BOT 139 Óðãàìëûí àíãèëàë ç¿é I

Äàäëàãà ¹1 Âèðóñ, áàêòåðèéí õ¿ðýý

Çàðèì òºðëèéí âèðóñûí á¿òöèéí çóðàãòàé òàíèëöàõ

1

Çàðèì òºðëèéí áàêòåðèéí á¿òöèéí çóðàãòàé òàíèëöàõ Áàêòåðè åðºíõèé人 íýã ýñýýñ òîãòñîí áàéõ áîëîâ÷ îëîí ýñýýñ á¿ðäñýí óòàñëàã

áàêòåðè áàñ áèé. Ò¿¿íèé ýñ õàëüñààð á¿ðõýãäñýí ïðîòîïëàçì, âàêóîëèîñ á¿ðäýõ áºãººä Ẻì íü íóêëåéíû õ¿÷ëýýð áàÿëàã, Ẻìèéí õýñã¿¿ä îëîí áóòàðñàí ìàÿãòàé îðøèíî. Õàðèí ìèêñîáàêòåðèéí Ẻì òîäîðõîé áàéíà. Ýñèéí õàëüñ ãåìèöåëëþëîç áîëîí ïåêòèíò áîäèñîîñ (õààÿà óóðãèéí áîäèñ áàéíà) òîãòîæ ò¿¿íèé õàìãèéí ãàäíà òàëûí äàâõðàãà ñàëñæèæ õººäºã ó÷èð ýñ ãàäóóðàà õàìãààëàõ çîðèëãîòîé á¿ðõ¿¿ë ñàëñòàé áîëäîã þì.

Çàðèì áàêòåðè õºäëºõºä çîõèîëäñîí ñîðìîñ õýëáýðèéí íýã áóþó õýä õýäýí øèëá¿¿ðòýé (1 -ð çóðãèéí II). Øèëá¿¿ð áèåýñýý óðò áàéõ òîõèîëäîë áàéäàã. Áàêòåðèéí õºäºë㺺í çºâõºí øèëá¿¿ðýýñ øàëòãààëàõã¿é áºãººä ýñèéí òîãòìîë àãøèæ ñóíàõòàé õîëáîîòîéãîîð õºäºë㺺íòýé áàéõ ÿâäàë áèé (ñïðèëë áàêòåð).

Áàêòåðèéí àíãèëàë. Áàêòåðè ìàø º÷¿¿õýí æèæèã áèå ìàõáîäü ìºí òóë ò¿¿íèéã ñóäàëæ øèíæëýõ ÿâäàë òºâºãòýé ó÷èð îäîî õèð á¿ðýí ã¿éöýò òîãòîîñîí àíãèëàë ¿ã¿é áîëîâ÷ ýñèéí õýëáýð, äîòîîä á¿òýö, ñïîð ¿¿ñãýëò çýðýã øèíæèéí ¿íäñýí äýýð àíãèëëûã õèéäýã.

Áàêòåðèéã ýñèéí õýëáýðýýð õýä õýäýí òºðë¿¿äýä õóâààíà. ¯¿íä: ñàâõàíöàð áàêòåð (áàöèëë), áºìáºëºã áàêòåð (êîêê), õîñ áºìáºëºã áàêòåð (äèïëîêîêê), ãèíæèëñýí áºìáºëºã áàêòåð (ñòðåïòîêîêê), òàõèð áàêòåð (âèáðèîí), ìóøãèà áàêòåð (ñïèðèëë) çýðýã þì (1-ð çóðàã).

I

1-ð çóðàã. ÁàêòåI. à.áºìáºëºã áàêòåðè, á. õîñ áºìáºáàêòåðè, ã. ñàâõàíöàð áàêòåðè, ä. ÌII. Øèëá¿¿ðò áàêòåðèóä à. íýã øèëá¿¿ðòýé áàêòåðè, á. áèåèéáàêòåðè, â. áèåèéí õî¸ð ¿ç¿¿ðòýý îë

2

ðèéí õýëáýð¿¿äëºã áàêòåðè, â. áºìáºëºã ãèíæèí óøãèà å. ìàõèð áàêòåðè,

í á¿õ ãàäàðãóóãààðàà øèëá¿¿ðòýé îí øèëá¿¿ð á¿õèé áàêòåðè

Äàäëàãà ¹2 Çàìàã òîäîðõîéëîõ àðãà ç¿é Îäîî äýëõèé äýýð íèéòäýý 40000 -ººä ç¿éë çàìàã òàðõàæ áàéãààã ñóäëàà÷èä

èëð¿¿ëýýä áàéíà. Ýäãýýð çàìãóóä òàëëîìûí çîõèîí áàéãóóëàëò, ýñèéí á¿òýö, ¿ðæèõ àðãà, õºãæëèéí øàò, ºí㺠áîëîí òàðõàö ýêîëîãèéí îíöëîã áàéäëûã õàðãàëçàí 10-12 õ¿ðýý áîëãîí õóâààäàã. ¯¿íä:

1. Õºõ íîãîîí çàìãèéí õ¿ðýý – Cyanophyta 2. Ýâãëåí çàìãèéí õ¿ðýý - Euglenophyta 3. Ïèððîôèò çàìãèéí õ¿ðýý - Pyrrophyta 4. Àëòëàã çàìãèéí õ¿ðýý - Chrysophyta 5. Öàõèóð çàìãèéí õ¿ðýý - Bacillariophyta 6. Øàð íîãîîí çàìãèéí õ¿ðýý - Xanthophyta 7. Óëààí çàìãèéí õ¿ðýý - Rhodophyta 8. Õ¿ðýí çàìãèéí õ¿ðýý - Paeophyta 9. Íîãîîí çàìãèéí õ¿ðýý - Chlorophyta 10. Õààð çàìãèéí õ¿ðýý - Charophyta ¯¿íýýñ ìîíãîë îðíû íóòàã íóòàã äýâñãýð äýýð 9 õ¿ðýýíèé 1000 îð÷èì ç¿éëèéí

çàìàã óðãàäàã. Ýäãýýð 9 õ¿ðýýíèé çàìãààñ ìàíàé îðíû íóòàãò ºðãºí òàðõàëòòàé, îëîí ç¿éëèéã õàìàðñàí îâãîîñ ãàäíà àæ àõóéí ºíäºð à÷ õîëáîãäîëòîé õºõ íîãîîí, öàõèóð, óëààí, õ¿ðýí, íîãîîí, õààð çàìãèéí õ¿ðýýíèé òóõàé ¿çýõ áîëíî.

ÕªÕ ÍÎÃÎÎÍ ÇÀÌÀà (CYANOPHYTA) Õºõ íîãîîí çàìãèéí õ¿ðýýíä íèéòäýý 1500 îð÷èì ç¿éëèéí çàìàã áàãòàõ òóë

ò¿¿íèé òºëººëºã÷ õðîîêîêê (Chroococcus), îñöèëëÿòîð(Oscillater), íîñòîê (Nostoc) çýðýã çàìãèéã òîâ÷õîí àâ÷ ¿çüå (1-ð çóðàã).

2

3

1

1-ð çóðàã. Õºõ íîãîîí çàìãóóä

1. õðîîêîêê, 2. îñöèëëÿòîðè, 3. íîñòîê

ÖÀÕÈÓÐ ÇÀÌÃÈÉÍ Õ¯ÐÝÝ – BACILLARIOPHYTA Ýíý õ¿ðýýíä òýíãýñèéí áîëîí öýíãýã óñàíä áººíººð þìóó ãàíö íýãýýð óðãàäàã

íèéòäýý 10000-ààä ç¿éëèéí çàìàã áàãòàíà. (2-ð çóðàã).

3

2-ð çóðàã. Диатом замаг (Pinnularia) À. Á¿ñë¿¿ð òàëààñ Á. Õàâòàñ òàëààñ Â. Òóóø îãòëîë Ã.Õºíäëºí îãòëîë Ä. Âåãåòàòèâ ¿ðæèë: 1. ýïèòåê õàâòàñ , 2. ãèïîòåê õàâòàñ, 3. çààäàñ, 4. çàíãèëàà, 5. õëîðîïëàñò, 6.ïèðåíîèä, 7. öèòîïëàçì, 8.Ẻì, 9. âàêóîëü

ÓËÀÀÍ ÇÀÌÃÈÉÍ Õ¯ÐÝÝ – RHODOPHYTA Óëààí çàìàã ãîëäóó òýíãýñèéí óñàíä áàéãàà áºãººä àãóóëæ áàéãàà

ïèãìåíòýýñýý øàëòãààëæ óëààí, õºõ, õàð ºíãºòýé áàéíà. Õëîðîôèëëýýñ ãàäíà ôèêîýðèòðèí (óëààí ºíãºòýé), ôèêîöèàí (õºõ íîãîîí ºíãèéí) ïèãìåíò¿¿ä áàéíà. Óëààí çàìàã òàëëîìûí ãàäààä õýëáýð ä¿ðñýýð ìàø îëîí ÿíç áºãººä ò¿¿íä 3000 îð÷èì ç¿éë áàãòàíà. Èõýíõ íü äýýä óðãàìàëòàé òºñòýé, äîòîîä ýäèéí òàëààð õ¿ðýí çàìàãòàé áàðàã àäèëõàí áîëîé (3-ð çóðàã).

2 1

3-ð çóðàã. Óëààí çàìãóóä1. Delesseria 2. Polysifonia

Óëààí çàìãèéí áýëãèéí ¿ðæèë íèëýýä ººð ÿâàãäàíà. Ãàíö ýñýýñ òîãòñîí

àíòåðèäààñ øèëá¿¿ðã¿é íýã øèðõýã ýð ãàìåò (ñïåðìàöè) ãàð÷ óñíû óðñãàëààð ÿâñààð áàéãààä ºíäãºí ýñòýé íèéëíý. ªíäãºí ýñ íü ëîíõ õýëáýðòýé êàðïîãîí ãýæ íýðëýãäýõ òóñãàé ýðõòýí äîòîð ¿¿ñíý (4-ð çóðàã).

