ORGAN STOWARZYSZENIA PRZYJACIÓŁ SZCZEBRZESZYNA

NR.5 (2) MAJ 2007 Egzemplarz bezpłatny

Fot. R.

SZCZEBRZESZYN

3 MAJA 2007

2

CHRZĄSZCZ NR 5 (2)

Maj 1918 Szczebrzeszyn

Organizacją obchodu zajęło się miejscowe

duchowieństwo i nauczycielstwo. Prócz mieszkańców Szczebrzeszyna wzięły udział w obchodzie szkoły: 1) Wyższa szkoła ludowa im. hetmana Jana Zamoyskiego ze Szczebrzeszyna, 2) 4-o klasowa szkoła ludowa miejska, 3) Szkoła ludowa z Błonia, 4) Prywatna szkoła ludowa z Michalowa, 5) Publiczna szkoła ludowa z Michalowa, 6) Szkoła ludowa z Deszkowic, 7) Szkoła ludowa z Brodów Dużych, 8) Szkoła ludowa z Kawęczyna. Obchód rozpoczął się w miejscowym kościele parafialnym uroczystym nabożeństwem, celebrowanym przez x. dziekana Andrzeja Wadowskie-go. Podczas Mszy ś w. chór wyższej szkoły ludowej wykonał hymn # Bożej coś Polskę", a po Mszy „Rotę." Konopnickiej. Kazanie okolicznościowe wygłosił x. dziekan Wadowski. Streścił w nim historję Sejmu czteroletniego, główne postanowienia Konstytucji 3-go mają, oraz przebieg walki w obronie tej Konstytucji, wykazał znaczenie Konstytucji, a następnie przeszedł do czasów obec-nych i przedstawiwszy położenie, w jakim znajduje się. Naród w dzisiejszej chwili, wzywał wszystkich przedstawicieli społeczeństwa do gorącej i ofiarnej pracy dla Ojczyzny i dla Jej niepodległości. Żywym przykładem tej jedności narodowej może być walka w obronie Konstytucji 3-go maja, w której obok szlachcica Kościuszki staną mieszczanin Kiliński, chłop Bartosz Głowacki. Szczególnie

serdecznie przemówił czcigodny kaznodzieja do młodzieży szkolnej, wykazując jej, że ją to właśnie czeka najważniejsza praca przy odrodzeniu Narodu; to też młodzież w murach szkolnych powinna spędzać czas w nader wytężonej pracy, by godnie sprostać w przyszłości wielkim zadaniom, jakie ją czekają.

Po nabożeństwie uczestnicy obchodu w poważnej liczbie (około 2.000) ruszyli, z włościańską orkiestrą z Klemensowa na czele na plac Kościuszki, gdzie zatrzymali się przed gmachem Wyższej Szkoły ludowej. Tutaj chóry szkolne na-przemian z orkiestrą wykonały: „Mazurek 3-go maja", .Krakowiaki Kościuszkowskie", pieśń „Cześć polskiej ziemi” i pieśni skautowe. „Rota" Konopnickiej zakończyła uroczystość.

Na roboty przy kopcu Tadeusza Kościuszki zebrano z dobrowolnych ofiar w dniu 3-go maja 177 kor. 43 hal., 46 kop. i 1 markę polską.

W przeddzień w miejscowych szkołach ludowych odbyły się pogadanki, wyjaśniające znaczenie Konstytucji 3-go maja.

Dnia 5-go maja w budynku szkoły na Błoniu odbył się odczyt niżej podpisanego o Konstytucji 3-go maja. Na obchodzie uroczystym w Chełmie były ze Szczebrzeszyna, dwie delegacje: od miasta i od Wyższej Szkoły ludowej. Franciszek Przyrowski

Maj 1918 Michalów

Już o godzinie 7-ej rano na placu zaczęły się gromadzić dzieci szkół: Prywatnej szkoły Ordynacji Zamoyskiej oraz ochrony i szkoły wsi Michałów; uśmiechnięte twarze ich zwiastowały, że z radością pozrywały się z łóżeczek swych, a zabrawszy coś do zjedzenia w chusteczki, biegły na oznaczoną godzinę, na plac szkolny. Tu zebrała się ju ż i orkiestra dęta wsi Michałów. Wszystko chłopcy młodzi, weseli, a trąbki świecą, ja k złoto. Oczekują wszyscy na dzieci szkoły z Deszkowic, wsi odległej o 2 km. Idą!—woła ktoś. Orkiestra się szykuje i marszem wprowadzają dzieci tej szkoły na plac. Tu ustawia się nasamprzód orkiestra, za nią czwórkami dzieci szkół, ochrony i ludu sporo. Orkiestra rozpoczyna „Boże coś Polskę" i cały pochód rusza. Po przegranej zwrotce, dzieci śpiewają i tak dąży pochód do Szczebrzeszyna, odległego o 6 km., stale się powiększając. Chociaż to kawał drogi na dziecięce siły, jednak idzie to z radością, a śpiewa z przejęciem: Ojczyznę, wolność..,, bo czują, że one wyproszą sobie jeszcze Ojczyznę, a wolnymi już są, bo mają polską szkołę. Po drodze przyłączają się gromadki dzieci i starszych. Do Szczebrzeszyna wkracza pochód już duży i dąży ku kościołowi. W kościele dziatwy szkolnej ze swoimi nauczycielami zebrało się pełno. Po nabożeństwie x. dziekan A. W a d o w s k i z kazalnicy przyst ępnie a pięknie przedstawił zebranym powagę i znaczenie święta narodowego. Po nabożeństwie wszystkie szkoły z orkiestrą Michalowską na czele ruszyły do kopca Kościuszki. Orkiestra grała, przeplatając śpiew, to marsze, lub to, co śpiewał pochód. U kopca Kościuszki nie przemawiał nikt, bo do tego, co powie-dział x. dziekan w kościele, zbyteczne było coś dodawać. Tu dziatwa szkolna prześpiewała kilka piosenek, poczym szkoły z Michalowa, Deszkowic i Szperówki ruszyły do domu czwórkami. Zmęczone, lecz wesołe wróciły na plac szkolny, a tu na pożegnanie zagrała im orkiestra marsza. Piotr Ciesielski Od redakcji: oba teksty zaczerpnięto z „Kroniki Powiatu Zamojskiego” z 1918 roku , zachowano oryginalną pisownię.

