20 Budowa państwa polskiego — koncepcje polityczne Piastów (2 godz.)

scenariusz3

Budowa państwa polskiego — koncepcje polityczne Piastów (2 godz.)

Cele lekcji Uczeń:– przedstawia genezę polskiego państwa na tle europejskim;– wymienia i wskazuje na mapie grody plemienne w regionie;– omawia koncepcje władzy książęcej i królewskiej we wcze-

snym średniowieczu; – dostrzega konsekwencje wewnętrzne i międzynarodowe

przyjęcia chrztu przez państwo polskie; – charakteryzuje wpływ stosunków z sąsiadami na przemia-

ny koncepcji ustrojowych w monarchii piastowskiej;– wskazuje na wzmocnienie władzy królewskiej w okresie

późnopiastowskim; – zna i rozumie pojęcia: rozdrobnienie feudalne, zasada senio-

ratu, zasada pryncypatu, wojewoda, monarchia patrymo-nialna, monarchia stanowa, Corona Regni Poloniae.

Metody pracy– burza mózgów;– pogadanka;– praca w grupach;– prezentacja uczniowska;– praca z mapą konturową;– praca z tekstami źródłowymi;– praca z materiałem ikonograficznym i schematem;– metoda ZWI.

Środki dydaktyczne – podręcznik, – ikonografia, – mapa konturowa, – mapa ścienna „Państwo Piastów”,– teksty źródłowe;– drzewo genealogiczne Piastów;– schemat: Podział władzy w państwie Piastów.

Tok lekcji

Część wprowadzająca Nauczyciel prosi uczniów, aby zastanowili się nad we-wnętrznymi i zewnętrznymi przyczynami kształtowania się państw. Może wykorzystać metodę burzy mózgów. W razie potrzeby uzupełnia wypowiedzi uczniów. Przypomina pro-ces kształtowania się państw słowiańskich. Następnie rozda-je uczniom mapy konturowe dodatek 1 zał. 1 i prosi o zaznaczenie na nich plemion zamieszkujących ziemie pol-skie (Polanie, Wiślanie, Mazowszanie, Ślężanie, Lędzianie, Opolanie, Goplanie, Pomorzanie) oraz najważniejszych gro-dów plemiennych w regionie.

Część główna 1. Koncepcje władzy książęcej i królewskiej we wczesnym średniowieczu – praca z tekstem źródłowym, mapą histo-ryczną, schematem, elementy wykładuUczniowie analizują fragment Kroniki polskiej Galla Anoni-ma dodatek 2 zał. 2 i na jego podstawie odtwarzają drzewo genealogiczne pierwszych Piastów. Wyjaśniają, z ja-kiej grupy społecznej wywodzili się Piastowie oraz w jaki sposób przejęli władzę. Nauczyciel przypomina legendy za-łożycielskie związane z powstaniem m.in. państwa czeskie-go.Na podstawie fragmentu artykułu Henryka Samsonowi-cza Wyjście z mroku. Jak rodziła się Polska i młodsza Europa

dodatek 3 zał. 3 uczniowie charakteryzują ewolu-cję położenia międzynarodowego i sytuacji wewnętrznej państwa polskiego za panowania Mieszka I. Wskazują, jakie mechanizmy spowodowały przekształcanie się struktur ple-miennych w państwowe. Wskazują, na czym to przekształ-canie polegało, oraz wyjaśniają, skąd czerpane były środki umożliwiające budowę organizacji państwowej.Na podstawie tekstu źródłowego zamieszczonego w pod-ręczniku str. 29 uczniowie wskazują czynniki sprzyjają-ce integracji państwa polskiego. Następnie uczniowie analizują schemat Podział władzy w państwie Piastów zał. 4 i na jego podstawie wyjaśnia-ją, w jaki sposób monarcha zarządzał państwem. Z pomocą nauczyciela lub poprzez samodzielne poszukiwania w inter-necie ustalają, czym zajmowali się poszczególni urzędnicy. Nauczyciel w krótkim wykładzie wyjaśnia okoliczności od-dania państwa gnieźnieńskiego pod opiekę Stolicy Apostol-skiej. Omawia okoliczności powstania regestu – dokumentu znanego jako Dagome iudex. Wyjaśnia, dlaczego dokument ten jest bardzo trudny do interpretacji przez historyków. Uczniowie analizują Dagome iudex dodatek 4 zał. 5 i porównują opis granic państwa Mieszka I z mapą histo-ryczną dodatek 1 zał. 1 lub str. 33 . Określają, jakie obszary znajdowały się w granicach państwa. Nauczy-ciel prosi o wskazanie wystawców aktu i zwraca uwagę na brak wśród nich najstarszego syna Bolesława. Prosi uczniów o wyjaśnienie pojęcia monarchia patrymonialna. Następnie uczniowie czytają fragment współczesnego opra-cowania autorstwa J. Mitkowskiego dodatek 5 zał. 6 i wyjaśniają, którzy władcy dokonali podziału państwa po-między potomków. Czym się kierowali, podejmując taką de-cyzję? Jak można wyjaśnić użyte przez autora stwierdzenie, że rządzący musieli sprostać wymogom prastarego prawa zwyczajowego i pogodzić je z elementarnym interesem pań-stwowym?

