 li-stopada 2007)

16 listopada 2007 – Bogdan Klich (PO) zostaje ministrem obrony narodowej

16 listopada 2007 – Radosław Sikorski (PO) zostaje ministrem spraw zagra-nicznych

13 grudnia 2007 – zakończono prace nad Traktatem z Lizbony zmieniającym Traktat o Unii Europejskiej i Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską

17 lutego 2008 – Kosowo ogłasza niepodległość

2 marca 2008 – Dimitrij Miedwiediew wygrywa wybory prezydenckie w Rosji

Załączniki 183

Załącznik 2: Traktat Północnoatlantycki

W imieniu Rzeczypospolitej Polskiej

PREZYDENT RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

podaje do powszechnej wiadomości:

W dniu 4 kwietnia 1949 r. w Waszyngtonie został sporządzony Traktat Północnoatlantycki w następującym brzmieniu:

Przekład

TRAKTAT PÓŁNOCNOATLANTYCKI

Strony niniejszego traktatu potwierdzają swą wiarę w cele i zasady Karty Narodów Zjednoczonych oraz pragnienie życia w pokoju ze wszystkimi naro-dami i wszystkimi rządami.

Są zdecydowane ochraniać wolność, wspólne dziedzictwo i cywilizację swych narodów, oparte na zasadach demokracji, wolności jednostki i rządów prawa.

Dążą do umacniania stabilizacji i dobrobytu na obszarze północnoatlantyc-kim.

Są zdecydowane połączyć swe wysiłki w celu zbiorowej obrony oraz za-chowania pokoju i bezpieczeństwa.

W związku z powyższym uzgadniają one niniejszy Traktat Północnoatlan-tycki:

Artykuł 1

Strony zobowiązują się, zgodnie z postanowieniami Karty Narodów Zjed-noczonych, załatwiać wszelkie spory międzynarodowe, w które mogłyby zostać zaangażowane, za pomocą środków pokojowych w taki sposób, aby pokój i bez-pieczeństwo międzynarodowe oraz sprawiedliwość nie zostały narażone na nie-bezpieczeństwo, jak również powstrzymywać się w swych stosunkach między-narodowych od użycia lub groźby użycia siły w jakikolwiek sposób niezgodny z celami Narodów Zjednoczonych.

Artykuł 2

Strony będą przyczyniały się do dalszego rozwoju pokojowych i przyja-

znych stosunków międzynarodowych przez umacnianie swych wolnych instytu-cji, przez przyczynianie się do lepszego zrozumienia zasad, na jakich opierają


się te instytucje, oraz przez rozwijanie warunków dla stabilizacji i dobrobytu. Będą one dążyły do usuwania konfliktów w prowadzonej przez nie międzynaro-dowej polityce gospodarczej i będą popierały współpracę gospodarczą między wszystkimi Stronami lub częścią z nich.

Artykuł 3

Dla skuteczniejszego osiągnięcia celów niniejszego traktatu, Strony, każda

z osobna i wszystkie razem, poprzez stałą i skuteczną samopomoc i pomoc wza-jemną, będą utrzymywały i rozwijały swoją indywidualną i zbiorową zdolność do odparcia zbrojnej napaści.

Artykuł 4

Strony będą się wspólnie konsultowały, ilekroć, zdaniem którejkolwiek

z nich, zagrożone będą integralność terytorialna, niezależność polityczna lub bezpieczeństwo którejkolwiek ze Stron.

Artykuł 5

Strony zgadzają się, że zbrojna napaść na jedną lub więcej z nich w Europie lub Ameryce Północnej będzie uznana za napaść przeciwko nim wszystkim i dlatego zgadzają się, że jeżeli taka zbrojna napaść nastąpi, to każda z nich, w ramach wykonywania prawa do indywidualnej lub zbiorowej samoobrony, uznanego na mocy artykułu 51 Karty Narodów Zjednoczonych, udzieli pomocy Stronie lub Stronom napadniętym, podejmując niezwłocznie, samodzielnie jak i w porozumieniu z innymi Stronami, działania, jakie uzna za konieczne, łącznie z użyciem siły zbrojnej, w celu przywrócenia i utrzymania bezpieczeństwa ob-szaru północnoatlantyckiego.

O każdej takiej zbrojnej napaści i o wszystkich podjętych w jej wyniku środkach zostanie bezzwłocznie powiadomiona Rada Bezpieczeństwa. Środki takie zostaną zaniechane, gdy tylko Rada Bezpieczeństwa podejmie działania konieczne do przywrócenia i utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpie-czeństwa.

Artykuł 6

W rozumieniu artykułu 5 uznaje się, że zbrojna napaść na jedną lub więcej

Stron obejmuje zbrojną napaść: – na terytorium którejkolwiek ze Stron w Europie lub Ameryce Północnej,

na algierskie departamenty Francji, na terytorium Turcji lub na wyspy znajdują-ce się pod jurysdykcją którejkolwiek ze Stron na obszarze północnoatlantyckim na północ od Zwrotnika Raka;

Załączniki 185

– na siły zbrojne, okręty lub statki powietrzne którejkolwiek ze Stron znaj-dujące się na tych terytoriach lub nad nimi albo na jakimkolwiek innym obsza-rze w Europie, na którym w dniu wejścia w życie traktatu stacjonowały wojska okupacyjne którejkolwiek ze Stron, lub też na Morzu Śródziemnym czy na ob-szarze północnoatlantyckim na północ od Zwrotnika Raka.

Artykuł 7

Niniejszy traktat nie narusza i nie będzie interpretowany jako naruszający w jakikolwiek sposób ustanowione w Karcie prawa i obowiązki Stron będących członkami Narodów Zjednoczonych ani też nie narusza głównej odpowiedzial-ności Rady Bezpieczeństwa za utrzymanie międzynarodowego pokoju i bezpie-czeństwa.

Artykuł 8

Każda Strona oświadcza, że żadne z wiążących ją obecnie zobowiązań międzynarodowych z którąkolwiek ze Stron lub z jakimkolwiek państwem trze-cim nie stoi w sprzeczności z postanowieniami niniejszego traktatu, oraz zobo-wiązuje się do niewiązania się jakimkolwiek zobowiązaniem międzynarodowym sprzecznym z niniejszym traktatem.

Artykuł 9

Niniejszym strony ustanawiają Radę, w której każda z nich będzie repre-zentowana w celu rozpatrywania spraw dotyczących realizacji niniejszego trak-tatu. Rada będzie zorganizowana w taki sposób, żeby mogła zbierać się szybko w każdym czasie. Rada utworzy takie organy pomocnicze, jakie okażą się po-trzebne; w szczególności utworzy ona natychmiast komitet obrony, którego za-daniem będzie zalecanie środków w celu realizacji artykułów 3 i 5.

Artykuł 10

Strony mogą, za jednomyślną zgodą, zaprosić do przystąpienia do niniej-szego traktatu każde inne państwo europejskie, które jest w stanie realizować zasady niniejszego traktatu i wnosić wkład do bezpieczeństwa obszaru północ-noatlantyckiego. Każde państwo zaproszone w ten sposób może stać się stroną traktatu, składając Rządowi Stanów Zjednoczonych Ameryki dokument przystą-pienia. Rząd Stanów Zjednoczonych Ameryki powiadomi każdą ze Stron o zło-żeniu każdego takiego dokumentu przystąpienia.

Artykuł 11

Niniejszy traktat podlega ratyfikacji, a jego postanowienia zostaną wpro-wadzone w życie przez Strony zgodnie z ich procedurami konstytucyjnymi.


Dokumenty ratyfikacji zostaną złożone tak szybko, jak to jest możliwe, Rządowi Stanów Zjednoczonych Ameryki, który o każdym złożeniu powiadomi wszyst-kich innych sygnatariuszy. Traktat wejdzie w życie w stosunkach między pań-stwami, które go ratyfikowały, gdy tylko zostaną złożone dokumenty ratyfikacji przez większość sygnatariuszy, włączając w to ratyfikacje Belgii, Francji, Kana-dy, Luksemburga, Niderlandów, Stanów Zjednoczonych i Zjednoczonego Kró-lestwa, a w stosunku do innych państw – z chwilą złożenia ich dokumentów ratyfikacji.

Artykuł 12

Po upływie dziesięciu lat obowiązywania traktatu lub kiedykolwiek po upływie tego okresu Strony, na żądanie którejkolwiek z nich, skonsultują się wspólnie w celu dokonania przeglądu traktatu, uwzględniając czynniki, które w tym czasie będą mogły mieć wpływ na pokój i bezpieczeństwo na obszarze północnoatlantyckim, w tym rozwój zarówno powszechnych, jak i regionalnych porozumień przyjętych zgodnie z Kartą Narodów Zjednoczonych, mających na celu utrzymanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa.

Artykuł 13

Po upływie dwudziestu lat obowiązywania traktatu każda ze Stron może przestać być stroną traktatu po upływie roku od notyfikacji o wypowiedzeniu, skierowanej do Rządu Stanów Zjednoczonych Ameryki, który poinformuje rzą-dy innych Stron o złożeniu każdej notyfikacji o wypowiedzeniu.

Artykuł 14

Niniejszy traktat, którego teksty angielski i francuski są jednakowo auten-tyczne, zostanie złożony w archiwach Rządu Stanów Zjednoczonych Ameryki. Należycie uwierzytelnione kopie traktatu przekazane zostaną przez ten rząd rządom innych sygnatariuszy.

Na dowód czego niżej podpisani pełnomocnicy podpisali niniejszy traktat. Sporządzono w Waszyngtonie dnia 4 kwietnia 1949 r. Po zaznajomieniu się z powyższym traktatem, w imieniu Rzeczypospolitej

Polskiej oświadczam, że: – został on uznany za słuszny zarówno w całości, jak i każde z postano-

wień w nim zawartych, – Rzeczpospolita Polska postanawia przystąpić do tego traktatu, – postanowienia traktatu są ratyfikowane, przyjęte, potwierdzone i będą

niezmiennie zachowywane. Na dowód czego wydany został akt niniejszy, opatrzony pieczęcią Rzeczy-

pospolitej Polskiej. Dano w Warszawie dnia 26 lutego 1999 r.

Załączniki 187

PROTOKÓŁ DO TRAKTATU PÓŁNOCNOATLANTYCKIEGO O AKCESJI RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Strony Traktatu Północnoatlantyckiego, podpisanego w Waszyngtonie dnia 4 kwietnia 1949 r., odnotowując z zadowoleniem, że bezpieczeństwo obszaru północnoatlantyckiego zostanie poszerzone poprzez przystąpienie Rzeczypospo-litej Polskiej do traktatu, uzgodniły, co następuje:

Artykuł I

Po wejściu w życie niniejszego protokołu, Sekretarz Generalny Organizacji

Traktatu Północnoatlantyckiego przekaże Rządowi Rzeczypospolitej Polskiej, w imieniu wszystkich Stron, zaproszenie do przystąpienia do Traktatu Północ-noatlantyckiego. Zgodnie z artykułem 10 traktatu, Rzeczpospolita Polska stanie się stroną w dniu złożenia swojego dokumentu przystąpienia Rządowi Stanów Zjednoczonych Ameryki.

Artykuł II

Niniejszy protokół wejdzie w życie, gdy każda ze Stron Traktatu Północno-

atlantyckiego notyfikuje Rządowi Stanów Zjednoczonych Ameryki przyjęcie przez nią protokołu. Rząd Stanów Zjednoczonych Ameryki powiadomi wszyst-kie Strony Traktatu Północnoatlantyckiego o dacie otrzymania każdej takiej notyfikacji i o dacie wejścia w życie niniejszego protokołu.

Artykuł III

Niniejszy protokół, którego teksty w językach angielskim i francuskim są

jednakowo autentyczne, zostanie złożony w archiwach Rządu Stanów Zjedno-czonych Ameryki. Należycie poświadczone kopie protokołu zostaną przesłane przez Rząd Stanów Zjednoczonych Ameryki Rządom wszystkich stron Traktatu Północnoatlantyckiego.

Na dowód czego niżej podpisani pełnomocnicy podpisali niniejszy proto-kół.

Podpisano w Brukseli dnia 16 grudnia 1997 r.

Dz.U. z dnia 19 października 2004 r.


Załącznik 3: Umowa między Państwami-Stronami Traktatu Północnoatlantyckiego dotycząca statusu

ich sił zbrojnych




W dniu 19 czerwca 1951 r. w Londynie została sporządzona Umowa mię-dzy Państwami-Stronami Traktatu Północnoatlantyckiego dotycząca statusu ich sił zbrojnych w następującym brzmieniu:

Przekład

UMOWA

między Państwami-Stronami Traktatu Północnoatlantyckiego dotycząca statusu ich sił zbrojnych

Strony Traktatu Północnoatlantyckiego, sporządzonego w Waszyngtonie dnia 4 kwietnia 1949 r.,

zważywszy, że siły zbrojne jednej z Umawiających się Stron mogą być na podstawie porozumienia wysłane na terytorium innej Umawiającej się Strony;

mając na uwadze, że decyzja o ich wysłaniu oraz warunki, na których zo-staną wysłane, w zakresie, w jakim nie są one określone w niniejszej umowie, pozostaną nadal przedmiotem odrębnych uregulowań między zainteresowanymi Stronami;

pragnąc jednakże określić status takich sił zbrojnych na terytorium innej Umawiającej się Strony;

uzgodniły, co następuje:

Artykuł I

1. W niniejszej umowie wyrażenie: (a) "siły zbrojne" oznacza personel należący do lądowych, morskich lub

powietrznych sił zbrojnych jednej z Umawiających się Stron, przebywający na terytorium innej Umawiającej się Strony, na obszarze Traktatu Północnoatlan-

Załączniki 189

tyckiego w związku z wypełnianiem obowiązków służbowych, chyba że obie Umawiające się Strony uzgodnią, że pewne osoby, oddziały lub formacje nie będą uważane za tworzące lub wchodzące w skład sił zbrojnych w rozumieniu niniejszej umowy;

(b) "personel cywilny" oznacza pracowników cywilnych towarzyszących siłom zbrojnym Umawiającej się Strony, zatrudnionych w siłach zbrojnych tej Umawiającej się Strony i nie będących bezpaństwowcami ani też obywatelami jakiegokolwiek państwa, które nie jest Stroną Traktatu Północnoatlantyckiego, ani też obywatelami bądź osobami zamieszkałymi na stałe w państwie, w któ-rym przebywają siły zbrojne;

(c) "członek rodziny" oznacza współmałżonka członka sił zbrojnych lub personelu cywilnego albo jego dziecko będące na jego utrzymaniu;

(d) "Państwo wysyłające" oznacza Umawiającą się Stronę, do której należą siły zbrojne;

(e) "Państwo przyjmujące" oznacza Umawiającą się Stronę, na której tery-torium przebywają siły zbrojne lub ich personel cywilny, niezależnie od tego, czy tam stacjonują, czy też przejeżdżają przez nie tranzytem;

(f) "organy wojskowe Państwa wysyłającego" oznacza te organy Państwa wysyłającego, które są upoważnione z mocy prawa do stosowania prawa woj-skowego tego Państwa w odniesieniu do członków jego sił zbrojnych lub ich personelu cywilnego;

(g) "Rada Północnoatlantycka" oznacza Radę ustanowioną na mocy art. 9 Traktatu Północnoatlantyckiego lub też jej organy pomocnicze upoważnione do działania w jej imieniu.

2. Niniejszą umowę stosuje się do organów jednostek administracyjnych Umawiających się Stron w granicach ich terytoriów, do których ma zastosowa-nie niniejsza umowa w zakresie określonym w art. XX, tak jak stosuje się ją do organów centralnych tej Umawiającej się Strony, jednakże pod warunkiem, że mienie znajdujące się w posiadaniu jednostek administracyjnych nie będzie uważane za mienie Umawiającej się Strony w rozumieniu art. VIII.

Artykuł II

Siły zbrojne i ich członkowie oraz personel cywilny, a także członkowie ich rodzin mają obowiązek przestrzegać prawa Państwa przyjmującego i powstrzy-mać się od jakiejkolwiek działalności niezgodnej z duchem niniejszej umowy oraz w szczególności od jakiejkolwiek działalności politycznej w Państwie przyjmującym. Państwo wysyłające ma obowiązek podjąć niezbędne środki w tym celu.

Artykuł III

1. Na warunkach określonych w ust. 2 niniejszego artykułu i zgodnie

z wymogami ustanowionymi przez Państwo przyjmujące odnośnie do wjazdu


i wyjazdu sił zbrojnych lub ich członków, członkowie sił zbrojnych nie podlega-ją przepisom paszportowym i wizowym ani też kontroli organów imigracyjnych przy wjeździe i wyjeździe z terytorium Państwa przyjmującego. Ponadto nie podlegają oni przepisom Państwa przyjmującego, dotyczącym rejestracji i kon-troli cudzoziemców, jednakże nie oznacza to, że uzyskują oni jakiekolwiek prawo do stałego pobytu lub zamieszkania na terytorium Państwa przyjmują- cego.

2. W odniesieniu do członków sił zbrojnych będą jedynie wymagane nastę-pujące dokumenty, które należy okazywać na żądanie:

(a) dowód tożsamości wystawiony przez Państwo wysyłające, zawierający imię i nazwisko, datę urodzenia, stopień i numer (o ile taki posiadają), rodzaj służby i fotografię;

(b) indywidualny lub zbiorowy rozkaz wyjazdu w języku Państwa wysyła-jącego oraz w językach angielskim i francuskim, wystawiony przez odpowiedni organ Państwa wysyłającego lub Organizacji Traktatu Północnoatlantyckiego, potwierdzający status osoby lub grupy osób jako członka lub członków sił zbrojnych, jak również rozkaz wyjazdu. Państwo przyjmujące może zażądać, aby rozkaz wyjazdu był kontrasygnowany przez jego właściwego przedstawiciela.

3. Członkowie personelu cywilnego i członkowie ich rodzin powinni posia-dać odpowiednie wpisy w swoich paszportach, potwierdzające ich status członka personelu cywilnego lub członka jego rodziny. 4. Jeżeli członek sił zbrojnych lub ich personelu cywilnego opuści miejsce służby pełnionej na rzecz Państwa wysyłającego i nie zostanie odesłany do kra-ju, organy Państwa wysyłającego poinformują o tym niezwłocznie organy Pań-stwa przyjmującego, podając wszelkie niezbędne szczegóły. Organy Państwa wysyłającego poinformują także organy Państwa przyjmującego o każdym członku ich sił zbrojnych lub personelu cywilnego, który jest nieobecny przez okres dłuższy niż 21 dni. 5. Jeżeli Państwo przyjmujące zwróci się o usunięcie ze swojego terytorium członka sił zbrojnych lub ich personelu cywilnego albo wyda nakaz wydalenia byłego członka sił zbrojnych lub ich personelu cywilnego bądź członka rodziny aktualnego lub byłego członka sił zbrojnych, to organy Państwa wysyłającego będą zobowiązane do przyjęcia takiej osoby na swoje terytorium lub do odesła-nia takiej osoby z terytorium Państwa przyjmującego. Niniejszy ustęp ma zasto-sowanie wyłącznie do osób, które nie są obywatelami Państwa przyjmującego i wjechały na terytorium Państwa przyjmującego w charakterze członka sił zbrojnych lub ich personelu cywilnego albo w celu zostania ich członkiem, oraz w odniesieniu do członków rodzin wyżej wymienionych osób.

Załączniki 191

Artykuł IV

Państwo przyjmujące albo: (a) uzna, bez przeprowadzania dodatkowego egzaminu z kierowania po-

jazdem i pobierania opłaty, pozwolenie na kierowanie pojazdem lub prawo jazdy albo wojskowe pozwolenie na kierowanie pojazdem wystawione członkowi sił zbrojnych lub jego personelu cywilnego przez Państwo wysyłające lub jednostkę administracyjną tego Państwa; albo

(b) wystawi swoje własne pozwolenie na kierowanie pojazdem lub prawo jazdy każdemu członkowi sił zbrojnych lub ich personelu cywilnego, który po-siada pozwolenie na kierowanie pojazdem lub prawo jazdy albo wojskowe po-zwolenie na kierowanie pojazdem wystawione przez Państwo wysyłające lub jego jednostkę administracyjną, przy czym egzamin z kierowania pojazdem nie będzie w tym celu wymagany.