CHRZĄSZCZ NR 5 (2)

Proces polityczny w Szczebrzeszynie w 1852 roku i jego skutki – Stefan Pomarański

cd… …Burmistrz Szczebrzeszyna, Wiciejewski, nakazał natychmiast zdjąć odezwę i, zebrawszy pobieżne dane, niezwłocznie wysłał raporty, gdzie należało: do najbliższej władzy wojskowej, a więc do naczelnika żandarmerji powiatu zamojskiego, stacjonowanej w Janowje, kapitana Berchmana, do naczelnika powiatu zamojskiego, kolegjalnego radcy von Tolla i do najwyższej swej instancji, „Jaśnie wielmożnego dyrektora głównego, prezydującego komisji rządowej spraw wewnętrznych i duchownych, generała lejtnanta i kawalera wielu orderów", Wikinskiego. Jednocześnie wraz z przybyłymi kapitanem Berchmanem i radcą Tollern, przeprowadzono wstępne śledztwo. Ostrożny wywiad, na jaki się zdobyto wobec wojowniczej i nawołującej, do powstania, odezwy, która mogła mieć źródło w organizacji spiskowej, nie dał pomyślnych rezultatów.

Tym nią mniej pierwsze podejrzenie padło na siedzą unickiego, Iwaszkiewicza, administratora parafji grecko-katolickiej w Szczebrzeszynie. Mieszkał on w pobliskiej wsi, Rozłopacb, gdzie zajmował zabudowania gospodarskie, pozostałe po dawnej parafji rozłopskiej. Posiadał opinję dziwaka, nieledwie warjata i podobno przez swe władze duchowne miał być oddany do szpitala dla obłąkanych w Lublinie. Ze względu na ówczesne stosunki wyznaniowe w Królestwie, zwłaszcza z unitami, xiądz Iwaszkiewicz podlegał stałej poufnej obserwacji policyjnej, podejrzewano go nawet o symulowanie obłędu. Tradycje miał też niezgorsze: Urodzony w 1786 r., kształcił się kolejno w Zamościu, Chełmie i Lwowie. Od 1817 r. był administratorem parafji w Szczebrzeszynie, a od 1824 do 49 prefektem szczebrzeszyriskiego gimnazjum. Nic też dziwnego, że pierwszym odruchem zwrócono nań uwagę. Na dobitkę, w sześć dni po wypadku, straże nocne, wzmocnione i pozostające pod osobistym nadzorem burmistrza, zatrzymały xiędza proboszcza^ po północy, błąkającego się ze świecą w ręku i w szlafroku, w towarzystwie jakiegoś włościanina. Obu aresztowano, lecz towarzysz xiędza, Marcin Wietrzyk, wy-tłomaczył się, iż przybył z Komarowa po rzeczy zmarłej w szczebrzeszyńskim szpitalu siostry, co sprawdzono, a xiądz przy badaniu plótł tak niedorzeczne rzeczy, iż po bezowocnej rewizji w mieszkaniu, puszczono go niebawem. Pozatem usilne zabiegi śledcze nie dały pozytywnego materjału, a instrukcje nadsyłane z Lublina i Warszawy, nakazywały kategorycznie niezwłoczne wykrycie autora „paszkwilu".Szczęśliwa myśl zawitała wreszcie kapitanowi Berchmanowi. Zwrócił on uwagę na papier oraz charakter pisma i rozpoczął poszukiwania śladów w tym kierunku. Istotnie identyczny papier znalazł w większej ilości tylko w sklepie Bajli Zira, Janklowej.

Żydówka przypomniała sobie, iż kupował od niej ten papier Xawery Rolle, syn geometry ordynackiego, były uczeń gimnazjum szczebrzeszynskiego, wydalony w roku ubiegłym ze szkoły „za naganne postępowanie". Rolle skądinąd zwracał też uwagę: pozostawał od dłuższego czasu bez zajęcia. Natychmiast zarządzono rewizję u Rollego. Chociaż podobnego papieru nie znaleziono, zwrócono uwagę na dwie rzeczy: jakąś książkę francuską, nieopatrzoną pozwoleniem cenzury i rękopis, zawierający opis wypadków grudniowych w 1825 roku w Pe tersburgu. Rolle wyjaśnił, że książkę pożyczyła do lektury siostra jego, Klotylda, od nauczyciela szkoły szczebrzeszyńskiej, Fijałkowskiego, i że rękopis jest pamiątką pojego stryju Adamie, zamieszkałym w Warszawie. Wskutek tego odkrycia Rollego wzięto pod obserwację. Na żądanie Berchmana dyrektor szkoły, radca dworu Romanowski, przedstawił wypracowania szkolne uczniów, dla skonfrontowania chrakteru pisma. Jednocześnie, :pod pretextem wyszukania zeszytów dawnych uczniów, łącznie z dyrektorem, inspektorem szkoły, Zabawskim, nauczycielami: Horoszewiczem i Fijałkowskim, Berchman obszedł mieszkania dyrektora, inspektora i nauczycieli. Na ślad poszukiwanego charakteru nie natrafiono, tylko u dyrektora znaleziono jakiś kwit Horoszewicza, trochę przypominający 'pismem charakter odezwy, a u nauczyciela Fijałkowskiego, zeszyt poezji jego utworu, „których myśli w wielu miejscach zasady liberalne oznaczały". Zwrócono przytym uwagę na „szczególne wyrazy niepospolite, użyte w paszkwilu i w podobnem znaczeniu". Wzięto więc kilkanaście arkuszy owych wierszy. Zauważono również wielkie pomieszanie nauczycieli Fijałkowskiego i Horoszewicza, „wzbudzające silne po dejrzenie, że oni stąd przejęci zostali taką obawą, że sprawa... nie jest obcą dla ich spokójności". Tymczasem, jakby na urągowisko, 20 maja, a więc w dwa tygodnie po znalezieniu pierwszego paszkwilu, policja o godzinie 4 rano znalazła na tym samym domu i sklepie sąsiednim Lejzora Lamma, dwie nowe odezwy patrjotyczne, utrzymane również w „buntowniczym duchu", które „wzywały ludność do ogólnego zbrojenia się na dzień powstania, naznaczony rzekomo na dzień 30 maja". Odezwy były napisane tym samym charakterem i na takim samym papierze, a więc przez tego samego sprawce. Stało się to przyczyną do natychmiastowego aresztowania Rollego.