4

4-ð çóðàã. Håìàëèîí ãýäýã óëààí çàìãèéí áýëãèéí ¿ðæëèéí õýñýã

1. àíòåðèä 2. êàðïîãîíè 3. êàðïîñïîð

Õ¯ÐÝÍ ÇÀÌÃÈÉÍ Õ¯ÐÝÝ – PHAEOPHYTA Ýíý õ¿ðýýíä 1500 –ààä ç¿éë áàãòäàã. Õ¿ðýí çàìãèéí áàãèéí òºëººëºã÷ ýêòîêàðïóñ, ëàìèíàðè õî¸ðûã àâ÷ ¿çüå. Ýêòîêàðïóñ (Ectocarpus) íü ãàäààä áàéäëààðàà êëàäîôîð çàìàãòàé òºñòýé,

ñàëààëñàí óòàñëàã òàëëîìòîé áàéäàã. Ýêòîêàðïóñ áîë òºäèé ë òîì òàëëîìã¿é áºãººä ººð çàìãèéí áèåä áóþó óñàí äîîðõ ÷óëóóíä áýõëýãäýæ óðãàíà. Ò¿¿íèéã íýã ýãíýý ýñ¿¿äýýñ òîãòñîí îëîí ñàëàà óòàñëàã òàëëîìûí ¿ç¿¿ðò ãàíö ¿¿ðòýé ºíäºã ìàÿãèéí ñïîðàíãè ¿¿ñýõ áºãººä ò¿¿íèé äîòîð õî¸ð òèéøýý ÷èãëýñýí æèãä áóñ øèëá¿¿ðò çîîñïîð áóé áîëæ áýëýã áóñààð ¿ðæèíý (5-ð çóðàã).

5

Ëàìèíàðè (Laminaria) áîë äàëàéí óñíû ¸ðîîëä ýëáýã óðãàäàã 60 ìåòð õ¿ðòýë

óðò òàëëîìòîé òîìõîí çàìàã þì. Ò¿¿íèé îëîí ñàëáàíò èëòýñ ìýò áèå íü áàðèóëòàé áàéõ áºãººä ðèçîèäóóäààð óñíû ¸ðîîëûí ÷óëóóíä áýõëýãäýíý. Áàðèóëûí äýýðõè ñàëáàí èëòñ¿¿ä íü æèë á¿ð ¿õýæ îðîíä íü øèíýýð òºðíº (6-ð çóðàã).

5-ð çóðàã. Ýêòîêàïóñ çàìàã. 1. çàìãèéí ãàäààä áàéäàë, 2. çîîñïîðàíãè, 3. çîîñïîð, 4. áýëãèéí ýñèéã á¿ðýëä¿¿ëýã÷ ãàìåòàíãè, 5. ãàìåòóóä

6-ð çóðàã. Ëàìèíàðè çàìàã1. íàâ÷àà ñîëüæ áàéãàà çàìàã, 2. çîîñïîðàíãè á¿õèé èëòñèéã (íàâ÷) õºíäëºí îãòëîë, 3. àíòåðèäòàé õýñýã, 4. îîãîíèòîé õýñýã

ÍÎÃÎÎÍ ÇÀÌÃÈÉÍ Õ¯ÐÝÝ – CHLOROPHYTA

Ýíý õ¿ðýýíä 20000 –èîä ç¿éëèéí çàìàã áàãòäàã áºãººä íîãîîí ºíãºòýé áàéäàã. Íîãîîí çàìãèéí àíãèëàë.

Íîãîîí çàìãèéí õ¿ðýýã æèãä øèëá¿¿ðòýí (Euchlorophyceae), êîíúþãàöè (Conjugaceaea) çàìãèéí àíãè ãýæ õóâààäàã.

Æèãä øèëá¿¿ðòíèé àíãè (Euchlorophyceae). Ýíý àíãèä âîëüâîêñ, ïðîòîêîêê, óëîòðèêñ, ñèôîí çàìãèéí áàãóóä áàãòàíà. Âîëüâîêñ çàìãèéí áàã – Volvocales. Ýíý çàìãèéí òºëººëºã÷ öºì øèëá¿¿ð á¿õèé

íýã áóþó îëîí ýñòýé áàéõààñ ãàäíà çàðèìäàà êîëîíèîð(áººíººð) óðãàíà. ¯¿íèé òºëººëºã÷ áîëîõ õëàìèäîìîíàä, âîëüâîêñ õî¸ðûã àâ÷ ¿çüå.

6

Õëàìèäîìîíàä (Chlamydomonas). Ýíý áîë íýã ýñýýñ òîãòñîí áºãººä õºäºë㺺íò (132-ð çóðàã) çàìàã áºãººä òîãòìîë óñ, àêâàðèóìä ýëáýã òîõèîëääîã. Õëàìèäîìîíàä çàìàã ýëáýã óðãàñàí óñ íîãîîí ºíãºòýé áîëñîí áàéäàã (7-ð çóðàã). Âîëüâîêñ çàìàã (Volvox). Ýíý çàìàã èõýâ÷ëýí òîãòìîë óñàíä óðãàäàã êîëîíè ¿¿ñãýí àìüäàðäàã. Âîëüâîêñ çàìàã íü ñàëñààð ä¿¿ðãýãäñýí áºìáºëºã êîëîíè ¿¿ñãýäýã. Õîñ øèëá¿¿ð á¿õèé Ẻðºíõèé õýëáýðòýé ýñ¿¿ä íü áºìáºëºã õýëáýðèéí êîëîíè ¿¿ñãýõäýý øèëá¿¿ð¿¿ä ãàäàãø õàðàí áàéðëàõäàà õîîðîíäîî ïëàçìîäåñìèéí óòñààð õýëõýãäñýí áàéíà. Èéì ó÷èð ýðãýí òîéðîí æèãä øèëá¿¿ðòýé áºìáºëºã õýëáýðòýé áàéäàã. Ýñ òóñ á¿ð Ẻì, àÿãà õýëáýðò õðîìàòîôîð, óëààí í¿ä, ïðîòîïëàçì çýðãýýñ òîãòîíî. Ýñ á¿ðä áàéõ õîñ øèëá¿¿ð, ò¿¿íèéã õºäºëãºõ ÷óõàë ýðõòýí þì (8-ð çóðàã).

7-ð çóðàã.Õëàìèäîìîíàä

8-ð çóðàã. Âîëüâîêñ áà õëîðîêîêê çàìàã

Óëîòðèêñ çàìãèéí áàã (Ulotrichales). Ýíý áàãààñ òºëººëºã÷ áîëãîí óòñàí çàìàã óëîòðèêñûã ¿çýõ áîëíî. Óëîòðèêñ (Ulotrix) áîë áèåèéí äîîä õýñãèéí íèëýýä ñóíàñàí ºíãºã¿é ýñ¿¿äýýð óñíû ¸ðîîëûí áèå¿äýä áýõëýãäýæ óðãàäàã óòñàíöàð çàìàã þì. Íýã ýãíýý ýñ¿¿äýýñ òîãòñîí çàìãèéí óòàñ óðòààøàà àìàðõàí ºñºõ áîëîâ÷ åð íü ñàëàà ìº÷èð ¿¿ñãýäýãã¿é îíöëîãòîé þì. Óòàñ ¿¿ñãýã÷ ýñ¿¿äýä Ẻì ïðîòîïëàçìààñ ãàäíà ïèðåíîèä á¿õèé õàâòãàéâòàð õðîìàòîôîð áàéíà (9-ð çóðàã).

7

9-ð çóðàã. Óëòîðèêñ (Ulotrichales)À. Óëîòðèêñ (Ulotrix): 1. óòàñëëàã òàëëîì, 2. çîîñïîð, 3. èçîãàìè ¿ðæèë, Á. Óëüâà (Ulva): 1. äýýä òàëëîìûí ýñ¿¿ä, 2. èëòýñëýã òàëëîì

Ñèôîí çàìãèéí áàã (Siphonales). Ýíý áàãò áàãòäàã çàìãóóä îëîí Ẻìòýé òîì ýñýýñ òîãòäîã. Ñèôîí çàìãèéí áèåèéí ýñ¿¿äýä ýñèéí õºíäëºí õàíóóä áàéäàãã¿é (ýñò á¿òýöã¿é) þì. Ýíý áàãèéã òºëººë¿¿ëýí Êëàäîôîð (Cladophora), Êàóëåðïà (Caulerpa) õî¸ð çàìãèéã àâ÷ ¿çíý. Êëàäîôîð çàìàã (Cladophora) –èéí áèå ìàø èõ ñàëààëæ ìº÷èðëºñºí áºãººä ò¿¿íèé ýñ¿¿ä íü òîì, îëîí Ẻìòýé áàéäàã (10-ð çóðàã). Ýíý çàìãèéí õðîìàòîôîð ïèðåíîèäòîé áà ýñèéí õàíûí äàãóó áàéðëàäàã þì.

8

10-ð çóðàã. Êëàäîôîð çàìàã (Cladophora)A. óòàñëàã òàëëîì Á. õëîðîïëàñòòàé ýñ Â. çîîñïîðàíãèòàé ýñ: 1. õëîðîïëàñò

ØÀÐ ÍÎÃÎÎÍ ÇÀÌÃÈÉÍ Õ¯ÐÝÝ – XANTHOPHYTA ÁÓÞÓ ÆÈÃÄ ÁÓÑ ØÈËÁ¯¯ÐÒ ÇÀÌÃÈÉÍ Õ¯ÐÝÝ –HETEROCONTAE Ýíý òºëººëºã÷ººð Âîøåðè (Vaucheria), Âîòðóäèóì (Botrydium) õî¸ð çàìãèéã

¿çýõ áîëíî. Âîòðóäèóì (Botrydium) íü 1-2 ìì ãîëòî÷òîé öýâð¿¿ ìàÿãèéí íýã ýñýýñ òîãòñîí

òàëëîìòîé. Öýâð¿¿ ìýò òàëëîìûí äîîä õýñýã íàðèéñ÷ ñ¿¿ëäýý àöëàí õîñ ñàëàà ðèçîèäûã ¿¿ñãýýä ò¿¿ãýýðýý õºðñºíä áýõëýãäýíý (11-ð çóðàã).