21Budowa państwa polskiego — koncepcje polityczne Piastów (2 godz.)

scenariusz 3

2. Konsekwencje wewnętrzne i międzynarodowe przyję-cia chrztu przez państwo polskie – rozmowa nauczająca, praca z tekstem źródłowym.Nauczyciel prosi uczniów o przypomnienie okoliczności przyjęcia chrztu przez Mieszka I. Zwraca uwagę na rolę księżnej Dobrawy.Uczniowie analizują fragment współczesnego opracowania autorstwa S. Szczura dodatek 6 zał. 7 i fragment artykułu Henryka Samsonowicza Wyjście z mroku. Jak rodzi-ła się Polska i młodsza Europa dodatek 3 zał. 3 i na ich podstawie wyjaśniają decyzję Mieszka o przyjęciu chrztu – zwracają uwagę na takie elementy, jak polityczne uwarun-kowania decyzji księcia, chęć umocnienia władzy, wpływ przyjęcia chrześcijaństwa na pozycję międzynarodową, opi-nie dawnej historiografii o zagrożeniu niemieckim. Nauczyciel przypomina okoliczności zjazdu gnieźnieńskie-go. Prosi o przeczytanie fragmentu Kroniki Galla Anonima

dodatek 7 zał. 8 . Uczniowie na podstawie tekstu wyjaśniają, na jakie aspekty zjazdu kronikarz położył na-cisk. Jakie znaczenie miało spotkanie obu władców? Czy w perspektywie późniejszych wydarzeń zjazd można uznać za sukces Bolesława Chrobrego? 3. Wzmocnienie władzy królewskiej w okresie późnopia-stowskim – analiza źródeł ikonograficznych Nauczyciel omawia najważniejsze wydarzenia za panowania kolejnych władców piastowskich. Przypomina uczniom oko-liczności objęcia tronu przez Kazimierza Wielkiego. Nauczyciel zapisuje na tablicy słowa arcybiskupa gnieźnień-skiego Janisława: Król jest panem wszystkich ziem znajdują-cych się w granicach Królestwa – daje, komu chce, i odbiera komu chce i prezentuje pieczęć majestatyczną Kazimierza Wielkiego zał. 9 oraz monogram władcy na drzwiach do katedry wawelskiej zał. 10 . Objaśnia napis w otoku pieczęci: + KAZIMIRVS D(E)I GR(ATI)A REX POLONIE C(RA)COVIE SA(N)DOM(IRIE) SIRAD(IE) LANC(ICIE) CVYAV(IE) PO-MORA(N)IE (+ Kazimierz z Bożej łaski król Polski (Pan ziem) Krakowa, Sandomierza, Sieradza, Łęczycy, Kujaw, Pomo-rza).Wyjaśnia, że wkrótce po koronacji Kazimierz zmienił swój herb, przyjmując za znak ukoronowanego orła, będącego symbolem królestwa. Uczniowie zastanawiają się, jaką wy-mowę dla współczesnych miały te zmiany? Jakie symbole majestatu władcy są widoczne na pieczęci? Dlaczego król zdecydował się na scalenie symboli państwa i władcy?

4. Wpływ stosunków z sąsiadami na przemiany koncepcji ustrojowych w monarchii piastowskiej – praca ze schema-tem, prezentacja uczniowska, praca z mapą historyczną i tekstem źródłowym.Uczniowie analizują drzewo genealogiczne pierwszych Pia-stów zał. 11 i na jego podstawie wyjaśniają, jaką rolę w polityce pełniły małżeństwa zawierane przez władców. Wskazują, z jakimi państwami Piastowie zawiązywali soju-sze poprzez małżeństwa.Nauczyciel prosi o przeanalizowanie mapy i wskazanie na-bytków terytorialnych Mieszka I str. 33 . Następnie prosi o przeczytanie fragmentu Roczników kwe-dlinburskich oraz Kroniki Lamberta dodatek 8 zał. 12 . Na ich podstawie uczniowie wyjaśniają, jak zmieniła się sy-tuacja w stosunkach polsko-niemieckich po śmierci Otto-na III w roku 1002. Porównują zasięg terytorialny państwa polskiego na początku i pod koniec panowania Bolesława Chrobrego i wymieniają obszary, które zostały przyłączo-ne do państwa polskiego przez tego władcę. Wyjaśniają, jak zmieniała się polityka cesarstwa wobec państwa polskiego za panowania kolejnych Piastów: Mieszka II i Kazimierza Od-nowiciela.Uczeń przedstawia krótką prezentację na temat sprowadze-nia Zakonu Krzyżackiego na ziemie polskie oraz etapów roz-woju państwa zakonnego. Uczniowie analizują tekst źródło-wy zamieszczony w podręczniku i odpowiadają na pytania

str. 41 . Następnie dokonują analizy map zmian granic państwa polskiego za panowania Piastów na tle współcze-snych granic Polski zał. 13 i omawiają na ich podstawie rozwój terytorialny państwa Piastów.

Część podsumowująca Nauczyciel prezentuje uczniom tabelę Budowa państwa pol-skiego — panowanie Piastów dodatek 9 zał. 14 . Wyja-śnia, że metoda ZWI polega na wyłowieniu najistotniejszych aspektów rozważanego tematu i pogrupowaniu ich w trzy bloki: Z – zalety (wszystkie cechy pozytywne), W – wady (wszystkie negatywy), I – to, co interesujące, a nie jest zaletą ani wadą. Po zakończeniu pracy uczniowie odczytują zapisy w tabeli i wspólnie z nauczycielem oceniają wnioski.