Nowe paszkwile zostały natychmiast przesłane dowódcy korpusu żandarmerji, podpółkownikowi Maslowskiemu, do Lublina. Znów wywołało to pewną konsternację. Lubelski cywilny gubernator, radca stanu, Mackiewicz, udał się na inspekcję guberuji i 23 zawitał do Zamościa, by naocznie zbadać stan rzeczy. Zastępujący go w Lublinie radca kolegjalny Germanowicz, na skutek nowego nakazu z Warszawy kończenia przewlekającego się śledztwa i na wiadomość o nowych paszkwilach, wysyła do Szczebrze-szyna tłomacza gubernatorstwa, Jezierskiego, Polaka, Mackiewicz, wracając z inspekcji do Lublina, spotyka podpółkownika Masłowskiego, również spieszącego do Szcze-brzeszyna. Miał się rozpocząć nowy okres śledstwa. Masłowski zorganizował komisję śledczą, w której skład weszli: sam podpółkownik, jako przewodniczący, radca Toll, kapitan Berchman i sekretarz powiatowy zamojski Dylewski,

Ciąg dalszy na str. 8

CHRZĄSZCZ NR 5 (2)

4

Regina Smoter Grzeszkiewicz Mały słownik historii Szczebrzeszyna – ciąg dalszy

"książek nie pożyczam" Zwrot pojawiający się na exlibrisach dr Zygmunta Klukowskiego, który rzeczywiście swoich "skarbów" nie miał zwyczaju pożyczać, można je było czytać, lub oglądać na miejscu w jego małym służbowym mieszkaniu przy szpitalu. Częstymi gośćmi Doktora bywali uczniowie przedwojennego szczebrzeszyńskiego gimnazjum, którzy na miejscu korzystali z jego księgozbioru. Napis ten znajdował się nie tylko na exlibrisach, wspomina Izabela z Bakońskich – Gajewska, "ale również napisany dużymi literami widniał w malutkim pokoju doktora zatłoczonym książkami. Na wchodzących po raz pierwszy robiło to niesamowite wrażenie". Książek Stanisław Jak wspomina dr Klukowski w Dzienniku z lat okupacji Zamojszczyzny 1939 – 1944, oraz ks. Wacław Płonka w nie opublikowanych dotąd Wspomnieniach 1939 – 1946 Stanisław Książek kierował obchodami Święta Ludowego w lasach zaburskich w 1944 roku. Pseudonimy jakich kolejno używał to:"Kolba", "Rota", "Wyrwa”, "Świder"; oficer rezerwy, brat "Nieuchwytnego" - Mariana Książka. Urodzony 25 kwietnia 1909 roku w Gruszce Zaporskiej, ukończył Państwowe Seminarium Nauczycielskie w Szczebrzeszynie, oraz Instytut Robót Ręcznych i Rysunków w Warszawie, gdzie pracował do wybuchu II wojny światowej. W latach 1939 – 1940 mieszkał u rodziców w Szczebrzeszynie, w marcu 1940 roku rozpoczął działalność w Związku Walki Zbrojnej – początkowo zajmował się wywiadem, później był dowódcą placówki Szczebrzeszyn, a od czerwca 1941 roku komendantem rejonu Szczebrzeszyn; w roku 1943 został zastępcą komendanta obwodu Zamość, następnie komendantem tegoż obwodu (IX 1943 – VII 1944), oraz referentem artylerii w sztabie Inspektoratu Zamość. Po wyzwoleniu pozostał w konspiracji; w końcowym okresie istnienia Armii Krajowej był komendantem obwodu Tomaszów Lubelski, później inspektorem zamojskiego oddziału WiN. Kuleszyński Mikołaj, ks. Absolwent Szkoły Wojewódzkiej, autor pracy Trzy pisma z wygnania ( wydanie drugie ukazało się w 18992 roku we Lwowie), w której opisał postawy szczebrzeszyńskich nauczycieli i uczniów po wybuchu powstania listopadowego.

Księgi Grodzkie Szczebrzeskie Zachowały się z lat 1612 – 180, przechowywane są w Archiwum Państwowym w Lublinie. Na ich treść składają się: akta procesowe szlachty powiatu szczebrzeskiego

podległej jurysdykcji każdorazowego dziedzica, który wykonywał ją za pośrednictwem mianowanego przez siebie sędziego grodzkiego

oblaty akt przywileje uniwersały, akty publiczno – prawne (np.:

zezwolenia na różne czynności prawne udzielane szlachcie).

Księgi podzielone są na: księgi wpisów, relacji, manifestacji i oblat, księgi dekretów. Zawierają ponadto różne rodzaje zapisów sądowych: sprawy sporne i niesporne, wzajemne skargi, szlachty, dzierżawców i pracowników administracji dworskiej Ordynacji Zamoyskiej o pobicie, zajazdy, manifestacje, protestacje, reprotestacje. Skargi chłopów na szlachtę, spory mieszczan i Żydów, spory o wyrządzone szkody wraz z ich rejestrem/ wykazem. Kultur Liga Stowarzyszenie propagujące żydowską kulturę poprzez sztukę, muzykę, teatr, upowszechnianie oświaty (prowadzenie bibliotek, czytelni, organizowanie okolicznościowych odczytów); w Szczebrzeszynie oddział Kultur Ligi funkcjonował w okresie międzywojennym - w roku 1929 liczył 80 członków. Kupiński Albert Doktor filozofii i profesor ortografii, które to przedmioty wykładał od 1648 roku w Akademii Zamojskiej. Pochodził z rodziny mieszczańskiej; w zamojskim środowisku panowała wówczas moda na używanie przydomków wskazujących miejsce pochodzenia – Kupiński podpisywał się jako "Szczebrzeszyniensis". Jest również autorem pracy o treści panegirycznej wydanej w 1647 roku w Zamościu. "kurator wieczysty" Honorowy tytuł przyznawany ordynatom Zamoyskim po roku 1849, kiedy to szczebrzeszyńskie gimnazjum przemianowano na Szkołę Realną – jako taka straciła dotychczasowy prywatny charakter przechodząc pod wyłączne zwierzchnictwo Kuratora Okręgu Naukowego Warszawskiego. Cdn…