11-ð çóðàã. Áîòðèäèóì çàìàã 1. áîòðèäèóì çàìãèéí òàëëîì 2. çîîñïîð 3. óðò øèëá¿¿ð 4. áîãèíî øèëá¿¿ð 5. ðèçîéä

Âîøåðè (Vaucheria). Ýíý çàìàã íü òîãòìîë áà óðñãàë óñàíä ýëáýã óðãàäàã àö

ñàëààòàé óòñàí çàìàã þì. Óñàíä áàéãàà ÿìàð íýã áèåòýé ººðèéí òàëëîìûí ðèçîèäîîð (ºíãºã¿é óòàñ ìýò ç¿éë) áýõëýãäýíý (12-ð çóðàã).

9

12-ð çóðàã. Vaucheria çàìàã1. òàëëîìûí õýñýã, 2. çîîñïîðàíãèéí ¿¿ñýæ áàéãàà íü, 3. çîîñïîðîî öàöñàí çîîñïîðàíãè, 4. îëîí øèëá¿¿ðò çîîñïîð, 5. çîîñïîðîîñ øèíý òàëëîì óðãàõ áàéäàë, 6. ðèçîéä, 7. ñïåðìàòîçîéä á¿õèé àíòåðèä (áýëãèéí ýðõòýí)

Êàóëåðïà (Caulerpa) – Äóëààí îðíû òýíãýñèéí óñàíä óðãàäàã îëîí Ẻìò íýã ýñò çàìàã þì. Ýíý íü õýäèéãýýð äîîä óðãàìàë áîëîâ÷ òàëëîìûí á¿òöýýð äýýä óðãàìàëòàé òºñººòýé õàðàãääàã. Ò¿¿íèé ñàëàà ñàëáàíò òàëëîì íü äýýä óðãàìëûí èø áºãººä ðèçîèä íü ¿íäýñòýé àäèëõàí þì. Þìàí äýýã¿¿ð óðãàõäàà ìºëõºã÷ èøòýé òºñººòýé áîëîé (13-ð çóðàã).

13-ð çóðàã. Êàóëåðïà (Caulerpa)À. Òàëëîì Á. Òàëëîìûí õºíäëºí îãòëîë

10

Äàäëàãà ¹3 ̺ºã òîäîðõîéëîõ àðãà ç¿é

̺ºã¿¿ä íýãýí æèãä á¿òýöòýé áºãººä âåãåòàòèâ áèå, ¿ðò áèå ãýäýã õî¸ð ¿íäñýí õýñãýýñ á¿ðäýíý.

Èõýíõ 캺ãèéí áèå ãèô ãýæ íýðëýãääýã ãîë òºëºâ ñàëààëñàí îëîí îëîí øèðõýã óòàñëàãààñ òîãòîõ áºãººä òýäãýýðèéí Ẻãíºðëèéã ìèöåëëè (캺ãºíöºð) ãýíý. Ìèöåëëè óðãàæ áóé ç¿éëèéí (ñóáñòðàò) ãàäàðãà äýýð áóþó äîòîð òàëä íü áàéðëàíà (1- ð çóðàã).

1-ð çóðàã . Ìàëãàéò 캺ãíèé ¿ðò áèåèéí õºãæëèéí øàò ̺ºãèéí ¿ðæèë.

Àìüä áèåä áàéäàã ¿ðæëèéí á¿õ õýëáýðýýð ÿâàãäàíà. Âåãåòàòèâ àðãààð 캺㠿ðæèõäýý ìèöåëë íü õýäýí õýñýã òàñàð÷, òàñàðõàé òóñ á¿ðýýñ øèíý 캺㿿ä óðãàíà. ̺ºãèéã çîðèóäààð ¿ðæ¿¿ëýõýä ýíý àðãûã ãîë òºëºâ õýðýãëýíý. Õºðºíãºíèé 캺ã çºâõºí âåãåòàòèâ àðãààð íàõèàëàí ¿ðæäýã. Îëîíõè 캺㿿ä âåãåòàòèâààð ¿ðæèõäýý õëàìèäîñïîð, îèäèé ãýäýã òóñãàé õýñãèéã ¿¿ñãýíý. Õëàìèäîñïîð íü áóäàã÷ ïèãìåíòèéã øèíãýýæ ãàäóóðàà çóçààí õàëüñààð õó÷èãäñàí ìèöåëëèéí òîìîðñîí ýñ¿¿äèéã èéíõ¿¿ íýðëýõ áºãººä ýíý íü ãàäààä îð÷íû òîõèðîìæã¿é íºõöëèéã òýñâýðëýí ºíãºðººõ çîõèëäëîãîî þì. Ìèöåëëèéí çàðèì íýã ýñ, õàæóóãèéí ýñýýñýý øèì òýæýýëèéí áîäèñ àâ÷ òîìðîîä îëîí òîîíû õëàìèäîñïîðûã ¿¿ñãýíý. Çàðèì 캺ãèéí õëàìèäîñïîð îëîí æèëýýð óðãàõ ÷àäâàðàà àëäàëã¿é áàéæ õºäºº àæ àõóéí òàðèìàë óðãàìëûã ºâ÷ë¿¿ëýõ õîð óðøèã òàðèíà (2-ð çóðàã 1). Îèäèé áîë ìèöåëëèéí ýñ òóñ á¿ð íü õîîðîíäîî ñàëæ áèå äààñàí øèíý ìèöåëë ¿¿ñãýõèéã õýëíý (2-ð çóðàã 2).

2- ð çóðàã. Òºðºë á¿ðèéí 캺ãºíä ñïîð, çîîñïîð ¿¿ñýõ

1. õëàìèäîñïîð, 2. îèäèé, 3. ñàïðîëåãíèé 캺ãíèé

çîîñïîðàíãè (ò¿¿íýýñ çîîñïîð ãàð÷ áàéãàà áàéäàë), 4. ìóêîð

캺ãíèé çàëóó ñïîðàíãè ( á-áàðèóë), 5. ìóêîð 캺ãíèé

11

Îëîíõè 캺㿿ä áýëýã áóñûí àðãààð ¿ðæèõäýý ñïîð õýìýýã÷ îíöëîã á¿òýöòýé òóñãàé ýñ¿¿äýýð ¿¿ñãýíý. Äýýð ¿ç¿¿ëñýí ¸ñîîð ñïîð ãàäààä, äîòîîä ãàðàëòàé áàéõ áºãººä äîòîîä ãàðàëòàé ñïîð íü òóñãàé áèå ñïîðàíãèéí äîòîð ¿¿ñýõ áºãººä ãîë òºëºâ äîîä 캺㿿äýä áàéíà. Õàðèí ãàäààä ãàðàëòàé (ýêçîãåííûé) ñïîð èõýâ÷ëýí äýýä 캺㿿äýä ¿¿ñíý. Óñíàà óðãàõ 캺ãºíä (ñàïðîëåãíèé) ñïîð ¿¿ñäýãã¿é ò¿¿íèé îðîíä øèëá¿¿ð¿¿ä á¿õèé çîîñïîð ¿¿ñíý (2-ð çóðàã3). Õóóðàé ãàçàð óðãàõ 캺ãèéí (ìóêîð) ñïîð ñàëõèàð òàðíà. Ñïîðàíãè áîë ìèöåëëèéí áóñäààñàà àðàé óðò óðãàäàã îíöëîã óòàñëàãèéí ¿ç¿¿ðò ¿¿ñýõ áºãººä ò¿¿íèéã ñïîðàíãèéí õýñýã áóþó ñïîðàíãèâ÷ ãýíý. Ãàäààä ãàðàëòàé ñïîðûã êîíèäè áóþó êîíèäîñïîðòàí ãýõ áºãººä òýð íü çºâõºí äýýä 캺㿿äýä òîõèîëäîíî. Êîíèäè áîë îëîí äàõèí ñàëáàðëàñàí ìèöåëëèéí îíöãîé óòàñ êîíèäîòàí ãýäýãò ¿¿ñíý (2-ð çóðàã 6). ¯¿ññýí êîíèäîñïîð õàëüñààð õó÷èãäàíà. ̺ºã¿¿äèéí êîíèäèéí õýëáýð îëîí ÿíç áàéõ áîëîâ÷ òºðºë á¿ðèéí 캺ãíèéõ òîäîðõîé õýëáýðýý àëääàãã¿é òóë 캺ãí¿¿äèéã ÿëãàí òàíèõàä òýðõ¿¿ øèíæèéã õýðýãëýíý. Ãýâ÷ íýãýí òºðëèéí 캺ãºíä îëîí ÿíçûí êîíèäè áóé áîëäãèéã ñàíàõ õýðýãòýé þì. ̺ºãíèé áýëãèéí ¿ðæèë èçîãàì, ãåòåðîãàì, îîãàìè çýðýã õýëáýð¿¿ä áàéõààñ ãàäíà çºâõºí 캺ãºíä òîõèîëääîã áýëãèéí ýðõòýí ãýæ íýðëýãäýõ áèå ¿¿ñãýí ºâºðìºãö õýëáýðýýð ÿâàãääàã. Áýëãèéí ýðõòýí íü áýëãèéí ¿ðæëýýð áóé áîëäîã. ̺ºãèéí áýëãèéí ýðõòýí äîîä 캺㿿äýä õàðèëöàí àäèëã¿é áàéãóóëàëòòàé áàéäàã ýð, ýì ýñýýñ ¿¿ñíý. Ýíý íü áýëãèéí ¿ðæëèéí ¿ð ä¿íä ¿¿ññýí ñïîð /îîñïîð, çèãîñïîð/ òàéâàí áàéäàëä òîäîðõîé õóãàöààíä áàéæ áàéãààä óðãàí, áýëýã áóñûí ¿ðæëèéí ýðõòýí çîîñïîðàíãè ýñâýë ñïîðàíãè ¿¿ñãýíý. ¯ð òîãòîõ ïðîöåññ ÿâàãäñàíû äàðàà äýýä 캺㿿ä óóò þìóó ýñâýë áàçèä õî¸ðûí àëü íýãèéã ¿¿ñãýíý. Èéìýýñ äýýä 캺ãèéã óóòàò, áàçèäàò ãýæ õî¸ð àíãèëíà. Òýäãýýðò óóò áîëîí áàçèäè ¿¿ñýõ ýõíèé ¿å àäèëõàí ÿâàãäàíà. Óóòàò 캺ãèéí ñïîð àãóóëàã÷ áèå íü óóò õýëáýðòýé áàéõ áºãººä áàçèäè 캺ãíèéõ óðàðõóó õýëáýðòýé óíæëàãà áàéäàã. Óóòàò 캺ãèéí óóòàíä 8 ñïîð (àñêîñïîð), áàçèäèé 캺ãíèéõºä 4 ñïîð (áàçèäèîñïîð) á¿ðýëäýíý.