Zadanie domowe Nauczyciel poleca wyszukanie i zapisanie w zeszytach obja-śnienia pojęć: biskup, opactwo, konkordat.

22 Budowa państwa polskiego — koncepcje polityczne Piastów (2 godz.)

scenariusz3

Dodatki

Dodatek 1.

Brno

Nitra

SpiskiGród

Ostrzyhom

O∏omuniec

K∏odzkoOpole

Kraków

Wroc∏aw

Legnica

PragaLibice

G∏ogów

Poznaƒ

Szczecin

Arkona

Cedynia

Radogoszcz

Wo∏ogoszcz Ko∏obrzeg

Lubusz

Krosno

˚ary

MiÊnia

Gubin

Budziszyn

W∏oc∏awek

P∏ockTrzemeszno

Kalisz

˚arnów

¸´czyca

Ma∏ogoszcz

Czersk

Wyszogród

Lublin

BrzeÊç

CzerwieƒSandomierz

Gdaƒsk Truso

Gniezno

Nak∏o

Mi´dzychód

Wieliczka

1003–1018

1003–1004

do ok. 1007 i od 1122 polskie

1039–1047 do Miec∏awa

1018–1031

Dunaj

Cisa

Wis∏a

Warta Bug

Odra

K r ó l e s t w o W ´ g i e r s k i e

Ks

i´

st

wo

K

ij

ow

sk

ie

S ∏ o w a c j a

M o r a w y

C z e c h y

Marchia Wschodnia

Zwiàzek

Wielecki

P

ol

s

ka

Grody Czerwieƒskie

M a z o w s z e

M o r z e B a ∏ t y c k i e

Polska pod koniec panowaniaMieszka I (ok. 990 r.)

terytoria zdobyte przez Boles∏awa Chrobrego w latach 999–1018granica Polski pod koniec panowaniaBoles∏awa Chrobrego (1025 r.)granica Polski ok.1040 r.

granica W´gier po 1018 r.

granica cesarstwa ok. 1020 r.

arcybiskupstwa i biskupstwaza∏o˝one po 992 r.

okres uzale˝nienia od Polski1003–1004

15� 18� 21� 24�

54�

51�

48�

24�21�18�15�

48�

51�

54�

0 50 100 km

Dodatek 2. Początki dynastii Piastów, Anonim tzw. Gall, Kronika polska

[…] i młody Siemowit, syn Piasta Chościskowica, wzrastał w siły i lata z dnia na dzień postępował i rósł w zacności do tego stopnia, że król królów i książę książąt za powszechną zgodą ustanowił go księciem Polski, a Popiela wraz z potom-stwem doszczętnie usunął z królestwa. Opowiadają też starcy sędziwi, że ów Popiel wygnany z królestwa tak wielkie cierpiał, prześladowanie od myszy, iż z tego powodu przewieziony został przez swoje otoczenie na wyspę, gdzie tak dłu-go w drewnianej wieży broniono go przed owymi rozwścieczonymi zwierzętami, które tam przepływały, aż opuszczony przez wszystkich [...] zginął śmiercią najhaniebniejszą, bo zagryziony przez [te] potwory. [...]Siemowit tedy, osiągnąwszy godność książęcą, młodość swą spędzał nie na rozkoszach i płochych rozrywkach, lecz od-dając się wytrwałej pracy i służbie rycerskiej zdobył sobie rozgłos zacności i zaszczytną sławę, a granice swego księstwa rozszerzył dalej, niż ktokolwiek przed nim. Po jego zgonie na jego miejsce wstąpił syn jego Lestek, który czynami rycerski-mi dorównał ojcu w zacności i odwadze. Po śmierci Lestka nastąpił Siemomysł, jego syn, który pamięć przodków potroił zarówno urodzeniem, jak godnością. Ten zaś Siemomysł spłodził wielkiego i sławnego Mieszka, który pierwszy nosił to imię […].

Anonim tzw. Gall, Kronika polska, przeł. R. Grodecki, oprac. M. Plezia, Wrocław 2002, s. 13–16.

23Budowa państwa polskiego — koncepcje polityczne Piastów (2 godz.)

scenariusz 3

Dodatek 1.

Brno

Nitra

SpiskiGród

Ostrzyhom

O∏omuniec

K∏odzkoOpole

Kraków

Wroc∏aw

Legnica

PragaLibice

G∏ogów

Poznaƒ

Szczecin

Arkona

Cedynia

Radogoszcz

Wo∏ogoszcz Ko∏obrzeg

Lubusz

Krosno

˚ary

MiÊnia

Gubin

Budziszyn

W∏oc∏awek

P∏ockTrzemeszno

Kalisz

˚arnów

¸´czyca

Ma∏ogoszcz

Czersk

Wyszogród

Lublin

BrzeÊç

CzerwieƒSandomierz

Gdaƒsk Truso

Gniezno

Nak∏o

Mi´dzychód

Wieliczka

1003–1018

1003–1004

do ok. 1007 i od 1122 polskie

1039–1047 do Miec∏awa

1018–1031

Dunaj

Cisa

Wis∏a

Warta Bug

Odra

K r ó l e s t w o W ´ g i e r s k i e

Ks

i´

st

wo

K

ij

ow

sk

ie

S ∏ o w a c j a

M o r a w y

C z e c h y

Marchia Wschodnia

Zwiàzek

Wielecki

P

o

l

s

ka

Grody Czerwieƒskie

M a z o w s z e

M o r z e B a ∏ t y c k i e

Polska pod koniec panowaniaMieszka I (ok. 990 r.)