Artykuł V

1. Członkowie sił zbrojnych powinni zazwyczaj nosić mundury. O ile orga-

ny Państwa wysyłającego i Państwa przyjmującego nie uzgodnią inaczej, uży-wanie odzieży cywilnej będzie dopuszczone na takich samych warunkach, jakie obowiązują członków sił zbrojnych Państwa przyjmującego. Podczas przekra-czania granicy regularne oddziały lub formacje sił zbrojnych powinny być umundurowane.

2. Pojazdy służbowe sił zbrojnych lub ich personelu cywilnego oprócz nu-merów rejestracyjnych powinny posiadać widoczny symbol swojego państwa.

Artykuł VI

Członkowie sił zbrojnych mogą posiadać i nosić broń pod warunkiem, że są

do tego upoważnieni na mocy wydanych im rozkazów. Organy Państwa wysyła-jącego rozpatrzą przychylnie stosowne wnioski Państwa przyjmującego w tej sprawie.

Artykuł VII

1. Z zastrzeżeniem postanowień niniejszego artykułu: (a) organy wojskowe Państwa wysyłającego mają prawo sprawowania

w granicach Państwa przyjmującego pełnej jurysdykcji karnej i dyscyplinarnej, przyznanej im przez prawo Państwa wysyłającego w stosunku do wszystkich osób podlegających prawu wojskowemu tego Państwa;

(b) organy Państwa przyjmującego sprawują jurysdykcję nad członkami sił zbrojnych lub ich personelu cywilnego oraz członkami ich rodzin w odniesieniu do przestępstw popełnionych na terytorium Państwa przyjmującego i karalnych zgodnie z jego prawem.


2. (a) Organy wojskowe Państwa wysyłającego mają prawo sprawowania wyłącznej jurysdykcji w stosunku do osób podlegających prawu wojskowemu tego Państwa w odniesieniu do przestępstw karalnych zgodnie z prawem Pań-stwa wysyłającego, a niekaralnych zgodnie z prawem Państwa przyjmującego, w tym przestępstw przeciwko bezpieczeństwu Państwa wysyłającego.

(b) Organy Państwa przyjmującego mają prawo sprawowania wyłącznej jurysdykcji w stosunku do członków sił zbrojnych lub ich personelu cywilnego oraz członków ich rodzin w odniesieniu do przestępstw karalnych zgodnie z jego prawem, a niekaralnych zgodnie z prawem Państwa wysyłającego, w tym prze-stępstw przeciwko bezpieczeństwu Państwa przyjmującego.

(c) Dla potrzeb niniejszego ustępu oraz ustępu 3 niniejszego artykułu poję-cie przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu Państwa obejmuje:

(i) zdradę Państwa, (ii) sabotaż, szpiegostwo lub naruszenie jakichkolwiek przepisów dotyczą-

cych tajemnicy państwowej tego Państwa lub tajemnicy związanej z obronnością tego Państwa.

3. W sytuacjach gdy prawo sprawowania jurysdykcji jest zbieżne, stosuje się następujące zasady:

(a) organy wojskowe Państwa wysyłającego mają pierwszeństwo w spra-wowaniu jurysdykcji w stosunku do członków sił zbrojnych lub ich personelu cywilnego w odniesieniu do:

(i) przestępstw skierowanych wyłącznie przeciwko mieniu lub bezpieczeń-stwu tego Państwa lub przestępstw wyłącznie przeciwko osobie lub mieniu in-nego członka sił zbrojnych tego Państwa lub ich personelu cywilnego albo członka jego rodziny;

(ii) przestępstw wynikających z podjęcia lub zaniechania jakichkolwiek czynności podczas wykonywania obowiązków służbowych.

(b) W przypadku wszelkich innych przestępstw pierwszeństwo w sprawo-waniu jurysdykcji będą mieć organy Państwa przyjmującego.

(c) Jeżeli Państwo posiadające pierwszeństwo w sprawowaniu jurysdykcji decyduje się zaniechać jej sprawowania, powinno ono zawiadomić o tym organy drugiego Państwa w możliwie jak najkrótszym czasie. Organy Państwa mające-go pierwszeństwo rozpatrzą życzliwie wniosek organów drugiego Państwa o zrzeczenie się prawa pierwszeństwa w przypadku, gdy takie zrzeczenie się ma dla drugiej Strony szczególne znaczenie.

4. Powyższe postanowienia niniejszego artykułu nie oznaczają, iż organy wojskowe Państwa wysyłającego mają jakiekolwiek prawo do sprawowania jurysdykcji w stosunku do osób, które są obywatelami Państwa przyjmującego lub zamieszkują w nim na stałe, chyba że są one członkami sił zbrojnych Pań-stwa wysyłającego.

5(a) Organy Państwa przyjmującego i wysyłającego będą udzielać sobie nawzajem pomocy przy aresztowaniu członków sił zbrojnych lub ich personelu cywilnego albo członków ich rodzin na terytorium Państwa przyjmującego

Załączniki 193

i przy przekazywaniu takich osób organom, które sprawują w stosunku do nich jurysdykcję na mocy powyższych postanowień.

(b) Organy Państwa przyjmującego powiadomią niezwłocznie organy woj-skowe Państwa wysyłającego o aresztowaniu jakiegokolwiek członka sił zbroj-nych lub ich personelu cywilnego albo członka jego rodziny.

(c) Jeżeli oskarżony członek sił zbrojnych lub ich personelu cywilnego, nad którym Państwo przyjmujące ma sprawować jurysdykcję, znajduje się w rękach Państwa wysyłającego, to nadzór nad nim zostanie pozostawiony Pań-stwu wysyłającemu do czasu, kiedy zostanie on postawiony w stan oskarżenia przez Państwo przyjmujące.

6(a) Organy Państwa przyjmującego i wysyłającego będą udzielać sobie wzajemnie pomocy przy prowadzeniu wszelkich niezbędnych dochodzeń doty-czących przestępstw, w tym w zbieraniu lub przedstawianiu dowodów, łącznie z zajmowaniem i w odnośnych przypadkach przekazywaniem przedmiotów związanych z przestępstwem. Przekazywanie takich przedmiotów może jednak odbywać się z zastrzeżeniem ich zwrotu w terminie określonym przez organy, które je dostarczyły.

(b) Organy Umawiających się Stron będą informować się wzajemnie o po-stępowaniu we wszelkich sprawach, w których zachodzi zbieżność prawa do sprawowania jurysdykcji.

7(a) Kara śmierci nie będzie wykonywana w Państwie przyjmującym przez organy Państwa wysyłającego, jeżeli przepisy Państwa przyjmującego nie prze-widują kary śmierci w podobnej sprawie.

(b) Organy Państwa przyjmującego rozpatrzą ze zrozumieniem wnioski or-ganów Państwa wysyłającego, dotyczące pomocy w wykonywaniu na terytorium Państwa przyjmującego kary pozbawienia wolności orzeczonej przez organy Państwa wysyłającego, zgodnie z postanowieniami niniejszego artykułu.

8. W przypadku gdy oskarżony został osądzony zgodnie z postanowieniami niniejszego artykułu przez organy jednej z Umawiających się Stron i został uniewinniony albo też skazany i odbywa lub odbył zasądzoną karę bądź też zo-stał ułaskawiony, nie może być sądzony ponownie za to samo przestępstwo na terytorium tego samego Państwa przez organy innej Umawiającej się Strony. Jednakże żadne z postanowień niniejszego ustępu nie stanowi przeszkody dla organów wojskowych Państwa wysyłającego, aby osądzić członka ich sił zbroj-nych za jakiekolwiek naruszenie zasad dyscypliny, wynikające z działania lub zaniechania, będącego przestępstwem, za które był on sądzony przez organy innej Umawiającej się Strony.

9. Jeżeli członek sił zbrojnych lub ich personelu cywilnego albo członek je-go rodziny jest ścigany zgodnie z jurysdykcją Państwa przyjmującego, będzie on uprawniony do:

(a) niezwłocznego i szybkiego procesu; (b) zapoznania się przed procesem z zarzutem lub zarzutami wnoszonymi

przeciwko niemu;


(c) konfrontacji ze świadkami świadczącymi na jego niekorzyść; (d) korzystania z obowiązkowego stawiennictwa osób świadczących na je-

go korzyść, jeżeli znajdują się one w granicach jurysdykcji Państwa przyjmują-cego;

(e) posiadania obrońcy z własnego wyboru albo do posiadania bezpłatnie lub częściowo odpłatnie obrońcy na warunkach aktualnie stosowanych w Pań-stwie przyjmującym;

(f) korzystania, jeżeli uzna za konieczne, z usług kompetentnego tłumacza; oraz

(g) komunikowania się z przedstawicielem rządu Państwa wysyłającego i, jeżeli zasady postępowania sądowego na to pozwalają, do obecności takiego przedstawiciela podczas procesu.

10(a) Regularne oddziały wojskowe lub formacje sił zbrojnych będą miały prawo nadzorowania wszelkich obozów, obiektów lub innych nieruchomości, które zajmują na mocy porozumienia z Państwem przyjmującym. Żandarmeria wojskowa sił zbrojnych może podejmować wszelkie niezbędne środki dla za-pewnienia porządku i bezpieczeństwa na terytorium Państwa przyjmującego.

(b) Poza wymienionym wyżej terytorium wspomniana żandarmeria woj-skowa może działać wyłącznie zgodnie z ustaleniami podjętymi z organami Państwa przyjmującego, w porozumieniu z tymi organami i tylko w takim za-kresie, w jakim działania te są niezbędne dla zapewnienia dyscypliny i porządku wśród członków sił zbrojnych.

11. Każda z Umawiających się Stron może wprowadzić takie przepisy, ja-kie uważa za niezbędne dla zapewnienia należytego bezpieczeństwa i ochrony na swoim terytorium w odniesieniu do instalacji, sprzętu, mienia, archiwów i oficjalnych informacji innych Umawiających się Stron oraz karania osób naru-szających przepisy w tym celu ustanowione.

Artykuł VIII

1. Każda z Umawiających się Stron zrzeka się wszelkich roszczeń wobec

innej Umawiającej się Strony z tytułu szkód wyrządzonych w jakimkolwiek mieniu do niej należącym i używanym przez jej lądowe, morskie lub powietrzne siły zbrojne, jeżeli taka szkoda:

(i) została spowodowana przez członka lub osobę zatrudnioną w siłach zbrojnych drugiej Umawiającej się Strony podczas wykonywania przez nią ob-owiązków związanych z działalnością wykonywaną w ramach Traktatu Północ-noatlantyckiego;

(ii) jest skutkiem użycia pojazdu, okrętu lub statku powietrznego należące-go do innej Umawiającej się Strony i używanego przez jej siły zbrojne, pod warunkiem że taki pojazd, statek lub statek powietrzny spowodował szkodę w związku z działalnością w ramach Traktatu Północnoatlantyckiego albo że szkoda taka została spowodowana w mieniu w tym celu używanym.

Załączniki 195

Roszczenia jednej Umawiającej się Strony przeciwko innej Umawiającej się Stronie z tytułu ratownictwa morskiego mogą zostać zawieszone pod warun-kiem, że uratowany statek lub ładunek należał do Umawiającej się Strony i był używany przez jej siły zbrojne w związku z działalnością w ramach Traktatu Północnoatlantyckiego.

2(a) W przypadku szkody spowodowanej lub wynikłej zgodnie z ust. 1 w odniesieniu do innego mienia należącego do Umawiającej się Strony i znajdu-jącego się na jej terytorium, odpowiedzialność jakiejkolwiek innej Umawiającej się Strony zostanie określona i rozmiar szkody zostanie oszacowany przez arbi-tra wybranego zgodnie z lit. b) niniejszego ustępu, o ile zainteresowane Uma-wiające się Strony nie postanowią inaczej. Arbiter będzie także rozstrzygał wszelkie roszczenia wzajemne wynikające z tego samego zdarzenia.

(b) Arbiter, o którym mowa w lit. (a) niniejszego ustępu, zostanie wybrany na mocy porozumienia między zainteresowanymi Umawiającymi się Stronami spośród obywateli Państwa przyjmującego, którzy zajmowali lub zajmują wyso-kie stanowisko w organach wymiaru sprawiedliwości. Jeżeli zainteresowane Umawiające się Strony w terminie dwóch miesięcy nie osiągną porozumienia co do wyboru arbitra, każda z nich może zwrócić się do Przewodniczącego Północ-noatlantyckiej Rady Zastępców* o dokonanie wyboru osoby posiadającej wyżej wymienione kwalifikacje.

(c) Każde orzeczenie arbitra będzie miało charakter wiążący i ostateczny w odniesieniu do Umawiających się Stron.

(d) Rozmiar odszkodowania przyznanego przez arbitra zostanie podzielony zgodnie z postanowieniami ust. 5 (e) (i), (ii) oraz (iii) niniejszego artykułu.

(e) Wynagrodzenie arbitra zostanie określone w drodze porozumienia mię-dzy zainteresowanymi Umawiającymi się Stronami i będzie, łącznie z niezbęd-nymi wydatkami poniesionymi podczas wypełniania jego obowiązków, pokry-wane w równych częściach przez Umawiające się Strony.

(f) Niezależnie od powyższego każda z Umawiających się Stron zrzeka się roszczeń w każdej sprawie, w której rozmiary szkody są mniejsze od:

Belgia: 70.000 BEF Kanada: 1.460 CAD Dania: 9.670 DKK Francja: 490.000 FRF Islandia: 22.800 ISK Włochy 850.000 ITL Luksemburg: 70.000 LUF Niderlandy: 5.320 NLG Norwegia: 10.000 NOK Portugalia 40.250 PTE Wielka Brytania: 500 GBP Stany Zjednoczone: 1.400 USD.


Każda inna Umawiająca się Strona, w której imieniu została wyrządzona szkoda na skutek tego samego zdarzenia, również zrzeka się swoich roszczeń do wyżej określonej kwoty. W przypadku istotnych wahań kursów wymiany mię-dzy tymi walutami Umawiające się Strony zgodzą się na odpowiednie uaktual-nienie tych kwot.

3. Dla potrzeb ustępów 1 i 2 niniejszego artykułu wyrażenie "należące do Umawiającej się Strony" użyte w odniesieniu do okrętów dotyczy również okrę-tów wyczarterowanych przez Umawiającą się Stronę lub zarekwirowanych na warunkach czarteru samego okrętu lub zajętych w charakterze pryzy (z wyjąt-kiem sytuacji, w których ryzyko utraty lub odpowiedzialności ponosi osoba inna niż Umawiająca się Strona).

4. Każda z Umawiających się Stron zrzeka się wszelkich roszczeń przeciw-ko innej Umawiającej się Stronie z tytułu zranienia lub śmierci poniesionej przez jakiegokolwiek członka swoich sił zbrojnych w trakcie wykonywania obowiąz-ków służbowych.

5. Roszczenia (inne niż roszczenia umowne i te, do których mają zastoso-wanie ust. 6 lub 7 niniejszego artykułu) wynikające z działania lub zaniechania członków sił zbrojnych lub ich personelu cywilnego podczas wykonywania ob-owiązków służbowych albo wynikające z jakiegokolwiek innego działania, za-niechania lub zdarzenia, za które siły zbrojne lub ich personel cywilny ponoszą prawną odpowiedzialność, i powodującego szkodę na terytorium Państwa przyjmującego w odniesieniu do stron trzecich innych niż Umawiające się Stro-ny, powinny być załatwiane przez Państwo przyjmujące zgodnie z następujący-mi zasadami:

(a) Roszczenia będą wnoszone, rozpatrywane i zaspokajane lub zasądzane zgodnie z przepisami prawa Państwa przyjmującego, dotyczącymi roszczeń wynikających z działalności jego własnych sił zbrojnych.

(b) Państwo przyjmujące może zaspokoić każde takie roszczenie, a zapłata kwoty uzgodnionej lub określonej na mocy orzeczenia o zasądzeniu zostanie dokonana przez Państwo przyjmujące w jego walucie.

(c) Zapłata taka, dokonana na mocy ugody lub osądzenia sprawy przez kompetentny sąd państwa przyjmującego, albo ostateczna odmowa przyznania takiej płatności orzeczona przez taki sąd będzie obowiązująca i ostateczna w stosunku do Umawiających się Stron.

(d) Każde roszczenie uregulowane przez Państwo przyjmujące będzie no-tyfikowane zainteresowanemu Państwu wysyłającemu łącznie z wszelkimi szczegółami oraz proponowanym podziałem kosztów zgodnie z lit. (e) (i), (ii) i (iii). W przypadku braku odpowiedzi w terminie dwóch miesięcy proponowany podział kosztów będzie uważany za przyjęty.

(e) Koszty wynikłe przy zaspokajaniu roszczeń zgodnie z postanowieniami powyższych liter oraz ust. 2 niniejszego artykułu zostaną rozdzielone między Umawiające się Strony w następujący sposób:

Załączniki 197

(i) W sytuacji gdy odpowiedzialność ponosi wyłącznie Państwo wysyłają-ce, przyznana lub zasądzona kwota zostanie podzielona w stosunku 25 procent płatnych przez Państwo przyjmujące i 75 procent płatnych przez Państwo wysy-łające;

(ii) Gdy z tytułu wyrządzenia szkody jest odpowiedzialne więcej niż jedno Państwo, przyznana lub zasądzona kwota zostanie podzielona w równych czę-ściach między nie, jednakże gdy Państwo przyjmujące nie jest jednym z państw ponoszących odpowiedzialność za szkodę, jego udział będzie wynosić połowę udziału każdego z Państw wysyłających;

(iii) W sytuacji gdy szkoda została spowodowana przez siły zbrojne Uma-wiających się Stron i nie jest możliwe obciążenie odpowiedzialnością sił zbroj-nych jednej lub kilku Stron, przyznana lub zasądzona kwota zostanie podzielona w równych częściach między wspomniane Umawiające się Strony; jednakże gdy Państwo przyjmujące nie jest jednym z Państw, których siły zbrojne spowodo-wały szkodę, jego udział będzie wynosić połowę udziału każdego z Państw wy-syłających;

(iv) Co pół roku oświadczenie o kwotach wypłaconych w ciągu minionego półrocza przez Państwo przyjmujące w każdej sprawie, co do której proponowa-ny podział procentowy został przyjęty, wysłane będzie zainteresowanym Pań-stwom wysyłającym wraz z wnioskiem o refundację. Refundacja ta będzie do-konywana w możliwie najkrótszym czasie w walucie Państwa przyjmującego.

(f) W przypadkach gdy stosowanie postanowień liter (b) i (e) niniejszego ustępu mogłoby spowodować poważne trudności dla Umawiającej się Strony, może ona zwrócić się do Rady Północnoatlantyckiej o rozstrzygnięcie sprawy w inny sposób.

(g) Członek sił zbrojnych lub ich personelu cywilnego nie będzie podlegał jakiemukolwiek postępowaniu mającemu na celu wykonanie jakiegokolwiek orzeczenia wydanego na jego niekorzyść w Państwie przyjmującym w sprawach wynikających z wykonywania przez niego obowiązków służbowych.

(h) Poza zakresem, w jakim lit. (e) niniejszego ustępu stosuje się do rosz-czeń, o których mowa w ust. 2 niniejszego artykułu, postanowienia niniejszego ustępu nie będą mieć zastosowania do jakichkolwiek roszczeń wynikających lub związanych z nawigacją lub eksploatacją statku albo załadunkiem, przewozem i wyładunkiem towaru, innych niż roszczenia z tytułu śmierci lub obrażeń ciała, do których ustęp 4 niniejszego artykułu nie ma zastosowania.

6. Roszczenia przeciwko członkom sił zbrojnych lub ich personelu cywil-nego wynikające z niedozwolonych działań lub zaniechań w Państwie przyjmu-jącym, nie związanych z wykonywaniem obowiązków służbowych, będą rozpa-trywane w następujący sposób:

(a) Organy Państwa przyjmującego rzetelnie i sprawiedliwie rozpatrzą roszczenie i przyznają odszkodowanie występującemu z roszczeniem, biorąc pod uwagę wszelkie okoliczności sprawy, łącznie z postępowaniem osoby po-szkodowanej, oraz przygotują raport w tej sprawie;


(b) Raport zostanie przedłożony organom Państwa wysyłającego, które za-decydują wówczas niezwłocznie, czy są gotowe zaspokoić roszczenie "ex gra-tia", a jeśli tak, to w jakim wymiarze;

(c) Jeżeli złożona oferta zapłaty "ex gratia" zostanie przyjęta przez wystę-pującego z roszczeniem w charakterze pełnego zaspokojenia jego roszczenia, organy Państwa wysyłającego same dokonają wypłaty, informując organy Pań-stwa przyjmującego o odnośnej decyzji oraz o wypłaconej kwocie;

(d) Żadne z postanowień niniejszego ustępu nie narusza jurysdykcji są-dów Państwa przyjmującego w zakresie podejmowania działań przeciwko członkowi sił zbrojnych lub ich personelu cywilnego, aż do czasu pełnego za-spokojenia roszczenia w drodze zapłaty.