2-ð çóðàã. Áàçèä, óóò õî¸ðûí õºãæëèéí á¿ä¿¿â÷

à.óóòíû õºãæëèéí ÿâö, á. áàçèäûí õºãæëèéí ÿâö 1. ñïîð óóò, áàçèä õî¸ð ¿ðò áèåèéí äîòîð áóþó ãàäíà ìèöåëë äýýð ¿¿ñýõ áºãººä óóòíû äîòîîä ãàðàëòàé (ýíäîãåííûé) áàçèä ãàäààä ãàðàëòàé (ýêçîãåííûé)

12

Ýõ ýñèéí äîòîð áàéõ õî¸ð Ẻìò óóò, áàçèäè õî¸ð ¿¿ñýõýä õî¸óëàà íèéëæ íýã áîëîõ (äèïëîèä) áºãººä öààøäàà ðåäóêöè õóâààãäëààð ãàïëîèä õðîìîñîìò Ẻìòýé áîëíî.

̺ºãíèé àíãèëàë. Áàéãàëü äýýð óðãàäàã á¿õ 캺ãèéã äýýä äîîä õýìýýí 2 á¿ëýãò õóâààæ 6 àíãè

áîëãîíî. ¯¿íä: 1. Õèòðèä 캺ãèéí àíãè (Chytridiomycetes) – ýðòíèé ýãýë á¿òýöòýé 캺ã áºãººä

ìèöåëëè îãò ¿¿ñýõã¿é áóþó ¿¿ññýí ÷ ò¿¿íèé çºâõºí ýõ ¿¿ñâýð áîëíî. 2. Îîìèöåò 캺ãèéí àíãè (Oomycetes) – ò¿¿íèé ìèöåëë¿¿ä íü õºãæèë ñàéòàé

áîëîâ÷ ýñò á¿òýöã¿é áàéäàã. Áýëãèéí ¿ðæèë îîãàìèàð ÿâàãääàã. 3. Çèãîìèöåò 캺ãèéí àíãè (Zygomycetes) – Ýíý 캺ãèéí ìèöåëëèéí õºãæèë

ñàéí áºãººä çèãîãàìè ãýäýã ºâºðìºãö õýëáýðèéí áýëãèéí ¿ðæëýýð ¿ðæäýã. 4. Óóòàò 캺ã áóþó àñêîìèöåò 캺ãèéí àíãè (Ascomycetes) – îëîí ýñò

ìèöåëëèòýé 캺ã þì. Òóñãàé óóòàíä ñïîð ¿¿ñãýäýã ó÷èð òèéíõ¿¿ íýðëýñýí. 5. Áàçèäèîìèöåò 캺ã áóþó áàçèä 캺ãèéí àíãè (Basidiomycetes) – îëîí ýñò

ìèöåëëèòýé áºãººä ìèöåëëèéã á¿ðä¿¿ëäýã íàðèéõàí óòñàíöàðûí áóþó ãèôèéí ¿ç¿¿ðèéí ýñýýñ ãàäàãø òîâîéæ, áàçèä ãýæ íýðëýãäýõ óíæëàãà áóé áîëäîã. Ýíý óíæëàãà äýýð ñïîð ¿¿ñäýã áºãººä óã ñïîðûã áàçèäèîñïîð ãýäýã. Èéì ó÷èð ¿¿íèéã áàçèäàò 캺ã ãýæ íýðëýñýí.

6. Äóòìàã 캺ãèéí àíãè (Deuteromycetes) – çºâõºí áýëýã áóñûí àðãààð ¿ðæäýã, îëîí ýñò ìèöåëëýýñ òîãòñîí 캺ã þì.

ÄÎÎÄ ÌªªÃ Äîîä 캺ãºíä õèòðèä, îîìèöåò, çèãîìèöåò 캺㿿ä îðäîã. Ýäãýýð 캺㿿ä ýãýë á¿òýöòýé, á¿ä¿¿ëýã 캺㿿ä áàãòàõ áºãººä ìèöåëë ¿¿ñýõã¿é, õýðýâ ¿¿ñãýâýë çºâõºí ¿¿ñâýð òºäèé áàéäàã. Õèòðèä 캺ãèéí àíãè – Chytridiomycetes.

Õèòðèä 캺ãèéí àíãèä 300 îð÷èì ç¿éëèéí ýãýë á¿òýöòýé áè÷èë 캺㿿ä áàãòàõ áºãººä áèä òýäãýýðèéã òºëººë¿¿ëýí áàéöààíû õàð õºë ºâ÷èí (Olipidium brassicae), òºìñíèé ºìºí ¿¿ (Synchytrium endobioticum) çýðýã 캺㿿äèéã ¿çüå. Áàéöààíû õàð õºë ºâ÷èí (Olipidium brassicae). (1-ð çóðàã).

1-ð çóðàã . Áàéöààíû õàð õºë ºâ÷íèé õºãæëèéí öèêë

À. Áýëãèéí áóñ ¿ðæèë Á. Áýëãèéí ¿ðæèë

Ì – Ìåéîç 1. îëüïèäýýð ºâ÷èëñºí áàéöààíû ¿ðñëýã, 2. ¿íäýñíèé õ¿ç¿¿í äýõ îëüïèäèéí ïëàçìîäèé, 3. çîîñïîðàíãè õºãæèæ áàéãàà íü, 4. çîîñïîð, 5. çîîñïîðàíãè ýïèäåðìèéí ýñ ð¿¿ íýâòýð÷ áàéãàà íü, 6. èçîãàìåò, 7. çèãîò, 8. õî¸ð Ẻìòýé ºâëèéí ïëàçìîäè, 9. çèãîòûí ºñºëò

13

Òºìñíèé ºìºí ¿¿ ºâ÷èí (Synchytrium endiobioticum) (2-ð çóðàã).

2-ð çóðàã. Òºìñíèé ÿëçðàë ºâ÷íèé õºãæëèéí öèêëÀ. Áýëãèéí áóñ ¿ðæèë Á. Áýëãèéí ¿ðæèë

Ì – Ìåéîç 1. ôèòîòðîôîîð õàëäâàðëàñàí òºìñíèé íàâ÷ áà áóëöóó 2. êîíèä ò¿¿íèé ºñºëò 3. çîîñïîð çîîñïîàíãèàñ ãàäàãøèëæ áàéãàà íü 4. çîîñïîð 5. çîîñïîð íàâ÷ áà áóëöóóíä ºñºæ áàéãàà íü 6. îîãîíè áà àíòåðèä 7. îîãàìè 8. îîñïîð ¿¿ñýõ ÿâö 9. îîñïîðûí ¿¿ñýëò

Çèãîìèöåò 캺ãèéí àíãè (Zygomycetes) Ýíý àíãèä áýëãèéí ¿ðæëèéí çèãîãàì ïðîöåññûã ÿâóóëäàã áºãººä áýëýã áóñààð

¿ðæèõäýý ñïîð ¿¿ñãýäýã (çîîñïîð ¿¿ñãýäýãã¿é) ñàëàà ìèöåëëò 캺㿿ä áàãòàíà. Çèãîìèöåò 캺ã õóóðàé ãàçàð ñàïðîôèò àìüäðàëààð àìüäðàíà. Һ뺺ëºã÷ áîë òîëãîéò ìóêîð áóþó öàãààí õºãöèéã (Mucor mucedo) àâ÷ ¿çüå (3-ð çóðàã).

I3-ð çóðàã. Ìóêîð 캺ãèéí áýëãèéí áà áýëãèéí áóñ ¿ðæèë

(I- Áýëãèéí ¿ðæèë: II-Áýëãèéí áóñ ¿ðæèë) à, á, â. çèãîãàìèéí ÿâö, ã. çèãîñïîðûí áîëîâñðîëò, ä. Çîîñïîðîîñ ìèöåëë óðãàæ áàéãàà íü, å. ñïîð, ¸. Áîðòãîí õýëáýðèéí áàðèóë

¸

e

II

Ìóêîð 캺ã ìàëûí áóóö ÷èéãòýé òàëõ çýðãèéí äýýð óðãàæ ò¿¿íèé ìèöåëëè

îðøèõ áèåèéí äîòîð ìàø îëîí ñàëààëàí òàðõàíà. Áèå íü òàñàëãààíóóä ¿ã¿é áîëîõîîð ãàíö òîì ýñýýñ òîãòîíî. (4-ð çóðàã).