CHRZĄSZCZ NR 5 (2)

5

SERDECZNIE ZAPRASZAMY DO ZAPOZNANIA SIĘ Z OFERTĄ PRODUKTOWĄ BANKU

POLECAMY duży wybór kredytów:

Tanie kredyty konsumpcyjne Kredyty mieszkaniowe (okres kredytowania do 25

lat) Kredyty obrotowe rolnicze

GWARANTUJEMY: Szybkie rozpatrzenie wniosku Uproszczone zabezpieczenie spłaty Dogodne terminy i sposoby spłaty

Szeroką gamę innych produktów: Wysokie oprocentowanie oszczędności, Rachunki oszczędnościowe, rachunki firm, rachunki

walutowe, Fundusze inwestycyjne, Najtańsze przekazy zagraniczne, Kantor (bez prowizji za wymianę walut), Niskie opłaty: Telefon TP S.A.– 1,75 Energia 1,40,

pozostałe 2,50 zł, ZUS – 3,50 zł.

GOTÓWKA NA ZAWOŁANIE !!! Sieć ponad 1000 bankomatów w Polsce. Bez problemu i bez prowizji od wypłat.

Koniecznie skorzystaj z tej oferty

Bank Spółdzielczy w Szczebrzeszynie

22-460 Szczebrzeszyn, Pl. T. Kościuszki 31, skr. poczt. 16 tel./fax (084) 6 821 119; 6 821 120

Oddział Sułów Odział Radecznica Sułów 76 ul. B. Prusa 3a 22-448 Sułów 22-463 Radecznica tel. (084) 6826 205, tel. (084) 6818 006 6826 201 6818 036 Punkt Kasowy Gorajec Zagroble 22-463 Radecznica tel. (084) 6810 010

PROFESJONALNY MONTAŻ pomiary i transport GRATIS okna drzwi żaluzje

SKŁAD FABRYCZNY

Płytki z fabryk polskich i zagranicznych Najnowsze kolekcje Liczne promocje Duży wybór Wysokie rabaty Wyprzedaż końcówek upust do 50 % Możliwość transportu

NOWO OTWARTA stacja demontażu pojazdów

Wydajemy zaświadczenia niezbędne do

wyrejestrowania pojazdu Skupujemy samochody powypadkowe BRODY MAŁE 163 tel. 0 84 6821 384

22 – 460 Szczebrzeszyn

Foto Studio EXPRESS

Leszek Kaszyca Ul. Zamojska 11

22 – 460 Szczebrzeszyn

Piotr Bartnik Właściciel

22 – 460 Szczebrzeszyn

ul. Zamojska 4

tel. 084 682 29 10 kom. 0 – 604 212 296

www.solidpb.republika.pl

Nasza działalność obejmuje:

Usługi budowlane, remontowo - inwestycyjne we wszystkich branżach w tym również w obiektach zabytkowych, Usługi stolarskie, ślusarskie i szklarskie, Handel materiałami, nawozami, węglem, Budowa pod klucz, Roboty elewacyjne, instalacyjne,

22 – 460 Szczebrzeszyn ul Boczna 72 Siedziba firmy: Brody Małe 2c

tel/fax. (0 84) 682 14 32

6

CHRZĄSZCZ NR 5 (2)

RODOWÓD NAZWY ,,SZCZEBRZESZYN”

…,,Nazwy miejscowe to najstarsza i najobszerniejsza księga naszych dziejów. Najciekawszych imion dostarczają akty i kroniki (dawne) lecz wobec nieustalonej nadzwyczaj ortografii nie zawsze odgadniemy właściwe brzmienie”. Pisze Aleksander Bruckner – Dzieje Kultury Polskiej W-wa 1967 r. Również bogactwo wieloznaczności języka ojczystego nie ułatwia ustalenia rodowodu nazw. Trudno jest też ustalić jednoznacznie od czego pochodzi nazwa miejscowości Szczebrzeszyn. Nie ma bowiem źródłowych przekazów na temat jej powstania. Pojawiają się jednak próby tłumaczenia procesu ewolucji znaczenia słowa Szczebrzeszyn. Miasto nasze w dokumentach polskich występuje pod nazwą Szczebrzeszyn, a w łacińskich ,,Scebresinum”. Choć początkami swoimi sięgał bez wątpienia historycznego okresu Grodów Czerwieńskich to w przekazach historycznych występuje dopiero w XVI w. Nazwa Szczebrzeszyn pierwszy raz pojawia się w dokumencie wystawionym dnia 23 września 1352 roku przez Kazimierza Wielkiego, podczas toczącej się wojny z Litwą o Grody Czerwieńskie. Dokument stwierdza że wojska polskie rozłożyły się obozem wojskowym ,,prope oppidum rutenicalem szczebresinum”. Oznaczało to miejsce obronne pod naszym miastem. W przekazach historycznych występuje jeszcze druga forma nazwy łacińskiej Szczebresyn. Po wojnie polsko litewskiej, która zakończyła się w 1366 roku, w dokumencie ruskim napisano: ,,A. Kniaź wieliky s swoim bratom s Lubertom stupił się Korolowi (…) Bełza, Grabowca, cholowa, Szczebresina i inne grody”. W wieku XV występują też inne nazwy: Szczebreszin (1435 r.) i Szczebrechin (1486 r.). Rodowodem nazwy Szczebrzeszyn pierwszy zajął się Zygmunt Klukowski w książce – Szkoły im. Zamoyskich w Szczebrzeszynie 1811 – 1926, Szcz-szyn 1927 r. Wymienia tam następujące wersje pochodzenia nazwy miasta:

Szczebrzeszyn z ruskiego ,,szczewerszyny” słowo to miało oznaczać, że spotkamy tu jeszcze wyżyny,

następna wersja nazwy wywodzi się od słowa ,,szczebrzeszut’, które oznacza tyle co: brechać, szczekać, ujadać, obgadywać kogoś, wymyślać i kłamać. Jest to negatywna cecha, którą rzekomo mieli posiadać pierwsi mieszkańcy grodu,

nazwa grodu wywodzi się od imienia założyciela , który jakoś podobnie do dzisiejszej nazwy miasta musiał się nazywać: Szczebrzech, Szczebrzesz.