7. Roszczenia wynikające z niedozwolonego użycia jakiegokolwiek po-jazdu sił zbrojnych Państwa wysyłającego będą rozpatrywane zgodnie z ust. 6 niniejszego artykułu, z wyjątkiem sytuacji, gdy odpowiedzialność prawną pono-szą siły zbrojne lub ich personel cywilny.

8. W przypadku powstania sporu odnośnie do tego, czy niedozwolone działanie lub zaniechanie ze strony członka sił zbrojnych lub ich personelu cy-wilnego miało miejsce podczas wykonywania obowiązków służbowych albo też czy użycie jakiegoś pojazdu sił zbrojnych Państwa wysyłającego było niedozwo-lone, kwestia ta zostanie przekazana arbitrowi powołanemu zgodnie z ust. 2(b) niniejszego artykułu, którego decyzja w tym względzie będzie ostateczna i wią-żąca.

9. Państwo wysyłające nie będzie domagać się wyłączenia spod jurys-dykcji sądów Państwa przyjmującego członków sił zbrojnych lub ich personelu cywilnego, w odniesieniu do jurysdykcji cywilnej sądów Państwa przyjmujące-go, z wyjątkiem sytuacji, o której mowa w ust. 5 (g) niniejszego artykułu.

10. Organy Państwa wysyłającego i przyjmującego będą współpracować w celu dostarczenia dowodów niezbędnych dla rzetelnego przeprowadzenia rozprawy i zaspokojenia roszczenia, którym Umawiające się Strony są zaintere-sowane.

Artykuł IX

1. Członkowie sił zbrojnych lub ich personelu cywilnego oraz członkowie ich rodzin mogą nabywać na miejscu towary na użytek własny, jak również nie-zbędne usługi na tych samych zasadach, co obywatele Państwa przyjmującego.

2. Towary miejscowe, niezbędne dla utrzymania sił zbrojnych lub ich per-sonelu cywilnego, będą z zasady nabywane przez te same organy, które dokonu-ją zakupów takich towarów na potrzeby sił zbrojnych Państwa przyjmującego. W celu uniknięcia niekorzystnego wpływu takich zakupów na gospodarkę Pań-stwa przyjmującego odnośne organy tego Państwa wskażą, o ile zajdzie taka konieczność, towary, których zakup ma być ograniczony lub zakazany.

3. Z uwzględnieniem aktualnie obowiązujących porozumień lub porozu-mień, które mogą zostać zawarte w przyszłości między upoważnionymi przed-

Załączniki 199

stawicielami Państwa wysyłającego i przyjmującego, organy Państwa przyjmu-jącego biorą na siebie wyłączną odpowiedzialność za podjęcie odpowiednich działań mających na celu udostępnienie siłom zbrojnym lub ich personelowi cywilnemu niezbędnych budynków i gruntów, jak również urządzeń i usług z tym związanych. Takie porozumienia i działania powinny być, o ile jest to możliwe, zgodne z przepisami dotyczącymi zakwaterowania i obciążania kosz-tami analogicznego personelu Państwa przyjmującego. O ile szczegółowa umo-wa nie stanowi inaczej, przepisy Państwa przyjmującego określą prawa i obo-wiązki wynikające z zajmowania lub korzystania z takich budynków, gruntów, urządzeń lub usług.

4. Zapotrzebowanie sił zbrojnych lub ich personelu cywilnego na miejsco-wą cywilną siłę roboczą zaspokajane będzie w ten sam sposób, co analogiczne potrzeby Państwa przyjmującego i przy pomocy organów Państwa przyjmujące-go poprzez wymianę pracowniczą. Warunki zatrudnienia i pracy, a w szczegól-ności pensje, dodatkowe płatności i warunki ochrony pracowników określają przepisy Państwa przyjmującego. Pracownicy cywilni zatrudnieni przez siły zbrojne lub ich personel cywilny nie będą uważani dla jakichkolwiek celów za członków tych sił zbrojnych lub ich personelu cywilnego.

5. W sytuacji, kiedy siły zbrojne lub ich personel cywilny stacjonują w miejscu pozbawionym odpowiedniego zaplecza medycznego lub stomatolo-gicznego, ich członkowie wraz z rodzinami mogą korzystać z pomocy medycz-nej i stomatologicznej, łącznie z hospitalizacją, na tych samych warunkach, co analogiczny personel Państwa przyjmującego.

6. Państwo przyjmujące rozpatrzy przychylnie wnioski o przyznanie człon-kom sił zbrojnych lub personelu cywilnego ułatwień w podróżowaniu oraz zni-żek przy opłatach za przejazd. Takie ułatwienia i zniżki zostaną określone na mocy szczegółowych uzgodnień dokonanych przez rządy zainteresowanych Państw.

7. Z uwzględnieniem wszelkich ogólnych i szczegółowych postanowień fi-nansowych uzgodnionych przez Umawiające się Strony organy sił zbrojnych dokonają niezwłocznie zapłaty w walucie miejscowej za towary, zakwaterowa-nie i usługi nabyte zgodnie z ust. 2, 3 i 4 oraz, jeśli to konieczne, z ust. 5 i 6 ni-niejszego artykułu.

8. Ani siły zbrojne, ani ich personel cywilny, ani też ich członkowie czy też członkowie ich rodzin nie będą na mocy niniejszego artykułu korzystać z ja-kichkolwiek zwolnień od podatków i opłat za zakup towarów i usług, należnych zgodnie z przepisami podatkowymi Państwa przyjmującego.

Artykuł X

1. Jeżeli jakakolwiek forma opodatkowania w Państwie przyjmującym za-leży od pobytu lub zamieszkania, okres, podczas którego członek sił zbrojnych lub ich personelu cywilnego przebywa na terytorium tego Państwa wyłącznie


z powodu przynależności do takich sił zbrojnych lub ich personelu cywilnego, nie będzie uważany za okres pobytu wpływający na zmianę miejsca pobytu lub zamieszkania dla celów takiego opodatkowania. Członkowie sił zbrojnych lub ich personelu cywilnego będą zwolnieni od opodatkowania w Państwie przyjmu-jącym w odniesieniu do wynagrodzenia i dodatków wypłacanych im z tego tytu-łu przez Państwo wysyłające lub w stosunku do mienia ruchomego, które znaj-duje się na terytorium Państwa przyjmującego wyłącznie w związku z ich cza-sowym pobytem w tym Państwie.

2. Żadne z postanowień niniejszego artykułu nie uprawnia do zwolnienia z opodatkowania członka sił zbrojnych lub ich personelu cywilnego w odniesie-niu do jakiejkolwiek działalności zarobkowej poza działalnością wykonywaną w charakterze członka tych sił, jaką mogą podejmować w Państwie przyjmują-cym, jak również, z wyłączeniem ich wynagrodzeń, dodatków i mienia rucho-mego określonego w ust. 1, żadne z postanowień niniejszego artykułu nie uprawnia do zwolnienia z opodatkowania, któremu członkowie sił zbrojnych i personelu cywilnego podlegają zgodnie z prawem tego Państwa, nawet jeśli uważani są za osoby przebywające lub zamieszkałe poza terytorium Państwa przyjmującego.

3. Żadne z postanowień niniejszego artykułu nie wpływa na definicję "cło" określoną w ust. 12 art. XI.

4. Dla celów niniejszego artykułu wyrażenie "członek sił zbrojnych" nie do-tyczy jakiejkolwiek osoby, która jest obywatelem Państwa przyjmującego.

Artykuł XI

1. O ile niniejsza umowa nie stanowi wyraźnie inaczej, członkowie sił

zbrojnych i ich personelu cywilnego, jak również członkowie ich rodzin podle-gają przepisom prawnym stosowanym przez organy celne Państwa przyjmujące-go. W szczególności organy celne Państwa przyjmującego będą miały prawo, na ogólnych warunkach określonych przez ustawodawstwo Państwa przyjmujące-go, do przeszukania członków sił zbrojnych lub ich personelu cywilnego oraz członków ich rodzin, a także ich bagażu i pojazdów, jak również do zajęcia przedmiotów zgodnie z wyżej wymienionymi przepisami.

2(a) Wwóz na czas określony oraz ponowny wywóz pojazdów służbowych sił zbrojnych lub ich personelu cywilnego, znajdujących się w ich dyspozycji, będzie zwolniony z cła po przedstawieniu formularza w formie wskazanej w załączniku do niniejszej umowy.

(b) Wwóz na czas określony takich pojazdów nie znajdujących się w dys-pozycji sił zbrojnych lub ich personelu cywilnego będzie podlegał postanowie-niom ustępu 4 niniejszego artykułu, a powrotny wywóz – postanowieniom ustępu 8.

(c) Pojazdy służbowe sił zbrojnych lub ich personelu cywilnego będą zwolnione z wszelkich podatków związanych z korzystaniem z dróg.

Załączniki 201

3. Dokumenty urzędowe opatrzone urzędową pieczęcią nie będą podlegać kontroli celnej. Kurierzy przewożący takie dokumenty, niezależnie od ich statu-su, powinni posiadać indywidualny rozkaz wyjazdu wystawiony zgodnie z art. III ust. 2(b). Taki rozkaz wyjazdu powinien wskazywać ilość przewożonych przesyłek i stwierdzać, że zawierają one tylko dokumenty urzędowe.

4. Siły zbrojne mogą wwozić bez cła wyposażenie na użytek sił zbrojnych oraz uzasadnione ilości żywności, zaopatrzenia i innych towarów do wyłącznego użytku sił zbrojnych i, w przypadku gdy jest to dozwolone przez Państwo przyjmujące, również ich personelu cywilnego i członków rodzin. Wwóz na zasadach bezcłowych będzie wymagał przedłożenia organom celnym w odpo-wiednim przejściu granicznym, obok uzgodnionych dokumentów celnych, za-świadczenia w formie uzgodnionej między Państwem przyjmującym a Pań-stwem wysyłającym, podpisanego przez osobę do tego upoważnioną przez Pań-stwo wysyłające. Pełnomocnictwo osoby upoważnionej do wydania wyżej wy-mienionego zaświadczenia oraz wzory podpisów i pieczęci, które będą używane w tym celu, zostaną przesłane organom celnym Państwa przyjmującego.

5. Członek sił zbrojnych lub ich personelu cywilnego może, wjeżdżając po raz pierwszy do Państwa przyjmującego w celu podjęcia służby albo przy pierw-szym przyjeździe członka jego rodziny w celu spotkania z nim, wwieźć bezcło-wo swoje rzeczy osobiste i meble, z których będzie korzystać przez okres swojej służby.

6. Członkowie sił zbrojnych lub ich personelu cywilnego mogą wwozić bezcłowo na czas określony swoje prywatne pojazdy mechaniczne na użytek własny i członków swoich rodzin. Niniejszy przepis nie oznacza obowiązku zwolnienia pojazdów prywatnych z podatków z tytułu korzystania z dróg.

7. Wwóz mienia przez organy sił zbrojnych w innym celu niż do wyłączne-go użytku sił zbrojnych lub ich personelu cywilnego oraz wwóz na innych zasa-dach niż przewidziane w ust. 5 i 6 niniejszego artykułu, dokonany przez człon-ków sił zbrojnych lub ich personelu cywilnego, nie zwalniają, na mocy niniej-szego artykułu, z jakichkolwiek opłat lub innych warunków.

8. Towary wwiezione bezcłowo zgodnie z ust. 2(b), 4, 5 lub 6 niniejszego artykułu:

(a) mogą być dowolnie wywiezione pod warunkiem, że w przypadku towa-rów wwiezionych zgodnie z ust. 4 zaświadczenie wystawione zgodnie z powo-łanym ustępem zostanie przedstawione urzędowi celnemu. Organ celny może jednakże sprawdzić, czy podlegające wywozowi towary odpowiadają wpisanym w zaświadczeniu oraz czy rzeczywiście zostały wwiezione na warunkach okre-ślonych w ust. 2(b), 4, 5 lub 6, w zależności od sytuacji;

(b) nie mogą być zbywane w Państwie przyjmującym w drodze sprzedaży lub darowizn. Jednakże w szczególnych przypadkach takie zbywanie może zo-stać dokonane na warunkach określonych przez organy Państwa przyjmującego (np. po opłaceniu cła i podatku oraz po spełnieniu wymogów odnośnie do kon-troli handlu i dewizowej).


9. Towary zakupione w Państwie przyjmującym mogą być z niego wywie-zione tylko w zgodzie z obowiązującymi przepisami tego Państwa.

10. Organy celne mogą zastosować szczególny tryb przekraczania granicy w odniesieniu do regularnych oddziałów lub formacji, pod warunkiem że organy te zostaną odpowiednio wcześniej powiadomione o takim zamiarze.

11. W odniesieniu do paliw, olejów i smarów używanych w służbowych pojazdach, statkach powietrznych i okrętach sił zbrojnych lub ich personelu cywilnego Państwo przyjmujące podejmie szczególne działania mające na celu zwolnienie ich z cła i podatków.

12. W ustępach od 1 do 10 niniejszego artykułu: "cło" oznacza opłaty celne oraz wszelkie inne opłaty i podatki płatne przy

wwozie lub wywozie, w zależności od sytuacji, poza opłatami i podatkami, które nie są niczym innym jak opłatami za korzystanie z usług;

"wwóz" obejmuje również wycofanie towarów ze składów celnych lub spod stałego dozoru celnego, pod warunkiem że nie zostały one wyhodowane, wyprodukowane lub wytworzone w Państwie przyjmującym.

13. Postanowienia niniejszego artykułu mają zastosowanie do danych towa-rów nie tylko wtedy, gdy są one wwożone lub wywożone z Państwa przyjmują-cego, lecz także wówczas, gdy są one przewożone przez terytorium Umawiają-cej się Strony, i w takim przypadku pojęcie "Państwo przyjmujące" użyte w niniejszym artykule będzie także obejmować każdą Umawiającą się Stronę, przez której terytorium towary są przewożone.

Artykuł XII

1. Organy celne i skarbowe Państwa przyjmującego jako warunek przyzna-

nia jakichkolwiek zwolnień celnych lub podatkowych przewidzianych w niniej-szej umowie mogą żądać przestrzegania warunków, jakie uznają za konieczne w celu przeciwdziałania nadużyciom.

2. Wyżej wspomniane organy mogą odmówić udzielenia jakiegokolwiek zwolnienia przewidzianego w niniejszej umowie w odniesieniu do wwozu do Państwa przyjmującego towarów i produktów wyhodowanych, wyprodukowa-nych lub wytworzonych w tym Państwie, które zostały wywiezione bez uiszcze-nia albo bez zwrotu podatków lub ceł, które są wymagane przy takim wywozie. Towary pobierane ze składów celnych będą traktowane jako przedmioty wwie-zione, jeżeli uważało się je za towary wywiezione z powodu ich zdeponowania w składzie.

Artykuł XIII

1. W celu zapobieżenia przestępstwom celnym i skarbowym organy Pań-

stwa przyjmującego i Państwa wysyłającego będą udzielać sobie wzajemnie pomocy przy prowadzeniu odpowiednich dochodzeń oraz zbieraniu dowodów.

Załączniki 203

2. Organy sił zbrojnych będą udzielać sobie wszelkiej pomocy, w granicach swoich kompetencji, w celu dostarczenia organom celnym lub skarbowym Pań-stwa przyjmującego wszelkich artykułów podlegających zajęciu.

3. Organy sił zbrojnych będą udzielać sobie wszelkiej możliwej pomocy w celu wyegzekwowania opłat celnych, podatków i kar od członków sił zbroj-nych lub personelu cywilnego albo członków ich rodzin.

4. Pojazdy służbowe i przedmioty należące do sił zbrojnych lub ich perso-nelu cywilnego, lecz nie do członka takich sił lub personelu cywilnego, skonfi-skowane przez organy Państwa przyjmującego w związku z naruszeniem przepi-sów celnych lub skarbowych, zostaną przekazane odpowiednim organom sił zbrojnych Państwa wysyłającego.

Artykuł XIV

1. Siły zbrojne, personel cywilny, ich członkowie, jak również członkowie

ich rodzin podlegają przepisom Państwa wysyłającego w odniesieniu do wymia-ny dewiz, a także przepisom obowiązującym w Państwie przyjmującym.

2. Właściwe organy Państwa przyjmującego i Państwa wysyłającego mogą wydać szczególne przepisy obowiązujące siły zbrojne lub personel cywilny, ich członków oraz członków ich rodzin, dotyczące wymiany dewiz.

Artykuł XV

1. Z zastrzeżeniem postanowień ust. 2 niniejszego artykułu niniejsza umo-

wa pozostaje w mocy w przypadku działań zbrojnych, w stosunku do których ma zastosowanie Traktat Północnoatlantycki, jednakże postanowienia umowy dotyczące zaspokajania roszczeń określone w ust. 2 i 5 art. VIII nie będą mieć zastosowania do szkód wojennych oraz postanowienia umowy wynikające w szczególności z art. III i VII zostaną niezwłocznie zmienione przez zaintere-sowane Umawiające się Strony, które mogą uzgodnić wprowadzenie zmian do-tyczących stosowania umowy między nimi, jakie uznają za konieczne.

2. W przypadku działań zbrojnych, o których mowa wyżej, każda z Uma-wiających się Stron ma prawo, pod warunkiem zawiadomienia o tym pozosta-łych Umawiających się Stron z sześćdziesięciodniowym wyprzedzeniem, zawie-sić stosowanie jakiegokolwiek z postanowień niniejszej umowy w odniesieniu do tej Strony. W przypadku skorzystania z tego prawa Umawiające się Strony niezwłocznie przystąpią do konsultacji w celu uzgodnienia odpowiednich uregu-lowań, które zastąpią zawieszone postanowienia.

Artykuł XVI

Wszelkie spory między Umawiającymi się Stronami dotyczące interpretacji

i stosowania niniejszej umowy będą rozstrzygane w drodze negocjacji między nimi bez odwoływania się do jakiejkolwiek zewnętrznej jurysdykcji. O ile po-


stanowienia niniejszej umowy wyraźnie nie stanowią inaczej, spory, które nie mogą być rozstrzygnięte w drodze bezpośrednich negocjacji, będą przedstawio-ne Radzie Północnoatlantyckiej.

Artykuł XVII

Każda z Umawiających się Stron może w każdym czasie wystąpić z wnio-

skiem o zmianę jakiegokolwiek artykułu niniejszej umowy. Wnioski takie kie-rowane będą do Rady Północnoatlantyckiej.

Artykuł XVIII

1. Niniejsza umowa podlega ratyfikacji. Dokumenty ratyfikacji zostaną zło-

żone w jak najkrótszym czasie Rządowi Stanów Zjednoczonych Ameryki, który poinformuje każde z Państw-Sygnatariuszy o dacie ich złożenia.

2. Niniejsza umowa wejdzie w życie trzydzieści dni po złożeniu dokumen-tów ratyfikacji przez cztery Państwa-Sygnatariuszy umowy i będzie obowiązy-wać w stosunkach między tymi Państwami-Sygnatariuszami. W stosunku do innych Państw-Sygnatariuszy wejdzie ona w życie trzydzieści dni po złożeniu przez nich dokumentów ratyfikacji.

3. Po wejściu w życie niniejszej umowy będzie ona pod warunkiem zgody Rady Północnoatlantyckiej i na warunkach, które ona określi, otwarta do przy-stąpienia dla każdego Państwa, które przystąpi do Traktatu Północnoatlantyckie-go. Przystąpienie następuje przez złożenie dokumentu przystąpienia Rządowi Stanów Zjednoczonych Ameryki, który poinformuje każde Państwo-Sygna-tariusza i Państwo przystępujące o dacie złożenia takiego dokumentu. W odnie-sieniu do każdego Państwa, w imieniu którego został złożony dokument przy-stąpienia, niniejsza umowa wejdzie w życie trzydzieści dni po złożeniu wyżej wymienionego dokumentu.