14

ÄÝÝÄ ÌªªÃ

4-ð çóðàã. Ìóêîð 캺ãèéí õºãæëèéí öèêëÀ. Áýëãèéí áóñ ¿ðæèë Á. Áýëãèéí ¿ðæèë Ì-ìåéîç

1. ãåòåðîòàëëè÷íû ìèöåë, 2. ñïîð, 3.ñïîð ¿¿ñ÷ áàéãàà íü, 4. êîíúþãàöè, 5. çèãîò ò¿¿íèé ºñºëò, 6. ñïîð àâ÷ ÿâàã÷, 7. ñïîðàíãè, 8. ãàìåòàíãèéã òîãòîîã÷

Äýýä 캺ã äîîä 캺ãíººñ áèå ìàõáîäèéí çîõèîí áàéãóóëàëò á¿òöýýð ýðñ ÿëãààòàé, îëîí ýñò, ñàéí õºãæèë á¿õèé ìèöåëëèéã ¿¿ñãýäýã îíöëîãòîé. Äýýä 캺ãíººñ àñêîìèöåò, áàçèäèîìèöåò, çàâñðûí 캺ã çýðýã àíãèéã ¿çíý. Àñêîìèöåò áóþó óóòàò 캺ãèéí àíãè Ascomycetes. Àñêîìèöåò 캺ãèéí àíãèéã í¿öãýí óóòàò 캺ã (Hemiascomycetidae), æèíõýíý óóòàò 캺ã (Euascomycetidae), ëîêóëîàñêîìèöåò 캺ã (Loculoascomycetidae) ãýñýí 3 äýä àíãè áîëãîí õóâààäàã. ¯¿íä: Í¿öãýí óóòàò 캺ã - Hemiascomycetidae Ýíý äýä àíãèéí òºëººëºã÷èä íü ¿ðò áèå ¿¿ñãýäýãã¿é. Ýíý äýä àíãèéí òºëººëºã÷ íü õºðºíãèéí 캺ã þì. Òàëõíû õºðºíãèéí 캺ã (Saccharomyces cerevisiae).

15

Æèíõýíý óóòàò 캺ãèéí àíãè. Õàìãèéí òîì äýä àíãèéí íýã áºãººä òóñãàé ¿ðò áèå äîòîð óóò íü ¿¿ñ÷ õºãæäºã.

Õààëòòàé, õàãàñ íýýëòòýé áà íýýëòòýé ¿ðò áèå ãýñýí ãóðâàí õýëáýðèéí ¿ðò áèå áàéäàã. Ýäãýýð ¿ðò áèå¿¿ä 캺㿿äýä õàðèëöàí àäèëã¿é áàéíà. Æèíõýíý óóòàò 캺ãºíä õýä õýäýí áàã áàãòäàã.

ÀÁ

5-ð çóðàã. Õºðºíãºíèé 캺ã

I. Õºðºíãºíèé 캺ã: 1. Ẻì, 2. ìèòîõîíäðè, 3. âàêîóëü, 4. ãîëüäæèéí àïïàðàò,

5. ýíäîïëàçìûí òîð, 6. ÿëãàðóóëàõ öýâð¿¿, 7. ººõ òîñ, 8. ïëàçìîëåììà,, 9. õàíà, 10. ýñ¿¿ä íàõèàëæ óðãàæ áàéãàà íü, 11.ôàãîñîì, 12. ïèíîöèò öýâð¿¿

Ïëåêòàñê 캺ãèéí áàã (Plectascales)–èéí ¿ðò áèå Ẻðºíõèé õýëáýðèéí áèò¿¿ êëåéñòîòåöè ãýäýã ¿ðò áèå þì. Ñïîð áîëîâñðîõ ¿åä òýð íü çàäàðäàã. Êëåéòîòåöè áóþó õààëòòàé ¿ðò áèå äîòîð óóòóóä ýìõ çàìáðààã¿é áàéðëàñàí áàéíà. Ýíý áàãèéí 캺㿿ä ãàçðûí õºðñ áîëîí õ¿íñíèé ÿíç á¿ðèéí ç¿éë (ãóðèë, òàëõ, æèìñ ãýõ ìýò) äýýð óðãàäàã. Һ뺺ëºã÷ººð íü ñàðâóóò 캺ã (Penicillium), öàöðàãò 캺ãèéã (Aspergillus) àâ÷ ¿çüå. Ñàðâóóò 캺ã (Penicillium) îðøèæ áàéãàà þìûí ãàäíà þìóó äîòîð áàéðëàñàí ¿åò ìèöåëëòýé áºãººä ãîë òºëºâ êîíèä ¿¿ñãýæ ¿ðæèõ òóë êëåéñòîòåöè áóé áîëîõ íü õîâîð áîëîé. Ìèöåëë õýäèéãýýð îðøèõ áèåèéí äîòîð áàéõ áîëîâ÷ ãàäàðãà äýýã¿¿ð ñèéðýã òîëáî áóé áîëãîíî. Ñàðâóóò 캺ãíèé êîíèäè àâ÷ ÿâàã÷ íü îëîí ýñò ýãö áîñîî óòñóóäòàé áºãººä äýýä ¿ç¿¿ð íü 2-3 äàõèí ñàëààëæ øóâóóíû ñàðâóó ìýò ¿çýãäýíý (6-ð çóðàã).

16

6-ð çóðàã. Ïåíèöèëë 캺ãèéí áèå áà õºãæëèéí öèêë

1. Ïåíèöèëë 캺ã II. Ïåíèöèëëèéí õºãæëèéí öèêë À.Áýëãèéí áóñ ¿ðæèë Á. Áýëãèéí ¿ðæèë Ì-ìåéîç

1. ìèöåë, 2. êîíèä àâ÷ ÿâàã÷, 3. ôèëàèä, 4. êîíèä, 5. êîíèäûí ºñºëò, 6. àñêîãîí, 7. àíòåðèä, 8. êëåéñòîòåöèéí õýëáýðæèëò, 9. õààëòòàé ¿ðò áèåèéí õýñýã

Ïëåêòàñê 캺ãíèé áàãò öàöðàã ãýäýã àñïåðãèëë 캺ã (Aspergillus) áàãòàíà. Ýíý 캺ãèéí êîíèä àâ÷ ÿâàã÷ õºíäëºí òàñàëãààíóóä áàéõã¿é òóë íýã ýñèéí òîãòîöòîé. Êîíèäèè àâ÷ ÿâàã÷èéí ¿ç¿¿ðò õýëõýëäñýí áºìáºëºã ýñ¿¿äýýñ òîãòñîí öàéâàð íîãîîí êîíèäóóä ðàäèóñ ìàÿãòàé öàöðàãààð áàéðëàõ áºãººä áîëîâñîð÷ ã¿éöìýãö ¿ç¿¿ðýýñýý ýõëýí îé÷èíî (7-ð çóðàã).

21

7-ð çóðàã. Ñàðâóóò áà öàöðàãò 캺ã1. Ñàðâóóò 캺ã (Penicilium): à. êîíäèäîâ÷, á. êîíèä 2. Öàöðàã 캺ã (Aspergilla)

Ãóàëàõ 캺ãèéí áàã (Erycephales) – èéí 캺ãèéí áàãèéí ¿ðò áèå õààëòòàé áºãººä ò¿¿í äîòîð çýðýãöýýãýýð áàéðëàñàí íýã þìóó õýä õýäýí óóò ¿¿ñäýã. Øèìýã÷ àìüäðàëòàé 캺㿿ä áàãòäàã. Ýíý áàãò Sphaerotheca, Erysiphe çýðýã òºðë¿¿ä áàãòäàã.

17

Õàðãà 캺ãèéí áàã – Clavicepitales. (8–ð çóðàã).

Äèñêîìèöåò 캺ãèéí á¿ëýã áàã – Discomycetiidae

8-ð çóðàã. Õàðãà 캺ãíèé õºãæëèéí öèêë

À. Áýëãèéí áóñ ¿ðæèë Á. Áýëãèéí ¿ðæèë Ì-ìåéîç 1. ìèöåë, 2. õàðãà 캺㺺ð ãýìòñýí ò¿ð¿¿, 3. êîíèäòîé êîíèä àâ÷ ÿâàã÷, 4. êîíèäûí ºñºëò, 5. ñêëåðîöòîé õºõ òàðèàíû ò¿ð¿¿, 6. ñêëåðîçûí óðãàæ áàéãàà íü, 7. áýëãèéí ïðîöåññ, 8. ñòðîì /õºíäëºí îãòîëîë/, 9. àñê á¿õèé õàãàñ íýýëòòýé ¿ðò áèå, 10. àñêîñïîðòîé óòñàðõóó õýëáýðèéí óóò, 11. àñêîñïîð ò¿¿íèé ºñºëò.

Äèñêîìèöåò 캺ãºíä äèéç áóþó ýñâýë çýýðýíöýã õýëáýðèéí çàäãàé ¿ðò áèåòýé (àïîòåöè) 4000 îð÷èì ç¿éëèéí 캺ã áàãòàíà. ¯ðò áèåèéí ãàäàðãà äýýð áîðòîãî õýëáýðòýé óóòóóä ãèìåíè õýìýýã÷ äàâõàðãûã ¿¿ñãýæ óóòóóäûí õîîðîíä õàëõàâ÷èéí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ ïàðàôèç (ãèìåíè) ãýäýã á¿ä¿¿í óòñóóä îðøèíî (9-ð çóðàã).

9-ð çóðàã. ¯ð÷ãýð 캺ã

À.¿ðò áèå Á. Ãèìåíèé ¿å

1. àñê 2. àñêîñïîð 3. ïàðàôèç

18

Áàçèäàò 캺ãèéí àíãè – Basidiomycetes. Áàçèäàò 캺ãíèé àíãèä îëîí òîîíû ÿíç á¿ðèéí á¿òýö á¿õèé 30 000 ãàðóé äýýä 캺㿿ä áàãòàíà. Ýäãýýðýýñ õ¿íñýíä õýðýãëýãäýõ 캺㿿ä îëîí áîëîâ÷ õîðòîé ïàðàçèò 캺ã öººíã¿é áàéíà. Áàçèäàò 캺ãèéí îíöëîã øèíæ áîë ñïîðûã óóò äîòîð áóñ õàðèí ìèöåëëèéí ãàäàãøàà òîâîéæ ãàðñàí îíöãîé ýñ áîëîõ áàçèä äýýð ¿¿ñãýíý. Áàçèäûí ¿¿ñýëò óóòûí ¿¿ñýëòýý òºñòýé ÿâàõ áºãººä ãèôèéí ¿ç¿¿ðèéí Ẻì á¿õèé ýñýýñ ãàðíà (10-ð çóðàã).

10-ð çóðàã. Áàçèä 캺ãèéí

áýëãèéí ¿ðæëèéí çóðàã.