Z. Klukowski nie podał jednak żadnych źródeł, na których oparł przedstawione wersje pochodzenia nazwy. Można jednak sądzić, że Klukowski – polak urodzony w Rosji, znający doskonale język rosyjski, mający dostępno biblioteki i archiwuw ruskich, sam

jako naukowiec i historyk zajął się wyjaśnieniem pochodzenia nazwy, a wnioski płynące z tych badań zawarł w przedstawionych hipotezach.

Określenie negatywnych cech dawnych mieszkańców miasta, wywodzonej ze znaczenia słowa ,,szczebrzeszut” , odnajdujemy również w opracowaniach słownikowych. Jan Karłowicz w Słowniku gwar polskich – Kraków 1907 r. wyjaśnia, że ,,szczebrzyszyc (podobnie jak słowo ,,szczebrzszut’) oznacz tyle co źle robić, niedbale, czyli ,,ściebrzusy”.

Również Kazimierz Rymunt (Nazwy miast Polski Wrocław 1984 r.) podobnie interpretuje ruskie słowo ,,szcze brzeszut” jako kłamiesz, bredzisz.

Stanisław Respond (Słownik etymologiczny miast i gmin w PRL, Wrocław 1984 r.) podobnie interpretuje ruskie słowo ,,szcze brzeszut” – kłamiesz bredzisz. Ten pogląd czy sposób rozumienia znaczenia słowa ,,szczebrzesz” podziela również ks. Czesław Bartnik; pisarz, historyk filozof, który w referacie wygłoszonym podczas sesji naukowej z okazji 650 – lecia miasta Szczebrzeszyna w dniu 3 maja 2002 roku pisze: ,, Być może, że dopiero w IX wieku jakiś znaczący grododzierżawca czyli Włodarz (Włodarius), o przezwisku Szczebrzesz źle czy fałszywie mówiący dał początek nowej nazwie dzierżawczej – Szczebrzeszyn.

Są również i inne tłumaczenia słowa ,,szcebrzuch”. Na przykład Witold Dororzewski (Słownik języka polskiego tom XIII w-wa 1966 r.) zamieszcza tłumaczenie tego słowa. Ma ono oznaczać dawniej stosowane ostrza strzał oszczepu – grot. Takie rozumienie tego słowa potwierdza również jeden z czołowych pisarzy historycznych, czarownik opisów obrazów z dziejów dawnej Polski: często przy pomocy słów i wyrażeń staropolskich, dziś już mało używanych – Henryk Sienkiewicz. W powieści Krzyżacy W-wa 2002 r. snując opowieść o Jagience i Zbyszku z Bogdańca pisał ,, Gdy Maćko począł pijać niedźwiedzie sadło, widywali się prawie codziennie, a po wyjściu szczebrzucha z rany wybrali się razem na bory”.

Słowo ,,szczebrzuch” może mieć szersze znaczenie, gdyż niektórzy autorzy, podobnie jak Witold Doroszewski uważają, że może też oznaczać przedmioty codziennego użytku, w tym również produkty spożywcze. Stefan Reczek (Podręczny słownik dawnej polszczyzny Wrocław 1968 r.) przedstawia opis jakiegoś spadkobiercy …,, jako pośmierci szlachetnego Macieja nie wziął dwu talerze cenowych czterech połci mięsa słonin i innego szczebrzucha domowego”.

Jeszcze bardziej rozszerza znaczenie tego pojęcia (Słownik staropolski Wrocław 1977 – 81 r.) według, którego może on oznaczać drewno z, z którego wyrabiano narzędzia potrzebne człowiekowi.

Problem rodowodu nazwy naszego miasta podejmowała również Halina Matławska, autorka wielu publikacji historycznych, pisząc: ,, Najsłuszniejszą wyda się teza wywodząca imię miasta od słowa ,,szczebrzuchy” oznaczające sprzęty domowe, bowiem dawnymi czasy Szczebrzeszyn słynął rzemiosłem.

CHRZĄSZCZ NR 5 (2)

7

Jak widzimy wyjaśnienie nazewnictwa miejscowości stanowi często trudny do rozwiązania problem. Inaczej podchodzi do sprawy nazwy naszego miasta Aleksander Piwowarem absolwent Liceum Pedagogicznego. W artykule Etymologia nazwy Szczebrzeszyn (Zamojski kwartalnik kulturalny Nr 3-4 2006 rok) pisze: Trudności z ustaleniem jednoznacznej etymologii omawianej nazwy pozwalają domniemywać, iż kształtowała się ona w drugiej połowie pierwszego tysiąclecia, prawdopodobnie na bazie językowej słowian zachodnich, lub południowo – zachodnich, w szczególności górali karpackich. Stawia on tezę odnośnie pochodzenia nazwy naszego miasta i okolic: ,,olbrzymia ich większość jest pochodną rzeczywistości, w której powstały – nim stały się imionami własnymi, funkcjonowały jako charakteryzujące nazwy pospolite. Są to więc na przykład zmodyfikowane obecnie terminy z zakresu zoologii (nn. Turzyniec, Żurawnica), botaniki (Topólcza), również geologii (Gorajec, Czarnystok). Do tych ostatnich należałoby zaliczyć również Szczebrzeszyn”. << Szczebrzeszyn oznacza osadę polożoną na terenie (wyżynie) pokrytym jarami ( i wertepami ).