Artykuł XIX

1. Niniejsza umowa może być wypowiedziana przez każdą z Umawiają-

cych się Stron po upływie czterech lat od daty jej wejścia w życie. 2. Wypowiedzenie umowy przez Umawiającą się Stronę będzie dokonywa-

ne w drodze pisemnej notyfikacji skierowanej przez tę Umawiającą się Stronę do Rządu Stanów Zjednoczonych Ameryki, który notyfikuje wszystkim pozosta-łym Umawiającym się Stronom fakt złożenia takiej notyfikacji oraz informuje o dacie jej złożenia.

3. Wypowiedzenie staje się skuteczne po upływie roku od dnia otrzymania wyżej wymienionej notyfikacji przez Rząd Stanów Zjednoczonych Ameryki. Po upływie tego okresu umowa straci moc w odniesieniu do Umawiającej się Stro-ny, która ją wypowiedziała, lecz pozostanie w mocy w stosunku do pozostałych Umawiających się Stron.

Załączniki 205

Artykuł XX

1. Z zastrzeżeniem postanowień ust. 2 i 3 niniejszego artykułu umowa bę-dzie mieć zastosowanie jedynie wobec terytorium metropolii Umawiającej się Strony.

2. Niezależnie od powyższego każde Państwo może, w chwili złożenia do-kumentu ratyfikacji lub przystąpienia albo w dowolnym czasie, notyfikować Rządowi Stanów Zjednoczonych Ameryki, że umowa niniejsza będzie stosowa-na (z zastrzeżeniem zawarcia specjalnego porozumienia między tym Państwem a każdym z zainteresowanych Państw wysyłających, o ile uzna takie porozumie-nie za niezbędne) wobec wszystkich lub któregokolwiek z terytoriów, za których politykę zagraniczną Państwo to ponosi odpowiedzialność w ramach obszaru działania Traktatu Północnoatlantyckiego. Wtedy to niniejsza umowa zacznie obowiązywać wobec takiego terytorium lub takich terytoriów po upływie trzy-dziestu dni od otrzymania przez Rząd Stanów Zjednoczonych Ameryki takiej notyfikacji lub po upływie trzydziestu dni od zawarcia specjalnych porozumień, jeśli są one konieczne, albo od dnia jej wejścia w życie na mocy art. XVIII, w zależności od tego, który z tych terminów jest późniejszy.

3. Państwo, które złożyło deklarację zgodnie z ust. 2 niniejszego artykułu w sprawie rozciągnięcia mocy niniejszej umowy na terytorium, za którego poli-tykę zagraniczną jest ono odpowiedzialne, może wypowiedzieć umowę oddziel-nie w odniesieniu do tego terytorium, zgodnie z postanowieniami art. XIX.

Na dowód czego niżej podpisani pełnomocnicy podpisali niniejszą umowę. Sporządzono w Londynie dnia 19 czerwca 1951 r. w językach angielskim

i francuskim, przy czym obydwa teksty są jednakowo autentyczne, w jednym egzemplarzu, który zostanie złożony w archiwach Rządu Stanów Zjednoczonych Ameryki. Rząd Stanów Zjednoczonych Ameryki przekaże wszystkim Sygnata-riuszom i Państwom przystępującym uwierzytelnione kopie niniejszej umowy.

*) Zgodnie z uzgodnieniem przyjętym w Londynie dnia 4 kwietnia 1952 r. funkcja Przewodniczącego Rady Zastępców zostaje zniesiona w związku ze zmianą struktury Organizacji Traktatu Północnoatlantyckiego. Od dnia 4 kwiet-nia 1952 r. funkcję przewodniczącego Rady Zastępców wykonuje Sekretarz Generalny Organizacji lub, w razie jego nieobecności, zastępca lub jakakolwiek inna osoba wyznaczona przez Radę Północnoatlantycką.


ZAŁĄCZNIK

Państwo Ministerstwo lub instytucja ........... ...........................

Tryptyk*) Ważny od ........................ do .......................... dla czasowego wwozu do ........................................ następujących samochodów służbowych ........................... Typ ........................................................... _____________________________________________________________ Nr rejestracyjny .............................................. Nr silnika .................................................... _____________________________________________________________ Koła zapasowe ................................................. Wyposażenie stałe ............................................. ............................................................... _____________________________________________________________

Nazwisko i podpis

posiadacza tryptyku .....................

Data wydania Na mocy rozkazu ............. ............... Czasowe wyjazdy i wjazdy Nazwa portu Podpis i pieczęć lub urzędu celnika celnego Data Wyjazd Wjazd Wyjazd Wjazd Wyjazd Wjazd Wyjazd Wjazd

Załączniki 207

*) Niniejszy dokument powinien być wystawiony w języku Państwa wy-syłającego oraz w językach angielskim i francuskim. Po zaznajomieniu się z powyższą umową, w imieniu Rzeczypospolitej Pol-skiej oświadczam, że: – została ona uznana za słuszną zarówno w całości, jak i każde z postano-wień w niej zawartych, – Rzeczpospolita Polska postanawia przystąpić do tej umowy, – postanowienia umowy są ratyfikowane, przyjęte, potwierdzone i będą niezmiennie zachowywane. Na dowód czego wydany został akt niniejszy, opatrzony pieczęcią Rzeczy-pospolitej Polskiej. Dano w Warszawie dnia 27 maja 1999 r.

Dz.U. z dnia 29 marca 2000 r.


Załącznik 4: Protokół dotyczący statusu międzynarodowych dowództw wojskowych,

ustanowionych na podstawie Traktatu Północnoatlantyckiego




W dniu 28 sierpnia 1952 r. w Paryżu został sporządzony Protokół dotyczą-

cy statusu międzynarodowych dowództw wojskowych, ustanowionych na pod-stawie Traktatu Północnoatlantyckiego, w następującym brzmieniu:

Przekład

PROTOKÓŁ

dotyczący statusu międzynarodowych dowództw wojskowych, ustanowionych na podstawie Traktatu Północnoatlantyckiego

Strony Traktatu Północnoatlantyckiego, podpisanego w Waszyngtonie dnia 4 kwietnia 1949 r.,

biorąc pod uwagę, że na ich terytoriach, na podstawie Traktatu Północnoat-lantyckiego, mogą być ustanowione, na mocy odrębnych porozumień, między-narodowe dowództwa wojskowe oraz

pragnąc określić status tych dowództw i ich personelu na obszarze obowią-zywania Traktatu Północnoatlantyckiego,

uzgodniły niniejszy protokół do Umowy sporządzonej w Londynie dnia 19 czerwca 1951 r., dotyczącej statusu ich sił zbrojnych:

Artykuł 1

W niniejszym protokole wyrażenie: (a) "Umowa" oznacza Umowę sporządzoną w Londynie dnia 19 czerwca

1951 r. przez Strony Traktatu Północnoatlantyckiego dotyczącą statusu ich sił zbrojnych;

(b) "Naczelne Dowództwo" oznacza Naczelne Dowództwo Połączonych Sił Zbrojnych NATO w Europie, kwaterę Naczelnego Dowódcy Połączonych Sił

Załączniki 209

Zbrojnych na Atlantyku oraz wszelkie równorzędne międzynarodowe dowódz-two wojskowe, ustanowione na mocy Traktatu Północnoatlantyckiego;

(c) "Dowództwo Sojusznicze" oznacza wszelkie Naczelne Dowództwo oraz wszelkie międzynarodowe dowództwo wojskowe ustanowione na mocy Traktatu Północnoatlantyckiego, które jest bezpośrednio podporządkowane Na-czelnemu Dowództwu;

(d) "Rada Północnoatlantycka" oznacza Radę ustanowioną na mocy arty-kułu 9 Traktatu Północnoatlantyckiego lub którykolwiek z jej organów pomoc-niczych upoważnionych do działania w jej imieniu.

Artykuł 2

Z zastrzeżeniem postanowień niniejszego protokołu, Umowę stosuje się do

Dowództw Sojuszniczych na terytorium Strony niniejszego protokołu na obsza-rze obowiązywania Traktatu Północnoatlantyckiego oraz do wojskowego i cy-wilnego personelu takich Dowództw oraz członków ich rodzin zgodnie z defini-cjami zawartymi w punktach (a), (b) i (c) ust. 1 artykułu 3 niniejszego protokołu, gdy personel ten znajduje się na określonym wyżej terytorium w związku z peł-nieniem obowiązków służbowych lub, w przypadku członków rodzin, w związ-ku z pełnieniem obowiązków służbowych przez ich małżonka lub rodzica.

Artykuł 3

1. Dla celów stosowania Umowy w odniesieniu do Dowództwa Sojuszni-

czego wyrażenia "siły zbrojne", "personel cywilny" oraz "członek rodziny", każdorazowo, kiedy występują w Umowie, posiadają znaczenie określone poni-żej:

(a) "siły zbrojne" oznacza personel przy Dowództwie Sojuszniczym, nale-żący do lądowych, morskich lub powietrznych sił zbrojnych którejkolwiek ze Stron Traktatu Północnoatlantyckiego;

(b) "personel cywilny" oznacza pracowników cywilnych nie będących osobami o statusie bezpaństwowca ani też obywatelami jakiegokolwiek państwa, które nie jest stroną Traktatu, nie będących także obywatelami bądź osobami zamieszkałymi na stałe w Państwie przyjmującym, oraz którzy (i) pracują dla Dowództwa Sojuszniczego i są zatrudnieni przez siły zbrojne Strony Traktatu, lub (ii) zgodnie z decyzją Rady Północnoatlantyckiej mieszczą się w kategorii personelu cywilnego zatrudnionego w Dowództwie Sojuszniczym;

(c) "członek rodziny" oznacza współmałżonka członka sił zbrojnych lub personelu cywilnego, zgodnie z definicją zawartą w punktach (a) i (b) niniejsze-go ustępu, albo dziecko takiego członka znajdujące się pod jego lub jej opieką.

2. Dowództwo Sojusznicze jest uważane dla celów artykułu II, ust. 2 arty-kułu V, ust. 10 artykułu VII, ust. 2, 3, 4, 7 i 8 artykułu IX oraz artykułu XIII Umowy za siły zbrojne.


Artykuł 4

Prawa i obowiązki, które Umowa przyznaje lub nakłada na Państwo wysy-łające lub jego władze w odniesieniu do jego sił zbrojnych, personelu cywilnego lub też członków ich rodzin, są przyznawane w odniesieniu do Dowództwa So-juszniczego, członków jego personelu i ich rodzin, wobec których zgodnie z artykułem 2 niniejszego protokołu stosuje się Umowę, właściwego Dowódz-twa Sojuszniczego i władz odpowiedzialnych wobec niego, z wyjątkiem nastę-pujących przypadków:

(a) prawo do wykonywania jurysdykcji karnej i dyscyplinarnej przyznane organom wojskowym Państwa wysyłającego na mocy artykułu VII Umowy jest przekazane organom wojskowym Państwa, o ile takie można ustalić, którego prawu wojskowemu podlega zainteresowana osoba;

(b) obowiązki nałożone na Państwo wysyłające lub jego organy na mocy artykułu II, ust. 4 artykułu III, ust. 5(a) i 6(a) artykułu VII, ust. 9 i 10 artykułu VIII i artykułu XIII Umowy odnoszą się zarówno do Dowództwa Sojuszniczego, jak i do każdego Państwa, którego sił zbrojnych lub jakiegokolwiek członka lub pracownika tych sił zbrojnych lub członka jego rodziny to dotyczy;

(c) dla celów ust. 2(a) i 5 artykułu III i artykułu XIV Umowy, w przypadku członków sił zbrojnych i członków ich rodzin, Państwo wysyłające będzie pań-stwem, do którego sił zbrojnych należy dany członek personelu, a w przypadku członków personelu cywilnego i członków ich rodzin, państwem, o ile takie można ustalić, przez którego siły zbrojne dany członek personelu jest zatrudnio-ny;

(d) obowiązki nałożone na Państwo wysyłające na mocy ust. 6 i 7 artykułu VIII Umowy odnoszą się do państwa, do którego sił zbrojnych należy osoba, której działanie lub zaniechanie spowodowało wystąpienie roszczenia lub, w przypadku pracownika personelu cywilnego, do państwa, przez którego siły zbrojne jest on zatrudniony, lub, jeżeli nie ma takiego państwa, do Dowództwa Sojuszniczego, którego pracownikiem jest dana osoba.

Zarówno państwo – jeżeli takowe jest – do którego odnoszą się obowiązki wymienione w niniejszym ustępie, jak i zainteresowane Dowództwo Sojusznicze będą miały uprawnienia Państwa wysyłającego w związku z wyznaczeniem arbitra zgodnie z ust. 8 artykułu VIII.

Artykuł 5

Każdy członek Dowództwa Sojuszniczego posiada osobistą kartę identyfi-

kacyjną wydaną przez Dowództwo, zawierającą imię i nazwisko, datę i miejsce urodzenia, narodowość, rangę, stopień lub numer (jeśli istnieje), fotografię i okres ważności. Karta taka musi być okazywana na żądanie.

Załączniki 211

Artykuł 6

1. Obowiązek zrzeczenia się roszczeń nałożony na Umawiające się Strony na mocy artykułu VIII Umowy odnosi się zarówno do Dowództwa Sojusznicze-go, jak i do każdej Strony niniejszego protokołu.

2. Dla celów ust. 1 i 2 artykułu VIII Umowy: (a) własność Dowództwa Sojuszniczego lub Strony niniejszego protokołu,

użytkowana przez Dowództwo Sojusznicze, będzie uważana za własność Uma-wiającej się Strony, użytkowaną przez jej siły zbrojne;

(b) szkoda spowodowana przez członka sił zbrojnych lub personelu cywil-nego, określonego zgodnie z ust. 1 artykułu 3 niniejszego protokołu, lub przez każdego innego pracownika Dowództwa Sojuszniczego będzie uważana za szkodę spowodowaną przez członka lub pracownika sił zbrojnych Umawiającej się Strony;

(c) definicja pojęcia "należące do Umawiającej się Strony" określona w ust. 3 artykułu VIII odnosi się również do Dowództwa Sojuszniczego.

3. Roszczenia, do których odnosi się ust. 5 artykułu VIII Umowy, będą obejmować roszczenia (inne niż roszczenia wynikające z kontraktów oraz rosz-czenia, do których odnosi się ust. 6 lub 7 wspomnianego artykułu) wynikające z działania lub zaniechania każdego pracownika Dowództwa Sojuszniczego lub wynikające z każdego innego działania, zaniechania lub zdarzenia, za które Do-wództwo Sojusznicze jest prawnie odpowiedzialne i które spowoduje powstanie szkody na terytorium Państwa przyjmującego wobec stron trzecich, innych niż Strony niniejszego protokołu.

Artykuł 7

1. Zwolnienie z opodatkowania przyznane zgodnie z artykułem X Umowy

członkom sił zbrojnych lub personelu cywilnego w odniesieniu do ich wynagro-dzeń i dodatków stosuje się w odniesieniu do członków personelu Dowództwa Sojuszniczego, rozumianego zgodnie z definicją zawartą w ust. 1(a) i (b) (i) artykułu 3 niniejszego protokołu, do wynagrodzeń i należności płaconych im jako takiemu personelowi przez siły zbrojne, do których należą lub też przez które są zatrudnieni. Ustęp ten nie zwalnia takiego członka lub pracownika z opodatkowania nałożonego przez państwo, którego jest on obywatelem.

2. Pracownicy Dowództwa Sojuszniczego według kategorii uzgodnionych przez Radę Północnoatlantycką będą zwolnieni z opodatkowania wynagrodzeń i dodatków płaconych im przez Dowództwo Sojusznicze, jako jego pracowni-kom. Każda Strona niniejszego protokołu może jednakże zawrzeć porozumienie z Dowództwem Sojuszniczym, na mocy którego Strona taka będzie zatrudniać i wyznaczać wszystkich swoich obywateli do Dowództwa Sojuszniczego (z wy-jątkiem, jeżeli takie jest życzenie Strony, obywateli, którzy nie posiadają prawa do stałego pobytu na jej terytorium), którzy mają służyć jako personel Dowódz-


twa Sojuszniczego, oraz będzie płacić wynagrodzenia i dodatki tym osobom ze swoich własnych środków w zakresie przezeń ustalonym. Powyższe wynagro-dzenia i należności mogą być opodatkowane przez zainteresowaną Stronę, lecz będą zwolnione z opodatkowania przez każdą inną Stronę. Jeżeli którakolwiek ze Stron niniejszego protokołu zawrze takie porozumienie lub dokona jego zmiany lub je wypowie, to Strony niniejszego protokołu nie będą dłużej związa-ne postanowieniami pierwszego zdania niniejszego ustępu zobowiązującymi do zwolnienia z opodatkowania wynagrodzenia i dodatków płaconych swoim oby-watelom.

Artykuł 8

1. W celu ułatwienia ustanowienia, budowy, utrzymania i działania Do-

wództwa Sojuszniczego Dowództwo takie w interesie wspólnej obrony oraz dla jego oficjalnej i wyłącznej korzyści będzie zwolnione, tak dalece, jak to jest możliwe, z opłat celnych i podatków mających wpływ na jego wydatki. Każda Strona niniejszego protokołu przystąpi do negocjacji z każdym Dowództwem Sojuszniczym działającym na jej terytorium, w celu zawarcia porozumienia wprowadzającego w życie niniejsze postanowienia.

2. Dowództwo Sojusznicze posiada, na tych samych warunkach, takie same prawa, jakie na mocy artykułu XI Umowy zostały przyznane siłom zbrojnym.

3. Postanowienia ust. 5 i 6 artykułu XI Umowy nie dotyczą obywateli Pań-stwa przyjmującego, chyba że tacy obywatele należą do sił zbrojnych Strony niniejszego protokołu innej niż Państwo przyjmujące.

4. Wyrażenie "opłaty celne i podatki" w niniejszym artykule nie odnosi się do opłat za korzystanie z płatnych usług.

Artykuł 9

O ile Rada Północnoatlantycka nie zadecyduje inaczej: (a) każdy majątek nabyty z międzynarodowych środków znajdujących się

w budżecie inwestycyjnym Dowództwa Sojuszniczego i niepotrzebny dłużej Dowództwu, zgodnie z rozwiązaniami przyjętymi przez Radę Północnoatlantyc-ką, może zostać zbyty, a dochody zostaną podzielone między Strony Traktatu Północnoatlantyckiego lub przekazane na ich rzecz proporcjonalnie do ich udziałów w kosztach inwestycyjnych Dowództwa. Państwo przyjmujące ma prawo pierwokupu wszelkich nieruchomości sprzedawanych w ten sposób i znajdujących się na jego terytorium, o ile nie oferuje warunków mniej dogod-nych od przedstawionych przez jakąkolwiek stronę trzecią;

(b) wszelkie grunty, budynki lub stałe instalacje, przekazane do użytku Dowództwu Sojuszniczemu przez Państwo przyjmujące bez obciążania Do-wództwa opłatą (inną niż nominalna) oraz nie będące dłużej potrzebne Dowódz-twu, zostaną zwrócone Państwu przyjmującemu, a każdy wzrost albo spadek

Załączniki 213

wartości majątku przekazanego przez Państwo przyjmujące, wynikający z jego użytkowania przez Dowództwo, zostanie ustalony przez Radę Północnoatlan-tycką (z uwzględnieniem wszystkich odnośnych przepisów prawa Państwa przyjmującego) i podzielony lub przekazany na rzecz albo obciąży Strony Trak-tatu Północnoatlantyckiego proporcjonalnie do ich udziałów w kosztach inwe-stycyjnych Dowództwa.

Artykuł 10

Każde Naczelne Dowództwo posiada osobowość prawną; ma ono zdolność

do zawierania kontraktów, nabywania i zbywania własności. Państwo przyjmu-jące może jednak dokonać specjalnych ustaleń z Naczelnym Dowództwem lub każdym podległym mu Dowództwem Sojuszniczym działającym w imieniu Naczelnego Dowództwa.

Artykuł 11

1. Z zastrzeżeniem postanowień artykułu VIII Umowy Naczelne Dowódz-

two może być stroną postępowania prawnego jako powód lub pozwany. Jednak-że Państwo przyjmujące i Naczelne Dowództwo, lub każde podległe mu i upo-ważnione przez niego Dowództwo Sojusznicze, mogą zgodzić się na to, aby Państwo przyjmujące działało w imieniu Naczelnego Dowództwa w każdym postępowaniu prawnym, w którym Dowództwo jest stroną przed sądem Państwa przyjmującego.

2. Żadne środki egzekucyjne lub środki podjęte w celu zajęcia jego własno-ści i środków finansowych nie zostaną powzięte wobec żadnego Dowództwa Sojuszniczego, z wyjątkiem realizacji celów, o których mowa w ust. 6(a) artyku-łu VII oraz w artykule XIII Umowy.