À. Áàçèäèîñïîð Á. Ãàïëîèä á¿ðäýëòýé óòàñëàã áèå Â. Ñîìàòîãàìè Ã.Õîñ Ẻìòýé óòàñëàãèéí

Ñàëáàíò 캺ãèéí îâîã – Agaricaceaea. Ýíý îâãèéí 캺ãíèé ìàëãàéí äîîä õýñýãò òîéðãèéí ðàäèóñ ìàÿãààð áàéðëàñàí îëîí òîîíû ñàëáàíãóóäûí õî¸ð òàëààð (ãèìåíîôîð) ãèìåíè ¿¿ñíý. ̺ºãèéí ìàëãàé òóñãàé øèëáýòýé áàéíà. Áèäíèé 캺ã ãýæ íýðëýäýã õýñýã íü çºâõºí ò¿¿íèé ¿ðò áèå áºãººä òýð íü ìàëãàé øèëáý õî¸ðîñ á¿ðäýíý. Ñàëáàíãóóäûí õî¸ð õàæóóãààð ºòãºí áàçèä áàéõ áºãººä ò¿¿íýýñ áàçèäè ñïîð ãàð÷ ñàëáàíãèéí õîîðîíäóóð îé÷íî. Ìàëãàéò 캺ã îðãàíèê áîäèñîîð áàÿëàã õºðñºíä óðãàõ áà çàðèìäàà ìîäíû ÿëçàð÷ áàéãàà õîæóóë äýýð óðãàñàí òîõèîëäîíî. Ò¿¿íèé ¿ðò áèå ãàçðûí õºðñºíä ýõëýýä æèæèã öàãààí Ẻö ìàÿãèéí ç¿éë á¿ðäýæ ààæèìäàà òîìðîí ãàçðààñ èë ãàðíà (11-ð çóðàã).

11-ð çóðàã. Ìàëãàéò 캺ãíèé ¿ðò áèå

Èõýíõè ñàëáàíò 캺ãèéã (Psalliota campestris, Armillaria mellea ãýõ ìýò) õ¿ì¿¿ñ õîîëîíä õýðýãëýõ áîëîâ÷ çàðèì íü õîðòîé áàéäàã. Amonita muscaria 캺ã ìàø õîðòîé. Ãóóðñò 캺ãíèé îâîã (Polyporaceae) íü ìàø øèã¿¿ ãóóðñàí ãèìåíîôîðòîé áàéäàã. Ãèìåíîôîð íü ¿ðò áèåèéã õºíäëºí îãòîëæ ºñãºõ áàãàæààð õàðàõàä íàðèéí ãóóðñ ìýò ¿çýãäýõ áºãººä ãàäíààñàà ç¿¿ãýýð øèâñýí ìýò õàð öýã¿¿ä õàðàãäàíà (12-ð çóðàã).

19

12-ð çóðàã. Òóðóó 캺ã.

1. ¿ðò /ò¿ð¿¿/, 2. ãóóðñò ãèìåíîôîðûã äàéðóóëàí õºíäëºí îãòîëáîë

Õàðóó 캺ãèéí ç¿éë òóñ á¿ðèéí ñïîðóóä íü (õëàìèäîñïîð) óðãàìëûí èø, íàâ÷, öýöýã ãýõ ìýò òîäîðõîé ýðõòí¿¿äèéã ºâ÷ë¿¿ëíý. Õàðóó 캺ã çàðèìäàà ýçýí óðãàìëûí ýäèéã èõ õ¿÷òýé ºñãºõ òóë ò¿¿íèé áàã öýöýãò òîì óð ìýò ñºðºâãºð ç¿éë ¿¿ñíý (13-ð çóðàã).

2

24

31

13-ð çóðàã. Áóóäàéí õàòóó õàðóóíû õºãæëèéí öèêë

Ì-ìåéîç, 1. õàòóó õàðóóãààð ºâ÷èëñºí áóóäàéí ò¿ð¿¿, 2. òåëèîñïîðîîð ä¿¿ðñýí ¿ð, 3. òåëèîñïîð, 4. ýð¿¿ë ¿ðò íààëäñàí òåëèîñïîð, 5. áàçèäèîñïîð áèé áîëîõ áà òåëèîñïîðûí óðãàëò, 6. áàçèäèîñïîðûí îéðòîëò , 7-10 ¿ðýí äýõü äèêàðèîíû ãèô ¿¿ñ÷ áàéãàà íü, 11. 캺ãèéí ãèôòýé áóóäàéí ñî¸î

20

Áóóäàéí òîîñò õàðóó – Ustilago tritica ãýäýã 캺㠺â÷ë¿¿ëýõ áºãººä óðãàö

àëäóóëæ áóóäàéí ¿ðèéí àæ àõóéä ìàø èõ õºíººë ó÷ðóóëíà. ªâ÷èëñºí óðãàìëûí øèíæ çºâõºí ò¿ð¿¿ëýëòèéí ýõýí ¿åä ìýäýãäýõýýñ áóñ, ò¿¿íýýñ óðüä ãàäààä áàéäëààðàà ýð¿¿ë óðãàìëààñ îãò ÿëãàãäàäã¿é. Ýíý 캺ãèéí õëàìèäîñïîð áóóäàéí ò¿ð¿¿ öóõóéõàä õàð, íóíòàã òîîñîðõóó ç¿éë ãàðíà. ̺ºãèéí òýäãýýð ñïîð òàðèàíû ò¿ð¿¿ã þó ÷ ¿ã¿é ºâ÷ë¿¿ëñíýýñ çºâõºí ò¿¿íèé ãîë ¿ëäýíý. Íàâ÷íû óãëàðãààñ ºâ÷èëñºí ò¿ð¿¿ öóõóéö ãàðàõàä õëàìèäîñïîð ñàëõèàð òàðæ ººð ýð¿¿ë óðãàìëûí öýöãèéí ¿ð áîëîâñðîõ îðíû àìñàð äýýð øèëæèí óðãàæ ò¿¿íèé ìèöåëë ¿ðèéí ÿìàð íýã õýñýãò íýâòðýí îðíî. ¯ð öààøäàà õºãæèæ áîëîâñðîõîä ìèöåëë õàìò óðãàíà. Èéíõ¿¿ òîîñò õàðóóãààð õàëäâàðëàñàí ¿ðèéã òàðèõàä ºâ÷òýé óðãàìàë óðãàõààñ ººð ãàðöààã¿é õýðýã áîëíî. Òîîñò õàðóóãààð îâú¸îñ, àðâàé áîëîí áóñàä òàðèàíû ¿åò óðãàìëóóä ºâ÷èëíº.

Áóóäàéí õàòóó õàðóó (Tilletia tritici) áîë áóóäàéã ºâ÷ë¿¿ëýã÷ òóë ¿ðèéí àæ àõóéä èõ õîõèðîë ó÷ðóóëäàã ïàðàçèò àìüäðàëòàé 캺ã þì. Òàðèìàë ¿åò óðãàìëóóäàä øóãàì çýâ, òèòåìò çýâ, îäîé çýâ çýðýã ºâ÷èí íèëýýä ýëáýã ¿çýãäýíý. Øóãàì çýâ áîë Puccinia graminis 캺㺺ñ ¿¿ñíý. (14-ð çóðàã).

Òàðèà áîëîâñðîõîä çýâèéí 캺㠺âëèéí ñïîð (òåëîñïîð) á¿õèé õàð ºíãºòýé æèíò¿¿ ìýò ç¿éë ¿¿ñãýíý. ªâëèéí ñïîð (òåëîñïîð) åðºíõèé á¿ðõ¿¿ëòýé õî¸ð ýñýýñ òîãòîõ áà òàðèàíû ãóóðñàíä ºâºë溺ä õàâàð óðãàí áàçèäèñïîð á¿õèé õî¸ð áàçèä ¿¿ñãýí çàâñðûí ýçýí øàð-ìîäîíä õàëäâàðëàíà (15-ð çóðàã).

14-ð çóðàã. ¯åò óðãàìëûí çýâ ºâ÷èí1. Øàð ìîäíû ºâ÷èëñºí íàâ÷íû îãòëîë (à. ïèêíèä á. ýöèäè, ) 2. Áîëîâñðîîä õàãàðñàí ýöèäèéí îãòëîë (à. ïåðèäèé, á. õàâðûí ñïîð, â. ãèôèéí Ẻãíºðºë)

15-ð çóðàã. Çýâ ºâ÷íèé 캺ãèéí õºãæëèéí çàðèì ¿å

1. Ñïîð ¿¿ñãýã÷ áîäèñ: ç. Çóíû ñïîð (óðåäîïñîð) à. ºâëèéí ñïîð (ïåëåéòñïîð) 2. ªâëèéí ñïîðûí óðãàõ áàéäàë: ô. Ôðàãìîçèä áóé áîëîõ, á. áàçèäîñïîð

21

Äàäëàãà ¹4 Õàã òîäîðõîéëîõ àðãà ç¿é

Õàã áîë ìàø ºâºðìºö á¿òýöòýé äîîä óðãàìàë þì. Ò¿¿íä 20000 ãàðóé ç¿éë áàãòàõ áºãººä ìîíãîë îðîíä 1000-ààä ç¿éë óðãàäàã. Õàã íü 캺ã çàìàã õî¸ðûí íèéö àìüäðàëààñ ¿¿ññýí óðãàìàë þì.

Õàãèéã äîòîîä á¿òöýýð íü ãîìåîìåð, ãåòåðîìåð ãýæ àíãèëíà. Ãîìåîìåð á¿òýöòýé õàã áîë íèëýýä á¿ä¿¿ëýã áºãººä õºíäºí ç¿ñýæ ¿çýõýä õàãèéí òàëëîì äîòîð õºõ íîãîîí çàìãèéí õ¿ðýýíèé íîñòîê çàìãèéí óòàñëàã æèãä òàðõñàí áàéäàëòàé îðøèíî (1-ð çóðàã). Ãîìåîìåð õàã áàéãàëüä öººí òàðõñàí áàéäàã.