Problemem powstawania nazw miejscowości i imion ludzi zajmował się na wielką skalę Aleksander Bruckner (Dziej kultury polskiej W-wa 1957) pisząc: ,,Większa część nazw miejscowych od imion osobowych wyszła”. Miejscowości nazywamy częściej od osób, rzadziej od rzeczy, miejscowej fauny, fory od przypadku lub anegdoty.

Aleksander Przysada

APTEKA SPOZ Sp.j. - miło - fachowo - tanio

Ul. Zamojska 40, CZYNNE

tel. (084) 6821- 061 CAŁĄ DOBĘ

MOTO CENTRUM – SKLEP MOTORYZACYJNY –

- części do wszystkich typów aut - elementy karoseryjne - oświetlenie, zderzaki - haki, tłumiki - art.. metalowe

ZAPRASZAMY!!! Szczebrzeszyn Ul. Targowa 10, obok dworca PKS Tel. (084) 6821 – 943

Franciszek Papież Pl. T. Kościuszki 32

ZNICZE – PRODUKCJA SPRZEDAŻ

INTERPAK – Opakowania

Żurawica, 22 – 470 Zwierzyniec Tel. (084) 682-24-31 Fax. (084) 682-18-34

SALON ODNOWY BIOLOGICZNEJ Maria Wajstuch

MASAŻ u PACJENTA w DOMU - klasyczny – leczniczy – częściowy – sportowy relaksacyjny - odchudzający

TAMPING MEDYCZNY Szczebrzeszyn Pl. T. Kościuszki 42

Tel. 668-408-132

CHRZĄSZCZ NR 5 (2)

8

Cd ze strony 3

…Polak, oraz z głosem doradczym Jezierski i burmistrz Wiciejewski. Równocześnie niemal z ponownym śledztwem, 24 maja pojawił się czwarty paszkwil, „pomimo najsilniejszych ś*rodków przez policje miejscową zarządzonych" (jak głosił raport burmistrza), na tylnej ścianie zajezdnego domu Izraela Wajnryba, gdzie nocował Berchman. Paszkwil p. t. „Tryumf Polski w roku 1852" był „wierszami patrjotycznemi napisany", tym samym charakterem, co i poprzednie. Ta nieostrożność spiskowców zemściła się na nich niebawem. Aresztowano podejrzanego o autorstwo Fijałkowskiego i rozpoczęto ostateczne śledztwo.

Zbadano wszystkich, którzy pierwsi paszkwile spostrzegli, czytali, o nich słyszeli-lub opowiadali, ogółem 13 katolików, w tym siedzą Mieczysława Pieczylskiego i 22 żydów. Dokładny'ich wykaz przedstawił Wiciejewski. On również wskazał na dependent!?'rej e n ta, Gajewskiego, woźnego sądu, Cholewińskiego, i b. oficjalistę ordynacji, Buczyńskiego, których bądź sam widział w dniu fatalnym, biegnących ku podsieniu, gdzie znaleziono paszkwil, bądź widziała jego służąca. Badano pośpiesznie, porównywano raczej dla formalności charakteru pisma niektórych świadków. Całą nadzieję pokładano na wynikach owych „działań sekretnych", dzięki którym aresztowano Rollego i Fi-jałkowskiego, a Horoszewicza wzięto pod ścisłą obserwację.

Dwudziestoletni Xawery Rolle, na którego podejrzenie rzuciła Bajla Zira, przypomniał sobie, że istotnie na dwa tygodnie przed pojawieniem się pierwszego paszkwilu, kupował u niej papier, ale listowy. Rewizja zresztą nie potwierdziła podejrzenia. Co do książki francuskiej i zamachu „dekabrystów" nic nowego nie powiedział. Zeznał natomiast, iż najczęstrzymi gośćmi w domu jego ojca są Fijałkowski i Horoszewicz, którzy czasem do późnej nocy przesiadują u nich, spędzając czas na zabawie, rozmowie, grze w karty, tańcach. Wieczór 5 maja właśnie spędzono na tańcach. Wzięła w nich udział jeszcze koleżanka Klotyldy Rolle, Eleonora Suligowska. Horoziewicza nie było, bowiem noc całą przesiedział obok chorej żony. Badanie tego ostatniego, wobec podejrzenia z racji podobieństwa pisma kwitu przezeń wystawionego i paszkwilu, oraz z powodu pomieszania, jakie zaobserwowano w czasie rewizji u niego, dało nowe spostrzeżenie: Horoziewicz złożył zeznanie na piśmie własnoręcznie, charakterem podobnym jak paszkwile. Z zeznania tego dowiadujemy się, iż ukończył nauki uniwersytecie w Petersburgu w 1843 roku, od tego czasu jest nauczycielem, a w Szczebrzeszynie od 1850 r.

Przystąpiono wreszcie do badania Jana Fijałkowski ego, na którym ciążyło podejrzenie najbardziej uzasadnione. Głównie potwierdzała je owa analogja stylów paszkwilu i jego wierszy młodzieńczych, następnie zdenerwowanie w czasie rewizji, wreszcie, doniesienie poufne sekretarza magistratu, Fiszera. Oświadczył on, iż w dniu wzięcia pod obserwacje Xawerego Roili, siostra jego, Klotylda, w obecności niego i panny Eleonory Suligowskiej, wyrzekła te słowa: „ach żeby u Fijałkowskiego", stosując obawę do

rewizji w jego mieszkaniu. Wprawdzie Klotylda Rolle nie przypomniała sobie nic podobnego, zaś panna Suligowska, nawet przy konfrontacji z Fiszerem, kategorycznie zaprzeczyła, by zdanie owo słyszała, jednakże komisja śledcza uznała, iż do zeznania Fi-szera „wiarę przywiązać trzeba".