Artykuł 12

1. W celu umożliwienia posługiwania się własnym międzynarodowym bu-

dżetem Dowództwo Sojusznicze może posiadać każdego rodzaju walutę i pro-wadzić konta bankowe w każdej walucie.

2. Strony niniejszego protokołu, na wniosek Dowództwa Sojuszniczego, ułatwią przesyłanie funduszy takiego Dowództwa z jednego państwa do drugie-go i zamianę każdej waluty posiadanej przez Dowództwo Sojusznicze na każdą inną walutę, jeśli jest to konieczne do wykonania wymogów każdego Dowódz-twa Sojuszniczego.

Artykuł 13

Archiwa i inne oficjalne dokumenty Dowództwa Sojuszniczego przecho-

wywane w pomieszczeniach wykorzystywanych przez to Dowództwo lub będą-


ce w posiadaniu jakiegokolwiek stosownie upoważnionego członka Dowództwa są nienaruszalne, chyba że Dowództwo uchyli ten immunitet. Dowództwo bę-dzie określać, na wniosek Państwa przyjmującego i w obecności przedstawiciela tego Państwa, charakter tych dokumentów celem potwierdzenia, że chronione są one immunitetem zgodnie z postanowieniami niniejszego artykułu.

Artykuł 14

1. Całość lub część niniejszego protokołu lub Umowy może mieć zastoso-

wanie zgodnie z decyzją Rady Północnoatlantyckiej do każdego międzynarodo-wego dowództwa wojskowego lub organizacji (nie objętych definicją zawartą w ust. (b) i (c) artykułu 1 niniejszego protokołu), które zostały ustanowione zgodnie z postanowieniami Traktatu Północnoatlantyckiego.

2. Z chwilą powstania Europejskiej Wspólnoty Obronnej niniejszy protokół może mieć zastosowanie do członków personelu Europejskich Sił Obronnych przy Dowództwie Sojuszniczym oraz do członków ich rodzin w czasie i w trybie określonym przez Radę Północnoatlantycką.

Artykuł 15

Wszelkie spory między Stronami niniejszego protokołu lub między jaką-

kolwiek Stroną a jakimkolwiek Dowództwem Sojuszniczym, związane z inter-pretacją i stosowaniem niniejszego protokołu, będą rozstrzygane w drodze nego-cjacji pomiędzy stronami sporu bez odwoływania się do jakiejkowiek zewnętrz-nej jurysdykcji. Jeśli postanowienia niniejszego protokołu lub Umowy wyraźnie nie stanowią inaczej, spory, które nie mogą być rozstrzygnięte w drodze bezpo-średnich negocjacji, powinny być przedstawione Radzie Północnoatlantyckiej.

Artykuł 16

1. Artykuły XV i XVII do XX Umowy mają zastosowanie do niniejszego

protokołu tak, jak gdyby były one jego integralną częścią, ale też w taki sposób, aby protokół mógł być zmieniany, zawieszany, ratyfikowany, rozszerzany, aby można było doń przystępować lub go wypowiedzieć zgodnie z wymienionymi wyżej postanowieniami, niezależnie od Umowy.

2. Niniejszy protokół może być uzupełniany przez porozumienia dwustron-ne między Państwem przyjmującym a Naczelnym Dowództwem. Organy Pań-stwa przyjmującego i Naczelne Dowództwo mogą zgodzić się na nadanie środ-kami administracyjnymi mocy obowiązującej, przed ratyfikacją, każdemu z postanowień niniejszego protokołu lub Umowy stosowanych przez nie.

Na dowód czego niżej podpisani pełnomocnicy podpisali niniejszy proto-kół.

Sporządzono w Paryżu dnia 28 sierpnia 1952 r. w językach angielskim i francuskim, przy czym obydwa teksty są jednakowo autentyczne, w jednym

Załączniki 215

egzemplarzu, który zostanie złożony w archiwach Rządu Stanów Zjednoczonych Ameryki. Rząd Stanów Zjednoczonych Ameryki przekaże wszystkim sygnata-riuszom i państwom przystępującym uwierzytelnione kopie niniejszego protoko-łu.

Po zaznajomieniu się z powyższym protokołem, w imieniu Rzeczypospoli-tej Polskiej oświadczam, że:

– został on uznany za słuszny zarówno w całości, jak i każde z postano-wień w nim zawartych,

– Rzeczpospolita Polska postanawia przystąpić do tego protokołu, – postanowienia protokołu są ratyfikowane, przyjęte, potwierdzone i będą


pospolitej Polskiej. Dano w Warszawie dnia 27 maja 1999 r.

Dz.U. z dnia 7 sierpnia 2000 r.


Załącznik 5: Umowa dotycząca statusu Organizacji Traktatu Północnoatlantyckiego, przedstawicieli

narodowych i personelu międzynarodowego




W dniu 20 września 1951 r. w Ottawie została sporządzona Umowa doty-

cząca statusu Organizacji Traktatu Północnoatlantyckiego, przedstawicieli naro-dowych i personelu międzynarodowego w następującym brzmieniu:

Przekład

UMOWA dotycząca statusu Organizacji Traktatu Północnoatlantyckiego,

przedstawicieli narodowych i personelu międzynarodowego

Państwa-Sygnatariusze niniejszej umowy,

biorąc pod uwagę, że dla wykonywania swoich funkcji i realizacji celów niezbędne jest, aby Organizacja Traktatu Północnoatlantyckiego, jej międzyna-rodowy personel i przedstawiciele Państw-Członków uczestniczący w posiedze-niach Organizacji posiadali status określony w niniejszej umowie,


Część I.

Postanowienia Ogólne

Artykuł 1

W niniejszej umowie wyrażenie: (a) "Organizacja" oznacza Organizację Traktatu Północnoatlantyckiego,

składającą się z Rady i jej organów pomocniczych; (b) "Rada" oznacza Radę ustanowioną zgodnie z artykułem 9 Traktatu Pół-

nocnoatlantyckiego i Radę Zastępców;

Załączniki 217

(c) "organy pomocnicze" oznacza każdy organ, komitet albo służbę usta-nowione przez Radę lub na podstawie jej upoważnienia, z wyjątkiem tych, do których, zgodnie z artykułem 2, niniejsza umowa nie ma zastosowania;

(d) "Przewodniczący Rady Zastępców"* oznacza, pod jego nieobecność, Wiceprzewodniczącego, działającego w jego zastępstwie.

Artykuł 2

Niniejsza umowa nie ma zastosowania do wszelkich dowództw wojsko-

wych ustanowionych zgodnie z Traktatem Północnoatlantyckim ani do innych organów wojskowych, chyba że Rada postanowi inaczej.

Artykuł 3

Organizacja i Państwa Członkowskie będą w każdym czasie współpraco-

wać w celu ułatwienia właściwego funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości, zapewnienia przestrzegania zarządzeń policyjnych i zapobiegania wszelkim nadużyciom związanym z immunitetami i przywilejami określonymi w niniej-szej umowie. Jeżeli jakiekolwiek Państwo Członkowskie uzna, że nastąpiło nad-użycie immunitetu lub przywileju przyznanego na mocy niniejszej umowy, zo-staną przeprowadzone konsultacje między tym Państwem i Organizacją lub mię-dzy zainteresowanymi Państwami, w celu ustalenia, czy takie nadużycie nastąpi-ło, a jeżeli tak, w celu zapewnienia, aby nadużycie się nie powtórzyło. Niezależ-nie od powyższych lub jakichkolwiek innych postanowień niniejszej umowy, jeżeli dane Państwo Członkowskie uzna, że jakakolwiek osoba nadużyła swego przywileju związanego z zamieszkaniem lub jakiegokolwiek innego przywileju lub immunitetu przyznanego na mocy niniejszej umowy, może domagać się opuszczenia przez tę osobę swojego terytorium.

Część II.

Organizacja

Artykuł 4

Organizacja posiada osobowość prawną; posiada ona zdolność do zawiera-

nia umów, nabywania i zbywania mienia ruchomego i nieruchomego oraz do podejmowania czynności prawnych.

Artykuł 5

Organizacja, jej majątek i aktywa, gdziekolwiek się znajdują i przez kogo-

kolwiek są zarządzane, będą korzystać z immunitetu od jakiegokolwiek postę-powania prawnego, z wyjątkiem szczególnych przypadków, w których Prze-


wodniczący Rady Zastępców, działając w imieniu Organizacji, może w sposób wyraźny zezwolić na zrzeczenie się tego immunitetu. Przyjmuje się jednak, że zrzeczenie się immunitetu nie obejmuje żadnych środków egzekucyjnych ani zajęcia majątku.

Artykuł 6

Pomieszczenia Organizacji są nietykalne. Jej majątek i aktywa, gdziekol-

wiek się znajdują i przez kogokolwiek są zarządzane, nie podlegają rewizji, za-jęciu, konfiskacie, wywłaszczeniu lub innym formom ingerencji.

Artykuł 7

Archiwa Organizacji i wszelkie dokumenty do niej należące lub będące

w jej posiadaniu są nietykalne, gdziekolwiek się znajdują.

Artykuł 8

1. Nie podlegając kontroli finansowej, przepisom lub jakimkolwiek ograni-czeniom:

(a) Organizacja może posiadać każdą walutę i prowadzić rachunki w każ-dej walucie;

(b) Organizacja może swobodnie przekazywać swe fundusze z jednego kraju do innego lub w ramach jakiegokolwiek kraju, a także, w miarę potrzeby, wymieniać posiadaną walutę na jakąkolwiek inną według najkorzystniejszego oficjalnego kursu wymiany, sprzedaży i kupna.

2. Organizacja, wykonując swe prawa zgodnie z ustępem 1 niniejszego ar-tykułu, powinna brać pod uwagę wszelkie wnioski składane przez Państwa Członkowskie oraz uwzględniać te wnioski, w takim zakresie, w jakim jest to możliwe do wykonania.

Artykuł 9

Organizacja, jej aktywa, dochód i inny majątek są zwolnione: (a) od wszelkich podatków bezpośrednich; jednakże Organizacja nie bę-

dzie domagać się zwolnienia od opłat, podatków lub należności, będących jedy-nie obciążeniami nałożonymi z tytułu usług użyteczności publicznej;

(b) od wszelkich opłat celnych i ograniczeń ilościowych nakładanych przy wwozie i wywozie na artykuły wwożone lub wywożone przez Organizację dla jej oficjalnego użytku; artykuły wwożone, korzystające z takiego zwolnienia, nie będą zbywane w drodze sprzedaży lub darowizny w kraju, do którego są wwo-żone, chyba że ma to miejsce na warunkach zaakceptowanych przez rząd tego kraju;

Załączniki 219

(c) od wszelkich opłat celnych i ograniczeń ilościowych nałożonych na wwóz i wywóz jej wydawnictw.

Artykuł 10

Choć generalnie Organizacja nie powinna domagać się zwolnienia od akcy-

zy i podatków od sprzedaży majątku ruchomego i nieruchomego, które stanowią część ceny, jaka ma być zapłacona, jednak gdy Organizacja dokona znacznych zakupów majątku z przeznaczeniem do oficjalnego użytku, na które akcyza i podatki wymienione wyżej zostały lub miały zostać nałożone, Państwa Człon-kowskie będą, zawsze, ilekroć będzie to możliwe, podejmować stosowne działa-nia administracyjne w celu umorzenia lub zwrotu sumy akcyzy lub podatku.

Artykuł 11

1. Nie podlega cenzurze korespondencja urzędowa i inne formy urzędowe-

go komunikowania się Organizacji. 2. Organizacja ma prawo używania kodów oraz wysyłania i otrzymywania

korespondencji przez kuriera lub w postaci zapieczętowanej przesyłki, które korzystają z takich samych immunitetów i przywilejów, jakie przysługują kurie-rom dyplomatycznym i poczcie dyplomatycznej.

3. Żadne z postanowień niniejszego artykułu nie może być interpretowane jako przeszkoda dla podejmowania stosownych środków bezpieczeństwa, które zostaną określone w drodze porozumienia między Państwem Członkowskim i Radą, działającą w imieniu Organizacji.

Część III.

Przedstawiciele Państw Członkowskich

Artykuł 12

Każda osoba wyznaczona przez Państwo Członkowskie jako jego główny, stały przedstawiciel przy Organizacji na terytorium innego Państwa Członkow-skiego, a także – na mocy uzgodnień między Państwem wysyłającym i Organi-zacją oraz między Organizacją i Państwem przyjmującym – członkowie jego oficjalnego personelu przebywający na tym terytorium korzystają z immunite-tów i przywilejów przyznanych przedstawicielom dyplomatycznym i ich oficjal-nemu personelowi porównywalnej rangi.

Artykuł 13

1. Każdy przedstawiciel Państwa Członkowskiego w Radzie lub w którym-

kolwiek z jej organów pomocniczych, do którego nie stosuje się artykułu 12,


w czasie pobytu na terytorium innego Państwa Członkowskiego w związku z wykonywaniem swoich obowiązków korzysta z następujących przywilejów i immunitetów:

(a) takiego samego immunitetu od aresztowania lub zatrzymania, jaki zo-stał przyznany personelowi dyplomatycznemu porównywalnej rangi;

(b) immunitetu jurysdykcyjnego w odniesieniu do wypowiedzi ustnych lub pisemnych oraz czynności dokonanych przez niego podczas wykonywania ofi-cjalnych funkcji;

(c) nietykalności wszelkich akt i dokumentów; (d) prawa do używania kodów oraz przyjmowania i wysyłania dokumen-

tów lub korespondencji przez kuriera lub w zapieczętowanej przesyłce; (e) takich samych zwolnień, w stosunku do jego osoby oraz jego współ-

małżonka, od ograniczeń imigracyjnych, rejestracji cudzoziemców oraz obo-wiązku służby wojskowej, jakie zostały przyznane personelowi dyplomatycz-nemu porównywalnej rangi;

(f) takich samych ułatwień w stosunku do ograniczeń walutowych i wy-miany walut, jakie zostały przyznane personelowi dyplomatycznemu porówny-walnej rangi;

(g) takich samych immunitetów i ułatwień w stosunku do jego osobistego bagażu, jakie zostały przyznane personelowi dyplomatycznemu porównywalnej rangi;

(h) prawa do zwolnienia z cła w odniesieniu do jego mebli i rzeczy osobi-stych wwożonych w czasie pierwszego przybycia w celu objęcia swego stanowi-ska w danym kraju oraz do zwolnienia tych mebli i rzeczy osobistych od opłat przy wywozie po zakończeniu pełnienia funkcji w tym kraju, z zastrzeżeniem, w obu przypadkach, spełnienia warunków, jakie może uznać za niezbędne Rząd kraju, w którym to prawo będzie wykonywane;

(i) prawa do okresowego zwolnienia od opłat przy wwozie prywatnego środka lokomocji przeznaczonego do osobistego użytku, a następnie do zwol-nienia tego środka lokomocji od opłat przy wywozie, z zastrzeżeniem, w obu przypadkach, spełnienia warunków, jakie Rząd zainteresowanego kraju może uznać za konieczne.

2. W przypadku gdy jakiekolwiek formy opodatkowania przewidziane przez prawo są związane z miejscem pobytu, okres, w którym przedstawiciel, do którego stosuje się ten artykuł, przebywa na terytorium innego Państwa Człon-kowskiego w celu wypełniania swoich obowiązków, nie jest uważany za okres zamieszkania.

W szczególności przedstawiciel ten jest zwolniony od podatku od wyna-grodzenia oraz dodatków służbowych w czasie pełnienia takich obowiązków.

3. W rozumieniu niniejszego artykułu wyrażenie "przedstawiciel" oznacza wszelkich przedstawicieli, doradców i ekspertów technicznych delegacji. Każde Państwo Członkowskie powinno przekazać zainteresowanym Państwom Człon-kowskim, na ich prośbę, nazwiska swoich przedstawicieli, do których ma zasto-

Załączniki 221

sowanie niniejszy artykuł, oraz przewidywany okres trwania ich pobytu na tery-torium tych Państw Członkowskich.

Artykuł 14

Oficjalny personel urzędniczy towarzyszący przedstawicielowi danego

Państwa Członkowskiego, do którego ma zastosowanie artykuł 12 lub 13, w czasie pobytu na terytorium innego Państwa Członkowskiego związanego z wypełnianiem obowiązków, korzysta z przywilejów i immunitetów wymienio-nych w literach (b), (c), (e), (f), (h) oraz (i) ustępu 1, a także w ustępie 2 artyku- łu 13.

Artykuł 15

Przywileje i immunitety są przyznawane przedstawicielom Państw Człon-

kowskich i ich personelowi nie dla ich osobistych korzyści, ale w celu zapew-nienia im swobodnego wykonywania ich funkcji związanych z Traktatem Pół-nocnoatlantyckim. W związku z powyższym Państwo Członkowskie ma nie tylko prawo, ale i obowiązek uchylenia immunitetu w odniesieniu do swoich przedstawicieli i członków ich personelu w każdym przypadku, gdy, w jego opinii, zachowanie immunitetu mogłoby utrudnić wymiar sprawiedliwości i gdy uchylenie immunitetu może nastąpić bez szkody dla celu, w jakim immunitet ten został przyznany.

Artykuł 16

Postanowienia artykułów 12-14 nie wymagają od jakiegokolwiek Państwa

przyznania przywilejów lub immunitetów, o których mowa w powyższych arty-kułach, jakiejkolwiek osobie, która jest jego obywatelem, lub osobie będącej jego przedstawicielem lub członkiem personelu takiego przedstawiciela.

Część IV.

Personel międzynarodowy i eksperci delegowani przez Organizację

Artykuł 17

Kategorie urzędników Organizacji, do których mają zastosowanie artykuły 18-20, zostaną uzgodnione między Przewodniczącym Rady Zastępców i każdym z zainteresowanych Państw Członkowskich. Przewodniczący Rady Zastępców przekaże Państwom Członkowskim nazwiska urzędników, którzy zaliczają się do tych kategorii.


Artykuł 18

Urzędnicy Organizacji, o których mowa w artykule 17: (a) korzystają z immunitetu jurysdykcyjnego w odniesieniu do wypowiedzi

ustnych lub pisemnych i czynności dokonanych przez nich w toku pełnienia czynności służbowych oraz w granicach ich uprawnień;

(b) mają prawo, podobnie jak ich małżonkowie i członkowie ich najbliż-szej rodziny mieszkający z nimi i pozostający pod ich opieką, do takich samych zwolnień od ograniczeń imigracyjnych i rejestracji cudzoziemców, jakie są przyznawane personelowi dyplomatycznemu porównywalnej rangi;

(c) korzystają z takich samych ułatwień w stosunku do ograniczeń waluto-wych i wymiany walut, jakie są przyznawane personelowi dyplomatycznemu porównywalnej rangi;

(d) korzystają, podobnie jak ich małżonkowie i członkowie ich najbliższej rodziny mieszkający z nimi i pozostający pod ich opieką, z takich samych uła-twień w przypadku repatriacji w czasie kryzysu międzynarodowego, jakie są przyznawane personelowi dyplomatycznemu porównywalnej rangi;

(e) mają prawo do zwolnienia z cła w odniesieniu do ich mebli i rzeczy osobistych przy wwozie w chwili pierwszego przybycia do kraju, w którym obejmują swoje funkcje, oraz do zwolnienia tych mebli i rzeczy osobistych od opłat przy wywozie, po zakończeniu swych funkcji w tym kraju, z zastrzeże-niem, w obu przypadkach, spełnienia warunków, jakie może uznać za niezbędne Rząd kraju, w którym to prawo będzie wykonywane;

(f) mają prawo do okresowego zwolnienia z cła przy wwozie prywatnych środków lokomocji przeznaczonych do osobistego użytku, a następnie do zwol-nienia tych środków lokomocji od opłat przy wywozie, z zastrzeżeniem, w obu przypadkach, spełnienia warunków, jakie Rząd zainteresowanego kraju może uznać za konieczne.