terytoria zdobyte przez Boles∏awa Chrobrego w latach 999–1018granica Polski pod koniec panowaniaBoles∏awa Chrobrego (1025 r.)granica Polski ok.1040 r.

granica W´gier po 1018 r.

granica cesarstwa ok. 1020 r.

arcybiskupstwa i biskupstwaza∏o˝one po 992 r.

okres uzale˝nienia od Polski1003–1004

15� 18� 21� 24�

54�

51�

48�

24�21�18�15�

48�

51�

54�

0 50 100 km

Dodatek 2. Początki dynastii Piastów, Anonim tzw. Gall, Kronika polska

[…] i młody Siemowit, syn Piasta Chościskowica, wzrastał w siły i lata z dnia na dzień postępował i rósł w zacności do tego stopnia, że król królów i książę książąt za powszechną zgodą ustanowił go księciem Polski, a Popiela wraz z potom-stwem doszczętnie usunął z królestwa. Opowiadają też starcy sędziwi, że ów Popiel wygnany z królestwa tak wielkie cierpiał, prześladowanie od myszy, iż z tego powodu przewieziony został przez swoje otoczenie na wyspę, gdzie tak dłu-go w drewnianej wieży broniono go przed owymi rozwścieczonymi zwierzętami, które tam przepływały, aż opuszczony przez wszystkich [...] zginął śmiercią najhaniebniejszą, bo zagryziony przez [te] potwory. [...]Siemowit tedy, osiągnąwszy godność książęcą, młodość swą spędzał nie na rozkoszach i płochych rozrywkach, lecz od-dając się wytrwałej pracy i służbie rycerskiej zdobył sobie rozgłos zacności i zaszczytną sławę, a granice swego księstwa rozszerzył dalej, niż ktokolwiek przed nim. Po jego zgonie na jego miejsce wstąpił syn jego Lestek, który czynami rycerski-mi dorównał ojcu w zacności i odwadze. Po śmierci Lestka nastąpił Siemomysł, jego syn, który pamięć przodków potroił zarówno urodzeniem, jak godnością. Ten zaś Siemomysł spłodził wielkiego i sławnego Mieszka, który pierwszy nosił to imię […].

Anonim tzw. Gall, Kronika polska, przeł. R. Grodecki, oprac. M. Plezia, Wrocław 2002, s. 13–16.

Dodatek 3. Henryk Samsonowicz, Wyjście z mroku (frag.)

[…] Mieszko zawarł przymierze z księciem czeskim, pojął jego córkę za żonę i się ochrzcił w 966 r. Był to akt przełomowy w dziejach powstałej organizacji państwowej. Jak wynika z badań archeologów, wiązał się on z organizacją nowych struktur osadniczych: budową wielkich grodów, przenoszeniem w ich pobliże ludności, niszczeniem lub opuszczaniem starych, małych ośrodków. Tworzenie nowej organizacji społecznej, jak się wydaje, nie stanowiło pokojowego przej-ścia od dotychczasowego porządku. Organizacja państwa zapewne przypominała systemy znane w różnych częściach świata. Nazywane są państwami wodzowskimi, ich cechą charakterystyczną była władza bardziej nad ludźmi niż nad ziemią. Umożliwiona była istnieniem w rękach księcia siły wykonawczej – drużyny […]. Składała się ona z ludzi będących na utrzymaniu wodza i od niego zależnych, których główna działalność poświęcona była walce. Tym samym musiał być stworzony system gospodarki, w której poza produkcją na potrzeby własne musiała powstawać nadwyżka przekazy-wana na utrzymanie drużyny. Celem jej było jednak nie tylko pilnowanie nowego porządku gospodarczego, lecz także uzyskiwanie korzyści materialnych z wypraw na bliższych i dalszych sąsiadów. Państwo wodzowskie [chiefdom] stanowiło nowy typ organizacji społecznej, do umacniania której potrzebna była wła-ściwa ideologia. Sakralizacja władzy wodza-księcia, propaganda słowem, obrazem i  budowlą, rozbudowa instytucji i urzędów. Niezbędna była rozbudowa książęcej administracji przygotowującej sojusze i warunki zawieranego pokoju, umiejącej korzystać ze wspólnego – powszechnego języka. Wszystkie te warunki mogły zostać spełnione poprzez przy-jęcie chrześcijaństwa i włączenie się do wspólnoty ideologicznej świata.Pojawienie się państwa polskiego towarzyszyło zjawiskom zachodzącym w  znacznie szerszej skali geograficznej. […] właśnie w X w. doszło do procesu włączenia do chrześcijańskiej Europy innych państw, które niezależnie od różnych perturbacji dziejowych przetrwały do czasów dzisiejszych. W porządku chronologicznym Czechy, Dania, Polska, Węgry, Ruś, Norwegia i Szwecja weszły, przynajmniej formalnie, do grona członków wspólnoty chrześcijańskiej. […] Wymiana towarów wymuszała tworzenie systemów porozumiewania się – gestem, głosem, znakiem. […] Znakiem, któ-ry ułatwiał komunikację między ludźmi niezależnie od ich języka i od symboli religijnych, był pieniądz, niekoniecznie metaliczny. Jeśli prowadzony był handel między ziemiami nad Bałtykiem a Konstantynopolem, to musiała wytworzyć się w miarę uzgodniona ocena wartości towarów, by działalność ta była możliwa […].[…] rozwój wydarzeń w ciągu IX w. doprowadził do sytuacji, w której kraje dotychczas peryferyjne zaczęły włączać się do dalekosiężnej wymiany […]. Budowa nowych organizacji społecznych – państw – wymagała środków finansowych, które bez istnienia wielkiej wymiany nie byłyby do uzyskania. Używając dzisiejszej terminologii, potrzebna była waluta wy-mienialna. […] Na pewno w budżecie nowych państw ważną rolę odgrywały łupy i daniny uzyskiwane od uzależnionych sąsiadów. Nie wszystkie jednak dobra zdobywane przez Mieszka I czy Włodzimierza Wielkiego mogły stanowić wartość wymienną za sprowadzane towary. Zatem te, które można było korzystnie sprzedać, musiały być pozyskiwane drogą pokojową, czyli poprzez handel […]. Oczywiście, gospodarka nie była jedynym bodźcem stymulującym powstawanie nowych państw. Tworzony porządek społeczny musiał być atrakcyjny dla wszystkich poszukujących nowej szansy życiowej, grup wykluczonych ze wspólnot plemiennych, dla tych także, których nęciło zerwanie z dotychczasowym sposobem życia. Nie wiemy, dlaczego pojawili się oni w  X  w. w  tak dużej liczbie, że umożliwili budowę państwa. Może korzystne warunki klimatyczne umożliwiły wzrost demograficzny Europy, może zadziałały przykłady Wielkich Moraw czy drużyn wikińskich. Tak czy owak stwo-rzenie nowej Europy może świadczyć, że w świadomości jej mieszkańców tkwiła cecha charakterystyczna dla naszego świata – potrzeba poszukiwania nowego.