1-ð çóðàã. Õàãèéí äîòîîä á¿òýö

1. ãîìåîìåð õàãèéí òàëëîìûí á¿òýö, 2. ãåòåîìåð õàãèéí îãòëîë: à-äýýä äàâõðàãà, á- äîîä äàâõðàãà, â- äóíä äàâõðàãà, ã- ãîíèäèîëü äàâõðàãà, ð- ðèçîèä

22

Äàäëàãà ¹5 Õºâä òîäîðõîéëîõ àðãà ç¿é ýçýìø¿¿ëýõ

Õºâä õýëáýðòíèé õ¿ðýýíèé åðºíõèé øèíæ –Bryophyta. Õºâä õýëáýðòýíä íèéòäýý 20 000 ãàðóé ç¿éëèéí óðãàìàë áàãòàõ áºãººä

òýäãýýðèéã ýëãýí õºâä (Hepiticae), íàâ÷èò õºâä (Bryopsida) ãýäýã õî¸ð àíãèä õóâààíà. Ýëãýí õºâäèéí àíãè –Hepaticae. Һ뺺ëºã÷ áîëãoí ìàðøàíö (Marschantia polymorpha) õºâäèéã àâ÷ ¿åüå. Ýíý õºâäèéí ýð, ýì áýëãèéí ýðõòýíã¿¿ä ººð ººð áèå äýýð áàéðëàõ ó÷èð õî¸ð

ãýðò óðãàìàë þì. (1-ð çóðàã). 1-ð çóðàã. Ìàðøàíöè ãýäýã õºâä.

À- ýð ìàðøàíöè, á- ýì ìàðøàíöè Ìàðøàíöèéí äîòîîä á¿òýö òàëëîìûí äýýä (íóðóóí òàë) äîîä òàëä (õýâëèé)

õàðèëöàí àäèëã¿é áàéäàã þì. Òàëëîìûí äýýä, äîîä ãàäàðãàä ÿëãààã¿é ýïèäåðìèñèéí á¿ðõ¿¿ë áàéõ áîëîâ÷ äîîä òàëûíõààñ ðèçîèä ãàð÷ ò¿¿íèéã ñóóðèíä áýõëýíý. Õàðèí òàëëîìûí äýýä ãàäàðãûí ýïèäåðìèñò õèéí ñîëèëöîî ÿâóóëàõûí òóëä òóñãàé ñàëõèâ÷ ñ¿â àìñàð áàéäàã (2-ð çóðàã).

2-ð çóðàã. Ìàðøàíöûí òàëëîìûã ç¿ññýí áàéäàë 1- áè÷èë õàðóóðûí æèæèã ºñãºëòºíä, à- ðèçîèä, á- ôîòîñèíòåç ÿâóóëàõ ïàðåíõèìè ýñ¿¿ä, â- àìñàð, ã- õèéí õºíäèé

23

Íàâ÷èò õºâä – Musci áóþó Bryopsida. Íàâ÷èò õºâäèéí àíãèàñ èõýýõýí òàðõñàí õºâä áîë õºõºº ìààëèíãà, õ¿ëýðèéí

õºâä þì. Áèä òýäãýýðèéã òîâ÷ àâ÷ ¿çüå. Õºõºº 캺ëèíãà (Polytrichum commune) íü íàìàã îéí ÷èéãòýé õºðñ á¿õèé

ãàçðààð íîãîîí õèâñ ìýò ¿ðãýëæëýí óðãàíà. (3-ð çóðàã).

3-ð çóðàã. Õºõºº ìààëèíãè (Polytrichum)1. àíòåðèä á¿õèé ýð óðãàìàë, 2. ñïîðàíãèò ýì óðãàìàë, 3. ñïîðîãîíè, 4. õîíõîðöãèéí õºíäëºí îãòëîë: à. õîíõîðöãèéí òàã, á. ãîë, â. ñïîð ¿¿ñãýã÷ ñïîðàíãè, ã. õ¿ç¿¿íèé õýñýã

24

Áýëãèéí ¿ðæëèéí ¿å (ãàìåòîôèò áîë) áýëýã áóñûí ¿ðæëýýñ (ñïîðîôèò) çîíõèëîí àìüäðàëûí èõýíõèéã ýçýëäýã þì (4-ð çóðàã).

4-ð çóðàã. Õºõºº ìààëèíãèéí àìüäðàëûí öèêë 1- àíòåðèä á¿õèé ýð óðãàìàë, 2- ñïîðàíãèò ýì óðãàìàë, 3- ñïîðîãîíè, 4- õîíõîðöãèéí õºíäëºí îãòëîë, à- õîíõîðöãèéí òàã, á- ãîë, â- ñïîð

é

Õ¿ëðèéí õºâä (Sphagnum) Ýíý òºðëèéí õºâäºä äýëõèéí áºìáºðöãèéí õîéä

õàãàñûí îé, íàìàãòàé ãàçðóóäààð óðãàäàã 400-ààä ç¿éë áàãòàíà. Èõ ÷èéãòýé íàìàã õºðñºíä ýíý õºâä îëîí çóóí æèëèéí òóðø óðãàõäàà èøèéí äîîä ¿õñýí õýñãýýð çóçààí õ¿ëðèéã ¿¿ñãýõ ó÷èð õ¿ëðèéí õºâä ãýæ íýðëýæýý. (5-ð çóðàã).

25

5-ð çóðàã. Õ¿ëðèéí õºâä (Sphagnum) 1. õ¿ëðèéí õºâäèéí ãàäààä áàéäàë, 2. íàâ÷íû äîòîîä á¿òýö: à. õëîðîôèëëûí ìºõëºãò ýñ¿¿ä, á. óñò ýñ¿¿ä, ò¿¿íèé õîîðîíäîõ ñ¿â¿¿ä

26

Äàäëàãà ¹6 Ìîíãîëä óðãàäàã 5 ç¿éë øèâýðñýí, 8 ç¿éë øèâëýýí òºëººëºã÷èä

Øèâýðñíèé õ¿ðýýíèé åðºíõèé øèíæ ( Lycophyta)

×óëóóí í¿¿ðñíèé ¿åä øèâýðñýí 30 ìåòð õ¿ðòýë ºíäºð óðãàäàã áàéñàí áºãººä îäîî öàãò 70 ñì-ýýñ õýòýðäýãã¿é ºíäºð ºâñëºã óðãàìëóóä ¿ëäæýý. Äýýð ¿åèéí øèâýðñí¿¿äýýñ ìîäëîãóóä íü öºì ñºíºæ îäîî çºâõºí ºâñëºã óðãàìàë øèâýðñýí (Lycopodiales) ìàòðûí õóìñ (Selaginelales) çýðãèéí áàã ¿ëäæýý. Ìîíãîë îðîíä 5 ç¿éëèéí øèâýðñýí áàéäãèéí äîòîð Lycopodium clavatum áîë èõýýõýí òàðõæýý. Lycopodium clavatum 70 ñì õ¿ðòýë ºíäºð ìºëõºº èøòýé (1-ð çóðàã).

1-ð çóðàã. Øèâýðñýí (Lycopodium clavatum). à - øèâýðñíèé åðºíõèé áàéäàë, á- ñïðîôèëë, â- ñïîð, ã-çàëóó óðãàìàë ä ñïîðò ò¿ð¿¿õýé

27

Íóãûí øèâëýý áóþó Equisetum pratense íü îéä ºðãºí òàðõàëòàé, ìº÷ð¿¿ä íü ýðãýæ òàõèðàëäàí íóãàðñàí ãî¸ìñîã áàéäàë á¿õèé ãàäààä òºðõòýé óðãàìàë þì (2-ð çóðàã).

2-ð çóðàã. Õýýðèéí øèâëýý (Equisetum arvense) À. âåãåòàòèâ ìº÷èð, Á. ñïîðò ìº÷èð, Â.Ã. óãëàðãà Ä. ñïîðàíãèîôîð, Å-Ç. ñïîðóóä: 1. ¿íäýñëýã èø, 2. ñïîðò ò¿ð¿¿õýé, 3. äóóëãà, 4. ñïðîàíãè ñïîðàíãèòàé ò¿ð¿¿õýé, 4. ñïîðàíãè, 5. õºë, 6. óíæëàãà, 7. ýëàòåð

28

Äàäëàãà ¹7 Ìîíãîëä óðãàäàã îéìûí ãîëëîõ òºëººëºã÷èä

Îéì õýëáýðòýíèé õ¿ðýý –Pteropsida (Polypodiophyta). Îéì õýëáýðòýí ÷óëóóí í¿¿ðñíèé ¿åä áóþó öàã àãààðûí áàéäàë äóëààí, óñ ÷èéã ýëáýã áàéõàä õºãæëèéíõýý äýýä õýìæýýíä õ¿ðýýä îäîî ñºíºí ìºõñºí óðãàìëóóä þì. Òýð ¿åä îéì õýëáýðòýí îé áîëîí íàìàã ãàçðààð 30-40 ì ºíäºð óðãàäàã áàéâ. Îäîî îéì õàëóóí îðîíä ìîä õýëáýðòýé òîõèîëäîõ áºãººä ìàíàé îðîí ìýò ñýð¿¿í íóòãààð çºâõºí ºâñëºã õýëáýðòýéãýýð óðãàíà. Îéì õýëáýðòýíä îé áà ÷èéãòýé ãàçðóóäààð óðãàäàã 10000 ãàðóé ç¿éëèéí óðãàìàë õàìààðàãäàíà.

1-ð çóðàã. Îéìûí àìüäðàëûí öèêë äýõü áýëýã áà áýëýã áóñ ¿ðæëèéí ýýëæëýëò (ò. Dryopteris) Ì. ìåéîç

29

Æèíõýíý îéìûí àíãè – Filicineae, Poliopsida. Ýíý àíãèä ýð îéì (Dryopteris filix femina) õàìààðàãäàíà. Ýíý îéì íü èøã¿é, ¿íäýñ, íàâ÷ á¿õèé îëîí íàñìò ºâñëºã óðãàìàë þì. Ò¿¿íèé èø, ãàçðûí õºðñºíä õ¿÷èðõýã ¿íäýñëýã èøèéí ä¿ðýýð îðøèõ áºãººä ò¿¿íýýñ îëîí òîîíû ¿íäýñ ãàðäàã. ¯íäýñëýã èøèéí ¿ç¿¿ð ãàçðûí õºðñíººñ èë ãàð÷ íàâ÷èñ ¿¿ñãýíý. Ãàçðààñ äºíãºæ öóõóéæ áàéãàà ¿íäýñëýã èøèéí ¿ç¿¿ð ýõëýýä äýãýý ìàÿãòàéãààð ìàõèðàëäñàí áàéõ áºãººä öààøäàà óðãàõ òîìðîõ äóòàì çàäàð÷ äýëãýíý (2-ð çóðàã).

2-ð çóðàã. Ýð îéì (Dryopteris filix femina) 1. îéìûí áýëýã áóñûí ¿ðæëèéí ¿å (äîîä õýñãýýð íü øèíýýð ãàð÷ áóé äýãýý õýëáýðòýé ìàõèðàëäñàí íàâ÷), 2. íàâ÷íû äýýä òàëä îðøèõ á¿ðõýâ÷ýýð á¿ðõýãäñýí Ẻö (ñïîðàíãè), 3. ñïîðàíãè, 4. Ẻöèéã õºíäëºí îãòîëñîí íü, 5 6

Àðõåãîíè õýâëèéí õýíç áèåèéí ìàõëàã õýñýãò øèãäýí, õ¿ç¿¿ íü ñºðòèéí ¿çýãäýíý. Ðèçîèäûí õîîðîíäóóð àíòåðèäóóä òîäîðõîé æóðàìã¿é ìýò áàéðëàñàí áàéíà (3-ð çóðàã).

30

3-ð çóðàã. Îéìûí õýíç áèå.1-àðõåãîí, 2- àíòåðèä, 3- ðèçîèä, à- õýíç áèåèéí õàâòãàéí äîîä òàë, á-

àðõåãîí, â- áîëîâñîðñîí àíòåðèä õàãàð÷, ñïåðìàòçîèäîî ãàäàãø ãàðãàæ áàéãàà íü, ã- àðõåãîíû ¿ð òîãòñîí ºíäãºí ýñýýñ óðãàæ áóé çàëóó îéì.

31

Äàäëàãà ¹8 Ìîíãîëä óðãàäàã íàðñíû îâãèéí 8 ç¿éë óðãàìëûí òºëººëºã÷èä

Í¿öãýí ¿ðò óðãàìëûí õ¿ðýý- Gymnospermae.

Í¿öãýí ¿ðò óðàìàë ¿ðò îéì õýëáýðòýíãýýñ ãàðàë ¿¿ñýëòýé þì. Conniferaphyta-Øîøãîéòíû àíãè. Í¿öãýí ¿ðò óðãàìëûí ýíý àíãè õýä õýäýí áàãò õóâààãäàõ áºãººä áèä ò¿¿íýýñ

çºâõºí ìºíãºí ã¿éëñ, øèëì¿¿ñòýí õî¸ðûã ¿çüå. ̺íãºí ã¿éëñíèé áàã-Gynkgoales. Ýíý áàãèéí óðãàìëóóä ìºõºæ ñºíºñººð áàéãààä îäîî çºâõºí Áàðóóí ºìíºò Õÿòàäàä äýâ¿¿ð ìýò íàâ÷òàé, õî¸ð ãýðò ìîä áîëîõ ìºíãºí ã¿éëñ Ginkgo biloba ¿ëäæýý. ̺íãºí ã¿éëñ íü 30-40 ì ºíäºð óðãàõ áºãººä ò¿¿íèé àöàëñàí ñóäàëò íàâ÷èñ íàìàð áîëîõîîð ãýýãäýíý. (1-ð çóðàã).

1-ð çóðàã. ̺íãºí ã¿éëñ

Øèëì¿¿ñòíèé áàã-Conniferales. Øèëì¿¿ñò óðãàìëûí áàãò í¿öãýí ¿ðò óðãàìëûí õ¿ðýýíä õàìààðàãäàõ áóñàä

óðãàìëààñ ººðèéí òºðºë, ç¿éëýýð õàìãèéí áàÿëàã íü þì. Ýíý áàãò 40 îð÷èì òºðºëä õàìààðàãäàõ 460 ãàðóé ç¿éëèéí øèëì¿¿ñòýí áàãòäàã íü á¿õ í¿öãýí ¿ðò óðãàìëûí 75 ãàðóé õóâèéã ýçëýíý. Øèëì¿¿ñòýí óðãàìàë ãîë òºëºâ äýëõèéí áºìáºðöãèéí ñýð¿¿í îðíóóäààð òàðõæýý. Ýíýõ¿¿ áàãò Taxaceae, Taxodiaceae Araucariaceae, Cupressaceae, Pinaceae (íàðñíû) çýðýã îâãóóä áàãòäàã þì. Ýäãýýðýýñ áèä íàðñ (Pinaceae), àðöíû (Cupressaceae) îâãóóäûã ¿çíý. Íàðñíû îâîã-Pinaceae.

Íàðñíû îâîãò íàðñ (Pinus), æîäîî (Abies), ãàöóóð (Picea), õàð ìîä (Larix), õóø (Pinus sibirica) çýðýã ìîäëîã óðãàìëóóäûí òºðºë áàãòàõ áºãººä áèä òºëººëºã÷ áîëãîæ íàðñûã íèëýýä äýëãýðýíã¿é, áóñäûã òîâ÷ ¿çüå. Íàðñ-Pinus sylvestris. Íàðñ íü òîõèðîìæòîé íºõöºëä 50 ì õ¿ðòýë ºíäºð óðãàäàã, íýã ãýðò, ñàëàíãè áýëýãò ìîäëîã óðãàìàë þì. Íàðñíû õàâàð ãàðñàí óðò ìº÷ð¿¿äèéí ¸ðîîëä ò¿ð¿¿ õýëáýðòýé ¿ðò øîãøãîé (2-ð çóðàã) áóé áîëäîã íü ò¿¿íèé ýð øîãøãîé þì.

32

Ýì øîãøãîéí õºãæëèéí ýõýí ¿åä õàéðñíóóä áèå áèåäýý íÿãò íèéëýõã¿é, òýäãýýðèéí õîîðîíä çàâñðààð òîîñ íýâòðýí îðíî. ¯ðò íàõèà îðîéãîîðîî îíãîðõîé èíòóãìåíòýýð õó÷èãäàõ áºãººä ò¿¿íýýñ íàðèéí õîîëîé ¿ðò íàõèàã õ¿ðòýë ¿ðãýëæèëñýí áàéäàã àæãóó. ¯ðò íàõèàíû òºâä äýýä õýñýãòýý õîñ àðõåãîíè á¿õèé ýíäîñïåðì áàéíà (3-ð çóðàã).

2-ð çóðàã. Íàðñ áóþó îéí íàðñ (Pinus sylvestris)1. øîãøãîé, 2. ýð øîãøãîé, 3. õîñ ¿ðò ¿ðèéí õàéðñ, 4. ¿ðèéí äàëàâ÷, 5. ¿ð, 6. õèéòýé õîñ óóòàò òîîñ: à. âåãåòàòèâ ýñ, á. àíòåðèäèàëü ýñ, 7. ¿ðèéã õºíäëºí îãòîëñîí íü, 8. õîñ ¿ðò íàõèà á¿õèé ¿ðèéí õàéðñ, 9. äîõèóð

3-ð çóðàã. Íàðñíû ¿ðò íàõèà

1-¿ðò íàõèàã õºíäëºí ç¿ñýæ ¿ç¿¿ëáýë, 2-¿ðò íàõèàíû äýýä õýñãèéã òîìðóóëñàí íü à-èíòóãìåíò á¿ðõ¿¿ë, á-òîîñíû õîîëîé, â-àðõåãîíè, ã-ýíäîñïåðì, ä-íóöåëëóñ, ñ-òîîñ, ¸-àðõåãîíèé õ¿ç¿¿íèé ýñ, î-òîîñíû õîîëîéí Ẻì

Õóø áîë ìîíãîë Õºâñãºë îð÷ìûí óóë, Õýíòèé, Õàíãàéí íóðóóíä îéí á¿ñèéí äýýä õýñãýýð ýëáýã óðãàíà. Õýíòèéí íóðóóíû Õýðëýí ãîëûí ýõýíä Pinus pumila Pall. ãýäýã ÿâãàí õóø îéí á¿ñèéí äýýä çàõààð øèðýíãýëýí óðãàíà. Ýíý õóøíû ñàìàð ñèáèðèéí õóøèéíõûã áîäâîë æèæèã þì. Ãàöóóð (Picea obovata). Äýëõèéä íèéò 45 ç¿éëèéí ãàöóóð áàéäàã, ìîíãîë îðîíä çºâõºí Picea obovata ãýäýã ç¿éë óðãàíà. Çàðèì íóòàãò ãàöóóð àñàð òîì óðãàäàã þì. Æèøýýëáýë Òÿíü-Øàíèéí óóëàíä äàëàéí òºâøíººñ äýýø 1500-3000 ìåòðèéí ºíäºðò óðãàäàã ãàöóóðûí ºíäºð 40 ì îð÷èì, èøèéí á¿ä¿¿íèé ãîëòî÷ 2 ì õ¿ðäýã áàéíà. Æîäîî (Abies sibirica) íü ãýðýë äóòìàã îð÷èíä óðãàäàã òîì ìîä þì. Ìîíãîë îðîíä Õýíòèéí óóëûí èõ òàéãûí äýýä çàõààð Õ¿äýð ãîëûí ýõýíä óðãàäàã õîâîð ìîä þìàà. Õàð ìîä (Larix sibirica). Õàð ìîä íàðëàã ãàçàð óðãàæ øèëì¿¿ñýý æèë á¿ð ãýýäýã ó÷èð íýã íàñò øèëì¿¿ñ ãýäýã.

33

Õàð ìîä áóñàä øèëì¿¿ñò ìîääûí àäèë íýã ãýðò, ñàëàíãè áýëýãò óðãàìàë þì. Ò¿¿íèé ýð øîãøãîé çàëóó áîãèíî ìº÷èð äýýð áóé áîëíî.

34