Artykuł 19

Urzędnicy Organizacji, uzgodnieni na mocy artykułu 17, są zwolnieni od

podatku od wynagrodzenia i dodatków wypłacanych im przez Organizację z tytułu pełnienia funkcji urzędników tej Organizacji. Każde Państwo Człon-kowskie może jednak zawrzeć porozumienie z Radą działającą w imieniu Orga-nizacji, na mocy którego dane Państwo Członkowskie zatrudni i przydzieli do Organizacji tych wszystkich swoich obywateli (z wyjątkiem tych, którzy nie mają stałego miejsca pobytu na jego terytorium, jeżeli dane Państwo Członkow-skie sobie tego życzy), którzy będą pracować jako urzędnicy personelu między-narodowego Organizacji i którym będzie wypłacać wynagrodzenia i dodatki ze swych własnych środków według własnej skali wynagrodzeń. Wynagrodzenia i dodatki wypłacane w ten sposób mogą być opodatkowane przez to Państwo, lecz powinny być zwolnione od opodatkowania przez inne Państwa Członkow-

Załączniki 223

skie. Jeżeli dane Państwo przystąpi do takiego porozumienia, a następnie jego treść zostanie zmieniona lub porozumienie wygaśnie, Państwa Członkowskie nie będą zobowiązane do zwolnienia od opodatkowania wynagrodzeń i dodatków wypłacanych swym obywatelom, o których mowa w pierwszym zdaniu niniej-szego artykułu.

Artykuł 20

Oprócz immunitetów i przywilejów wymienionych w artykułach 18 i 19

Sekretarzowi Wykonawczemu Organizacji, Koordynatorowi Północnoatlantyc-kiej Produkcji Obronnej i każdemu innemu, stałemu urzędnikowi porównywal-nej rangi, na mocy uzgodnień między Przewodniczącym Rady Zastępców i Rzą-dami Państw Członkowskich, zostaną przyznane przywileje i immunitety przy-znawane zazwyczaj personelowi dyplomatycznemu porównywalnej rangi.

Artykuł 21

1. Ekspertom (innym niż urzędnicy, do których mają zastosowanie artykuły

18-20) delegowanym przez Organizację przysługują następujące przywileje i immunitety, w zakresie uznanym za niezbędny dla właściwego wykonywania ich funkcji w czasie przebywania na terytorium Państwa Członkowskiego w celu wypełnienia ich obowiązków:

(a) immunitet od aresztowania lub zatrzymania oraz zajęcia ich osobistego bagażu;

(b) immunitet jurysdykcyjny w odniesieniu do wypowiedzi ustnych lub pi-semnych oraz czynów dokonanych przez nich w toku pełnienia urzędowych funkcji na rzecz Organizacji;

(c) takie same ułatwienia w stosunku do ograniczeń walutowych i wymia-ny walut oraz w stosunku do ich osobistego bagażu, jakie zostały przyznane urzędnikom obcych rządów wykonującym tymczasowo obowiązki służbowe;

(d) nietykalność wszelkich dokumentów związanych z pracą, do której wykonania zostali zatrudnieni przez Organizację.

2. Przewodniczący Rady Zastępców przekaże zainteresowanym Państwom Członkowskim nazwiska ekspertów, do których ma zastosowanie niniejszy arty-kuł.

Artykuł 22

Przywileje i immunitety są przyznawane urzędnikom i ekspertom w intere-sie Organizacji, nie zaś dla ich osobistych korzyści. Przewodniczący Rady Za-stępców ma prawo i obowiązek uchylenia immunitetu w odniesieniu do każdego urzędnika lub eksperta w każdym przypadku, gdy, w jego opinii, zachowanie immunitetu mogłoby utrudnić wymiar sprawiedliwości i gdy uchylenie immuni-tetu może nastąpić bez szkody dla interesów Organizacji.


Artykuł 23

Postanowienia artykułów 18, 20 i 21 nie wymagają od jakiegokolwiek Pań-stwa przyznania jakichkolwiek przywilejów i immunitetów, o których mowa w powyższych artykułach, jakiejkolwiek osobie będącej jego obywatelem, z wyjątkiem:

(a) immunitetu jurysdykcyjnego w odniesieniu do wypowiedzi ustnych lub pisemnych oraz czynów dokonanych przez nią w toku pełnienia urzędowych funkcji na rzecz Organizacji;

(b) nietykalności wszelkich dokumentów związanych z pracą, do której wykonania dana osoba została zatrudniona przez Organizację;

(c) ułatwień w stosunku do ograniczeń walutowych i wymiany walut, w zakresie uznanym za niezbędny dla skutecznego wykonywania jej funkcji.

Część V.

Rozstrzyganie sporów

Artykuł 24

Rada określi właściwe sposoby rozstrzygania: (a) sporów wynikających z umów oraz innych sporów o charakterze pry-

watnym, w których Organizacja jest stroną; (b) sporów, w które zaangażowani są urzędnicy lub eksperci Organizacji,

do których ma zastosowanie część IV niniejszej umowy i którzy z tytułu pełnie-nia swoich funkcji służbowych korzystają z immunitetu, o ile nie nastąpiło uchy-lenie immunitetu zgodnie z postanowieniami artykułu 22.

Część VI.

Porozumienia dodatkowe

Artykuł 25

Rada działająca w imieniu Organizacji może zawrzeć z każdym Państwem lub Państwami Członkowskimi dodatkowe porozumienia, zmieniające postano-wienia niniejszej umowy, w zakresie, w jakim dotyczy to tego Państwa lub tych Państw.

Część VII.

Postanowienia końcowe

Artykuł 26

1. Niniejsza umowa będzie otwarta do podpisu przez Państwa Członkow-skie Organizacji i będzie podlegać ratyfikacji. Dokumenty ratyfikacji zostaną

Załączniki 225

złożone Rządowi Stanów Zjednoczonych Ameryki, który poinformuje wszystkie Państwa-Sygnatariuszy o każdym złożeniu takich dokumentów.

2. Po złożeniu przez sześć Państw-Sygnatariuszy ich dokumentów ratyfika-cji niniejsza umowa wejdzie w życie w stosunku do powyższych Państw. W stosunku do każdego innego Państwa-Sygnatariusza wejdzie ona w życie z datą złożenia jego dokumentu ratyfikacji.

Artykuł 27

Niniejsza umowa może zostać wypowiedziana przez każde z Umawiają-

cych się Państw w drodze pisemnej notyfikacji skierowanej do Rządu Stanów Zjednoczonych Ameryki, który powiadomi o takiej notyfikacji wszystkie Pań-stwa-Sygnatariuszy. Wypowiedzenie wchodzi w życie po upływie roku od otrzymania wyżej wymienionej notyfikacji przez Rząd Stanów Zjednoczonych Ameryki.

Na dowód czego niżej podpisani pełnomocnicy podpisali niniejszą umowę. Sporządzono w Ottawie dnia 20 września 1951 r., w językach francuskim

i angielskim, przy czym obydwa teksty są jednakowo autentyczne, w jednym egzemplarzu, który zostanie złożony w archiwach Rządu Stanów Zjednoczonych Ameryki, który przekaże wszystkim Państwom-Sygnatariuszom uwierzytelnioną kopię niniejszej umowy.

Po zaznajomieniu się z powyższą umową, w imieniu Rzeczypospolitej Pol-skiej oświadczam, że:

– została ona uznana za słuszną zarówno w całości, jak i każde z postano-wień w niej zawartych,

– Rzeczpospolita Polska postanawia przystąpić do tej umowy, – postanowienia umowy są ratyfikowane, przyjęte, potwierdzone i będą



* Zgodnie z uzgodnieniem przyjętym w Londynie dnia 4 kwietnia 1952 r.

funkcja Przewodniczącego Rady Zastępców zostaje zniesiona w związku ze zmianą struktury Organizacji Traktatu Północnoatlantyckiego. Od dnia 4 kwiet-nia 1952 r. funkcję Przewodniczącego Rady Zastępców wykonuje Sekretarz Generalny Organizacji lub, w razie jego nieobecności, Zastępca lub jakakolwiek inna osoba wyznaczona przez Radę Północnoatlantycką.



Załącznik 6: Umowa w sprawie statusu przedstawi-cielstw i przedstawicieli państw trzecich przy Organi-

zacji Traktatu Północnoatlantyckiego




W dniu 14 września 1994 r. w Brukseli została sporządzona Umowa w sprawie statusu przedstawicielstw i przedstawicieli państw trzecich przy Or-ganizacji Traktatu Północnoatlantyckiego w następującym brzmieniu:

Przekład

UMOWA

w sprawie statusu przedstawicielstw i przedstawicieli państw trzecich przy Organizacji Traktatu Północnoatlantyckiego

Biorąc pod uwagę Deklarację w sprawie pokoju i współpracy wydaną przez szefów Państw i Rządów uczestniczących w spotkaniu Rady Północnoatlantyc-kiej w Rzymie w dniach 7 i 8 listopada 1991 r., wzywającą do ustanowienia Północnoatlantyckiej Rady Współpracy, oraz Oświadczenie Północnoatlantyc-kiej Rady Współpracy w sprawie dialogu, partnerstwa i współpracy z dnia 20 grudnia 1991 r.; odnotowując zaproszenie do Partnerstwa dla Pokoju sformułowane i podpi-sane przez szefów Państw i Rządów Państw-Członków Organizacji Traktatu Północnoatlantyckiego na spotkaniu Rady Północnoatlantyckiej w Brukseli dnia 10 stycznia 1994 r.; uznając potrzebę określenia statusu przedstawicielstw i przedstawicieli państw trzecich przy Organizacji; biorąc pod uwagę, że celem immunitetów i przywilejów zawartych w ni-niejszej umowie nie jest osiąganie korzyści przez poszczególne osoby, lecz za-pewnienie właściwego wypełniania przez nie swoich funkcji związanych z Or-ganizacją;

Załączniki 227

Strony niniejszej umowy uzgodniły, co następuje:

Artykuł 1 W rozumieniu niniejszej umowy: "Organizacja" oznacza Organizację Traktatu Północnoatlantyckiego; "Państwo-Członek" oznacza Państwo-Stronę Traktatu Północnoatlantyckie-go, podpisanego w Waszyngtonie dnia 4 kwietnia 1949 r.; "Państwo trzecie" oznacza Państwo nie będące Stroną Traktatu Północnoat-lantyckiego podpisanego w Waszyngtonie dnia 4 kwietnia 1949 r., które przyję-ło zaproszenie do programu Partnerstwa dla Pokoju i podpisało Dokument Ra-mowy Partnerstwa oraz jest członkiem Północnoatlantyckiej Rady Współpracy lub jest innym państwem zaproszonym przez Radę Północnoatlantycką do usta-nowienia przedstawicielstwa przy Organizacji.

Artykuł 2 (a) Państwo-Członek, na którego terytorium Organizacja ma swoją siedzi-bę, przyzna przedstawicielstwom państw trzecich przy Organizacji oraz persone-lowi przedstawicielstwa immunitety i przywileje przyznawane przedstawiciel-stwom dyplomatycznym i ich personelowi; (b) Ponadto Państwo-Członek, na którego terytorium Organizacja ma swoją siedzibę, przyzna zwyczajowe immunitety i przywileje przedstawicielom państw trzecich, pełniącym swoje funkcje czasowo, w stosunku do których nie ma za-stosowania ustęp (a) niniejszego artykułu, w czasie gdy przebywają oni na tery-torium tego państwa w celu zapewnienia właściwego reprezentowania państw trzecich w pracach Organizacji.

Artykuł 3 (a) Niniejsza umowa będzie otwarta do podpisu dla Państw-Członków oraz podlega ratyfikacji, przyjęciu lub zatwierdzeniu. Dokumenty ratyfikacji, przyję-cia lub zatwierdzenia zostaną złożone w archiwach Rządu Królestwa Belgii, który poinformuje wszystkie Państwa-Sygnatariuszy o złożeniu każdego takiego dokumentu; (b) Po złożeniu przez co najmniej dwa spośród Państw-Członków, wlicza-jąc w to Państwo-Członka, na którego terytorium Organizacja ma swoją siedzi-bę, dokumentów ratyfikacji, przyjęcia lub zatwierdzenia niniejsza umowa wej-dzie w życie w stosunku do wyżej wymienionych państw. Umowa wejdzie


w życie w stosunku do wszystkich pozostałych Państw-Sygnatariuszy w dniu złożenia przez te państwa dokumentów ratyfikacji.

Artykuł 4 (a) Niniejsza umowa może zostać wypowiedziana przez każdą z Umawiają-cych się Stron w drodze pisemnej notyfikacji o wypowiedzeniu przekazanej Rządowi Królestwa Belgii, który poinformuje o takiej notyfikacji wszystkie Państwa-Sygnatariuszy; (b) Wypowiedzenie wchodzi w życie po upływie roku od otrzymania noty-fikacji przez Rząd Królestwa Belgii. Na dowód czego niżej podpisani, należycie upełnomocnieni przez swoje Rządy pełnomocnicy podpisali niniejszą umowę, której teksty angielski i francu-ski są jednakowo autentyczne. Sporządzono w Brukseli dnia 14 września 1994 r. Po zaznajomieniu się z powyższą umową, w imieniu Rzeczypospolitej Pol-skiej oświadczam, że: – została ona uznana za słuszną zarówno w całości, jak i każde z postano-wień w niej zawartych, – Rzeczpospolita Polska postanawia przystąpić do tej umowy, – postanowienia umowy są ratyfikowane, przyjęte, potwierdzone i będą niezmiennie zachowywane. Na dowód czego wydany został akt niniejszy, opatrzony pieczęcią Rzeczy-pospolitej Polskiej. Dano w Warszawie dnia 27 maja 1999 r. Dz.U. z dnia 7 sierpnia 2000 r.

Załączniki 229

Załącznik 7: Umowa między Stronami Traktatu Północnoatlantyckiego o ochronie informacji




W dniu 6 marca 1997 r. w Brukseli została sporządzona Umowa między Stronami Traktatu Północnoatlantyckiego o ochronie informacji w następującym brzmieniu:

Przekład

UMOWA

między Stronami Traktatu Północnoatlantyckiego o ochronie informacji

Strony Traktatu Północnoatlantyckiego, podpisanego w Waszyngtonie dnia 4 kwietnia 1949 r.;

potwierdzając, że skuteczne konsultacje polityczne, współpraca i planowa-nie obronne przy realizacji celów Traktatu wiążą się z wymianą informacji nie-jawnych pomiędzy Stronami;

biorąc pod uwagę, że konieczne są ustalenia między Rządami Stron Trakta-tu Północnoatlantyckiego w sprawie wzajemnej ochrony i zabezpieczenia infor-macji niejawnych, jakie mogą między sobą wymieniać;

zdając sobie sprawę, że potrzebne jest ogólne określenie standardów i pro-cedur ochrony;

działając w imieniu własnym, jak i w imieniu Organizacji Traktatu Północ-noatlantyckiego;


Artykuł 1

Strony: (i) będą ochraniać i zabezpieczać: a) informacje (określone w załączniku I), oznaczone jako niejawne, wy-

tworzone przez NATO (określone w załączniku II) lub przekazywane NATO przez państwo członkowskie;


b) informacje, oznaczone jako niejawne, pochodzące od państwa człon-kowskiego i przekazywane innemu państwu członkowskiemu w ramach pro-gramu, projektu lub kontraktu NATO;

(ii) będą utrzymywać klauzulę tajności informacji, określonych w ustępie (i), oraz dołożą wszelkich starań w celu ich odpowiedniego zabezpieczenia;

(iii) nie będą wykorzystywać informacji niejawnych, określonych w ustę-pie (i), w celach innych niż ustanowione w Traktacie Północnoatlantyckim oraz w decyzjach i uchwałach odnoszących się do tego traktatu;

(iv) nie będą ujawniać informacji, określonych w ustępie (i) Stronom nie będącym członkami NATO bez zgody organu zastrzegającego.

Artykuł 2

Zgodnie z artykułem 1 niniejszej umowy Strony zapewnią utworzenie kra-

jowych władz bezpieczeństwa do spraw działalności NATO, które wprowadzą w życie środki ochrony bezpieczeństwa. Strony utworzą i wprowadzą w życie standardy bezpieczeństwa, które zapewnią jednolity stopień ochrony informacji niejawnych.

Artykuł 3

(1) Strony zapewnią, że wszystkie osoby posiadające ich obywatelstwo,

które z racji pełnienia swoich obowiązków służbowych powinny lub mogą mieć dostęp do informacji oznaczonych jako POUFNE lub wyżej, będą odpowiednio sprawdzone przed podjęciem swoich obowiązków.

(2) Procedury sprawdzające mają na celu ustalenie, czy dana osoba może, z uwagi na jej lojalność i zaufanie, jakim się cieszy, mieć dostęp do informacji niejawnych bez powodowania niedopuszczalnego zagrożenia dla bezpieczeń-stwa.

(3) Na wniosek każda ze Stron będzie współpracować z innymi Stronami w stosowaniu odpowiednich procedur dopuszczania do tajemnicy.

Artykuł 4

Sekretarz Generalny zapewni zastosowanie przez NATO odpowiednich po-stanowień niniejszej umowy (określonych w załączniku III).

Artykuł 5

Niniejsza umowa w żaden sposób nie zabrania Stronom zawierania innych umów w sprawie wymiany informacji niejawnych, które od nich pochodzą i które to umowy nie wpływają na zakres obowiązywania niniejszej umowy.

Załączniki 231

Artykuł 6

(a) Niniejsza umowa jest otwarta do podpisu przez Strony Traktatu Pół-nocnoatlantyckiego i podlega ratyfikacji, przyjęciu lub zatwierdzeniu. Doku-menty ratyfikacji, przyjęcia lub zatwierdzenia zostaną złożone Rządowi Stanów Zjednoczonych Ameryki;

(b) Niniejsza umowa wchodzi w życie po upływie trzydziestu dni od daty złożenia dokumentów ratyfikacji, przyjęcia lub zatwierdzenia przez dwa Pań-stwa-Sygnatariuszy. Niniejsza umowa wejdzie w życie w stosunku do każdego następnego Państwa-Sygnatariusza po upływie trzydziestu dni od złożenia przez niego dokumentu ratyfikacji, przyjęcia lub zatwierdzenia;

(c) Niniejsza umowa, w odniesieniu do Stron, w stosunku do których we-szła w życie, zastępuje "Umowę Bezpieczeństwa zawartą przez Strony Organi-zacji Traktatu Północnoatlantyckiego", zatwierdzoną przez Radę Północnoatlan-tycką w Załączniku A (ustęp 1) dodatku do Załącznika do D.C. 2/7 z dnia 19 kwietnia 1952 r., a następnie włączoną do Załącznika A (ustęp 1) do C-M(55)15 (wersja ostateczna), zatwierdzonego przez Radę Północnoatlantycką dnia 2 mar-ca 1955 r.

Artykuł 7

Niniejsza umowa pozostaje otwarta do przystąpienia dla każdej nowej Stro-

ny Traktatu Północnoatlantyckiego zgodnie z jej własnymi procedurami konsty-tucyjnymi. Dokument przystąpienia zostanie złożony Rządowi Stanów Zjedno-czonych Ameryki. W przypadku każdego przystępującego Państwa umowa wchodzi w życie po upływie trzydziestu dni od dnia złożenia dokumentu przy-stąpienia.

Artykuł 8

Rząd Stanów Zjednoczonych Ameryki powiadomi Rządy innych Stron

o złożeniu każdego dokumentu ratyfikacji, przyjęcia, zatwierdzenia lub przystą-pienia.

Artykuł 9

Niniejsza umowa może zostać wypowiedziana przez którąkolwiek ze Stron

w drodze pisemnej notyfikacji przekazanej depozytariuszowi, który powiadomi o tym fakcie wszystkie pozostałe Strony. Wypowiedzenie staje się skuteczne po upływie roku od otrzymania przez depozytariusza notyfikacji o wypowiedzeniu, co nie wpływa na zobowiązania już podjęte oraz na prawa lub prerogatywy uprzednio nabyte przez Strony na mocy postanowień niniejszej umowy.

Na dowód czego niżej podpisani, należycie do tego upoważnieni przez swo-je Rządy, podpisali niniejszą umowę.


Sporządzono w Brukseli dnia 6 marca 1997 r. w językach angielskim i francuskim, przy czym obydwa teksty są jednakowo autentyczne, w jednym egzemplarzu, który zostanie złożony w archiwach Rządu Stanów Zjednoczonych Ameryki. Rząd Stanów Zjednoczonych Ameryki przekaże uwierzytelnione ko-pie niniejszej umowy wszystkim pozostałym sygnatariuszom.