H. Samsonowicz, Wyjście z mroku. Jak rodziła się Polska i młodsza Europa, [w:] „Polityka”, 4 listopada 2009; http://www.polityka.pl/historia/272689,1,wyjscie-z-mroku.read#ixzz2XBbacHni

24 Budowa państwa polskiego — koncepcje polityczne Piastów (2 godz.)

scenariusz3

Dodatek 5. Dagome Iudex

Podobnie w innym tomie z czasów papieża Jana XV czytamy, że Dagome, pan, i Ote, pani, i synowie ich Mieszko i Lam-bert (nie wiem, jakiego to plemienia ludzie, sądzę jednak , że to byli Sardyńczycy, ponieważ ci są rządzeni przez czterech „panów”) mieli nadać świętemu Piotrowi w całości jedno państwo, które zwie się Schinesghe, z wszystkimi swymi przy-należnościami w tych granicach, jak się zaczyna od pierwszego boku długim morzem (stąd), granicą Prus aż do miejsca, które nazywa się Ruś, a granicą Rusi ciągnąc aż do Krakowa i od tego Krakowa aż do rzeki Odry, prosto do miejsca, które nazywa się Alemure, a od tej Alemury aż do ziemi Milczan i od granicy Milczan prosto do Odry i stąd idąc wzdłuż rzeki Odry aż do rzeczonego państwa Schinesghe. (przekł. G. Labuda)

Dodatek 6. J. Mitkowski, Bolesław Krzywousty

Powszechnie się obwinia Krzywoustego, że w testamencie podzielił Polskę między swych synów i w ten sposób za-początkował tzw. rozbicie dzielnicowe naszego kraju. Jest w tym zdaniu dość dużo nieporozumienia. Przez „rozbicie” rozumie się bowiem zniszczenie jakiejś całości przez jej pokawałkowanie. A tymczasem ówczesna Polska wcale nie była monolitem, lecz zespołem ziem powoli zrastających się w jedną całość.Poza tym Krzywousty nie wymyślił podziałów kraju. Już Mieszko I przeznaczył południową część Polski z Krakowem Bolesławowi Chrobremu, a część północną z Gnieznem drugiej żonie, Odzie i jej małoletnim synom. Tylko energia, a na-wet, co tu mówić, bezwzględność Bolesława Chrobrego uratowała w 992 r. jedność Polski. Już Mieszko II pod naciskiem niesprzyjających okoliczności musiał zgodzić się na ponowny podział kraju. Niebawem Miecław podjął próbę zorganizo-wania odrębnego państwa na Mazowszu. A wreszcie kolejny podział kraju między Zbigniewa i Bolesława Krzywoustego doprowadził do długotrwałych walk między przyrodnimi braćmi, walk zakończonych tragicznie. [...]A on sam miał przecież aż pięciu synów! Co się będzie działo z nimi, gdy książę zamknie oczy na zawsze? Sprawa wyma-gała uregulowania i Krzywousty próbę tego uregulowania odważnie podjął. Nie chciał iść śladami swego ojca, który – jeśli wierzyć kronikarzowi – sprawę następstwa tronu zostawił na łasce losu. Przed księciem i jego radą stanął niezmier-nie trudny problem pogodzenia wymagań prastarego prawa zwyczajowego z elementarnym interesem państwowym. [...]