Sam Fijałkowski zeznał, iż liczy lat 25, jest kawalerem, na koszt rządu uczęszczał do uniwersytetu w Petersburgu. Nauczycielem jest drugi rok, w Szczebrzeszynie pierwszy. Książkę francuską, znalezioną u Rollego, kupił w Warszawie „publicznie" u żyda antykwarjusza na Nowiniarskiej ulicy. U Rollów bywa dość często, gdzie mile spędza czas wolny od zajęć. O paszkwilu dowiedział się nazajutrz po jego znalezieniu, od dyrektora szkoły, który, zwoławszy nauczycieli na sesję, kazał przeprowadzić rewizję u uczniów. Z treści pierwszego paszkwilu wie tyle. że coś w nim było o św. Stanisła-, wie, patronie Polski, którego święto wypadało w trzy dni po święcie galowym, o dwóch następnych nie słyszał, aż dopiero o ostatnim. Kto jest autorem, nie wie, a z treści i charakteru pisma nie domyśla się nawet. Co do wierszy znalezionych u niego, to przyznaje, iż są jego autorstwa i że pisał je w Szczebrzeszynie od grudnia 1850 roku. Gdy go zapytano o wolnomyślny charakter owych wierszy, zaczął dawać odpowiedzi niejasne. Wreszcie po dłuższym namyśle oświadczył, „że sam był autorem czterech paszkwilów... takowe sam przepisywał i przylepiał i żadnych wspólników tego czynu nie miał, prosząc o złagodzenie kary, albowiem żałuje teraz z całego serca nierozważnego swego postępku, który za chwilowy wybryk niedoświadczenia młodości i szału uważa i że dalszym swoim dobrym postępowaniem będzie się starał zagładzić swą winę". Na dowód, iż paszkwile zostały jego ręką skreślone, napisał wobec komisji kilka wierszy podobnym charakterem.

CHRZĄSZCZ NR 3 (1)

MŁYN ZBOŻOWY s.c. G.G.D

ul Klukowskiego 21 SKŁAD OPAŁU

PRODUCENT MEBLI OGRODOWYCH ZAKŁAD PRODUKCYJNY 22-460 SZCZEBRZESZYN BRODY MAŁE 24K TEL/FAX 0048-84-6821225 www.trimex.net.pl e-mail info@trimex.net.pl -6821224

9

CHRZĄSZCZ NR 5 (2)

P.P.H.U. „AGAWI” Zbigniew Wiśniewski

Ul Zamojska 9

SKLEP ZAMECZEK KOMIS RTV - AGD Ul Zamojska 72h

MAJAX Sprzedaż, naprawa RTV

Marek Jarosz

Ul. Zamojska 17

Księgarnia CHRZĄSZCZ

Jolanta Kuszpyt

Ul. Zamojska 56

Artykuły Armatury Przemysłowej Józef Wojczuk Pl T. Kościuszki 26

P. H. U. JAWOR MATERIALY BUDOWLANE Bogusław Komornik Plac mleczarni

CHRZĄSZCZ NR 5 (2)

SKLEP SPOŻYWCZO - PRZEMYSŁOWY

Jacek Poznański

Ul Zamojska 5

ODDZIAŁ W SZCZEBRZESZYNIE ul Kościuszki 45

22 – 460 Szczebrzeszyn tel. (0 84) 682 15 11, 682 15 12

fax (0 84) 682 15 10 SZYBKI SERWIS KREDYTOWY

to idealne rozwiązanie finansowe, gdy chcesz zrealizować swoje potrzeby lub spełnić marzenia. Nie musisz odkładać ich na później! Naszą ofertę indywidualnie dopasujemy do Twoich oczekiwań, m.in. w zakresie terminu spłaty i formy zabezpieczenia kredytu

ZABEZPIECZENIA

Do 35 000 zł bez poręczycieli Powyżej 35 000 zł sam wybierasz dogodną

formę zabezpieczenia

ZALETY Kredyt na dowód bez zaświadczeń o dochodach – pod warunkiem terminowego spłacania wcześniej zaciągniętego kredytu.

Możliwość wyboru waluty - PLN, CHF, USD, EUR. Ubezpieczenie dające kredytobiorcy poczucie

bezpieczeństwa w przypadku utraty stałych dochodów lub innych zdarzeń losowych.

Niskie raty kredytu. Kredyt od ręki, na dowolny cel. Kredyt na spłatę zobowiązań w innych bankach. Długi okres kredytowania - aż do 8 lat! Maksymalna kwota kredytu ~ ustalana

indywidualnie dla każdego klienta. Do 35 000 zł bez poręczycieli. Dostępny również przez Internet i telefon.

10

SKLEP WIELOBRANŻOWY

Irena Kot

Ul Zamojska 36/38

SAMBUD Sp. jawna

Ul Zamojska 17

Oferujemy: - wykładziny - materiały budowlane - materiały wykończeniowe - farby i lakiery - materiały elektryczne

ALICJA Sklep Wielobranżowy

Ul. Zamojska 131

KWIACIARNIA

Anna Król Ul. Zamojska 36

DEWOCJONALIA

ZAPRASZAMY ul. Zamojska 20

11

CHRZĄSZCZ NR 5 (2)

BRONISŁAW PRZYSADA 1909 – 1990.

Bronisław Przysada syn Mikołaja urodził się

w 1909 roku w Szczebrzeszynie. Ukończył Gimnazjum Jana Zamoyskiego w Zamościu. Studiował na Politechnice Lwowskiej, gdzie ukończył studia na wydziale geodezji.

Służbę wojskową odbywał w artylerii. Otrzymał również wyszkolenie wojskowe w zakresie dowodzenia wojskami pancernymi. Był oficerem wojska polskiego. Po napadzie Niemiec na Polskę bronił Lwowa, gdzie dowodził baterią pancerną. Po inwazji – 17 września 1939 roku – walczył z Armią Czerwoną. Ciężko ranny podczas tych walk został inwalidą. Nie podzielił losu kolegów zamordowanych w Katyniu, gdyż długo leżał w szpitalu nieprzytomny. Rozebrany wcześniej z munduru wojskowego pozostał nierozpoznany jako oficer poski.

Po zajęciu Lwowa przez Niemców, udało mu się wrócić do rodzinnego Szczebrzeszyna. Był poszukiwany przez Gestapo. Przez żołnierzy Armii Krajowej był ukrywany aż do zakończenia wojny.