ZAŁĄCZNIKI

Załącznik I

Niniejszy załącznik stanowi integralną część umowy. Informacja niejawna NATO jest określona w następujący sposób: (a) informacja oznacza wiedzę, która może być przekazana w jakiejkol-

wiek formie; (b) informacja niejawna oznacza informację lub materiał, który został tak

oznaczony, wymagający ochrony przed nieupoważnionym ujawnieniem; (c) wyraz "materiał" obejmuje dokumenty, jak też dowolną część urządze-

nia, wyposażenia lub broni wyprodukowanych lub będących w trakcie produk-cji;

(d) wyraz "dokument" oznacza dowolną zarejestrowaną informację, nieza-leżnie od jej fizycznej postaci lub cech charakterystycznych, w tym, bez ograni-czeń, tekst pisany lub drukowany, dane w postaci kart i taśm, mapy, wykresy, fotografie, obrazy, rysunki, ryciny, szkice, notatki i materiały robocze, kalki węglowe i taśmy atramentowe lub kopie wykonane dowolnymi środkami i me-todami oraz nagrania dźwiękowe, magnetyczne, elektroniczne, optyczne lub wideo w dowolnej postaci, jak również przenośny sprzęt elektroniczny z wbu-dowaną na stałe lub wymienialną pamięcią.

Załącznik II

Niniejszy załącznik stanowi integralną część umowy. Dla celów niniejszej umowy wyrażenie "NATO" oznacza Organizację

Traktatu Północnoatlantyckiego oraz organy ustanowione na mocy Umowy do-tyczącej statusu Organizacji Traktatu Północnoatlantyckiego, przedstawicieli narodowych i personelu międzynarodowego, sporządzonej w Ottawie dnia 20 września 1951 r., lub na mocy Protokołu dotyczącego statusu międzynarodo-wych dowództw wojskowych, ustanowionych na podstawie Traktatu Północnoa-tlantyckiego, sporządzonego w Paryżu dnia 28 sierpnia 1952 r.

Załącznik III

Niniejszy załącznik stanowi integralną część umowy. W celu poszanowania ich przywilejów wprowadza się konsultacje z do-

wódcami wojskowymi.

Załączniki 233








Załącznik 8: Umowa o wzajemnej ochronie tajemnicy wynalazków dotyczących obronności, w przypadku

których zostały złożone wnioski o udzielenie patentów




W dniu 21 września 1960 r. w Paryżu została sporządzona Umowa o wza-

jemnej ochronie tajemnicy wynalazków dotyczących obronności, w przypadku których zostały złożone wnioski o udzielenie patentów, w następującym brzmie-niu:

Przekład

UMOWA

o wzajemnej ochronie tajemnicy wynalazków dotyczących obronności, w przypadku których zostały złożone wnioski o udzielenie patentów

Rządy Belgii, Kanady, Danii, Francji, Republiki Federalnej Niemiec, Gre-cji, Włoch, Luksemburga, Niderlandów, Norwegii, Portugalii, Turcji, Zjedno-czonego Królestwa oraz Stanów Zjednoczonych Ameryki,

strony Traktatu Północnoatlantyckiego, podpisanego w Waszyngtonie dnia 4 kwietnia 1949 r.,

pragnąc popierać współpracę gospodarczą między jakimikolwiek lub wszystkimi swoimi Rządami,

zgodnie z postanowieniem artykułu 2 Traktatu;

biorąc pod uwagę zobowiązanie, jakie podjęły na mocy postanowień arty-kułu 3 odnośnie do utrzymywania i rozwijania, poprzez stałą i skuteczną samo-pomoc, swojej indywidualnej i zbiorowej zdolności do odparcia zbrojnej napa-ści;

biorąc pod uwagę, że powszechną konsekwencją zabezpieczenia tajemnicy wynalazku dotyczącego obronności w jednym z krajów Organizacji Traktatu

Załączniki 235

Północnoatlantyckiego jest, w przypadku ubiegania się o patent lub udzielenia patentu, zakaz ubiegania się o patent na ten sam wynalazek w innych krajach, w tym także w krajach Organizacji Traktatu Północnoatlantyckiego;

biorąc pod uwagę, że wynikające z tego zakazu ograniczenie terytorialne może spowodować szkodę dla osób ubiegających się o patenty, a tym samym niekorzystnie oddziaływać na współpracę gospodarczą między krajami Organi-zacji Traktatu Północnoatlantyckiego;

biorąc pod uwagę, że wzajemna pomoc wymaga wzajemnego informowa-nia się o wynalazkach dotyczących obronności oraz że w niektórych przypad-kach takie informowanie się może zostać utrudnione poprzez stosowanie powyż-szego zakazu;

biorąc pod uwagę, że Rząd, który wyda taki zakaz, jest przygotowany do upoważnienia do złożenia wniosku o udzielenie patentu w jednym lub więcej niż jednym, innym kraju Organizacji Traktatu Północnoatlantyckiego, pod warun-kiem że Rządy tych krajów również nałożą klauzulę tajemnicy na dany wynala-zek, te ostatnie nie powinny mieć jednak prawa do odmowy nałożenia klauzuli tajemnicy;

biorąc pod uwagę, że między Rządami Stron Traktatu Północnoatlantyckie-go istnieje zobowiązanie do wzajemnej ochrony i zabezpieczenia informacji niejawnych, jakie mogą wymieniać między sobą;


Artykuł I

Rządy-Strony niniejszej umowy zobowiązują się do ochrony oraz spowo-dowania ochrony tajemnicy wynalazków, w przypadku których przyjęte zostały wnioski o udzielenie patentów, zgodnie z ustaloną procedurą, jeśli tajemnica została nałożona na powyższe wynalazki w interesie obrony narodowej przez Rząd, zwany dalej "Rządem wydającym zakaz", który jako pierwszy otrzymał wniosek o wydanie patentu obejmującego powyższe wynalazki.

Jednakże niniejsze postanowienie nie powinno naruszać prawa Rządu wy-dającego zakaz do wydania zakazu złożenia wniosku jednemu lub kilku innym Rządom-Stronom niniejszej umowy o wydanie patentu w odniesieniu do wyna-lazku.

Rządy-Strony niniejszej umowy zgadzają się na rozwinięcie procedur ope-racyjnych, jakie będą niezbędne dla wykonania niniejszego artykułu.

Artykuł II

Postanowienia artykułu I są stosowane na wniosek Rządu wydającego za-kaz albo osoby składającej wniosek o udzielenie patentu, pod warunkiem że


udowodni ona, iż Rząd wydający zakaz nałożył klauzulę tajemnicy, jak również upoważnia ją do złożenia wniosku o tajny patent w kraju, o którym mowa.

Artykuł III

Rząd wezwany do ochrony tajemnicy wynalazku na mocy postanowień ar-

tykułu I ma prawo zażądać od osoby ubiegającej się o patent zrzeczenia się wszelkich roszczeń do rekompensaty za utratę wynalazku lub z tytułu szkody wynikającej jedynie z nałożenia klauzuli tajemnicy na ten wynalazek, w charak-terze niezbędnego warunku zastosowania takiej ochrony.

Artykuł IV

Tajemnica nałożona zgodnie z artykułem I może być zniesiona jedynie na

wniosek Rządu wydającego zakaz. Rząd ten zawiadomi inne zainteresowane Rządy z sześciotygodniowym wyprzedzeniem o swoim zamiarze zniesienia zastosowanych przez siebie środków.

Rząd wydający zakaz powinien rozważyć na tyle, na ile to możliwe, mając na uwadze bezpieczeństwo Organizacji Traktatu Północnoatlantyckiego, oświadczenia innych Rządów złożone w czasie wymienionego okresu sześciu tygodni.

Artykuł V

Niniejsza umowa nie uniemożliwia zawierania przez Rządy-Sygnatariuszy umów dwustronnych dotyczących tego samego celu, a także nie narusza zawar-tych wcześniej umów dwustronnych.

Artykuł VI

Dokumenty ratyfikacji lub zatwierdzenia niniejszej umowy zostaną złożone

możliwie najszybciej Rządowi Stanów Zjednoczonych Ameryki, który zawia-domi inne Rządy-Sygnatariuszy o dacie złożenia takich dokumentów.

Niniejsza umowa wejdzie w życie po upływie 30 dni od daty złożenia przez dwie Strony-Sygnatariuszy dokumentów ratyfikacji lub zatwierdzenia. W sto-sunku do każdej z pozostałych Stron-Sygnatariuszy umowa niniejsza wejdzie w życie po upływie 30 dni od daty złożenia ich dokumentów ratyfikacji lub za-twierdzenia.

Artykuł VII

Niniejsza umowa może zostać wypowiedziana przez każdą Umawiającą się

Stronę w drodze pisemnego zawiadomienia o wypowiedzeniu, przekazanego Rządowi Stanów Zjednoczonych Ameryki, który powiadomi wszystkie inne

Załączniki 237

Strony-Sygnatariuszy o takim zawiadomieniu. Wypowiedzenie wchodzi w życie po upływie roku od daty otrzymania zawiadomienia przez Rząd Stanów Zjedno-czonych Ameryki, lecz nie wpływa na wcześniej podjęte zobowiązania oraz prawa lub uprawnienia nabyte wcześniej przez Strony-Sygnatariuszy na mocy postanowień niniejszej umowy.

Na dowód czego niżej podpisani przedstawiciele, będąc w tym celu należy-cie upoważnieni, podpisali niniejszą umowę.

Sporządzono w Paryżu dnia 21 września 1960 r. w językach angielskim i francuskim, przy czym obydwa teksty mają jednakową moc, w jednym egzem-plarzu, który zostanie złożony w archiwach Rządu Stanów Zjednoczonych Ame-ryki, który przekaże uwierzytelnione kopie Rządom innych Stron-Sygnatariuszy.








Załącznik 9: Umowa Organizacji Traktatu Północnoatlantyckiego o przekazywaniu

informacji technicznej dla celów obronnych




W dniu 19 października 1970 r. w Brukseli została sporządzona Umowa

Organizacji Traktatu Północnoatlantyckiego o przekazywaniu informacji tech-nicznych dla celów obronnych w następującym brzmieniu:

Przekład

UMOWA

Organizacji Traktatu Północnoatlantyckiego o przekazywaniu informacji technicznych dla celów obronnych

Rządy Belgii, Kanady, Danii, Francji, Republiki Federalnej Niemiec, Gre-cji, Włoch, Luksemburga, Niderlandów, Norwegii, Portugalii, Turcji, Zjedno-czonego Królestwa oraz Stanów Zjednoczonych Ameryki,

Strony Traktatu Północnoatlantyckiego, podpisanego w Waszyngtonie dnia 4 kwietnia 1949 r.,

biorąc pod uwagę, że artykuł III Traktatu Północnoatlantyckiego postana-wia, że Strony będą utrzymywać oraz rozwijać swoją indywidualną i zbiorową zdolność do odparcia zbrojnej napaści poprzez samopomoc oraz pomoc wza-jemną;

zważywszy, że zdolność taka może być rozwijana między innymi poprzez przekazywanie między Rządami-Stronami i Organizacjami NATO zastrzeżo-nych informacji technicznych, mogących wspomóc badania w dziedzinie obron-ności, rozwój oraz produkcję sprzętu i materiałów wojskowych;

zważywszy, że prawa właścicieli zastrzeżonych informacji technicznych w ten sposób przekazanych powinny być uznane oraz chronione;

uzgodniły następujące postanowienia:

Załączniki 239

Artykuł I

W rozumieniu niniejszej umowy: (a) wyrażenie "dla celów obronnych" oznacza: dla wzmocnienia indywidu-

alnej lub zbiorowej zdolności obronnych Stron Traktatu Północnoatlantyckiego, w ramach narodowych, dwustronnych lub wielostronnych programów, lub po-przez wprowadzanie w życie badań, rozwoju, produkcji lub projektów logi-stycznych prowadzonych przez NATO;

(b) wyrażenie "zastrzeżone informacje techniczne" oznacza informacje o charakterze technicznym, wystarczająco wyraźnie sformułowane dla ich uży-cia, stosowane w przemyśle, które są znane tylko właścicielowi oraz osobom z jego otoczenia, a w związku z powyższym nie udostępniane do publicznej wiadomości. Zastrzeżone informacje techniczne mogą obejmować na przykład: wynalazki, rysunki, know-how oraz dane;

(c) wyrażenie "Organizacja NATO" oznacza Radę Północnoatlantycką oraz każdy inny cywilny lub wojskowy organ pomocniczy, w tym Międzynarodowe Dowództwa Wojskowe, do których stosuje się postanowienia Umowy dotyczą-cej statusu Organizacji Traktatu Północnoatlantyckiego, przedstawicieli narodo-wych i personelu międzynarodowego, sporządzonej w Ottawie dnia 20 września 1951 r., lub Protokołu dotyczącego statusu międzynarodowych dowództw woj-skowych ustanowionych na podstawie Traktatu Północnoatlantyckiego, sporzą-dzonego w Paryżu dnia 28 sierpnia 1952 r.;

(d) wyrażenie "Rząd lub Organizacja pochodzenia" oznacza Rząd-Stronę niniejszej umowy lub Organizację NATO, która przekazuje jako pierwsza za-strzeżoną informację techniczną;

(e) wyrażenie "odbiorca" oznacza każdy Rząd-Stronę niniejszej umowy lub każdą Organizację NATO otrzymującą informację techniczną przekazaną jako zastrzeżoną informację bezpośrednio przez Rząd lub Organizację pochodzenia albo przez innego odbiorcę;

(f) wyrażenie "ujawnienie zgodnie z wymogami poufności" oznacza ujaw-nienie informacji technicznych ograniczonej liczbie osób, które zobowiązują się do rozpowszechniania tych informacji wyłącznie na warunkach określonych przez Rząd lub Organizację pochodzenia;

(g) wyrażenie "nieuprawnione ujawnienie" ma zastosowanie do każdego przekazywania zastrzeżonych informacji technicznych, które jest niezgodne z warunkami, na jakich zostały one przekazane odbiorcy;

(h) wyrażenie "nieuprawnione korzystanie" ma zastosowanie do każdego korzystania z zastrzeżonych informacji technicznych, mającego miejsce bez uprzedniego upoważnienia lub naruszającego warunki, na jakich zostały one przekazane odbiorcy.


Artykuł II

A. W przypadku przekazania, dla celów obronnych, informacji technicz-nych przez Rząd lub Organizację pochodzenia jednemu lub więcej niż jednemu odbiorcy, w postaci zastrzeżonych informacji technicznych, każdy odbiorca powinien, z zastrzeżeniem postanowień ustępu B niniejszego artykułu, ponosić odpowiedzialność za ochronę powyższych informacji jako zastrzeżonych infor-macji technicznych, które zostały ujawnione zgodnie z wymogami poufności. Odbiorca powinien postępować z takimi informacjami technicznymi zgodnie z wszelkimi nałożonymi warunkami oraz podejmować odpowiednie działania zgodne z powyższymi warunkami w celu ochrony tych informacji przed przeka-zaniem komukolwiek, opublikowaniem lub ich wykorzystaniem bez upoważnie-nia lub postępowaniem z nimi w inny sposób, który mógłby przynieść szkodę właścicielowi. W przypadku gdy odbiorca zechce zmienić nałożone warunki, powinien on przedstawić w tej sprawie wniosek Rządowi lub Organizacji po-chodzenia, od których zastrzeżone informacje techniczne zostały otrzymane, jeśli nie uzgodniono inaczej.

B. W przypadku gdy odbiorca stwierdzi, że jakakolwiek część informacji technicznych przekazanych mu jako zastrzeżone informacje techniczne w czasie przekazywania była już w jego posiadaniu lub miał do niej dostęp albo była wtedy lub w każdym czasie może stać się publicznie dostępna, odbiorca, w ta-kim zakresie, w jakim pozwalają na to wymogi bezpieczeństwa, powinien za-wiadomić o tym fakcie tak szybko, jak tylko będzie to możliwe, Rząd lub Orga-nizację pochodzenia oraz dokonać z nimi stosownych uzgodnień w celu dalsze-go zapewnienia poufności, zachowania bezpieczeństwa obrony oraz zwrotu do-kumentów.

C. Żadne z postanowień niniejszej umowy nie powinno być rozumiane jako ograniczające środki obrony dostępne dla odbiorcy w przypadku jakiegokolwiek sporu związanego z każdorazowym przekazaniem informacji technicznych.

Artykuł III

A. Jeżeli właściciel zastrzeżonych informacji technicznych, które zostały

przekazane dla celów obronnych, dozna jakiejkolwiek szkody w wyniku nieu-prawnionego ujawnienia lub wykorzystania informacji przez odbiorcę lub kogo-kolwiek, komu odbiorca ujawnił informacje, odbiorca powinien naprawić szko-dę właścicielowi:

w przypadku gdy właścicielem jest rząd, zgodnie z wewnętrznym ustawo-dawstwem odbiorcy;

w przypadku gdy jest to Organizacja NATO, zgodnie z prawem kraju, w którym znajduje się siedziba Organizacji, jeśli zainteresowane strony nie uzgodnią inaczej.

Załączniki 241

Naprawienie szkody powinno zostać dokonane bezpośrednio właścicielowi lub Rządowi lub Organizacji pochodzenia, jeżeli same naprawiają one szkodę wyrządzoną właścicielowi. W tym ostatnim przypadku kwota odszkodowania wypłacona przez Rząd lub Organizację pochodzenia nie powinna wpływać na wysokość kwoty odszkodowania wypłacaną przez odbiorcę, jeśli nie zostanie uzgodnione inaczej.

B. Odbiorcy i Rząd lub Organizacja pochodzenia, w takim zakresie, w ja-kim pozwalają na to wymogi bezpieczeństwa, dostarczą sobie wzajemnie wszel-kich dostępnych dowodów oraz informacji, a także udzielą innej stosownej po-mocy w celu określenia wielkości szkody oraz odszkodowania.

C. Na wniosek Rządu-Strony niniejszej umowy lub zainteresowanej Orga-nizacji NATO może zostać powołana Komisja Doradcza, złożona wyłącznie z przedstawicieli Rządów i Organizacji NATO zaangażowanych w sprawę, do przeprowadzenia śledztwa i zbadania dowodów oraz przedstawienia zaintereso-wanym stronom informacji na temat pochodzenia, charakteru i zakresu szkody. Komisja ta może zażądać, aby Sekretarz Generalny Organizacji Traktatu Pół-nocnoatlantyckiego wyznaczył, spośród członków personelu międzynarodowe-go, osobę, która pełniłaby funkcję członka Komisji, w charakterze obserwatora lub przedstawiciela Sekretarza Generalnego.

D. Żadne z postanowień niniejszego artykułu nie narusza jakichkolwiek praw, jakie poszkodowany właściciel może wykonywać w stosunku do każdego Rządu lub Organizacji NATO.

Artykuł IV

Rządy-Strony niniejszej umowy będą rozwijać, w ramach Rady Północno-

atlantyckiej, procedury dla wprowadzenia w życie niniejszej umowy. Procedury te powinny zawierać w szczególności postanowienia dotyczące:

(a) przekazywania, otrzymywania oraz korzystania z zastrzeżonych infor-macji technicznych, zgodnie z niniejszą umową;

(b) udziału Organizacji NATO w przekazywaniu, otrzymywaniu oraz ko-rzystaniu z zastrzeżonych informacji technicznych;

(c) tworzenia i działalności Komisji Doradczej powołanej na mocy posta-nowienia artykułu III ustęp C;

(d) wniosków o zmianę nałożonych warunków postępowania z zastrze- żonymi informacjami technicznymi, zgodnie z postanowieniem artykułu II ustęp A.

Artykuł V

1. Niniejsza umowa nie powinna być interpretowana jako mogąca naruszyć zobowiązania bezpieczeństwa między Rządami-Stronami niniejszej umowy.


2. Każdy odbiorca powinien zapewnić każdej zastrzeżonej informacji tech-nicznej, udostępnionej mu zgodnie z postanowieniami niniejszej umowy, co najmniej ten sam stopień ochrony, jaki zapewnił tej informacji technicznej Rząd lub Organizacja pochodzenia.

Artykuł VI

1. Żadne z postanowień niniejszej umowy nie powinno wpływać na wyko-

nywanie przez Rządy-Strony dotychczas obowiązujących umów lub stanowić przeszkody dla zawarcia przez nie nowych umów dotyczących tego samego celu.

2. Niniejsza umowa nie powinna być interpretowana jako mogąca naruszać postanowienia Umowy Organizacji Traktatu Północnoatlantyckiego o wzajem-nej ochronie tajemnicy wynalazków dotyczących obronności, w przypadku któ-rych zostały złożone wnioski o udzielenie patentów, sporządzonej w Paryżu dnia 21 września 1960 r.