J. Mitkowski, Bolesław Krzywousty, Warszawa 1981, s. 89–90.

Dodatek 7. S. Szczur, Historia Polski

Wraz z czeską księżniczka, na dwór polańskiego władcy przybyli zapewne kapłani, którzy mogli podjąć akcję chrystiani-zacyjną ograniczoną do najbliższego otoczenia księcia, jednak bez suwerennej decyzji księcia o chrzcie ich działalność na niewiele by się zdała. Historiografia podkreślała, że przyjmując chrześcijaństwo, książę Mieszko I ubiegł działania po-dejmowane przez arcybiskupstwo magdeburskie, które jakoby miało prowadzić na wschodzie akcję chrystianizacyjną połączoną z uzależnieniem od Niemiec świeżo schrystianizowanych terenów. W takim ujęciu decyzja o chrzcie była de-cyzją polityczną, mającą gwarantować suwerenność państwa gnieźnieńskiego, czyli uniezależnienie od Niemiec. W la-tach sześćdziesiątych X w. nie da się jednak wskazać bezpośredniego zagrożenia dla gnieźnieńskiego państwa Mieszka ze strony Niemiec. Nie wydaje się nawet, by jakikolwiek ,,problem niemiecki” w polityce księcia występował. Stosunki z Niemcami były za panowania Mieszka zupełnie poprawne. Co więcej, Saksonię i państwo gnieźnieńskie łączyła wspól-nota interesów wobec dążeń Słowian połabskich. Dla Mieszka I prawdziwym zagrożeniem był Związek Wielecki, któ-rego ekspansja terytorialna skrzyżowała się w pewnym momencie z działaniami księcia Polan. Jego dążenie ku ujściu Odry zostało skutecznie powstrzymane przez plemię Wolinian, sprzymierzonych z Wieletami, a niedawne opanowanie ziemi lubuskiej mogło doprowadzić do odwetowych wypraw Związku Wieleckiego na państwo gnieźnieńskie. Wieleci pozostawali w sojuszu z Czecharni, co wobec własnych interesów Wieletów na południowym Połabiu stwarzało realne niebezpieczeństwo dla księcia gnieźnieńskiego. Nie można odmówić Mieszkowi wielkiej przenikliwości, by nie powie-dzieć – dalekowzroczności. Zawarty dzięki małżeństwu sojusz z Czechami neutralizował w pewnym sensie działania Wieletów, a przyjęcie chrześcijaństwa zbliżało go do świata panów saskich, co wobec wspólnego zagrożenia ze strony Połabian było krokiem logicznym, świadczącym o dojrzałości politycznej władcy rozumiejącego dobrze ówczesne euro-pejskie realia. Na gruncie wspólnej wiary takie zbliżenie było o wiele łatwiejsze, a przy tym trwalsze niż koniunkturalne sojusze panów saskich z pogańskimi książętami. Chrześcijaństwo gwarantowało wejście do zamkniętego dotąd świata chrześcijańskich władców i dawało cesarską opiekę w ramach ówczesnego systemu politycznego. Na chrzcie księcia Polan zyskiwali również panowie sascy na wschodzie pojawiał się bowiem przewidywalny politycznie partner, z którym wspólnie można było stawić czoło pogańskim plemionom zamieszkującym terytoria między Łaba a Odrą.

S. Szczur, Historia Polski. Średniowiecze, Kraków 2002, s. 50.

Dodatek 8. Gall Anonim o zjeździe gnieźnieńskim (frag.).

[…] cesarz Otto Rudy przybył do [grobu] św. Wojciecha dla modlitwy i pojednania, a zarazem w celu poznania sławnego Bolesława […]. Bolesław przyjął go tak zaszczytnie i okazale, jak wypadało przyjąć króla, cesarza i dostojnego gościa […]. Albowiem na przybycie cesarza przygotował przedziwne [wprost] cuda; najpierw hufce przeróżne rycerstwa, następnie dostojników rozstawił jak chóry na obszernej równinie, a poszczególne, z osobna stojące hufce wyróżniała odmienna barwa strojów. Bo za czasów Bolesława każdy rycerz i każda niewiasta dworska zamiast sukien lnianych lub wełnianych używali płaszczy z kosztownych tkanin, a skór, nawet bardzo cennych, choćby były nowe, nie noszono na jego dworze bez [podszycia] kosztowną tkaniną i bez złotych frędzli. Złoto bowiem za jego czasów było tak pospolite u wszystkich jak [dziś] srebro, srebro zaś było tanie jak słoma. Zważywszy jego chwałę, potęgę i bogactwo, cesarz rzymski zawołał w podziwie: „Na koronę mego cesarstwa! To, co widzę, większe jest, niż wieść głosiła!”. I za radą swych możnych dodał wobec wszystkich: „Nie godzi się takiego i tak wielkiego męża, jakby jednego spośród dostojników, księciem nazywać lub hrabią, lecz [wypada] chlubnie wynieść go na tron królewski i uwieńczyć koroną”. A zdjąwszy z głowy swej diadem cesarski, włożył go na głowę Bolesława na [zadatek] przymierza i przyjaźni, i za chorągiew tryumfalną dał mu w darze gwóźdź z krzyża Pańskiego wraz z włócznią św. Maurycego, w zamian za co Bolesław ofiarował mu ramię św. Wojciecha. I tak wielką owego dnia złączyli się miłością, że cesarz mianował go bratem i współpracownikiem cesarstwa i nazwał go przyjacielem i sprzymierzeńcem narodu rzymskiego. Ponadto zaś przekazał na rzecz jego oraz jego następców wszelką władzę, jaka w zakresie [udzielania] godności kościelnych przysługiwała cesarstwu w królestwie polskim […].