Po zakończeniu wojny rozpoczął prace jako nauczyciel matematyki w Liceum Pedagogicznym a następnie w Liceum Ogólnokształcącym w Szczebrzeszynie. Był nie tylko doskonałym matematykiem ale także wspaniałym pedagogiem i wychowawcą, lubianym i cenionym przez uczniów i rodziców.

Profesor Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Czesław Bartnik, w latach 1945 -1947 uczeń Gimnazjum w Szczebrzeszynie, w książce pod tytułem ,,Mistyka wsi”, w rozdziale wspomnienia z lat gimnazjalnych pisze: … Od trzeciej klasy matematyki uczył mnie inżynier Bronisław Przysada z Przedmieścia Zamojskiego. Po nadto jako wychowawca klasy III i IV dał się poznać jako złoty człowiek. Lubiłem Go jak ojca. Chodził o kulach, ale nadawało mu to swoistego uroku nie zaś ułomności. Pogodny, uśmiechnięty o twarzy życzliwej dla każdego, czasem spięty i zafrasowany, zawsze swój o godny zarazem. Zycie pokazało, ż Bronisław Przysada, pozostał w pamięci absolwentów szkoł średnich Szczebrzeszyna, jako wspaniały wychowawca i wielki przyjaciel młodzieży. Wychowankowie dają temu wyraz podczas dyskusji na zjazdach absolwentów Odwiedzają również jego grób i składają w podzięce kwiaty. Aleksander Przysada

MIECZYSŁAW SAWIC 1947 – 1991

Urodził się w dniu 20 marca 1947 roku w Szczebrzeszynie. Tu ukończył Liceum Pedagogiczne w 1968 roku.. W szkole interesował się sportem. Czynnie uprawiał lekkoatletykę i narciarstwo. Podczas Wojewódzkiej Spartakiady w Lublinie zajął I miejsce osiągając znaczący wynik 190 cm. Pracę zawodową rozpoczął w Szkole Podstawowej w Płoskim koło Zamościa. Jako nauczyciel – mgr wychowania fizycznego – wspólnie z młodzieżą szkolną uprawiał sport. Prowadził gimnastykę korekcyjną dla dzieci dotkniętych nieprawidłowościami w rozwoju kręgosłupa w Szkole Podstawowej w Bodaczowie. Do tej gimnastyki sam przygotowywał odpowiednie pomoce. Płynące z tych prac doświadczenia przekazywał szkołom na terenie gminy Szczebrzeszyn i władzom oświatowym.

Żonaty – ślub w dniu 26 grudnia 1982 roku. Trzech synów. Średni syn Łukasz czynnie uprawia sport.

W 1987 roku odznaczony został przez Główny Komitet Kultury Fizycznej i Turystyki brązową odznaką ,,Zasłużony Działacz Kultury Fizycznej”. Działacz Szkolnego Związku Sportowego, instruktor i trener limanowskiej szkoły narciarstwa biegowego odznaczony w 1980 roku przez Zarząd Główny Szkolnego Związku Sportowego honorową odznaką ,,Za zasługi w sporcie szkolnym”. Jego uczniowie zdobywali czołowe miejsca w zawodach szkół podstawowych w Polsce. Był również czynnym działaczem zarządu Klubu Sportowego ,,Roztocze”. Współorganizował mistrzostwa Polski w narciarstwie nizinnym. Był członkiem Komitetu Organizacyjnego XI Ogólnopolskich Zawodów narciarskich, które odbyły się w lutym 1979 roku w Szczebrzeszynie. Miał wiele planów i pomysłów, których realizacja prowadziłaby do umasowienia sportu i turystyki. Realizację tych planów przerwała niespodziewana śmierć. Zmarł nagle 26 lutego 1991 roku podczas wykonywania obowiązków dyrektora Szkoły Podstawowej w Bodaczowie. Aleksander Przysada

12

CHRZĄSZCZ NR 5 (2) ROZMAITOŚCI

NOWY SPRZĘT W SZPITALU W SZCZEBRZESZYNIE

W dniu 9 maja b.r. w Szpitalu w Szczebrzeszynie odbyła się uroczystość oddania do użytku sprzętu medycznego zakupionego w ramach Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego. Na spotkaniu o godzinie 15.00 Ksiądz Biskup Zamojsko-Lubaczowski – Wacław Depo poświęcił uroczyście windę i sprzęt medyczny, przekazując te urządzenia do użytku. Za sumę 1 780 000 złotych, na którą złożyły się: dofinansowanie ze środków unii europejskiej w wysokości 75 % tej kwoty; środków powiatu zamojskiego – 15 %, oraz budżetu państwa – 10 %, zakupiono: zestaw rentgenowski Baccara Flash/VBS 24 z kompletnym oprzyrządowaniem, stół operacyjny z przystawkami ortopedycznymi, kolonoskop, laparoskop, histeroskop, sterylizator parowy, aparat EKG, holter EKG, kardiotograf, echokardiograf i sprzęt do laboratorium. Jest to sprzęt najnowszej generacji, pozwalający na bardzo dokładne diagnozowanie i wykonanie niektórych zabiegów. O wartości tego sprzętu, jego nowoczesności i cechach użytkowych, mówili podczas prezentacji sprzętu przedstawiciele firm, które wygrały konkursy i dostarczyły lub zamontowały ten sprzęt. Jest to wyposażenie godne kliniki – takie były głosy zgromadzonych na pokazie dyrektorów szpitali z terenu powiatu zamojskiego i krasnostawskiego.

Dodać należy, że zamontowane urządzenia już pracują. Obsługujący je pracownicy szpitala wyrażają się o nich z najwyższym uznaniem.

„Chrząszcz” – miesięcznik informacyjny Wydawca – Stowarzyszenie Przyjaciół Szczebrzeszyna Redakcja – Zygmunt Krasny, Leszek Kaszyca, Adres : 22-460 Szczebrzeszyn ul. Pl. T. Kościuszki 1 E-mail: sps@onet.eu Projekt rysunku Chrząszcza – Agnieszka Wróbel