Artykuł VII

Żadne z postanowień niniejszej umowy nie ma zastosowania do przekazy-

wania lub wykorzystywania informacji technicznych dotyczących energii ato-mowej.

Artykuł VIII

A. Dokumenty ratyfikacji lub zatwierdzenia niniejszej umowy zostaną zło-

żone możliwie najszybciej Rządowi Stanów Zjednoczonych Ameryki, który zawiadomi każdy Rząd-Sygnatariusza oraz Sekretarza Generalnego NATO o dacie złożenia takich dokumentów.

Niniejsza umowa wejdzie w życie po upływie 30 dni od daty złożenia przez dwie Strony-Sygnatariuszy dokumentów ratyfikacji lub zatwierdzenia. W sto-sunku do każdej z pozostałych Stron-Sygnatariuszy umowa niniejsza wejdzie w życie po upływie 30 dni od daty złożenia ich dokumentów ratyfikacji lub za-twierdzenia.

B. Rada Północnoatlantycka ustali datę, od której niniejsza umowa będzie stosowana lub wygaśnie w stosunku do Organizacji NATO.

Artykuł IX

Każda ze Stron może przestać być stroną niniejszej umowy po upływie ro-

ku od daty złożenia zawiadomienia o wypowiedzeniu Rządowi Stanów Zjedno-czonych Ameryki, który powiadomi pozostałe Rządy-Sygnatariuszy i Sekretarza Generalnego Organizacji Traktatu Północnoatlatyckiego o złożeniu każdego zawiadomienia o wypowiedzeniu. Wypowiedzenie nie narusza jednak zobowią-

Załączniki 243

zań już podjętych oraz praw i uprawnień już nabytych przez Strony zgodnie z postanowieniami niniejszej umowy.

Na dowód czego niżej podpisani przedstawiciele, będąc w tym celu należy-cie upoważnieni, podpisali niniejszą umowę.

Sporządzono w Brukseli dnia 19 października 1970 r. w językach angiel-skim i francuskim, przy czym obydwa teksty mają jednakową moc, w jednym egzemplarzu, który zostanie złożony w archiwach Rządu Stanów Zjednoczonych Ameryki, który przekaże uwierzytelnione kopie innym Rządom-Sygnatariuszom oraz Sekretarzowi Generalnemu Organizacji Traktatu Północnoatlantyckiego.




niezmiennie zachowywane. Na dowód czego wydany został akt niniejszy, opatrzony pieczęcią Rzeczy-pospolitej Polskiej. Dano w Warszawie dnia 27 maja 1999 r. Dz.U. z dnia 7 sierpnia 2000 r.

BIBLIOGRAFIA

I. Dokumenty

Bilans dotychczasowego udziału Polski w misji stabilizacyjnej w Iraku, Centrum Informacyjne MON, Warszawa 2006

Komunikat po posiedzeniu Rady Ministrów, Warszawa 23 sierpnia 2005 roku

List Michaiła Gorbaczowa do Lecha Wałęsy, Rzeczpospolita, nr 37, 13 lutego 1991

Mechanisms and Procedures (A Consolidated Textx as of October 1998), Vienna 1998

Paryska Karta Nowej Europy, Warszawa 1991

Protokół o utracie mocy układu o przyjaźni, współpracy i pomocy wzajemnej, podpisanego w Warszawie 14 maja 1955 roku, oraz protokołu o przedłużeniu jego obowiązywania podpisanego w Warszawie 26 kwietnia 1985 roku, Dz.U. 1993, nr 61, poz. 289

Sprawozdania stenograficzne z posiedzeń Sejmu RP

Stanowisko negocjacyjne Polski w obszarze wspólna polityka zagraniczna i bezpieczeństwa, dokument przyjęty przez Stanowisko Rady Ministrów, w związku z wnioskiem o wydanie przez prezydenta RP postanowienia o użyciu Polskiego Kontyngentu Wojskowego w Składzie Sił Koalicji Międzynarodowej dla wymuszenia przestrzegania przez Irak Rezolucji Rady Bezpieczeństwa ONZ, Warszawa 17 marca 2003 roku

Stanowisko negocjacyjne Polski w obszarze wspólna polityka zagraniczna i bezpieczeństwa, dokument przyjęty przez Radę Ministrów w dniu 27 sierpnia 1998 roku, [w:] Stanowiska Polski w ramach negocjacji o członkostwo Rzeczy-pospolitej Polskiej w Unii Europejskiej, Warszawa 2000

Studium o rozszerzeniu NATO, [w:] Studia i materiały, nr 30, Warszawa 1995

Traktat Północnoatlantycki, Dz.U. 00.87.970

Traktat z Lizbony zmieniający Traktat o Unii Europejskiej i Traktat ustanawia-jący Wspólnotę Europejską podpisany w Lizbonie dnia 13 grudnia 2007 r., Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej, poz. 2007/C 306/01


Ustawa z dnia 10 kwietnia 1997 r. Prawo energetyczne, Dz.U. 1997, nr 54, poz. 348, z późn. zm., art. 3, pkt 16

II. Informatory, encyklopedie, słowniki

Amerykański system obrony przeciwrakietowej. Możliwość zainstalowania jego elementów na terytorium Polski. Pytania i odpowiedzi, Ministerstwo Spraw Zagranicznych, Ministerstwo Obrony Narodowej, Biuro Bezpieczeństwa Naro-dowego, Warszawa, 10 maja 2007

Biuletyn Departamentu Integracji z NATO – BBN, 15 lipca 1997, nr 1

Dictionnaire Diplomatique, Vol. 3, Paris 1948

J.W. Gould, W.L. Kolb (red.), A Dictionary of the Social Sciences, London 1964

NATO Briefing: Bringing peace and stability to the Balkans, Brussels, February 2005

Polski Kontyngent Wojskowy (KFOR), Dowództwo Operacyjne Sił Zbrojnych RP, http://www.do.wp.mil.pl/

Rocznik strategiczny 1995/96, Warszawa 1996

UNODC, Afghanistan Opium Survey 2007

III. Monografie i druki zwarte

T. Berger, Cultures of Antimilitarism, National Security in Germany and Japan, Baltimore 1998

A. Bloed (red.), The Challanges of Change: The 1992 Helsinki Follow-up Meeting, Dordrecht 1994

T. Bodio, Między romantyzmem i pragmatyzmem. Psycho-polityczne aspekty transformacji w Polsce, Warszawa 2000

K. Booth (red.), New thinking about strategy and international security, New York 1991

L. Brown, Redefining National Security, Washington 1977

B. Buzan, People, States and Fear: An Agenda for International Security Studies In the Post-Cold War Era, New York 1991

Ch.-Ph. David, La guerre et la Paix, approches contemporaines de la securité et de la stratégie, Paris 2000

Bibliografia 247

J.S. Duffield, World Power Forsaken. Political Culture, International Institu- tions and German Security Policy After Unification, Stanford 1998

K. Dziewanowski, Polityka w sercu Europy, Warszawa 1995

M. Finnemore, National Interests in International Society, Itaka 1996

D. Fischer, Nonmilitary Aspects of Security: A systems Approach, Dartmouth 1993

J. Garnett (red.), Theories of Peace and Security: A Reader In Contemporary Strategic Thaught, London 1970

Ph.H. Gordon, France, Germany and The Western Alliance, Boulder 1995

B. Górka-Winter (red.), Kryteria bezpieczeństwa międzynarodowego państwa, Warszawa 2003

A.I. Johnston, Cultural Realism: Strategic Culture and Grand Strategy in Chi- nese History, Princeton 1995

M.L. Krogulski, Armia Radziecka w Polsce 1957-1993, Dokumenty i materiały, Warszawa 2002

A. Krzeczunowicz, Krok po kroku. Polska droga do NATO, Kraków 1999

J. Kukułka, Historia współczesna stosunków międzynarodowych, Warszawa 1996

W. Malendowski, Europejskie bezpieczeństwo zbiorowe w polskiej polityce zagranicznej, Poznań 1983

M. McLuhan, The Gutenberg Galaxy, The Making of Typographic Man, Toronto 1962

P. Mickiewicz, Polska droga do NATO, Implikacje polityczne i wojskowe, Toruń 2005

P. Mikiewicz, Kategoria bezpieczeństwa a polska myśl polityczna lat 90, Wro- cław 2005

A. Miletić, Nacionalni interes u američkoj teorii međunarodnih odnosa, Belgrad 1978

W. Multan, Bezpieczeństwo międzynarodowe ery nuklearnej, Warszawa 1991

A.F.K. Organski, World Politics, New York 1958


J. Pach, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w świetle bezpieczeństwa ekonomicznego na przykładzie Polski w latach dziewiećdziesiątych XX wieku, Kraków 2002

A.D. Rotfeld, Europejski system bezpieczeństwa in statu nascendi, Warszawa 1990

E.I. Skakunow, Mieżdunarodno-prawowyje garantii biezopastnosti gosudarstw, Moskwa 1983

I. Słodkowska (red.), Partie i ich programy. Wybory 1993, Warszawa 2001

I. Słodkowska (red.), Partie i ich programy. Wybory 2001, Warszawa 2002

I. Słodkowska (red.), Programy partii i ugrupowań politycznych 1989-1991, Warszawa 1995

I. Słodkowska (red.), Programy partii i ugrupowań politycznych. Wybory 1991, Warszawa 2001

I. Słodkowska, M. Dołbakowska (red.), Partie i ich programy. Wybory 1997, Warszawa 2004

I. Słodkowska, M. Dołbakowska (red.), Partie i ich programy. Wybory 2005, Warszawa 2006

K.E. Spiezio, Beyond Containment: Reconstructing European Security, London 1994

E. Stadtmüller, Pożegnanie z nieufnością? Rozszerzenie NATO i UE a stosunki polsko-rosyjskie w kontekście bezpieczeństwa europejskiego, Wrocław 2003

J. Stefanowicz, Stary nowy świat. Ciągłość i zmiana w stosunkach międzynaro- dowych, Warszawa 1978

J. Strzelczyk, Ucieczka ze wschodu, Rosja w polskiej polityce 1989-1993, War- szawa 2002

S.F. Szabo, The Changing Politics of German Security Policy, London 1990

K.J. Twitchett, International Security: Reflections on Survival and Stability, London 1971

R.H. Ullman, Securing Europe, Prinston 1991

A. Wendt, Theory of International Politics, Cambridge 1999

B. Winid, Rozszerzenie NATO w Kongresie Stanów Zjednoczonych 1993-1998, Warszawa 1999

Bibliografia 249

D.W. Ziegler, War, Peace, and International Politics, New York 1993

R. Zięba, Instytucjonalizacja bezpieczeństwa europejskiego. Koncepcje-struktury-funkcjonowanie, Warszawa 2004

IV. Artykuły i rozdziały w pracach zbiorowych

28 policjantów jest rannych, Dziennik, 18 marca 2008

R. Augustyniak, A. Konarzewska, Stanowisko negocjacyjne Polski w obszarze „Wspólna Polityka Zagraniczna i Bezpieczeństwa”, [w:] K. Żukrowska, J. Stryjek (red.), Polska w Unii Europejskiej, Warszawa 2004

W. Bartoszewski, Traktat z Nicei – polski punkt widzenia, [w:] J. Barcz (red.), Traktat z Nicei. Wnioski dla Polski, Warszawa 2001

J. Bielecki, Minister obrony dla Dziennika. Klich: Dla nas liczy się NATO, Dziennik, 25 marca 2008

T. Bielecki, Rosjanie grożą Polsce rakietami, Gazeta Wyborcza, 16 lutego 2007

A. Bieńczyk-Missala, Problemy mniejszości w Kosowie, Biuletyn PISM, 2008, nr 8 (476)

A. Brodersen, National Character: An Old Problem Re-examined, [w:] J.N. Rosenau (red.), International Politics and Foreign Policy, New York 1968

J. Bury, Możliwość wybuchu wojny domowej w Iraku, Biuletyn PISM, 2006, nr 65 (405)

M. Chalmes, Beyond the Aliance System, World Policy Journal, 1990, no 2

J. Ciechański, Restructuring of the U.N. Security Council, International Peace- keeping, 1994, no 4

I.H. Daalder, NATO in the 21’st Century: What Purpose, What Missions?, [w:] Brookings NATO Report, February 1999

D. Daniłow, System obrony przeciwrakietowej Stanów Zjednoczonych w Europie – plany na wypadek braku bezpieczeństwa?, Polski Przegląd Dyplomatycz- ny, 2007, nr 2 (36)

M. Dobrosielski, Problemy współczesnych stosunków międzynarodowych, Spra- wy Międzynarodowe, 1973, nr 12

A. Dudek, T. Łoś-Nowak, Bezpieczeństwo państwa w środowisku międzynaro- dowym. Przewartościowania, [za:] S. Dębski, L. Freedman, The Concept of Security, [w:] M. Hawkesworth, M. Kogan (red.), Encyclopedia of Go- vernment and Politics, Vol. 2, London 1992


J. Galtung, Violence, Peace and Peace Research, Journal of Peace Research, 1969, no 3

B. Geremek, Entwicklung Und Perspektiven der OSZE, [w:] OSZE-Jahrbuch 1998, Baden-Baden 1998

B. Górka-Winter, Operacja NATO w Afganistanie, Biuletyn PISM, 2004, nr 34 (222)

B. Górka-Winter, Rola NATO w reformach sektora bezpieczeństwa w Afganista- nie, Biuletyn PISM, 2006, nr 24 (364)

B. Gruselle, Rakietowa gorączka: przyczyny i konsekwencje rozmieszczenia przez Stany Zjednoczone elementów obrony przeciwrakietowej w Europie, Polski Przegląd Dyplomatyczny, 2007, nr 2 (36)

K.M. Hillas, Tarcza antyrakietowa – w odpowiedzi na zasadnicze pytania, Pol- ski Przegląd Dyplomatyczny, 2007, nr 2 (36)

R. Keohane, International Institutions: Two Approaches, International Studies Quarterly, 1988, no 32

G. Kostrzewa-Zorbas, The Russian Troop Withdrawal from Poland, [w:] A.E. Goodman, The Diplomatic Record 1992-1993, Boulder 1995

P. Kowert, J. Legro, Norms, Identity and Their Limits: A Theoretical Reprise, [w:] P.J. Katzenstein (red.), The Culture of National Security, New York 1996

S. Koziej, Tarcza nad Polską, Polska Zbrojna, 2002, nr 31 (289)

A. Kozyrev, Russian and NATO: A Partnership for a United and Peaceful Europe, [w:] NATO Review, April 1994

J. Kukułka, Bezpieczeństwo a współpraca europejska: współzależności i sprzeczności interesów, Sprawy Międzynarodowe, 1982, nr 7

Ł. Kulesa, Perspektywy zaangażowania wojskowego Polski w Iraku, Biuletyn PISM, 2006, nr 47 (387)

M. Madej, Specyfika partyzantki afgańskiej a powodzenie operacji ISAF, Biule- tyn PISM, 2007, nr 24 (438)

K. Malinowski, Doświadczenie Jałty. Polska wobec idei bezpieczeństwa zbiorowego pod egidą KBWE/OBWE, [w:] K. Malinowski (red.), Kultura bezpie- czeństwa narodowego w Polsce i Niemczech, Poznań 2003

Bibliografia 251

K. Malinowski, Kultura bezpieczeństwa narodowego: koncepcja i możliwości zastosowania, [w:] K. Malinowski (red.), Kultura bezpieczeństwa narodowego w Polsce i Niemczech, Poznań 2003

M. Marchliński, Amerykańska tarcza antyrakietowa – aspekty techniczne i geostrategiczne, Portal Spraw Zagranicznych, www.psz.pl 14 kwietnia 2007

M. Mróz, Tarcza antyrakietowa, Infos, nr 13, 25 kwietnia 2007

M. Narojek, Co traktat lizboński mówi o bezpieczeństwie wewnętrznym państw, Rzeczpospolita, 18 marca 2008

J. Nowak-Jeziorański, Kryteria bezpieczeństwa, [w:] S. Dębski, B. Górka-Win- ter, Kryteria bezpieczeństwa międzynarodowego państwa, Warszawa 2003

Z. Nowakowski, I. Protasowicki, Bezpieczeństwo polityczno-militarne Polski po przystąpieniu do NATO, Zeszyty Naukowe WSIZiA, Warszawa, nr 1(6), 2007

Z. Nowakowski, K. Rajchel, Budowa ogólnoeuropejskiego systemu bezpieczeń- stwa w ramach KBWE, Zeszyty Naukowe WSIZiA, Warszawa, nr 1(5), 2007

M. Pietraś, Bezpieczeństwo narodowe, [w:] M. Pietraś (red.), Międzynarodowe stosunki polityczne, Lublin 2006

Rząd podjął decyzję. Polska uznała niepodległość Kosowa, Dziennik, 27 lutego 2008

Second Record Level for Afghan Opium Crop, New York Times, 27 August 2007

R. Sikorski, Nie uważajcie zgody Polski za oczywistość, Polski Przegląd Dyplo- matyczny, 2007, nr 2 (36)

R. Smoleń, Bilans negocjacji Polska-NATO, Biuletyn Departamentu Integracji z NATO – BBN, 1 listopada 1997

J. Stefanowicz, Bezpieczeństwo międzynarodowe (dyskusja), Sprawy Międzyna- rodowe, 1980, nr 5

A. Swidler, Culture in action: symbols and strategies, American Sociological Review, 1986, no 51

R. Szafran, W poszukiwaniu istoty bezpieczeństwa państwa, Studia Prawnicze Ius et Praxis, 2007, 03 [04]/07

J. Szmajdziński, Zobowiązania wobec NATO, materiały konferencji Stowarzy- szenia Euro-Atlantyckiego, 22 lipca 2004


M. Tabor, Polska w NATO, [w:] S. Parzymies, I. Rysińska, Polska w organizacjach międzynarodowych, Warszawa 2002

R.H. Ullman, Enlarging the Zone of Peace, Foreign Policy, 1990, no 80

R.H. Ullman, Redefining Security, International Security, 1983, no 1

USA uznają niepodległość Kosowa. Hiszpania porównuje ją do inwazji na Irak, Gazeta Wyborcza, 19 lutego 2008

Ł. Warzecha, Wojna o Kosowo – spojrzenie sceptyczne, dlaczego Zachód zrezy- gnował z równowagi wobec stron konfliktu?, [w:] Studia polityczne, nr 15, Warszawa 2004

M. Wągrowska, Partnerstwo dla Pokoju, [w:] Studia i materiały, nr 8, Warsza- wa 1994

M. Wągrowska, Udział Polski w interwencji zbrojnej i misji stabilizacyjnej w Iraku, [w:] Raporty i Analizy CSM, Warszawa 2004

N.J. Wheeler, K. Booth, The Security Dilemma, [w:] J. Baylis, N.J. Rengger (red.), Dilemmas of World Politics: International Issues in a Changing World, Oxford 1992

B. Winid, Udział Polski w działaniach stabilizacyjnych w Afganistanie, Polski Przegląd Dyplomatyczny, 2007, nr 1 (35)

A. Wolfers, National Security as an Ambiguous Symbol, Political Science Quar- terly, 1952, Vol. 67, no 4

M. Zawadzki, Kosowo ogłosiło niepodległość, Gazeta Wyborcza, 18 lutego 2008

R. Zięba, KBWE/OBWE w polskiej polityce bezpieczeństwa, [w:] R. Kuźniar (red.), Polska polityka bezpieczeństwa 1989-2000, Warszawa 2001

R. Zięba, Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, [w:] L. Łuka- szuk, W. Kostecki (red.), Uwarunkowania bezpieczeństwa i obronności Polski. Aspekty prawnomiędzynarodowe i polityczne, Warszawa 1996

R. Zięba, Pojęcie i istota bezpieczeństwa państwa w stosunkach międzynarodo- wych, Sprawy Międzynarodowe, 1989, nr 10

R. Zięba, Wojskowe aspekty napięć międzynarodowych, Stosunki Międzynaro- dowe, 1989, nr 7

K. Żukrowska, Wpływ instytucji unijnych na bezpieczeństwo Polski po uzyskaniu członkostwa w Unii Europejskiej, [w:] U. Kurczewska, M. Kwiatkowska, K. Sochacka (red.), Polska w Unii Europejskiej. Początkowe problemy i kryzysy? Prognozy, Warszawa 2002

Documents

Bezpieczeństwo polityczne i militarne Polski po 1989 rokuprotasowicki.eu/Igor_Protasowicki/Dorobek_naukowy_files... · 2015-05-18 · zmianie otoczenie polityczne kraju. Po 1989