Anonim tzw. Gall, Kronika polska, przeł. R. Grodecki, oprac. M. Plezia, Wrocław 2002, s. 20-21.

25Budowa państwa polskiego — koncepcje polityczne Piastów (2 godz.)

scenariusz 3

Dodatek 5. Dagome Iudex

Podobnie w innym tomie z czasów papieża Jana XV czytamy, że Dagome, pan, i Ote, pani, i synowie ich Mieszko i Lam-bert (nie wiem, jakiego to plemienia ludzie, sądzę jednak , że to byli Sardyńczycy, ponieważ ci są rządzeni przez czterech „panów”) mieli nadać świętemu Piotrowi w całości jedno państwo, które zwie się Schinesghe, z wszystkimi swymi przy-należnościami w tych granicach, jak się zaczyna od pierwszego boku długim morzem (stąd), granicą Prus aż do miejsca, które nazywa się Ruś, a granicą Rusi ciągnąc aż do Krakowa i od tego Krakowa aż do rzeki Odry, prosto do miejsca, które nazywa się Alemure, a od tej Alemury aż do ziemi Milczan i od granicy Milczan prosto do Odry i stąd idąc wzdłuż rzeki Odry aż do rzeczonego państwa Schinesghe. (przekł. G. Labuda)

Dodatek 6. J. Mitkowski, Bolesław Krzywousty

Powszechnie się obwinia Krzywoustego, że w testamencie podzielił Polskę między swych synów i w ten sposób za-początkował tzw. rozbicie dzielnicowe naszego kraju. Jest w tym zdaniu dość dużo nieporozumienia. Przez „rozbicie” rozumie się bowiem zniszczenie jakiejś całości przez jej pokawałkowanie. A tymczasem ówczesna Polska wcale nie była monolitem, lecz zespołem ziem powoli zrastających się w jedną całość.Poza tym Krzywousty nie wymyślił podziałów kraju. Już Mieszko I przeznaczył południową część Polski z Krakowem Bolesławowi Chrobremu, a część północną z Gnieznem drugiej żonie, Odzie i jej małoletnim synom. Tylko energia, a na-wet, co tu mówić, bezwzględność Bolesława Chrobrego uratowała w 992 r. jedność Polski. Już Mieszko II pod naciskiem niesprzyjających okoliczności musiał zgodzić się na ponowny podział kraju. Niebawem Miecław podjął próbę zorganizo-wania odrębnego państwa na Mazowszu. A wreszcie kolejny podział kraju między Zbigniewa i Bolesława Krzywoustego doprowadził do długotrwałych walk między przyrodnimi braćmi, walk zakończonych tragicznie. [...]A on sam miał przecież aż pięciu synów! Co się będzie działo z nimi, gdy książę zamknie oczy na zawsze? Sprawa wyma-gała uregulowania i Krzywousty próbę tego uregulowania odważnie podjął. Nie chciał iść śladami swego ojca, który – jeśli wierzyć kronikarzowi – sprawę następstwa tronu zostawił na łasce losu. Przed księciem i jego radą stanął niezmier-nie trudny problem pogodzenia wymagań prastarego prawa zwyczajowego z elementarnym interesem państwowym. [...]

J. Mitkowski, Bolesław Krzywousty, Warszawa 1981, s. 89–90.

Dodatek 7. S. Szczur, Historia Polski

Wraz z czeską księżniczka, na dwór polańskiego władcy przybyli zapewne kapłani, którzy mogli podjąć akcję chrystiani-zacyjną ograniczoną do najbliższego otoczenia księcia, jednak bez suwerennej decyzji księcia o chrzcie ich działalność na niewiele by się zdała. Historiografia podkreślała, że przyjmując chrześcijaństwo, książę Mieszko I ubiegł działania po-dejmowane przez arcybiskupstwo magdeburskie, które jakoby miało prowadzić na wschodzie akcję chrystianizacyjną połączoną z uzależnieniem od Niemiec świeżo schrystianizowanych terenów. W takim ujęciu decyzja o chrzcie była de-cyzją polityczną, mającą gwarantować suwerenność państwa gnieźnieńskiego, czyli uniezależnienie od Niemiec. W la-tach sześćdziesiątych X w. nie da się jednak wskazać bezpośredniego zagrożenia dla gnieźnieńskiego państwa Mieszka ze strony Niemiec. Nie wydaje się nawet, by jakikolwiek ,,problem niemiecki” w polityce księcia występował. Stosunki z Niemcami były za panowania Mieszka zupełnie poprawne. Co więcej, Saksonię i państwo gnieźnieńskie łączyła wspól-nota interesów wobec dążeń Słowian połabskich. Dla Mieszka I prawdziwym zagrożeniem był Związek Wielecki, któ-rego ekspansja terytorialna skrzyżowała się w pewnym momencie z działaniami księcia Polan. Jego dążenie ku ujściu Odry zostało skutecznie powstrzymane przez plemię Wolinian, sprzymierzonych z Wieletami, a niedawne opanowanie ziemi lubuskiej mogło doprowadzić do odwetowych wypraw Związku Wieleckiego na państwo gnieźnieńskie. Wieleci pozostawali w sojuszu z Czecharni, co wobec własnych interesów Wieletów na południowym Połabiu stwarzało realne niebezpieczeństwo dla księcia gnieźnieńskiego. Nie można odmówić Mieszkowi wielkiej przenikliwości, by nie powie-dzieć – dalekowzroczności. Zawarty dzięki małżeństwu sojusz z Czechami neutralizował w pewnym sensie działania Wieletów, a przyjęcie chrześcijaństwa zbliżało go do świata panów saskich, co wobec wspólnego zagrożenia ze strony Połabian było krokiem logicznym, świadczącym o dojrzałości politycznej władcy rozumiejącego dobrze ówczesne euro-pejskie realia. Na gruncie wspólnej wiary takie zbliżenie było o wiele łatwiejsze, a przy tym trwalsze niż koniunkturalne sojusze panów saskich z pogańskimi książętami. Chrześcijaństwo gwarantowało wejście do zamkniętego dotąd świata chrześcijańskich władców i dawało cesarską opiekę w ramach ówczesnego systemu politycznego. Na chrzcie księcia Polan zyskiwali również panowie sascy na wschodzie pojawiał się bowiem przewidywalny politycznie partner, z którym wspólnie można było stawić czoło pogańskim plemionom zamieszkującym terytoria między Łaba a Odrą.

S. Szczur, Historia Polski. Średniowiecze, Kraków 2002, s. 50.

Dodatek 8. Gall Anonim o zjeździe gnieźnieńskim (frag.).

[…] cesarz Otto Rudy przybył do [grobu] św. Wojciecha dla modlitwy i pojednania, a zarazem w celu poznania sławnego Bolesława […]. Bolesław przyjął go tak zaszczytnie i okazale, jak wypadało przyjąć króla, cesarza i dostojnego gościa […]. Albowiem na przybycie cesarza przygotował przedziwne [wprost] cuda; najpierw hufce przeróżne rycerstwa, następnie dostojników rozstawił jak chóry na obszernej równinie, a poszczególne, z osobna stojące hufce wyróżniała odmienna barwa strojów. Bo za czasów Bolesława każdy rycerz i każda niewiasta dworska zamiast sukien lnianych lub wełnianych używali płaszczy z kosztownych tkanin, a skór, nawet bardzo cennych, choćby były nowe, nie noszono na jego dworze bez [podszycia] kosztowną tkaniną i bez złotych frędzli. Złoto bowiem za jego czasów było tak pospolite u wszystkich jak [dziś] srebro, srebro zaś było tanie jak słoma. Zważywszy jego chwałę, potęgę i bogactwo, cesarz rzymski zawołał w podziwie: „Na koronę mego cesarstwa! To, co widzę, większe jest, niż wieść głosiła!”. I za radą swych możnych dodał wobec wszystkich: „Nie godzi się takiego i tak wielkiego męża, jakby jednego spośród dostojników, księciem nazywać lub hrabią, lecz [wypada] chlubnie wynieść go na tron królewski i uwieńczyć koroną”. A zdjąwszy z głowy swej diadem cesarski, włożył go na głowę Bolesława na [zadatek] przymierza i przyjaźni, i za chorągiew tryumfalną dał mu w darze gwóźdź z krzyża Pańskiego wraz z włócznią św. Maurycego, w zamian za co Bolesław ofiarował mu ramię św. Wojciecha. I tak wielką owego dnia złączyli się miłością, że cesarz mianował go bratem i współpracownikiem cesarstwa i nazwał go przyjacielem i sprzymierzeńcem narodu rzymskiego. Ponadto zaś przekazał na rzecz jego oraz jego następców wszelką władzę, jaka w zakresie [udzielania] godności kościelnych przysługiwała cesarstwu w królestwie polskim […].

Anonim tzw. Gall, Kronika polska, przeł. R. Grodecki, oprac. M. Plezia, Wrocław 2002, s. 20-21.

26 Budowa państwa polskiego — koncepcje polityczne Piastów (2 godz.)

scenariusz3

Dodatek 12. Fragment Roczników kwedlinburskich Koronacja Bolesława Chrobrego 1025.

Bolesław, książę polski, dowiedziawszy się o śmierci cesarza Henryka, pałał […] do tego stopnia pychą, że przywłaszczył sobie nieprzystojnie koronę [królewską] […]. Za tę jego zuchwałość Bóg szybko go pokarał, albowiem w krótkim czasie zmarł […].

Fragment Kroniki LambertaKoronacja Bolesława Szczodrego

Książę Polski, trybutariusz naszych królów, […] gdy spostrzegł, że nasi panowie, zajęci sprawami domowymi, nie mają wolnej ręki do wojowania z cudzoziemcami, […] uniesiony pychą, przywłaszczył sobie godność i imię królewskie [...].

Teksty źródłowe do nauki historii w szkole, nr 5, Warszawa 1959, s. 35, 37.

Dodatek 14.

Tabela do metody ZWI.

TEMAT: Budowa państwa polskiego – panowanie Piastów

ZALETY WADY INTERESUJĄCE

Komentarz: